Isang Sariling

Wikang FilipinoMga Babasahín sa Kasaysayan ng Filipino

Isang Sariling Wikang FilipinoMga Babasahín sa Kasaysayan ng Filipino

KRISCELL LÁRGO LABÓREditor

Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining

Komisyon sa Wikang Filipino

Aklat ng BayanMetro Manila

2016

Isang Sariling Wikang FilipinoMga Babasahín sa Kasaysayan ng Filipino

Karapatang-sipi © 2016 ng introduksiyon ni Kriscell Largo Labor, ng mga artikulo nina Dr. Virgilio S. Almario at Dr. Purificacion G. Delima, ng mga salin nina Minda Blanca Limbo at Kriscell Lárgo Labór.

RESERBADO ANG LAHAT NG KARAPATAN. Walang bahagi ng librong ito ang maaaring sipiin o gamitin nang walang nakasulat na pahintulot mula sa may-akda at tagapaglathala.

Ang disenyo ng aklat at pabalat ay likha ni Kriscell Lárgo Labór.

Ang Pambansang Aklatan ng Filipinas CIP DataRekomendadong lahok:

ISBN

Inilathala ng

KOMISYON SA WIKANG FILIPINO2F Watson Building, 1610 JP Laurel St., San Miguel, Maynila 1005Tel. 02-733-7260 • 02-736-2525Email: komisyonsawikangfilipino@gmail.com • Website: www.kwf.gov.ph

sa tulong ng grant mula sa

PAMBANSANG KOMISYON PARA SA KULTURA AT MGA SINING633 General Luna Street, Intramuros, Maynila 1002 Tel. 527-2192 to 97 • Fax: 527-2191 to 94 Email: info@ncca.gov.ph • Website: www.ncca.gov.ph

The National Commission for Culture and the Arts (NCCA) is the overall coordination and policymaking government body that systematizes and streamlines national efforts in promoting culture and the arts. The NCCA promotes cultural and artistic development: conserves and promotes the nation’s historical and cultural heritages; ensures the widest dissemination of artistic and cultural products among the greatest number across the country; preserves and integrates traditional culture and its various expressions as dynamic part of the national cultural mainstream; and ensures that standards of excellence are pursued in programs and activities. The NCCA administers the National Endowment Fund for Culture and the Arts (NEFCA).

v

Isang Introduksiyon

PAGPAPLANONG WIKA SA PANAHON NG SIGWA

SAKLAW NG KATIPUNANG ito ang ilang pilîng artikulong pangwika ng hulíng tatlong dekada at may layuning magtanghal ng sitwasyong pangwika ng Filipinas sa nabanggit na mga panahon. Pinilì ang mga artikulo batay sa ambag nitó sa diskurso ng pambansang wika, bukod pa sa mula ito sa mga nangungunang tagapagsúlong at kritiko ng wika. Hinati sa tatlong bahagi ang mga artikulo at isinunod sa isang tema, sa halip na ihanay lámang batay sa taón ng pagkakalathala ng mga ito. Ang mga tema ay ang sumusunod: (1) teorya; (2) institusyon; at (3) kalikasán ng wika. Sa teorya, matutunghayan ang mga makrong pagtingin sa pambansang wika gámit ang konseptong panlingguwistika gaya ng “modernisasyon.” Hábang ang institusyon ay nagpokus sa gampanin ng dáting Surian ng Wikang Pambansa (na ngayon ay Komisyon sa Wikang Filipino) bílang natatanging ahensiyang pangwika ng bansa sa pagpapaunlad ng pambansang wika alinsunod sa diwa ng tadhanang pangwika ng Konstitusyon. Ang kalikasán ng wika ay mga artikulong matalik na nagsuri sa katangian hindi lámang ng wikang pambansa, kundi maging ang paghahambing nitó sa mga katutubong wika ng bansa, tungo sa isang lunggating armonisasyon ng mga katutubong wika at ng wikang pambansa ng Filipinas.

Pangunahing diwa ng mga artikulo ang pagpaplanong wika—isang bagong konseptong sabay na yumabong sa disiplina ng sosyolingguwistika noong 1960s. Si Einar Haugen ang isa sa mga unang tumalakay sa konsepto at proseso ng pagpaplanong wika at pinakahulugan niya itong: “Pagbabagong wika sa pamamagitan ng maláy na pagpapasiya" (“Language change by conscious deliberation”). Sa isang bandá, nangangahulugan ito ng isang pagpupunyagi ng mga gumagámit ng wika na patnubayan ang pag-unlad ng wika túngo sa isang pagbabagong angkop sa tradisyon at sa kasalukuyan at pleksible’t tumutugon din sa mga inaasahang pagbabago sa hinaharap. Ang bagay ding ito ay nangangahulugang may tagapagsúlong at tagapagpatupad ng pagbabago. May tradisyon at may pagbabago. May pagpapasiya at may pagtitimbang. May nananaig at may nawawaglit. Kung kayâ itinatanong sa pagpaplanong wika kung sino ang tagapagbago, ano ang binabago, bakit at kailan binabago, at paano binabago.

vi

May mga iskolar na duda sa isinusúlong ng pagpaplanong wika. Batayang tanong pa rin kung napaplano nga ba ng tao ang wika. Sa kaso ng makapangyarihang mga wika sa Europa—gaya ng French at German—ang matagal na tradisyon at kasaysayan na diumano ang nagtakda ng estandardisasyon at modernisasyon ng mga ito. Sang-ayon pa dito, hindi naman talaga kailangan ang tao upang pumagitna at magtakda sa mga nagaganap na pagbabago. Isang simplipikasyon ang gayong pagtanaw at nagsasantabi sa dinamika ng indibidwal na gumagámit ng wika at ng institusyon at lipunang nagpapakahulugan sa wikang iyon. Ang pagsasantabing ito ang nais na punan ng disiplina ng pagpaplanong wika. Bukod pa sa katotohanang ang panahon ng 1960s ay panahon ng deskolonisasyon at pagsílang ng mga bagong estado, Cold War, at pag-usbong ng tataguriang Third World o ang mga maliliit na bansang hindi tahasang umalyado sa ideolohiyang isinusúlong ng First World (Estados Unidos at Kanlurang Europa) at ng Second World (Soviet Union at China). Ang pangyayaring ito ay magbubunsod ng pagbuo ng konstitusyon at identidad ng mga bansang ito—kasáma ang pagdeklara ng kaniláng wikang pambansa at wikang opisyal. Sa gayon, naging patnubay ng mga estado ang pagpaplanong wika para sa kaganapan ng kani-kaniláng wikang pambansa at wikang opisyal. Ang diwang ito ang iimpluwensiya din sa sitwasyong pangwika sa papadevelop na bansang gaya ng Filipinas.

Sa Filipinas, panahon din ito ng mga sigwa para sa wikang pambansa. Sa proseso ng pagbuo ng tadhanang pangwika ng 1935 Konstitusyon ay nagsagawa ng mga pagdinig sa publiko at mga pag-aaral ang lupong pangwika ng Kumbensiyong Konstitusyonal. Iminungkahi ng lupon na pagtibayin ng Kumbensiyon ang probisyong pangwika na magdedeklarang ang wikang pambansa ay ibabatay sa isang katutubong wika. Binuo naman ang isang National Language Institute (NLI) noong 13 Disyembre 1936 sa pamamagitan ng Batas Komonwelt Blg. 184. Nagsumite ito pagkaraan ng rekomendasyong ibatay ang wikang pambansa sa wikang Tagalog. Pinagtibay ni dáting Pangulong Manuel Quezon ang nabanggit na rekomendasyon sa pamamagitan ng Atas Tagapagpaganap Blg. 134 noong 30 Disyembre 1937. Naging masigla ang pagsúlong ng isang Wikang Pambansa batay sa Tagalog noong 1940s hanggang 1950s—nailathala ang ortograpiya, gramatika, at diksiyonaryo para sa wikang ito. Sa bisà ng atas pangkagawaran noong 13 Agosto 1959 ni Kalihim Jose E. Romero ay tinawag na “Pilipino” ang wikang pambansa.

Gayunman, nayanig ang wikang “Pilipino” nang ihain ni Kongresista Inocencio Ferrer ng Negros ang isang kaso laban sa pinalalaganap na wika ng NLI at ibá pang ahensiya ng pamahalaan noong 8 Pebrero 1963 sa Court of First Instance ng Maynila. Ipinawalang-bisà ng Court of First Instance, Korte sa Apelasyon, at Korte Suprema ang kaso subalit naging pagkakataón ito upang umani ng batikos ang wikang Pilipino sa mga di-Tagalog dahil hindi ito ganap na kumakatawan sa kanilá.

Nagkaroon ng ibá’t ibáng panukala para lumikha ng isang wika na higit na kumakatawan sa diwang pambansa—mula sa mga panukalang agad na maipatutupad hanggang sa pinakaradikal ng hakbang. Panahon din ito ng pag-usbong ng mga organisasyong pangwika gaya ng Modernizing the Language Approach Movement (MOLAM) noong 1968 at Linguistics Society of the Philippines (LSP) noong 1969. Sa pangalan pa lámang ng mga organisasyon na ito ay mahihinuha nang isinusúlong ang

vii

isang lingguwistiko’t “obhetibong” pagdulog sa usaping pangwika sa bansa kompara sa di-siyentipikong pagdulog ng Surian. Ang lahat ng ito ay naglundo sa isang “alanganing” probisyong pangwika pagdatíng ng 1973 Konstitusyon, na unti-unting nagsasantabi sa wikang “Pilipino” upang bigyang-daan ang isang “Filipino”:

2. The National Assembly shall take steps towards the development and formal adoption of a common national language to be known as Filipino.

3. Until otherwise provided by law, English and Pilipino shall be the official languages.

Pagkaraan pa, sa probisyong pangwika ng 1987 Konstitusyon, ganap nang binura ang “Pilipino” at iniluklok ang isang wikang “Filipino” na payayamanin at pauunlarin batay sa mga katutubong wika sa Filipinas.

Pagpaplanong Wika at Modernisasyon

Sa lumaking tungkuling pangwika at sa lubhang politikal na kalikasán ng usapin, bumaling ang mga eksperto sa bansa sa lingguwistika at pagpaplanong wika upang “obhetibong” lutasin ang mga dambuhalang sigalot. Naging sigaw ng mga iskolar ang “modernisasyon” at “pagpaplanong wika.” Hinggil sa una—ang modernisasyon—ipinanukala ni Jose Villa Panganiban ang isang “pagsasaanyong makabago” hábang isang “universal approach” ang nais ni Dr. Ernesto Constantino. Si Panganiban, na patnugot ng Diksyunaryo-Tesauro Ingles-Pilipino (1972), ay naghambing ng mga ortograpiya mula noong panahon ng mga pananakop ng Español hanggang sa 1970s. Dagdag pa, ginawan niya ng pagyuyugto ang wika batay sa ortograpiya nitó—makaluma hanggang makabago.

Si Constantino, isa sa mga tagapagtatag ng LSP, ay nagpanukala naman ng isang modernisasyon ng wika batay sa language universals approach. Ang panimulang pormal na pag-aaral sa language universals ay ginanap sa Conference on Language Universals sa Gould House, Dobbs Ferry, New York noong 13-15 Abril 1961, at nag-ugat sa mas maagang kolaborasyon ng kaniláng Social Science Research Council Committee noong 1958-1959. Pinangunahan nina Joseph H. Greenberg, James J. Jenkins, at Charles E. Osgood ang pagsulat ng isang memorandum na pumapaksa ng unibersalidad sa wika at magsisilbing batayang teoretiko para sa imbestigasyon ng bagong larang na ito at para sa pagpaplano na rin sa kumperensiya. Ang ulat naman ng kumperensiya ay isinaaklat bílang Universals of Language (1961) sa patnugot ni Greenberg. Ayon kay Greenberg, ang language universals ay “buod ng mga karakteristik o tendensiyang pinagsasaluhan ng lahat ng tao.” Kikilalanin ni Constantino si Dr. Cecilio Lopez bílang unang tagapagsúlong ng language universals sa Filipinas. Ang language universals na isinusúlong sa Filipinas ay isang paraang maláy sa pagiging multilingguwal ng bansa, na:

[N]aglalayong dumebelop ng isang wikang pambansa para sa Pilipinas batay hindi sa isang wika kundi sa maraming wika. Layunin ng paraang ito na debelopin ang wikang pambansang ito sa pamamagitan ng paggamit unang-una sa mga pangkalahatan o unibersal na mga sangkap at anyo ng mga wika at

viii

dayalek ng Pilipinas. Ang posibilidad ng pagdebelop ng isang wika sa paraang ito ay isa sa mga pangunahing layunin at resulta ng mga reserts namin sa UP tungkol sa pang-ilalim (“deep”) at pang-ibabaw (“surface”) na pagkakapareho at pagkakaiba ng mga wika at dayalek sa Pilipinas. (Amin ang diin.)

Tatlong dekada pagkaraan, isa pa ring suliranin ang modernisasyon ng wika. Idadagdag pa dito ni Pambansang Alagad ng Sining at KWF Tagapangulo Virgilio S. Almario ang tungkulin ng “nasyonalisasyon” ng wikang Filipino na pagpapayaman ng wikang ito sa pamamagitan ng mga katutubong wika ng Filipinas at sa pagpapatanggap sa wikang pambansa sa mga pook na di-Tagalog. Ang hulíng aspekto—ang pagpapatanggap—ay isang aspektong madalas na nawawaglit ng agham ng lingguwistika at siya namang isang mahalagang tuon ng pagpaplanong wika. Nakapaloob dito ang ideang nagiging lehitimong wikang pambansa at wikang opisyal ang isang wika kapag kinikilála nga itong gayon ng taumbayan. At tatlong dekada pagkaraang ideklara ang wikang “Filipino” bílang wikang pambansa at wikang opisyal ng Filipinas, nananatíling suliranin ang pagtanggap sa wikang ito.

Hinggil naman sa pagpaplanong wika, na higit na tatalakayin sa ikalawang bahagi ng aklat, sinuri ang gampanin ng dáting Surian ng Wikang Pambansa (na magiging Komisyon sa Wikang Filipino sa taóng 1991) bílang tagabuo at tagapagpatupad ng mga planong pangwika sa bansa. Mahihiwatigan sa mga artikulo nina Atty. Ponciano BP Pineda, Dr. Bonifacio Sibayan, at Dr. Andrew Gonzalez ang suliraning institusyonal ng SWP bílang tagapagpatupad ng mga programang pangwika sa Filipinas. Nagkakasundo ang lahat na kailangang pangunahan ng SWP ang pagpapatupad at pagsubaybay sa kultibasyon ng isang wikang panlahat at ang pagsulat ng mga aklat sa bawat larang ng karunungan sa lahat ng antas ng edukasyon. Gayunman, nagkakaisa din ang lahat na hindi ito ganap na nagagampanan ng SWP hindi lámang dahil sa suliranin sa pondo at moralidad (“hindi binibigyan ang Surian ng Wikang Pambansa (SWP) ng ganap na suportang moral at pagganyak na kailangan nitó. Sa maraming pagkakataón, ang natatanggap nitó ay insulto at kabiguan sanhi ng makasariling motibo, kamangmangan, at balighong hálagáhan at prehuwisyo”) kundi maging ang pagdududa sa estadong legal nitó dahil sa nagbago ding probisyong pangwika ng Konstitusyon.

Sa bandang dulo ng ikalawang yugto, muling ididiin ni Almario ang tungkulin ng Komisyon sa Wikang Filipino sa gitna ng suliraning moral at legal ng ahensiya dulot ng mga kapabayaan ng mga pinunò nitó sa hulíng dalawang dekada. Hinimay ang mga programa at proyekto ng KWF mula 2013 hanggang 2015 na mahigpit na pinapatnubayan ng isang malinaw na bisyon, misyon, at plano para sa wika. Sa pamamagitan ng artikulong ito ay matutunghayan ang halaga ng pagpaplanong wika dahil dumaratíng ang panahong yayanigin at paguguhuin ang mga naitatag na kaayusan ng isang wika. At ang pagyanig at pagguhong ito ay lumalampas sa hanggahan ng wika—kung hindi matutugunan, magiging banta ito sa lehitimidad ng Estadong kinakatawan ng wikang ito at magiging panganib sa soberaniyang pambansa.

ix

Kalikasán ng mga Wika sa Filipinas

Kung ang usapin ng pagpapatupad ng mga planong pangwika ay tíla naburo dahil sa kalikasán nitóng lubhang politikal (gaya ng inilarawang gampanin ng SWP), masigla namang naisúlong ang diskurso sa pagbuo at pagpapatanggap ng isang wikang pambansa batay sa mga pinaghalong wika sa Filipinas dahil sa mga saliksik panlingguwistika na naghambing sa mga katutubong wika at sa noon ay wikang Pilipino. Ilan sa mga saliksik na ito ang nakasáma sa aklat na ito gaya ng mga artikulo nina Dr. Cecilio Lopez, Dr. Alfonso O. Santiago, Fermina G. Gatal, Vito C. Santos, at Dr. Purificacion G. Delima.

Sa kaniyang paghahambing ng mga pangunahing katutubong wika sa bansa, nakíta ni Lopez na magkakapareho ang mga ito (alalahanin ang isinusúlong ng language universals approach na tinalakay sa itaas):

May mga salitâng ang mga tunog at kahulugan ay magkatulad na magkatulad, mayroon namang nagkakaibá nang bahagya ang mga tunog ngunit ang kahulugan ay magkatulad rin o naiibá kayâ nang bahagya, at mayroong nagkakaibá ang mga tunog at kahulugan. At kung hindi rin lámang namagitan ang ibáng impluwensiya, gaya ng mga salitâng hiram, tabu, o analohiya kayâ, ang mga salitâng pinaghahambing ay itinuturing na kognet at ang pinagmulang anyong proto ng mga ito’y maaaring balangkasin. (Amin ang pagsasaayos ng ortograpiya upang madalîng mabása sa siping ito.)

Gayong lagom din ang mga inihain nina Santiago, Gatal, at Santos sa kani-kaniláng artikulo. Dahil may impit ang karamihan sa mga katutubong wika ng Filipinas, iminungkahi ni Santiago na maituro ang katangiang ito sa wikang pambansa at maiugnay sa mga katutubong wika upang mabisàng matutuhan ang wikang pambansa bílang pangalawang wika. Para din kina Santiago at Gatal, mahalagang maging sensitibo ang guro sa katutubong wika ng pook (“Lalong magiging mabisà ang pagtuturo ng Plipino kung isaalang-alang ng guro ng unang wika o wikang kinagisnan ng mga mag-aaral, kung ang kaniyang gagawing pagtuturo ay batay sa kinalabasan ng pahambing na pagsusuri sa dalawang wika—wika ng pook at ng Pilipino).

Ipinaaalala naman ni Santos ang pagtingin sa mga panlapi upang higit na maunawaan ang isang wika—sa kaso ng kaniyang artikulo ay ang panlapi ng wikang Tagalog (“[P]inagsikapan naming maipakilála na sa Tagalog ay mayroon táyong mga patay at buháy na gitlaping hindi pa nangakilála, na kung muling bubuhayin at gagamítin, ay malaki ang maitutulong sa pagpapayaman ng ating wika”). Isang magandang paalala ito sa pagpupunyagi para sa isang komprehensibong saliksik at paghahambing sa mga panlaping ginagámit sa ibá’t ibáng katutubong wika sa Filipinas túngo sa pagbubuo ng isang tunay na Gramatikang Filipino.

Tatlong dekada pagkaraan, gayong lagom din ang ilalatag ni Delima sa pag-aaral ng paggámit ng Filipino sa sampung lungsod na highly-urbanized at tinaguriang linguistically diverse dahil “may mataas na pagkakaibá-ibá ang kultura.” Nakítang ang Filipino bílang

x

Ikalawang Wika at lingua franca, ay pinayayaman na ng ibá pang katutubong wika sa bansa. Ang Filipino ay nagtataglay na ng mga katangian ng mga wikang di-Tagalog. Umalpas na ang Filipino sa sumpa ng purismo. Salamin din ang pag-aaral sa nagbagong aktitud at pananaw pangwika ng KWF na bukás at yumayakap sa mga ambag ng ibá’t ibáng wikang katutubo sa bansa.

Ilang Talâ sa Editing

Sa pangkalahatan, isinunod ang mga artikulo sa ipinatutupad na Ortograpiyang Pambansa (2013) ng KWF, maliban sa mga artikulo nina Ernesto Constantino at Cecilio Lopez.

Sa “Ang Paghahambing nang manga wikaq sa Pilipinas,” hindi binago ang pagbaybay ni Lopez, na tinawag niyang “transkripsiyong ponemika” upang mapanatíli ang diwa ng eksperimentong ortograpiko na isinagawa ng isa sa mga tagapagtatag ng lingguwistika sa bansa. Ang transkripsiyong ponetiko ay isang biswal na representasyon ng tunog ng pagsasalitâ. Karaniwang uri ng transkripsiyong ponetiko ay gumagámit ng alpabetong ponetiko gaya sa International Phonetic Alphabet (IPA). Sinasabing ang transkrispsiyong ponetiko ay tumutugon sa pagkakaibá-ibá ng mga ortograpiya sa mundo at isang paraan ng estandardisadong pagdulog sa pagrerekord ng bigkas ng mga salitâ sa buong mundo.

Gayunman, makikítang may problema sa ipinapangakong estandardisasyon ng IPA. Pangunahing halimbawa ang representasyon ng impit na tunog o glottal stop. Sa kaso ni Lopez, ginamítan niya ito ng letrang q at itinuturing na konsonante o katinig (alalahaning ang letrang q ay wala pa sa ipinatutupad na abakada noong panahon ni Lopez kayâ maaaring hindi niya ito itinuring na sagwil o makalilito sa alpabeto). Hindi susundan ng mga lingguwistikong gaya nina Santiago at Gatal ang letrang q at sa halip ay gumámit silá ng apostrope (’) bílang simbolo ng impit. Sa kabilâng bandá, ibá-ibá din ang representasyon ng impit sa mga wika sa mundo. Karaniwan ang apostrope at ang karakter na ʔ ng IPA. Minsan ito ay baligtad na apostrope (‘), doble apostrope (“), letrang k, letrang aleph (א) ng Hebrew, letrang palochka (Ӏ) sa mga wikang Caucasian.

Mababása sa pasubali ni Lopez ang gabay sa pagbása ng kaniyang ipinatupad na ortograpiya. Narito naman ang pinagaang bersiyon ng ortograpiya ng kaniyang pasubali:

Sa pag-aaral na ito’y gumámit ako ng pagbabago sa pagsulat na naiibá sa pinagkaugalian; ang mga ito’y maaaring maging paksain ng isang pagpapalitang-kuro. Mga halimbawa. Ang manga at nang ay isinulat ko nang buo; ang y (pinaikling ay) at t (pinaikling at) ay isinulat kong kakabit nang sinusundang salita, gaya baga ng nang (pinaikling na). Ang q (“glottal stop”) ay siyá kong ipinalit sa tuldik na paiwa sapagkat ang glottal stop ay isang K at hindi isang uri ng diin. Ginamit ko ang q sa hulihán lámang ng salitâ at hindi sa unahán o kalagitnaan nitó maliban kung kapalit ng pinagkaugaliang gitling, halimbawa sa pagsulat nang salitâng may unlaping nagtatapos sa –g at sinusundan nang salitâng-ugat na sa pagsulat ay nagsasapol sa B. Sa inuulit o magkatambal na salitâ ay hindi ko ginámit ang q. Ngunit sa mga salitâng pinaghahambing dito, sa ponolohiya…ginámit ko ang q sa unahán, kalagitnaan, at hulihán sapagkat

xi

sa mga salitâng ito’y pinaghahambing ang bawat tunog sa tunog sa ibá’t ibáng wika, at ang q ay dapat isaalang-alang na gaya din ng ibáng K. Hindi ako gumámit ng tuldik (na maaaring pagmulan ng mga kamalian sa paglilimbag). Ginámit ko ang tutuldok (:) sa mga pantig na may likás na haba ang bigkas gayundin sa mga unlaping may ganito ring angking bigkas upang mailagan ang hidwang pakahulugan…bagama’t itoy hindi ko sinunod sa inuulit na pantig sa pangkasalukuyan at panghinaharap na panahon ng mga pandiwa.

Hindi rin naman ganap na sinunod ni Constantino ang transkripsiyong ponetiko ni Lopez, kahit pa kapuwa mga pangunahing tagapagsúlong ng lingguwistika ang dalawa. Tanging nasunod ang pagkakabit ng y (pinaikling ay) at pagkakabit ng t (pinaikling at) sa sinusundang salitâ, halimbawa “hanggat,” “kayat.” Hindi naman binago ang mga isinagawang reispeling ni Constantino sa kaniyang mga artikulo, halimbawa “madiskas,” “mag-adap,” “present,” “ipropos,” “prestijus,” “palisi,” at ibá pa. Ang reispeling ng mga salitâng Ingles tungo sa palabaybayang Filipino ay tugon ni Constantino sa purismo ng wikang Pilipino na pilit diumanong tinatakdaan ng katumbas sa Tagalog ang mga salitâng banyaga.

Pinanatíli ang tawag na “Pilipino” para sa wika dahil nabibílang ang mga artikulo sa isang panahong “Pilipino” pa itinatadhanang wikang pambansa ng Konstitusyon (1960s hanggang 1985). Makikíta namang “Filipino” na ito sa artikulong isinulat sa panahon ng 1987 hanggang sa kasalukuyan upang itugma ito sa tadhanang pangwika ng 1987 Konstitusyon na kumikilála sa isang “Filipino” bílang wikang pambansa.

KRISCELL LÁRGO LABÓR

NILALAMANI

Ang Modernisasyon ng Isang Wika Jose Villa Panganiban

Ang Hinaharap ng Wikang Pilipino Ernesto Constantino

Ang Pilipino bilang Wikang Panturo Ernesto Constantino

Ang “Universal Approach” at ang Wikang Pambansa ng Pilipinas Ernesto Constantino

Nasyonalisasyon at Modernisasyon ng Filipino Virgilio S. Almario, National Artist

II Pagdevelop ng Wika at Edukasyong Pangwika Ponciano B.P. Pineda

Pagpaplano ng Wika ukol sa Pambansang Pagsúlong Ponciano B.P. Pineda

Pagpaplanong Wika at Pagdevelop ng Pilipino Bonifacio P. Sibayan

Ang Surian ng Wikang Pambansa sa Pagpapaunlad ng Wikang Pambansa Andrew B. Gonzalez

Mga Misyon para sa Komisyon sa Wikang Filipino Virgilio S. Almario, National Artist

1

10

12

14

27

39

46

64

69

76

III

Ang Paghahambing nang manga wikaq sa Pilipinas Cecilio Lopez

Ang Tunog Glottal sa Pilipino Alfonso O. Santiago

Ang Paghahambing sa Dalawang Wika Alfonso O. Santiago

Isang Pahambing na Pagsusuri sa mga Ponemang Segmental ng Pilipino at Ibanag Fermina G. Gatal

Pagpapakilála sa Ilang Gitlaping Patay sa Tagalog Vito C. Santos

Ang Gramatikang Filipino Purificacion G. Delima

82

92

97

103

112

121

Dapat isipin ngayon ang “kultibasyon” (cultivation) ng Filipino bílang kambal

at magkaagapay na gampanin ngnasyonalisasyon at ng modernisasyon/

intelektuwalisasyon

1

Jose Villa Panganiban

ANG MODERNISASYON NG ISANG WIKA

DAHIL SA NOONG taóng 1967 ang mga bansang Asiano ay nagkatipon sa Kuala Lumpur upang ipagdiwang ang “Taón ng Wikang Pambansang Melayu,” at sa pagtitipong ito, ang pinag-usapan ay ang suliranin ng “modernisasyon” ng mga wikang pambansa sa Silangang Asia, ang pag-aaral-suring ito ay ginanap upang maiambag sa kalipunan ng mga kuro-kuro hinggil sa paksa. Iyan ang unang layunin ng papel na ito.

Ang ikalawang layunin ay ang hanapin ang kahulugan ng “modernisasyon ng isang wika” at sa papaanong paraan mabisàng mailalapat ito sa sariling suliranin sa wikang Pilipino. Kayâ nais alamin dito kung ano ang mga bagay na “moderno” na magagámit sa “modernisasyon” sa tunay at tapat na kahulugan at paglalapat ng salitâ at gawa sa kapakanan ng wikang Pilipino.

Ano ang Modernisasyon?

Ayon sa Merriam-Webster, ang salitâng Ingles na “modern” ay: “of a language belonging to the present or most recent period of its development as contrasted with earlier period.”

Samakatwid, ang wikang moderno ay nása kalagayang kasalukuyan ng nasabing wika na naiiba sa kalagayan ng nakaraan.

Ang salitâng Ingles na “modernization” kung hinggil sa wika, ay pinakahuluganang: “act or process of conforming to modern modes of thinking or acting.”

At ang itinalagang kahulugan ng Ingles na “modernize” ay: “to cause to conform to recent or present usage or taste; as, to modernizing a text, ie., to substitute modern forms for them.”

Ang modernisasyon ng isang wika, samakatwid, ay pagpaalinsunod ng pagsulat sa makabagong baybay at pahayag ng anyong makaluma, laon, lipás, o laos.

2

Kailangang Kaalaman

Kung ang modernisasyon ay ilalapat sa sarili, ito’y pagpapakamakabago. Kung ilalapat naman sa mga bagay, gaya sa kasangkapan o wika, ito’y pagsasaanyong makabago¬—hindi pagbabago. Ang ibig sabihi’y mayroon táyong alam sa anyong luma o makaluma at may alam din táyong anyong bago o makabago. Itong hulí ay siyáng ipapalit sa una. Ngunit alaming anyo ang palitan, hindi wika.

Ano-ano ang mga anyong pangwika na dapat isaalang-alang sa modernisasyon? Kung pasalitâ, (1) tunog ng bigkas, (2) hagkis ng pantig, (3) pagbubuo ng mga salitâ, (4) pagsasáma-sáma ng mga salitâ sa isang pangkat o parirala ayon sa daláng kahulugan, (5) pagbabalarila sa impluho ng panahon, (6) wikaan o idiyoma, (7) paggámit ng tayutay o pigura. Kung pasulat, (1) palabaybayang tumutugon sa tunog ng pasalitâ, (2) kayarian ng pangungusap na higit na makabalarila kaysa pasalitâ, (3) anyo ng manuskrito na nakikibagay sa pandaigdig.

Bago táyong maglapat ng modernisasyon ng wika, kailangang linawin natin sa isip at unawa kung anong anyo ang luma (o laon, lipás, laos), at kung ano ang tiyak na moderno o makabago sa mga anyong pangwika. Dapat táyong mag-ukol ng pansin, samakatwid, sa “matanda, sinauna, o makalumang Tagalog,” sa “makabagong Tagalog,” at sa “makabagong Wikang Pilipino.” Mayroon kayâng makalumang Wikang Pilipino? Ang modernisasyon ay magiging paglalapat ng Makabagong Wikang Pilipino sa Makalumang Wikang Tagalog.

Kayâ, ilang tanong ang ninanais atuhing masagot sa pagsusuring ito:

1. Ano ang anyong makaluma ng Tagalog?2. Ano ang anyong makabago ng Tagalog?3. Ano anyong makabago ng Wikang Pilipino?4. Ang modernisasyon ba ay nakapagpapabago sa buong wika o sa isang bahagi lámang ng wika?5. Ano ang kaugnayan ng buong aghamwika o lingguwistika sa modernisasyon?6. Ano ang kaugnayan ng panghihiram ng salitâ sa banyaga sa modernisasyon

ng wika?

Makalumang Wikang Tagalog Si Pedro Suarez Ossorio, taga-Ermita, Maynila, ay sumulat ng isang tulang nalathala noong 1617:

Salamat nang walang hoyangSa iyo Dios con maalamNitong iyong awang mahalsa aming catagalogan.

3

Ycao paraluman namingang sucat nga naming sondinhanggang di cami domatingsa lalawigang mahimbing

Ang susunod na nabalitang tula ay ang petsang 1708, isinulat ni Felipe Miguel Bulakan:

Ybong camunti sa pugadsa inang inaalagaday dili macalipadhanggan sa di magcapacpac.

Loob ninyong masilacboparang ningas alipatosa alapaap ang tongoay bago hamac na abo

Sa mga dákong 1750, ang paring Agustinong Francisco Bencuchillo (1710–1776) ay naglathala ng aklat na Arte poetico tagalo. Dalawa ang pinilì naming maikling tula:

a. Yaong loclocang Masaya walang catapusa’t hanga sa langit natatalaga dimasapit nang sala

b. Pagsisisi ang yacapin ca awaang gaoa,i, gaouin luha sa lupa,i, ytanim nang sa langit mo anihin.

Mula sa Urbana at Feliza, edisyon ng 1854, ni P. Modesto de Castro, isang halimbawa ay ang sumusunod:

At sa quinacamtang cong towa ang nacacaparis co,i, isang magsasacang cumita ng alio, uupo sa isang pilapil, na nood ng caniyang halaman, at sa caniyang palayan na parang inaalon sa hirap nang hangin at sa bungang hinog anaqui butil na guintong nagbitin sa uhay, ay cumita ng saya.

Noon namang 1860, sa Vocabulario de la lengua tagalog nina Noceda at Sanlucar, isang bugtong ang aming napansin sa ilalim ng kahulugan ng “bitoin” (ngayo’y bituin):

Nang matacpa,i, naquitanang mabucsa,i, wala na.

Sa Claus (1871, tomo iv), aklat ng mga sermon sa Tagalog ni P. Benito Rivas OP, ay may mga ganitong pahayag:

4

[U]ngmacyat sa pulpito’t, sungmermon nang ocol sa naguing buhay nang gayong patay. Manga capatir con cristiano, aniya, ang ibang manga tauo,i, nabubuhay dito sa mundo na parang cabayo, na samantalang nabubuhay pinaquiquinabangan sila, at cun mamatay ay wala nang cabolohan.

Sa liham ni Rizal sa mga dalaga ng Malolos noong 1889 ay ginámit na niya ang K at W at maraming ibang pagsasaayos sa dáting panulatang Tagalog. Samakatwid, si Rizal at mga kasáma ay nagdala sa Tagalog ng maaari nating masabing “modernisasyon” noong kaniláng panahon. Ang ilang halimbawa ay:

diyan na dáting “dian”akin na dáting “aquin”ngayo’y iba na dáting “ngayo,i, iba”ilaw na dáting “ilao”

Subalit may mga baybay siyáng inibá naman ngayon sa ating panahon (1968):

ala-ala na ngayo’y alaalakalulua, kapua, luag, kuintas, tua na ngayo’y kaluluwa, kapuwa, luwag, kuwintas, tuwañg na dati’y nang at ngayo’y ngnagdidiosdiosan na ngayo’y nagdidiyos-diyosan

Ang Diccionario hispano-tagalog (1889) ni Serrano Laktaw, kapanahon ni Rizal, ay mayroon na ring K at W, at G, ngunit “monja” at “fraile” ang napansin namin, hindi gaya ngayong “mongha” at “prayle” kung sulátin; sakâ, “nang” pa rin ang gámit sa halip na “ng” sa kasalukuyan, gaya rin ng “manga tawo,” sa halip ng “mga tao” ng ating panahon.

Sa manuskrito ng sarsuwelang Lukso ng Dugo (1904) ni Severino Reyes, ang napansing ibáng baybay kaysa kasalukuyan ay:

zarzuela buan ng Julio- comusta ka

Sa aklat ng Balarilang Tagalog (1911) ni Mamerto Paglinawan, ang katuturang ibinigay sa “paglalakip” (na sintaksis daw, ani Paglinawan) ay: “bahagi ng balarila na nagtuturo ng halaga at tungkulin ng mga pangungusap.”

Ang pananagalog ni Paglinawan ay katularing malapit ng kasalukuyan, ngunit marami siyáng salitâng naging ibá na ang baybay sa kasalukuyan, gaya ng :

dalawangpu, labinglima, pangdiwa, pangturing tinging, pangtinig, pangukol, komisionad Nobiembre, Disiembre, siudad, kuaderno, kueba, Huebes, atbp.

5

Sa Diccionario tagalog-hispano (1914) ni Serrano Laktaw, ang “bitoin” ng Noceda-Sanlucar ay naging “bitowin,” na sa kasalukuyan ay “bituin.” Sa pag-uulit ni Serrano Laktaw ang anyo (1914) ay katulad ng sa ngayon 1968:

Nang matakpa’y nakita, Nang mabuksa’y wala na.

Subalit may mga baybay na hindi pa rin kaayon ng kasalukuyan gaya ng makikíta sa sumusunod na halimbawa:

lamang loob sa tian ng hayop ang tawo kung magwiwika

Ang panahong nasasaklaw ng impluho ng diksiyonaryo ni Serrano Laktaw ay umaabot hanggang sa panahon ng pagsapit ng kilusan sa pagtatatag, pagbubuo, at pagpapalaganap ng wikang pambansang Pilipino (sirka 1938). Maaari nating sabihing ang buong panahon ng nakaraan ng wikang Tagalog, na siyáng makalumang Tagalog, ay nagtatapos sa mga dákong 1940, na taón ng unang pagtuturo ng Wikang Pambansa na batay saTagalog sa mga paaralan.

Pansiníng ang wikang Tagalog ay unang nakítang may tula sa sulat-Romano noong 1697 sa sinulat ni Suarez Ossorio, ngunit ang pamamaraan ng pagsulat at ang pananagalog ay di-halata sa anumang pagbabago kay Felipe de Jesus noong 1708, kahit halos isang dantaon ang pagitan.

Ang halimbawa ng sirka 1750 ay may gámit na “catapusa,t,” “gaoa,i,” at “salupa,i.” Nakikíta pa rin ito sa mga halimbawa ng 1860. Ang panimulang “y” (“ytanim”) ng panahon ni Bencuchillo ay nanatíli hanggang sa panahon nina Rizal at Serrano Laktaw (sirka 1880) na ang “y” ay ginawang “i” sa “tanim.” Samakatwid, noon pa ma’y nangyayari na ang modernisasyon, at ang modernisasyon ay kaunlaran, hindi paurong.

Ang mga unang taón ng pananakop ng mga Americano ay nagpasok ng maraming pagbabago sa baybay, sa kabalarilaan, sa pilì ng salitâ, sa ikli ng pagpapahayag, sa pagtulad sa estilong Americano sa Ingles, atbp. Ang mga ito’y nangyari sa impluho ng pag-aaral na ginawa at pagkakaisang tinupad ng mga manunulat na kasapi ng Aklatang Bayan, Akademyang Tagalog, at Ilaw at Panitik. Maraming dula (sarsuwela at drama), maraming nobela, di-mabílang na mga tula ang kinatha, napalathala at isinaaklat nang panahong ito, hanggang sa pagsiklab ng Unang Digmaang Pandaigdig.

Makabagong Pananagalog

Ang tunay na maikli, ngunit malinaw na katuturan ng pagkamakabago o modernismo ay kung ano ang naabot na katangian ng kasalukuyan, at ang kasalukuyang ito ay laging bunga

6

ng nakaraan. Ang anumang panukalang repormang hindi kaugnay at karugtong ng dinanas na nakaraan o hindi kauri sa dugtungan ng nakaraan at ng ngayon ay madalîng maparam.

Ang makabagong anyo ng wikang Tagalog sa sapit ng hinog na panahon ng pag-unlad, na sinusundan ng ating kasalukuyang panahon, ay siyáng anyong makabago ng wikang Tagalog. Ang kalagayang yaon ay inabutan ng pambansang palatuntunan sa pagbubuo at pagpapalaganap ng Wikang Pambansa ng Republika. Ang makabagong pananagalog na nagsimula noong sirka 1940 ay siyá pa ring makabagong pananagalog ngayon, sapagkat ang karamihan sa mga manunulat sa Tagalog ay bihasa at sanay sa kalagayan ng wikang Tagalog na wala sa tiyak at tahasang impluho ng balarilang itinuro sa mga paaralan. Iilan sa mga manunulat na may gulang na sa kasalukuyan ang nagpakaabalang mag-aral ng balarila. Marami ang nanatíli sa dáting alam sa wika sa pagpapatuloy nilá sa panunulat, na may kaunting pagbabagong pang-ibabaw lámang.

Dapat isaloob ng mag-aaral ng wika na ang kaalaman ng kung anumang makabagong pananagalog ay hindi nangangahulugang nagpapawi at lumilimot sa dáting pananagalog. Manapa’y isiping mabuti ang maláman ang bagong pananagalog upang makilála at maunawaan ang dati at matandang paraan ng pagpapahayag. Itong hulí ay bahagi ng kasaysayan ng kultura ng bansa. Tandaang ang pagtanggi sa katotohanan ng kahapon ay pagwawalang-kasaysayan ng ngayon.

Makabagong Pilipino

Kung tunay na ang kasalukuyan ay siyáng modernisadong anyo ng isang bagay, lalo na ng isang wika, ang larawan ng makabagong Pilipino ay hindi mapapagkamalan.

Bagama’t nang unang itinuro ang Wikang Pambansang Pilipino noong 1940 ay hindi pa ito tinawag na Pilipino, kung hindi batay lámang sa Tagalog, ang makabagong Pilipino ngayong 1968 ay masasabing bunga ng disiplina at kabihasnang inalagaan ng mga pamamaraan ng pagtuturo ng Wikang Pambansang batay sa Tagalog sa mga paaralan ng bansa. Ang disiplina ay humantong muna sa pamamagitan ng maraming pagsasanay sa pagpapahayag at pagsulat sa buong bansa, na saklaw ang lahat ng mga mag-aaral. Tagalog man o di-Tagalog. Sabihan pa, sa mga unang salpok ng pagtuturo, ang mga mag-aaral at guro ay nagdanas ng maraming balakid. Ngunit sa pamamagitan ng tiyaga at aral, ang mga balakid ay unti-unting nahawi, kung hindi man lahat.

Ano ang kaibhan ng makabagong Tagalog at ng makabagong Pilipino? Ang nasasapit na matayog na pamantayang kasalukuyan ng mga manunulat sa Tagalog na hindi nag-aaral ni nagsasanay sa impluho ng balarilang 1940 ngunit nagpatuloy sa pag-akda na ang ginámit ay sentido komun sa pagpapasiyá kung ano ang mabuti at naaayon sa mabuting pananagalog—iyan ang makabagong Tagalog. Ang makabagong Pilipino, kung batay man sa Tagalog, ay disiplinado sa anyo, sapagkat pinag-aralan at pinagsanayan ng angaw-angaw na kabataang dumadami taon-taon mula pa noong 1940.

7

Ang mga nagsisipag-aral na ito ay nagdaos ng mga timpalak bigkasan at timpalak panitikan kung ilang beses sa isang taóng pampaaralan. Ang mga ito ay nagsisipagsanay sa pagpapahayag araw-araw sa kaniláng mga klase, pasalitâ o pasulat, sa patnubay ng guro. Marami sa mga ito ang magaling na sa ngayo’t maayos nang bumigkas, bihasa nang magbuo ng mga pangungusap na pasalitâ, marunong na at nagkakasining na sa pagkatha ng mga sanaysay, kuwento, lathalain, at tula. Ang mga ito ay siyáng nagdadala ng makabagong Pilipino, sapagkat ang mga ugaliin nilá sa pagpapahayag na lumalaganap sa bansa ay siyáng magiging pamantayang pambansa.

Taón-taón, ang mga guro ng Wikang Pilipino ay nagdaraos ng mga seminar panlokal, pandibisyon, at pangnasyon, sa mga palitang-kuro at napapagkasunduan sa mga pagtitipong ito ay bago at bagong pamamaraan ng pagtuturo ang nagiging bunga—mga pamamaraang may tatak ng impluho ng mga simulain ng ibá’t ibáng sangay at pananaw ng aghamwikang nililinang sa Europa at America. Lumalabas na ang nagtitining na pahayag ng pag-unlad ay ang simplipikasyon at pagkamabisà sa pananalitâ.

Sa pamamagitan ng mga libo-libong klase sa Pilipino sa mga paaralan ng bansa, sa libo-libo ring mga guro, sa daan-daan libong mag-aaral na tumatanggap ng halos unipormeng pagtuturo sa buong bansa, ang pamantayan at uri ng makabagong Pilipino ay iisa sa lahat, ang paghakbang na paunlad ng lahat ay sabay-sabay. Ang mga mag-aaral, anumang rehiyon ang kabilangan, ay may iisa at parehong pagkakataóng magpakabuti, magpakagaling, magpakadalubhasa, at magpakatayog sa iisang pamantayan ng sining at agham ng wika.

Kung may mga “repormista” mang lumitaw, ang kaniláng panukalang reporma ay maaring makaimpluho o di-makaimpluho ayon sa lohika ng kaurian ng reporma na kaagos ng pag-unlad ng wika sa simplipikasyon at pagkamabisà, sa linaw, bigat, at ganda ng pagpapahayag. Ang kauri at kayari ay madalîng tangayin ng agos. Ang hindi kauri ni kayari ay parang mga batong nililigiran ng agos na patuloy din, kung nabalam man nang kaunti sa pag-agos.

Bagama’t may nibel na mataas at mababà sa lahat ng wika, ang ipinalalagay na marapat ituro sa mga paaralan ay ang mataas, matayog, maayos, mahusay, at binuli. Ang uring ito ng wikang Pilipino ay maaaring ilarawan sa mga sumusunod na pagtitiyak:

1. Ang pinakamakatwiran, organisado, at sistematiko sa mga alituntunin at tuntuning hindi naman nakapipigil sa maluwag at magaang pag-unlad ng wika sa buong bansa.

2. Ang anyo ng wikang Pilipino na konsistente (o maugnayin) sa katupangkat ng mga táong sadyang nag-aaral at nagpakadalubhasa sa nasabing wika sa mga paaralan o sa sariling pagsasanay at pananaliksik.

3. Ang anyo ng wikang Pilipino na malinaw at mabisàng tumutugon sa ugaling pambansa at pandaigdig sa pagpapahayag.

4. Ang anyo ng wikang Pilipino na konsistente (o maugnayin) sa katutubong katangian ng kasarinlan ng wika.

8

5. Ang anyo ng wikang Pilipino na sasakyang-pahayag ng mga dinadakila at kinikilálang akdang pampanitikan ng mga pangunahing manunulat ng bansa at ng mga makikinis na akdang pang-agham ng mga pangunahing dalub-agham ng bansa.

6. Ang anyo ng wikang Pilipino na maaaring maipíling at maihanay na kapuri-puri, hakot-dangal, at hakot-paghanga sa mga kinikilálang pangunahing wika ng daigdig.

7. Ang anyo ng wikang Pilipino na bunga ng masinop, masusi, maingat, mapagyayaman, at maagham na pangangalaga at paglilinang ng mga guro, ng mga pantaswika, at ng mga makata’t manunulat ng bansa.

8. Ang anyo ng wikang Pilipino na nagpapanatíli sa katangiang pagka-Pilipino, maging sa panghihiram ng mga salitâ at parirala, pati sa mga paglikha ng mga kinakailangang talakay.

Impluho ng Aghamwika

Napasok ang aghamwikang gáling sa America dito sa atin upang matuklasan ang mabisàng pagtuturo ng Ingles bílang “pangalawang wika” ng mga Pilipino. Ang mga aklat sa aghamwika ay pawang ukol, hinggil, at tumutumbok sa pagtututro ng Ingles. Dahil dito, inisip ng mga nagmamalasakit sa Pilipino na gamítin din ang mga simulain at tuntunin ng pagtuturo ng “pangalawang wika” sa pagtuturo ng Pilipino sa mga di- Tagalog.

Malinaw na napapansin na sa mga pagtuturo ng Ingles bílang pangalawang wika ay kakaunti pa hanggang ngayon ang tunay na nakakaunawang lubos sa mga pasikot-sikot ng bagong pamamaraang ito. At hindi pa rin maaaring masabing may nakasulat na nang buong kasiyahan sa bisà ng pagkaturo ng ilang gurong ito.

At wala pa ring nakapagbibigay-ulat na malinaw hinggil sa pagtuturo ng Pilipino sa mga di-Tagalog sa pamamagitan ng pamamaraan ng pangalawang wika, na siyáng unang iniisip kapag sinasabing ilalapat ang simulain ng aghamwika sa pagtuturo ng Pilipino.

Ang nagiging mabisàng impluho ng aghamwika sa pagtuturo ng Pilipino, hindi sa pag-unlad ng wikang Pilipino, ay ang pagbabaling ng paningin ng mga guro at dalubwika sa maagham na pagtuturo at sa lalong tapat at mahusay na paglalarawan sa kalagayan ng wikang Pilipino, ayon sa katutubong katangian ng sariling konsistensiya at ayon sa impluhong semantika mula sa labas. Ang bunga nitó’y hindi mapapansin nang biglaan, sapagkat ang alinmang wika’y hindi biglaan, o agad-agaran kung umunlad, lumawak, at malinang. Karaniwang nahahalata ang impluho ng kabihasnan ng isang salinlahi kapag ito’y malápit nang magwakas at hinuhugpungan na ng mga makabagong pananaw ng sumusunod na salinlahi na karaniwang sanib-sanib at sagu-sagunson.

Anuman ang sabihin, ang kasalukuyang kalagayan ng isang wika ay duluhan ng sariling kalagayan na nagsimula ng pagkabuhay na mahabang panahon. Sa ibáng salitâ, ang lahat ng wika ay may pinagmulan, may pinanggalíngan. Ang katangian ng pinagmulan

9

at pinanggalíngan ay mananatíling katutubo at tampok na katangian sa kasalukuyang kalagayan, kahit ilang libong taón at patong-patong nang salinlahi ang nagbaón sa pamulaan. Samakatwid, kung Kawi noong araw, na naghiwalay sa Indones at Malay, at itong hulí ay nangalat sa Filipinas, na Tagalog ang kapatid ng mga binisaya, binikol, inilokano, atbp, ang Pilipinong batay sa Tagalog ngayon ay dili ang hindi magtataglay ng katangian ng Kawi, Malay, Tagalog, atbp, na katutubo sa sariling kasaysayan ng pagkalinang bílang wika.

Ano Ngayon ang Modernisasyon?

Ang lahat ng kasalukuyang kalagayan ng wika ay modernisasyon ng nakaraan. Ang Pilipino ng 1968 ay modernisasyon ng Pilipino ng 1967 kung isang taunan ang pagsusuri. Ang Pilipino ng salinlahi ngayon (ng mga hindi pa umabot sa 25 taóng gulang) ay modernisasyon ng wikang Pilipinong alam ng mga táong mahigit kaysa 25 taóng gulang, at mga táong lampas sa 50 taóng gulang.

Ang ibig sabihin nitó’y nangyayari ang modernisasyon ng alinmang wika, gustuhin man o hindi at hindi ginagawa, bagama’t ang gawaing pagmomodernisa ay maaaring makatulong na makapagpabilis sa panahon ng pagsapit ng modernisasyon. Maaaring gumanap ang isang presentadong modernisador, ngunit ang katutubong hakbang ding bagay sa katangian ng bansa ang masusunod, sa anumang pangyayari.

[TALA: Ang artikulong “Ang Modernisasyon ng Isang Wika” ni Jose Villa Panganiban na nalathala sa Ang Supling, blg 1, 1970].

Ernesto Constantino

ANG HINAHARAP NG WIKANG PILIPINO

ANG WIKANG PAMBANSA ng Pilipinas, na tinatawag din ngayong Pilipino, ay nagmula sa wikang Tagalog. Sa tiyakang pagsasabi, nalinang ito mula sa isang diyalekto ng Tagalog, ang diyalektong Tagalog-Maynila. Mula sa Maynila, lumaganap ito gaya ng patuloy nitong paglaganap sa pulo ng Luzon at sa iba pang mga pulo sa Pilipinas. Ito ang wikang nangibabaw hindi lamang sa Maynila at mga karatig-pook kundi maging sa mga siyudad na gaya ng Davao, Cotabato, at General Santos. Sa mga pook na hindi ito ang nangingibabaw o katutubong wika, ginagamit ito bilang lingua franca, sa mga siyudad na gaya ng Baguio, Naga, at Iloilo. Ang Pilipino sa ngayon, sa pagiging wikang pang-ugnay na ginagamit sa iba’t ibang rehiyon (interregional language), ang pinakamabisang nag-uugnay sa mga pulo at sa iba’t ibang pangkat ng wika sa Pilipinas.

Sa kasalukuyan, mahigit na 60 porsiyento ng mamamayan ang nagsasalita ng Pilipino. Halos dalawang ikatlong bahagi nito ay hindi katutubong nagsasalita ng Pilipino o ng Tagalog. Maaaring tayahin na sa loob ng sampung taon, mahigit na 80 porsiyento ng mamamayan ang makapagsasalita ng Pilipino bilang una o pangalawang wika. Gayunman, ang kakayahan ng marami o ng lahat ng Pilipino sa pagsasalita ng Pilipino ay hindi magiging dahilan ng pagkamatay o pagkawala ng alinman sa iba pang mga wika sa Pilipinas. Ang karamihan sa mga nagsasalita ng Pilipino ay patuloy na magsasalita ng kanilang katutubong wika.

Tulad ng alinmang buhay na wika, ang Pilipino ay patuloy sa pagbabago lalo na ang bokabularyo nito dahil sa impluwensiya ng Kastila at Ingles at ng iba pang mga wika sa Pilipinas. Ang mga pagbabagong ito ang lumilikha ng mga pagkakaiba ng Pilipino at Tagalog at ng mga pagkakatulad ng Pilipino at ng mga wikang di-Tagalog. Kaya, habang patuloy na lumalaganap ang Pilipino, patuloy itong manghihiram ng mga salita sa mga wikang di-Tagalog at ito ang magiging sanhi ng pagkakaiba ng Tagalog sa Pilipino.

Ang tagumpay ng Pilipino bilang opisyal na wikang pambansa ng Pilipinas ay nakasalalay sa dalawang mahalagang bagay. Ang una ay may kinalaman sa pagtanggap ng mamamayan sa Pilipino bilang wikang pambansa nila; ang ibig sabihin, ang pag-aalis sa paniniwalang ito ay nananatili pang isang wika ng rehiyon o ito ang wikang Tagalog. Sumasaklaw naman ang ikalawa sa pagpapatatag ng wikang Pilipino sa pamamagitan ng pagkakaroon ng istandardisasyon.

11

Upang magtagumpay ang wikang Pilipino bilang wikang pambansa, iminumungkahi naming isagawa ng pamahalaan ang mga sumusunod:

(1) Lahat ng pasiya o rekomendasyon tungkol sa gamit at anyo ng wikang Pilipino at dapat ibatay sa isang masusing pagsisiyasat kung paano talagang sinasalita ang Pilipino ng mga katutubong nagsasalita nito.

(2) Kailangang maihanda sa lalong madaling panahon ang isang siyentipiko at makabagong balarila at diksiyunaryo ng Pilipino na batay sa sa gamit ng wikang ito sa iba’t ibang pook na ito ang wikang nangingibabaw.

(3) Kailangang isagawa agad ang isang palatuntunan sa pagpaplano at istandardisasyon ng wika na gagamitan ng pinakabagong siyentipikong kaalaman, paraan, at pamamaraan.

(4) Ang Surian ng Wikang Pambansa ay kailangang magsagawa ng mga pananaliksik, at maghanda at maglathala ng mga siyentipikong pag-aaral tungkol sa pinagmulan, pagkaunlad, pagkakaugnay at kayarian ng Pilipino at ng iba pang mga wika sa Pilipinas. Kailangang isagawa rin ng Surian ang (a) paghahanda ng isang balarila at isang diksiyunaryo ng Pilipinas at ang (b) pagbabalangkas ng isang palatuntunan sa pagpaplano at istandardisasyon ng wika.

(5) Ang teksto ng alinmang kasulatan ng pamahalaan na dapat maging batayan, lalo na ang bagong Saligang-Batas, ay kailangang nakasulat sa Pilipino.

(6) Kailangang Pilipino lamang ang gawing tanging wika opisyal ng Pilipinas.

[TALA: Lumabas ito kasáma ng artikulong “Ang Pilipino bilang Wikang Panturo” bilang isang sanaysay ni Dr. Ernesto Constantino na nalathala sa Linggwistikang Pilipino, blg 3, 1971].

Ernesto Constantino

ANG PILIPINO BILANG WIKANG PANTURO

ANG UNANG PORMAL na pagsubok sa paggamit ng Pilipino sa pagtuturo ng mga kurso (maliban sa mga kursong Pilipino) sa Unibersidad ng Pilipinas ay ginawa noong 1968-69 nang sinimulang gamitin ang wikang ito bilang wikang panturo ng ilang propesor sa Kolehiyo ng Sining at Agham ng Unibersidad. Ang interes na nilikha at pagtangkilik na tinanggap ng “eksperimentong” ito sa mga propesor at mag-aaral ay nagbunga ng pagpapatibay noong 1969 sa patakaran na lantarang nagpapahintulot na gamitin ang Pilipino bilang wikang panturo sa Unibersidad.

Sa kasalukuyan ang Pilipino’y ginagamit bilang wikang panturo sa lahat ng departamento ng Kolehiyo ng Sining at Agham ng Unibersidad ng Pilipinas (gayundin sa karamihan kundi man sa lahat ng ibang sangay na akademiko ng Unibersidad). Sa Departamento ng Pisika na lamang ay apatnapu sa pitumpung seksiyong binuksan nitong semestreng ito ang itinuturo’y hindi Pilipino, pinahihintulutan at ginaganyak ang mga mag-aaral na gamitin ang Pilipino sa anumang oras at sa anumang bagay, halimbawa at sa pagsagot sa klase at sa pagsulat ng kanilang pagsusulit, sulating-pananaliksik (term paper), at tesis.

Simula sa pasukang ito, ang lahat ng mag-aaral na nasa unang taon sa Unibersidad ng Pilipinas ay kinakailangan nang kumuha ng tatlong saligang kurso sa Pilipino. Ang mga kursong ito ay naglalayong paunlarin ang paggamit ng Pilipino bilang wikang panturo sa Unibersidad alinsunod sa bagong Programa sa Pangkalahatang Edukasyon ng Unibersidad na ang unang layunin ay: Ang pagbubuo, paglilinang, at papapaunlad sa mga mag-aaral ng kakayahan sa pagsulat, pagsasalita, at pag-iisip sa Pilipino nang mabisa.

Batay sa malinaw na pagpapakita sa Unibersidad ng Pilipinas sa di-mapigilang pananagumpay ng Pilipino bilang wikang panturo at batay din sa matatag na paniniwalang ang Pilipino ay kasiya-siya at kanais-nais na gamitin bilang pangunahing wikang panturo sa ating mga paaralan (bagama’t ang ilan sa ating mga guro ay maaaring kapos pa rin dito o kulang ng lakas ng loob upang umpisahang gamitin sa kanilang pagtuturo), iminumungkahi namin ang madalian at walang pag-aatubiling pagpapatibay ng isang bagong pambansa o konstitusyonal na patakaran sa edukasyon na may mga probisyong nagsasaad na:

(1) Ang Pilipino ang gagawing pangunahing wikang panturo sa anumang

13

kurso o asignatura sa lahat ng paaralan sa Pilipinas pati na sa mga kolehiyo at unibersidad;

(2) Ang pangunahing layunin ng pangkalahatang edukasyon sa Pilipinas ay ang pagbubuo, paglilinang at pagpapaunlad sa mga mag-aaral ng kakayahan sa pagsulat, pagsasalita, at pag-iisip sa Pilipino nang mabisa; at, alinsunod sa mga probisyong (1) at (2);

(3) Lahat ng mga paaralan sa Pilipinas ay dapat na magpakuha sa lahat ng mga mag-aaral ng mga kurso sa Pilipino na magpapaunlad at magpapayaman sa kanilang kakayahan at kaalaman sa wikang ito.

Upang mapadali at mapabilis ang pagpapatupad sa mga layunin ng tatlong probisyong ito, iminumungkahi pa rin namin na gumawa ang pamahalaan o anumang pribadong organisasyon o indibidwal ng mga nararapat na hakbang tungo sa madaliang paggawa o pagsasalin sa Pilipino at pamumudmod ng mga batayan at sangguniang aklat at iba pang kagamitang pang-edukasyon, pati na ang gramatika at diksyunaryo ng Pilipino, na angkop at sapat sa ating nagbabagong oryentasyon at pangangailangan sa edukasyon at kultura.

[TALA: Lumabas ito kasáma ng artikulong “Ang Hinaharap ng Wikang Pilipino” bilang isang sanaysay ni Dr. Ernesto Constantino na nalathala sa Linggwistikang Pilipino, blg 3, 1971].

Ernesto Constantino

ANG “UNIVERSAL APPROACH” AT ANG WIKANG PAMBANSA NG PILIPINAS

TINUTUKOY NG TERMINONG “universal approach” o “paraang unibersal” ang paraang iprinopos ng mga lingguwist ng Unibersidad ng Pilipinas (UP) sa 1971 Kombensiyon Konstitusyonal (Konkon) para sa pagdebelop ng isang wikang pambansa para sa Pilipinas. Ang paraang ito ay inihaharap dito sa komperensiyang ito para madiskas at mapag-aralan ng mga taong paris ninyo na interesadong makakita o makaalam sa kahalagahan o kontribusyon nito sa solusyon sa problema ng Pilipinas tungkol sa wikang pambansa.

Paris ng alam na ng marami sa atin, ang “movement” o kilusan para sa pambansang wika sa Pilipinas ay nagkaroon na naman ng isang napakapraktikal na problema. Malinaw na ipinapakita ito ng probisyon tungkol sa wikang pambansa sa bagong Konstitusyon ng Republika ng Pilipinas na inaprubahan ng Konkon noong 30 Nobyembre 1972. Ganito ang sinasabi ng probisyong ito:

The National Assembly shall take steps towards the development and formal adoption of a common national language to be known as Filipino (Art. XV, Sek. 3, Par. (2) )

[Ang Nasyonal Asembli ay gagawa ng mga hakbang tungo sa pagdebelop at pormal na pag-adap ng panlahat na wikang pambansa na kikilalaning Filipino. (Art. XV, Sek. 3., Par. (2) ) ]

Base sa probisyong ito, masasabing hindi na Pilipino ang wikang pambansa ng Pilipinas pagkatapos ng ratipikasyon ng bagong Konstitusyon—magiging Filipino na ang wikang pambansa ng Pilipinas.

Kung paano at kailan dedebelopin ang bagong wikang pambansang ito ay pagkakasunduan pa sa darating na Nasyonal Asembli. Maaari natin ipalagay na gagawa ang Nasyonal Asembli ng batas na titiyak sa paraang gagamitin at mga hakbang na gagawin tungo sa pagdebelop at pormal na pag-adap sa bagong wikang pambansa.

Ang paraang unibersal, bilang proposal ng mga lingguwist ng UP, ay nagbibigay ng paraan na sa aming palagay ay magagamit para matagumpay at mabilis na madebelop

15

ang bagong wikang pambansa. Gaya ng aming prediksiyon, ang paraang ito ay masiglang tinatanggap ng marami at mahigpit namang tinututulan ng iba. Katunayan, ito’y naging kontrobersiyal, kung minsa’y proberbiyal, lalo na sa mga hindi nakakaalam kung ano ito.

Layunin ng papel na ito na ipaliwanag ang ilang misteryo ng paraang ito. Pagkaraan ng mahigit na isang taon mula nang iharap ito sa Konkon, ipinasiya namin na ipaliwanag dito sa komperensiyang ito na isang malaking obligasyon para sa amin na iharap ang paraang ito sa publiko, lalo na sa komperensiyang ito ng mga eksperto sa wika mula sa iba’t ibang bansa sa Asia, mga lingguwist, mga titser sa wika, at iba pang iskolar sa wika, dahil sa pangyayaring ang paraang ito ang inindors o sadyang pinili ng Komite ng Wikang Pambansa ng Konkon na gagamitin sa pagdebelop sa bagong wikang pambansa ng Pilipinas.

Ang paggamit ng paraang unibersal sa pagdebelop sa wikang pambansa ng Pilipinas ay pormal na iprinopos ni Dr. Cecilio Lopez, Emeritus na Propesor ng Lingguwistiks at Oriental Studies sa UP, sa pinakahuling public hearing ng nasabing komite sa Manila Hotel na ginanap noong 22 Disyembre 1971. Sa hiring na iyon, sinabi ni Dr. Lopez na ang paggamit ng “language universals approach” ay maaaring siyang solusyon sa problema ng Pilipinas sa wikang pambansa na nagbibigay hanggang ngayon ng malaking gulo sa buong bansa. Sinabi rin niya na ang paraang ito ay isang mabuting alternatibo sa paraang batay sa isang wika lang o kaya’y batay sa Tagalog lang. Agad tinanggap ng karamihan o halos lahat ng mga miyembro ng komiteng present sa hiring ang proposal ni Dr. Lopez, at tinawag itong “universal approach” imbis na “language universals approach.” Naging popular, sa mabuti o masama, ang paraang ito sa maikli nitong pangalan.

May dalawang dahilan kung bakit ipinasiya ng mga lingguwist ng UP na ipropos ang paggamit ng paraang unibersal sa pagdebelop sa bagong wikang pambansa ng Pilipinas. Ang unang dahilan ay may kinalaman sa nakikitang patuloy na problema ng wikang Pilipino na tanggapin o kilalanin ng mga Pilipino, lalo na ng mga di-Tagalog, bilang wikang pambansa nila. Naniniwala kami na ito’y hindi magiging problema ng wikang pambansang madedebelop sa pamamagitan ng paraang unibersal, at ito’y magiging malinaw sa bandang huli ng papel na ito. Ang ikalawang dahilan ay bunga ng matatag at di-matinag na determinasyon ng karamihan sa mga miyembro ng Komite sa Wikang Pambansa ng Konkon at ng buong Konkon mismo (na magiging miyembro ng interim na Nasyonal Asembli) na pigilin ang paggamit sa wikang Pilipino bilang wikang pambansa ng Pilipinas at palitan ito ng isang wikang batay sa ilan o nasunod ang gusto ng mga delegado sa Konkon, ang paggamit sa paraang unibersal ay sisiguro sa mabilis na pagdebelop ng wikang pambansa ng Pilipinas ay hindi para pigilin ang paggamit sa Pilipino bilang wikang pambansa ng Pilipinas kundi para masiguro na kung sakaling hindi tatanggapin ang Pilipino, maaaring dumebelop sa loob ng pinakamaikling panahon ng isang wikang angkop na maging wikang pambansa—isang wikang aktuwal at natural na gagamitin at hindi isang wikang mananatiling simboliko lamang at laging naghihingalo dahil hindi natural na ginagamit.

16

Ang Pilipino sa U.P.

Siguro’y dapat kong gamitin ang pagkakataong ito para linawin na ang mga lingguwist ng UP ay hindi kailanman kontra o galit sa wikang Pilipino bilang isa sa mga ginagamit na wika sa Pilipinas o bilang wikang pambansa. Ang totoo, ginagawa namin sa UP ang lahat ng aming magagawa nang mas masigasig kaysa alinmang institusyon sa buong bansa para paunlarin ang pag-aaral, paggamit, at pagtanggap sa Pilipino hindi bilang wikang pambansa lang kundi bilang pangunahing medium din sa pagtuturo sa lahat ng eskuwelahan, sa lahat ng grado at sa lahat ng kurso dito sa Pilipinas. Sa kasalukuyan, nagbibigay ang UP ng Bachelor of Arts degree at Master of Arts degree sa Pilipino; hindi matatagalan, magbibigay na rin ang UP ng Doctor of Philosophy degree sa Pilipino. Maraming mahahalagang reserts (research) tungkol sa Pilipino ang nagawa na at ginagawa sa UP. Kahit ang gramar ng kasalukuyang wikang pambansa ay sinusulat ngayon sa UP ng mga reserts asistant na sinusuwelduhan ng Surian ng Wikang Pambansa sa ilalim ng superbisyon ng isang miyembro ng faculty ng UP. Isang monolingguwal at isang bilingguwal na diksyunaryo ang ginagawa sa UP. Mayroon ding inihahandang manwal at babasahin sa Pilipino sa UP. Ang totoo, ang posisyon ng Pilipino sa UP sa ngayon ay kapantay na ng Ingles bilang isang disiplina o larangan ng pag-aaral at bilang medium sa pagtuturo. Nasisiguro naming hindi pa nangyayari ito sa mga ibang eskuwelahan.

Oposisyon sa Pilipino

Sa isang multilingguwal at naging kolonyang bansa na paris ng Pilipinas na dayuhang wika ang dominanteng wika kahit na mayroon ditong ilang estabilisadong katutubong wika na bawat isa’y may maraming ispiker kayat posibleng kandidato sa posisyon ng wikang pambansa, maaaring mangyari na ang paggamit o pagpili sa alinman sa mga katutubong wika bilang wikang pambansa o batayan nito ay lumikha ng malakas na oposisyon sa mga ispiker o suporter ng ibang wika, pati na ng dayuhang wika. Nangyari ito sa Pilipinas. Ang pagpili sa Tagalog bilang batayan ng wikang pambansa ay lumikha ng malakas at patuloy na oposisyon mula sa mga di-Tagalog at sa mga pro-Ingles. Madalas naipapahiwatig ang oposisyong ito sa mga sulat sa mga editor ng mga peryodikal at sa mga paulit-ulit na habla at salita laban sa Pilipino. Ang pagtawag ng Konkon noong 1971 ang nagbigay ng pinakahihintay na pagkakataon sa mga di-Tagalog at sa mga pro-Ingles na baguhin o patayin ang wikang pambansang batay sa isang wika.

Sa mga una pa lamang sesyon ng Konkon malinaw nang lumabas ang malakas na pagkontra o pagtanggi ng karamihan sa mga delegado sa Konkon (na mga di-Tagalog) sa patuloy na paggamit sa Pilipino bilang wikang pambansa ng Pilipinas. Ang palagay namin sa UP ay milagro na lamang ang makapipigil sa pagkontrang iyon.1 Kayat sa amin sa UP,

1 Isang “milagrong” sinubok naming gawin ay ang pagpapatanggap sa bago o ibáng depinisyon ng (at pagtingin o atityud sa) wikang Pilipino. Kung tinanggap ng Konkon at ng Surian ng Wikang Pambansa ang aming depinisyon ng Pilipino—ang depinisyon ng Pilipino ng UP (Constantino 1970–1971)—wala na sanang malakas na dahilan para baguhin ang wikang Pambansa ng Pilipinas.

17

ang problema ay hindi na kung paano mapapanatili ang wikang Pilipino bilang wikang pambansa kundi ito: Paano magpapatuloy na may wikang pambansa ang Pilipinas na mula sa sariling wika o mga wika nito? Sa madaling sabi, nang ipropos namin ang paraang unibersal, ang nangunguna naming layunin ay siguruhin na ang Pilipinas ay patuloy na magkakaroon ng wikang pambansa na tubo o tunay na sa bansang ito, kahit na ang wikang ito’y hindi ang wikang Pilipino. Ang totoo, natatakot kami na kung hindi epektibong masagot ang opinyong ipinipilit ng isang patnugot at ng presidente ng isang samahan sa lingguwistiks at ng mga kakampi nila na hindi maaaring bumuo ng isang wikang pambansang batay sa higit sa isang wika at dito sa Pilipinas ang wikang Tagalog lang ang puwedeng batayan ng wikang pambansa, ang wikang Ingles ang tuluyang magsilbing wikang pambansa ng Pilipinas. Ganitong opinyon ang gusto ng mga pro-Pilipino (at ganoon din ng ilang pro-Ingles na tumutulong sa kanila) na paniwalaan ng mga delegado sa Konkon para huwag na nilang baguhin ang status quo.

Pero gusto ng Komite sa Wikang Pambansa ng Konkon na dumebelop ng isang bagong wikang pambansa na tatawaging Filipino “batay sa mga umiiral na katutubong wika at dayalek ng Pilipinas na hindi ipinupuwera ang asimilasyon ng mga salita mula sa mga banyagang wika.” Ang layuning ito ng komite ay ipinasok bilang Seksiyon 2 ng draft resolution na inaprubahan ng komite. Inihayag din ng komite sa mga komentaryo sa seksiyong ito ang akademikong opinyon ng mga lingguwist ng UP na puwedeng bumuo ng isang wikang pambansang batay sa higit sa isang wika at tiniyak dito ang paggamit sa “universal approach” o paraang unibersal ng mga lingguwist na ito sa pagdebelop sa bagong wikang pambansa ng Pilipinas. Dito tuluyang lumalim ang pagkasangkot ng mga lingguwist ng UP sa peligroso at delikadong trabaho tungkol sa pagdebelop ng wikang pambansa para sa Pilipinas.

Paraan ng Pagdevelop sa Wikang Pambansa

Ang paraang unibersal ayon sa pormulasyon nito sa UP ay naglalayong dumebelop ng isang wikang pambansa para sa Pilipinas batay hindi sa isang wika kundi sa maraming wika. Layunin ng paraang ito na debelopin ang wikang pambansang ito sa pamamagitan ng paggamit unang-una sa mga pangkalahatan o unibersal na mga sangkap at anyo ng mga wika at dayalek ng Pilipinas. Ang posibilidad ng pagdebelop ng isang wika sa paraang ito ay isa sa mga pangunahing layunin at resulta ng mga reserts namin sa UP tungkol sa pang-ilalim (“deep”) at pang-ibabaw (“surface”) na pagkakapareho at pagkakaiba ng mga wika at dayalek sa Pilipinas. Ipinapakita ng mga resulta ng mga reserts na ito sa nakakakumbinsing paraan na maaaring dumebelop ng isang wika sa pagsasama-sama sa base o buod nito ng mga magkakapareho o unibersal na sangkap at anyo ng mga wika at dayalek ng Pilipinas (Tingnan ang Constantino, 1970).

Ilan sa mga nagpalakas ng loob naming mga lingguwist sa UP para ipropos ang paraang unibersal ay ang mga bagong debelopment sa lingguwistiks, sa edukasyon, at sa mas media na lalong nagpapalaki sa posibilidad ng paggamit hindi ng isang wika lang kundi ng isang grupo ng mga wika bilang batayan ng isang wikang pambansa kung

18

matutugunan nito ang paghahangad ng mga mamamayan para sa pambansang identidad o integrasyon. Nagpalakas din ng loob namin ang obserbasyon ng isang iskolar na may malawak na kaalaman tungkol sa mga wikang pambansa na kung punto ng lingguwistiks ang kokonsiderahin, ang paglikha ng isang wikang pambansa na batay sa isang wika o sa ilang wika o ang pagtanggap ng isang bagong wikang pambansa ay magpapatuloy nang walang limit hanggat epektibo ang mga pang-ikonomikong posibilidad at ang mga pulitikal o nasyonalistikong paghahangad dito (Deutsch, 1962: 605). Sumasang-ayon din kami sa sinabi ng iskolar na ito na mapapalitan anumang oras ng mga mamamayan ang kanilang wikang pambansa para bagayan o sundin ang kanilang nasyonalistikong hangaring mapaiba o magkaisa (p. 604).

Alam na alam ng mga tagapagplano ng wika na may dalawang paraang puwedeng gamitin sa pagdebelop ng isang wikang pambansa. Ang unang paraan ay ang paggamit ng isang wika, at ang ikalawang paraan ay ang pagsasama-sama ng mga sangkap at anyo mula sa dalawa o higit pang wika. Ang unang paraan ang ginamit sa pagdebelop sa Pilipino; nabuo ang wika pero lumilitaw ngayon na hindi ito tinatanggap ng maraming Pilipino bilang wikang pambansa nila. Ang totoo, hindi humihinto ang malakas na oposisyon sa Pilipino bilang wikang pambansa ng Pilipinas. Dahil dito, naisip namin sa UP na dapat nang gamitin ang ikalawang paraan sapagkat naniniwala kami na ang wikang madedebelop sa paraang ito ay tatanggapin at gagamitin ng mga Pilipino bilang wikang pambansa ng Pilipinas. Kayat iprinopos namin sa Konkon nang malaunan ang aming paraang unibersal para sa pagdebelop sa bagong wikang pambansa ng Pilipinas. Ikinatutuwa at ikinararangal namin ang pagtanggap agad ng Konkon sa aming proposal na ito kahit magbibigay ito ng mabigat na responsibilidad at malaking trabaho sa amin. Isa sa aming responsibilidad na nais kong gawin ngayon ay ang pagpapaliwanag sa mga interesadong paris ninyo ng kung ano ang “universal approach” o paraang unibersal at kung paano ito magagamit sa pagdebelop sa bagong wikang pambansa ng Pilipinas na paris ng hinihingi ng bagong Konstitusyon.

Prinsipyo at Metod ng Paraang Unibersal

Tatlong magkakaugnay na prinsipyo ang sinusunod ng paraang unibersal.

1. Ang unang prinsipyo ay nagsasabi na ang wikang pambansa ng Pilipinas ay dapat ibatay hindi sa isang wika lang kundi sa maraming wika ng Pilipinas; pero hindi nito ipinupuwera na isa sa mga wikang ito ang gawing nukleus o simula ng wikang pambansa. Sa madaling sabi, sa pagdebelop sa wikang pambansa ng Pilipinas batay sa prinsipyong ito, maaaring mag-umpisa sa ilang wika nang sabay-sabay at maaari ring mag-umpisa sa isang wika lang.

2. Ang ikalawang prinsipyo ay nagsasabi na sa pagpili ng mga sangkap o anyo ng isasama sa wikang pambansa (halimbawa, mga tunog, salita, panlapi, konstruksiyon, atbp), dapat bigyan ng preperensiya ang mga sangkap o anyong ginagamit ng mas maraming wika. Halimbawa, kung ang x at y ay

19

dalawang salitang ginagamit sa mga wika ng Pilipinas na may parehong kahulugan (pero magkaiba sa anyo) at ang x ay ginagamit sa 50ng wika samantalang ang y ay ginagamit sa 30, dapat bigyan ng preperensiya ang x sa pagbuo sa bokabularyo ng wikang pambansa.

3. Ang ikatlong prinsipyo ay nagsasabi na ang wikang pambansa ay papayagang gumamit, lalo na sa umpisa, ng mga grupo ng salitang magkakapareho ang kahulugan (mga sinonim) at hanggat maaari, hindi sosobra sa apat ang miyembro ng bawat grupo.

Sa paraang unibersal, dalawang metod ang maaaring gamitin sa pagbuo ng wikang pambansa: Metod A at B. Nag-uumpisa ang Metod A sa ilang wika nang sabay-sabay sa pagbuo ng wikang pambansa; ang Metod B ay nag-uumpisa sa isang wika lang. Ganito ang paraang sinusunod ng dalawang metod na ito sa pagbuo ng wikang pambansa:

1. Bilang unang hakbang, mag-aadap ng unibersal na alpabet para sa wikang pambansa na paris ng bagong alpabet na inadap ng Surian ng Wikang Pambansa. Sa ngayon, gagamitin ang alpabet na ito pati na ang mga tuntunin sa pagbabaybay o ispeling para madaling mabasa at matanggap ng mga Pilipino ang baybay o ispeling ng mga salita sa wikang pambansa.

2. Ang ikalawang hakbang ay ang pagsulat ng isang unibersal na gramar ng mga wika ng Pilipinas. Para maisulat ang gramar na ito, kailangang malaman o mailista nang maayos ang pang-ilalim at pang-ibabaw na gramar ng mga wika at dayalek ng Pilipinas. Hindi na ito mahirap gawin ngayon. Sa ngayon, nakolekta na namin sa wika at dayalek ng Pilipinas. Kung mabibigyan kami ng kailangang pondo, tauhan, at kagamitan, ang unibersal na gramar na ito ay matatapos sa loob ng dalawang taon.

3. Ang ikatlong hakbang ay gagawin pagkatapos maisulat ang unibersal na gramar. Kung gagamitin ang Metod A, gagawa ng unibersal na diksyunaryo o tesaurus ng mga wika at dayalek ng Pilipinas. Ang diksyunaryong ito’y bubuuin sa umpisa ng lahat ng mga salitang nakolekta sa mga wika at dayalek ng Pilipinas; pagsasama-samahin ang mga sinonim sa isang entri sa ayos na ipapaliwanag sa sumusunod na hakbang. Kayat sa umpisa, halos lahat ng mga salita sa unibersal na diksyunaryo ay may sinonim at karamihan sa mga grupo ng sinonim ay may sobra sa limang miyembro. Ang pagbabawas ng miyembro sa bawat grupo ng mga sinonim ay ipapaliwanag sa sumusunod na hakbang. Sa ngayon, nakakolekta na kami sa UP ng hindi kukulangin sa 5,000ng salita na binubuo ng mga istem (“stem”), salitang-ugat (“root-word”) at partikel (“particle”) mula sa hindi kukulangin sa 300ng wika at dayalek ng Pilipinas. Ang mga salitang ito ay ipapasok sa unibersal na diksyunaryo habang ipinagpapatuloy ang pagkolekta ng mga karagdagang datos sa iba’t ibang wika at dayalek ng Pilipinas. Kung mabibigyan ng kailangang pondo, tauhan, at kagamitan, gaya ng gramar ay matatapos ang diksyunaryong ito

20

sa loob ng dalawang taon.

Kung gagamitin ang Metod B, ang mga salita sa wikang pinili bilang simula o nukleus ng wikang pambansa ang bubuo sa inisyal na diksyunaryo ng wikang pambansa. Para maging unibersal na diksyunaryo ang diksyunaryong ito, payayamanin o daragdagan ito sa susunod na limang taon ng mga salitang mula sa ibang wika at dayalek, katutubo at banyaga, na laging gagamitin ang mga tuntunin sa sumusunod na hakbang.

4. Ang ikaapat na hakbang. Pagkatapos magawa ang unibersal na diksyunaryo, o kahit na habang ginagawa pa ito, susundin ang mga sumusunod na tuntunin para sa istandardisasyon ng diskyunaryo: (a) Aalisin sa diksyunaryo ang lahat ng mga sinonim na ginagamit sa kulang ½ o 1/3 ng mga wika at dayalek na kasama sa pagbuo ng isang diksyunaryo, puwera ang mga sinonim na ginagamit sa isang malaking wikang rehiyonal, paris ng Tagalog, Cebuano, Ilokano, o Tausug. Puwede ring sundin ang tuntuning ito para sa isang grupo ng sinonim na may dalawang miyembro lang; (b) Hanggat maaari, hindi dapat sumobra sa apat ang miyembro ng isang grupo ng sinonim; (c) Hindi dapat magkaroon ng mga sinonim ang mga salitang madalas na gamitin, paris ng mga artikulo at iba pang pananda ng gramatikal na relasyon.

Sa isang grupo ng mga sinonim sa unibersal na diksyunaryo, bibigyan ng preperensiya ang miyembro na ginagamit sa mas maraming wika o sa simulang wika. Ang salita lang na bibigyan ng preperensiya ang bibigyan ng depinisyon at bawat isa sa mga sinonim nito ay kikilalanin lang na sinonim ng salitang ito.

Bibigkasin ang mga salita sa unibersal na diksyunaryo sa paraang binibigkas ang mga ito sa mga wikang pinagmulan. Sa isang grupo ng mga sinonim na nagkakaiba nang kaunti sa ispeling (kahit na pareho sa bigkas), isa sa mga ispeling ang bibigyan ng preperensiya at ang ibang ispeling ay kokonsiderahing baryant ng ispeling na ito. Ang ispeling na bibigyan ng preperensiya ay iyong ispeling na ginagamit sa mas maraming wika o kaya’y iyong ispeling na sumusunod sa mga tuntunin sa ispeling na kasama ng unibersal na alpabet.

Ang gramar at diksyunaryo ay dapat rebisahin o rebaysin pagkatapos ng hindi sosobra sa sampung taon para isunod sa mga debelopment sa wika at para pagyamanin o lalong paghusayin.

Maaari ring gumamit ng ikatlong metod sa pagbuo ng wikang pambansa na lumalagay sa pagitan ng Metod A at B; tatawagin natin itong Metod C. Sa Metod C, maaaring gumamit ng dalawa hanggang walong wika bilang base ng wikang pambansa. Ang mga salita sa mga ibang wika ay idaragdag sa diksyunaryo nito sa loob ng limang taon.

21

Karakteristik ng Bagong Wikang Pambansa

Narito ang ilang sa mga karakteristik ng wikang mabubuo sa pamamagitan ng alinman sa tatlong metod ng paraang unibersal:

1. Una, ang wikang mabubuo sa paraang unibersal ay tiyak na isang wika ng Pilipinas. Kaparehong-kapareho nito ang mga wika ng Pilipinas sa tunog, bokabularyo, at gramar. Ang pang-ilalim na balangkas nito’y kapareho ng pang-ilalim na balangkas ng mga wika at dayalek ng Pilipinas. Maiiba lang ito sa mga ibang wika ng Pilipinas sa pang-ibabaw na balangkas.

2. Ikalawa, ang wikang mabubuo ay hindi magkakaroon ng anumang sangkap o anyo na wala sa mga wika ng Pilipinas. Pero may mga (pang-ibabaw na) sangkap at anyo ng isang partikular na wika na posibleng wala sa wikang ito.

3. Ikatlo, paris ng alinmang wika, ang wikang bubuuin sa paraang unibersal ay magkakaroon ng sariling buhay sa oras na ito’y gamitin. Hindi ito magiging isang artipisyal o patay na wika.

4. Ikaapat, kung susundin ang Metod A o Metod C, maaaring sa simula’y walang katutubong ispiker ang wikang mabubuo, at dahil dito masasabing artipisyal na wika ito. Pero kung susundin ang Metod B, ang wikang mabubuo ay isang natural na wika na aktuwal na sinasalita na ngayon ng maraming Pilipino, lalo na kung ang basehang wika ay ang tinatawag naming Pilipino ng UP. Ito ang Pilipinong ginagamit hindi lang sa katagalugan at kamaynilaan kundi pati sa mga rehiyon na ang katutubo o dominanteng wika ay hindi Tagalog.

5. At ikalima, mapapansin sa nakaraang diskasyon na walang salita o anumang sangkap na iimbentuhin para isama sa bubuuing wikang pambansa. Ang pag-iimbento ng mga salita at iba pang sangkap ng wika ay hindi kailangan sa paraang unibersal. Hindi rin kailangang gamitin o buhayin pa rito ang mga patay nang salita at iyong mga salitang ginagamit noong unang panahon na hindi na ginagamit o naiintindihan ngayon. Lahat ng mga tunog, salita, konstruksiyon, at iba pang bagay sa wikang pambansa na dedebelopin sa paraang unibersal ay buhay at natural sapagkat kasalukuyang ginagamit ang mga ito sa mga wika at dayalek ng Pilipinas na sinasalita ngayon ng mga Pilipino.

Pagdebelop sa Wikang Pambansa sa U.P.

Makikita sa katatapos na diskasyon na ang aktuwal na pagdebelop ng isang wikang pambansa sa pamamagitan ng alinman sa tatlong metod ng paraang unibersal ay hindi

22

mahirap o imposible. Sa katunayan, kung mayroon lang mga kailangang pondo, tauhan, at kagamitan, madedebelop ang wikang ito sa loob ng dalawang taon. Ang madedebelop na wika ay masasalita, maisusulat, at mababasa ng kahit anong wika. Maituturo ito at mapag-aaralan paris ng anumang wika at nang mas madali kaysa Ingles, Kastila, o anumang banyagang wika. Sa madaling sabi, paris ng alinmang buhay na wika, magagamit ito sa pagkokomunika mula sa henerasyong ito hanggang sa mga darating pang henerasyon. At ipinipredik namin na ang wikang ito ay mas tatanggapin ng mga Pilipino bilang wikang pambansa nila sapagkat hindi lang ito nagmumula sa kanilang iba’t ibang wika at dayalek kundi ito’y konkreto at buhay na simbolo rin ng kanilang pagkakapare-pareho at pagkakaisa at ng kanilang matagal nang pinakahahanap na pambansang identidad o nasyonal aydentiti.

May mga magtatanong siguro kung alin sa tatlong metod ng paraang unibersal na katatapos na diskasin ang pinipili o pinapaboran ng UP. Pinipili namin sa Departamento ng Pilipino at Literatura ng Pilipinas [ngayo’y Departamento ng Filipino at mga Wika ng Pilipinas] ng UP ang Metod B. Ngayon pa’y inuumpisahan na namin ang pagdebelop sa UP ng wikang pambansa simula sa isang wika. Ang simulang wika ay hindi ang wikang Tagalog kundi ang tinatawag naming Pilipino ng UP. Iba ang Pilipino ng UP sa Pilipinong pinalalaganap at gustong palaganapin ng Surian ng Wikang Pambansa at itinuturo sa mga public school sa Pilipinas. Ang Pilipino ng UP ay ang uri ng Pilipino na ginagamit sa buong bansa, hindi lamang ng mga Tagalog o sa mga lugar na Tagalog ang katutubo o dominanteng wika kundi pati ng mga di-Tagalog o sa mga lugar na mga ibang wika ang katutubo o dominante.2

Para makita ang aktuwal na anyo at gamit at halimbawa ng Pilipino ng UP, inisip at hinarap namin agad ang magsalin sa wikang ito ng mga obrang nakasulat sa ibang wika, lalo na ng mga obra sa iba’t ibang literatura ng Pilipinas. Nakita namin na ang katipunan ng mga obra sa iba’t ibang wika ng Pilipinas na naisalin at maisasalin sa wikang pambansang aming dinedebelop ay maaari at dapat na maging simula ng pambansang literatura ng Pilipinas. Ang aktuwal na pagbuo ng pambansang literatura ng Pilipinas sa ganitong paraan ay aming ihaharap sa ibang papel. Masasabi lang namin dito na naniniwala kami (at ganoon din ang ibang nakarinig sa proposal naming ito) na ang pagdebelop ng wikang pambansa at ng pambansang literatura ng Pilipinas ay mas mabuti at mas madaling magawa kung mapagsasabay batay sa mga prinsipyo ng paraang unibersal. Masasabi rin namin dito nang walang pag-aalinlangan na ang wikang pambansang madedebelop sa paraang unibersal ay siyang pinakamabisa at pinakaangkop na wika ng pambansang literatura ng Pilipinas, hindi ang wikang Ingles o Tagalog at hindi rin ang puro o puristang Pilipino.3

2 Ang Pilipino ng UP ay tinatawag nang “Filipino” (o “Filipino ng UP” para huwag mapagkamalang kapareho nitó ang Filipino ni Lacuesta). Tingnan Constantino at Sikat (1974). Ang apat na kurso sa Pilipino sa Programa sa Masaklaw na Edukasyon (“General Education Program”) ng UP ay ginawa nang Filipino. Ang pangalan ng Departamento ng Pilipino at Literatura ng Pilipinas ay pinalitan ng Departamento ng Filipino at mga wika ng Pilipinas noong 28 Pebrero 1974.

3 Tingnan Constantino at Sikat (1974) at ang ibá pang artikulo sa unang labas ng jornal na LITERATURA ng Filipinas; Jornal para sa mga Literatura ng Filipinas (Enero 1974).

23

Argumento para sa Pilipino

Ngayon, tingnan natin ang mga panagunahing argumentong ginagamit bilang suporta sa palagay na ang wikang Pilipino ang nasa pinakamabuting posisyon para maging wikang pambansa ng Pilipinas. Ang mga argumentong ito ay ang sumusunod: (a) Pilipino ang wika ng Manila, ang pinakaimportanteng siyudad sa buong Pilipinas, kayat mas prestijus (“prestigious”) ito kaysa mga ibang wika ng Pilipinas; (b) Pilipino ang dominanteng wika sa mas media; (c) Mas marami ang ispiker ng Pilipino kaysa alinman sa mga ibang wika ng Pilipinas; (d) Batay ang Pilipino sa pinakadebelop na wika ng Pilipinas at hindi magtatagal at aktuwal nang sasalitain ito ng lahat ng mga Pilipino.

Nakikita namin ngayon na ang mga argumentong ito na matagal nang inuulit-ulit ng mga pro-Pilipino ay hindi naging sapat para magtagumpay ang Pilipino bilang wikang pambansa ng Pilipinas. Sa kabilang dako, ang mga argumentong ito mismo at ang “puristang” palisi (policy) na sinusunod sa pagdebelop, pagpapaunlad, at pagtuturo sa Pilipino ang mga aktuwal na dahilan ng pagkabigo ng Pilipino bilang wikang pambansa ng Pilipinas. Pero ito’y hindi na saklaw ng papel na ito. Masasabi lang dito na marami sa mga sumusuporta sa Pilipino ang nagtaka nang atakihin nang matindi at pagkatapos ay tuluyang itakwil ng Konkon ang Pilipino bilang wikang pambansa ng Pilipinas. Hindi nila nakita na ang pagkalat ng Pilipino sa buong bansa at ang pagtuturo ng puristang anyo nito sa lahat ng eskuwelahan ay ilan sa mga nagpalakas sa etnikong kamalayan ng mga grupo sa Pilipinas at ang kamalayang ito sa parte ng mga di-Tagalog na grupo ay tumanggi sa Pilipino (na ipinalagay nilang Tagalog) bilang wikang pambansa ng Pilipinas.

Kritisisim sa Paraang Unibersal

Balikan natin ang paraang unibersal. Mula nang banggitin ito sa Konkon, tumanggap ito ng maraming kritisisim o puna, kahit noong hindi pa natitiyak ng mga kritik kung ano ito. Dalawa ang pinakamadalas na kritisisim. Una, may mga kritik na nagsasabi na imposible raw, hindi matino, o kaya’y “kaululang lingguwistik” (Nakpil, 1972) ang bumuo ng isang wikang batay sa higit sa isang wika o batay sa maraming wika. Ito ang sinabi ng isang kritik ng paraang unibersal (Roces, 1972):

But to expect that 87 separate branches make a language tree is absurd because there have to be roots and a trunk where diverse branches can be grafted.

[Ngunit isang kalokohan na asahang 87ng magkakahiwalay na sanga ang bubuo sa isang language tree sapagkat kailangang magkaroon ito ng mga ugat at katawan na pagpapatubuan ng magkakaibang sanga.]

Ikalawa, kahit na raw makabuo ng wika sa paraang unibersal, imposibleng mapakalat ito sapagkat ito’y isang artipisyal na wika at dahil dito hindi ito pag-aaralan o matututuhan ng mga Pilipino. Ito naman ang sinabi ng isa pang kritik (Nakpil, 1972):

24

One of the most irrefutable principles of linguistics is that a language that is nobody’s mother tongue will be extremely difficult to teach or learn and almost impossible to implant. One can propagate, or enrich with loan words, an existing language, but one cannot invent one out of thin blue air, or even out of 8 “mutually unintelligible” rival languages, without courting muteness. An artificial language with no naive speakers—as Esperanto, Orbis, Frate, Universalia, Paria all in their own good time have shown—just won’t take. To impose one on Filipinos now is to court muteness, total illiteracy and ineradicable ignorance.

[Isa sa mga di-makokontrang prinsipyo ng lingguwistiks ay ito: Ang wika na hindi inang wika ng sinuman ay totoong napakahirap ituro at pag-aralan at halos imposibleng itanim sa isip. Puwedeng palaganapin, o payamanin sa mga hiram na salita, ang isang umiiral na wika ngunit hindi puwedeng umimbento ng isang wika mula sa manipis na hanging asul (“thin blue air”) o kahit sa walong “di-nagkakaintindihang” magkakaribal na wika nang hindi tutungo sa pagkapipi. Ang isang wikang artipisyal na walang katutubong ispiker—gaya ng ipinakita ng Esperanto, Orbis, Frate, Universalia, Paria sa kani-kanilang panahon—ay talagang di pupuwede. Ang ipilit ang isang wikang ganito sa mga Pilipino ngayon ay patungo sa pagkapipi, total na iliterasi, at di maaalis na ignoransiya.]

Naipaliwanag na namin na hindi imposibleng bumuo ng isang wika batay sa ilang wika. Ginagawa ito ngayon sa Norway (Haugen, 1968). Nagawa na ito sa Southern Rhodesia at sa Macedonia (Lunt, 1959). Hindi ko maintindihan kung bakit hindi ito pupuwede sa Pilipinas lalo na kung iisipin na ang mga wika at dayalek sa bansang ito ay magkakapareho sa isa’t isa sa tunog, bokabularyo, at gramar.

Nasabi rin na maaaring ang wikang madedebelop batay sa paraang unibersal ay artipisyal—nangangahulugang hindi ito inang wika ng sinuman sa umpisa, pero maaari ring ang wikang mabubuo sa pamamagitan ng paraang unibersal ay natural—nangangahulugang may mga nagsasalita nito sa simula pa. Ito’y depende sa metod na gagamitin sa pagbuo sa wika. Ngayon, tungkol naman sa pagiging artipisyal ng isang wika, gusto kong basahin sa inyo ang sumusunod na obserbasyon (Pei, 1968: ix):

The charge of “artificiality” often leveled at constructed [or artificial] languages…is no charge at all. A horse is “natural,” an automobile is “artificial.” For purposes of present-day travel under present-day conditions, no one seriously questions the superiority of an “artificial” automobile.

[Ang bintang na “pagiging artipisyal” na karaniwang iniuukol sa binalangkas [o artipisyal] na mga wika…ay di tunay na bintang. Ang kabayo ay “natural,” ang automobil ay “artipisyal.” Sa mga pagbibiyahe ngayon sa kasalukuyang kondisyon, walang sinumang seryosong kukuwestiyon sa superyoridad ng isang “artipisyal” na automobil.]

Tagumpay ng Wikang Pambansa

25

Sa pinal na analisis, ang tagumpay ng isang wika na maging wikang pambansa ng isang bansa ay depende hindi sa pagiging artipisyal o natural nito kundi sa pagtanggap o atityud (attitude) ng mga taong pinag-uukulan nito o dapat na gumamit nito. Kami sa UP ay matatag na naniniwala na ang wikang madedebelop sa pamamagitan ng paraang unibersal ay mas madaling tanggapin at gamitin kaysa sa wikang Pilipino, lalo na iyong Pilipinong itinuturo ngayon sa mga public school, bilang wikang pambansa ng Pilipinas. Ang paniwala naming ito ay batay sa mga sumusunod na dahilan:

(1) Ang wikang mabubuo sa pamamagitan ng paraang unibersal ay hindi batay sa Tagalog lang o sa isang wikang inaari o inaangkin ng isang malaking etnikong grupo;

(2) Ang wikang ito ay base sa marami kundi man sa lahat ng mga wika at dayalek ng Pilipinas;

(3) Hindi papaboran ng wikang ito ang alinman sa mga etnikong grupo ng Filipinas;

(4) Ang pagbuo at pagpapayaman sa wikang ito ay magiging responsibilidad ng lahat ng mga etnikong grupo sa Pilipinas, hindi ng isang grupo lang.

Sa kabuuan, nakikita namin na ang paggamit ng paraang unibersal sa pagdebelop sa pambansang wika ng Pilipinas ay magbubunga ng malaking epekto o pagbabago sa atityud ng mga Pilipino, hindi lang sa kanilang wikang pambansa kundi pati na sa kanilang kultura at literatura at sa kanilang bayan at kapwa Pilipino. Sa paggamit nila ng wikang pambansang dinebelop sa paraang unibersal, na binubuo ng mga sangkap at anyong nagmumula sa iba’t ibang wika at dayalek ng Pilipinas, malalapit sila sa iba’t ibang kultura, literatura, tao, at rehiyon ng Pilipinas. Lalaki ang kaalaman at interes nila sa mga ito at ang atityud nila sa mga ito ay magiging masigla at positibo, imbis na laging malamig o paiwas at negatibo. Sa paggamit nila ng wikang pambansang dinebelop sa paraang unibersal, makikita nila na ang wikang ito’y mula at para sa lahat ng Pilipino, at ito’y nagbigay ng pabor sa lahat ng Pilipino, hindi sa mga miyembro ng isang etnikong grupo lang. Makikita rin nila na ang wikang ito’y mas madaling matutuhan at mas epektibong magagamit ng mga Pilipino kaysa wikang Ingles, at ang wikang ito ang tunay na tatak at daluyan ng pambansang kultura at identidad ng mga Pilipino. Kayat naniniwala kami na hindi na kailangang maghintay pa ang mga Pilipino ng 100 o 50 o kahit 25ng taon para makita nila na ang kanilang wikang pambansa ay isang wika ng kanilang pagkakaisa at pagkakaiba, ang wika ng kanilang identidad, at ang wikang magpapalaya sa kanila sa mga banyaga at alyenadong isipan at oryentasyon.

Bibliyograpi

Constantino, Ernesto. “The deep structures of the Philippine languages.” The Archive, tomo 1, blg 2, mp. 65-79, 1970.

__________________. “Ang hinaharap ng Pilipino.” General Education Journal, tomo

26

19-20, mp. 1-3, 1970-1971.__________________ at Rogelio Sikat. “Ang pagbuo ng pambansang literatura ng

Filipinas.” Literatura ng Filipinas, tomo 1, blg 1, mp. 1-25, 1974.Deutsch, Karl W. “The trend of European nationalism – the language aspect.” Nása

Fishman 1968, mp. 598-606.Fishman, Joshua A., ed. Readings in the sociology of language. The Hague: Mouton, 1968.Haugen, Einar. “Language planning in Norway.” Nása Fishman 1968, mp. 673-687.LITERATURA ng Filipinas; Jornal para sa mga Literatura ng Filipinas. Bolyum

I, Numero 1, Enero 1974. Publikasyon ng Samahan para sa mga Literatura ng Pilipinas (SALIPI), Unibersidad ng Pilipinas, Diliman, Lungsod Quezon.

Lunt, Horace G. “The creation of standard Macedonian: Some facts and attitude.” Anthropological Linguistics, tomo 1, blg 5, mp. 19-26, 1959.

Nakpil, Carmen Guerrero. “Happy but mute.” The Manila Chronicle, 7 Abril 1972, p.4.Pei, Mario, “Foreword.” Nasa Esperanto: A complete grammar, ni Ivy Kellerman Reed, pp.

vii-x. Metuchen, N.J.: The Scarecrow Press, 1968.Roces, Alfredo. “Light and shadow: Legislated languages.” The Manila Times, 18 Abril

1972, p.5.

[TALA: Sa “Universal Approach at ang Wikang Pambansa ng Filipinas” ni Dr. Ernesto Constantino at may itinalang ganito sa artikulo: “Batay sa papel na binása sa Ingles noong 22 Disyembre 1972 sa unang Conference on Language Policy and Language Development of Asian Countries na ginanap sa Maynila, 18–22 Disyembre 1972. Ang unang bersiyon na ito ay lumabas sa Sicat, Rogelio at Pamela D. Cruz, ed., Mga bagong pananaw sa wika, literatura at kultura (=Jornal ng Masaklaw na Edukasyon nos. 23-24 [General Education Journal nos. 23-24]), Maynila: Kolehiyo ng Sining at Agham, UP Diliman, 1972-73. Gusto kong magpasalamat kay Mis Pamela D. Cruz at kina Rogelio R. Sicat at Mr. Jesus F. Ramos sa pagtulong nilá sa pag-edit sa papel na ito. Kabílang sa mga lingguwist ng UP na nagpropos sa ‘universal approach’ sina Propesor Consuelo J. Paz, Mis Emelita L. Cruz at ang sumulat ng papel na ito. Ang pagsama ni Dr. Cecilio Lopez sa grupong ito ay nagbigay ng ibayong lakas sa universal approach.”]

Virgilio S. Almario

NASYONALISASYON AT MODERNISASYON NG FILIPINO

MAGANDANG BALIKÁN bílang panimula ang isang pahayag noon ni Saussure hinggil sa tungkuling patuloy na baguhin ang wika. “Hindi táyo dapat mapiit,” sabi niya, “sa kung ano ang wika ngayon.” Walang wikang perpekto; kailangang isunod ang wika sa nagbabagong pangangailangan ng mga gumagámit nitó; kailangang baguhin ang wika upang maging higit na episyente at kapaki-pakinabang sa mga gumagámit nitó. Ang mga katotohanang ito ang pangunahing motibasyon para sa tinatawag na pagpaplanong wika—na walang iba kundi ang metodiko at sistematikong gawain upang mapangasiwaan at mapaunlad ang isang wika, lalo na ang paglikha, pagpapalaganap, at pagpapayaman sa isang napagkaisahang panrehiyon, pambansa, o pandaigdigang wika.

Kaugnay nitó, may pananaw na nasyonalisasyon at modernisasyon ang kambal ngunit nagtutunggaling oryentasyon ng pagpaplanong wika sa mga bansang umahon mula sa matagal na panahon ng kolonyalismo at nagpasiyang magkaroon ng sarili at katutubong wikang pambansa nitóng nakaraang siglo. Napakatotoo nitó sa Filipinas mula nang itadhana ng 1935 Konstitusyon ang isang wikang pambansa batay sa isang wikang katutubo. Pinatutunayan naman ng mga pangyayari sa loob ng nakaraang 80 taón na lubhang mabigat na tungkulin ang nasyonalisasyon at modernisasyon bílang tambalan at magkaagapay na direksiyon sa pagsusúlong ng wikang pambansa. Bukod pa, ang kawalan ng sapat na tangkilik ng pamahalaan—na malinaw na makikíta sa kawalan ng pondo para sa kailangang gawin ng pambansang ahensiyang pangwika at sa nawawalang target pangwika sa kabuuang pambansang planong pampolitika at pangkabuhayan—ay malimit na magdulot ng problema kung alin sa kambal na direksiyon ang dapat unahin at asikasuhin.

Sa kabilâng dako, maaari ding sabihin ngayon na hindi napag-ukulan ng mga namahala sa pagsúlong ng Wikang Pambansa ang pagbalangkas ng isang pangmatagalang plano para matupad ang tadhana ng 1935 Konstitusyon. May mga tungkuling inilista ang Batas Komonwelt Blg. 184 para sa National Language Institute, ang naging Surian ng Wikang Pambansa (Institute of National Language), ngunit hindi ito naisalin túngo sa isang kongkretong programa para palaganapin ang Tagalog at maging wikang opisyal at wika ng edukasyon. Ito rin ang maaaring gamíting pangunahing kahinaan ng nakaraang mahigit 20 taón ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) pagkaraang itatag sa bisà ng Batas Republika

28

Blg. 7104. Hindi nakawala ang KWF sa nakagawiang trabaho ng Surian. Kapag nilimi ang mga pahayag ng ating mga tagapangasiwa ng Wikang Pambansa sa nakaraang panahon, wari ngang hindi nilá matalakay nang sabáyan ang nasyonalisasyon at modernisasyon. O kayâ, malimit na ipanukala niláng kailangang itutok muna ang pansin sa isa—malimit ding sa nasyonalisasyon—upang balingan ang ikalawa pagkatapos. Hindi naharap nang epektibo ang problema sa nakalipas na panahon sapagkat hindi napatnubayan ng isang malinaw na planong wika ang naging pagkilos ng mga alagad at kapisanang pangwika.

Ipinahiwatig mismo ng 1987 Konstitusyon ang naturang tambalang tungkulin para sa pagsusúlong ng wikang Filipino. Alinsunod sa Seksiyon 6, Artikulo XIV:

The national language of the Philippines is Filipino. As it evolves, it shall be further developed and enriched on the basis of existing Philippine and other languages.

Titigan ang ikalawang pangungusap at malilinawan ang iniaatas na paraan ng pagdevelop at pagpapayaman sa Filipino: “(B)atay sa mga umiiral na (mga wika ng) Filipinas at ibáng mga wika.” Ang nasyonalisasyon ay magaganap sa pamamagitan ng pagpapayaman sa Filipino sa pamamagitan ng mga wika ng Filipinas. Ang modernisasyon ay mapapabilis sa pamamagitan ng ibá’t ibáng pandaigdigang wikang sinasangguni at hinihiraman ng edukasyong Filipino. Tinutukoy mismo, sa gayon, ng ikaanim na seksiyon ng Artikulo XIV ang kaliwa’t kanang pagpangitain sa dalawang pangunahing tungkulin túngo sa pagpapaunlad sa Filipino bílang wikang pambansa. Ang pagpapangalang “Filipino” sa Wikang Pambansa ay nakabatay sa isang bisyon ng nasyonalisasyon at modernisasyon nitó.

Ano ba ang mga problema at hindi nagaganap ang naturang mga gampanin?

Sinasabing ang pagpaplanong wika sa katotohanan ay isang pagsisiyasat sa problema ng isang wika. Ngunit tulad ng naipaliwanag ko na, ipinahiwatig na ng Artikulo XIV ng 1987 Konstitusyon ang problema ng Filipino. Ang tambalang gampaning “nasyonalisasyon at modernisasyon” ang siyá mismong mga problemang dapat harapin sa pagpapalaganap at pagpapayaman ng Filipino bílang wikang pambansa. Subalit hindi sapat ang pagtukoy sa problema sa pagpaplanong wika. Ang higit na mabigat na gawain ay ang paghahanay ng mga tiyak at malawakang aktibidad at proyekto upang malutas o maigpawan ang anumang tinukoy na problema. Iyon ang higit na kahulugan ng pagpaplanong wika. Ngunit malungkot na hindi nakapag-organisa ang KWF sa nakaraang panahon ng isang pulong o kumbensiyon upang sangguniin man lámang ang mga alagad ng wika hinggil sa bagay na ito.

Maaaring may lumabas nang mga pagsusuri hinggil sa isa o sa dalawang gampanin. Maaaring may nakapagdulot na ng mga mungkahi upang dibdibang harapin ang mga problema sa nasyonalisasyon at modernisasyon ng Wikang Pambansa. Subalit hindi iyon natipon ng KWF, nabigyan ng kaukulang analisis, at naisalin sa mga kongkretong hakbang at proyekto sa loob ng isang takdang panahon at sa kabilâ ng maaaring limitadong pondo at tauhan.

29

Unahin nating balikán ang mga hadlang túngo sa planong nasyonalisasyon. Sa praktika, nangangahulugan ang nasyonalisasyon ng pagsusuri sa mga problema ng pagpapatanggap sa Wikang Pambansa sa mga pook na di-Tagalog at pagdudulot ng kaukulang gawain upang maigpawan ang mga natukoy na problema. May mga historikong impormasyon hinggil dito. Noon pang 1934 Kumbensiyong Konstitusyonal ay halatang-halata na ang tinatawag na “rehiyonalismo” bílang pangunahing balakid upang mabigkis ang kapuluan ng isang wikang pambansa. Sa kabilâ ng mga iniharap na bentaha ng Tagalog ay iginiit ng ilang delegadong di-Tagalog ang katangian ng kani-kaniláng sariling wika. Anupa’t pagdatíng ng botohan, dinaig ng rehiyonalismo ang resolusyon na noon pa’y itadhana ang Tagalog bílang batayan ng wikang pambansa. Nagpatuloy ang bagay na ito sa anyo ng mga batikos na inilalathala sa peryodiko’t magasin hanggang matapos ipahayag ni Pangulong Quezon ang paghirang sa Tagalog bílang batayan. Noong 1965, naging isang tahasang habla ito ng isang kongresista na naniniwalang nanatíling Tagalog ang sinimulang tawaging “Pilipino” noong 1951 at kayâ labag sa tadhana ng 1935 Konstitusyon. Naging umpisa ito ng tinaguriang “language war” at humantong sa panukalang pagbuo ng “Filipino” bílang wikang pambansa alinsunod sa naging tadhana ng 1973 Konstitusyon.

Sinasabi lagi ng mga tagapagtaguyod ng Wikang Pambansa na mga politiko lámang ang gumagámit ng isyung kontra-Wikang Pambansa para umakit ng boto sa kaniláng rehiyon. Sinasabi rin niláng itinataguyod ang isyung kontra-Wikang Pambansa ng mga edukadong nagnanais na Ingles ang manatíling wika ng edukasyon. Iilan lámang diumano ang tunay na kaaway ng Wikang Pambansa. Subalit naubos ang panahon at talino ng mga tagapagtaguyod, pati na ang mga pinunò ng Surian, para patunayan ang birtud ng Pilipino at pagkatapos ng 1973, ng Filipino. Nakatanghal ito sa manaka-nakang nalalathalang debate ng mga salungat at ng mga tagapagtaguyod noon at hanggang ngayon. Mahahalata namang hindi umuusad ang balagtasang pangwika dahil inuulit lámang ng magkabilâng panig ang kaniláng mga argumento.

Kung magulo ang isyu ng nasyonalisasyon, gayundin ang modernisasyon. Sa bagay na ito ay mga tagapagtaguyod lámang ng Wikang Pambansa ang kasangkot sa pagtatálo. Ang paksa: Paano ba pauunlarin ang Pilipino/Filipino? Kompara sa nasyonalisasyon, may higit na malusog na aspekto ang tunggalian para sa modernisasyon. Noong 1987, naglundo ang tunggalian sa isang modernisadong alpabetong pambansa na may 28 titik at ganap na nagwawaksi sa abakadang Tagalog/Pilipino. Subalit maraming tinik ang landas sa implementasyon ng bagong alpabeto. Mga tinik na iniuumang mismo ng mga nagsasalungatang pangkatin ng tagapagtaguyod. Ang politika, sa gayon, sa loob ng hanay ng mga tagapagtaguyod ang bumibimbin sa kailangan at tulong-tulong na pagsusúlong sa Wikang Pambansa. Maaari ngang pag-aawayan pa nilá kung alin ang higit na angkop gamítin sa “modernisasyon,”“intelektuwalisasyon,” o “elaborasyon” bagaman magkakatulad namang banyagang aklat sa sosyolingguwistika ang kaniláng binása.

Bunga ng malaking kontrobersiya hinggil sa “purismo” noong dekada 60 ay nawalan naman ng awtoridad ang opisyal na ahensiyang pangwika [ang Surian at hanggang ang KWF] kayâ halos hindi madisiplina ang mga teksbuk sa wika na may kani-kaniyang pinalalaganap na paraan ng paggámit sa bagong ortograpiya. Ni hindi pinaiiral ng KWF

30

ang legal na kapangyarihan nitóng mamahala sa anumang gawain kaugnay ng Filipino at ibáng wikang katutubo upang sawatain, halimbawa, ang naganap na paglikha ng kani-kaniyang ortograpiya ng mga “sariling wika” na ginamit sa K–3 at sa tulong ng mga banyagang tagapayo. Gayunman, maaaring sabihin ngayon na nag-uugat ang kawalan ng awtoridad ng KWF sa kawalan nitó ng maihahandog na pangkalahatang plano tungo sa mabilisang kultibasyon ng Filipino.

Dapat isipin ngayon ang “kultibasyon” (cultivation) ng Filipino bílang kambal at magkaagapay na gampanin ng nasyonalisasyon at ng modernisasyon/intelektuwalisasyon. Nakaukol ang isang panig o direksiyon para sa pagpapalaganap ng Filipino bílang wikang pambansa at sa mataimtim na paglalahok ng anumang natatanging sangkap mula sa mga katutubong wika upang higit na maitatag ang pagiging pambansa nitó. Sa kabilâng dako, idinidiin ng ikalawa ang halaga ng pagpapaunlad sa Filipino bílang wika ng karunungan at makabagong kaunlaran. Kailangang magkasabay na isúlong ang dalawang lunggating kaganapan ng Filipino. Na ang ibig sabihin sa pagpaplanong wika ay kailangang magkaagapay at magkasanib na asikasuhin ang taunan at pangmatagalang mga target sa magkabilâng panig tungo sa isang pangkalahatang pagpangitain sa isang malusog at episyenteng wikang pambansa sa loob ng isang takdang panahon, halimbawa’y lima o sampung taón.

Nais ko ngayong magpanukala ng ilang hakbang upang maisakatuparan ang dalawang naturang gampanin.

Isang Mapa ng mga Wika ng Bansa

Saliksik pangwika ang isang pangunahing kasangkapan sa pagpaplanong wika. Kailangang itanim ang kultura ng saliksik lalo na sa hanay ng mga guro sa Filipino. At isang pangunahing layunin ng saliksik ang pagbuo ng isang bagong mapa ng mga wika ng Filipinas. Bakit? Dahil luma na at hindi mapagtitiwalaan ang kasalukuyang mapa na ginagámit sa mga kagawaran ng lingguwistika. Dahil nagbago na ang heograpiya at populasyon ng mga wika ng Filipinas dahil sa migrasyon, edukasyon, at makabagong pamumuhay. At dahil kailangan ang isang malinaw na larawan ng bílang at distribusyon ng mga wikang katutubo upang maialinsunod ang mga ipaplanong proyekto at kaukulang materyales.

Bahagi ng mapa ang nangyari nang paglaganap ng Filipino sa ibá’t ibáng pook at rehiyon. Tiyak na may ibá’t ibáng uri ito, may ibá’t ibáng antas ng pagtanggap, kayâ makapagmumungkahi ng kailangang interbensiyon, sa pamamagitan man ng karaniwang midyum—ang paaralan at ang ugnayang madla (mass media)—bukod sa maaaring tukuyin kung alin sa paaralan, brodkast, o espesyal na seminar ang higit na epektibo at matipid na pamamaraan upang mabago ang isang sitwasyong pangwika sa isang pook, probinsiya, o rehiyon. Maaari ding makatulong ang mapa sa pagtukoy sa mga partikular at sensitibong problema na nangangailangan ng mga tiyak na hakbangin sa panig ng mga tagaplanong wika.

31

Isang malaking gámit ng mapa ang nauugnay sa pangangalaga ng mga katutubong wika ng Filipinas. May nagkakaisang problema ang mga ito ngunit may tanging problema ang ilan, lalo na ang mga maliit ang katutubong populasyon, na hindi makikíta sa malalaking wikang rehiyonal. Sa kabilâ nitó, kailangan ang pantay na pagtingin sa lahat ng katutubong wika bílang mga pambansang pamanang yaman. Ang mga impormasyon mula sa mapa ay kailangang masuri, masundan ng mga panukalang proyekto, at kung kailangan ay itawag ng pakikiisa mula sa ibáng organisasyong pribado at pampamahalaan. [Ang pakikiisa ng ibáng sektor ay kailangang mag-umpisa sa pagpaplano pa lámang ng mapa ng mga wika ng Filipinas.] Kailangang unang-unang isangkot sa gampaning ito ang pamahalaang lokal. Sa panig ng KWF, dapat idagdag na tungkulin ito ng mga itinatatag na Sentro ng Wika at Kultura (SWK).

Ang programang MTB-MLE ngayon ng DepEd ay maaaring makinabang sa mapa. Matutukoy nitó ang aktuwal na “sariling wika” (mother tongue o MT) na kailangang pairalin at gamítin sa isang probinsiya o rehiyon. Ang demograpikong impormasyon ng mapa ay higit na mapagtitiwalaan kaysa rekomendasyon at presyur pampolitika na napapansin nang umiimpluwensiya sa seleksiyon ng unang 20 MT. Sa kabilâng dako, ang produksiyon ng mga materyales panturo sa mga naturan at sa mga mapipilì pang MT ay makabuluhang pag-anihan ng mga katangian at birtud ng mga “sariling wika” upang maisanib túngo sa nasyonalisasyon ng Filipino.

Pambansang Gramatika at Diksiyonaryo

Makabuluhang gawain sa nasyonalisasyon ang saliksik upang makabuo ng isang pambansang gramatika at pambansang diksiyonaryo sa Filipino. Ang mga ito ang pangunahing kabiguan ng Surian at ng KWF. Hindi ito nakalikha ng isang gramatika na malinaw na nagsasanib sa mga katangian ng mga wikang di-Tagalog. Hindi naman ito nakatipon ng isang kahit mapagtitiwalaan at monolingguwal na diksiyonaryong Filipino, pagkaraan ng saliksik ng Surian na Diksyunaryo-Tesauro Pilipino-Ingles (1972) at ipinangalan sa dáting direktor nitóng Jose Villa Panganiban.

Ang saliksik túngo sa mga nabanggit na kailangang produktong pangwika ay maaaring simulan sa pamamagitan ng pagtipon sa mga naisagawa nang saliksik kaugnay nitó. Samantala, kailangan ang isang mekanismong mistulang “bantay-wika” para sa mga pagmamapa ng aktuwal na paggámit sa Filipino sa ibá’t ibáng pook, lalo na sa mga lungsod at pook tagpuan ng mga migranteng Filipino.

Isang aspekto ng bantay-wika ang pagsisiyasat sa nagaganap na pagsasanib ng Filipino at ng ibáng katutubong wika, lalo na sa oral at pang-araw-araw na pag-uusap. Sa katunayan, kailangang matukoy agad ang mga naturang pagsasanib sa leksikon, estruktura ng pangungusap, at entonasyon upang mabigyan din ng karampatang motibasyon bílang isang senyas ng nasyonalisasyon sa Filipino. Babaligtarin ng saliksik na ito ang nagaganap ngayong pagtatawa [at pagmaliit] sa mga “naiibáng” bigkas at salitâ na pumapasok sa pangungusap ng mga di-Tagalog. Ang ganitong uri ng lehitimasyon ay tiyakang

32

makagaganyak sa mga di-Tagalog upang higit na gamítin ang Filipino sa kaniláng pabigkas o pasulat mang komunikasyon.

Pasisiglahin din nitó ang pagpasok ng mga salitâ mula sa mga katutubong wika at magpapayaman sa bokabularyong Filipino. Totoo namang bukod sa singkahulugan ay may mga salitâ ukol sa mga danas at dalumat ang mga katutubong wika na wala sa kasalukuyang talasalitaan ng Filipino. Ibá ang “búwot” ng Kalinga sa karaniwang “dagâ” at kahit na sa “ilagâ” ng mga Ilonggo. Kamakailan, lumilitaw na may espesyal na gámit pangmilitar ang mga Magindanaw sa “pintakasì” at naiibá sa alam ng mga Kristiyanong Tagalog. Ang “jambángan” sa Tausug at “vakul” sa Ivatan ay simpleng patunay na may mga tunog sa naturang mga wika na wala sa Tagalog, Bisaya, Ilokano, at ibáng malaking wika ng Filipinas. Ang “pangát” sa Legazpi ay ibá sa “pangát” sa Metro Manila. At bakit hindi naidadagdag ang panlaping “gi–“ o “gin–“ at “–on” ng Bisaya at Bikol samantalang naririnig na itong malimit sa Cubao at Navotas?

Ang pagbalangkas at pagbuo sa isang pambansang gramatika at pambansang diksiyonaryo ay mga tiyak na produkto ng nasyonalisasyon at modernisasyon ng Filipino.

Isa rin itong patuloy na trabaho. Ang ibig sabihin, kailangang isipin na magbabago ang kompleksidad ng wikang Filipino hábang patuloy itong lumaganap at higit na tumitiim sa mga pook na di-Tagalog. Ang gramatika o diksiyonaryong mabubuo ngayon ay tiyakang mangangailangan ng rebisyon pagkatapos ng lima o sampung taón. Kaugnay nitó, dapat ding pagbutihin ang pagbuo ng mga gramatika at bokabularyo sa ibá’t ibáng wikang katutubo. Bahagi ito ng higit na sistematikong pangangalaga sa mga wikang katutubo, ng pagsusúlong sa mga ito bílang wika ng panitikan, at ng higit na malinaw na paggámit sa mga ito bílang bukal ng pagpapalusog sa Wikang Pambansa. Malaki ang papel ng SWK ng KWF hinggil sa pagsasagawa ng ganitong mithiin bukod sa maaari itong gumanyak sa mga lokalisadong inisyatiba.

Mga Pangunahing Alagad ng Wika

Wala ito sa mapang pangwika, subalit napakahalagang maituon ang limitadong lakas ng pagpaplanong wika sa mga pangunahing tagapagpalaganap ng Filipino ngayon. Upang maorganisa silá bílang nagkakaisang tinig at disiplinadong mga disipulo ng anumang kailangang tuntunin at pagbabago. Dalawa ang pinakaepektibong tagapagpalaganap ng Filipino ngayon: ang mga guro at ang naglilingkod sa ugnayang madla. Ang mga guro sa batayang edukasyon ang tagahubog ng uri ng wikang isasaloob at gagamítin ng mga kabataan. Ang mga peryodista at brodkaster ang tagapagbalita ng pagbabago bukod sa silá rin ang tagapagpalaganap ng estandardisadong anyo ng pabigkas at pasulat na Filipino.

Kailangan ang mahigpit na pagkakaisa ng KWF at ng DepEd hinggil sa reedukasyon ng mga gurong kasalukuyang nagtuturo at sa rebisyon ng mga materyales panturo. Sa nakaraang panahon ng Surian at ng KWF, hindi naging obligado ang mga guro sa pagbása at pagsunod sa mga manwal pangwika. Gayundin ang nangyari sa mga manunulat

33

at editor ng teksbuk. Nagresulta ito ng ilang problema túngo sa estandardisasyon. (1) Sinasalungat mismo ng mga manunulat ng teksbuk ang simulain ng estandardisasyon. (2) Kani-kaniyang estilo ng pagsusulat ang ipinasusunod. (3) May ilang mahalagang sangkap sa wastong pagtuturo ng wika, gaya ng tuldik, ang kinaligtaan, samantalang inihilig ang mga guro sa mga leksiyong panlingguwistika na hindi kailangan sa batayang edukasyong pangwika. Sa gayon, kailangang palaganapin ang mga pundamental na simulain túngo sa estandardisasyon sa hanay ng kaguruan. Bukod pa rito, kailangan ang pagpaplano ng higit na epektibong paraan ng pagtuturo ng Filipino, lalo na sa mga pook na di-Tagalog.

Apektado din ng nabanggit na aktitud sa wika ang mga naglilingkod sa ugnayang madla. Walang manwal sa estilo ang mga peryodiko at gayundin ang mga estasyon ng radyo at telebisyon. Ni hindi sumasangguni sa isang mahusay na diksiyonaryo ang mga peryodista at brodkaster. Samakatwid, kailangang makampanya ng KWF ang sektor na ito upang maging mabisàng katulong sa pagpapalaganap ng isang pangkalahatang ortograpiya at ibá pang manwal hinggil sa maayos na paggámit ng Filipino.

Maisasabay na sa ganitong kampanya túngo sa estandardisasyon ang pagbúhay sa diwa ng Executive Order No. 335 sa hanay ng mga empleado at opisyal ng gobyerno. Makabuluhan din ang pagbubukás ng diyalogo sa hanay ng mga malikhaing manunulat upang akitin siláng tumulong sa estandardisasyong pangwika. Higit na magaang ang pagtataas ng kampanyang pangwika kapag may matibay na pagkakaisa ang ibá’t ibáng sektor ng lipunan sa ilalim ng pamumunò ng KWF. Walang modernong wika ng karunungan na hindi muna isinaayos ang ortograpiya. Na nangangahulugan ding isang makabuluhang kampanya ang estandardisasyon túngo sa higit na mabilis na kultibasyon (intelektuwalisasyon o modernisasyon) ng Filipino.

Higit na Episyenteng Ortograpiya

Ang isinagawang reporma sa abakadang Pilipino, na naging 28-titik na alpabetong Filipino nitóng 1987, ay isang makabuluhang instrumento sa nasyonalisasyon at modernisasyon ng Wikang Pambansa. Pundamental na kasangkapan sa tinatalakay na mga pambansang gampanin ang isang higit na episyenteng ortograpiya. Ang F, J, V, at Z ay kumakatawan sa mga tunog na matatagpuan sa maraming wika ng Filipinas ngunit wala sa Tagalog at ibáng malaki’t Kristiyanisadong wika. Samantala, ang naturang apat at ang C, Ñ, Q, at X ay dagdag na mga titik upang higit na mabilis maipasok sa pagsulat sa Filipino ang mga salitâng hiram sa banyagang wika. Kung bagá sa ekonomiya, ang mga dagdag na titik ay pagluluwag sa importasyong pangwika, lalo na sa larangan ng agham at teknolohiya at siyá namang mithi ng modernisasyon.

Ang bagong lathalang Ortograpiyang Pambansa (2013) at Manwal sa Masinop na Pagsulat (2014) ng KWF ay mga dagdag na instrumento upang higit na maitanghal ang bisà ng alpabetong Filipino. Nakasaad mismo sa naturang proyekto ang di-tapos na misyon sa pagbibigay ng kaukulang patnubay sa isang aktibo at nagbabagong wika. Pansamantala ang bawat tuntunin ngunit nangangailangan ng higit na pagbubukás ng isip ng guro at

34

alagad ng wika upang unawain ang mga pagbabago.

Halimbawa, ang pagluluwag sa importasyong pangwika ay maaaring isagawa sa pamamagitan ng tahasang paggámit sa orihinal na anyo ng isang hiram na salitâ hangga’t hindi ito nasasalungat at nalalapastangan ang dati. O kayâ hanggang dumatíng ang panahon na ireispel ito alinsunod sa palabaybayang Filipino o matumbasan ng isang likhang salitâ. Sa Ortograpiyang Pambansa ay nakapaliwanag na isang taktika ito upang higit na mapabilis ang modernisasyon at hindi maging sagwil ang maramihang paghiram para sa pagtuturo ng makabagong agham at teknolohiya at produksiyon ng mga aklat at ibáng materyales ukol dito. Subalit nangangahulugan din ito ng alterasyon sa dáting paraan ng panghihiram. At pangunahing mahihirapang tumanggap ng pagbabago ang mga “Tagalísta” na nahirati na sa reispeling na paabakada ng mga pangngalang pantangi. Kung tumututol silá sa anyo ng “Filipinas” at sa paggámit ng “Filipino” upang ipantukoy din sa mga tao at kultura, tiyak na ikamamangha nilá ang “Español,” “Americano,” at “Jesucristo.” Matagal bago nilá maisasaloob ang lohika at pangmalawakang episyensiya ng ganitong pagbabago.

Kailangan ang masipag na pagsubaybay sa Filipino upang maging estandardisado ito at maging modelo ng mga wikang katutubo. Subalit hindi dapat tumigil sa mga alagad ng wika sa mga eksperimento upang higit na maging episyente ang ortograpiya nitó. Sa tingin nga ni Johannes Aavik, pasimuno ng mga reporma sa wika ng Estonia, maaaring maghalò ng mga bagong tunog upang lumikha ng mga bagong salitâ. Hindi ito gawain ng mga makata lámang. Salitâ ang sentro ng wika at hindi kailangang hiram lagi ang pampayaman sa bokabularyo ng Filipino. Maaaring mag-eksperimento sa mga bagong konstruksiyong sintaktiko, paunlarin ang lawas ng mga panlapi, at—sapagkat karaniwang pinupuna na mahabà ang salitâ at pangungusap sa Filipino—sikilin ang mabulaklak na pangungusap, iwasan ang mapagparaming panlapi, tipirin ang gámit ng “ng” kung hindi naman masisira ang kahulugan ng prase o pangungusap, atbp, upang higit na umangkop ang Wikang Pambansa sa modernisadong (siyentipiko at teknikál) uri ng pahayag. Sa yugtong ito ng kultibasyon, higit na kailangan ang isang payak, malinaw, at eksaktong pahayag kaysa komplikado, elegante, at mahirap maintindihang pangungusap.

Mga Uri ng Modernisasyon

Dapat ding malinaw sa pagpaplanong wika ang nagaganap at ang dapat pang maganap na kultibasyon ng Filipino. Araw-araw ay may nagaganap na pagbabago sa wika, lalo na sa daigdig ng kulturang popular. Mabilis na pumapasok at tumitiim sa dila ng madla ang mga imbento at hiram na salitâ na ibinobrodkast ng radyo at telebisyon at inilalathala ng mga tabloyd. [Huwag kalimutan ang lakas ng internet sa makabagong kabataan.] Nagiging modelo ang bigkas at bokabularyo ng mga sikát na artista, anawnser, at politiko, at malimit ngayong pagmulan ng mga “di-kailangang” varayti at siyokoy.

Ang pagsubaybay at disiplina sa wika ng kulturang popular ang isang mahigpit na hámon sa pagpapalaganap ng isang estandardisadong modernong wika.

35

Samantala, dapat pasiglahin ang modernisadong Filipino para sa mga diskursong akademiko. Noon pa inirereklamo, halimbawa, kung bakit hindi ginagámit ang Filipino sa hukuman. Hindi ito maaaring biglang mangyari ngayon. Kahit noong panahon ng Americano at sa kabilâ ng mabilisang paglalatag ng isang sistema ng pambansang edukasyon sa Ingles ay hindi agad naganap ang pagpapalit ng wika ng hukuman mulang Español. Sa halip, nagtakda ng palugit na ilang dekada bago sapilitang ipinagámit ang mga kodigo ng batas na nakasulat sa Ingles. Nangangailangan ng ganitong matagalang plano ang pagsasa-Filipino sa mga wika ng dominyo ng kapangyarihan at larang akademiko.

Hindi ito naisaad sa alinmang batas na nagtataguyod sa paggámit ng Filipino. Ni walang takdang panahon ang pagpapahayag sa Wikang Pambansa ni Pangulong Quezon kung kailan inaasahang katuparan ng pangarap na opisyal na wika ng pamahalaan at wika ng edukasyon ang Tagalog. Sa 1987 Konstitusyon, hindi tinakdaan ang Kongreso kung hanggang kailan maghihintay bago ipahayag ang Filipino bílang nag-iisang opisyal na wika ng komunikasyon at instruksiyon. [O bakâ wala ito sa isip ng sinuman sa ating mga mambabatas?] Kung gayon, kasáma sa adyendang pampolitika ng pagpaplanong wika ang mga hakbang upang gisíngin ang mga lider politiko hinggil sa tungkuling ito.

Salamin lámang ang ating ordinaryong mga mambabatas ng malaganap na pagbalewala ng buong dominyo ng kapangyarihan sa kabuluhan ng Wikang Pambansa. Mababà ang tingin nilá sa Filipino; sa tingin nilá hindi kailangan ang wikang Filipino sa búhay ng mga Filipino. At narito ang isang problema na dapat harapin sa pagpaplanong wika: Kailangang patunayan ng Filipino na makabuluhang kasangkapan ito sa pambansang kaunlaran. Pangunahing susi dito ang mabilisan at malawakang pagdevelop sa Filipino bílang Wika ng Karunungan, lalo na bílang wika sa ibá’t ibáng diskursong akademiko. Hindi dapat mapiit ang Filipino sa bartolinang pinagsadlakan ng patakarang bilingguwal sa edukasyon. Ang ibig sabihin, hindi ito dapat manatíling wika lámang ng panitikan, humanidades, at agham panlipunan. Kailangang makalabas ito ng bartolina upang maging wika din ng agham, matematika, at makabagong teknolohiya.

Filipino: Wika ng Karunungan

Paano isasagawa ang modernisasyong akademiko? Nangangailangan ito unang-una ng pagbabago ng pananaw sa pagtuturo ng Filipino sa antas tersiyarya. Ang ibig sabihin, kailangan ang paradigm shift sa hanay mismo ng mga alagad ng wika sa mga kolehiyo at unibersidad. Ang mga programa sa mga kagawaran ng Filipino ay pawang biktima ng patakarang bilingguwal sa edukasyon at kayâ limitado sa paghahandog ng kaalaman at kasanayán sa wika, panitikan, at agham panlipunan. Kailangan, sa gayon, ang ribyu ng mga direksiyon ng programa at nilalamang kurikular upang makapagbukás ng malaking espasyo sa pagtuturo ng ibáng disiplina gámit ang Filipino. At nangangahulugan ito ng re-bisyon ng layunin ng edukasyon sa Filipino, ng dagdag na kasanayán at kaalaman para sa mga propesor sa Filipino, at ng rebalidasyon ng Filipino sa buong gawaing akademiko.

36

Kaugnay nitó ang mahigpit na pakikipagtulungan sa CHED (at maging sa TESDA) upang maipanukala ang mga kaukulang pagbabago sa pagtanaw sa Filipino bílang Wika ng Karunungan. Hindi maaaring ipag-utos agad ang paglilipat ng wikang panturo mulang Ingles túngong Filipino. Kailangan ang sistematikong preparasyon. Pangunahing dapat ihanda ang (1) reoryentasyon ng mga propesor sa ibá’t ibáng disiplina upang magsanay sa paggámit ng Filipino, at (2) produksiyon ng mga aklat at materyales panturo sa ibá’t ibáng larang akademiko at nakasulat sa Filipino.

Kaugnay ng naturang pangunahing gampanin, kailangan ang kaukulang kampanya katulong ang ugnayang madla upang ibukás ang kalooban ng mga pinunò ng mga kolehiyo’t unibersidad at akitin ang pakikiisa ng mga propesor. Kailangan ang isang hukbo ng tagasalin para sa produksiyon ng mga teksbuk at sangguniang aklat. [Narito ang isang malaking rationale para magtatag ng isang Pambansang Sentro o Kawanihan sa Pagsasalin.] Kailangan siyempre ng mga kaukulang insentibo—grant, iskolarsip, premyong salapi, gawad parangal, atbp—para sa mga indibidwal at institusyong magpakíta ng inisyatiba at magandang proyekto para sa modernisasyong akademiko ng Filipino. Kailangan ang malaking pondo para sa lahat ng ito at kailangan ang mga malikhaing estratehiya upang makalikom ng salaping sasapat sa mga nabanggit na gawain.

Sa kabilâ ng inaasahang mga balakid, napakahalaga ang pagpaplanong wika upang maihanay ang mga takdang gawain sa bawat takdang panahon at mapasimulan ang sáma-sámang pag-iisip at pagkilos ng mga alagad ng wika túngo sa pangkalahatan at pangmatagalang misyon ng Filipino—nasyonalisasyon at modernisasyon. Kailangan ang patnubay sa pagkilos ng bawat isa. Hindi tulad ngayong natatapos ang mga kumbensiyon at kumperensiya sa mga himutok dahil sa pagwawalang-bahala ng mga mariwasa at makapangyarihan. Ang totoo, at maaaring mangyari, kapag may malinaw na plano para sa nasyonalisasyon at modernisasyon ng Filipino ay bakâ makumbinsi din ang mga dominyo ng kapangyarihan upang tanggapin ang kabuluhan ng Wikang Pambansa para sa pagkakaisa at kaunlaran ng Filipinas. Sapagkat sa totoo lang, ang pagpaplanong wika ay isa lámang pagsisikap na makaimpluwensiya nang higit na mabilis, nang higit na organisado at sistematiko, sa pinakamalaking bílang ng tao sa lahat ng sektor ng lipunan.

At dapat ding ipahayag: hindi ang nasyonalisasyon at modernisasyon ng wikang pambansa ang pangwakas na lunggati ng pagpaplanong wika para sa wikang Filipino. Hindi rin ang pagsusúlong ng Filipino bílang Wikang Pambansa. Deklarado nang Wikang Pambansa ang Filipino sa 1987 Konstitusyon. Ang higit na makabuluhang mithi ay ang higit na malinaw na pagkilála at pagpapatupad sa isa pang tadhana ng Seksiyon 7, Artikulo XIV ng Konstitusyon na:

For purposes of communication and instruction, the official languages of the Philippines are Filipino and, until otherwise provided by law, English.

Ang sabi ng Konstitusyon, isa sa dalawang “wikang opisyal” ang Filipino. Kasáma ng Filipino ang Ingles bílang “wikang opisyal,” at may pasubali pa, na mangyayari lámang ito hanggang sa panahong ipasiya ng Kongreso na alisin ang Ingles. Ngunit ano ang umiiral?

37

Sa katotohanan, ang umiiral ay ang kabaligtaran ng nakasaad sa Konstitusyon.

Bakit?

Sapagkat sa katotohanan, Ingles ang naghaharing “wikang opisyal” sa pamahalaan at itinuturing na ikalawang wika at pansalin lámang ang Filipino. Nása Ingles ang lahat ng opisyal na dokumento sa dominyo ng kapangyarihan, sa pangunguna ng lahat ng sangay ng gobyerno, at nagkakaroon lámang ng opisyal na bersiyon sa Filipino kapag isinalin mulang Ingles.

Ano ang halaga ng Wikang Pambansa na hindi naman Wikang Opisyal? Ang praktikang pangwika sa dominyo ng kapangyarihan ay tahasang sumusuway sa atas ng Konstitusyon. Ito ang malaking hadlang sa pagpapatupad ng EO No. 335. Kung susundin ang 1987 Konstitusyon, kailangang bilingguwal kahit paano ang bawat opisyal na dokumento: nása Filipino at nása Ingles, magkapantay na mga orihinal, at kapuwa mapagbabatayan ng legal na interpretasyon at desisyon. Ngunit uulitin ko, malinaw na sinusuway ng dominyo ng kapangyarihan ang tadhana ng Konstitusyon. At bunga ito ng mapangmaliit niláng impresyon sa Wikang Pambansa. Ang tinalakay na panukalang planong wika, sa gayon, ay may lunggating nasyonalisasyon at modernisasyon ng Filipino upang igálang ito ng dominyo ng kapangyarihan bílang wika ng karunungan at kaunlaran at, sa wakas, upang gamítin itong Wikang Opisyal sa gobyerno, sa hukuman, sa batasan, sa negosyo’t pagbabangko, sa mga eksameng propesyonal, at sa mataas na edukasyon. Bakâ nga ipasiya pa niláng mariwasa’t makapangyarihan, sa ngalan ng pagtitipid, na iwaksi na ang Ingles bílang wikang opisyal at isa-Ingles lámang ang opisyal na dokumento sa Filipino kung kailangan ang salin para sa mga dayuhan.

[TALA: Sa “Modernisasyon at Nasyonalisasyon” ni KWF Tagapangulong Virgilio S. Almario na nalathala bilang bilingguwal (Ingles at Filipino) na polyetong babasahín na Pagpaplanong Wika at Filipino noong 2015.]

Dapat isipin ngayon ang “kultibasyon” (cultivation) ng Filipino bílang kambal

at magkaagapay na gampanin ngnasyonalisasyon at ng modernisasyon/

intelektuwalisasyon

2

Ponciano B.P. Pineda

PAGDEVELOP NG WIKA AT EDUKASYONG PANGWIKA

Usapin Blg. 1 Ang gámit sa Tagalog bílang wikang pambansa, laban sa panukalang inihahapag, upang magdevelop ng isang pinaghalong wikang pambansa mula sa mga pangunahing bernakular (ipinagpapalagay na Tagalog, Sebwano, Ilokano, Waray, Bikol, at ibá pang pangunahing wika)

Sa legal na paliwanag, Tagalog ang batayan ng wikang pambansa na nadevelop alinsunod sa probisyon ng Commonwealth Act No. 184, na nagpapatupad ng mandatong pangwika ng 1934 Konstitusyon. Sa atas administratibo noong 1959, ang wikang pambansa na batay-sa-Tagalog ay naging “Pilipino.” Ang katawagang ito ay ipinantutukoy sa alinman sa mga ekspresyong “Wikang Pambansa,” o “Wikang Pambansa ng Filipinas,” o “Wikang Pambansang Pilipino,” o “Pilipino,” mga nomenklaturang ginagámit ng ibá’t ibáng institusyon bago ang 1959. Isa sa mga layunin ng atas ay iwasto ang paratang na ang wikang pambansa ay “walang ibá kundi purong Tagalog.” Sa katunayan, hanggang sa puntong ito, ang isang grupo sa pangunguna ni Demetrio Quirino Jr ay nagpipilit na ang Pilipino ay 100% Tagalog pa rin, na walang ibang layunin kundi ang manligáw.

Ang bagong Konstitusyon (1973), sa kabilâng bandá, ay naglalayong “magdevelop ng isang wikang pambansa na kikilaláning Filipino.” Ipinahahayag din ng naturang Konstitusyon na ang Pilipino (ang wikang pambansang batay-sa-Tagalog), kasáma ang Ingles, “ang magiging wikang opisyal…hangga’t walang itinatadhanang ibá ang batas.”

Ang mga tagasúlong ng Filipino ay lumikha ng isang wikang ideal na bubuuin o lilikhain sa pamamagitan ng isang konglomerasyon ng lahat ng umiiral na mga katutubo at banyagang wika, sa bansang ito. Minsan ang katawagang gámit sa paglarawan ng “pinaghalong wikang pambansa” ay “amalgama” o “amalgamasyon” ng lahat ng mga wika.

Sa proseso ng paglikha at/o amalgamasyon ng lahat ng mga wika sa pagbuo ng Filipino, nais ng mga proponent ang isang patas na kontribusyon sa paraan ng persentahe (mula sa bawat wika batay sa populasyon) ng mga elementong lingguwistiko sa nibel ng ponolohiya, gramatika (morpolohiya, morpoponemiko, at sintaksis), at leksikon.

Kung kayâ, lumilitaw ang sumusunod na tanong: Gaano, at kailan, hahanguin ang mga bahagi ng pananalitâ ng isang wika? Dapat bang isáma ang lahat ng pekulyaridad ng mga tunog, diin, at intonasyon ng bawat wika? O kailangang isakripisyo ang ibá para sa

40

preperensiya? Alin sa mga nagsasalungatang sistema ng paglalapi—halimbawa Tagalog, Sebwano, Ilokano, Pampango—ang dapat na gamítin? Paano at gaano katagal na maisusulat ang panitikan ng naturang wikang sintetiko at maging bahagi ng búhay at kultura ng isang di-umiiral na komunidad ng mga tagapagsalitâ (ang komunidad ng pinaghalong wikang pambansa?)

Ang gayong uri ng wika ay walang ugat; walang masasabing tagapagsalitâ. Walang retorika ni idiyoma; walang panitikan. Ang Filipino, na umusbong sa gayong sistema ng inhenyeriyang pangwika ay walang kultura. Nakatakda itong mabigo gaya ng Esperanto, Volapuk, at ibá pang wikang artipisyal.

Sa kabilâng bandá, nagdevelop nang malayo at malawak ang Pilipino mula sa nanayunin at masunuring Tagalog sa pagsisimula ng proyekto para sa pagdevelop ng wikang pambansa, tungo sa isang masigla at kosmopolitang wika sa kasalukuyan. Ang Pilipino ang naging midyum ng Pop-Tech na lumalaganap nang walang tulong sa sistema ng edukasyon lalo sa tinatawag na paaralang teknikál na yamot sa paggámit ng Pilipino sa matematika, agham, at teknolohiya. Nagsimula ang intelektuwalisasyon ng Pilipino sa mga paaralan sa pagpapatupad ng edukasyong bilingguwal, kahit pa sa matamlay na pagpapatupad nitó. Ang pagpipilit na ang Pilipino ay 100% Tagalog ay pagbubunyag ng malinaw na kamangmangan sa kalikasán ng isang buháy na wika.

Ang posisyon ng mga kampeon ng multilingguwal-na-Filipino ay hindi sinususugan ng kasaysayang pangwika. Ni hindi ito mapananatíli ng lohika at praktika. Walang mahusay na iskolar o edukador na magsasagawa ng gayong kalokohang ipinangangalandakang mainam at dakila ng mga anti-Pilipino.

Ang “paghahalo” o “amalgamasyon,” kung mayroon nga nitó, ay makikítang resulta ng pagpapayaman at pagpaparami ng bokabularyo, at sa gramatika sa ilang pilîng kaso. Ito ang naganap, at patuloy na nagaganap, dahil dinamiko ito, sa Ingles, Niponggo, Russian, at ibá pang mauunlad na wika.

Mayroong isang mahalagang pagdevelop na nais naming itawag sa inyong pansin. Ito ang paghain sa Batasang Pambansa ng Parliamentary Bill No. 7199 na inakda ni MP Pacificador at sampu pang MPs. Ang panukalang ito ay pagpapaliwanag ng idea ni Demetrio Quirino Jr. Ang interesante sa panukalang-batas ay ang probisyong nagsasaad na: “The Commission shall take steps to develop a common national language to be known as Filipino with Pilipino as the nucleus…” (Sek. 7). Ang katwiran sa pagkambiyo ng mga nagpanukala kasáma sina Quirino Jr at Co. ay nasasaad sa talâng paliwanag ng panukalang-batas, na: “To hasten the development of the national language, Pilipino has to be the nucleus because it is now widely spoken and it is estimated that at least one-half of our population can articulate in Pilipino.” (Amin ang diin.) [Tala: Ang estadistika, hindi kinakailangang mula sa SWP, ay nagpapakíta na mahigit 77% ng mga Filipino ang nakauunawa at nakapagsasalitâ ng Pilipino.]

41

Hanggang doon lámang ang kainaman ng panukalang-batas. Ang ibang probisyon ay sumisikil sa pagdevelop, pag-intelektuwalisa, at pagpapalaganap ng “Filipino with Pilipino as nucleus.” Sa katunayan, layon ng Parliamentary Bill No. 7199 na isabatas ang Ingles bílang “perpetual national and international language of the country,” at bílang “sole medium of instruction in the whole educational system more particularly in the tertiary level.” (Sek. 7-8)

Mainam na pagpunyagian ang wikang “Pilipino bílang nukleo.” Ito ang aming matagal nang sinasabi. Praktikal ito, isang realistikong pagdulog sa Filipino (i.e. kung ang prinsipyo ng kultibasyon ng SWP ang susundin). Ang “handog” na ito ang susubok sa sinseridad ng mga nagpanukala. Nais ba talaga nating magkaroon ng isang katutubong wikang pambansa? Kung gayon, magkaroon táyo ng mabuting pagtitimbang ng politika, siyensiya, at praktikalidad. Kailangan táyong humango ng inspirasyon mula sa mga tagumpay sa kasaysayan sa wika sa halip na mula sa gilalas ng malinaw na kabiguan sa eksperimento sa unibersal na wikang sintetiko, wala táyong mararatíng sa mga mitolohiya at kakatwang paniniwala. Magiging mabunga kung isasaalang-alang nating ang wika ay isang dinamiko’t buháy na organismo na may sariling pamamaraan.

Usapin Blg. 2 Ang pagsaalang-alang sa paggámit ng Tagalog bílang midyum ng instruksiyon hábang hinihintay ang pagdevelop ng isang pinaghalong wikang pambansa.

Ipinapakahulugan namin ang “rekonsiderasyon” bílang posibleng pagbubura ng Pilipino—hindi Tagalog—bílang midyum ng instruksiyon sang-ayon sa atas ng D.O. No. 25, s. 1974 na tumutupad sa diwa ng NBE Resolution No. 73-7.

Napakarami nang oras at lakas ang ibinuhos sa programang bilingguwal. Nagdevelop na ng mga materyales pang-instruksiyon, sanáy at/o muling-sinanay na ang mga guro. Pinahusay din ang mga BSSED at ang BSE kurikulum at programa sa elementarya at sekundaryang paaralan upang tugunan ang mga pangangailangan ng programang bilingguwal na may layon na “develop a bilingual nation competent in the use of both English and Pilipino.”

Ang kailangan sa puntong ito ay hindi ang pagbasura sa Pilipino bílang midyum sa instruksiyon, sa halip ay ang ganap, wasto, at hustong pagpapatupad ng patakaran sa edukasyong bilingguwal, na halos nanatíling isang “patakaran sa papel” lámang pagkaraan ng 11 taóng implementasyon.

Di-makatwirang isantabi ang programa sa paggámit ng Pilipino bílang midyum sa instruksiyon sa ilang pilîng asignatura, hábang kasalukuyan ang Filipino ay binubuo o nililikha sang-ayon sa isang teoryang walang-saysay.

Ipinaliwanag na namin sa Usapin Blg. 1 ang suliraning kinakaharap ng alkimiya ng paglikha ng Filipino. Dahil, kahit sabihing alang-alang sa katwirang ang Filipino ay nilikha sa pamamagitan ng isang lubos na sopistikadong teknolohiyang lingguwistiko, ang wikang

42

iyon ay hindi magkakaroon ng mga tagapagsalitâ simula’t simula. Natitiyak namin na kahit ang mga inhenyero ng Filipino, pagkaraan ang maraming taón ng pagsusumikap, ay hindi gagamítin ang wikang kaniláng pinagsáma-sáma. Tulad ng naipaliwanag na sa naunang bahagi, kailangang balangkasin ang isang bagong gramatika, kailangang idisenyo ang isang masinsing diksiyonaryo, kailangang idevelop ang isang kakatwang idiyoma at retorika.

Kailangang mag-ingat táyo sa mga mungkahi niláng kumakalaban sa papausbong na wikang Pilipino. Sinasabing ang Pilipino ay walang kakayahang maglingkod sa matataas na akademikong asignatura at/o disiplina. Sinasabing ang mga detraktor mismo ang hindi nakapagdevelop ng kaniláng kompetensi sa wika, sa halip na ang Pilipino na, sa kabilâng bandá, ay nagpamalas ng pagkamalikhain, kapangyarihan, at silbi nitó. Ang pagbigyan ang mga demand ng mga kaaway ng Pilipino ay pagpapatihulog sa patibong ng paggupo sa isang wikang pambansa.

May isa pang mahalagang puntong isasaalang-alang. Ang isang wikang pambansa na idedevelop bílang isang nasyonal o supra-etnikong wika, tawagin man itong Filipino o anuman sa isang lehislatibong atas, ay kailangang magagámit sa pambansa, isang mapauunlad na wika, at mapayayaman sa linguistic progression. Ang wikang karapat-dapat sa posisyong ito ay ang yumayabong na Pilipino.

Panghulí, ang kompetensi sa Ingles ng mga mag-aaral ay hindi mapabubuti sa pamamagitan lámang ng pagtatanggal ng Pilipino. Ang pagpupunyaging pahusayin ang Ingles ng ating kabataan ay kinakailangang maláy sa kasalukuyang realidad. Mayroon táyong tinatawag na kalayaan, kasarinlan!

Usapin Blg. 3 Ang muling-pagsaalang-alang sa paggámit ng Tagalog bílang midyum ng instruksiyon kaugnay ng paghina ng kakayahan ng mga mag-aaral na makipagtalastasan sa Ingles.

Ipinapalagay nitóng ang mga mag-aaral ay napakahusay sa wikang Ingles bago ang pagpapatupad ng patakaran sa edukasyong bilingguwal. Walang hustong pag-aaral na sumusuporta dito.

Alam ng lahat ng nása edukasyong hindi pa ganap na naipatutupad ang programang bilingguwal. Paano ito sisisihin sa ipinagpapalagay na paghina ng kakayahan ng mga mag-aaral na makipagtalastasan sa Ingles?

Marahil mahalagang suriin ang apat na baryabol sa pagkatuto sa wika, viz, metodolohiya, distansiyang sosyal, salik pangguro, at aktitud. Isa-isahin natin ang mga ito.

Una, paano itinuturo ang Ingles sa mga paaralan? Anong metodolohiya ang gámit sa pagtuturo ng Ingles? Marahil dapat na muling-suriin at rebisahin ang metodolohiya upang umangkop sa pangangailangan ng mga kasalukuyang mag-aaral na Filipino. Kung depektibo ang metodolohiya, hindi maaaring asahang matututo ang mga mag-aaral sa banyagang wika.

43

Ikalawa, banyagang wika ang Ingles. Ngunit inaaral ito bílang unang wika, ibig sabihin, inaaral ito sa Filipinas na may ibáng kaligirang sosyo-kultural kompara sa lugar na katutubong sinasalitâ ang Ingles. Ang pakikihalubilo o pakikipag-usap sa mga gumagámit ng target na lengguwahe bílang unang wika ay isa ring salik sa pagtamo ng kompetensing komunikatibo sa wikang inaaral, i.e., Ingles para sa mga Filipino. Nahahadlangan ang kahusayang komunikatibo sa Ingles ng nakararaming Filipino dahil hindi pinahihintulutan ng sitwasyon.

Ikatlo, mismong ang mga guro ay nangangailangan ng pagpapahusay ng kaniláng kompetensi sa Ingles. Upang makapagturo ng anumang wika, kinakailangang mahusay ang mga guro sa wikang iyon. Sa kasawiampalad, isang katotohanang ang ilan, kung di man ang karamihan, sa mga guro sa Ingles sa bansa ay hindi mahusay na nakapagsasalitâ sa Ingles; kayâ hindi silá makapaglaan ng isang modelo ng kompetensing kailangan ng mga estudyante upang mahusay na matuto sa Ingles.

Pinakahulí, mahalaga ang aktitud sa pagkatutong pangwika. Kinakailangang ganyakin ang mga estudyante na matuto ng Ingles na, sa kasawiampalad, walang gámit sa labas ng klase.

Sa kabilâng bandá, madalîng matutuhan ang Pilipino hindi lámang sa mga paaralan kundi maging sa labas nitó. Wika ito ng midyang pangmadla at ng entertainment. Wika itong ginagámit sa mahigit 5,000,000 magasing komiks na kinokonsumo linggo-linggo ng taumbayan. Pilipino din ang wika ng pelikula na pinanonood ng mga tao sa buong Filipinas.

Gayundin, madalîng iangkop ang Pilipino dahil nagtataglay ng maraming pagkakatulad sa ibá pang wika sa Filipinas sa antas ng ponolohiya, gramatika, at leksikon. Natural na napagtitibay ang Pilipino sa labas ng paaralan.

Kung “humina” sa Ingles ang mga estudyante, gaya ng sinasabi, hindi dahil mahusay na ngayon sa Pilipino ang mga kabataan. At kung magkagayon nga, tanging ang mga utak-kolonyal na edukador ang desmayado sa sitwasyong ito.

Bakit ipinipilit ng ilang tao na manatíli ang Ingles bílang tanging midyum ng instruksiyon, gaya noong panahong kolonyal? Dahil ba napagtanto niláng nakapagpapalaya ang wika, at kasangkapan din sa pang-aalipin? Ano na nga ba ang nalikha ng ating edukasyong maka-Ingles? Murang paggawa para sa eksport? Propesyonal o empleadong teknisyan para sa mga kompanyang banyaga at multinasyonal?

Kapuwa sinira ng Ikalawaang Digmaan ang Taiwan at Korea. Ngunit tingnan ang kaniláng pagbangon, hindi dahil sa Ingles, kundi sa di-paghahari’t halos di-pag-iral ng Ingles sa mga bansang ito. Napag-iwanan na nilá ang Filipino sa pagdevelop ng ekonomiya. Malinaw na pinabubulaanan nitó ang paniwalang taglay ng Filipino ang bentahang kompetetibo sa mga Korean at Chinese dahil sa kaniláng (sa Filipino) kakayahan sa Ingles.

44

Usapin Blg. 4 Mga dulog sa “intelektuwalisasyon ng Tagalog,” i.e. ang gámit nitó sa malawak na kaalaman upang ang isang táong nagsasalitâ lámang sa Tagalog ay hindi mahihirapan sa pagbása ng mga aklat sa anumang sabjek na interes niya.

Mayroong isang batayang rekisito sa intelektuwalisasyon ng anumang wika, at iyon ang paggámit ng wika sa akademya at sa mga araling iskolarli. Upang maintelektuwalisa, kailangang magámit ang Pilipino bílang midyum sa pagtuturo at pagkatuto hindi lámang sa antas elementarya at sekundarya, kundi maging sa tersiyarya din, sa ibá’t ibáng disiplina lalo sa matematika, siyensiya at teknolohiya, sa humanidades, at sa mga sining. Sa kasawiampalad, ipinapanukala ng ilang sektor na tanging ang Ingles ang gamítin sa antas tersiyarya, kayâ hinahadlangan ang pagkakataón ng Pilipino upang itaguyod ang sarili nitó. Isang opisyal na atas ang Department Order Blg. 25, s. 1974 na pumigil sa intelektuwalisasyon ng Pilipino sa buong panahon na ipinatutupad ito. Ipinag-utos na ang matematika at siyensiya ay maging ekslusibong larang ng Ingles.

Ipinapataw ng ilang edukador na maintelektuwalisa muna ang Pilipino bago ito gamítin bílang midyum sa pagtuturo, nang hindi natatantong anumang buháy na wika ay maiintelektuwalisa lámang sa pamamagitan ng isang malawakang gámit sa lahat ng posibleng dominyo. Ang subok-sa-panahong prinsipyo sa lingguwistika na “pagdevelop ng wika sa paggámit nitó” ay nananatíling totoo.

Nangangailangan ang intelektuwalisasyon ng Pilipino ng paggámit ng wikang ito sa orihinal na saliksik at pag-aaral, sa lahat ng antas ng akademya, sa pagsasalin, at sa orihinal na malikhaing gawain. Nananawagan ito ng malawakang produksiyon ng mga aklat, magasin, pamplet, brosyur, at ibá pang babasahín sa wika. Kapag nalikha na ang demand para dito, matutulungan ng pribadong sektor ang pamahalaan sa pagpoprodyus ng mga kinakailangang aklat. Masusuportahan ng gobyerno ang intelektuwalisasyon ng Pilipino sa pag-aatas ng paggámit ng Pilipino sa lahat ng antas. Hindi lámang iyon. Dapat maglaan ito ng pondo para sa mga proyektong idinisenyo para maintelektuwalisa ang Pilipino. Maaari nating banggitin ang semi-ensiklopedikong Pupil’s Handbook sa Pilipino na inihahanda at pinopondohan ng MECS, at ang Junior Encyclopedia of Science sa Pilipino na dinevelop at inilathala ng NSTA. Idagdag pa dito ang mga materyales sa teknolohiyang popular sa Pilipino na ipinamamahagi sa madla ng Technology Resource Center at University of Life.

Usapin Blg. 5 Ibá pa

Suporta ng gobyerno sa mga hakbang para sa pagdevelop ng wikang pambansa. Sa ibáng bansang ASEAN na tulad sa atin ang suliraning pangwika, gaya ng Malaysia at Indonesia, nagbibigay ng ganap na suporta ang gobyerno sa ahensiyang may atas na magdevelop at magpalaganap ng wikang pambansa. Sa mga nabanggit na bansa, ang ahensiyang pangwika ay lumilikha ng mga patakaran na ipinatutupad ng gobyerno sa pamamagitan ng mga batas.

45

Sa ating kaso, hindi binibigyan ang Surian ng Wikang Pambansa (SWP) ng ganap na suportang moral at pagganyak na kailangan nitó. Sa maraming pagkakataón, ang natatanggap nitó ay insulto at kabiguan sanhi ng makasariling motibo, kamangmangan, at balighong hálagáhan at prehuwisyo. Nakalulungkot sabihing mismong ang MECS ay walang ganap na suporta. May dalawang pagkakataón: may kalabuan ang ibá’t ibáng kautusang sinasabing suporta sa patakarang bilingguwal sa edukasyon at sa gayong kalikasán nitó ay nagpapahintulot ng tahasang paglabag; nása Ingles lámang ang letterhead ng MECS, isang paglabag sa Presidential Memorandum Circular Blg. 172, na pinagtibay noong 27 Marso 1968.

Kakulangan sa pondo. Paulit-ulit na hadlang sa SWP ang kakulangan sa pondo. Kayâ ang mga natapos nang proyekto ay hindi nagiging available sa mga target audience dahil napupunta sa sahod ng mga empleado ang malaking bahagdan ng badyet ng opisina.

Mahalaga ang mga diksiyonaryo at ibá pang katulad na kasangkapang pangwika. Ngunit hindi makabili ang SWP ng kinakailangang teknolohiya, tulad ng computer, upang tumulong sa paggawa ng diksiyonaryo at katulad na gawain.

Re-ebalwasyon ng sistema ng edukasyon. Nalikha sa higit tatlong daang taón ng pagkaalipin sa mga mananakop ang suliraning pangwika sa Filipinas. Binigyan táyo ng America ng ‘mis-edukasyon’ gaya sa wika ng historyador na Renato Constantino, na kontrolin ang ating bansa at gawin táyong tagakonsumo at tagagámit ng kaniláng mga produkto hábang-búhay. Hindi uusbong ang lahat ng usaping ito ukol sa ating wika kundi dahil sa ating kolonyal na pag-iisip na ipinataw sa atin ng ating edukasyon. Panahon na upang muli nating suriin ang sistema ng edukasyon sa Filipinas. Ilapat natin ito sa idyosingkrasiya, karakter, pangangailangan, ideal, at lunggati ng ating malalaya at nakapagsasariling mamamayan.

Salin ni Kriscell Largo Labor

[TALA: Ang “Pagdevelop ng Wika at Edukasyong Pangwika” ay salin sa Filipino ng artikulong Ingles na “SWP Direktor Ponciano BP Pineda’s Analysis of Certain Issues on Language Development and Language Education Raised By Then MECS Minister Jaime C. Laya” noong 13 Nobyembre 1985. Lumabas ang artikulo bílang Apendiks C sa Limampung taon ng Surian ng Wikang Pambansa: Hulíng Isa’t Kalahating Dekada (1970- 1987) at inilathala ng SWP. ]

Ponciano B. P. Pineda

PAGPAPLANO NG WIKA UKOL SA PAMBANSANG PAGSÚLONG

ANG TERMINOLOHIYANG “pagpaplanong wika” (PW) ay unang ginámit ni Haugen noong 1959. Bago ito, noong 1953, ang pagsisikap ni Assen na makalikha ng bagong wikang Norwegian ay tinagurian ng ekspresyong metaporikal na “pag-aalsang pangwika” (“linguistic revolt”). At lalo pang una kaysa rito ang mga katawagan sa Czech na ginamit ng Prague School noong mga ’30.

Ang terminolohiyang ito ay nagsimulang maging popular sa mga deskriptibista sa Filipinas nitó lámang hulíng yugto ng dekada ng mga ’70. Gayunman, ang katotohanang ito’y hindi nangangahulugang walang pagpaplano ng wika sa Filipinas kailanman.

Ang Batas ng Wikang Pambansa

Kung susuriin natin ang Batas Komonwelt Blg 184, ang batas na lumikha sa Surian ng Wikang Pambansa (SWP) at nagtakda ng mga tungkulin at kapanagutan nitó, mapagsisino ang hugis ng planong naaangkop sa patakarang pangwika—ang pagpilì ng isang umiiral na katutubong wika na mapagbabatayan ng lilinanging wikang pambansa (WP). Ito’y nilinaw noong Mayo 1937 ni Mahistrado Norberto Romualdez, ang ama ng Batas ng WP. Ang sabi niya:

The three factors in the formation of the Greek national language are present in our actual case: firstly, the necessity of a national language; secondly, official support; and thirdly, the possibility of finding a native dialect which is sufficiently developed and which will satisfy the exigencies of a national language.

The execution of the plan is placed mainly in the hands of the Institute created by law as the technical body.

The work of the institute comprises three steps: preparation, development, and supervision as outlined in the National Language Act No. 184. (Note: Emphasis mine)

47

Para sa layunin ng pagtalakay na ito ang tatlong terminolohiyang italiko ay tinutumbasan namin ng Paghahanda, Paglilinang/Pagpapaunlad, Pamamanihala, ayon sa pagkakasunod-sunod. Ang tipolohiya ng pagpapasiyang ito sa suliraning pangwika na inilahad ni Romualdez, na tinatagurian naming Modelo ng SWP, ay may ganitong representasyong grapiko:

Ang tipolohiya ni Haugen, 1966, ay ganito:

Ang mga aytem 1 at 2, sa tipolohiya ni Haugen ay napapaloob sa Paghahanda ng SWP; ang 3 ay sa Paglilinang/Pagpapaunlad; at ang 4, ay isa sa mga komponent ng Pamamanihala.

Lalong malapit sa eskema ni Jernudd ang modelo ng SWP. Ganito ang representasyong grapiko ng tipolohiya ng pagpapasiyang pangwika ni Jernudd (1971):

48

Tungkol sa kinalabasan ng mga unang hakbang sa implementasyon ng plano, narito ang pahayag noong 30 Disyembre 1939 ng kauna-unahang Direktor ng SWP, si Jayme C. de Veyra:

Tagalog has been elected (it has been taken) as the language-type, the language-nucleus, the language-axis, the language-soul.

Proceed to put on particles and words, go on adding and mounting up more terms, and although the purpose has been originally to cast various materials over the forge in order there from to fashion a new product, of distinct purity and splendor, the basal element, the sediment, the seed, the leaven what you will becomes manifest at the surface, it develops, it permeates everything. And the outcome? The Tagalog language embellished with all the jewelry of her sister-languages—the princess invested and adorned by her own handmaidens.

This is a case of the conqueror herself conquered.

Ang pangalawa (Paglilinang/ Paghahanda) at pangatlo (Pamamanihala) sa tungko ng tipolohiya ng SWP ay magkaalinsabay sa pagpapairal kung mamalasin sa obhetibong pananaw ng isang sayantist ng wika. Sa patnubay ng ganitong plano ng WP ay umigpaw nang napakatayog hanggang sa ito’y inambilang “Pilipino” (PIL).

Ang tagumpay ng PIL ay nakasalalay sa sistematikong implementasyon sa sistema ng edukasyon, at sa pangangasiwang pambayan sa loob ng humigit-kumulang sa apatnapu’t limang (45) taón, i.e., mula nang ideklarang Tagalog ang batayan ng WP noong 31 Disyembre 1939.

Bagong Pananaw

Ang kalagayang ito’y naligalig nang maratipikahan ang Saligang Batas (SB) ng 1972. At sa layunin ng bahaging ito ng pagtalakay, sisipiin ko ang mga pertinenteng probisyon ng SB:

Sek. 3 (2) Ang Pambansang Asamblea ay dapat gumawa ng hakbang túngo sa pagpapaunlad at pormal na adopsiyon ng panlahat na wikang pambansa na makikilalang Filipino.

Sek. 3 (3) Hangga’t walang ibáng itinatadhana ang batas, English at Pilipino ang dapat na mga wikang opisyal. (NB: Amin ang empasis.)

Sa dahilan na ang PW na bahagi ng sosyolingguwistika ay kaugnay ng mga realidad na panlipunan, hindi kalabisang humanap ng kalutasan, sa layuning pamalagian o pansamantala man, sa awtoridad legal. Sa isang bahagi ng Opinyon 73-7 ng kalihim (Minister ngayon) ng Katarungan, sinabi niyang walang isinasaad ang SB na kagyat itinatakwil ang PIL na wikang pambansa, bagaman itinatakda sa sub-talataan (2) ang paglilinang ng isang wikang pambansa na tatawaging “Filipino” (FIL). Malinaw at walang

49

alinlangang opisyal na wika ang PIL. Bukod dito, ang SB mismo ay sinulat at ipinahayag sa PIL at Ingles.

Sa pagkilálang konstitusyonal na opisyal ang PIL, ito’y tumibay nang higit pa sa kalagayan nitó bago sinulat ang tadhanang pangwika sa bagong SB. Ang patakarang pambansa ay malinaw: Magsagawa ng mga hakbangin para sa pagbuo ng FIL hábang patuloy na gagamítin ang PIL hindi lámang ng pamahalaan kundi ng bansa. Walang anuman sa batas na nagbabawal sa alinmang sektor ng lipunang pribado sa paggámit ng opisyal na PIL.

Makatwiran ngayong itanong: Ano bang talaga ang suliraning dapat isaalang-alang sa pagpaplano ng wika sa yugtong ito ng ating kasaysayan?

Batayan ng Bagong Oryentasyon

Sa aming pag-aaral, ang suliranin ay kung anong uri ng wikang PIL—hindi FIL—ang dapat gamítin sa paaralan, sa pamahalaan, sa lipunan, sa midya, atbp. Sinikap naming tugunin ang katanungan sa liwanag ng aming simulain na ang FIL ay transpormasyon ng PIL, viz: P F. Hindi dapat magkaroon ng salungatan o ng dikotomiya: Wikang Pambansa (WP) vs. Wikang Opisyal (WO). Sa tingin ay agad nang nakalalamáng ang hulí sapagkat ito ngayon ang behikulong nag-uugnay sa pamahalaan sa isang dáko at sa mga mamamayan sa kabilâng dáko naman.

Ang henesis ng planong ito ay nag-uugat sa pananalig na hanapin ang isang puntong maaaring mapagkasunduan. Ito’y ang uri ng PIL na dapat isailalim ng paglilinang/ kultibasyon para sa ibubungang FIL, ang wikang konseptuwal ng SB. Dahil dito’y nagsagawa kami ng isang pambansang pananaliksik noong taóng-aralan 1978–1979.

Ang punong problema ay ito: Anong modelo ng Wikang Pilipino (PILM) ang kanais-nais sa lahat ng modelo sa persepsiyon ng mga respondent mula sa ibá’t ibáng larangan ng búhay sa Filipinas nang taóng-aralan 1978–1979? Ang mga sub-problema ay gaya ng sumusunod:

1. Anong mga PILM na ginagámit sa pakikipagtalastasan ng mga mamamayan sa kasalukuyan ang maaaring matiyak?

2. Anong PILM ang kanais-nais sa lahat ng modelo para sa pakikipagtalastasang pasalitâ at pasulat, sa mga kalagayang pormal at impormal?

3. Anong PILM ang kanais-nais sa lahat ng modelo na gamítin sa pagtuturo ng ibá’t ibáng paksang-aralin?

4. Anong mga hakbang ang kanais-nais sa lahat ng hakbang sa pagpapayaman at modernisasyon ng PILM?

5. Ano ang pagkakatulad at/o pagkakaibá ng persepsiyon ng mga tinanong tungkol sa mga PILM?

50

(Sa ilalim nitó’y ang ibá pang mga kaugnay na katanungan sa ibá’t ibáng pangkat ng mga táong tinanong, at gayundin ang mga baryabol).

Deskriptibong metod ang pamamaraan na ginámit sa pananaliksik. Sa tiyakan, ang survey metod.

Balangkas ng sampling at deskripsiyon ng mga sabjek. Ang mga sabjek ng pag-aaral ay kinuha sa ibá’t ibáng pangkat sektoral upang mahugot ang mga representatibong idea at damdamin tungkol sa WP. Ginámit ang porposib sampol ng magkatulad na alokasyon mula sa bawat grupong etniko. Animnapung porsiyento (60%) ng mga sabjek ang gáling sa mga pangkat etniko na nagsasalitâ ng walong wikang mayorya, at apatnapung porsiyento (40%) ang mula sa mga grupong etniko na nagsasalitâ ng mga wikang minorya. Walundaan (800) ang grand total ng mga sabjek.

Lugar. Ang mga tinanong sa pag-aaral ay pinag-ayaw-ayaw hindi lámang alinsunod sa gulang, sex, edukasyon, naabot sa pag-aaral, hanapbúhay, at pangkat etniko kundi sa termino rin ng lokasyong heograpiko.

(Hindi na namin iisa-isahin ang nilalaman ng Questionnaire-Checklist, at gayundin ang mga hakbang na sinunod bago isinaanyong pangwakas. Hindi na rin isináma rito ang hakbang sa pangangalap ng datos. Wala ring banggit tungkol sa oryentasyon ng mga mananaliksik).

Kung ano ang ginawa sa datos. Para sa balidong interpretasyon ng datos, ginámit ang sumusunod na mga istatistikal teknik at metod: 1) frequency and percentage distribution, 2) ranking, 3) Friedman’s analysis of variance, at 4) Chi-square test.

Modelo ng Pilipino para sa Filipino1

PILM1:

Isang elektronik gadyet na inimbento ng isang Filipino na magsasaayos sa pagtulong ng mga táong hindi mapagkatulog ang malapit nang ipakilála sa publiko.

Ang elektronik gadyet na nginalanang “Dormitron 922” ay may patente ng pamahalaan.

Ipinakikíta sa mga pagsusuring klinikal ng “Dormitron 922” na ang mga karamdamang insomniya, isterya, hindi mapalagay dahil sa labis na pag-iisip,

1 Ang mga paglalarawang ito ng ibá’t ibáng modelo ng Pilipino, na umiiral nang isagawa ang pananaliksik, ay batay sa isang maikling balita sa Ingles. Sarili ng sumulat ang naritong mga bersiyon na isinalig naman sa katularing mga uri ng pagpapahayag na makikita sa literatura ng mga isyung pangwika.

51

altapresyon, pabago-bagong tibok ng puso, at hika ay mabisàng tinatalaban ng elektronik terapi.

PILM2:

Isang elektronik gadyet na inimbento ng isang Filipino na magsasaayos sa pagtulong ng mga táong di mapagkatulog ang ipakikilála sa madla.

Ang kagamitang-dagisik na kilalá sa ngalang “Dormitron 922” ay ikinuha ng karapatang-tuklas sa pamahalaan.

Ipinakikíta ng mga panggamutang siyasat sa “Dormitron 922” na ang mga kaso ng di-pagkatulog, pagkabaliw, humaling ng kaayusang dagandam, mataas na diin ng dugo, di-matatag na puso, at hika ay tumutugong mabuti sa dagisik-ning panggagamot.

PILM3:

Isang gadyet na elektronik ng inimbento ng isang Filipino na magnonormalays sa patern ng pagtulog ng mga taóng nagsasaper sa mga dis-order ng pagtulog ang di magtatagal at iyiintrudyus sa pablik.

Ang gadyet na elektronik na kinikilálang “Dormitron 922” ay pinatent na ng gobernment.

Ang gadyet na elektronik na kinikilálang “Dormitron 922” ay nagpapakíta na ang mga kaso ng insomniya, isterya, obsesyonal na neurosis, haypertensiyon, instability na kardyak, at astma ay nagrerespond na mabuti sa terapi na elektronik.

PILM4:

Metung na electronic gadyet nga ininvento ti usa a Filipino nga magapanormal sang kinandaan nga panagturog ng mga tawo na nagsa-suffer sa aga makaugip ang saan a agbayag ket mo-introducir sa public.

Ang electronic gadyet na ginatawag na “Dormitron 922” ay napatented na ng government.

Ang clinical findings ng “Dormitron 922” ay manpapanengneng ya amay ang mga balatiang insomnia, hysteria, neurosis ya obsessional, alta presion, instability sa kasing-kasing, ug hika ay rumirespond na nalaing sa therapy na electronica.

PILM5:

Isang Filipino-invented electronic gadget na magno-normalize sa sleeping pattern ng mga táong suffering from sleep disorders ang malapit nang i-introduce sa public.

52

Ang electronic gadget known as “Dormitron 922” ay patented na ng government.

Ipinakikíta ng clinical findings ng “Dormitron 922” na ang cases of insomnia, hysteria, obsessional neurosis, hypertension, cardiac instability, and asthma ay nagrerespond well sa electronic therapy.

Rasyonal

Narito ang rasyonal ng bawat isa sa limang PILM:

PILM1—Ang ubod ng bokabularyo ng modelong ito ay Pilipino. Ginagámit sa sukdulang mapaggagamítan ang mga katutubong leksikon nang di nakasasagabal sa daloy ng komunikasyong pasalitâ at pasulat. Humihiram sa mga sarili at dayuhang batis. Sa pangkalahatan, ang mga inangking talasalitaan ay isinusulat alinsunod sa sistema ng ortograpiyang Pilipino. Pinananatíli ang orihinal na ispeling lakip ang progresibong paghihigpit.

PILM2—Sinisikap ng modelong ito na dalisayin ang wika. Hangga’t maaari’y itinatakwil nitó ang lahat ng mga dayuhang elemento sa bokabularyo. Ang mga salitâng-ugat, pantig at/o mga tinilad na morp ay pinagkokombina upang magpahayag ng idea. Binubúhay na mag-uli at pinagpapanibagong-lakas ang mga salitâng sinauna at lipás na. Ang pagpapaunlad at/o pagpapayaman ay nangangahulugan na ang wika’y kailangang hubaran ng mga impluhong dayuhan.

PILM3—Ang nangingibabaw na bokabularyo ng modelong ito ay Ingles. Ang batayang simulain ay nanghahawakan sa gámit ng mga salitâ at pariralang Ingles na naiintindihan na ng mga nagsasalitâ ng Ingles, at hindi nararapat palitán ng kahit na mga katutubong leksikon. Sa pangkalahatan, mga pananda lámang sa Pilipino ang pinananatíli. Ang mga elementong lingguwistiko sa Ingles ay isinusulat nang sang-ayon sa tradisyonal na ortograpiya ng Pilipino.

PILM4—Ang rasyonal ng modelo ay ganito: Ang mga salitâ, kataga, at anumang morp ng Ingles at Castilla pati na mga sangkap ng alinman at lahat ng katutubong wika ay kailangang gamítin nang malaya depende sa kagustuhan o preperensiya ng gumagámit. Ang pagpapasok ng mga salitâ at parirala ay walang patumangga, at hindi sistematiko. Ang modelong ito’y may pretensiyon na ang wikang pambansa ay amalgama ng mga katutubong wika sa lahat ng kaantasan ng pagsusuring lingguwistiko, i.e., sa palatunugan, palabuuan, palaugnayan, at talasalitaan. Hinihingi sa modelo ang kaalaman ng lahat ng ibá pang wika.

PILM5—Nalalapit ang modelong ito sa inaambilan ng ilang pulutong ng “Enggalog,” na ang ibig sabihin ay higit na marami ang mga elementong lingguwistiko sa Ingles kaysa sa Tagalog. Kaunting-kaunti lámang ang mga panandang Pilipino na ginagámit sa modelong ito. Ang ponolohiya at sintaks ng mga elemento ng Ingles ay pinananatíli sa

53

mga anyong pasalitâ at pasulat. Malinaw na Ingles ang batayang wika ng modelong ito.

Ang limang PILM sa unahán ay napagsino ng mga respondent sa pag-aaral.

Ang Kinalabasan

Ipinamamalas ng pag-aaral ang mga sumusunod:

1. PILM1 ang modelong kanais-nais sa lahat para sa pakikipagtalastasan ayon sa 398 respondent ng pangkat ng wikang mayorya, na binubuo ng 82.92 porsiyento. Ang trend ng opinyon ay mahalaga (significant) tulad ng ipinakíta ng computed chi-square value na 862.379. Bukod dito, ang computed chi-square value na 208.00 ay nagpamalas ng mahalagang proporsiyon ng mga respondent sa pangkat ng wikang mayorya ang tumanggap nang buong-buo sa PILM1. Sa panig ng mga pangkat ng wikang minorya, ang pinakamalaking pangkat ng mga respondent na bumibílang ng 335 o 73.44 porsiyento ay humilig sa gámit ng PILM1.

2. Sa pangkalahatan, ang mga respondent mula sa mga grupo ng mga wikang mayorya at minorya ay pabor na gamítin ang PILM1 sa pormal na talastasang pasalitâ tulad ng ipinakikíta ng 458 respondent o 95.42 porsiyento; 343 o 71,46 porsiyento ang pabor sa PILM na gamítin sa impormal na talastasang pasalitâ. Mayroon ding 430 respondent o 89.68 porsiyento ng grupo ang pabor sa paggámit ng PILM1 para sa pormal na talastasang pasulat; at 321 o 66.88 porsiyento para sa impormal na talastasang pasulat.

3. Ipinakíta ng kinalabasan na ang PILM1 ay pinilì ng malaking grupo na kanais-nais sa lahat ng PILM para sa pagtuturo ng araling panlipunan, agham panlipunan, edukasyong pangkatauhan, edukasyong panghanapbuhay, edukasyong pangkalusugan, at edukasyon sa pagpapalakas ng katawan. Kapansin-pansin ang pagbabâ ng bílang ng mga respondent sa mga asignaturang likás na agham at sa matematika. Malaking grupo ng mga respondent ang pumilì sa PILM5 na kanais-nais sa lahat ng modelo para sa pagtuturo ng matematika. Ito’y ipinakíta ng 238 respondent o 49.58 porsiyento ng grupo. Ang computed chi-square value na 98.00 porsiyento ay nagpakíta na ang mahalagang kinahahapayan ng opinyon ay nabuo para sa gámit ng PILM1 sa ibá’t ibáng asignatura o mga kurso, matangi sa matematika. Sa panig ng mga grupo ng wikang minorya, PILM1 ang modelong kanais-nais sa lahat ng mga modelo.

4. Ang kanais-nais sa lahat ng mga hakbang sa pagpapayaman at modernisasyon ng Pilipino ay ang Metod 3, na panghihiram sa mga nakaiimpluhong wikang dayuhan. May malaking grupo ring pumabor sa Metod 1 sa pagpapayaman at modernisasyon ng Pilipino.

54

(Hindi na inilakip dito ang resulta ng paghahambing ng persepsiyon ng mga respondent ayon sa ibá’t ibáng baryabol).

Kongklusyon

Sa liwanag ng mga natuklasan, narito ang aming pangwakas na kuro:

1. May ibá’t ibáng PILM sa pagpapaunlad ng WP.

2. Para sa mga respondent, PILM1 ang kanais-nais sa lahat ng modelo. Ginagámit ng modelong ito bílang ubod ng talasalitaan ang bokabularyong Pilipino.

3. PILM1 ang kanais-nais sa lahat ng modelo para sa lahat ng anyo ng komunikasyon.

4. Ang modernisasyon ng Pilipino ay higit na maisasagawa sa pamamagitan ng magkasanib na Metod 3, o panghihiram sa mga nakaiimpluhong wikang dayuhan, at Metod 1, o mahigpit na pamimilì ng mga elementong leksiko sa katutubo o lokal na mga wika.

a. Di gaanong naiibá ang persepsiyon ng mga babae tungkol sa PILM na kanais-nais sa lahat para sa ibá’t ibáng sitwasyon ng talastasan, at para sa pagtuturo ng ibá’t ibáng asignatura o kurso.

b. Ang pagpilì ng PILM na kanais-nais sa lahat ng modelo para sa talastasang pasalitâ at pasulat at para sa pagtuturo ng ibá’t ibáng asignatura o kurso ay di tunay na naiimpluwensiyahan ng mga kalipikasyong pang-edukasyon.

k. Wala ring napansin na baryasyon ng mga tugon sa bahagi ng mga grupong agrikultural at di-agrikultural.

d. Ang kalipikasyong pang-edukasyon ay di mahalagang baryabol ng respondent na maaaring naging dahilan ng mahalagang baryasyon sa persepsiyon ng mga tugon.

Samakatwid, sa liwanag ng mga natuklasan sa pag-aaral, ipinasiya namin ang ganito:

1. Ang kultibasyon ng wikang panlahat para sa mga mamamayan ay kailangang magsimula sa nukleong PILM1 na ang ubod na talasalitaan at kayarian ay Pilipino.

55

2. Ang PILM1 ay dapat gamítin sa pagtuturo ng mga asignaturang araling panlipunan, edukasyong panggawain, atbp, samantalang ang PILM5 ay dapat gamítin sa pagtuturo ng likás na agham at sa matematika.

3. Ang pagpapayaman at modernisasyon ng Pilipino ay kailangang sa pamamagítan ng magkasanib na Metod 3 at Metod 1.

4. Ang mga materyales pangkurikulum ay kailangang sulátin at ilathala sa wika ng PILM1 na ginagámit sa ibá’t ibáng sitwasyong pangkomunikasyon, at sa pagtuturo ng ibá’t ibáng asignatura o kurso.

5. Ang PILM5 ay dapat gamítin sa paghahanda ng mga materyales pangkurikulum para sa pagtuturo ng matematika at mga likás na agham.

Ang Makro Plan

Batay sa kalalahad na ebidensiyang empiriko, nilikha namin ang ganitong tipolohiya ng pagpapasiya tungkol sa kultibasyon ng wikang panlahat.

Makikíta sa Kolum A ang mga larangang sumasailalim ng pagpaplano (Kolum B). Ito ang mga aktibidad ng ahensya, institusyon, o grupong tagapagplano sa kaantasang makro. Ang kabuuan ng kultibasyon ay nahahati sa dalawang kategorya. Una, sa korpus ng wika at pangalawa, sa larangan ng gámit ng wika. Sa ibabaw ng dalawang kategorisasyon ay iniluluklok namin ang retorika (hindi nakalakip sa eskema). Ito’y isang aspekto ng kultibasyon na nag-uugnay sa dalawa: wika per se, at sitwasyon ng gámit. Ang totoo, sa proseso ng paggámit ng wika, ito’y nagkakaroon ng pagpapanibagong-ayos o adyastment na kailangang subaybayan ng ahensiya o pangkat na tagapagplano. At ito’y naisasagawa sa anyong pidbak na kasangkapan ng ebalwasyon.

Sa panahong ito sa búhay ng wika bílang kasangkapang panlipunan nagkaroon ng kabuluhan ang pananaw na mahubuging katatagan (flexible stability). Kung pag-aaralang mataman, ito ang isang sukatan ng pagiging katanggap-tanggap at awtentiko ng pagsasakatuparan ng plano.

Sa paninging makro, ang kultibasyon ay sabay-sabay sa lahat ng kaaantahan. Ito’y dapat sapagkat ang wikang ito na pinaiinam pa (upang maging higit na komprehensibo, episyente, produktibo, at matipuno) ay maging tunay na kasangkapan ng pambansang pagsúlong. Sa ibáng pananalitâ, ang wikang tinutukoy ay batis. At hindi maaaring maging batis ang wikang konseptuwal lámang. Sa pormulasyong ito, ang isinasailalim sa pagpaplano’y isang buháy na wikang nangangailangan ng ibayong pagpapainam gaya ng nasabi na, upang higit na maging mabisàng instrumento ng pagbabago. Mahalagang bigyang-diin dito na kailangang pagpunan ang mga kakulangan ng wika, at gayundin ang mga kakulangan ng tagagámit ng wika.

56

Pig. 4. Tipolohiya ng Kultibasyon ng Wikang Panlahat

Paglikha ng Terminolohiya: Ang Landas

Tingnan natin ang mga hakbangin sa “paglikha” ng terminolohiya. Narito ang isang pansamantalang pormulasyon.

Leksikon

1. larangan ng pangangailangan—saan kailangan ang dagdag na salitâ; anong salitâ ang kailangan. 1.1 teknikál—pinakakrusyal sa elaborasyon; ito’y kaugnay ng mga gawaing pangkaunlaran 1.2 karaniwan—kinakailangan sa pagpapalawak ng wika sa ibá pang larangan 1.2.1 katutubo—ang nagpapahayag ng unikong katangian ng kalinangang etniko 1.2.2 dayuhan—kung may kakulangang mapagpupunan

2. mga aspektong kaugnay 2.1 balarila 2.1.1 kayariang morpolohika 2.1.1.1 batayang salitâ 2.1.1.2 anyuing hango 2.2 palatunugan 2.3 palabigkasan

57

3. ortograpiya—sa paglikha ng mga terminolohiya’y mahalagang magkaroon ng pagpapasiya ang tagapagplano. Maaaring magkaroon siyá ng mapamimilian sa ayos ng kahalagahan.

Halimbawa:

1. transliterasyon 1.1 tradisyong Castilla 1.2 tradisyong Ingles

2. traduksiyon 2.1 ng salitâ 2.2 ng kahulugan

3. ganap na pagtutumbas 3.1 ng salitâ 3.2 ng diwa

Maaari ring mabago ang pagkakasunod-sunod ng kahalagahan depende sa larangan at/o paksang pinag-uukulan. At sapagkat sa pagsisimula ng paglikha, natitiyak na ang larangang nangangailangan ng partikular na bokabularyo, hindi suliranin ang paglalapat ng likhang-anyuin.

Kaugnay nitó, ang SWP ay may patnubay na pamantayan sa pagbuo ng mga katawagan sa edukasyong bilingguwal, sa mga katawagang panghanapbuhay, at ibá pang mga lathala.

Pagpapatupad at Pagpapahalaga

Ang mekanismo ng implementasyon ay “built-in.” Ito’y ang sistema ng edukasyong pambansa. At sapagkat ang wikang pinabubulas ng estado ay gámit sa mga gawaing pagpapaunlad sa ibá’t ibáng larangan, ang mga tanggapan ng pamahalaan na rin ang mga implementor sa subaybay ng awtoridad ng wika: ang SWP.

Sa kasalukuyan, mula noong Agosto 1979, ang SWP ay may dalawang pangkat ng mga kasangguni. Ito’y ang Sanggunian ng Wika sa Pambansang Pagpapaunlad (SANGGUNIN sa maikling tawag), na binubuo ng mga pinuno ng Lupon sa Pilipino ng mga Ministri at mga tanggapang konstitusyonal, na may pagkilála ng kinauukulang Minister, Tagapangulo/Tagapangasiwa, atbp. At ang Lupon sa Estandardisasyon ng Pilipino sa Mass Media, na binubuo ng mga editor (sa panig ng print midya) at mga manedyer (sa panig naman ng electroniks midya) o ng kaniláng kinatawan. Sa pamamagítan ng mga impormal na organisasyong ito na binuo ng SWP ay napag-uusapan ang mga pangangailangang pangwika na ginagámit sa mga aktibidad ng pambansang development ng bawat Ministri at kawanihan, tanggapan, o ahensiyang nása ilalim ng mga ito. Silá’y tinutulungan ng SWP

58

sa kaniláng “Pilipino language needs.” Mababanggit din na sa loob ng humigit-kumulang sa limang taon na ngayon, itinatag namin ang mga Lupong Ad Hoc ng Wikang Pambansa sa ibá’t ibáng tanggapan. Ito’y binubuo ng mga pilîng tauhan ng karampatang tanggapan at ng SWP. Sa pana-panahon ay nagdaraos ang mga Sangguniang naturan ng pangkalahatang pulong. May ilang proyekto na ng pagtutulungan ang midya at SWP.

Ang landas ng likhang terminolohiya o anumang proposal at nailagdang pasiya ng SWP ay mailalarawan sa ganitong pansamantalang balangkas.

Pig. 5. Representasyong Grapiko ng Implementasyonng Terminolohiyang Ipinapanukala ng SWP

Pagsubaybay

Ang pidbak ay ginagawa sa patuluyang pakikipagtalastasan sa mga superbisor ng wika, sa panig ng paaralan; at sa mga kinauukulang pinuno ng pamahalaan, sa bahagi ng lingkurang bayan; at sa mga superbisor ng pagbobrodkast, sa bahagi ng elektroniks midya; at sa editor, sa panig ng print midya. Katulad ng nabanggit na sa unang dako ng panukalang ito, ang pidbak ay isang landas túngo sa pagtatáya o ebalwasyon ng mga mungkahi o panukalang anyuin at ibá pang hakbanging lingguwistiko ng SWP. Ang sistema’y makikíta sa sumusunod na ilustrasyon.

59

Pig. 6. Sistema ng Pidbak

Ang SWP ay may paraang ginagámit sa pagtáya ng “init” at/o “lamig” ng pagtanggap sa iminumungkahi nitóng mga terminolohiya sa mga boletin at publikasyong inilalabas sa pana-panahon. Noong 1980 ay may isinagawa ang SWP na isang pambansang pag-aaral sa “degree of survival” ng mga katawagang inihanda nitó.

Rekapitulasyon

Katulad ng nasabi na, ang elaborasyon ng talasalitaan ang nararapat harapin una sa lahat sa pagpaplano ng korpus, gaya ng ginagawa ng SWP. Ang mapilíng paglalakip at/o pag-aangkin ng gamitín at krusyal na talasalitaan mula sa mga katutubo at dayuhang batis ay kinakailangang mabigyan ng sistematikong inspirasyon. Kailangang isaayos ang ilang feature ng balarila para sa layunin ng episyensi, presisyon, at pagkapraktikal sa diwa ng akomodasyon. Tungkol sa ortograpiya, ang anino sa reporma sa ispeling, at sa abakada na rin, na ibinunsod ng SWP noong 1971 ay sinisikap na mapawi sa pamamagitan ng Repormang Ortograpiko (1984) na isinasagawa ng SWP.

Ang malikhaing pagsulat at ang pagsasalin ay mga aktibidad na maiuugnay rin sa korpus ng wika. Ang dalawang larangang ito, sa isang paraan, ay may epekto ng paglikha ng naiibá o nababagong lengguwahe sa loob ng lengguwaheng isinasailalim ng kultibasyon.

Ang isa pang kritikal na hakbang sa kultibasyon ay ang palawak nang palawak na alokasyon ng gámit ng wika, na nakahahambing ng edukasyong bilingguwal ng pamahalaan, at gayundin sa mga pagpupunyaging developmental ng estado. Maglilimang taón na ngayon, ang dáting Pangulo ay bumigkas ng pahayag na nakahapay sa gámit ng WP sa mga gawaing pambatasan. Sabi niya: “Kung may mga kagawad na hindi nakauunawa sa Wikang Pilipino, panahon na upang silá ay mag-aral…Ang Pilipino, sang-ayon sa batas, ay isa sa mga opisyal na wika ng ating bansa.”

60

Pangwakas na Kuro

Ang PIL ay kailangang igitna sa maraming aktibidad sa larangan ng pangangasiwang pambayan, pagbabatas, katarungan, politika, lipunan, midyang pangmadla, sa agham, at sa maraming disiplina ng karunungang pantao.

Ang kagyat na mahalaga sa bahaging ito ng ating pakikipaglaban para sa karangalang pangwika ay ang pagtiyak at pagkakaisa sa PILM na kanais-nais sa lahat ng modelo ng PIL na malilinang nang buong tagumpay. Mula roon ay makapagbubunsod na ng mga patakarang mulat at progresibo, mga programang maisasakatuparan, at mga proyektong mahigpit na inihanda para sa pagkakamit ng mga kaiga-igayang layunin.

Ang paraan ng SWP sa kultibasyon ng wika—tulad ng ipinamalas sa tentatibong banghay na ito—ay may malaking kabuluhan sa pagpapabulas ng dalawang wika: una, sa PIL na wika ng estado; at pangalawa, sa FIL, na wikang panlahat na pangarap ng bagong SB.

Ang PIL at FIL, pagsapit ng panahon, sa puwersa ng pangangailangan, ng katwiran, ng pagkakaisa, at ng kapakanang pampolitika, ay madadalisay at magtitining sa isang pangalan: sa Filipino, gaya ng itinatakda ng batas.

Mga Sanggunian

A. MGA AKLAT

Das Gupta, Jyotirindra. Language Conflict and National Development. Berkeley, Los Angeles: University of California Press, 1970.

Fishman, Joshua A. Language and Nationalism. Bowley, Massachesetts: Newbury House Publishers Inc, 1975.

___________. Advances in Language Planning. The Hague: Mouton and Company, 1974.

___________. The Sociology of Language. Bowley, Massachusetts: Newbury House Publishers, Inc, 1972.

LUPON SA AGHAM. Maugnaying Talasalitaang Pang-agham Ingles-Pilipino. Maynila: Pambansang Patnugutan sa Paunlarang-Agham (NSDB), 1969.

Neustupny, J.V. Post-Structural Approaches to Language. Tokyo: University of Tokyo Press, 1978.

Omar, Asmah Haji. Essays on Malaysian Linguistics. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1975.

Pineda, Ponciano B.P. Bato sa Katedral. San Juan, Rizal: Limbagang Pilipino, 1971.

Rubin, Joan and Bjorn H. Jernudd. Can Language be Planned? Honolulu: The University Press of Hawaii, 1971.

61

Rubin, Joan and Roger Shuy, mga ed. Language Planning: Current Issues and Research. Washington D.C.: Georgetown University Press, 1973.

The National Board of Education. General Policies on Education 1973 and 1974. Manila: National Board of Education, mp. 2-5; 67-69; 88-99, 1975.

B. MGA PERYODIKAL

Dahong Pang-Alaala. Maynila:Surian ng Wikang Pambansa, 13-19 Agosto 1976.

Dahong Pang-Alaala. Maynila:Surian ng Wikang Pambansa, 13-19 Agosto 1978.

C. MGA PERYODIKAL, TALUMPATI, REPORT, PAMPLET, POSITION PAPER

Constantino, Ernesto. “Ang Kodipikasyon ng Pambansang Linguwa Prangka.” A report on a research project (NSDB-UP 7709 So), 1978.

De Veyra, Jaime C. 1939. “The Anniversary of the Language.” Manila: The Tribune, 30 Disyembre 1939.

Otanes, Fe T., Alfonso O. Santiago, at Gloria V. Baylon. “Translation Preferences of Educators.” Philippine Journal of Education, VII:5-5, Mayo 1974.

Pineda, Ponciano B.P. 1978. “Ang Wika ng mga Aklat-Pampaaralan.” Position paper na binása sa “Diyalogo Tungkol sa Wika ng mga Aklat Pampaaralan” na inisponsoran ng MLQU School of Graduate Studies and the INL, 11 Nobyembre 1978.

________. “Agham at Teknolohiya: Maaari sa Pilipino.” In INL Lecture series, 1:1, Agosto 1977a.

________. “Treatment of the Tagalog Language.” Discussion paper, ipinresenta sa Linguistic Institute, University of Hawaii, Honolulu, Hawaii, 1977b.

________. “Lexical Elaboration—Harnessing the Resources of Ethnic Languages in the Cultivation of the National Language (Pilipino).” Discussion paper na ipinresenta sa seminar-workshop sa pagpaplanong wika. East-West Center, Honolulu, Hawaii, 1977c.

Romualdez, Norberto. “The National Language Problem” sa Dahong Pang-alaala sa Linggo ng Wika, Surian ng Wikang Pambansa. Maynila: Kawanihan ng Palimbagang Bayan, 13-19 Agosto 1958.

Rosario, Gonzalo del. “A Modernization-Standardization Plan for the Austronesian-Derived National Languages in Southeast Asia” sa Asian Studies, tomo VI, blg 1-18, Abril 1968.

Surian ng Wikang Pambansa. “The Manila Dialect Survey” Special Monograph Issue No. 1 (Mimeoscript), 1978.

________. Patakarang Pangwika sa Edukasyon at Kultura. (Mga talumpati ni Ferdinand E. Marcos, Pangulo ng Filipinas). Maynila: Palimbagan ng Pamahalaan, 1978a.

62

D. TESIS

Pineda, Ponciano B.P. “Evolving a Pilipino Language Model: Nucleus for the Cultivation of a Common Language for the People.” Di-nalathalang Tesis Doktoral, University of Sto. Tomas, 1979.

Santiago, Alfonso O. “The Elaboration of a Technical Lexicon of Pilipino.” Di-nalathalang Tesis Doktoral, Ateneo-Philippine Normal College Consortium, 1979.

E. MGA ORDER, DIKRI, AKTA, BATAS, MENSAHE

Constitution of the Philippines. Manila. Bureau of Printing, 1934.Constitution of the Republic of the Philippines. Manila: Bureau of Printing,

1972.Department of Education and Culture. “Rules in Orthography of Pilipino.” D.O.

No. 194, s. 1976 ( Juan L. Manuel, Secretary of Education and Culture, may petsang 30 Hulyo 1976).

_______. “Supplemental Implementing Guidelines for the Policy of Bilingual Instruction at Tertiary Institutions.” D.O. No. 50, s. 1975 ( Juan L. Manuel, Secretary of Education and Culture, may petsang 14 Nobyembre 1975).

_______. “Implementing Guidelines for the Policy on Bilingual Education.” D.O. No. 25, s. 1974 ( Juan L. Manuel, Secretary of Education and Culture, may petsang 19 Hunyo 1974).

_______. “Using ‘Pilipino’ in Reference to the National Language.” D.O. No. 7, s. 1959 ( Jose E. Romero, Secretary of Education and Culture, may petsang August 13, 1959).

Department of Public Instruction. “Authorizing the Teaching of the National Language beginning 19 June 1940, in the Fourth Year of All Public and Private Schools and Private Teacher Training Institutions.” D.O. No. 1, s. 1940 ( Jorge Bacobo, Secretary of Public Instruction, may petsang 12 Abril 1940).

Executive Order No. 134. “Proclaiming the National Language of the Philippines based on the ‘Tagalog’ Language.” (Manuel L. Quezon, President of the Philippines, may petsang 30 Disyembre 1937).

_______ 263. “Authorizing the printing of the dictionary and grammar in the national language, and fixing the day from which said language shall be used and taught in the public and private schools of the Philippines,” may petsang 1 Abril 1940.

Justice Department Order No. 73, s. 1973. “Pilipino may continue to be a subject or major field of study or medium of instruction in the schools.” (Vicente Abad Santos, Secretary of Justice, may petsang 17 Mayo 1973).

Ministry of Education and Culture. “Pilipino as Curricular requirement in the tertiary level.” MEC Order No. 22, may petsang 21 Hulyo 1978).

_______. “Accelerating the attainment of the goals of bilingual education.” MEC Memorandum No. 203, s. 1978 ( Juan L. Manuel, Ministry of Education

63

and Culture, may petsang 24 Hulyo 1978).Philippine Commonwealth Act No. 184. “An Act to establish a National

Language Institute and define its powers and duties.” (First National Assembly, Special Session, 30 Nobyembre 1936).

_______ 333. “An act to amend Commonwealth Act Numbered one hundred and eighty-four, entitled an Act to Establish a National Language Institute and define its powers and duties.” (First National Assembly–Third Session, may petsang 18 Hunyo 1938).

_______ 570. “An act making the Filipino National Language as official language from the fourth of July, nineteen hundred and forty-six.” (National Assembly, may petsang 7 Hunyo 1940).

Presidential Decree No. 1. “Reorganizing the Executive branch of the national government” (Ferdinand E. Marcos, President of the Republic of the Philippines, may petsang 24 Setyembre 1972).

Supreme Court of the Philippines. L-32167 – Incocencio V. Ferrer vs. Court of Appeals, et. al. (Celso L. Magsino, Clerk of Court), 1970.

Quezon, Manuel L. “Creation of an Institute of National Language.” Mensahe ng Pangulo ng Filipinas sa Unang Pambansang Asamblea, 27 Oktubre 1936.

[TALA: Ang “Pagpaplano ng Wika ukol sa Pambansang Pagsulong” ni Ponciano BP Pineda ay lumabas bílang Apendiks F sa Limampung taon ng Surian ng Wikang Pambansa: Hulíng Isa’t Kalahating Dekada (1970-1987) at inilathala ng SWP. May ganitong talâ ang naturang artikulo:

Nalathala sa Santiago, Batnag, at Villafuerte, mga editor, Linggwistika at Panitikan, Maynila: Rex Printing Co., 1985. Tinatalakay nitó ang buod ng plano sa pagpapayabong ng Filipino na iniharap kay Dr. Onofre D. Corpuz na noo’y Minister ng Edukasyon at Kultura.

Ang unang bersiyon ng artikulong ito’y isang panayam na binigkas noong 5 Hunyo 1980 sa Ikalawang Kongreso ng Lingguwistiks sa Filipinas (2–6 Hunyo 1980) na may paksang-diwang “Language Planning,” na itinataguyod ng Kagawaran ng Lingguwistiks at mga Wika sa Asia, Kolehiyo ng Agham at Sining, Pamantasan ng Filipinas, Diliman, Lungsod Quezon. Ginanap sa Bulwagang Pulungan ng Faculty Center.]

Bonifacio P. Sibayan

PAGPAPLANONG WIKA AT PAGDEVELOP NG PILIPINO

NOONG HILINGIN NI Dr. Fe A. Yap na magsalitâ ako sa harap ninyo, sabi niya, maaari daw akong magsalitâ tungkol sa alinmang paksang nais kong talakayin. Pero iminungkahi ko noon (sa pag-uusap namin sa telepono) na magsasalitâ ako tungkol sa mga mungkahing proyekto para sa pagpapaunlad ng wikang pambansa na siyáng pamagat na nakasaad sa iskedyul. Sapagkat mas inisip ko ang tungkol sa paksa at pagkatapos makíta ang mga paksa ng mga tagapagsalitâ, waring nagbago ang isip ko at sa halip ay pinilì kong magsalitâ tungkol sa Pagpaplanong Wika at Pag-unlad ng Wikang Pambansa (pansinin na sinadya kong gamítin ang wikang pambansa sapagkat ang “Pilipino” at “Filipino” ay waring nagdudulot ng dalahing emosyonal sa panig ng mga responsable at iginagalang na pangkat ng mga Filipino). Samakatwid, pinilì kong magsalitâ tungkol sa Pagpaplanong Wika (PW) ngayon sapagkat ito ang larang ko, marami na akong naisulat tungkol dito at dahil dito kayâ ako naimbitahang magtúngo sa Honolulu sa Agosto upang magbigay ng serye ng panayam sa kagandahang-loob ng East West Center. Higit pa rito, sa palagay ko, ang larang ng pag-aaral na tinatawag na PW ay mahalaga sa Surian ng Wikang Pambansa, isang larang na hinihimok kong paglaanan ninyo ng interes.

Ang Pagpaplanong Wika (PW) bílang gawain ay hindi na bago ngunit ang katawagang Pagpaplanong Wika ay bago pa lámang. Sa katunayan sa mga tomong Current Trends in Linguistics, inedit ni Thomas Sebeok, ito ay tinukoy na inhenyeriya ng wika. Ang katawagang Pagpaplanong Wika ay utang sa kilaláng iskolar, si Einar Haugen (Tingnan ang Haugen, Einar, 1966 “Linguistics and Language Planning” sa Bright, William, ed. Sociolinguistics, The Hague: Mouton, mp.50-71, 1966). Makapaglilista táyo ng maraming halimbawa dito ng PW ngunit sa halip na gawin natin ang gayon, sisikapin nating sundin ang balangkas na iminungkahi ni Haugen sa kaniyang 1966 na papel na binanggit sa itaas. Gagámit táyo ng mga halimbawang mula sa Filipinas at mula sa ibáng bansa kung kailangan. Sa paraang ito umaasa akong mabibigyang-diin ko kung paano natin matutugunan ang ilan sa lalong mahahalagang suliranin ng wika at kung ano ang dapat gawin sa mga iyon. Kung ilalapat sa isang sitwasyon sa Filipinas, ang sumusunod ay isang elaborasyon ng modelong Haugen:

65

1. Pagtukoy sa suliraning may kaugnayan sa wika a. ekstensibong saliksik ng mga katibayan b. saklaw ng suliranin c. paggámit ng mga pag-aaral, survey, atbp. d. pagbuo ng ipotesis 2. Pagsasaalang-alang ng mga alternatibong plano ng aksiyon—pinatibay o kininis na ipotesis a. konsultatibo b. paggámit ng karanasan ng ibáng mga bansa (nangangailangan ng kaalaman sa mga pag-aaral—maaaring hawig ito sa 1c sa itaas) 3. Pagpapasiya a. ng mga pribadong tao o grupo b. ng mga opisyal o tanggapan ng pamahalaan 4. Pagpapatupad ng mga pasiya sa tiyak na paraan a. matagalan—madalian b. nino—para kanino—sino ang target na populasyon c. kinabibílangan ng badyet, talatakdaan, atbp d. ebalwasyon—pana-panahon o kasalukuyang isinasagawa at pinal (na awtput, atbp)

Halimbawang ilapat natin ang mga hakbang na nása itaas sa mga aktuwal na problema sa wika sa Filipinas na nangangailangan ng PW.

Bakit di natin gawing halimbawa ang problema sa paggámit ng Pilipino bílang midyum ng pagtuturo sa lahat ng paaralan sa Filipinas sa lahat ng aralín maliban sa agham at matematika? Una, isipin nating lumitaw ang suliraning ito mula sa mga dati nang pasiya tungkol sa lalong komplikadong suliranin. Alalahanin nating ang pasiyang gamítin ang Pilipino bílang wika ng pagtuturo ay ginawa noong 1974 ngunit ang pag-aalinlangan sa paggámit nitó ay nag-ugat noong 1967 nang may isang mungkahi sa NBE na dapat unti-unting gamítin muna nang bai-baitang hanggang baitang apat ang Pilipino bílang midyum ng pagtuturo. Hindi na kailangan sa ating paksa ngayon na isa-isahin ang lahat ng masalimuot na proseso at hakbang kung paano nauwi sa gayong pasiya. Mahalaga lámang na alalahanin natin na ang PCSPE ay may rekomendasyon ngunit inirekomenda nitó na ang dapat magpasiya ay ang “nása matataas na katungkulan.” Subalit ang mahalaga ay ang katotohanang kinilála ng PCSPE na ang bilingguwalismo (bilingguwalismo sa Ingles at Pilipino) ay bahagi na ng pamumuhay ng mga Filipino. Ang pasiyang gamítin nang lubos ang Pilipino mula sekundarya hanggang baitang 1 (nang lumao’y sinusugan mula lalong mataas na edukasyon hanggang Baitang 1) ay ginawa noong 1974 na inaasahang pagsapit ng 1982, ang mga nagtapos sa kolehiyo ay dapat na makapasá sa mga pagsusulit sa Ingles at Pilipino.

Gusto kong pansinin ninyo ang katotohanang sinabi ko na mula sa antas tersiyarya hanggang Baitang 1, at hindi ang kabaligtaran nitó—Baitang 1 hanggang lalong mataas na edukasyon. Isa ako sa mga unang sumuporta dito sa Filipinas na sabay na gamítin ang Pilipino bílang wika ng pagtuturo sa kolehiyo at mataas na paaralan at dapat na

66

bigyang-diin doon upang (1) maging prestihiyosong wika ang Pilipino, (2) ang iskolarsip sa ibá’t ibáng disiplina ay isusulat at tatalakayin sa wikang ito—sinuportahan ko ito sa pamamagitan ng pagiging tagapayo sa unang tesis sa Philippine Normal College (PNC) na isinulat sa Pilipino, at (3) ang mga kinakailangang aklat, lalo na yaong mga tungkol sa ibá’t ibáng disiplina ay dapat isulat sa Pilipino, kung di man ang orihinal, kahit sa salin man lámang. Ipagmamayabang ko ngayon na bago ang 1974 patakarang bilingguwal, sinimulan na namin sa PNC ang isang maliit na programa sa pagsasalin ng mga aklat sa agham at matematika na sinulat sa Ingles ng UP Science Education Center. Isinalin sa Pilipino ang mga ito ng isang pangkat sa LSC (direktor ako noon ng aming LSC, iyon ay bago ako naging Pangulo). Natapos namin ang Baitang III ngunit kinailangan naming ihinto iyon dahil sa patakaran.

Pahapyaw nating ibuod kung ano ang nangyari. At dito, maaaring mabakas natin ang mga proseso ng PW mula 1935.

Magsasarili na táyo at sa pagsasarili, kailangan natin ang wikang sariling atin. Kayóng mga pamilyar sa mga pagkilos na makabayan, alam ninyo na ang wika ay isang sangkap ng nasyonalismo. (Para sa mga interesado, tingnan halimbawa ang Hans Kohn, The Idea of Nationalism, Toronto: Collier-Mcmillan, 1967). At hindi eksepsiyon ang Filipino, na may ganito ring katangian bílang tao. Hindi ko na uulitin dito kung ano ang nangyari pagkatapos noon. Isa sa mga solusyon sa suliranin sa pagbuo ng isang wikang pambansa ay ang pagtatayô ng isang suriang pangwika—na nang lumaon ay SWP. Kayâ ang SWP ay isang solusyon sa isang problema. Kung ito man ang angkop na solusyon o hindi, hindi natin ito dapat husgahan dito ngayon. Nais kong bigyang-pansin dito na ang isang solusyon ay may nakakaharap na mga problema—o nakatutulong ito upang makilála ang mga sub-problema. Ito ang nangyayari sa SWP.

Sa umpisa, ang pangunahing layunin ay ang makabuo ng isang wikang pambansa—una, upang maging simbolo kaysa sa mga layuning utilitaryo. Halimbawa, hindi intensiyon ng mga orihinal na tagapagplano na ang wikang pambansa ay gagamítin bílang wika ng pagtuturo. Ang nosyong midyum ng pagtuturo ay totoo sa wikang bernakular. Sa katunayan, noon pang 1957 ay ginagámit na natin ang bernakular bílang wika ng pagtuturo. Ang ideang gamítin ang Pilipino bílang wika ng pagtuturo sa lahat ng paaralan ay nagsimula lámang noong mga 60s. At naging opisyal ito noong 1974. Mas mabilis ito kaysa inaasahan. Sa katunayan, may sospetsa akong marami sa mga nása SWP ang hindi inaasahan ang gayong kabilis na pangyayari. Marami ang hindi umaasa na gayon kabilis. Katibayan: Hindi táyo handa sa maraming aspekto para sa ganap na pagpapatupad. Inaasahan kong marami ang magtatanong tungkol dito at tinitiyak kong sasagutin ko ang tanong ninyo.

Ngunit balikan natin ang ating orihinal na planong pag-aralan ang PW at gamítin ang balangkas ni Haugen upang himayin ang problema.

1. Magsimula táyo sa problema. Ang mga suliraning dulot ng paggámit ng Pilipino bílang midyum ng pagtuturo sa lahat ng sabjek maliban sa matematika at agham.

67

Alamin natin ang mga sub-problema.

a. Kakulangan ng materyales pampagtuturo at sanggunian. Walang tiyak na materyales sa Pilipino. b. Sa maraming lugar na di-Tagalog, maraming guro ang hindi handang magturo sa Pilipino. c. May mga umiiral na pagtutol sa mga tiyak na lugar.

Huminto táyo doon.

2. Mga mungkahing alternatibong plano ng aksiyon—ilang ipotesis.

May kagyat na pangangailangan para sa mga teksto at sanggunian (hindi mga teksbuk na tulad ng inihahanda ng Mga Sentro sa Pagpapaunlad ng Kurikulum—mga aklat sa lahat ng larang. Maaaring ihanda ang mga ito ng mga iskolar sa larang—isang teksto halimbawa sa heograpiya o bílang isang sangguniang aklat. May pangangailangan para sa ensiklopedya—mga pangkalahatan at tanging larang—mga halaman, hayop, atbp.

a. Ipotesis: Ang mga teksto at sangguniang ito ay mahusay na maihahanda sa SWP—may panahon kayó, (Maaaring sabihin ninyong wala kayóng pondo, ngunit hindi kayó ang mag-iimprenta ng mga iyon; may ibáng mag-iimprenta noon). b. Pasiya: Dapat pangunahan ng SWP ang paghahanda ng mga aklat na ito.

3. Pagpapatupad a. Planong aksiyon

Sa pangunguna ng SWP—sa pakikipagtulungan sa BEE, BSE, BHE, mga kolehiyo at mga unibersidad—ang mga aklat ay dapat sulátin sa bawat larang ng karunungan—mga salin muna—sa lahat ng antas.

Ang mga kailangan niláng (mga guro at superbisor) teksto at sanggunian ay maaaring ihanda ng SWP sa pakikipagtulungan sa mga kolehiyo at unibersidad at maaaring maging ng mga imprenta.

Ngayong nakapagpasiya na táyo at may pahapyaw na plano para sa pagpapatupad, makakaharap natin ang tunay na problema. Paano natin ipatutupad ito? Hindi nalulutas ng isang pasiya ang isang problema. Lumilikha lámang ito ng dagdag na problema—mga problema ng pag-aksiyon—ng tunay na gawain. Iyan ang problema sa pagpaplanong wika. Parang walang katapusan ang mga problemang dapat lutasin. Ngunit iyan din ang kagandahan. Dahil may gagawin táyo. Kung ang mga problema ay lahat nalulutas, problema naman natin ay wala na táyong gagawin.

68

Para sa natitirá pang oras, iminumungkahi kong talakayin natin ang ilang problema. Pagkatapos ay talakayin ang proseso ng PW gaya nang ginawa natin sa halimbawang ibinigay ko.

Narito ang ilan:

1. Edukasyon ng mga guro upang maging mahusay sa pagtuturo kapuwa sa Ingles at Pilipino (tulad ng nalalapit na pag-aaral sa bilingguwal na edukasyon na isasagawa ng PNC para sa INNOTECH).

2. Ang sikolohikong pagtutol sa P bilang wika ng pagtuturo sa ilang lugar.

Ngayon, kayó mismo ang magbigay ng ibá pa. Mula sa mga ito, pipilì táyo ng isa na hihimayin natin gámit ang modelo ni Haugen.

Pagtatakda ng mga Gampanin

Isa sa pinakamahahalagang “natuklasan” ng sosyolohiya ay yaong malayà táyo sapagkat umaasa táyo sa ibá para sa ibang mga bagay.

Ano ang itinuturing ninyong gampanin sa PW, ibig sabihin, ano ang dapat ninyong gawin? Maaaring nabago na ang patutunguhan sa ngayon. Nabago nga ba? Maaaring kailangan ang pagtunton mula sa orihinal túngo sa kasalukuyang mithiin.

Salin ni Minda Blanca Limbo

[TALA: Ang “Pagpaplanong Wika at Pagdevelop ng Pilipino” ay salin sa Filipino ng artikulong Ingles na “Language Planning and the Development of Pilipino” ni Bonifacio P. Sibayan at nalathala sa aklat na The Intellectualization of Filipino and other essays on education and sociolinguistics (1999) ni Bonifacio P. Sibayan.]

Andrew B. Gonzalez, FSC

ANG SURIAN NG WIKANG PAMBANSA SA PAGPAPAUNLAD NG WIKANG PAMBANSA

PARA SA ISANG hindi miyembro ng tanggapan, ang magsalitâ sa harap ng pilîng grupo ng mga espesyalista sa wika ngayong umaga tungkol sa SWP, na dito ay tutukuyin bílang Surian, tungkol sa pag-unlad ng wikang pambansa sa Filipinas ay waring isang pag-uulit lámang.

Higit sa lahat, hindi ba’t ang pangunahing dahilan ng pag-iral ng Surian ay upang gumanap ito bílang isang ahensiya para sa pagpapaunlad ng wikang pambansa? Kung gayon, bakit kailangang pag-usapan ang tungkulin nitó na malinaw naman at simple.

Gayunman, hindi ako tiyak kung gayon talaga kasimple at kalinaw iyon, sapagkat may mga pangyayari nitóng nakaraan na bumabatikos sa estadong legál ng Surian at kung gayo’y sa layunin ng patuloy nitóng pag-iral.

Pangkalahatang Pananaw Pangkasaysayan

Mangyari pa, alam nating inatasan ng 1935 Konstitusyon ng Filipinas ang Komonwelt na magsagawa ng mga hakbang túngo sa pagbuo ng isang wikang pambansa na batay sa isa sa mga umiiral na wika. Ang Surian ay itinatag noong 1936 sa pamamagitan ng isang Batas Komonwelt. Alinsunod sa mga rekomendasyon nitó, iniutos ni Pangulong Quezon na ang Tagalog ang maging batayan ng wikang pambansa. Mula 1940 hanggang 1959, tinawag natin ang wikang ito na “Wikang Pambansa” o simpleng “Wika.” Noong 1959, sa pamamagitan ng isang kautusan mula sa Kalihim ng Edukasyon, sinimulan nating tawagin itong “Pilipino.” Pagkaraan ng 37 taón, noong 1973, inatasan ng bagong Konstitusyon ng Filipinas ang Pambansang Asamblea na magsagawa ng mga hakbang túngo sa pagpapaunlad ng isang wikang pambansang tatawaging “Filipino,” na sa konsepto at sa intensiyon ng mga mambabatas, ay naiibá sa “Pilipino” na alam natin.

Nagkaroon ng mga pagdududa hinggil sa kasalukuyang estadong legál ng Surian, dahil sa bagong tadhanang ito ng konstitusyon; ang estadong legál nitó bílang kapulungang interim ay kinumpirma ng Kalihim ng Katarungan, Vicente Abad Santos, hábang hinihintay pa ang pagtatayô ng Pambansang Asamblea ng isang akademya ng wika.

70

Kung gayon, kung tungkol sa inyong gawain bílang Surian, ang tanging kongklusyong mabubuo ko ay ito, na bílang isang kapulungang interim, kailangang suriin ninyong muli ang inyong mga gawain mula 1936 hanggang 1973, at batay sa 1973 Konstitusyon, maghanda para sa pagsasagawa ng mga kailangang hakbang túngo sa pagbuo ng isang wikang pambansang tatawaging Filipino.

Sa pagkaintindi ko, bagama’t kayó ay isang kapulungang interim sa legál na pananaw, malinaw ang inyong gawain: gumawa ng mga hakbang túngo sa pagbuo ng Filipino hanggang sa ang akademya ng wika, ang legál na kapalit ng Surian, ay itadhana ng Pambansang Asamblea, na sa ngayon ay hindi pa pinupulong ni Pangulong Marcos.

Bagama’t ako mismo ay may mga negatibong pananaw sa probisyong legál na ito ng konstitusyon, realista ako. Wala akong makítang dahilan upang salungatin ang itinadhana ng batas. Waring ang 37 taón ng pagtatrabaho na nagbigay-daan sa pagkapilì sa Tagalog, ang estandardisasyon nitó sa pamamagitan ng gramatika ni Lopez at ng balarila ni Santos at ng maraming talaan ng bokabularyo na ginawa ng inyong mga tauhan (lalo na ang diksiyonaryo at tesawro ni Panganiban), ang diseminasyon nitó sa pamamagitan ng sistema ng edukasyon at sa pamamagitan ng midyang pangmadla, at ang panimulang eleborasyon nitó bílang wika ng diskursong iskolarli sa mga unibersidad na gaya ng Unibersidad ng Pilipinas, ng Ateneo de Manila University, at ng Araneta University, ay bigo kung ang pag-uusapan ay ang pagpapaunlad ng wikang pambansa. Pansinin ninyo, hindi pa nawawala ang Pilipinong batay sa Tagalog. Napalitan lámang ang kalagayan nitó mula sa kalagayan nitóng pagpapaunlad ng wikang pambansa túngo sa pagiging wikang opisyal (isa sa tatlo, ang dalawa pa ay ang Ingles at ang Español). Bukod dito, ang isang buháy na wika na sinasalitâ ng isang komunidad ay may sariling búhay, anuman ang kalagayang legál o tawag dito. Hindi talaga maaaring isabatas ang pagbabawal sa wika nang hindi pinupuksa ang buong lingguwistikong komunidad na nagsasalitâ nitó. Kayâ, nagpapatuloy ang Pilipino na batay sa Tagalog; tanging ang kalagayang legál lámang nitó bílang wikang pambansa ang hindi.

Ngunit ito ang problema: Kailangang simulan muli ng Surian, na ngayo’y isang kapulungang interim bago pa ang pagtatatag ng isang mas permanenteng akademya ng wika, ang gawaing pagpapaunlad ng isang wikang pambansa.

Di tulad ng ibáng mga bansang kinaharap ang problema sa wikang pambansa sa pamamagitan ng pagpilì ng isang umiiral na baryedad ng sinasalitâng wika mula sa ilang baryedad ng wika na sinasalitâ ng isang pangkat ng nabubúhay na komunidad na nagtatangkang bumuo ng isang nasyon, ang inyong gawain ay bumuo ng isang wika mula sa mga umiiral na wika ng Filipinas, na sa pagkaalam ko, kahit na may mga suliranin sa paglago at pag-unlad, ay nagkakaisa upang bumuo ng isang bansa, maliban sa mga ating mga kapatid na minoryang Muslim.

71

Isang Pahambing na Pagtingin sa mga Akademya ng Wika sa Ibáng mga Bansa

Salig sa kasaysayan, posible na magkaroon ng isang wikang pambansa nang walang isang ahensiyang namamahala o nangunguna sa pagpapaunlad ng gayong wika. Ipinalalagay kong ang mga pinakahalimbawa ay ang Great Britain at ang Estados Unidos na hindi kailanman nagkaroon ng akademya. Gayundin ang Germany. Samantala, mayroon táyong bansang tulad ng France na may napakamakapangyarihan, mapanghimok, at maimpluwensiyang Académie Francaise. Mayroon ding Spanish Academia na mula pa noong ika-17 siglo ngunit hindi kasinlakas sa French Académie. May malapit sa atin, gaya ng ating mga kapitbahay sa Asia: Nariyan ang Dewan Bahasa dan Pustaka ng Malaysia, ang Lembaga Bahasa ng Indonesia. Kapuwa makapangyarihang ahensiya ang mga ito, nagsasapamantayan at nagkokodipika ng Malay; may gawaing pagsasalin at diseminasyon; gumagawa ng elaborasyon ng wika sa pamamagitan ng mga terminolohiya o yaong tinatawag niláng “istilahs”; nangangalaga sa pagiging dalisay ng gámit. Samantala, may kaparehong akademya sa Thailand, na ang impluwensiya ay waring kakaunti lámang. Ang Singapore ay walang tunay na akademya. Mayroon táyong Surian ng Wikang Pambansa, gumagawa ng mga gampanin ng isang akademya. May isang departamento ng wika sa Ministri ng Edukasyon ng People’s Republic of China na siyáng nangangasiwa sa diseminasyon at elaborasyon ng pû tõng huà (o ng Unibersal na Wika o ng Istandard na Wikang Peking), na lalong kilalá bílang Mandarin sa mga hindi Marxists.

Ang nakatatawag-pansin tungkol sa mga akademyang ito ay ganito: na sa pagtupad sa kaniláng mga gampanin túngo sa pagpapaunlad ng wika (hindi na pagpilì o pagbuo kundi estandardisasyon, diseminasyon, at elaborasyon), ang ilan ay tuwirang nása ilalim ng pamahalaang sentral bílang mga hiwalay na ahensiya o kayâ’y bahagi ng Ministri ng Edukasyon. Ang Surian sa Filipinas ay lagi nang nása ilalim ng Kagawaran ng Edukasyon, hindi ito naging awtonomo. Samantala, ang French Académie at ang Spanish Academia ay malayà at hindi napailalim sa Ministri ng Edukasyon. Ang ating mga kapitbahay sa Asia ay tulad natin: ang kaniláng mga akademya ay bahagi ng Ministri ng Edukasyon.

Sa kayarian, ang gayong estruktura ay may mga bentaha at desbentaha. Ang bentahang nakikíta ko sa pagiging awtonomo ay hindi silá nakatali sa mga problemang burukratiko ng Ministri ng Edukasyon; maaaring tingnan sa pambansang perspektiba at tingnan ang pagsisikap sa estandardisasyon, diseminasyon, at elaborasyon, sa holistikong pananaw at hindi lámang sa punto ng sistema ng edukasyon, na maaaring makalikha ng makitid na pagtingin sa mga gawain at mga paraang kailangang gawin upang maisagawa ang gawaing ito. Ang naiisip ko ay ang pagkawaglit sa sistematikong paggámit ng midya sa diseminasyon ng Pilipino sa nakalípas dahil lámang sa ang Surian ay walang pakialam sa midyang pangmadla. Sa kasalukuyan, nakikinita ko ang natatanging oportunidad para sa Kagawaran ng Impormasyon, ng National Media Production Center, at ng Surian na magtulungan, bukod pa siyempre, sa kasalulukuyang kooperasyon ng mga kagawaran ng Edukasyon at Kultura at ng Surian. Sa kabilâng bandá, nakikinita ko rin ang bentaha ng pagkakaroon ng mga network ng komunikasyon gaya ng iniharap ng Ministri ng

72

Edukasyon para sa mabilis at madalîng paggámit at mahusay na sistema ng paghahatid ng impormasyon. Ito ang nangyari sa Pilipino noong nakalípas.

Ang Papel ng Akademya sa Filipinas

Maraming beses ko nang binanggit na ang pagpapaunlad ng wika, kung susundin si Haugen, ay kinabibilángan ng apat na aktibidad na maaaring isagawa nang sabay-sabay maliban sa una. Ang iniisip ko ay ang hindi pagsasáma sa code, na siyáng dapat unang gawin ng akademya, ang pagpilìng ito na niratipikahan ng mga miyembro ng lipunan sa pamamagitan ng referendum; ang estandardisasyon at elaborasyon ay maaaring sabay.

Ang mga gawaing may kaugnayan sa Filipino ay dapat isagawa ng Surian mula sa umpisa sa atas ng 1973 Konstitusyon.

Ang inyong problema ay seleksiyon. Karamihan sa mga akademya ng wika ay nadalian sa pagpilì ng isang wika: pinilì nilá ang wika ng komunidad o lungsod na siyáng sentro ng kultura/pamumuhay/ekonomiya ng bansa. Ito ang nangyari sa East-Midland Dialect of London, na naging batayan ng Queen’s English. Ang wikang sinasalitâ sa paligid ng Ile de France, na ngayo’y tinatawag nating Paris, ang namayani sa ibá pang mga patois, kahit na ang wikang pampanitikan ay Midi (Southern France), dahil sa impluwensiya ng kabesera. Gayundin ang Madrileños Castillan na namayani sa Andalucian at Catalan. Nakawiwiling isipin na ang malawakang paggámit bílang wika ng kalakalan at hindi ng elaborasyong kultural ang pangunahing dahilan ng mga Indonesian noon pang 1927 kung bakit mas pinilì nilá ang Bazaar Malay (ngayon ay Bahasa Indonesia) kaysa Javanese, ang wika ng pinakamalaking pangkat ng pulo sa arkipelago, kahit na sa katunayan ang Javanese ay may mayamang panitikan at ginámit na sa kulturang higit na superyor sa isang creole na nagsimula bílang isang pidgin, ang wika sa palengke sa buong Malay Peninsula at ng mga kalapit na pulo, at orihinal na wika ng minorya ng Pulong Riau. Dito, nanaig ang praktikal at malawakang gámit sa konsiderasyong pangkultura at pampanitikan sapagkat ang Jakartans at Northern Javanese ay nagsasalitâ ng katutubong wikang ibá sa Malay, na sa katunayan ay hindi Javanese kundi isang baryedad ng Sundanese. Ang Kuala Lumpur ay orihinal na nagsasalitâ ng diyalektong Selangor ng Malay, kayâ kahit ang Selangorians ay kailangang matuto ng Bahasa Malay.

Binanggit ko ang lahat ng pangyayaring ito sapagkat ang mga ganitong konsiderasyon ang naging daan ng unang grupo ng Surian, noo’y tinatawag na Surian ng Wikang Pambansa, sa ilalim ng pangungulo ni Don Jaime de Veyra, isang Waray, at ng kalihim nitóng si Cecilio Lopez, isang Tagalog, upang piliin ang Tagalog simula pa noong 1937, na bagaman hindi Tagalog ang katutubong wika ng nakararaming minorya (pinagsámang Bisayang Sebwano at Hiligaynon ang nakararaming minorya), ang Tagalog ang wika ng sentro ng bansa noon at ngayon, Maynila, at sentro ng ekonomiya. Higit sa lahat, ito ang wikang may pinakamalawak na pag-aaral ng mga gramaryang Castilla, at nang lumao’y mga Filipino at Americano; mayroon itong malawak at maraming diksiyonaryo, maraming sining, at kahit na walang monopolyo sa panitikan ay may nakasulat at pasalitâng panitikan na tanyag at nababása ng marami. Bukod dito, sa wikang ito nagsusulat ang ilustrados ng

73

kaniláng mga klasikong akda tungkol sa kalayaan at Kilusang Rebolusyonaryo kung hindi silá nagsusulat sa Español.

Gayunman, waring hindi pa rin natatanggap ng mga di-Tagalog, na kinakatawan ng mga delegado sa Kumbensiyong Konstitusyonal ng 1971, kahit na 34 na taón na ang pagsisikap, ang pagkakapilì ng Surian at ni Quezon.

Ang nakatatawag-pansin sa kasong ito ng Filipinas, gayunman, ay ang pangyayaring ang mga delegado ng kumbensiyong konstitusyonal, tulad ng mga tunay na politiko, ay nakipagkasundo, na salig sa emosyon at kung gayo’y katanggap-tanggap sa politikal na usapin ngunit hindi sa usaping lingguwistiko: pumilì silá ng isang hindi pa wika, isang wikang bubuuin pa, isang pangalang may diwa ngunit walang tinutukoy, Filipino, na bubuuin ng mga elementong mula sa lahat ng wika sa Filipinas. Hindi ganap na malinaw kung ang gusto ng mga delegado ay ponolohiya, leksikong batay sa isang wika. Ayon sa mga talakayan, ang nais nilá ay pinaghalong sintaksis na rin, na para sa akin, ay hindi katanggap-tanggap sa sosyolingguwistika. Maaaring magkaroon ng lingguwistikong paghahalo ng sintaksis, ngunit duda ako kung may gagámit sa natapos na produkto: Ito ang ibig kong sabihin sa pagsasabing hindi katanggap-tanggap ang gayon sa sosyolingguwistika.

Magkagayunman, ang kinakaharap ninyo ay hindi ang gawaing seleksiyon na sa aspektong lingguwistiko ay medyo madalî ngunit maaaring napakahirap sa aspektong politikal, kundi ang gawaing pagbuo, na bagaman maaaring mangyari sa aspektong lingguwistiko, at imposible sa aspektong sosyolingguwistiko (sa aking palagay) ngunit maaaring katanggap-tanggap sa intensiyong pang-emosyon at pampolitika.

Ang inyong pangunahing gawain para sa susunod na mga taón, na nakikinita ko, ay hindi ang ipatupad ang patakarang Bilingguwal na Edukasyon (hayaang ang Kagawaran ng Edukasyon at Kultura sa pamamagitan ng mga panrehiyong direktor, superintendent, at superbisor ng Ingles at Pilipino ang gumawa noon) kundi ang magsagawa ng kinakailangang pananaliksik lingguwistiko upang mabuo ang Filipino, na kung batay sa umiiral na mga wika sa Filipinas (na umaabot sa hindi kukulangin sa 70-100 at hindi hihigit sa 300, sang-ayon sa ilang pagtatáya) ay dapat na sistematikong mailarawan sa kaniláng ponolohiya, leksikon, at sintaksis at maaaring sistematikong maikompara gámit ang pamamaraang isinapamantayang ginagámit sa lingguwistika: ang komparatibong paraan ng rekonstruksiyong historiko, internal na rekonstruksiyon, leksiko-istatistiks, at komparatibong sintaksis gámit ang isang modelo ng proseso (naglalatag ng mga patakaran ng pormasyon at transpormasyon ng mga pangungusap). Mangyari pa, karamihan ng gawaing ito ay makikíta sa ibá’t ibáng disertasyong teoretiko at deskriptibo (masteral at doktorado) dito at sa ibáng bansa, sa Filipinas sa mga sentrong tulad ng Philippine Normal College, Ateneo de Manila University, Unibersidad ng Filipinas, Unibersidad ng San Carlos, Central Philippine University, Divine Word University, at Saint Louis University, gayundin sa mga sentro ng pananaliksik sa mga wikang Austronesian gaya ng makikíta sa University of Hawaii, Cornell University, at maaaring sa Chicago University.

Nangangailangan ng mahabà-habàng panahon at magiging mahirap na matutuhang

74

mabuti ang materyales na ito. Pagkatapos, ang pagsisikap na makabuo ng isang karaniwang wikang pambansa mula sa mga elementong ito ay mahirap din bagaman maaari ding mangyari.

Mula sa pananaw lingguwistiko, ang pagbubuo ng mga tuntunin, bokabularyo, at deskripsiyon ay maaaring mangyari.

Ang pinag-aalinlanganan ko ay ang posibilidad na magkaroon ng gayong konstrak na tatanggapin ng mga kasapi ng lipunan. Ang mga lingguwista ay hindi magkakasundo-sundo kung anong mga katangian ang dapat at hindi dapat isáma, batay sa madalas na pagtatalo namin sa mga pulong ng Linguistic Society of the Philippines. Sa wika, walang katapusan ang mga pagpipilian, mga pagpipiliang dulot ng indibidwal na panlasa. At ang wika ay napakalapít sa tao (napakahalaga sa kaniya tulad ng kaniyang karangalan at pagpapahalaga at pagkakilála sa sarili) kayâ duda akong makakukuha kayó ng maraming sasang-ayon sa magiging batayang katangian nitó.

Ang pinakamasamâ pa nitó, kahit na sang-ayunan pa, lubha ko ring pinag-aalinlanganan kung ang mga kasapi ng komunidad ay may tiyagang matuto ng bagong wikang ito upang magámit ito, at sa hulí ay mapayabong.

Matagal nang may tagasuporta ang Esperanto—mga apatnapung taón na. May mga samahán, organisasyon, nasyonal at internasyonal; dinalaw ko ang punòng-himpilan sa Vienna. Mayroon pa ngang mga taunang pulong at pagtatangkang turuan ang mga batà ng sinasabing unibersal na wikang ito. Ngunit hanggang sa ngayon, mayroon lámang mga 100,000 panatikong tagasuporta pagkaraan ng apatnapung taón—at ang itinatanong ko, ilan sa 100,000 na ito ang tunay na natuto ng Esperanto. Sapagkat ako’y isang suskritor at miyembro ng Esperanto Society, tiyak na nakalista ako bílang isa sa 100,000 ngunit ni hindi ako makapagsalitâ ng isang pangungusap sa Esperanto. Natatakot akong kung mabuo ang Filipino, ay bakâ danasin nitó ang nangyari sa Esperanto.

May mga pag-aaral na may wikang hindi gaanong alam, na natutuhan ng mga táong nagsasalitâ ng kaniláng unang wika, at naging wikang pambansa nilá; ang klasikong halimbawa ng isang matagumpay na pagkilos para sa diseminasyon ay yaong pinangunahan ni Yehosue Ben-Yehuda para sa Biblical Hebrew, na naging batayan ng Makabagong Hebrew. Gayunman, ang Biblical Hebrew ang wika ng pagsamba ng mga nagtatag nitó at mga unang miyembro ng Estadong Jewish; may tradisyon ng pag-aaral sa dáting isang buháy na wika; ang mga miyembro ng Estadong Jewish ay mula sa ibá’t ibáng bansa na may kani-kaniyang katutubong wika at may pangangailangan para sa iisang kodigo upang manatíling buháy, sapagkat ang estadong Jewish ay nanganganib sa lahat ng dako. Kinailangan nilá ang Hebrew upang likhain ang kaniláng identidad na kailangan nilá upang mabúhay. Hindi ko tiyak kung ang mga ganitong kalagayang panlipunan ay mauulit sa Filipinas, kayâ nag-aalinlangan ako sa kainamang sosyolingguwistiko ng Filipino.

Bahagi ng inyong problema bílang isang akademya ay ang patunayan kung mali o tama ako ngunit alinman doon, kailangang suriin ang dimensiyong sosyolingguwistiko ng

75

inyong gawaing bumuo ng isang wika at pumilì ng mga elemento at katangian ng mga wika sa Filipinas.

Ang pagbuo ng Filipino ay nangangailangan ng estandardisadong mga gramatika (na may ibá’t ibáng uri, karamihan reperensiya at pedagohiya para gamítin sa ibá’t ibáng antas ng sistema ng edukasyon at ng ibá’t ibáng uri ng guro at estudyante, kabílang ang mga tigulang, maaaring kahit mga gramatika na magagámit ng midyang pangmadla), mga diksiyonaryo, mga tanging leksikon para sa intelektuwalisasyon. Pagkatapos ay diseminasyon: Ang inyong gawain ay ikalat hindi ang Pilipinong batay sa Tagalog kundi ang Filipino kapag nabuo na ito. Hinggil dito, kapag dumatíng na ang gayong sitwasyon sa hinaharap, ipinapayo ko sa inyo na huwag na ninyong uulitin ang mga pagkakamali noong nakaraan na pagwawalang-bahala sa midyang pangmadla. Anumang uri ng pagpapalaganap ng wika ay maisasagawa nang mahusay, para sa akin, sa pamamagitan ng midyang pangmadla at ng sistema ng edukasyon, na isinasapriyoridad ang una kaysa hulí.

Pagbubuod at mga Kongklusyon

Samakatwid, para sa susunod na mga taón, ang inyong bagong papel na gagampanan bílang mga unang kawani ng akademya na itatatag ng Pambansang Asamblea ay ang pagsasagawa ng saliksik—pagsasaliksik ng mga karaniwang elemento at katangian ng mga wika sa Filipinas na may pananaw para sa preskripsiyon at kodipikasyon sa pamamagitan ng paghahanda ng ibá’t ibáng gramatika na kakailanganin para sa diseminasyon at elaborasyon.

Gayunman, bago ang kodipikasyon, dapat ay maging lehitimo at higit sa lahat, maging katanggap-tanggap para sa inyong anak, ang produkto ng inyong saliksik. At dito, dapat ninyong tingnan ang mga baryabol at dinamikang panlipunan, ang buong saklaw ng etnikong identidad, motibasyong panlipunan–sikolohiyang panlipunan—ang pinagsámang sosyolohiya at lingguwistika na tinatawag nating sosyolingguwistika—upang matiyak ang inyong produkto, itong Filipino, ay tatanggapin at hindi tatanggihan.

Ngunit upang maisagawa ang malahiganteng gawaing ito ng pananaliksik, dapat ninyong patunayan ang inyong kredibilidad bílang isang pangkat ng mga intelektuwal sa pamamagitan ng inyong kakayahan at dedikasyon at sa pamamagitan ng kalidad ng inyong mga produkto, ng inyong saliksik.

Kung gayon, sa inyo nakasalalay ang responsabilidad ng pagpapalayà sa ating mga mamamayan at pagtulong na matupad ang kaniláng hangaring magkaroon ng isang wikang tunay na magpapahayag ng kaluluwang Filipino.

Salin ni Minda Blanca Limbo

[TALA: Salin sa Filipino ng artikulong “The Surian ng Wikang Pambansa in National Language Development” ni Dr. Andrew Gonzalez na nalathala sa sa Institute of National Language, tomo 1, blg 1, 1977.]

Virgilio S. Almario

MGA MISYON PARA SA KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

NAPAKAHALAGA NG PAGPAPLANONG WIKA ngunit waring nawala ito sa isip ng nagdaang mga tagapamahala ng Surian ng Wikang Pambansa at hanggang Komisyon sa Wikang Filipino (KWF). Mahirap tuloy mabalikan ngayon kung ano ba ang direksiyong ninais abutin para sa Wikang Pambansa sa loob ng nakaraang mahigit 65 taón. Nang mabuo ang kasalukuyang Kalupunan ng mga Komisyoner ng KWF nitóng Marso 2013, naging unang hakbang namin ang pagtawag ng isang seminar upang konsultahin at ganyakin ang ilang pinilìng alagad ng wika sa pagbuo ng isang Medyo Matagalang Plano (Medium Term Plan) para sa wikang Filipino. Sagot ang plano sa mga lumitaw na analisis hinggil sa naging mabagal na pagsusúlong sa Filipino at sa mga posibleng gawin ng KWF upang mabisàng matupad ang atas ng 1987 Konstitusyon at ng Batas Republika Blg. 7104.

Sa patnubay ng bisyon na—Wikang Filipino: Wika ng Dangal at Kaunlaran—inihanda ng Kalupunan ang buong komisyon para sa tatlong taóng masugid na pagkilos upang pasiglahin ang pagtataguyod sa Wikang Pambansa at ibáng wikang katutubo at makapagdulot ng pambansang patnubay sa wastong paggámit, pagtuturo, at pagpapahalaga sa Filipino.

Sa ilalim ng programang Súlong: Dangal ng Filipino, unang naganap ang reorganisasyon ng KWF. Binago ang komposisyon at tungkulin ng mga sangay upang umangkop sa mga bagong adhika sa Medyo Matagalang Plano. Nagkaroon ng bagong Sangay ng Edukasyon at Networking (SEN) at Sangay ng mga Literatura at Araling Kultural (SLAK) samantalang binigyan ng mga tiyak na gawain at proyekto ang Sangay ng Salita at Gramatika (SSG) at Sangay ng Salin (SS). Sinundan ito ng mga regular na pag-aaral at palihan upang mapataas ang antas ng kaalaman at kasanayán ng mga kawani. Nirebisa din ang organisasyon at programa ng mga sangay ng KWF sa mga rehiyon at lalawigan sa ilalim ng bagong pangalang Sentro ng Wika at Kultura (SWK). Bago matapos ang 2013, naaprobahan din ang bagong logo ng KWF upang maging sagisag ng nagbagong misyon ng komisyon para sa sarili at para sa Filipino.

Mula naman sa isang serye ng mga forum at konsultasyon ay nabuo ang Ortograpiyang Pambansa, na hindi nagluwat ay nadugtungan ng Manwal sa Masinop na Pagsulat.

77

Natapos din ang pagrebisa sa Patnubay sa Korespondensiya Opisyal na siyang pangunahing instrumento para sa pagpapatupad ng Atas Tagapagpaganap 335 ni Pangulong Corazon C. Aquino. Samantala, sinimulan ang publikasyon ng jornal na Pandiwa at lathalaang Aklat ng Bayan, na may kaukulang tulong mula sa National Commission for Culture and the Arts (NCCA), upang pasiglahin ang saliksik, pagsasalin, at paglalathala ng mga aklat na makapagpapalaganap ng bagong kaalaman at magtatanghal sa kapasidad ng Filipino bílang wikang modernisado at intelektuwalisado.

Pambansang Kaisahan

Ang mga aklat at manwal ang naging kasangkapan sa kampanyang Filipino: Wika ng Pagkakaisa para sa taóng 2014. Adhika ng KWF na maging sagisag ang wikang Filipino ng diwang maugnayin (inclusive) hinggil sa pangangalaga ng mga wika at kulturang katutubo samantalang pinauunlad ang Wikang Pambansa bílang modelo ng pagpapaunlad at pagkakaisa. Sa loob ng kampanyang ito isinagawa ang malawakang seminar hinggil sa Ortograpiyang Pambansa at Manwal sa Masinop na Pagsulat para sa mga guro at hinggil sa Patnubay sa Korespondensiya Opisyal para sa mga pinunò at empleado ng mga ahensiya ng pamahalaan. Naging pangunahing layunin sa mga seminar at workshop ang estandardisasyon o pagkakaisa sa anyo ng Filipino sa pagsulat. Ang layuning ito ay naging armonisasyon nang tumulong ang KWF sa pagsasaayos ng mga ortograpiya ng 19 sariling wika (mother tongues) sa programang MTB-MLE ng DepEd.

Inilunsad din ng KWF ang proyektong Atlas Filipinas na may dalawang sanga. Ang unang sanga ay nauukol sa pagbuo ng isang bagong mapa ng bansa na nagtataglay ng kaukulang pagbabago sa ispeling ng mga pook na katutubo ang pangalan alinsunod sa palabaybayang Filipino. Ikalawang sanga ang pagmamapa sa mga wika ng Filipinas, na isang saliksik hinggil sa tunay na bílang ng mga katutubong wika at sa sitwasyon ng mga komunidad na nagsasalitâ ng mga ito. Mahigpit na katulong ng KWF sa proyektong ito ang DILG at ang NCIP.

Kaugnay ng pangangalaga sa mga wikang katutubo ang idinaos na malaking Summit sa Wika ng Kapayapaan na dinaluhan ng mga lider ng umaabot sa 100 wikang lumad at pinagmulan ng kasalukuyang saliksik hinggil sa mga nanganganib na wika, simula sa wikang Agta. Itinataguyod din ng KWF ang mga taunang proyektong Ambagan at Sawikaan, bukod sa nagbibigay ng pondo para sa pagsasalin at paglilimbag ng mga bokabularyong sinulat sa panahon ng Español upang maging saligan sa mga manigong pagsusúlong ng mga wika ng Filipinas.

Itinuturing na makabuluhang aspekto ng wika ang paggámit nitó sa panitikan. Sa ngayon, binabalikat ng KWF ang pangangalaga sa mga wika at panitikang katutubo sa pamamagitan ng sumusunod: (1) kumperensiya ukol sa mga wika at panitikang rehiyonal, (2) antolohiya ng mga akdang pampanitikan sa katutubong wika na may katapat na salin sa Filipino, at (3) Timpalak Uswag Darepdep, isang kontest sa pagsulat ng tula at kuwento para sa mga kabataan at gámit ang kaniláng katutubong wika. Sa kabilâng bandá, may

78

kilos din ang KWF upang palusugin pa ang imahen ng pambansang panitikan. Isa rito ang Timpalak Salin (Na) na kontest sa pagsasalin at paglilimbag ng mga makasaysayang akda at dokumento.

Pambansang Kaunlaran

Nagpapatuloy ang kampanyang binuksan noong 2013 at 2014. Ngunit itinuon ng KWF ang kampanya sa Filipino: Wika ng Kaunlaran nitóng 2015. Kaugnay ng bagong diin, binago ang islogang Súlong: Dangal ng Filipino tungo sa Uswag: Dangal ng Filipino. Nangangahulugan ito ng pagpangitain sa isang pinalawak na saklaw ng paggámit sa wikang Filipino at ang pananalig na ang pag-unlad ng wikang Filipino ay kaagapay kung hindi man salamin ng pag-unlad ng Filipinas sa ekonomiya at ibáng larangan. Binigyan ng bagong tuon ngayon ang saliksik pangkultura at pagsasalin, lalo na kaugnay ng higit na matalik na pakikiisa sa K–12 at sa implementasyon ng CHED Memo Blg. 20, s. 2013 hinggil sa paglikha ng walong bagong core courses sa kolehiyo.

Dalawang proyekto kaugnay ng saliksik pangkultura ang nasimulan nitóng 2015. Una, ang Gawad Julian Cruz Balmaseda na nagpaparangal sa pinakamahusay na tesis at disertasyon ng nakaraang taón at may tuon sa mga pag-aaral na nása ibáng disiplina. Ikalawa, ang Lekturang Norberto Romualdez na may layuning makaipon ng mga bagong pagtingin at saliksik sa ibá-ibáng larang sa pamamagitan ng mga lektura ng mga pangunahing intelektuwal.

Kaugnay nitó ang bagong tuon ng pagsasalin. Idinagdag sa pagsasaling pampanitikan ang pagsasalin ng mga bantog na akdang banyaga, lalo na upang magámit sa pagtuturo ng panitikang pandaigdig. Nangampanya din sa mga embahada hinggil sa isang Programa ng Palítang Salin sa layuning maipakilála ang panitikan ng Filipinas sa ibáng bansa samantalang ipinakikilála sa mga mambabasáng Filipino ang mga huwarang akdang banyaga. Pinatindi naman ang gawain ng Sangay ng Salin túngo sa pagsasaling teknikál. Bukod sa mga batas at regulasyong kailangang isa-Filipino, naghahanda ang sangay ng isang serye ng palihan para sa pagsasaling teknikal at túngo sa propesyonalisasyon ng hanay ng mga tagasalin.

Katulong ang WIKA, Inc., nagsagawa ang KWF ng isang konsultasyon hinggil sa kurikulum sa Filipino ng K–12. Ang resulta ng pagsusuri at mga rekomendasyon ay ipinadalá sa DepEd para sa kaukulang pagsasaalang-alang. Sinundan pa ito ng seminar-workshop hinggil sa reoryentasyong pampanitikan na isinagawa sa Luzon, Visayas, at Mindanao upang makabuo ng isang listahan ng mga akdang mairerekomendang gamítin para sa mga teksbuk sa panitikan ng mga paaralang elementarya at sekundarya. Isang workshop na rin ang naidaos sa Bacolod para sa mga guro at artist ng rehiyon upang matulungan siláng sumulat at gumuhit ng mga kuwentong pambatà.

Kaugnay ng pagtuturo sa batayang edukasyon, inaasahang matapos ang isang bagong Gramatikang Pambansa bago matapos ang 2015. Ipapanukala ng naturang aklat ang bagong pagtingin sa wikang Filipino bílang bahagi ng mga wikang katutubo. Ilulunsad

79

din ang proyektong Pagtuturo ng Filipino bílang Ikalawang Wika upang higit na maging epektibo ang pagtuturo ng Filipino sa mga pook na di-Tagalog.

Pinakamabigat na misyon ngayon ang Pambansang Programa sa Intelektuwalisasyon ng Filipino (PPIF) na ipinanukala ng KWF para sa pakikipagtulungan ng CHED. Nagsimula ito sa inisyatiba ng KWF kasáma ang NCCA, na tumulong sa retooling ng mga guro sa Filipino na apektado ng CHED Memo Blg. 20, s. 2013. Sa naturang inisyatiba, pumili ng apat sa panukalang bagong core courses ang KWF, ipinagpagawa ng silabus at sangguniang aklat bawat isa, at upang mabigyan ng bagong kaalaman at kasanayan ang mga guro sa Filipino. Sa isang pulong sa pamunuan ng CHED, nagpahayag ng suporta ang CHED para sa isang organisadong pagpapasigla ng paggámit ng Filipino sa mga disiplina at kurso sa antas tersiyarya. Nagresulta ito sa panukalang PPIF na binubuo ng mga kurso, palihan, at seminar upang maituro ang paggámit ng Filipino lalo na sa pagtuturo ng agham at matematika, mga insentibo sa mga guro na gaya ng grant para sa gradwadong pag-aaral, at pagbuo at paglalathala ng mga kailangang materyales panturo.

Wika ng Karunungan

Ang lahat ng mga nabanggit na gawain at proyekto ng KWF ay hindi lámang para sa pambansang kaisahan at kaunlaran. Higit pa. Sapagkat ang tugatog ng pagpapalaganap at pag-aangat sa “Dangal ng Filipino” ay ang pagkilála at paggálang dito bílang Wika ng Karunungan. Na maaari itong gamítin sa anumang uri ng edukasyon ng sinumang Filipino; na maaari itong kasangkapan ng bayan sa anumang uri ng diskurso at anumang uri ng usapin sa lahat ng dako ng bansa. Kailangang patunayan para sa lahat na: “Hindi Ingles lang ang wika ng karunungan” bukod pa sa pagtatanghal na “Hindi wika lang ng mangmang ang Filipino.”

Hindi naman bago, bagaman sistematiko, ang pamamaraang kinasangkapan ng KWF upang tupdin ang mga itinakdang misyon sa Medyo Matagalang Plano nitó. Nangunguna siyempre ang mga serye ng forum, konsultasyon, at seminar na naging daan upang sa isang bandá ay makakuha ng mga opinyon at mungkahi mula sa mga guro at alagad ng wika, at upang sa kabilâng bandá ay mapalaganap ang mga binagong tuntunin at patakarang pangwika. Kasáma ng ganitong mga pagtitipon ang taunang Kongreso sa Wika upang matalakay at mapag-usapan ng lahat ang mga pangunahing isyu, problema, at tungkulin para sa wikang Filipino. Ipinaplano ding mabuti kahit ang mga dáting pagdiriwang, gaya ng Araw ni Balagtas at Buwan ng Wika, upang magtanghal ng ibáng karanasang edukasyonal at makaahon sa nakababagot na’t nakamihasnan.

Naging malaking tulong ang reorganisasyon ng hanay ng KWF upang maging epektibong makinaryang pangwika. Halimbawa, ang pagbuo sa SEN upang aktibong harapin ang networking. Agresibo ang SEN sa paghahanap ng panahon upang makapagsalitâ ang KWF sa radyo at telebisyon, bukod pa sa regular at buwanang Kapihan sa Wika upang kausapin ang mga miyembro ng mass media at makatulong ang mga ito sa pagbabalita ng mga aktibidad ng KWF.

80

Bahagi ng promosyong pangwika ang mga gawad at parangal. Sa ngayon, hinigpitan ng KWF ang pagbibigay ng dáting parangal, gaya ng Dangal ng Wika at Dangal ni Balagtas, upang higit na maging prestihiyoso. Idinagdag naman ang gawad na gaya ng pambansang Gawad Ulirang Guro sa Filipino upang kilalánin ang pagpapakasakit ng mga guro sa Filipino. Nagiging paraan naman ang pagpilì ng mga Kampeon ng Wika sa pana-panahon at sa ibá’t ibáng larang at rehiyon upang lumaki ang hanay ng mga tagapagtaguyod ng Filipino. Napakalaki ng posibilidad ng bagong deklarang Buwan ng Pambansang Panitikan túngo sa higit na pag-akit ng madla sa halaga ng wika at panitikan ng Filipinas. Ang totoo, nakasalalay ang tagumpay ng mga misyon ng KWF sa wastong pagpapakilos ng mga kaalyadong tao, organisasyon, at institusyon.

Sa loob ng nakaraang dalawang taón, sinikap itaguyod ng KWF ang isang organisado at planadong pagkilos, at dahil organisado at planado ang pagkilos ay natupad nitó ang mga misyong hindi isinagawa ng mga nakaraang administrasyon. Ngunit napakaikli ng tatlong taón para matupad ang lahat. Kung sakali, nagsisimula pa lámang ngayon ang KWF at kailangan pa marahil ang isang bagong set ng pamunuan na magpapatuloy sa sinimulan ngayon upang maging kaganapan ang atas ng 1987 Konstitusyon. Gayunman, humaharap ang KWF sa 2016, sa ika-25 anibersaryo nitó, nang may matatag na paninindigan para sa Filipino bílang wika ng pinagsanib na pambansang Kaisahan, Kaunlaran, at Karunungan. Maipagmamalaki na ngayon ng sinumang na “Filipino ako, Filipino ang wika ko, Filipinas ang bansa ko.”

[TALA: Ulat panayam para sa Kongreso ng Pagplanong Wika, 5 Agosto 2015, na ginanap sa Lingayen, Pangasinan.]

Dapat isipin ngayon ang “kultibasyon” (cultivation) ng Filipino bílang kambal

at magkaagapay na gampanin ngnasyonalisasyon at ng modernisasyon/

intelektuwalisasyon

3

Cecilio Lopez

ANG PAGHAHAMBING NANG MANGA WIKAQ SA PILIPINAS

Mga Daglat at Pasubaliq

Akl Aklan Mal Malay Skt SanskritApa Apayaw Mar Maranaw Tag TagalogBgb Bagobo Mgd Magindanaw Tao TaosugBkl Bikol Nbl Nabaloy B bokalBtk Bontok Pmp Pampangan K konsonanteCuy Cuyunon Png PangasinanHil Hiligaynon P-Neg Pinatubo-NegritoIbg Ibanag PMP Proto-MalayopolinesiyoIlk Iloko Sbl SambalesIlt Ilonggot Seb SebuIvt Ivatan S-L Samar-Leyte

ANG MANGA SALITAQ sa “Talaq nang manga salitaq” ay naisusulat sa maluwag na transkripsiyong ponemika. Sa Btk Cuy Ivt Mar Nbl Png Sbl, ang e ay dapat basahing “pepet.” Ang malaking L sa Akl “baLay” ay dorso-lateral na prikatiba. Ang ñ sa Ivt “ñipen” ay palatal-nasal. Ang ch sa Nbl “chanum” ay walantinig na aprikata, at ang malaking I sa P-Neg “lanIm” ay mataas nang kauntiq ang bigkas kaysa pepet.

Kapag ang hanay nang manga wikaq ay nagsasapol sa Tag at ang manga salitaq sa ibang wikaq ay singkahulugan nito, ang kahulugan ay sa huling salitaq nang huling wikaq sumusunod. Kapag walaq nakamang Tag sa hanay nang wikaq at ang mga salitay magkakasingkahulugan, ang kahulugan ay sa salitaq nang huling wikaq sumusunod. Ang manga kahulugan ay Tag.

Sa pagqaaral na itoy gumamit ako nang pagbabago sa pagsulat na na:iiba sa pinagka:ugalian; ang manga itoy maaaring maging paksain nang isang pagpapa:litangkuroq. Manga halimbawaq. Ang manga at nang ay isinulat ko nang buoq; ang y (pinaikling ay) at t (pinaikling at) ay isinulat kong kakabit nang sinusundang salitaq, gaya baga nang

83

nang (pinaikling na). Ang q (“glottal stop”) ay siyá kong ipinalit sa tuldik na paiwaq sapagkat ang ‘glottal stop’ ay isang K at hindiq isang uriq nang diin. Ginamit ko ang q sa hulihan lamang nang salitaq at hindiq sa unahan o kala:gitnaan nito ma:liban kung kapalit nang pinagka:ugaliang gitling, halimbawaq sa pagsulat nang salitang may unlaping nagtatapos sa –g at sinusundan nang salitangqugat na sa pagsulat ay nagsasapol sa B. Sa inuulit o magkatambal na salitaq ay hindiq ko ginamit ang q. Ngunit sa manga salitang pinaghahambing dito, sa ponolohiya (1-15b*), ginamit ko ang q sa unahan, kala:gitnaan, at hulihan sapagkat sa manga salitang itoy pinaghahambing ang bawat tunog sa tunog sa ibat ibang wikaq, at ang q ay dapat isaalangalang na gaya din nang ibang K. Hindiq ako gumamit nang tuldik (na maaaring pagmulan nang manga kama:lian sa paglilimbag). Ginamit ko ang tutuldok (:) sa manga pantig na may likas na habaq ang bigkas gayon din sa manga unlaping may ganito ring angking bigkas upang mailagan ang hidwang pakahulugan, halimbawaq, nasusulat : na:susulat, bagamat itoy hindiq ko sinunod sa inuulit na pantig sa pangkasalukuyan at panghinaharap na panahon nang manga pandiwaq.

Pambungad

Walang nakatitiyak nang bilang nang manga wikaq sa Pilipinas; tinatayang may manga pitumpuq hanggang walumpuq, humigit kumulang. Ang paghahambing na ito’y kina: bibilangan nang manga wikaq buhat sa kahilagaan sa katimugan nang bansaq.

Ang paghahambing nang manga wikaq ay maaaring itakdaq lamang sa ponolohiya, sa pala:buuan o sa pala:ugnayan kaysaq (at kung iibigin ay maaaring idagdag pa ang leksikograpiya). Totoo ngaq na ang paghahambing na magkakasama ang ponolohiya, pala:buuan at pala:ugnayan ay siyáng ganap na uriq nang paghahambing, ngunit itoy sa ilang pamilya lamang nang manga wikaq na isa:sagawaq.1 Sa tatlong sangay, ang ponolohiya ang unang na:pagquukulan nang pagqaaral dahil sa kaginhawaan at kada:lian nang pagqiipon nang manga salitaq.2 Ang maikling pagqaaral na itoy pasimulaq lamang at ma:ituturing na isang paghahambing na pahapyaw. (Ang sa pala:buuan at pala:ugnayan ay maaaring isagawaq sa manga darating na panahon.)3

Piniliq ko ang manga labinlimang salitaq lamang upang maging saligan sa ma:paghahanguan nang paghahambing nang manga tunog at kahulugan. May manga salitang ang manga tunog at kahulugan ay magkatulad na magkatulad, mayroon namang nagkaka:iba nang bahagyaq ang manga tunog ngunit ang kahulugan ay magkatulad rin o na:iiba kayaq nang bahagyaq, at mayroong nagkaka:iba ang manga tunog at kahulugan. At kung hindiq rin lamang namagitan ang ibang impluwensiya, gaya nang manga salitang hiram, tabu o analohiya kayaq, ang manga salitang pinaghahambing ay itinuturing na kognet at ang pinagmulang anyrong proto nang manga itoy maaaring balangkasin.

84

Talaq nang manga salitaq

1 Tag Mgd “bago,” Seb Hil Akl S-L “bagqo,” Bkl “baqgo,” Png “balo,” Pmp “bayu,” Ibg “bagu,” sbl “bayo,” Btk “falo,” Ivt “bayu, vago,” Cuy “bagoq,” Nbl “bado” “(bago); Ilk “bago” (bagundating), “baro” (bago; binataq); Apa “bago” (binataq), “baro” (diq pa natatagalan), “bagbago” (bago); Ilt “bago” (sariwaq); Tao “bago” (bago; katakataka; kakaiba), “baqgu” (bago; bataq; sariwaq; diq pa natatagalan); Mar “bago” (bago; hilaw; dilutoq).

2 Tag “bahay,” Seb Hil Ilk S-L Cuy “balay,” Pmp Sbl “bale,” Akl “baLay,” Ibg “balay, bale,” Mgd “walay, baay,” Ivt “bahay, vahay,” Tao “baay” (bahay); Bkl “baloy” (bahay), “balayan” (kubo, habong); Png “baley” (baryo); Btk “baqey” (bahay), “fali” (busloq); Nbl “baley, faley” (bahay; baryo); P-Neg “bali” (balangkas nang bahay); Mar “walay” (bahay), “mbalay” (gumawaq).

3 Tag “bigas,” Seb Hil S-L Akl Tao “bugas,” Ilk Bkl “bagas,” Png “belas,” Pmp “abyas,” Ibg “baggaq,” Sbl “buyah,” Apa “baggat,” Btk “fakas,” Cuy “begas,” Nbl “bekas,” P-Neg “buya” (bigas); Mar “begas” (sinaing).

4 Tag “bili,” Ibg “balli,” Tao “bii” (bili); Png “bili,” Sbl “mabli,” (mahal); Pmp “abli” (kabayaran sa kalakal na pinamili).

5 Tag Seb Hil Bkl “buhok,” Ilk “buqok,” S-L “bohok,” Png “bwek,” Pmp “bwak,” Ibg “vuq,” Mgd “buhuk, buk,” Ivt “book, buk,” Btk “book,” Apa “abok,”4 Tao “buhuk,” Mar “bok” (buhok).

6 Tag Seb Hil Ilk Bkl S-L Png Pmp Ibg Sbl Ivt Nbl Apa Tao Mar “mata” (mata).

7 Tag “ngipin, qipin,” Seb Hil Bkl S-L Akl “ngipon,” Ilk “ngipen,” Png Sbl Mar “ngipen,” Pmp “ipan,” Ibg “ngipan,” Ivt “ñipen,” Cuy “ipen,” Tao “ipun” (ngipin).

8 Tag “qagos,” S-L Png Pmp Mgd Mar “agos,” Ilk “agos, ayos,” Sbl “agoh,” Nbl “ayus” (agos); Ilt “ayut” (agos; sapaq); Ivt “ayus” (lunas nang ilog); Tao “haus” (malakas na agos sa lagusang Sibutu kung humihihip ang unos na hilagang-silangan).

9 (Matandang) Tag “qalog,” Pmp “alog” (bumatis); Ilk Png “alog” (libis; maliit na kanal na may tubig); Apa “manalog” (lumangoy); Mgd “alug” (libis); Mar “alug” (libis); “arur” (balsa).

10 Tag “qatip,” Seb Hil Bkl S-L Mgd Tao “atup,” Ibg “atoq,” Png Sbl Cuy

85

Mar “atep,” Pmp Apa “atap,” Btk P-Neg “atip” (bubong laloq na kung pawid o kugon); Nbl “atip” (sahaq); Ilt “atap” (bubong na pawid o kugon); “atep” (anoq pa mang uriq nang bubong).

11 Tag “qugat,” Seb Hil Bkl S-L Tao Mar “ugat,” Ilk “urat,” Png Nbl “ulat,” Pmp Sbl Ivt “uyat,” Ibg “ugaq,” Apa “uhat,” Mgd “ugad” (ugat); Ilt “ulat” (ugat), “olat” (litid; lastiko).

12 Tag Seb Hil Bkl S-L Akl Sbl “tubos,” Ilk “subbot,” Png “sebet,” Pmp “atbus,” Ibg “tabbuq, tavvuq,” Ivt “tuvvutan,” Bgb “tubbos” (tubos).

13a Ilk Apa “adda,” Png “wala,” Ibg “uwad,” Bkl “igwa,” Ivt “ara,” Btk “wadaq, waday, waay,” Ilt “wadey,” Mar “aden” (mayroon).

13b Ilk “awan,” Apa “awan, attan” Ilt “awan, wan” (walaq).

13c Tag Seb Hil “walaq,” Bkl “waraq,” S-L “waraq, waray,” Pmp “alaq,” Ivt “araya,” Nbl “gwara,” Mgd “ada,” Tao “waay,” Mar “da” (walaq).

14a Ilk Png Pmp Ibg Ivt Btk “danum,” Sbl “lanum,” Nbl “chanum,” P-Neg “lanIm,” Apa “danon,” Ilt “denom” (tubig).

15a Bkl “banggi,” Pmp “bengi” (gabi).

15b Tag Apa Mgd “gabi,” Seb Akl “gabiqi,” Hil S-L “gabqi,” Ilk “rabii,” Png “labi,” Ibg “gabi, gavi,” Sbl “yabi,” Btk “lafi,” Cuy “gabiq” (gabi); Nbl “kalbian, kaabiqi” (kagabi); Mar “gawii” (araw), “magabi” (hapon).

Pagsusuriq

Ang mata ay kilala sa lahat nang wikaq. (6).

Ang B ay nagkaka:ibaiba: Tag Nbl i, Seb Hil Bkl S-L Akl Mgd Tao u (o), Ibg o, Png Sbl Cuy Mar e, Pmp Apa a, Ilt a, e (10).

Kung ang ibang wikaq ay may –p, itoy nagiging –q sa Ibg (10). Ang ganitong pagpapalit nang K na walantinig sa hulihan nang salitaq ay kakanyahan nang Ibg (4, 6, 11, 12).

Ang K ay nagkaka:ibaiba sa Tag Seb Hil Ilk Bkl S-L Akl Cuy Tao Mar g, Png l, Pmp Sbl P-Neg y, Btk Nbl k. Ang K ay g rin sa Ibg Apa ngunit dahil sa bisaq nang dyeminesiyon, itoy isinusulat nang maka:lawa, na ang ibig ay binibigkas nang mahabaq (3).5 Ang dyeminesiyon ay umiiral sa kahilagaan nang Luson, kabilang na ang Ilk (12, 13a)

86

at sa Bgb (12).6 Kung ang ibang wikaq ay may magkasunod na bB-, samakatuwid KB-, sa Pmp ang bB- ay nagkaka:palit at magiging Bb-; itoy kakanyahan nang Pmp (4, 12). Ang s sa ibang wikay nagiging h sa Sbl sapagkat sa wikaing itoy (Iba) walang tunog na s: kung bagamat may s ang ilang salitaq sa Sbl, itoy maaaring hiram, malamang sa kalapitwikaq (12). Ang Btk ay may f (1, 3) na kung minsan ay bariyante nang b, gayon din sa Nbl (2). Ang k sa Btk Nbl ay ang walantinig na katumbas nang g sa ibang wikaq (3).

Ang ng- sa ibang wikaq ay katumbas sa Ivt nang ñ, isang tunog na sa wikang ito lamang ginagamit (sa manga wikang ditoy pinaghahambing) (7). Ang manga bariyanteng nagsasapol sa –ng at –q ay na:ririnig sa manga wikaing Tag (3).

Ang a sa Sbl sa halip na nang hinihintay na e at ang nagka:palit na KB na naging BK- ay maaaring hiram sa kalapit na Pmp (4). Ang magkasunod na -B11B1- sa ibang wikaq, alalaong bagay dalawang magkamukhang B na may l sa pagitan at nasa kala:gitnaan nang salitaq, ay nagiging isang B na lamang na mahabaq ang bigkas (ditoy isinusulat na dalawang B na magkasunod) sa Tao matapos makaltas ang l; ito’y kakanyahan nang Tao (2, 4, 13c).7

Kung may h sa pagitan nang dalawang magkamukhang B, itoy maaaring maging q, gaya sa Ilk, o kayay mawalaq, gaya sa Ivt Btk, at ang dalawang B ay nagiging isang B lamang, gaya sa Ibg Mgd Ivt Mar (5). Ang walantinig na f sa Btk (1, 2 ,3, 15b) ay may katumbas na maytinig na v sa Ivt (1, 2, 12), na ginagamit din sa Ibg (5, 12, 15b). Matapos mawalaq ang h sa Png Pmp at ang hinihintay na pagbabago nang B sa Png e, Pmp a, sa mabilis na pagbigkas ang dadalawahimpantig ay nagiging salitang iisahimpantig lamang, halimbawaq, Png -ue- Pmp -ua- nagiging ¬-wa- (5). Sa Apa (5) ang KB- ay nagkaka:palit na BK-, gaya sa Pmp. Ang pagpapalitang itoy nangyayari hindiq lamang sa magkatabing tunog na K at B kundiq sa dalawang K rin kahit na nasa unahat hulihan nang isang salitaq. Halimbawaq, ang t- ... -s sa Tag at sa iba pang wikaq, sa Ilk Png ay nagiging ¬s- ... –t (12). Bukod pa sa pagpapalitang ito, nang dalawang K sa unahat hulihan nang salitaq at ang KB na nagiging BK-, gaya ng Pmp Apa itong huli, ay may pangyayari ding ang dalawang K ay nagkaka:palitan sa kala:gitnaan nang salitaq, gaya nang adlaw sa Seb Hil S-L Akl Mgd Tao na may -dl-, na aldaw sa Ilk Bkl Apa na may -ld-, at sa Pmp aldo (ang diptonggong -aw- ay naging isang B lamang na -o.) At may pagpapalitan pa rin namang dalawang K na pinamamagitanan nang isang B, gaya nang gatus “sandaan” sa Seb Hil Bkl S-L Tao, gatus “sandaang libo” sa Pmp, na may -tus, ngunit gasut sa Ilk, na may -sut. Ang gang-ganitong uriq nang pagpapalitan nang manga tunog ay laganap sa halos lahat nang wikaq sa kapuluan.

Ang manga bariyante sa ponolohiyat pala:buuan na may magkakawangis na kahulugan ay ma:kikita sa manga halimbawang 1, 8, 9, 11, 15b. Ang magkasunod na -gq- sa Seb Hil S-L Akl ay -gg- naman sa Bkl Tao (1). Ang kontrasteng itoy kitangkita sa manga wikang Bisayaq sa isang dako at sa Bkl sa kabilaq. Ang manga bariyanteng g, l, r, y, h ay masasaliksik pa nang ma:sinsinan at maaaring maging saksi sa teoriyang ang manga itoy naggaling sa mahigit na isang tunog na *R sa wikang proto.8 Ang Bkl banggi at Pmp bengi

87

(15a) ay manga repleks nang doblet sa wikang proto, na diliq ibat *beNih, na kadoblet nang *Rabih na sa Tag ay gabi, atbp. (15a, b).

Sa mga doblet, ang isay umiiral sa isang pangkat nang manga wikang magkakanugnog at ang iba naman ay sa ibang pangkat, gaya halimbawaq nang manga doblet sa 13a, c, 14a, b at 15a, b. Isa pang halimbawaq nang doblet na nagpapatibay sa pagkaka:pangkatpangkat ay ang Ilk dara, Png dala, Pmp P-Neg daya, Ibg daga, Ivt rayag, Nbl chala, PMP *(dD)aRah “dugoq” sa dakong kala:gitnaan at kahilagaan nang kapuluan at ang Tag Seb Hil Bkl S-L Akl Cuy dugoq, Mgd Tao duguq, Mar rogo “dugoq,” PMP *duRuh “lusaw” sa dakong katimugan naman.

Ang ilang magkakawangis na ponolohiko ay kabaligtaran ang kahulugan kung minsan (13a, c), at itoy maaaring naging dahilan sa pagsilang nang manga bagong salitaq upang matugunan ang kabaligtarang kahulugan na na:lipat sa na:kakawangis (13b).

Ang belar na g- (isinatitik na gw-) ay kakanyahan nang Nbl (13c), labiobelar na na:ririnig din sa Chamorro sa Guam, halimbawaq, gwaha “mayroon.”

Sapagkat ang manga halimbawang inilahad sa itaas ay diq mapasusubalian na magkakawangis sa ponolohiyat kahulugan, ang manga anyong proto nang manga itoy maaaring balangkasin. Dapat tandaan na ang binalangkas na anyong proto sa pamamagitan nang paghahambing nang magkakawangis na salitaq sa manga ‘anak’ na wikaq, ay bilang isang saligan lamang. Ang binalangkas na anyong proto (na pinagkaugalian nang ititik nang may isang tila bituin o asterisk sa dakong itaas sa unahan nito) ay di mabibigkas sapagkat itoy walang realidad na obhetibo. Ang manga anyong PMP nang manga halimbawaq sa talaq ay ang manga sumusunod: 1*b/ah/aRuh9 (bago); 2 *balay (bahay); 3 *belih (bili); 4 *beNih (gabi); 5 *beRas (bigas); 6 *buhok (buhik); 7 *(dD)anum (tubig); 8 *haluR (katubigan); 9 *haRus (agos); 10 *hatep (bubong); 11 *(h)ipen (ngipin); 12 *huRat (ugat); 13 *matah (mata); 14 *Rabih (gabi); 15 *tebus (tubos); 16 *(t)ubiR (kanal na may tubig); 17 *waDah (mayroon; hindiq).

Sa mga salitang repleks nang anyong proto ay ma:idaragdag ang ilang naturalisado na buhat sa Skt na ginamit na nang ating manga ninunoq noon pa mang panahong preistoriko, at sapagkat ang manga salitang itoy bahagi na nang tala:tinigan noon pa man kayat binalangkas din ang anyong proto nang manga ito. Ilang halimbawaq: Tag baroq, Ibg bagi, Skt bhagi-, Ngadyu-Dayak (sa Borneo) bagi, PMP *bagih (bahagi); Tag Seb Apa basa, Sbl baha, Skt bhasa (wikaq), Mal bahasa (wikaq), PMP *bacah (basa); Hil gadyaq, (Matandang) Tag gadya (elepante), Bkl gadya (aso), Skt gaja (elepante), PMP *gazah (elepante).

Buhat pa man noong ikapitong siglo ang manga mangangalakal na Insik ay naghatid na sa ating manga baybayin nang na:pakaraming salitaq nila, lalunlaloq na nang manga na:uukol sa pagkakamagqanakan at paglulutoq. Ang kabihasnang Islam, noong manga ikalabinlimang siglo, ay naghatid naman dito, direkto man o hindiq, nang manga salitang gaya nang manga sumusunod: Tag Seb alam “alam,” Ilk alam “ugaliq,” Bkl alam

88

“kahinhinan,” aram “alam,” Pmp alam “kagandahanloob,” Akl maqalam, Cuy maqelam “marunong,” Arabe alamin “ang uniberso,” Tag Seb Hil Bkl S-L Png Pmp Akl Sbl Cuy Apa Ilt salamat “salamat,” Tao salaamat “kapayapaan; kaligtasan”; ginagamit ding katagang “pagbatiq.” (Hindiq na ako babanggit nang manga salitang hiram sa Kastilat Inggles na na:pakaramit karapatdapat na pagqukulan nang masusing pagsasaliksik.)

Higit na lalong na:rarapat na banggitin ay ang manga hiram sa manga kanugnugbansaq. Sa manga itoy magbibigay ako nang dalawang halimbawaq lamang: Tag dalamhatiq at tanghaliq. Ang PMP *Dalem “loob; lalim’ ay Tag lalim “lalim,” Png Nbl altey, Pmp ate, Ibg attay, Mgd atay, hatay, Sbl Apa agtay, Btk atey, Ilt agse, Tao atay, hatey, haqti “atay,” Mar atay “atay”; pusoq’, Mal hati “atay.” Sa pinaghambinghambing na manga salitaq, ang Mal lamang ang may repleks na dalam at hati.

Ang Tag dalamhatiq ay binubuoq nang dalawang kostituyenteng *dalam at *hatiq na walang kahulugan ang isat isat at hindiq ginagamit sa Tag nang nangagqiisa kundi isang salitang aapatimpantig. Ang Pagkaka:bago nang kahulugan ay ma:ipaliliwanag nang matandang paniniwalaq na ang katapangan ay nasasa “atay” at walaq sa “puso,” diq gaya nang pangkaraniwang paniniwalaq. Samakatuwid, kung ‘may anumang bagay ang nasasaloob nang atay’, ang lamanloob na ito ay nababagabag at iniiralan nang ‘matinding kalungkutan’. Ang –q ay isang pagbabago sa Tag, bunga marahil nang analohiya. (tingnan ang tanghaliq sa dakong ibabaq.) Ang katumbas nang Tag dalamhatiq sa Mal ay dukatjita, sa Bahasa Indonesia ay duka, ngunit ginagamit sa Mal ang dalamhati sa pariralang membatja dalamhati “bumasang pansarili.” Sa Mal pa man, ang manga repleks na dalam at hati na may kahulugan ang bawat isa, ay nagbabago nang kahulugan kung ginagamit na magkatambal, dalamhati “pansarili,” kahalintulad nang dalamhatiq sa Tag na ma:ituturing na “pansarili” rin.

Ang tungkol naman sa Tag tanghaliq: Seb S-L Akl tungaq, Cuy tengaq ‘sentro’, Ibg tangnga, Mgd tungaq “tanghaliq,” Mal tengah “gitnaq,” PMP *teNah “gitnaq.” Sa PMP ay may dalawang anyoq, doblet, ang may kahulugang “araw (24 na oras at ang nasa kalawakang nagbibigay nang liwanag at pinaiinugan nang manga planeta),” at ang manga itoy *waRi at *ha(n)Daw. Ang unay may repleks sa Tao na ginagamit sa magkatambal na haarii raaya (haarii “24 na oras”) “piyesta; kapistahang araw,” Mal hari “24 na oras,” at ang pangalawa naman ay may repleks sa Tag qaraw, Seb Hil S-L Akl Mgd adlaw, Bkl aldaw “24 na oras at ang nasa kalawakan...,” Ilk aldaw “24 na oras” (“ang nasa kalawakan...” ay init sa Ilk). Sa Mal “ang nasa kalawakan...” ay matahari (lit. ‘mata nang araw na 24 na oras), Batak mata-ni-ari, Bali mati-n-ai, Dayak mata-n-andau). Ang pinanghiraman, samakatuwid, nang Tag tanghaliq ay ang Mal tengah hari (lit. “gitnaq nang araw”), alalaong bagay “tanhaliq.” Ang PMP *teNah “gitnaq” ay walang repleks sa makabagong Tag bagamat ginamit nina Noceda at Sanlucar (d. 340) ang tinga “medio tahel de oro, que es el peso de cinco reales de plata,” na maaaring tanggapin na repleks nang *teNah at alinsunod sa pagbabago nang manga tunog, ang *e ay naging Tag i at ang *-h ay nakaltas. Gayon pa man, sa pakahulugan nina Noceda at Sanlucar ay mahirap tanggapin na ang tang- nang tanghaliq sa Tag ay tinga, unay walang matibay na pagbabatayan sa pagbabago nang manga tunog, ikalaway may kalayuan ang kahulugan. Walaq ngang na:lalabing paliwanag kundiq ang tanggapin na ang

89

tang- ay buhat sa tengah; sa isang pansamantalang paliwanag, ang masasabi ko lamang ay ang Mal e ay naging a sa Tag at na:pasama na ang Mal a sa pagkakaltas nang –h. (Ako ay hindiq gaanong nasisiyahan sa paliwanag na ito, ngunit tanggapin na muna natin hanggang walang lalong matibay na saligan.)

Karaniwan nang kapag ang Mal ay may r ang Tag naman ay may l, halimbawaq, Mal arak, Tag galak, Mal djari “daliriq,” Tag daliq “sukat na sinlapad nang daliriq” atbp., kayaq ngat ang Mal hari ay naging haliq sa Tag. (Ang –q ay gaya nang –q sa dalamhatiq). Ang *tang- at *haliq, gaya nang *dalam at *hatiq, ay hindiq ginagamit na nangagqiisa sa Tag, at ang pariralang tengah hari sa Mal na apat na pantig ay naging tatatluhimpantig na tanghaliq sa Tag.

Ang manga wikaq sa Pilipinas ay humiram din sa isat isa. (Tingnan ang manga binaggit na maaaring hiram nang Sbl, 4, 12.) Itoy isang malawak na paksaq, gaya rin nang manga hiram sa Kastilat Inggles. Kayat isa lamang gamiting halimbawaq ang aking babanggitin, ang Tag ka:lulwang bengeq. Ang bengeq na sa magkatambal na ito lamang ginagamit sa Tah ay hiram sa Pmp bengi (15a); ang mataas na i sa Pmp bengi ay na:babaq sa kala:gitnaang a sa Tag, isang karaniwang pangyayari sa huling pantig nang salitaq o kayay dahil sa asimilasiyon sa e nang unang pantig, at ang –q ay idinagdag sa Tag, gaya nang dalamhatiq at tanghaliq.

Manga Talaq

1 Gaya nang manga sumusunod: Brugmann, K. and Delbrueck, B., Grundiss der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen (Balangkas nang pinaghambing na balarilaq nang manga wikang Indo-Germaniko). Strassburg. 1886-1902. Second edition, 1897-1911; Diex, F., Grammatik der romanischen Sprachen (Balarilaq nang manga wikang Romanse). Bonn, 1836-44 Fifth edition, 1882; Pedersen, H., Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen (Pinaghambing na balarilaq nang manga wikang Seltiko). Goettingen, 1909-13; Brockelmann, C., Semitische Sprachwissenschaft (Lingguwistikang Semitika). Leipzig, 1906, atbp., at si Blake sa manga wikaq sa Pilipinas.

2 Nangunguna na rito si Dempwolff sa manga wikang Malayopolinesiyo, si Bandstetter sa Indonesia at si Conant (1908, 1910, 1912, 1916) sa manga wikaq sa Pilipinas.

3 Wala pang ma:ituturing na gaanong malawaklawak na pagkakahambing sa pala:buuan nang manga wikaq sa Pilipinas, ngunit sa pala:ugnayan ay may nagawaq na si Blake at si Constantino, itong huliy sa makabagong pamamaraan.

90

4 Sa Talaq ... ang q sa unahan nang salitaq ay sa Tag ko lamang ginamit: hindiq ko pa tiyak ang sa ibang wikaq.

5 Ang mahabang K na bunga nang dyeminesiyon ay binibigkas nang halos dalawang habaq nang nagqiisang K. Ang dyeminesiyon at hindiq dapat ipagka:maliq sa isinusulat na dalawang K rin na mahabaq rin ang bigkas, na ito ay bunga naman nang asimilasiyon. Halimbawaq, sa Ilk ang pangmarami nang balasang “dalaga” ay dapat sanang balbalasang kung susundin ang pala:buuan nang wikang ito. Ngunit dahil sa bisaq nang asimilasiyon, ang l nang –lb- ay nagiging b rin, kayat ang balbalasang ay naging babbalasang.

6 Ma:idaragdag pa sa Bgb ang gobba “gibaq,” tuggas “tigas” (Conant 1910, dd. 75, 76).

7 Tingnan din ang Mgd (2). Sa Seb. bagamat isinusulat na walaq, na may -l-, ang karaniwang bigkas ay waaq na may mahabang aa (13c).

8 Tingnan ang Isidore Dyen, ‘Dempolff ’s *R,’ Language 29 (1953) : 359-66.

9Ang nakukulong nang dalawang hilis na guhit at gitlapiq at ang nang dalawang panaklong naman ay pansamantala, alalalong bagay diq pa tiyak na balangkas.

Mga Sanggunian

Blake, Frank R. ‘Contributions to a comparative Philippine grammar.’ Part I: General features, phonology, pronouns, JAOS tomo 27, mp. 317-396, 1906 : Part II: Numerals, JAOS tomo 28, mp 199-253, 1907.

Brandstetter, Renward. Die Lauterscheinungen in den indonesischen Sprachen. (Ang manga anyoq nang manga tunog sa manga wikang Indonesiyo.) Luzern, 1915..

Conant, Carlos Everett. ‘ “F” ‘ and “V” in Philippine languages.’ Bureau of Science Ethnology Publications tomo 5 blg 2, mp. 135-141, 1908.

--------------------. “The RGH law in Philippine languages.’ JAOS tomo 31, mp. 70-85, 1910.

--------------------. “The pepet law in Philippine languages.’ Anthropos tomo 7, mp. 920-947, 1912.

--------------------. “The RGH law in Philippine languages.’ JAOS tomo 36, mp. 181-196, 1910.

91

Dempwolff, Otto. Vergleichende Lautlehre des austronosischen Wortschatzer. (Ang paghahambing nang ponolohiya nang manga salitang Austronesiyo.) 3 tomo. (Beihefte zur Zeitschrift fuer Eingeborenen Sprachen). Hamburg, 1934, 1937, 1938.

Lopez, Cecilio. ‘Origins of Philippine languages.’ Philippine Studies (Beyer Memorial Issue on the Prehistory of the Philippines) tomo 15, mp. 130-166, 1967.

-------------------- A comparative Philippine word-list. Ms.

Alfonso O. Santiago

ANG TUNOG GLOTTAL SA PILIPINO(AT SA IBÁNG PANGUNAHING WIKA SA PILIPINAS)

ANG WIKANG PILIPINO ay may 21 ponema (may kahulugang tunog): 16 sa mga ito ang ponemang katinig at 5 naman ang ponemang patinig. Ang mga ponemang katinig ay ang mga sumusunod: /p, t, k, ’, b, d, g, m, n, ŋ s, h, l, r, w, y /. Ang mga ponemang patinig naman ay ang mga ito: /i, u, e ,o, a /. (Tandaan: ang pinag-uusapan dito ay hindi palabaybayan o ang mga letrang ginagámit sa pagbabaybay). Ang simbolong nása loob ng dalawang guhit na pahilis ay kumakatawan sa ponema. Ang sistematiko ang palabaybayan ng wikang Pilipino kayâ’t ang mga simbolo o letra ay nagkakaroon ng halos isa-sa-isang pagtutumbasan. Hindi ito katulad ng napakagulong palabaybayan ng Ingles. Mapapansin na sa mga simbolong ginagámit sa transkripsyon ay dalawa lámang sa mga ito ang naiibá sa mga letrang ginagámit sa ating palabaybayan—ang mga simbolong / ŋ / at / ’ /.

Ang nabanggit na 21 ponema ay iniayos sa tsart sa ibabâ ayon sa punto at paraan ng artikulasyon:

Talahanayan 1 Ponemang Katinig

Talahanayan 2 Ponemang Patinig

93

Dalawa ang ponemang Glottal: / ’ / at / h /

Dalawa ang ponemang katinig na tinatawag na glottal ayon sa punto ng artikulasyon (tingnan ang tsart sa itaas)—ang / ’ / at / h /. Ang / ’ / ay tawagin nating glottal na pasara at ang / h / naman ay glottal na pahinga. Glottal na pasara sapagkat ang glottis ay bumubukas sa pagbigkas nitó upang daanan ng hangin kayâ lumilikha ng pahingang tunog. Tatangkaing talakayin dito ang ponemang glottal na pasara—/ ’ /—papaanong nagkakatulad at nagkakaibá ang pagbigkas ng ponemang ito sa 8 pangunahing wika sa Filipinas: Tagalog (o Pilipino), Sebwano, Ilokano, Hiligaynon, Bikol, Waray, Pampango, at Pangasinan.

Ang / ’ / sa Salitâ

Sa ating kasalukuyang palabaybayan, ang / ’ / ay inirerepresenta sa dalawang paraan:

1. Nakasáma ito sa palatuldikan at inirerepresenta ng “tuldik” na paiwa ( ̀ ) kung nása hulihán ng salitâ. Ang mga salitâng may ganitong tunog sa hulihán ay ang tinatawag nating mga salitâng malumi o maragsa. Halimbawa: malumi—bagà, pusò, saganà, talumpatì; maragsa—bagâ, kaliwâ, saliwâ, dukhâ. (Pansinin na ang tandang pakupya ( ^ ) ay pinagsámang tandang pahilis ( ´ ) at paiwa ( ` ) kayâ ang kumakatawan sa ponemang / ’ / ay ang tandang paiwa pa rin.)

2. Inirerepresenta ito ng gitling ( - ) kapag ito’y nása loob ng isang salitâ sa pagitan ng katinig-patinig. Halimbawa: may-ari, mag-alis, pang-ulo, atbp. Pansinin na kapag inaalis ang gitling na kumakatawan sa ponemang / ’ / ay mag-iibá ang kahulugan ng mga salitâ: mayari, magalis, pangulo. Ang ponemang / ’ / ay hindi natatagpuan sa wikang Ingles. Kayâ nga’t ang dinig ng isang karaaniwang Americano sa mga salitâng batà, tabâ, pasò ay batak, tabak, pasok, sapagkat ang dinig niya sa / ’ / ay / k /. (Tingnan ang tsart ng mga ponema at mapapatunayang malaki ang pagkakahawig ng dalawang ponemang ito sa paraan ng artikulasyon. Kung sabagay may mga pagkakataóng mga Filipino man ay napapagpalit ang dalawang ponemang ito. Kayâ nga ba’t iniiwasan sana ng manunulat na ito ang paggámit ng salitâng titik, lalo na sa pasalitâ—malaking titik, maliit na titik!)

Nabanggit sa unahan nitó ang mga ponemang / ’ / ay matatagpuan sa gitna at sa hulihán ng salitâ, bagama’t sa ganitong posisyon ay maituturing na prediktabol o mahuhulaan sapagkat sa pagbigkas natin ng alinmang ponemang patinig sa Tagalog ay kasáma na ang gayong tunog. Subalit sa transkripsiyon ay makakabuting irepresenta ang ponemang ito kahit saang posisyon sapagkat ang transkripsiyon ay hindi para sa mga likás na Tagalog kundi para sa mga táong nag-aaral pa lámang ng wikang ito. Magkakaroon ng suliranin sa pagbigkas ang isang mag-aaral kung sa kaniyang unang wika ay binibigkas ang mga ponemang patinig nang hindi pinangungunahan ng / ’ /. Ang mga sumusunod na

94

pares ng mga salitâ ay nagpapatunay na ang / ’ / ay sadyang ponemika:

Baybay Transkripsiyonhanay /ha : nay/anay /’a : nay/tiyo /tiyoh/iyo /’iyoh/laway /la :way/away /’a: way/

(Pansinin na ginámit dito ang kolon o tutuldok upang magrepresenta o kumatawan sa haba. Kung minsan ang ginagámit ng ibá ay tuldok. Tungkol sa haba, naniniwala ang manunulat na ito na sa isang salitâ sa Pilipino, ang pagpapalakas ng bigkas o pagtataas ng tono ay sumusunod lámang sa pagpapahaba ng bigkas sa patinig ng isang pantig.)

Sapagkat prediktabol o mahuhulaan ang ponemang / ’ / sa unahan ng salitâ, hindi na ito nagkakaroon ng anumang representasyon sa palabaybayan sa gayong posisyon. Prediktabol rin ito sa gitna ng salitâ sa pagitan ng magkatulad o di-magkatulad na patinig. Halimbawa: paalam /pa’a:lam/, maliit /mali’it/, tao /ta:oh/, noo/no’oh/, bait /ba’it/.

Lumilitaw, samakatwid, na ang ponemang / ’ / ay matatagpuan at ponemika sa lahat ng posisyon sa isang salitâ sa Pilipino: unahan, gitna, hulihán tulad ng ponemang / h /. Dahil dito, masasabi na rin natin na, sa katotohanan, lahat ng salitâ sa Pilipino ay nagsisimula at nagtatapos sa ponemang katinig. (Tandaang muli na ang pinag-uusapan dito ay mga ponema at hindi mga letra o ortograpiya). Ang salitâng aso, halimbawa, bagama’t nagsisimula at nagtatapos sa patinig kapag isinusulat ayon sa ating palabaybayan, ay nagkakaroon ng ganitong transkripsiyon: /’a:soh/—nagsisimula sa ponemang katinig / ’ /at nagtatapos sa ponemang katinig / h /.

Ang / ’ / sa Pangungusap

Tinatalakay sa itaas ang kalagayan ng ponemang / ’ / sa ibá’t ibáng posisyon sa isang salitâ. Talakayin naman natin ang nagiging kalagayan nitó kung ito’y nása hulihán ng isang salitâ at kung ang nasabing salitâ ay nása loob ng pangungusap. Halimbawa:

Hindi pô matabâ si Nanay. /hindi: pu mataba: si na:nay/

Pansinin ang pagkawala ng ponemang / ’ / sa mga salitâng /hindi’/, /po/, at /mataba’/ at ang pagkakapalit sa lugar nitó sa haba (/ : /). Sa ganitong pagkakataón mapapansin ang kahinaan ng ating kasalukuyang paraan ng pagtutuldik. Papaano babasáhin ng isang di-Tagalog ang halimbawang pangungusap na ito? (Hindi pô matabâ si Nanay.)

95

Ang / ’ / sa Ibáng Prinsipal na Wika

Sa mga wika na gawing Bisaya, tulad ng Sebwano, Hiligaynon, at Waray (maipapangkat na rin dito ang Bikol), ang ponemang / ’ / ay hindi nawawala o inilalaglag kahit ang salitâng nagtataglay nitó ay maging bahagi ng pangungusap. Pansinin ang sumusunod na mga halimbawa:

Sebwano Ikaw ba ang niadò sa amò? “Ikaw ba ang nagpunta sa amin?” /’ikaw ba ‘ang ni’adtu’ sa ‘a:mu’/

Hiligaynon Puti ang dakû nga idû. “Puti ang malaki kong aso.” /puti’ ‘ang daku’ ku nga idu’/

Bikol Ang akì nag- ulî. “Ang batà ay umuwi.” /’ang ‘ a:ki’ nag’uli’/

Waray Damù an dugô nga tinurò. “Marami ang dugong tumulo.” /da:mu’ ‘an dugu’ nga tinu:ru’/

Samantala, mapapansin naman sa mga wika sa gawing Hilagang Luzon, tulad ng Pangasinan at Ilokano, na ang ponemang / ’ / ay hindi natatagpuan sa hulihán ng mga salitâ. Halimbawa:

Tagalog Ilokano Pangasinan balità /bali:ta’/ /bali:tah/ /bali:tah/ kampanà /kampa:nah’/ /kampa:nah/ /kampa:nah/ pusà /pu:sa’/ /pu:sah/ /pu:sah/

Kung hindi natatagpuan ang ponemang / ’ / sa hulihán ng mga salitâng Ilokano at Pangasinan, halos mahuhulaan na ng guro na isa ito sa magiging suliranin niya sa kaniyang pagtuturo ng Pilipino.

Samantala, sa Pampango naman ay nagkakaroon ito ng kapalit na tunog na kahawig ng ponemang / y /. Halimbawa:

Sinali yang lagari king tindahan. “Binili niya ang lagari sa tindahan.” /si:nail yang laga:ri king tinda:han/

Ang isa pang kapansin-pansin sa mga Pampango ay ang pagpapalit ng / ’ / sa / h / sa mga salitâng Tagalog, tulad ng hangin, tahi na binibigkas nilá ng /’a:ngin/, /ta’i/. Kung susuriing mabuti ang kaniláng ginagawang pagpapalit ng tunog sa ponemang / h /, mapapansing hindi ito likás na ponemang / ’ / kundi isang uri ng tunog na waring nása

96

pagitan ng / ’ / at / h /.

Paglalagom Mahalaga para sa isang guro na mauunawaan ang kakanyahan ng ponemang / ’ / hindi lámang sa Pilipino kundi gayundin sa wika ng pook ng kaniyang pinagtuturuan. Makatutulong sa kaniya ang ganitong kaalaman sa pagtuturo ng Pilipino bílang pangalawang wika.

Sa isang batàng di-Tagalog na nag-aaral ng Pilipino, matitiyak halos ng guro na ang batàng ito’y magkakamali sa wastong paggámit ng ponemang / ’ / dahil sa impluwensiya ng ganito ring tunog sa kaniyang nang wika. Kayâ kung ang suliranin ng batà, halimbawa, ay ang paglalatag ng / ’ / at pagpapalit pagkatapos ng haba—/ : /—sa lugar nitó (magiging suliranin ito ng mga batàng ang unang wika ay Sebwano, Hiligaynon, Waray, Bikol, Pampango) o kayâ ang pagkakabit naman ng ganitong tunog.

Sa hulihán ng mga salitâ (magiging suliranin naman ito ng mga batàng Pangasinan at Ilokano), hinihingi lámang ng pangangailangan ng mga batà na maghanda ang guro ng mga angkop na pagsasanay na makatutulong sa madalîng pagkatuto nilá sa wastong paggámit ng ponemang ito.

Paliwanag: Sinikap ng manunulat na ito na maging payak ang kaniyang pagtalakay sa paksa. Iniuukol ang artikulong ito sa mga gurong nagsisimula pa lámang magkahilig sa aghamwika. Dahil sa layuning ito ay makapagpapaumanhin marahil ang mga gurong may malawak-lawak nang kaalaman sa larangang ito.

Alfonso O. Santiago

ANG PAGHAHAMBING SA DALAWANG WIKA

ANG ARTIKULONG ITO ay sadyang inihanda para sa mga nagtuturo ng Pilipino sa mga di-Tagalog. Sinikap ng sumulat na maging payak na payak ang paglalahad upang madalîng maunawaan kahit ng mga gurong hindi pa nakakukuha ng kurso sa Lingguwistika. Dito’y tinatalakay kung ano ang kahulugan ng pahambing na pagsusuri sa dalawang wika at kung paano makakatulong ito sa isang guro ng Pilipino upang maging mabisà ang kaniyang pagtuturo. Inilalahad dito ang payak na paraan ng paghahambing sa dalawang wika.

Pagtuturo ng mga Pilipino sa mga Di-Tagalog

Isang guro ang magtuturo ng Pilipino sa mga batàng di- Tagalog. Ang gurong ito ay maaaring isang taal na Tagalog. Ang kaniyang pagsasalitâ ay isang mabuting huwaran. Maaari rin namang ang gurong ito ay hindi taal na Tagalog. Tagaroon siyá sa pook na iyon kayâ alam na alam niya ang wika ng pook. Maayos na rin naman ang kaniyang pagsasalitâ ng Pilipino. Ano pa kayâ ang dahilan upang siyá’y hindi magtagumpay sa kaniyang pagtuturo ng Pilipino?

Isa sa mga pangunahing prinsipyo sa mga makabagong pamamaraan sa pagtuturo ng pangalawang wika ay ito: Kailangang ang pagtuturo ng guro ay masalig sa isinagawang pahambing na pagsusuri sa unang wika ng mga batàng kaniyang tinuturuan at ng Pilipinong kaniyang itinuturo bílang pangalawang wika.

Alinmang dalawang wika, gaya ng pagkakaalam natin, ay maraming mga pagkakatulad—sa mga ponema, sa mga salitâ at pagbubuo ng mga ito, sa pag-uugnay- ugnay ng mga salitâ, atbp. Ngunit tiyak na may pagkakaibá ang dalawang wikang ito. Maaaring may ponema sa Pilipino na wala sa unang wika ng mga mag-aaral o ang kabaligtaran nitó.

Halimbawa: Sa Pilipino ay may ponemang patinig na / e / at / o / na wala sa Ilokano. Bagama’t sa ortograpiya o sistema ng pagsulat ng mga Ilokano ay gumagámit ng mga titik na “e” at “ o,” ang mga ito ay hindi nagrerepresenta ng ponemang / e / at / o / kundi ng / i / at / u /. Pansinin ang mga sumusunod na halimbawa:

98

Pilipino Ilokano Baybay / o/ /lo : ko/ /lu : ku/ loko /bo : mba/ /bu : mba/ bomba / e / /tse : ke/ /tsi : ki/ tseke /be : rde/ /bi : rdi/ berde

Hindi na kailangan pang matutuhan ng guro ng Pilipino ang wika ng pook na kaniyang pinagtuturuan. Ibá ang pag-aaral kaysa pagsusuri. Ang kailangan niya ay pagsusuri sa wika ng pook at hindi pag-aaral makapagsalitâ nitó, bagama’t lalong mabuti kung matututo siyáng magsalitâ nitó.

Ngunit masusuri ba ng isang guro ng Pilipino ang wika ng pook kahit hindi siyá marunong magsalitâ ng wikang ito? Maaari. At ito ang ating tatalakayin ngayon sa isang payak na pamamaraan—ang pagsusuri nang pahambing sa dalawang wika: wika ng pook at ng Pilipino.

Sa payak na katuturan, ang paghahambing sa dalawang wika ay tumutukoy sa pag-alam sa pagkakatulad at pagkakaibá ng dalawang wika. Ang pagsusuring tulad nitó ay tumutukoy lámang sa wikang binibigkas at hindi sa ortograpiya nitó.

Kung pag-aagapayanin natin ang dalawang wikang sinusuri at subuking pagtapat-tapatin ang mga ponema ng mga ito, mapapansing bagamat maraming ponemang nagkakatulad sa dalawang wika, mayroon din namang nagkakaibá. Halimbawa:

Wika ng pook Pilipino

1 1 2 2 3 3 4 5

Kung ang mga ponema, halimbawa, ng Pilipino ay 1, 2, 3, at 5 at ang wika naman ng pook ay 1, 2, 3, at 4, madalî nating maibibigay ang mga sumusunod na palagay:

1. NA ang mga mag-aaral ay hindi magkakaroon ng suliranin sa mga ponemang 1, 2, at 3;

2. Na silá’y magkaroon ng suliranin sa pag-aaral ng ponemang 5 sapagkat ito’y walang katulad sa mga ponema ng kaniláng wika;

3. Na malamang na magkaroon din silá ng suliranin sa ponemang 4 sapagkat ito’y nása “dila” na nilá, samakatwid ay dala-dala nilá sa pag-aaral ng Pilipino.

Ang halimbawa sa itaas ay payak na payak bagaman sa katotohanan, ang pagsusuri sa wika, lalo na ang mga isinasagawa ng mga “linguist” o dalubwika, ay higit na masalimuot.

99

Ngunit dapat linawin dito na ang isang guro ng Pilipino ay hindi na kailangang maging isang paham sa wika upang makapagsagawa ng pahambing na pagsusuri upang lalong maging mabisà ang kaniyang pagtuturo ng Pilipino bílang pangalawang wika.

Ang pahambing sa pagsusuri sa dalawang wika, wika ng pook at Pilipino, ay maaaring isagawa ng isang guro pagdatíng niya sa pook na kaniyang pagtuturuan o bago magsimula ang aralang taon. Higit na mabuti kung makapagsasaliksik siyá sa mga naisagawa nang pagsusuri (kung mayroon) ng mga dalubwika tungkol sa wika ng pook. Sa gayon ay mahuhulaan na niya kaagad kung saan-saang bahagi ng Pilipino mahihirapan ang mga batà sa pag-aaral nitó, na dapat niyang bigyang-diin sa kaniyang gagawing pagtuturo.

Maaari rin namang magsagawa ng pagsusuri ang isang guro hábang siyá’y nagtuturo. Kung sa kaniyang pagtuturo ay makapansin siyá ng mga karaniwang mali ng mga batà, ang una niyang dapat alamin ay kung bakit nagkakamali nang gayon ang mga bata. Alamin niya kung ang mga pagkakamaling yaon ay dahil sa impluwensiya ng unang wika ng mga bata. Pag-aralan niya kung bakit nagkakagayon. At pagkatapos niyang matiyak ang dahilan, maipaplano niya ang kaniyang gagawing pagtuturo sa sumusunod na mga araw upang bigyang-diin sa pagtuturo ang mga bahaging nagdudulot ng suliranin sa mga batà.

Upang hindi maging masalimuot ang pag-aaral, maaaring hatiin ang wikang sinusuri sa tatlong lawak: palatunugan (ponolohiya), palabuuan (morpolohiya), at palaugnayan (sintaksis). Maaari ring gawing hati ang mga sumusunod: palatunugan, talasalitaan, palaugnayan. Ngunit ang dapat linawin dito ay ang katotohanang kahit magkahiwalay na tinatalakay ang bawat lawak, sa aktuwal na pagsasalitâ, ang mga ito ay sáma-sáma at sabay-sabay na ginagámit ng isang nagsasalitâ. Isa pa, may ibá pang kakanyahan o katangian ang wika na kailangang maunawaan ng guro tulad ng po, ho, opo, ay tatak ng kultura ng mga táong nagsasalitâ ng Tagalog. Karamihan ng mga wika sa kapuluan ay hindi gumagámit ng ganitong mga salitâ ng paggalang.

Sa artikulong ito ay binibigyang-diin lámang ang tatlong lawak: palatanungan, palabuuan, at palaugnayan.

Palatunugan. Ponolohiya ang tawag sa pag-aaral ng mga katangian o kakanyahan ng mga tunog, may kahulugan o wala, sa isang wika. Sa pag-aaral ng palatunugan ng Pilipino at Pangasinan, halimbawa, ay matutuklasang:

1. May mga ponema sa Pangasinan na wala sa Pilipino; 2. May mga ponema sa Pilipino na wala sa Pangasinan; at 3. Higit na marami ang mga ponema sa Pilipino kaysa Pangasinan.

Ang halimbawa ng bílang 1 ay ang ponemang / a / sa Pangasinan na wala sa Tagalog. Mapatutunayang ang tunog na ito ay isang ponema sa Pangasinan sa pamamagitan, halimbawa, ng mga sumusunod na set o pares ng mga salitâ:

/saksak/ (stab)

100

/suksuk/ (insert) /siksik/ (loaded to capacity) /saksak/ (scales) Ang maibibigay na halimbawa rito ay ang ponemang /o / at / e / sa Filipinas na wala sa Pangasinan. Halimbaawa:

Tagalog Pangasinan

/lo : bo/ /lu : bu/ (balloon) /go : ma/ /gu : ma/ (rubber) /be : rde/ /bi :rdi/ (green) /se : ksi/ /si : ksi/ (sexy)

Sapagkat may mga ponema sa Pilipino na wala sa Pangasinan at may mga ponema din naman sa Pangasinan na wala sa Pilipino, halos nakatitiyak ang guro na dito magkakaroon ng suliranin ang mga batàng Pangasinan sa pag-aaral ng Pilipino. Ang mga ponema sa Pangasinan na wala sa Pilipino ay tiyak na dala-dala ng mga batà sa pag-aaral ng Pilipino. Gayundin, mahihirapan silá sa pagbigkas ng mga ponema sa Pilipino na wala sa Pangasinan. Kalimitan, ang isang ponema sa Pilipino na wala sa Pangasinan ay papalitan ng mga batà ng ibáng kahawig na ponema sa kaniláng wika. Halimbawa, ang salitâng téla ay karaniwang magiging tíla; ang babaeng Móra ay magiging babaing múra, atbp. Sa kabilâng dáko naman, kung hindi magkakaroon ng pagbabawas, halimbawa: ang batà (child) ay magiging batá (bathrobe), ang baga (lung) ay magiging baga (live ember), atbp.

Palabunuan. Morpolohiya ang tawag sa pag-aaral sa kayarian o sistema ng paglalapi sa mga salitâ. Bawat wika ay may sariling paraan ng paglalapi o pagkakabit- kabit ng mga morpema.

Halimbawa: Maaaring ang dalawang wikang sinusuri nang pahambing ay kapuwa gumagámit ng unlapi, gitlapi, at hulapi o kayâ kapuwa nag-uulit ngunit may pagkakaibá sa paraan ng pagkakabit-kabit ng mga morpema.

Tingnan ang sumusunod na paghahambing sa paraan ng pagbabanghay sa Pilipino at Ilokano. Gamítin natin ang mga pandiwang ginagámit nang magkakahulugan sa dalawang wikang ito upang madalîng makíta ang pagkakatulad at pagkakaibá:

Pilipino Ilokano

Pangkasaukuyan: naglalaba aglablaba naglalampaso aglamlampaso nagluluto aglutluto

101

Pangnakaraan: naglaba naglaba naglampaso naglampaso nagluto nagluto Panghinaharap: maglalaba aglaba maglalampaso aglampaso magluluto agluto

Sa banghay pangnakaraan ay walang magiging suliranin. Ngunit sa pangkasalukuyan ay agad mapapansin ang magkaibáng paraan ng pag-uulit sa bahagi ng salitâng-ugat. Sa Pilipino, ang inuulit lámang sa mga salitâng “laba,” “lampaso,” at “luto” ay ang unang katinig-patinig, samantalang sa Ilokano ay ang unang katinig-patinig-katinig. Sa panghinaharap naman ay mapapansing hindi nag-uulit ng anumang bahagi ng salitâng-ugat. Dahil dito’y mahuhulaan natin kung saan-saan magkakamali ang mga batà sa pagbabanghay sa mga salitâng ganito sa Pilipino:

Pangkasalukuyan: Maaaring maging mali:

Naglalaba si Rosa. Naglablaba si Rosa. Naglalampaso si Ana. Naglamlampaso si Ana. Nagluluto ang Nanay. Naglutluto ang Nanay.

Panghinaharap: Maaaring maging mali:

Maglalaba si Rosa. Maglaba si Rosa Maglalampaso si Ana. Maglampaso si Ana. Magluluto ang Nanay. Magluto ang Nanay.

Totoong di-iilang guro ang kahit hindi pa nakakukuha ng kurso sa lingguwistika o sa pagtuturo ng Pilipino bílang pangalawang wika ay nagsasagawa na ng ganitong simpleng mga pagsusuri. Ngunit ito’y simula lámang at lalong magiging mabuti kung magpapatuloy ang mga gurong ito sa lalo pang malawak ngunit makaagham na pamamaraan sa paghahambing ng una at pangalawang wika ng mga mag-aaral na kaniláng tinuturuan.

Palaugnayan. Sintaksis ang tawag sa pag-aaral sa balangkas o pagkakaugnay-ugnay ng lipon ng mga salitâ. Gamítin nating halimbawa rito ang wikang sa Sebwano. Subuking bigyan ng diksiyonaryong Sebwano-Pilipino ang isang batàng mag-aaral na hindi pa gaanong nakapagsasalitâ sa Pilipino. Kung walang diksiyonaryo ay igawa siyá ng talaan ng mga salitâng gagamítin niya sa ipakikitang larawan—halimbawa ay larawan ng isang batàng naglalaro. Pagkatapos ay pagbigayin ng pangungusap tungkol salarawan. Halos nakatitiyak ang guro na ang balangkas ng pangungusap na ibibigay ng batà ay Sebwano!

102

Mapatutunayan lámang dito ang nagiging impluwensiya ng unang wika sa pag-aaral ng pangalawang wika.

Kung ang ibibigay na pangungusap ng batà ay “Naglalaro ang batà,” walang makikítang suliranin dito. Ngunit kapag ang ibinibigay na pangungusap ay “Ang batà naglalaro,” malinaw na makikíta ng guro ang suliranin ng bata—ang paggámit ng panandang ay na wala sa Sebwano kapag nauuna ang simuno.

Ang isa pang maibibigay na halimbawa sa mga suliranin ng mga batàng Sebwano sa pag-aaral ng Pilipino ay ang wastong paggámit ng -um dahil marahil sa mga sumusunod: (1) walang panlaping ganito sa kaniláng wika, (2) walang malinaw na alituntunin sa Pilipino tungkol sa wastong gámit ng panlaping ito, kayâ ang batà ay medyo nalilito. Kung minsan ang mga pandiwang dapat gamítan ng -um ay ginagamítan ng mag- o ang kabaligtaran nitó. Halimbawa:

Magkain na tayo. Si G. Santos ang tumuturo sa amin.

Paglalagom

Ang Pilipino ay pangalawang wika ng mga di-Tagalog. Ngunit ang Pilipino bílang pangalawang wika, ay hindi kasinghirap iturong tulad ng Ingles sapagkat ito’y malaki ang pagkakahawig sa ibá’t ibáng wika sa Kapuluan—sa palatunugan, talasalitaan, atbp.

Lalong magiging mabisà ang pagtuturo ng Plipino kung isaalang-alang ng guro ng unang wika o wikang kinagisnan ng mga mag-aaral, kung ang kaniyang gagawing pagtuturo ay batay sa kinalabasan ng pahambing na pagsusuri sa dalawang wika—wika ng pook at ng Pilipino.

Fermina G. Gatal

ISANG PAHAMBING NA PAGSUSURI SA MGA PONEMANG SEGMENTAL NG PILIPINO AT IBANAG

KAALINSABAY NG MGA PAGBABAGO sa kapaligiran ang tandisang pagsasakatuparan ng pagkakaroon ng isang wikang pambansa, ang Pilipino, at ang paggámit nitó bílang wikang panturo sa mababang paaralan. Nagsimula ang paglinang sa isang wikang pambansa noong taóng 1935 bílang pag-alinsunod sa itinagubilin sa Saligang-batas na naglalayong mapadalî ang pakikipaghatirang-diwa sa pamamagitan ng kaisahan sa wika. Batay dito’y inirekomenda ng Surian ng Wikang Pambansa noong 1937 at napagtibay naman ang Tagalog ang maging batayan ng wika ng ating bansa (alinsunod sa Kautusang Tagapagpaganap Blg. 137). Nabigyan ng ibayong diin ang paglinang sa wikang pambansa nang ipatupad ang kautusang pangdiwa noong 1940.

Ang wikang Pilipino ay Tagalog na pinayaman ng mga subok at kinikilálang hiram na salitâ mula sa ibá’t ibáng wikain sa buong kapuluan, mula sa Castilla, Ingles, Chino, Griego, Latin, at ibá pang mga likha at binagong salitâ na nagkaroon ng ibá’t ibáng kaantasan ng tagumpay ayon sa naging gámit ng mga tao. Bagama’t maraming naging sagwil, tulad ng kakulangan ng mga aklat at patnubay at pagwawalang-bahala ng maraming guro at mamayan, ang wikang Pilipino ay patuloy pa ring humanap ng puwang upang ito’y mapalapit sa puso’t damdamin ng bawat mag-aaral.

Noong 1957, bílang pagpapatupad sa Batas Republika 1124 at sa Binagong Palatuntunan ng Edukasyon, ay itinagubilin ang paggámit ng Pilipino bílang isang asignatura mula sa Baitang 1, pataas. Naging puspusan, mula noon, ang ginagawang mga hakbang túngo sa ikauunlad ng wika. Pinagtagisang-diwa at pinag-ubusan ng matalinong pagpapasiya ng Lupon ng Pambansang Edukasyon noong 1963 na gamítin ang Pilipino bílang wikang panturo sa Baitang 1 sa mga purok na di-Tagalog at sa Baitang 2 sa mga purok na Tagalog simula sa taóng pampaaralan 1970–1971 at patuloy itong gagamítin hanggang sa Baitang 4 sa taóng 1973–74.

Ang pasiyang ito ng Lupon ay pinag-ukulan ng sukdulang diin at tangkilik ng itinalagang pangkat pangkurikulum. Naglunsad ito ng apat na taóng masinsinang pagsasanay ng mga guro sa Pilipino at paghahanda ng mga kagamitan pangkurikulum sa bawat baitang.

104

Kaugnay ng kasalukuyang kalakaran sa pagpapatupad ng paggámit ng Pilipino bílang wikang panturo, makabuluhang bigyan ng kaukulang pansin ang pagkakahawig at pagkakaibá ng mga wikain at ng wikang pambansa túngo sa kaisahan ng wika. Ang payak na payak na pag-aaral na ito, ang pahambing na pagsusuri sa Pilipino at Ibanag , ay maaaring makapagpasigla sa mga palaaral upang gumawa ng ibá pang mga pag-aaral at pananaliksik sa ibá’t ibáng diyalekto túngo sa pagpapayaman at pagpapaunlad ng pambansang wika at upang ito’y mabisàng maituro sa mga di-Tagalog.

Sa pag-aaral na ito ay tinangkang paghambingin ng mananaliksik ang mga ponemang segmental ng Pilipino at Ibanag sa layuning matagpuan ang pagkakatulad-tulad at pagkakaibá-ibá ng mga ito. Ang naging resulta ng pag-aaral ang siyang naging batayan ng mananaliksik sa pagmumungkahi ng mga kaukulang lunas sa mga suliraning kinakaharap ng mga mag-aaral sa Lallo, Cagayan, sa kaniláng pag-aaral sa Pilipino.

Makakatulong din ang pag-aaral na ito sa mga guro ng wika upang maunawaan ang katangian ng Pilipino bílang pangalawang wika. Makabuluhan din ito upang maging sanggunian sa paghahanda ng mga kagamitang pampagtuturo na napapanahon at angkop sa purok ng Lallo.

Ang mga suliraning tinalakay ay ang sumusunod:

1. Alin-alin sa mga ponemang segmental ng Pilipino at Ibanag ang magkakatulad?

2. Alin-alin sa mga ponemang segmental ng Pilipino at Ibanag ang magkakaibá?3. Ano-ano ang magiging kamalian ng isang mag-aaral na Ibanag sa kaniyang

pag-aaral ng Pilipino?4. Anong pamaraan ang mabuting gamítin sa pagtuturo ng Pilipino sa mga

mag-aaral na Ibanag?

Ang naging pagpapalagay sa likod ng ganitong uri ng paghahambing ay ito: Kapag ang mga ponema sa katutubong wika ng mga mag-aaral at ang mga kayarian at pamamahagi ay katulad ng Pilipino, ito’y hindi magiging suliranin sa pagtuturo ng wika. Sa kabilâng dako, ang mga ponema na kaibá sa Pilipino ay magdudulot ng suliranin.

Pagbibigay-kahululugan sa mga Datos

Ang Ibanag ay may 25 ponemang segmental. Ang mga ito ay binubuo ng 20 ponemang katinig at 5 ponemang patinig. Ang mga ito ay ang mga susmusunod:

Mga ponemang katining: / p, b, t, k, g, ’, c, f, v, h, s, z, l, m, n, ng, w, r, y/ Mga ponemang patinig: /i, e, a, o, u/

105

Matutunghayan sa tsart sa ibabâ ang nasabing mga ponemang katinig:

Talahanayan 1 Mga Ponemang Katinig ng Ibanag

Mga Ponemang Katinig

/ p / - Walang boses na bilabyal istap. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at midyal ng salitâ. Hindi ito makikíta sa posisyong pinal. Halimbawa: /plu.ma/ (pluma); /’apan/ (kunin)

/ t / - Walang boses na dental istap. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at midyal ng salitâ. Halimbawa: / tuggi/ (tugi); /bituin/ (bituin)

/ k / - Walang boses na belar istap. Ito ay nása posisyong inisyal, midyal at pinal ng salitâ. Halimbawa: /kami/ (kami); /dakal/ (malaki); /vuki/ (bundok) / ’ / - Walang boses na glottal istap. Ito ay maaaring nása unahán, midyal, at hulihán ng patinig. Halimbawa: /’aya’/ (pag-ibig); /ke’annungan/ (maging bagay)

/ b / - May boses na bilabyal. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at midyal ng salitâ. Halimbawa: /bituin/ (bituin); /be. bay/ (dagat) / d / -May boses na dental istap. Ito ay maaaring nása posisiyong inisyal ng salitâ. Halimbawa: /dagun/ (taón)

/ g / - May boses na belar istap. Ito ay maaaring nása posisiyong inisyal at midyal ng salitâ. Halimbawa: /gafu/ (simula); /la.gum/ (loob)

106

/ c / - Walang boses na albyopalatal na aprikante. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at midyal ng salitâ. Halimbawa: /ch. Nda/ (tinda); /rigacha/ (tawad)

/ f / - Walang boses na labyo-dental na prikatiba. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at midyal ng salitâ. Halimbawa: /futu/ (puso); /’afi/ (ilaw)

/ h / - Walang boses na glotal na prikatiba. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at midyal. Halimbawa: (Mga salitâng hiram sa Castilla) /hi.nmo/ (hinmo); /ahe.nte/ (ahente)

/ v / - May boses na labyo-dental na prikatiba. Ito ay maaaring nása posisyong midyal ng salitâ. Halimbawa: /ka.vu’/ (kapos)

/ s / - Walang boses na abyolar na prikatiba. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal at midyal lámang. Halimbawa: /sitta/ (kita)

/ z / - May boses na abloyar na prikatiba. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal lámang. Halimbawa: /zitta/ (dirt)

/ l / - May boses na abyolar na lateral. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal ng salitâ. Halimbawa: /lwa/ (luha); /’ali’/ (lipat); /dappal/ (tapal)

/ m / - May boses na bilabyal na nasal. Ito ay maaaring nása posisiyong inisyal, midyal, at pinal na salitâ. Halimbawa: /meddu’/ (mahal); /nga.min/ (lahat); /ngem/ (ngunit)

/ n / - May boses na albyolar na nasal. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal ng salitâ. Halimbawa: /nira/ (kanilá); /ya.na/ (ina) /davvun/ (lupa)

/ r / - May boses na albyolar tril. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal ng salitâ. Halimbawa: /rigacha/ (tawad); /ira/ (sila); /lugar/ (lugar)

/ w / - May boses na malapantig na bilabyal. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal ng salitâ. Halimbawa: /mawa.wan/ (mawala); /aggaw/ (araw)

/ y / - May boses na abyo-palatal na malapatinig. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal. Halimbawa: /ya.ma/ (tatay); /yo.ye/ (ito); /ka.kay/ (ingkong)

/ ŋ / - May boses na belar nasal. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal ng salitâ. Halimbawa: /yem/ (ngunit); /’ina.ngol’/ (hininga); /annun/ (tungkulin)

Mga Heminato sa Ibanag

Heminato ang tawag sa mga kambal-katinig na binibigkas nang waring isang ponema. Ang ganitong tunog ay maituturing na prominente sa Ibanag, tunog na matatagpuan lámang sa posisyong midyal ng salitâ. Pansinin ang sumusunod na mga pares minimal:

107

/p/ /apa/ kunin /pp/ /appan/ pain /t/ /lutu/ lingos /tt/ /luttu/ tugi /k/ /ba.ka/ baka /kk/ /bakka/ labangan ng baboy /b/ /babay/ babae /bb/ /babbay/ mga babae /d/ /adan/ Adan /dd/ /addan/ hagdan /g/ /’aga’/ hanguin (alisin sa pagkakasalang sa apoy) /g/ /’aga’/ butil /f/ /’afu’/ apo /ff/ /’affu’/ panalunan /v/ /ka.vu’/ kapos /vv/ /’avvu’/ abo /s/ /asin/ asin /ss/ /assi’/ tutong /z/ /ziga’/ hirap (wala sa posisyong midyal) /zz/ /kazzing/ kambing /l/ /’ali/ lumipat (ng lugar) /ll/ /alli’/ mabantot /m/ /’a.mu/ amo /mm/ /’ammu/ alam /n/ /anung/ Anung (palayaw) /nn/ /annung/ tungkulin /r/ /gari’/ stayp o raya /rr/ /garri’/ guhit (ng matalim na bagay)

Mga Ponemang Patinig

May limang ponemang patinig ang Ibanag. Tingnan ang tsart sa ibabâ:

Talahanayan 2 Mga Ponemang Patinig ng Ibanag

108

/ i / - May boses, mataas, harap, at di-bilog. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal. Kapag ito ay nása posisyong inisyal, pinangungunahan ito ng tunog na glotal istap. Halimbawa: /’ina . ngo’/ (hininga); /kazzing/ (kambing); /wagi/ (kapatid)

/o / - May boses, gitna, harap, at di-bilog. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal ng salitâ. Kapag ito ay nása posisyong inisyal, pinangungunahan ito ng tunog ng glottal istap. Halimbawa: /egga/ (mayroon); /ngem/ (ngunit); /kulle’ / (sigaw)

/a / - May boses, mababà, bukás na sentral at di-bilog. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal ng salitâ. Kapg ito ay nása posisyong inisyal, pinangungunahan ito ng tunog na glottal istap. Halimbawa: /’ata.wa/ (asawa); /lagum/ (loob); /’ira/ (sila);

/ e / - May boses, gitna, harap, at di-bilog. Ito ay nása posisyong inisyal, midyal, at pinal ng salitâ. Kapag ito ay nása posisyong inisyal, pinangungunahan ito ng tunog glottal istap. Halimbawa: /’olu/ (una); /uvovuk/ (salitâ); /’uto’/ (utak);

/u/ - May boses, mataas, likod, at bilog. Ito ay maaaring nása posisyong inisyal, midyal, at pinal ng salitâ. Kapag ito ay nása posisyong inisyal, pinangungunahan ito ng tunog na glotal istap. Halimbawa: /’uru/ (gamot); /tulu/ (sulo); /’arayyu/ (malayo).

Mga pantig

1. Ang mga pantig sa Ibanag ay binubuo ng mga sumusunod:

Katinig-Patinig (KP) -/mu/ (ikaw) KPK- /fun/ (puno) KKP-/sastri/ (sastre) KKPK- /allampran/ (ilawan)

2. Walang dalawang patinig na magkasunod sa isang salitâng-ugat.

3. Matatagpuan ang mga katinig sa mga sumusunod na posisyon:

Inisyal - lahat ng mga katinig Midyal - lahat ng mga katinig Pinal - lahat ng mga katinig maliban sa /p, t, g, f, h, v, z/

4. Ang mga diptonggong /ay/ at /aw/ ay matatagpuan sa Ibanag sa posisyong pinal ng salitâ. Halimbawa:

/babay/ (babae) /aggaw/ (araw)

109

5. Matatagpuan ang sumusunod na mga klaster sa posisyong inisyal ng mga salitâ: /tr, fr. br, gr, pl, pr, kl, bl, gl/. Ang mga salitâng may ganitong klaster ay mga salitâng hiram. Halimbawa:

/trak/ (trak) /fri.tu/ (prito) /gru.po/ (grupo) /bra.so/ (braso) /plu.ma/ (pluma) /pre.no/ (preno) /kle.riko/ (kleriko) /blusa/ (blusa) /gloryo.so/ (gloryoso)

Pagkakatulad at pagkakaibá

Pilipino Ibanag

/p / nása lahat ng posisyon ng salitâ wala sa posisyong pinal ng salitâ/pp/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang/b / nása lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal/bb / wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang/k/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon/kk/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang/g/ nása lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal/t/ nása lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal/tt/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang/d/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon/dd/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang/ch/ tinutumbasan ito ng ts kayâ’t nása posisyong inisyal at midyal maituturing na klaster / f/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal ng salitâ/ff/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang/h/ nása lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal/v/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal/vv/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang/s/ nása lahat ng posisyon bihirang makíta sa posisyong pinal/ss/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang/z/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at midyal/zz/ wala sa lahat ng posisyon bihirang makíta sa posisyong pinal/l/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon/ll/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang/m/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon

110

/mm/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang/n/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon/nn/ wala sa lahat ng posisyon nása posisyong midyal lámang/r/ nása lahat ng posisyon; ngunit nása lahat ng posisyon; ngunit bihira sa inisyal at pinal bihira sa inisyal at pinal/w/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon; bihira sa inisyal/y/ nása lahat ng posisyon nása posisyong inisyal at pinal/’/ nása lahat ng posisyon nása lahat ng posisyon

Magiging Kahirapan ng mga Ibanag sa Pag-aaral ng Pilipino

Iilan sa mga magiging kahirapan sa pagbigkas ng mga Ibanag sa pag-aaral ng Pilipino ay ang mga sumusunod:

1. /p/ - wala ng ponemang ito sa posisyong pinal ng salitâ sa Ibanag kayâ’t mahihirapan ang mag-aaral sa pagbigkas ng mga salitâ sa Pilipinong tulad ng atip, usap, lasap, inip, atbp.

2. Magkakaroon ng impluwensiya ang mga kambal-katinig o heminatong /pp, bb, kk, tt,dd, ss, ll, mm, rr/ sa pagbigkas ng mga ponemang /p, b, k, t, d, s, l, m, r/ sa posisyong midyal sapagkat karaniwan sa Ibanag ang kambal-katinig sa ganitong posisyon.

3. Ang karaniwang gámit ng mga ponemang /f, v, z/ sa Ibanag ay magkakaimpluwensiya sa pagbigkas ng mga ponemang /p, b, s/.

4. Sapagkat walang magkasunod na ponemang patinig sa Ibanag. Ito’y magdudulot ng bahagyang suliranin sa pagbigkas ng mga salitâng tulad ng aasahan, nagsiawit, Poon, babae, daan-daan, atbp.

5. Ang sistema ng pagbaybay sa Ibanag ay makalilito sa pagbása sa Pilipino. Ang ortograpiyang Ibanag ay may mga bakas pa ng sinaunang pamamaraan na nakalilitong lubha sa mga mag-aaral. Halimbawa:

a. Ang panghulíng tunog ay bibigkasin ng /k/ dorob /do. rok/ (batas)

b. Ang panghulíng tunog /k/ ay bibigkasin ng / ’ / turak /tu. ra’/ (letter)

k. Ang panghulíng tunog / g / ay bibigkasin ng /k / paddag /paddak/ (hangin)

111

d. Ang panghulíng tunog / d / ay bibigkasin ng /t / lagud /lagut/ (upang)

Ilang Rekomendasyon ayon sa Kinalabasan ng Pag-aaral

1. Sapagkat lahat ng palatandaan ay patúngo sa paggámit ng Pilipino bílang wikang panturo sa mga paaralan, nangangailangan ng puspusang pagtuklas ng mga kaalaman at pamamaraan túngo sa higit na mabisàng paglinang at pagpapalaganap ng wikang ito;

2. Ang pahambing na pagsusuri ay isa sa mabubuting paraan upang maging higit na sistematiko ang pagtuturo ng Pilipino sa mga di-Tagalog. Sa pamamagitan ng paghahambing sa Pilipino at sa unang wika ng mag-aaral ay matitiyak ng guro ang magiging suliranin ng mga mag-aaral upang siyá niyang mabigyan ng diin sa kaniyang pagtuturo.

3. Rebisahin ang mga kurso sa mga dalubhasaan at pamantasan upang magkaroon ng puwang ang pagpasok ng lingguwistika;

4. Ipagpatuloy ang nasimulang palatuntunan para sa mga iskolar dito at sa ibáng bansa tungkol sa wika;

5. Maglathala ng mga pinakahulíng kaalaman tungkol sa pagtuturo ng Pilipino sa liwanag ng mga bagong prinsipyong bunga ng ibá’t ibáng disiplina sa lingguwistika;

6. Akitin ang mga guro sa malimit na pagdalo sa mga seminar, kumperensiya, at mga gawaing-kapulungan ukol sa lingguwistika.

Kongklusyon

Ngayon, higit kailanman, natatadhana ang maselan at napakahalagang bahagi o punto ng kasaysayang pang-edukasyon sa ating bayan sa paggámit ng Pilipino bílang wikang panturo. Nagbabadya ito ng isang bagong pananaw, isang matibay na paninindigan at marubdob na paghahangad sa makabagong pagtuturo ng wika.

Naniniwala ang mananaliksik na ito na ang isinagawang pahambing na pagsusuring ito, bagama’t pahapyaw lámang, ay magiging panimula ng ibá pang pagsusuri na higit na masusi at maalam upang mapataas ang uri ng pagtuturo at maging daan túngo sa matagumpay na kaisahan ng wikang pambansa sa isang tahimik at maunlad na bansa at ng kaniyang mga mamamayang balanse ang pagkatao, matalino, makabuluhan, marangal.

Vito C. Santos

PAGPAPAKILÁLA SA ILANG GITLAPING PATAY SA TAGALOG

ITO’Y ISANG PANIMULANG pag-aaral tungkol sa ipinalalagay naming “bagong tuklas” na mga gitlaping Tagalog. Bagong tuklas, ang sabi namin, sapagkat kung hindi kami nagkakamali, wala pang sinumang kumikilála, ni nag-ukol ng pag-aaral sa mga tipik na papaksain namin sa papel na ito. Maging sa opisyal na Balarila ng Wikang Pambansa ay hindi nangabanggit ang mga ito. Dalawa lámang ang gitlaping pinag-ukulan ng pag-aaral ng Balarila, ang “-um-” at “-in-,” na kapuwa isinisingit sa pagitan ng una at ikalawang titik ng salitâng nagsisimula sa katinig, gaya sa mga salitâng lumakad, sumama, kumain, tinapà, sinaing, at marami pang ibáng kauri ng mga ito. Nabanggit din ang gitlaping “-al-” sa hanay ng mga panlaping malabuháy, ngunit maliban sa pagkakabigay ng dalawa o tatlong halimbawang salitâng kinapapalooban nitó, ay wala namang ginawang anumang pagsusuri.

Ang gitlaping “-al-” ay naging paksa na rin sa isang pag-aaral ng nasirang Julian C. Balmaseda, isang dalubwika at naging patnugot ng Surian ng Wikang Pambansa, ngunit dahil sa pagkakahawig-hawig ng itinalâng mga kahulugan, yao’y lalong naging malabo at masalimuot, sa halip na maunawaan. Gayunman, ang pag-aaral na iyon ay naging kapaki-pakinabang, hindi lámang dahil sa nagbukás ng landas sa pagtuklas ng ibá pang mga panlaping patay sa tagalog, kundi lubos pa ring nagpasinungaling sa naging paniwala ni Louis B. Wolfenson, na sa Tagalog ay may mga gitlaping “la”, “li” at “lo,” nang talakayin niya ito sa isang pag-aaral na nalathala sa Journal of American Oriental Society noong 1906, sa ilalim ng pamagat na “The Infixes LA, LI, LO in Tagalog.”

Madalîng mauunawaan ang kahalagahan ng pagsusuri at muling pagbúhay, hangga’t maaari, sa mga patay na panlaping Tagalog, kung isasaalang-alang na sa Tagalog, ang mga panlapi’y siyáng pangunahing batis ng pagpapayaman. Walang pandiwang salitâng-ugat sa Tagalog, maliban sa ilang halimbawang ginagámit sa anyong pautos sa gámit na kolokyal, ngunit dahil sa mga panlapi, ang lahat ng salitâ ay, maging hiram o likha, ay maaaring magawang pandiwa. Ito, marahil, ang ikinahihigit ng Tagalog sa ibáng mga wika, kasáma na ang Ingles at Castilla. Sa pamamagitan ng mga panlapi ay maaari táyong makabuo ng ibá’t ibáng anyo ng mga salitâ, batay o hango sa isang salitâng-ugat, maging ito’y hiram o likha. Kunin nating halimbawa ang salitâng “araw.” Mula sa salitâng ito, ay subukin

113

ninyong magtalâ ng mga salitâng maaaring bumuo sa pamamagitan ng mga panlapi at kayó’y magugulat sa dami ng inyong maitatalâ.

Gitlapi rin ang “a” sa Tagalog

Sa pagkaunlapi (prefix), ang kahulugan ng “a-” ay kilalá na. Sa mga salitâng ani, anila, anang, aniya, anito, aniyon, at ibá pa, halimbawa, ang kahulugan ng unlaping “a-” ay “sabi o wika,” ngunit bálang gitlapi, ang kahulugan nitó ay hindi pa nakikilála, kayâ ito ang sisikapin naming ipakilála sa pag-aaral na ito. Ngunit bago kami magpatuloy sa gagawin naming pagsusuri, marahil ay hindi masamâng malaman muna natin kung ano itong tinatawag na mga panlapi. Ganito ang sinasabi ng Balarila: “Tinatawag na panlapi ang isa o ilang pantig na ikinakama sa salitâ upang ito’y mabigyan ng ibá-ibáng hinggil at tungkulin sa pananalita.” Hinggil sa kalagayan, ang mga panlapi’y tinatawag na unlapi kung nása unahán ng salitâ, gitlapi kung nása gitna o nása loob, hulapi kung nása hulihán, kabilaan kung nása una’t hulihán, at laguhan kung bukod sa nása magkabilâng panig ng salitâ, ay mayroon pa ring nása loob. At sapagkat ang “a,” na pag-aaralan natin ngayon, ay nása loob ng salitâ, ito’y ituturing natin na isang gitlapi.

Ang isang panlapi, upang matawag na ganito, ay kailangang magkaroon ng sariling tiyak na kahulugang dapat makilála agad sa kinalalangkapang salitâ, batay sa kahulugan ng salitâng-ugat. Ngayon, itanong natin ito: Ang “a” ba, halimbawa, sa mga salitâng lubalob, ligalig, tigatig, sibasib, subasob, at sugasog, ay may ibinibigay na kahulugan, hinggil o tungkulin sa mga salitâng kinapapalooban? Kung mayroon, ano-ano ang mga salitâng-ugat?

Gawin natin ang pagsusuri. Batay sa mga halimbawang salitâng nása itaas nitó, at sa pagpapalagay, sa simula, na gitlapi nga ang “a,” ang lumilitaw na mga salitâng-ugat, ayon sa pagkakasunud-sunod, ay lublob, liglig, tigtig, sibsib, subsob, at sugsog, mga salitâng pawang kilalá at ginagámit sa buong kalalawiganang Tagalog. Samakatwid, kung galing sa lublob ang LUBALOB, sa liglig ang LIGALIG, sa subsob ang SUBASOB, at sa sugsog ang SUGASOG, ang panimulang pagsusuri ay maaari nating gawin sa pamamagitan ng paghahanay sa mga halimbawa, na gaya ng makikíta sa sumusunod:

LUBALOB (galing sa lublob, ang paglulubog at madalîng pag-aalis ng isang bagay sa tubig o putik): Labis na paglulunoy sa tubig o putik; paglulublob nang matagal at paulit-ulit; pagkagumon nang lubusan sa bisyo o anumang masamâng hilig.

LIGALIG (galing sa liglig, ang pag-alog sa sisidlan upang masiksik na mabuti ang laman; pagkaalog ng laman o lulan ng sasakyan): Gulo, kaguluhan o pagkakagulo; anumang nagdudulot ng bagabag, o ang bagabag na nga.

TIGATIG (galing sa tigtig, ang pagkasiksik ng laman dahil sa pagkaalog ng sisidlan upang masiksik ang laman): Hindi pagkapatahimik; ligalig na kalagayan ng loob o damdamin.

114

SIBASIB (galing sa sibsib: dahan-dahang paglubog, halimbawa’y ng araw; mahinay na pagsipsip ng sabaw ng pagkain, gaya ng ginagawa ng baboy na walang gana sa pagkain): Daluhong ng mabangis na hayop; pasinghal na paglusob.

SUBASOB (galing sa sugsog: pagtalunton sa landas o daan): Masigasig na pagtalunton sa landas o dinaanan ng isang hinahanap; masusing paghahanap sa lahat ng dako sa isang bagay na nawawala.

Mapapansin agad sa mga halimbawa, ang pagkapasingit ng “a” sa pagitan ng dalawang pantig na magkatulad, na bagaman hindi siyáng laging nangyayari, gaya ng makikíta sa ilang halimbawang nása dakong hulihán nitó, ay pinatutunayan namang siyáng nakararami. Ngunit ang makikíta, na waring hindi nababago, ay ang pagkapatambal ng “a” sa bigkas ng hulíng katinig ng unang pantig ng salitâng-ugat. Wala kaming makítang halimbawa ng mga salitâng-ugat na bukás ang unang pantig na kinagigitlapian ng “a”.

Batay sa mga kahulugang nakíta na natin sa mga halimbawang nása itaas nitó, maaaring hatiin sa dalawang uri ng kahulugan ang ibinibigay ng “a” sa pagkapagitlapi sa mga salitâng-ugat. Una: sa lubalob, sibasib, subasob, at sugasog, ay madalîng makikítang ang “a” ay nagbibigay ng pasidhi o palawak na kahulugan ng salitâng-ugat. Ikalawa: sa ligalig at sa tigatig, ang ibinibigay namang kahulugan ay resulta o bunga o ang nangyayari matapos maganap ang ipinahihiwatig na kahulugan ng salitâng-ugat.

YUGAYOG ( < yugyog) SULASOL ( < sulsol) DULADOL ( < duldol) SAGASAG ( < sagsag) SULASOD ( < sudsod) LIBALIB ( < liblib) LAGAMAK ( < lagamak) UGAOG ( < ugog) IGAIG ( < ig-ig) BUTABOT ( < butbot) DALAHAK ( < dalhak) TIBATIB ( < tibtib) PUGAPOG ( < pugpog) LUGALOG ( < luglog) GUTAGOT ( < gutgot) BULABOD ( < bulbod) KUBAKOB ( < kubkob) SAGASAG ( < sagsag) PALATAK ( < paltak) SIGASIG ( < sigsig) UPAOP ( < up-op) HUDAHOD ( < hudhod) UKAOK ( < uk-ok)

Sa kahulugan naman na “resulta o bunga,” ay maaaring ibílang na mga halimbawa ang mga sumusunod:

BUGABOG ( < bugbog) BULABOG ( < bulbog) BAGABAG ( < bagbag) DAGASA ( < dagsa)

Makikíta sa mga halimbawa, na maliban sa lagmak na naging LAGAMAK, sa dalhak na naging DALAHAK, sa paltak na naging PALATAK, sa unang hanay; at sa lagpak na naging LAGAPAK, sa dagsa na naging DAGASA, sa bulbog na naging BULABOG, sa ikalawa, ang lahat ng salitâng-ugat ay binubuo ng inuulit na pantig, na kundi man kabilaan,

115

ay tambal-hulí. Anupa’t sa kalahatan, ang kinapapalooban ng gitlaping “-a-,” kung ito’y matatawag na ngang gitlapi, ay mga salitâng binubuo ng pantig na inuulit at bihirang-bihira ang mga salitâng tumataliwas.

Ayon sa tungkulin at kapakanan, gaya ng makikíta sa mga halimbawa, ang “a” ay isang gitlaping makangalan, at ang lahat ng salitâng kinalalangkapan nitó ay maaaring tumanggap ng ibáng mga panlapi sa ibá’t ibáng anyo at kahulugan. Masasabi, halimbawa, ang: lumubalob, maglubalob, ilubalob, paglulubalob; ligaligin, maligalig, kaligaligan, pagkaligalig; isubasib, masubasob, sumubasob, pagsubasob; tigatigin, matigatig, pagkatigatig; bagabagin, mabagabag, pagkabagabag; bulabugin, mabulabog, pagkabulabog; at iba pa.

Gitlapi rin ang “ang”

Sa isang pag-aaral ni Balmaseda tungkol sa mga panlapi ay sinabi niyang ang “nga” ay isang patay na gitlapi sa Tagalog, gaya halimbawa sa mga salitâng mangatuwà (gáling sa matuwâ), mangawalâ (gáling sa mawalâ), mangabasâ (gáling sa mabasâ), mangagdala (gáling sa magdalá), at mangagbasá (gáling sa magbasá). Kung susuriin, aniya, ang “nga” ay nagbibigay ng kahulugang pangmarami sa mga pandiwang binabanghay sa “ma” at sa “mag.” Alinsunod pa rin sa kaniya, ang “nga” ay isinisingit sa pagitan ng unlapi at ng salitâng-ugat. Kung ito’y totoo, bakit hindi ganito ang nagyayari sa kaniyang dalawang hulíng halimbawa (mangagdalá at mangagbasá), na kung talagang susundin ang kaniyang sinabi, ay dapat sanang maging magNGAdalá at magNGAbasá. Subalit wala táyong mga salitâng MAGNGADALA at MAGNGABASA, kayâ hindi kami makapaniwalang “nga” ang tunay na gitlapi sa mga halimbawang salitâng nabanggit sa itaas nitó.

Dahil sa aming pag-aalinlangan sa ginawang pagsusuri ni Balmaseda, gumawa kami ng sariling pag-aaral sa bagay na ito. Ngunit bago kami gumawa ng pagsusuri, ay nagtipon muna kami ng ilan pang mga salitâng maaaring magámit na halimbawa sa aming pag-aaral, gaya ng mga sumusunod: MANGAALIS (gáling sa maalís), MANGASAWI (gáling sa masawî), MANGAMATAY (gáling sa mamatáy), MANGABIGO (gáling sa mabigô), MANGASIRA (gáling sa masirà), MANGAGSULAT (gáling sa magsulát), MANGAGSABI (gáling sa magsabi), MANGAG-ARAL (gáling sa mag-aral), MANGAGTINDA (gáling sa magtinda), MANGAGLAKAD (gáling sa maglakad), at MANGAGSALITÂ (gáling sa magsalitâ).

Kung hindi nga “nga” ang gitlapi sa mga salitâng nabanggit, ang bagay na ito ay dapat maging maliwanag sa pamamagitan ng mga patunay, na mangyaring di dapat din namang ipakilála nang maliwanag kung bakit hindi, at kung ano naman ang ipinalalagay na siyáng tumpak na panlapi. At ganito nga ang aming gagawin ngayon dito.

Ngunit bago kami magpatuloy, sapagkat gitlapi ang aming susuriin, ibig muna naming sariwain sa inyong pang-unawa, na ang panlahat na tuntunin sa paggigitlapi, bagaman mayroon ding tumataliwas, ay dapat mapasingit ang gitlapi sa pagitan ng una at ikalawang titik ng salitâng nilalapian, maging ito’y ugat o maylapi nang salitâ. Batay sa

116

ganitong tuntunin, ang “nga”, upang ito’y maging gitlapi, ay dapat mapasingit sa pagitan ng una at ikalawang titik, subalit hindi nga ganito ang nagyayari, sapagkat sa mga halimbawang salitâ, sa banghay sa “ma”, ito’y sa pagitan ng unlapi at ng salitâng batayan napapasingit, at sa banghay sa “mag”, sa pagitan ng ikalawa at ikatlong titik ng unlapi, alalaong baga’y sa pagitan ng “ma” at ng “g”. Sa biglang malas, sa una ay maaaring ipalagay na tumpak, ngunit dito sa hulí, kailanman ay hindi maaaring mangyari, sapagkat kung ito ang masusunod, ang MAGSALITÂ ay magiging magNGAsalitâ at hindi MANGAGSALITÂ.

Sa bisà ng ganitong paliwanag, hindi maaaring maging gitlapi ang “nga”, sapagkat ito’y tuwirang lumalabag sa pangkalahatang tuntunin sa paggigitlapi. Ngunit kung hindi nga “nga,” ay ano ang gitlapi sa mga nabanggit na salitâ? Ito ang katanungang dapat sagutin.

Bílang pag-alinsunod sa pangkalahatang tuntunin ng paggigitlapi, alalaong baga’y sa pagitan ng una’t ikalawang titik ng salitâng nilalapian napapasingit ang gitlapi, mapapansin sa mga halimbawa, na ang tipik na “ang” ang maaaring ihiwalay at ang maiiwang mga salitâ’y mga pandiwang nása anyong pang-isahan, samantalang ang mga salitâng kinapapalooban ng tipik na ito, ay mga salitâng nása anyo namang pangmaramihan. Batay sa ganitong pagkakilála, ang ibinibigay na kahulugan ng “ang” sa kinagigitlapiang salitâ ay maliwanag. Wala itong ibáng kahulugang ibinibigay sa kinapapaloobang salitâ, maliban sa pagkakaroon ng diwang pangmarami ng mga pandiwang banghayin sa “ma” at sa “mag”, sa anyong pawatas, sa pautos, at sa paturol na panghinaharap, na nagiging “na” at “nag” sa anyong paturol sa pangnagdaan at pangkasalukuyan.

Pinatutunayan ng pagsusuring ito, na ang “ang” ay isang gitlaping buháy sa Tagalog, ngunit nananatíling hindi nakikilála dahil sa maling palagay ng unang gumawa ng pagsusuri. Pinatutunayan pa rin, na hindi “nga,” kundi “ang” ang gitlaping ginagámit sa pagbibigay ng anyong pangmarami sa mga pandiwang banghayin sa “ma” at sa “mag”, at sa ibá pang anyong batay sa, o kasing-uri, ng mga ito.

Ang Kahulugan ng Tipik na “ag”

Hindi namin aangkinin ang pagpapakilála sa tipik na “ag” bílang gitlapi, sapagka’t ito’y naipakilála na ng nasirang Julian C. Balmaseda sa pag-aaral ng kaniyang ginawa tungkol sa gitlaping “al.” Ang wika niya: “Sa ibang araw, kung pinapalad pa, ay sakâ na kami magpapatuloy ng pagsasalitâ hinggil naman sa interfihong “AG,” bagama’t ngayon pa’y maipagpapauna na natin sa madla upang mapag-ukulan na nilá ng pagsusuri kung bakit ang mga kilaláng ugat na SINSIN, SADSAD, BAGBAG, LASLAS, TAKTAK, TUKTOK, SUDSOD, TINGTING, SANSAN at LAGLAG, sa tulong ng paningit na “AG” ay nakapagpasok sa wikang Tagalog ng mga salitâng SAGINSIN, SAGADSAD, BAGABAG, LAGASLAS, TAGAKTAK, TAGUKTOK, SAGUDSOD, TAGINTING, SAGANSAN at LAGALAG…Sa biglang pagsusuri ang tipik na “AG” ay nakapagdudulot ng lalong tindi (enfasis) o katuluyan (continuidad) sa dáting kahulugan ng ugat na pinagsasangkapan.”

117

Kung natuloy o hindi ang pag-aaral ng nasirang Balmaseda sa gitlaping ito, ay hindi namin nalalaman, at sapagkat wala naman kaming nababása tungkol dito, ipinalagay naming hindi na niya ito nagawa bago siyá sumakabilang-búhay, kayâ naman, bílang isang pangangahas ay kami na ngayon ang magpapatuloy ng pagsusuri sa di niya natapos gawin.

Ang “ag” ay hindi naiibá sa mga gitlaping “um” at “in,” kung ang pag-uusapa’y ang kinasisingitan nitó sa salitâng-ugat; anupat ang “ag” ay sa pagitan din ng una at ikalawang titik ng kinalalapiang salitâ napapasingit, katulad sa mga salitâng kagaskas, dagundong, hagulhol, lagaslas, pagakpak, sagitsit, lagutok, lagublob, laganap, lagaylay, tagunton, wagayway, saginsin, hagunhon, at ibá pa.

Sa ganitong mga halimbawa, ang pagkilála sa pinanggalingang mga salitâng-ugat, ay madalî nang magagawa. Alisin natin ang “ag” at ang maiiwang mga salitâ ay kaskas, dundong, hulhol, laslas, pakpak, sitsit, lutok, lublob, lanap, laylay, tunton, wayway, sinsin, at hunhon. Mapapansin, na, ang mga salitâng-ugat na ito ay pawang mga pangngalan, na gaya rin ng mga salitâng kinagigitlapian ng “ag.” Dahil dito, ang “ag”, samakatwid, ay isang gitlaping makangalan.

Kung susuriin, madalîng makikilála, na, ang unang walong halimbawang salitâng nása itaas nitó (kagaskas, dagundong, hagulhol, lagaslas, pagakpak, sagitsit, lagutok at lagublob), ay mga pangngalan ng ibá’t ibáng uri ng tunog o ingay, na humigit-kumulang ay bunga o likha ng ipinahihiwatig na kahulugan ng mga salitâng-ugat; samantala, ang hulíng anim na salitâ naman (laganap, lagaylay, tagunton, wagayway, saginsin at hagunhon), ay mga salitâng kababakasan ng pagpapalawak o pagbibigay-tindi ng kahulugang ipinahihiwatig ng salitâng-ugat. Batay dito, ang “ag”, sa pagkagitlapi, ay may dalawang kahulugang ibinibigay sa pagkapalapi sa salitâng-ugat. Una, ang salitâng-ugat ay nagiging pangalan ng tunog o ingay; at ikalawa, ang kahulugan ng salitâng-ugat ay nagkakaroon ng higit na lawak o tindi.

Maaaring may ibá pang mga kahulugang ibinibigay ang gitlaping “ag” sa kinalalapiang salitâ, ngunit sa isang pag-aaral na panimula lámang na katulad nitó, may palagay kaming ang dalawang nabanggit na mga kahulugan, ay maaari nang makatulong sa sinumang ibig gumawa ng sarili’t lalong malawak na pananaliksik at pagsusuri. Mahalagang malaman, na ang gitlaping ito ay laging nása pagitan ng dalawang unang titik sa unang pantig ng salitâng dadalawahing pantig, maging kabilaan man o bukás.

Ang kabuluhan at kahalagahan ng “ag” bílang gitlapi, ay pinatutunayan ng napakaraming salitâng kinalalapian nitó. Narito pa ang ilang halimbawang aming naitala: bagakbak (gáling sa bakbak), bagusbos (gáling sa busbos), kagangkang (gáling sa kangkang), kagiskis (gáling sa kagiskis), kagulkol (gáling sa kulkol), dagasdas (gáling sa dasdas), laguslos (gáling sa luslos), haguthot (gáling sa huthot), kagungkong (gáling sa kungkong), kaguskos (gáling sa kuskos), lagaklak (gáling sa laklak), pagulpol (gáling sa pulpol), sagalsal (gáling sa salsal), taguktok (gáling sa tuktok), bagaybay (gáling sa baybay), dagildil (gáling sa dildil), dagubdob (gáling sa dubdob), hagudhod (gáling sa hudhod), sagadsad (gáling sa sadsad), tagaytay (gáling sa taytay), at ibá pa.

118

Ang “ay” ay Tipik ding May Kahulugan sa Loob ng Salitâ

Bílang tipik na may kahulugan sa loob ng isang salitâ, ang gitlaping “ay” hindi pa rin nakikilála sa Tagalog. Ito’y hindi rin nabanggit sa Balarila ng Wikang Pambansa at maging sa mga pag-aaral ng nasirang dalubwikang Julian C. Balmaseda. Hindi rin ito kasáma sa talaan ng mga panlaping inihanda ni Dr. Cecilio Lopez, naging kalihim-tagapagpaganap ng Surian ng Wikang Pambansa at dáting punò ng Kagawaran ng mga Wikang Silanganin sa Pamantasan ng Filipinas.

Ang gitlaping “ay” ay una naming napansin sa mga salitâng kagangkang, payagpag, tayantang, at tayangkad, nang sa paghahanda ng isang diksiyonaryong Tagalog-Ingles ay nagkaroon kami ng hinalang ang mga salitâng ito’y gáling sa mga ugat na kangkang, pagpag, tantang, at tangkad, sa ganyan ding pagkakasunud-sunod. Sinubok naming ihiwalay ang “ay” sa limang pinaghihinalaang salitâ at kami’y nagulat sa aming nakítang naiwang mga salitâ, na pawang nagpatunay sa aming hinala. Anupat dahil sa ganitong pangyayari, nagsikap kaming maghanap pa ng mga salitâng kinapapalooban ng “ay” na sa palagay namin ay kauri ng limang naunang mga halimbawa. Ang sumusunod ay ilan lámang sa marami naming naitalâ: dayukdok (gáling sa dukdok), kayagkag (gáling sa kagkag), dayandang (gáling sa dandang), kayungkong (gáling sa kungkong), gayaygay (gáling sa gaygay), mayukmok (gáling sa mukmok), payikpik (gáling sa pikpik), tayakad (gáling sa takad), kayudkod (gáling sa kudkod), bayambang (gáling sa salitâng bambang), kayangkang (gáling sa kangkang), at marami pang ibá.

Makikíta sa mga halimbawa, na ang pangkalahatang diwang ibinibigay ng “ay” sa pagkagitlapi nitó sa mga salitâng-ugat, ay ang pagkakaroon ng pasidhing bisà o ng tinding higit sa ipinakikilála ng kahulugan ng ugat, maging sa pagkapang-uri o sa pagkapangngalan. Mapupuna rin, na, ang gitlaping ito ay hindi tumataliwas sa pangkalahatang tuntunin ng paggigitlapi, alalaon baga’y nasisingit sa pagitan ng una at ikalawang titik ng salitâng-ugat, maging kabilaan man o bukás ang pantig.

Maaaring itong “ay,” bílang gitlapi, ay may ibá pang mga kahulugan kung susuriing mabuti ang mga salitâng kinapapalooban nitó, subalit para sa pagpapakilála lámang na katulad ng layon ng pag-aaral na ito, ang pangkalahatang diwang ipinakikilála ng tipik na ito, sa palagay namin, ay maaari na ring makatulong sa lalong masinsina’t malawak na pagsusuri.

Gitlapi rin ang “il”

Sa salitâng TILAPON namin unang napansin ang tipik na “il” bílang gitlapi. Agad mapapansin ng sinuman, na, kapag inihiwalay sa tilapon ang “il”, ang maiiwang mga titik kung pag-uugnayin, ay magiging tapon, isang salitâng ang kahulugan ay kilaláng-kilalá sa buong kalalawiganang Tagalog. Ngunit sa layunin ng pagpapakilála sa “il,” bílang isang tipik na may kahulugan sa pagkapalapi sa ibáng salitâ, ang pagbibigay ng isa lámang na

119

halimbawang salitâ, ay hindi sapat. Kayâ, bukod sa tilapon, kami’y nagsaliksik pa ng ilang salitâng maaaring magámit sa ganitong pagsusuri. Narito ang ilan pang halimbawa: hilantad (gáling sa hantad), hilagpos (gáling sa hagpos), tilamsik (gáling sa tamsik), tilabsaw (gáling sa tibsaw), tilabsik (gáling sa tabsik), tilabso (gáling sa tabso), hilakbot (gáling sa hakbot), hiliwid (gáling sa hiwid), tilabsak (gáling sa tabsak), tilagos (gáling sa tagos), tilarok (gáling sa tarok), tilasok (gáling sa tasok), tilaok (gáling sa taok), at ibá pa.

Sa biglang malas, lalo sa pangkasalukuyang gámit, ang kahulugan ng mga salitâng halimbawa ay halos siyá na ring kahulugan ng salitâng-ugat, bagaman kung susuriing mabuti, ay mayroon ding makikítang bahagyang pagkakaibá. Kagaya rin ng “ay,” ang pangkalahatang diwang ibinibigay ng “il” ay pagpapasidhi o pagbibigay ng higit na tindi ng ipinakikilálang kahulugan ng ugat, bagaman, sa kasalukuyang gámit ngayon ay hindi na ito halos napapansin.

Pangwakas na Kuro-kuro

Sa buong pag-aaral na ito, pinagsikapan naming maipakilála na sa Tagalog ay mayroon táyong mga patay at buháy na gitlaping hindi pa nangakilála, na kung muling bubuhayin at gagamítin, ay malaki ang maitutulong sa pagpapayaman ng ating wika. Lima sa mga ito, ang aming pinagsikapang suriin at ipakilála sa pag-aaral na ito.

Bukod sa kahirapan ng pagpapakilála sa mga gitlaping pinapaksa ng pag-aaral na ito, ang pagsusuri sa mga tungkulin at kahulugang ibinibigay ng mga ito sa pagkapagitlapi sa mga salitâng-ugat, ay naging isang malaking suliranin. Upang ito’y magawa, ang ginámit naming paraan ay ang paghahawig ng kahulugan ng salitâng-ugat at ng kahulugan ng salitâng nabuo sa pamamagitan ng gitlaping pinag-aaralan, na mangyari pang di kung ano ang naging pagkakaibá, ay siyá na ring ipinalalagay naming kahulugan at tungkulin ng gitlapi.

Tungkol sa pagbúhay at paggámit na muli sa “a,” bílang gitlapi, at sa ibá pang sinuri’t pinag-aralan sa papel na ito, mahalagang maláman ang pag-aaral na ginawa ni E. Arsenio Manuel ng Pamantasan ng Filipinas hinggil sa unlaping “hing-“, sa tatlong anyo nito: hing-, hin-, at him-. Nagbigay siyá ng mga halimbawa kung paano magagámit ang mga unlaping ito sa pagbubuo ng mga bagong salitâng hango sa mga kilaláng salitâng-ugat sa Tagalog, gaya ng himbabahay (gáling sa bahay), na tinapatan niya ng kahulugang “mansion” sa Ingles; hinlulook (gáling sa salitâng look), na ang ibig sabihin ay “gulf ”; hindaragat (gáling sa dagat), na “ocean” naman ang kahulugan; at hintatao (galing sa tao), bílang katumbas ng “giant.”

Madalîng mapupuna sa pag-aaral na ito ni Manuel, na ang kahulugang ibinibigay ng unlaping hing-, sa tatlong anyo nitó, ay diwa ng kalakhang kagyat na makikilála batay sa kahulugan ng salitâng-ugat at ng nabuong salitâ.

120

Ang pag-aaral na ito, sa kabuuan, ay nagpapatibay sa pangkalahatang tuntunin na, sa Tagalog, ang mga gitlapi ay laging sa pagitan ng una at ikalawang titik ng salitâng batayan isinisingit, maliban sa “a,” na karaniwan nang isinisingit sa pagitan ng dalawang pantig na malimit ay magkatulad, kabilaan man o tambal-hulí. Dito’y pinagsikapan ding maipakilála ang gitlaping “ang,” na dahil sa isang pagkakamali ng unang pagsusuri, ay naging “nga.”

Maliban sa mga gitlaping “um” at “in,” at sa “ang,” na karaniwang ginagámit sa pagbibigay ng anyong pangmarami sa mga pandiwang banghayin sa “ma” at “mag,” ang marami sa mga gitlaping Tagalog ay makangalan.

Purificacion G. Delima

ANG GRAMATIKANG FILIPINO

Nakapailalim ang wika sa mithiin ng pagbuo ng isang bansa. Tinuturing ang wika bílang simbolo ng pagkakakilanlan. Wika rin ang mabisàng salik ng pagbubuklod, lalo ng mga bansang dumaan sa mga puwersang kolonyal at ng mga lipunang multilingguwal, katulad sa karanasan ng mga bansa sa Silangang Africa, Timog at Timog-silangang Asia, kabílang na ang Filipinas (Millar, 2005). Sa parehong nabanggit na sitwasyon, mayroong agarang pangangailangan na makatáong interbensiyon sa pagpaplanong wika (PW). Tunguhin ng PW ang isang sadya at sistematikong pagtukoy sa patakaran sa wika at sa planong implementasyon nitó na may pagtanaw panghinaharap (Rubin at Jernudd, 1971 sa Baldauf sa Hinkel, 2005).

Patakaran sa Wika

Sa kaso ng Filipinas, ang PW ay nag-umpisa pa sa probisyon ng 1935 Konstitusyon nang matukoy ang pagbuo ng isang wikang pambansa batay sa isa sa umiiral na mga katutubong wika. Bunsod nitó pinirmahan ni Pangulong Manuel L. Quezon noong 1937 ang Executive Order No. 134 na nagproklama ng Tagalog bílang batayang wika ng wikang pambansa. Pinangalanang “Pilipino” ang unang wikang pambansa noong 1959, subalit sa 1973 Konstitusyon idineklarang “Filipino” ang wikang pambansa at hábang ito ay pinayayaman at pinalalaganap, ang “Pilipino” ay mananatíli bílang wikang opisyal ng bansa. Bunsod din ng 1973 Konstitusyon nabuo ang unang determinadong patakaran sa wika—ang Patakaran sa Edukasyong Bilingguwal (BEP)—sa pamamagitan ng National Board of Education (NBE) Resolution No. 73-7, s. 1973, ng Department of Education and Culture (DEC) Order No. 25, s. 1974, at ng Department of Education, Culture, and Sports (DECS) Order No. 52, s. 1987—mulang 1973–2008. Sa BEP, tinukoy ang wikang kolonyal na Ingles bílang wikang panturo sa mga disiplinang agham at matematika; samantalang ang wikang pambansang Pilipino naman ang tinukoy para sa mga disiplinang sosyo-humanidades. Lingid sa lahat, ang BEP ay may mithiin na sa kalaunan ang Pilipino ang mamamayaning wikang panturo sa lahat ng disiplina sa lahat ng antas sa sistemang edukasyon ng Filipinas—isang makabayang mithiin na nauwi lámang sa límot dahil sa pagpapalit ng pamunuan sa pamahalaan.

122

Sa Artikulo XVI, Seksiyon 6 ng 1987 Konstitusyon natukoy na ang wikang pambansa ay “Filipino” at ito ay pagyayamanin ng ibá pang mga wika sa buong Filipinas. Sa panahon ding ito nabuo ang DepEd Order No. 74, s 2009, isang bagong patakaran sa wika na pumalit sa BEP—ang Mother Tongue-based Multilingual Education (o MTB-MLE). Sa patakarang ito kinikilála ang kahalagahan ng ibáng mga wika sa Filipinas na mga unang wika (W1) rin sa mga komunidad labas sa Panrehiyong Punong Lungsod (NCR).

Mababanggit na sa parehong BEP at MTB-MLE, ang wikang pambansa ay tampok na wika ng literasi at pagtuturo, hábang nakapaloob rin ang wikang kolonyal na Ingles bílang wikang panturo sa maraming taón ng pag-aaral ng batàng Filipino, at batay na rin sa Saligang Batas ng bansa bílang isang opisyal na wika mula pang pamahalaang Komonwelt hanggang ngayon—isang patuloy na mapanuyang biro sa tahanan at sa buong búhay ng mamamayang Filipino hábang ang batas ay hindi naaamyendahan.

Plano ng Pagpapatupad

Tatlo ang hakbang túngo sa implementasyon ng nabuong patakaran sa wika—(1) ang planong pangkorpus; (2) ang planong wika-sa-edukasyon; at (3) ang planong kultibasyon (Rubin at Jernudd, Ibid).

Sa planong pangkorpus, kailangang tumukoy sa tatlong gampanin—(a) pagbuo ng ortograpiya (graphization); (b) pagbuo ng gramatika (grammatication); at (c) pagbuo ng diksiyonaryo (lexication). Sa planong wika-sa-edukasyon, kailangang tukuyin ang aplikasyon ng patakaran sa wika sa kurikulum, sa metodolohiya, sa kagamitang pampagtuturo, at sa pagtatáya ng mga kasanayán at kaalaman. Sa planong kultibasyon, kinakailangan ang (a) pagtaguyod at pagpapaunlad ng wika sa opisyal, institusyonal, at indibidwal na antas; at (b) intelektuwalisasyon ng wika sa agham, industriya, mga propesyon, at panitikan.

Sa tatlong kahingiang proseso ng PW na nabanggit sa itaas iikot ang susunod na talakay sa konteksto ng Filipino bílang wikang pambansa bunsod pa rin ng sumusunod na atas ng Artikulo XIV, Seksiyon 6 ng 1987 Konstitusyon ng Filipinas:

The national language of the Philippines is Filipino. As it evolves, it shall be further developed and enriched on the basis of existing Philippine and other languages.

Estado ng Wikang Pambansa

Ang Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) ang natatanging ahensiya ng wika ng pamahalaan. Ito ang may mandatong palaganapin, paunlarin, at pagyamanin ang wikang pambansang Filipino ayon na rin sa atas ng Konstitusyon. Tatlong taón pa lámang sa posisyon mulang 2013, ang bagong pamunuan ng KWF sa pamumuno ng Pambansang

123

Alagad ng Sining Virgilio S. Almario ay agarang naglunsad ng mga aktibidad upang makamit ang tinukoy nitóng bisyon para sa ahensiya na “Filipino: Wika ng Dangal at Kaunlaran.” Sa pamamagitan ng Kapasiyahan Blg. 13-39, s. 2013 ng Kalupunan ng mga Komisyoner, binigyan ng sumusunod na batayang deskripsiyon ang Filipino bílang wikang pambansa:

Ang Filipino ay ang katutubong wika na ginagámit sa buong Filipinas bílang wika ng komunikasyon, sa pabigkas at sa pasulat na paraan, ng mga pangkating katutubo sa buong kapuluan. Sapagkat isang wikang buháy, mabilis itong pinauunlad ng araw- araw at ibá’t ibáng uri ng paggámit sa ibá’t ibáng pook at sitwasyon at nililinang sa ibá’t ibáng antas ng saliksik at talakayang akademiko ngunit sa paraang maugnayin at mapagtampok sa mga lahok na nagtataglay ng mga malikhaing katangian at kailangang karunungan mula sa mga katutubong wika ng bansa.

Ang natukoy na deskripsiyon ng Filipino ay batay na rin sa mayamang sitwasyong panlingguwistika ng Fillipnas. Nitó lámang taóng 2015 ang KWF ay may nabalidang 130 katutubong wika, na may kani-kaniyang diyalekto, sa buong kapuluan. Tingnan ang Mapa ng mga Wika sa Filipinas (Pigura 1) na binuo ng KWF:

Pigura 1 Mapa ng mga Wika ng Filipinas

124

Ang mga wikang ito ay unang wika (W1) ng mga kulturang nása rehiyon, na gumagámit din ng Filipino bílang pangalawang wika (Fil W2) at lingua franca (LF) sa kaniláng pakikipag-ugnayan sa kapuwa Filipino. Sa prosesong ito ng tagpuang wika (language contact) napayayaman ang Filipino sa ibá’t ibáng lugar ng kapuluan.

Ang Filipino ay nása lahat ng lugar ng Filipinas, ayon sa survey na ginawa ng KWF noong taóng 2014, at ito ay malayang umiiral kasáma ang mga wikang rehiyonal. Tingnan ang lawak ng Filipino sa buong kapuluan sa Mapa ng Filipino (Pigura 2):

Pigura 2 Lawak ng Filipino

125

Sa programang MTB-MLE na kasalukuyang pinatutupad ng DepEd sa buong kapuluan, ang Filipino ang pinipilìng asignaturang mother tongue (MT) sa mga konteksto na malawak ang pagkakaibá-ibá ng mga wikang umiiral (“Linguistically diverse context”). Ito ay ayon sa datos ng saliksik ng Assessment Curriculum and Technology Research Centre (o ACTRC) at ng Unibersidad ng Pilipinas na nagpakíta ng resulta ng pangalawang bahagi ng kaniláng ginagawang pagtatáya ng pagpapatupad ng programang MTB-MLE sa Filipinas (Pigura 3).

Pigura 3 Estado ng Filipino sa MTB

Sa midya, ang tunay na anyo ng pinayamang Filipino ay nakikíta sa mga gumagámit nitó na mga di-katutubong Tagalog. Sa isang DZMM Teleradyo headline, sinipi ang ganito (Pigura 4):

Bautista sa ‘dugyot’ na tanggapan ng COMELEC: No excuse(Twitter, 22 Hulyo 2015)

(N.B. Lumabas din ang salitâng “dugyot” (Ilk) sa pag-aaral na Emerging Filipino Academic Variety as Interlanguage among Native and Non-Native Speakers (Delima 1993); “eh butbut na nga, butbut pa ang jacket. Butbut na nga, dugyot pa.” (Tag respondent)

Pigura 4 Filipino sa Midya

Sa nasipìng headline, ginámit ang “dugyot” na isang salitâng Ilokano, bagaman may pag-aalangang malayang ilahok sa gámit Filipino kung kayâ sinipi. Ganito na ang nakítang anyo ng Academic Filipino Variety sa Lungsod Baguio noon pang taóng 1993 (Delima, 1993). Nailalahok ang katangian ng mga rehiyonal na wika sa paggámit ng mga di-katutubong Tagalog sa Filipino bílang lingua franca. Taliwas sa sinasabi ng mga lingguwistang pangkasaysayan, natural na proseso ito sa konteksto ng tagpuang wika. Wika nga ng mga eksperto sa mga teorya ng tagpuang wika:

[C]ontact is the sole source of language variation and change…where contact is very intense, typologically significant contact-induced changes may occur: borrowed basic vocabulary, borrowed phonology and phonetics in native

126

vocabulary, borrowed syntactic features that do alter the receiving language’s syntactic typology, and even borrowed inflectional categories and patterns. (Thomason, sa Hickey 2010, 31 at 41)

Tunghayan pa sa ibabâ ang mga testimonya ng isang midya sa rehiyon sa kaniyang pagkilála sa popularidad ng gámit ng Filipino sa diaspora. Sa kaniyang headline din makikíta ang malayang paglalahok ng katutubong mga salitâ sa kaniyang pagsulat mula sa sinipi niyang mga pangungusap ng mga Filipinong nása ibáng bansa: “Iniinom ko ang isbo (“ihi”) ko; makapal kasi ang pitak (“putik”)”

Testimonya ni Jimmy Laking sa kaniyang kolum sa Strike Home (Baguio Midland Courier, 19 Hulyo 2015): “Iniinom ko ang isbo ko; makapal kasi ang pitak”

“Iniinom ko po ang isbo ko.” (Pedrito Dv. Ilk, survivor ng 16 Hulyo 1990 lindol sa Baguio)

“Makapal kasi ang pítak.” (Benguet miner na dinala sa Leyte para tumulong mag-rescue sa landslide tragedy ng Pebrero 2006)

“Tagalog… third most spoken in some parts of Canada after English and French… thanks to a large Filipino migrant community that includes at least 2,000 expatriates from Baguio and Benguet alone.”

“Decades back it was mostly English for the media establishments in Baguio. Today, Tagalog has taken over… for most TV and radio outfits.”

Pigura 5 Filipino sa Diaspora

Ang mga ganitong prosesong paglalahok ng mga salitâng katutubong wika at ibá pang inobasyon sa estruktura ng mga diyalektong Filipino ang itinatalâ ngayon ng KWF hábang binubuo nitó ang gramatikang pambansa para sa kontemporaneong Filipino at bílang pagbibigay patunay sa hinihingi ng Konstitusyon na pinayamang wikang pambansa.

Taliwas pa rin sa mga hindi makatanggap na ang Filipino ay umuswag na sa estado nitó mulang Tagalog-based patúngong isang wikang may bukás na norm ay ang paglalahok muli ng Diksiyonaryong Oxford ng 31 salitâng Filipino sa listahan nitó ng mga hiram na salitâ, kasáma na rito ang ilang mga salitâng kolokyal katulad ng “pulutan,” “KKB,” at “kikay,” bukod pa sa ibá (Pigura 6):

31 Filipino words make it to Oxford’s new words list

Bago (2015): mabuhay, kuya, barong, barong tagalog, baro’t saya, halo-halo, pan de sal, sinigang, baon, pulutan, bahala na, suki, and utang na loob, KKB (kaniya-kaniyang bayad), despedidas, estafa, barkada, balikbayan, kikay, buko

127

Luma: carnap, carnapper, comfort room, mani-pedi, presidentiable, batchmate, high blood, gimmick, salvage, advance, dirty kitchen, barangay (1840) (Manila Bulletin, 26 Hunyo 2015)

Pigura 6 Filipino sa 2015 Diksiyonaryong Oxford

Ang Gramatikang Filipino: Mga Katangian

Pagkolekta ng korpus. Ang ipakikítang mga katangian ng Gramatikang Filipino sa susunod na talakay ay mula sa datos ng saliksik ng KWF noong 2014. Nangolekta ng korpus ng gámit ng Filipino sa sampung lungsod na highly-urbanized, mga lungsod na tinagurian ng ACTRC na “linguistically diverse” dahil may mataas na pagkakaibá-ibá ang kultura ng mga naninirahan sa lungsod: Baguio, Angeles (Pampanga), Bacolod, Cebu, Catbalogan, Zamboanga, Cagayan de Oro, Davao, General Santos, at Butuan.

Ang korpus ay pasalitâ mula sa malayang pag-iistorya, at pasulat mula sa komposisyon na tinalakay sa paksang ibinigay ng mga mananaliksik na taga-KWF. May mga babasahín din sa Filipino na nakuha sa ilang mga lungsod. Ang korpus ay mula sa 100 na impormante—50 babae, 50 lalaki; may edad pagitan ng 40 taóng gulang pataas; may W1 ng lokal na komunidad at W2 ang Filipino.

Ponema: Patinig. Ang tunog o ponema ang sangkap ng wika na pinakamadalîng maimpluwensiyahan at nababago sa penomenong tagpuang wika, kung ihahambing sa morpema at sintaksis. Ang pagbabago ay maaaring maging permanente o pansamantala batay sa paraan ng paglipat at/o pagkatuto ng katangian, sa intensidad ng kontak ng dalawang wikang nagtagpo (W1 at W2), at sa pag-uugali ng nagsasalitâ o nag-aaral ng W2 (Thomason, Ibid., 26)

Sa kaso ng Filipino W2 ng mga kultura sa rehiyon, ang asento at/o tunog ng W1 ay natural lámang na lumilipat sa paggámit ng W2, higit pa kung ang W1 ay may kakulangan sa tunog na mayroon sa W2. Halimbawa, ang tunog /o, u/ at /e, i/ ng Filipino ay napagpapalit sa mga lungsod ng saliksik, nang walang intensiyong baguhin ang kahulugan:

(1) pero /pεru/~/piru/; ito /Ɂitu/~/ Ɂitυ/

Higit na lumilitaw ang ganitong katangian ng Filipino W2 sa mga rehiyon na ang ponemang hanay ay tatlo lámang: /i, a, u/.

Kung sa dáting ponemang hanay ng Filipino ay lima /i, e, a, u, o/, may naidagdag na ikaanim na ponemang ambag ng mga W1. Ang schwa, o patinig pëpët (sa Javanese), ay nailahok sa Filipino W2 sa Lungsod Baguio, halimbawa, sa salitâng “panagbëngá” (pamumukadkad ng mga bulaklak). Mababanggit na ang tunog patinig na ito ay karapat-dapat lámang na ilahok na sa ponemang hanay ng Gramatikang Filipino dahil karamihan ng mga wikang katutubo ng Filipinas ay mayroong patinig pëpët. Sa Ortograpiyang Pambansa

128

(OP) ng KWF, ang tunog na ito ay kinakatawan ng tuldik patuldok sa ibabaw ng letrang e “ë.” Tingnan ang marami pang halimbawa sa ibang W1:

Mga Dagdag Tunog (OP) Patinig pëpët (schwa / ə/ (Eng) / ë (OP)

N.B. Maraming katutubong wika ng Filipinas ay mayroong patinig pëpët. “ëën” (oo) [Kuyunon] “wën” (oo) [Ilokano]“utëk” (brain) [Pangasinan] “tëlo” (tatlo) [Mëranaw]“sëlëd” (loob) [Kinaray-a] “gawëd” (ikmo) [Kankanaëy]

“Tëduray” (wikang South Cotabato)Pigura 7 Ponema: OP schwa

Dahil sa ebidensiyang ito sa mga W1 ng Filipinas, lumawak na ang ponemang hanay ng wikang pambansang Filipino mulang lima, ngayon ay anim na (Pigura 8):

Pigura 8 Ponema: Tsart ng Patinig

Ponema: Katinig. Ang bílang ng mga isahang tunog katinig ng Filipino W2 ay 19. Tingnan ang Pigura 9 na naghahanay ng mga katinig ayon sa kaniláng lugar ng artikulasyon sa aparatong bokal sa bunganga:

Pigura 9 Ponema: Tsart ng Katinig

129

Ang mga katinig sa itaas ay bukod pa sa mga lehitimong tunog na nanggagaling sa pagtatambal ng dalawang katinig, katulad ng sh /š/, th /th/ at kh /kh/. Ang mga tunog katinig na ito ay marami sa mga wikang katutubo sa mga rehiyon. Tingnan sa ibabâ ang ilang halimbawa:

(2) “shuwa” (dalawa) [Ibaloy] “khan” (kakain) [Mëranaw] “litha” (gulay) [Mëranaw]

Mababanggit din na ang mga tunog /f, v, j, z/ ay wala sa dáting abakadang Tagalog. Nailahok ang mga ito sa bagong alpabetong Filipino (Tingnan ang KWF Ortograpiyang Pambansa (OP) Pigura 10) dahil ang mga ito ay mga katutubong tunog sa mga wikang rehiyonal na hindi nailahok sa lumang Balarila, isang malaking pagkukulang ng dáting Surian ng Wikang Pambansa.

Tingnan ang ilang halimbawa sa ibabâ: (3) “masjid” (simbahan ng Muslim) [Tausug, Mëranaw] “alifuffug” (ipuipo) [Itawit] “avid“ (ganda) [Ivatan] “kazzing” (kambing) [Itawit]

Ortograpiyang Pambansa (OP)

Kagyat noong 2013 nang naupo ang kasalukuyang pamunuan ng KWF, nilathala ang Ortograpiyang Pambansa (OP) na naglalaman ng 28 titik sa alpabetong Filipino (Pigura 10):

Pigura 10 Tsart ng Ortograpiyang Filipino

130

Bukod sa ibá pang mga katangian sa pagsulat ng Filipino sa OP, tinukoy nitó ang halaga ng pagbabalik sa mga tuldik (Tsapter 10, OP) sa pagsulat bílang pagtukoy sa tamang asento sa pagbigkas ng mga salitâng may mga magkakatulad na ispeling subalit magkakaibá ng asento—“isang anyo, ibá-ibáng bigkas,” ayon sa OP. Ilang halimbawa ang nakasipi sa ibabâ mula sa OP: (4) páli - Sinaunang Tagalog para sa pagpapalitan ng katatawanan palí - Ivatan para sa pagpulpol ng dulo palì - Kapampangan para sa init o alab palî - Tagalog para sa organo na tabi ng bituka, spleen sa Ingles; Ilonggo din para sa naghilom Ang mungkahi ng OP sa pagbabalik ng gámit ng tuldik sa pagsulat ng Filipino ay napapanahon sa pagtukoy ng mga katangian ng gramatikang pambansa. Tunghayan ang ilang halimbawang datos na nakíta sa saliksik hinggil sa paglihis sa asentong Filipino sa pasalitâng anyo:

Pagpapalit ng asento mula malumi túngong malumay/maragsa/mabilis; malumay túngong malumi

malayò /mala:yoɁ/ maláyo /mala:yo/ [Baguio] kíta /ki:ta/ kità /ki:taɁ/ [Puerto Princesa]

Pigura 11 Ponema: Asento

(OP) Disiplina sa Pagbigkas ng E/I at O/U (para matukoy ang tamang kahulugan) pénoy Pinóy méron mirón balot balut íbon ébon (Kapampangan) otót (daga) ut-ót (kirot) (Pangasinan) estílo (Español) istayl (Ingles) *istilo *estayl (siyokoy)

Pigura 12 Ponema: Disiplina sa Pagbigkas ng e/i at o/u

Morpema

Sa kontekstong bilingguwal/multilingguwal, ang antas ng salitâ ang pinakamabilis na naiimpluwensiyahan sa tagpuang wika, lalo sa kaso ng panghihiram (sa kaso na banyagang wika ang W2, hal., Filipino W1 at Ingles W2) at paglalahok (“incorporation” sa kaso ng Filipino W2 ng mga rehiyonal na mga ispiker) na lumilikha ng pagbabago hindi lámang sa tunog hanay (sound order) ng W1 (ang nanghihiram na wika) kundi pati na sa katangian

131

ng W2 na ginámit ng W2 ispiker (O’Grady 2001), katulad halimbawa sa kaso ng Filipino bílang W2 ng mga rehiyonal na mga ispiker na nabanggit sa itaas sa kaso ng palítang e/i at o/u o sa kaso ng palítang p/f (hal., Pilipinas (Tagalog/Pilipino); Filipinas (Filipino)). Ang panghihiram/paglalahok ay maaaring makalikha ng bagong tunog/ponema sa W1 (nanghihiram) o kahit sa W2 (pinanghiraman) at sa pangkalahatan pagbabago sa tunog hanay ng W1 o kahit sa W2. Ang ganitong posibleng kahihinatnan ng penomenong tagpuang wika ang pinanggalingan ng payo/mungkahi ng OP sa pangangailangang disiplina sa mga tunog ng Filipino na hindi maaaring mapagpalit-palit dahil lilikha ng kalituhan sa binalak na kahulugan sa paggámit ng Filipino bílang W2.

Sa KWF saliksik na tinatalakay ngayon, hindi kukulangin sa 126 na salitâ mulang rehiyonal na wika ang nailahok sa Filipino W2—isang empirikong patunay ng pagyaman na ng pambansang gramatikang Filipino. Ilang halimbawa ang mababanggit dito: Ilk “Ápong” (Panginoon); Bis, War, Hil “bulíg-búlig” (tulong-tulong); War “hirá” (sila); Bis “giyúd” (talaga); Bis “maayo” (maganda); Hil “madamo” (marami); Ilk “pinikpikan” (lutong manok ng mga Igorot); Bis “waláy” (walâ).

Bukod sa salitâ ng estrukturang morpema ng Filipino W2, nakíta rin sa saliksik ang paglahok ng mga panlaping rehiyonal sa pamamaraang pagpapalit (substitution), hábang malaya ring ginagámit ang mga panlapi ng Filipino W1. Sa Pigura 13 at 14, makikíta ang malayang paglalahok ng mga unlaping “gi-,” “ga-,” “gina-,” at “naga-” na ikinakabit sa mga salitâng-ugat ng Filipino W1 at Ingles sa pasalitâ na Filipino W2 ng mga impormante. Ang mga panlaping ito ay may kaparehong kahulugan sa aspekto ng pandiwa sa Filipino W1 na mababanggit na sukatan ng hambingang estruktura sa saliksik, hal., “nag-,” “na-,” “-in-.”

Malayang paglalahok ng mga katutubong salitâ mula sa L1 (Binisaya, Chabacano, Ilokano) at mula sa Ingles at Español.

Binisaya sa Gen San, Davao, Butuan, Bacolod, Catbalogan: “plete,” “gani,” “kay,” “giyud,” “diri,” “daghan”

Ilokano at Igorot (Baguio): “tafuy,” “magbingay-bingay,” “lalamutën”

Ingles: “brochure,” “college,” “peace-loving people”

Español: “bangkero,” “barato,” “pobre,” “puwesto”

Pigura 13 Morpema: Malayang Nailahok

Imperpektibo (kasalukuyang aksiyon) ga- “gabaha” -in- “tino-tour” gina- “gina-drive” nag- “nagmi-mix” naga- “nagauli” N.B. Batangas Tagalog - “nakain” sa halip na “kumakain”

132

Pigura 14 Morpema: Imperpektibo at Kontemplatibo

Ang implikasyon ng ganitong paglalahok sa Filipino W2 ng rehiyonal ispikers ay ang paglawak ng hanay ng mga panlapi ng Filipino W1 mula sa dáting bílang nitó.

Mapapansin din sa datos sa Pigura 14 ang pagkawala sa Filipino W2 ng karaniwang reduplikasyon sa Filipino W1 sa kontemplatibong aspekto (hal., “magbigay” (Fil W2) sa halip na “magbibigay” (Fil W1) )—isang katangian ng mga rehiyonal W1 sa Katimugang Filipinas na hindi naman nakaaapekto sa orihinal na binalak na kahulugan ng gumagámit ng Filipino W2. Wika nga ni O’Grady (2001) at Thomason (2010), ang mga ganitong epekto ng penomenong tagpuang wika ay prosesong natural at normal at nagpapayaman sa estruktura ng parehong wikang nanghiram/nanglahok at nagpahiram/nagpalahok.

Sa Pigura 15, makikíta pa ang mga karagdagang morpolohiyang proseso na karanasan ng Filipino W2 sa Katimugang Filipinas—ang paglahok ng “kay” pantumbas sa “kasi” (Fil W1) bílang pang-ugnay, at pagkaltas ng mga salitâ, hal., “pag-” pantumbas sa “kapagka”, “iyong” / “ ’yong” pantumbas sa “ang”—na nangyayari din sa Filipino W1.

Pang-ugnay

“kay” pantumbas sa “kasi”Ayaw kay magpan-ús.

“pag” pantumbas sa “kapagka” Dati sa school magbayad kami ng fees pag hindi kami nagsalita ng Tagalog.

“mientras” pantumbas sa “hábang” Mientras makakaya pa…

Pananda

“iyong/’yong” pantumbas sa “ang”Pero iyong mga Muslim na classmate ko nagtatagalog sila.

Kontemplatibo (panghinaharap na aksiyon)mag- “magpasok” sa halip na “pumapasok,” “mag-uwi” sa halip na “uuwi,” “maghintay” sa halip na “hihintayin,” “magbigay” sa halip na “magbibigay”maka- “makatulong” sa halip na “makatutulong”

Pigura 15 Morpema: Pang-ugnay

133

Sintaksis

Lahat ng sangkap ng gramatika ay maaaring magbago sa paglipas ng panahon, subalit may mga pagbabago na higit na mabilis at kagyat nakikíta sa ilang sangkap kaysa sa ibá (O’Grady, Ibid.). Ang pagbabago sa tunog/ponema ng wika ang pinakamadalîng magbago at makíta; ang salitâ/morpema ang susunod; at ang sintaksis ang halos pinakamatatag sa prosesong pagbabago. Sa pag-aaral ng mga sintaksis unibersal ng maraming wika, may mga kategoryang sintaktikong hindi naililipat o napapalitán, katulad ng pandiwa (V), sabjek (S), at objek (O) na nagpapakilála ng tipolohikong klasipikasyon ng mga wika sa mundo ayon sa salitâng hanay (word order). Halimbawa, ang Ingles at French at ibá pang wikang Indo-European ay kahanay ng mga wikang may tipong SVO; ang mga wika ng Filipinas, Welsh, Maori, at Hebrew ay tipong VSO; ang Turkish, Korean, Japanese, at mga wikang aborihinal ng Australia ay SOV; mga wikang South America ay OVS o OSV (Hickey, 2010 at O’Grady, 2001). At dahil ang mga wika ng Filipinas ay pare-parehong kabílang sa iisang tipo, hindi maaasahang mag-iibá ang estruktura ng mga kategoryang V, S, at O, kahit pa nása karanasang tagpuang wika ang mga ito.Antas Ponema, Leksiko, Morposintaksis. Sa kaso ng Filipino, nakíta ng saliksik na walang mahalagang pagkakaibá ang sintaksis ng Filipino W1 at Filipino W2. Ang estruktura ng parirala, sugnay, at pangungusap ay magkatulad. Kung may nailahok mang katutubong panlapi mula sa rehiyonal na wika, katulad ng naipakíta sa Pigura 13 at 14, walang nakítang pagbabago sa estruktura na ginámit. Wala ring pagbabago sa pagpapakahulugan na tinangka ng nagsasalitâ kahit pa panlapi ng W1 niya ang ginámit. Tingnan ang ilang datos na sinipi sa sumusunod:

(5) Nakaranas kami nang ubus ang lahat ng kasangkapan kayâ nahihirapan kami.(6) Madamo matingnan mo na mga palaguwaon.(7) Hindi man siya talaga nagpatinag na ginasulsulan na mag-alis diyan.

Magkakaibáng sangkap ng gramatika ang makikítang naimpluwensiyahan ng tagpuang wika sa sintaksis (5)-(7). Sa (5), ang “ubus” na narinig sa katimugang Filipino W2 ay lihis sa bigkas na “ubos” ng Filipino W1. Ang pagbabago ay sa ponemang /u/~/o/ sangkap ng salitâ na nakapaloob sa pangungusap. Ang pagbabago ay hindi naman nagdulot ng pagbabago sa kahulugan ng salitâ. Sa (6) makikíta ang paglahok ng dalawang katutubong salitâ: “madamo” (marami) at “palaguwaon” (palabás). Sa parehong pangungusap rin ginámit ang “matingnan” sa halip na “makíta” sa Filipino W1. Ang parehong salitâ ay grupong “ma-“ na pandiwa na may kahulugang may abilidad o kapasidad na magawa ang isinasaad ng pandiwang salitâng-ugat. Kung sa (5) at (6) nása ponema at leksikong antas ang paglalahok, sa (7) ay nása morposintaksis na antas—“ginasulsulan,” pandiwang nása imperpektibo na ipinahihiwatig ng unlaping “gina-“ ng Davao Filipino W2, sa katapat na “sinusulsulan” (Fil W1) na may gitlaping –“-in-“ + reduplikasyon ng unang pantig ng salitâng-ugat “sulsul” sa parehong Filipino varayti. Ang katutubong binisayang panlaping “mag-“ sa salitâng “mag-alis” (Fil W2) ay pumalit sa reduplikasyon ng unang pantig ng pandiwa sa salitang “aalis” (Fil W1) na may katulad namang kahulugang aspektong kontemplatibo.

134

Paghahalong-wika (Codemixing)/Paglilipat-wika (Codeswitching)

Ang paghahalong-wika at paglilipat-wika ay mga natural na karanasan sa tagpuang wika sa mga bansang multilingguwal katulad ng Filipinas. Sa kaso ng Filipino bílang W1 o W2, ang wikang Ingles ang inihahalong wika sa antas salitâ, parirala, at sugnay. Sa karanasang ito ng Filipino makikíta ang lakas ng isang banyagang wika na pumasok sa sintaksis ng wikang pambansa. Hindi lámang opisyal na wika ang Ingles sa bansa, ito rin ay wika ng pagtuturo/pagkatuto sa sistemang edukasyon. Tingnan ang sumusunod na halimbawa:

(8) Doon sa dulo ang storytelling ng mga batà. (salitâ)(9) Ang pag-pronounce namin kasi may diperensiya.(10) Awa ng Panginoon naman naka-survive ako with how many years sa hanapbuhay

ko. (parirala)(11) Crime will still exist in anyways sa lahat ng paraan, sa lahat ng panahon. (sugnay)

Karaniwan kapag antas salitâ lámang ang paghahalo o paglilipat, ang proseso ay tinatawag na panghihiram (borrowing) lámang (Fought, 2010). “Paglilipat-wika” ang tawag ng sikolohistang si Virgilio Enriquez (1985, sa Bautista 1996, 271) para sa “tahasang panghihiram” na maaaring walang pagbabago sa anyong pasulat subalit maaaring may mangyaring pagbabago sa bigkas. (N.B. Sa papel na ito ang terminong “paglilipat-wika” ay ang salin sa terminong Ingles na “code-switching.”) Ang “storytelling” sa (8) ay isang tahasang-panghihiram; samantala, ang “diperensiya” (“diferencia” sa Español; “difference” sa Ingles) sa (9) ay masasabing “paimbabaw na pag-aangkin” (Enriquez, Ibid., 272)—isang paraan ng panghihiram gámit ang salitâ mula sa ibáng wika kasáma na ang kahulugan subalit binago ang tunog at baybay.

Ang mga kategoryang sintaktikong malalayang nahihiram o nailalahok sa penomenong paghahalong-wika o paglilipat-wika ay ang mga solong salitâ, katulad ng mga pangngalan, pang-abay, at ibá pang malayang ekspresyon, na madalîng nakukuha lámang sa sitwasyong tagpuang wika. Sa parehong pagkakataón ng panghihiram, ang hiniram na banyagang salitâ ay maaari ding maging salitâng-ugat na kinakabitan ng katutubong panlapi, katulad halimbawa ng salitang pag-pronounce (9) at naka-survive (10). Ang mga pangungusap (10) at (11) ay parehong paghahalong-/paglilipat-wika na parsiyal sa antas parirala (10) at sugnay (11). Ang ganitong karanasan ay maaasahang mangyayari sa mga bilingguwal na may kompetensi din sa wikang pinanghihiraman (source language). Kung wala namang kompetensi ang gumagámit ng Filipino W1, hindi ito magiging hadlang para hindi makapagsalitâ gámit ang Filipino. Ang dalawang salitâng “ano” at “kuwan” ay mga salitâng dummy na walang espesipikong kahulugan at ginagámit pamalit sa kahit anong salitâ na hindi matukoy ng nagsasalitâ sa panahon ng paggámit ng Filipino. Tunghayan ang mga halimbawa sa ibaba mula sa ibá’t ibáng lungsod:

(12) Paano mag-ano ng organic farming?(13) Second World War naano, nasira.

135

(14) Araw-araw kasi inaano namin silá, inaadbaysan.(15) Mga kuwan pa, mga 5 months pa.(16) Marami ka pang makikítang magagandang kuwan dito.(17) Siyempre nakukuwan na rin silá.

Mapapansin sa gámit ng “ano” sa (13) at (14) at “kuwan” sa (15) na may pagkakataóng nasasabi rin ang salitâng panandaliang hindi maalala at pansamantala ring pinalitán ng dalawang salitâng dummy. Ang kausap sa pagkakataóng ito ay nakasusunod naman sa nais na kahulugan ng nagsasalitâ dahil kasáma siya sa konteksto ng pag-uusap. Ang estratehiyang ito sa pagsasalitâ ng Filipino W2 ay pangkaraniwan din sa gámit ng Fillipino W1.

Lagom

Bílang W2 at lingua franca, ang Filipino ngayon ay pinayayaman na ng mga rehiyonal na wika sa konteksto ng tagpuang wika sa mga multilingguwal na komunidad ng Filipinas. Ang Filipino W2 ay may gramatikang nagtatanghal ng mga natatanging katangian ng mga wikang rehiyonal sa pasalitâng anyo sa antas ponema, morpema, at sintaksis.

Sa antas ponema, nailahok ang bagong tunog patinig na schwa ë, na katangian ng maraming katutubong wikang Filipino. Nakíta rin ang paglilípat ng mga asento sa loob ng mga salitâ at pagkaltas ng impit sa hulihán ng mga salitâng may malumi at maragsang asento, bílang impluwensiya ng L1 ng gumagámit ng Filipino W2. Sa antas morpema, malayang naikakabit ang mga katutubong panlapi sa mga salitâng-ugat ng ibá’t ibáng wika, bukod pa sa paglalahok, sadya man o hindi, ng mga katutubong salitâ mula sa L1 ng mga nagsasalitâ.

Sa antas sintaksis, walang makabuluhang kaibhan ang Filipino W2 ng mga multilingguwal at urbanisadong mga lungsod sa Filipino W1 na gámit sa buong bansa, sa estrukturang parirala, sugnay, at pangungusap. At dahil buháy na wika, ang Filipino W2 ay pinayayaman pa ng mga penomenong paghahalong-wika at paglilipat-wika sa antas leksiko, parirala, at sugnay sa pamamagitan ng tuwirang panghihiram, pag-angkin o paglahok ng mga natatanging katangian ng mga rehiyonal na wika ng mga nagsasalitâ.

Sa kabuuan, nakikíta ang patuloy na pagyaman at pag-unlad ng bagong Gramatikang Filipino sa kasalukuyan. Sa patuloy na malayang paggámit nitó ng lahat ng mamamayang Filipino batay sa pamantayang bukás, hindi malaon mabubuo ang “pedagogical idiom” sa Filipino na tinukoy ni Bonifacio Sibayan noon pang 1991 (Bautista, 1996) sa pagtalakay niya sa pamamaraan ng intelektuwalisasyon ng wikang pambansa.

136

Sanggunian

Baldauf, Richard Jr. E, Language Planning and Policy Research: An Overview. Sa Hinkel, 2005.

Bautista, Ma. Lourdes, editor, Readings in Philippine Sociolinguistics. Manila: DLSU Press, 1996.

Enriquez, Virgilio Gaspar, Pagbubuo ng Terminolohiya sa Sikolohiyang Pilipino. Sa Bautista, 1985.

Fought, Carmen, Ethnic Identity and Linguistic Contact. Sa Hickey, The Handbook, 2010.

Hickey, Raymond, The Handbook of Language Contact. UK: Blackwell Publishing Ltd, 2010.

_______________, Language Contact: Reconsideration and Assessment. Sa Hickey, The Handbook, 2010.

Hinkel, Eli (Ed.), Handbook of Research in Second Language Teaching and Learning. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers, 2005.

Komisyon sa Wikang Filipino, Brochure, 2015.________________________, Ortograpiyang Pambansa, 2014.Miller, Robert McColl, Language, Nation and Power: An Introduction. NY:

Palgrave McMillan, 2005.O’Grady, William; et.al, Contemporary Linguistics: An Introduction. NY:

Bedfofrd/St. Martins, 2001.Sibayan, Bonifacio P, The Intellectualization of Filipino. Sa Bautista, 1991.Thomason, Sarah, Contact Explanations in Linguistics. Sa Hickey, The

Handbook, 2010.

137