isbn: 978-9928-130-32-7 - erik botime · fizika 7 është botuar në anglisht në vitin 2013 ......

© ERIK BOTIME

ISBN: 978-9928-130-32-7

Botimi i parë, 2016

Botimet ERIK

Rr. “Kont Urani”, Nr.25, Tiranë - Albania

Tel.: 00355 4 2220645; 00355 4 2467762;

Cel.: 069 40 66 442

E-mail: [email protected]

www.erikbotime.com

TË GJITHA TË DREJTAT JANË EKSKLUZIVISHT TË REZERVUARA.

Ndalohet prodhimi, riprodhimi, shitja, rishitja, shpërndarja, kopjimi, fotokopjimi, përkthimi,

përhapja me çdo lloj forme apo mjeti, pa miratimin me shkrim nga Shtëpia Botuese “ERIK”.

TITULLI NË ORIGJINAL:

Complete Physics for Cambridge Secondary 1 - Teacher Pack

AUTOR:

HELEN REYNOLDS

© Oxford University Press 2013

Complete Physics for Cambridge Secondary 1 - Teacher Pack was originally published in English in 2013.

This translation is published by arrangement with Oxford University Press

Cover photo: PASIEKA/GettyArtwork by: Q2A Media and Erwin Haya.worksheet 3.1.1: Pavel Vakhrushev/Shutterstock; worksheet 3.10.3: John A Davis/

Shutterstock; worksheet 10.10.2: Fotofermer/Shutterstock

Fizika 7 është botuar në anglisht në vitin 2013

Ky përkthim botohet sipas marrëveshjes me OXFORD UNIVERSITY PRESS.

Fotoja në kopertinë: PASIEKA/GettyFotot & ilustrimet: Q2A Media and Erwin Haya.Fletë pune 3.1.1: Pavel Vakhrushev/Shutterstock; letë pune 3.10.3: John A Davis/

Shutterstock; letë pune 10.10.2: Fotofermer/Shutterstock

Shqipëroi:

Prof. Dr. Zenun MULAJ

Redaktore përgjegjëse:

Ma. Anila HARUNI

Ilustrimet:

Oxford University Press

Design:

Oxford University Press

Arti graik:Blerina DAUTI

Shtypi:

Shtypshkronja "ERIK"

iii

Si ta përdorni Librin e MësuesitHyrje

Libri i Mësuesit është hartuar për të mbështetur mësimdhënien dhe për t’u ndihmuar me materiale mësimore.

Ky libër përfshin planet mësimore, si dhe përgjigjet e të gjitha pyetjeve të Librit të Nxënësit dhe të Fletores së Punës, që mund t’i referoheni në çdo kohë.

Për çdo mësim në Librin e Nxënësit këtu jepet një plan mësimi, duke përfshirë kërkimin shkencor dhe zgjerimin e njohurive. Çdo plan mësimor propozon aktivitetet që do të kryhen në klasë të lidhura me temat e trajtuara në Librin e Nxënësit.

Çdo plan mësimor illon me referimin ndaj faqeve në Librin e Nxënësit, që ai mbulon dhe përmbledhjen e objektivave. Çdo fjalë kyçe nga faqet e Librit të Nxënësit vendosen në fund të faqes.

Në pjesën Vështrimi i përgjithshëm të planit mësimor tregohet se çfarë do të përfshijnë aktivitetet e propozuara për të plotësuar objektivat e të nxënit. Aty do të gjeni edhe këshilla rreth keqkuptimeve të zakonshme, çfarë duhet kujtuar nga klasa e gjashtë apo mësimet e mëparshme, si dhe çështje për t’i diskutuar në klasë.

Në pjesën Aktivitete të planit mësimor paraqiten disa aktivitete të ndryshme, që mund të përdoren në klasë. Aty përfshihen demonstrime të këndshme dhe aktivizuese për nxënësit, ide interesante praktike, sugjerime për punë në grup, aktivitete për të lexuar dhe për kërkim, si dhe rrugë për të eksploruar temat e reja duke përdorur modele, diskutime në klasë ose kërkim në Internet.

iv

Planet mësimore që u përkasin temave të kërkimit shkencor përfshijnë aktivitete që inkurajojnë nxënësit për formimin e shkathtësive, duke planiikuar dhe kryer vetë ata kërkime, analiza të dhënash dhe nxjerrje të përfundimeve në mënyrë individuale apo si pjesë e grupit.

Shumica e mësimeve kanë aktivitete për Zgjerim njohurish për nxënësit më të aftë, që të përgatiten për klasën e tetë. Disa nga këto aktivitete mund të kryhen në klasë, ndërsa të tjerat mund të jepen si detyra shtëpie.

Çdo temë lidhet me faqen përkatëse në Librin e Punës. Në fund të çdo plani mësimor, faqja përkatëse e Librit të Punës propozohet si Detyrë shtëpie.

Në fund të librit jepen përgjigjet për të gjitha pyetjet e Librit të Nxënësit dhe të Librit të Punës për t’iu referuar atyre në klasë.

v

Përmbatja

1 Forcat dhe lëvizja

1.1 Të njohim forcat 6

1.2 Forcat e baraspeshuara 7

1.3 Forcat e fërkimit 8

1.4 Forca e gravitetit 9

1.5 Kërkim shkencor: Pyetje, mbledhje

të dhënash dhe shpjegime 10

1.6 Rezistenca e ajrit 11

1.7 Kërkim shkencor: Planiikimi i

kërkimit shkencor 12

1.8 Forca e tensionit dhe forca ngritës 13

1.9 Kërkim shkencor: paraqitja e

rezultateve – tabelat dhe graikët 14

1.10 Zgjerim njohurish: Forcat në lëvizjen

rrethore 15

2 Energjia

2.1 Ç’është energjia 16

2.2 Energjia e Diellit 17

2.3 Llojet e energjisë 18

2.4 Tejçimi i energjisë 19

2.5 Ruajtja e energjisë 20

2.6 Energjia potenciale gravitacionale

dhe energjia kinetike 21

2.7 Energjia potenciale elastike 22

2.8 Kërkim shkencor: Propozim idesh-

studim shkencor 23

2.9 Kërkim shkencor: Propozim idesh -

vrojtimet dhe modelet 24

2.10 Zgjerim njohurish: Llogaritja e

energjisë dhe diagramet Senki 25

3 Toka dhe përtej saj

3.1 Trupat qiellorë 26

3.2 Dita dhe nata 27

3.3 Stinët 28

3.4 Yjet 29

3.5 Sistemi ynë Diellor 30

3.6 Zgjerim njohurish: Hëna 31

3.7 Kërkim shkencor: Shpjegimet – modeli

gjeocentrik 32

3.8 Kërkim shkencor: Shpjegimet – modeli

heliocentrik 33

3.9 Kërkim shkencor: Shkëmbim idesh 34

3.10 Zgjerim njohurish: Përtej Sistemit

tonë Diellor 35

3.11 Kërkim shkencor: Përdorimi i

burimeve dytësore 36

3.12 Zgjerim njohurish: Origjina e

Universit 37

Përgjigjet (Libri i nxënësit) 38

Përgjigjet (Fletorja e punës) 47

6

Plani i mësimit

CD n Fletorja e punës 1.1.1

n Fletorja e punës 1.1.2


1.1 Të njohim forcatForcat dhe lëvizja Mësimi 1

Libri i nxënësit, faqe 8-9Rezultatet e të nxënit: • Nxënësit përshkruajnë llojet e ndryshme të forcave;

• Përshkruajnë efektet e forcave mbi objektet në lëvizje;

• Përshkruajnë si maten forcat.

Vështrim i përgjithshëmKy mësim ngrihet mbi konceptet e forcës që nxënësit kanë formuar në klasën e gjashtë. Ai do t’i ndihmojë nxënësit të kujtojnë llojet e ndryshme të forcave, si graviteti, rezistenca e ajrit dhe fërkimi. Ideja kryesore është se forcat na ndihmojnë të shpjegojmë sjelljen e objekteve të ndryshme. Për të shpjeguar lëvizjen, nxënësit duhet të jenë në gjendje të identiikojnë forcat që veprojnë mbi një objekt, si edhe drejtimin e kahun e veprimit të tyre. Forcat janë të padukshme, ndaj nxënësit duhet të mësojnë t’i paraqesin ato me anë të shigjetave, si edhe t’u vënë emrat këtyre shigjetave. Nxënësit duhet të familjarizohen me përdorimin e dinamometrit për të matur forcat. Ata duhet të mësojnë se njësia matëse e forcës është njuton (N).

Aktivitetet • Kërkojuni nxënësve të identiikojnë sa më shumë lloje të forcave që kanë hasur në

klasën e gjashtë e më përpara. Ata mund të mos i kenë hasur forcat elektrostatike. Nga e dimë ne, që mbi objektet përreth nesh veprojnë forca? Shpjegoni se forcat veprojnë mbi objektet dhe ne mund t’i paraqesim ato me anë të shigjetave.

• Nxënësit përsërisin ato që dinë rreth forcave me anë të letës së punës 1.1.1.

• Nxënësit shqyrtojnë situata të ndryshme, ku kemi të pranishme veprimin e forcave. Për secilën prej tyre ata identiikojnë llojin e forcës dhe drejtimin në të cilin vepron ajo, si edhe skicojnë diagramin që paraqesin këto forca. Ata ndjekin udhëzimet e letës së punës 1.1.2 dhe plotësojnë letën e punës 1.1.3.

• Demonstroni përdorimin e dinamometrit për të matur forcat. Ngrini një objekt për të matur peshën; tërhiqni një objekt për të matur fërkimin.

• Demonstroni përdorimin e mënyrave të tjera për të matur forcat, p.sh. peshorja në shtëpi.

• Nxënësit përpilojnë një tabelë me llojet e ndryshme të mjeteve me të cilat mund të maten forcat dhe ku mund të përdoren ato.

Punë suplementareVeçmas apo në grupe dyshe, nxënësit përpiqen t’i përgjigjen pyetjes 4 në letën e punës 1.1.2. Aty nxënësve u kërkohet të identiikojnë lidhjen mes madhësisë së forcës dhe lëvizjes së një objekti, si edhe të identiikojnë situata të ndryshme që lidhen me këtë.

Detyra shtëpieFletorja e punës faqe 5

Fjalë kyçe forcë, forcë e gravitetit, peshë, forcë elektrostatike, tërheq, shtyj, forcë magnetike, fërkim, rezistencë e ajrit, rezistencë e ujit, tension, dinamometër, njuton.

7

Plani i mësimitForcat dhe lëvizja Mësimi 2

CDn Fletorja e punës 1.2.1


1.2 Forcat e baraspeshuara

Libri i nxënësit, faqe 10-11

Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit shpjegojnë ndryshimin ndërmjet forcave të baraspeshuara dhe të

pabaraspeshuara;

• Përshkruajnë efektin e forcave të baraspeshuara;

• Përshkruajnë efektin e forcave të pabaraspeshuara.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim futet ideja e forcave të baraspeshuara ose jo, duke përdorur shembullin e lëvizjes së makinës dhe tërheqjes së litarit. Shumica e nxënësve e kuptojnë se forcat mund të anulojnë njëra-tjetrën dhe se, nëse forcat nuk anulohen, lëvizja e objektit do të ndryshojë. Këto ide ata do t’i provojnë në një lojë tërheqjeje litari ku përdoren dinamometrat.Ideja se mbi një objekt që lëviz njëtrajtësisht, forcat baraspeshohen, është më e vështirë të kuptohet. Zakonisht bëhet gabimi që të mendohet se, për të lëvizur, mbi një objekt duhet të veprojë një forcë. Kjo ide daton që me Aristotelin, mbi 2000 vjet të shkuara. Për këtë përdoret një plan i pjerrët me fërkim, ku tregohet se objektet do të lëvizin me shpejtësi konstante kur kemi të pranishme forcën e gravitetit dhe një forcë fërkimi, e cila e anulon gravitetin. Së fundmi, nxënësit do të vizatojnë shigjetat mbi një raketë në stade të ndryshme të luturimit.

Aktivitetet• Kërkojuni nxënësve të kujtojnë situata ku objektet përshpejtohen,

ngadalësohen apo lëvizin njëtrajtësisht. Kërkojuni të vizatojnë shigjeta mbi një makinë që nuk lëviz, përshpejton, ngadalëson apo lëviz njëtrajtësisht. Futni idenë e forcave “të baraspeshuara” dhe “të pabaraspeshuara”.

• Nxënësit, të ndarë në dyshe, ndjekin udhëzimet tuaja, duke përdorur dy dinamometra, për të parë efektin e forcave me madhësi të ndryshme mbi lëvizjen e një objekti, si në letoren e punës 1.2.1.

• Demonstroni idenë e forcave të baraspeshuara mbi një objekt në lëvizje, duke përdorur një makinë lodër mbi një plan. Fillimisht shtyjeni makinën mbi planin horizontal. Pyetini nxënësit mbi forcat që veprojnë në stade të ndryshme të lëvizjes (kur gishti juaj është në kontakt ose jo me makinën, kur kjo e fundit ka ndaluar). Vini në dukje efektin e fërkimit mbi lëvizjen.

• Pastaj ngrijeni planin deri në pikën kur kompensohet fërkimi. Kësaj radhe, kur shtyni makinën, ajo duhet të lëvizë me shpejtësi konstante. Shpjegoni se kemi të pranishme aq pjesë të forcës së gravitetit sa të kompensojë fërkimin, ndaj makina lëviz me shpejtësi konstante.

• Nxënësit vizatojnë diagrame që paraqesin forcat mbi makinën kur plani është i pjerrët, kur sa kompensohet fërkimi, si edhe kur ai është horizontal.

• Tregoni foton e një rakete që po shkëputet nga Toka. Pyetini nxënësit nëse mbi të vepron ndonjë forcë. Nga e dimë ne nëse kemi apo jo forca që veprojnë mbi raketën, kur nuk i shohim ato? Tani kërkojuni nxënësve të vizatojnë shigjeta mbi raketën në stade të ndryshme të luturimit, si edhe të përshkruajnë e të shpjegojnë lëvizjen e saj.

Punë suplementareNxënësit llogarisin madhësinë e forcave rezultante në pyetjen 4 të letës së punës 1.2.1.

Detyrë shtëpieFletorja e punës faqe 6

Fjalë kyçe i baraspeshuar, i pabaraspeshuar, përshpejtohet, ngadalësohet, rezultant.

8

Forcat dhe lëvizja Mësimi 3

CDn Fletorja e punës1.3.1


1.3 Forcat e fërkimit


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit përshkruajnë efektin e fërkimit mbi objektet në lëvizje;

• Tregojnë se si reduktohet fërkimi;

• Përshkruajnë se si mund të jetë i dobishëm fërkimi.

Vështrim i përgjithshëmNxënësit do të familjarizohen me efektet e fërkimit në jetën e përditshme, nga këpucët te rrëshqitja. Në këtë mësim ata do të konsiderojnë shkaqet dhe efektet e fërkimit, si edhe mjetet për reduktimin e tij. Gjithashtu, ata do të kuptojnë rolin e fërkimit në të ecurën e njeriut.

Aktivitetet • Kërkojuni nxënësve të fërkojnë duart. Vini në dukje se mes duarve ka

fërkim dhe pyetini se çfarë e shkakton këtë fërkim. Kur të shohin me kujdes duart, ata do të vërejnë se sipërfaqja e lëkurës ka kreshta e të thelluara, që ndërthuren kur ata fërkojnë duart. Kjo shkakton rezistencë ndaj lëvizjes së duarve kundrejt njëra-tjetrës.

• Kërkojuni nxënësve të bëjnë një tabelë me kolona të titulluara “fërkim i dobishëm” dhe “fërkim i padobishëm”. Përdorni shembullin e biçikletës: frenat punojnë falë fërkimit, por rezistenca e ajrit e ngadalëson.

• Nxënësit hulumtojnë se si lubriikantët e ndryshëm reduktojnë fërkimin. Ata tërheqin një trup mbi një sipërfaqe, duke përdorur ose jo lubriikantë dhe masin efektin e tyre. Fleta e punës 1.3.1 i orienton lidhur me këtë aktivitet.

• Kërkojuni nxënësve të bëjnë lidhjen mes asaj që kanë mësuar lidhur me fërkimin dhe aftësisë për të ecur! Është shumë e thjeshtë, por ata mund të mos e kenë vrarë kurrë mendjen lidhur me rolin e fërkimit gjatë ecjes. Kur është e lehtë të ecësh e kur jo? Përdorni ide që lidhen me arsyet mikroskopike (të paraqitura në faqen 12 të librit të nxënësit) të fërkimit, për të shpjeguar vëzhgimet.

• Nxënësit bëjnë modelin e një varke me jastëk ajri dhe përshkruajnë se si jastëku i ajrit redukton fërkimin, duke përdorur letën e punës 1.3.2.

Punë suplementarePërsëritni aktivitetin duke ndryshuar lartësinë e planit të pjerrët.


Fjalë kyçe fërkim, lubriikim, lubriikant

Plani i mësimit

9




1.4 Forca e gravitetit


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit shpjegojnë lidhjen mes gravitetit, masës e peshës;

• Përshkruajnë se si pesha mund të ndryshojë në planetë të ndryshëm.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim futen ide mbi peshën dhe ndryshimin e saj nga masa. Nxënësit shpesh e kanë të vështirë të bëjnë dallimin mes këtyre të dyjave, ndaj ia vlen të lisni mbi përdorimin e këtyre dy fjalëve në gjuhën e përditshme, për të vënë në dukje problemin. Pesha e një objekti mat forcën që ushtron trupi aty ku mbështetet apo ku varet, kurse masa mat se sa e vështirë është të ndryshojë lëvizja e tij.

Biseda mbi forcën e gravitetit të ushtruar nga Toka mbi objekte të ndryshme natyrshëm do të çojë tek ideja se edhe pesha do të jetë e ndryshme në planetë të ndryshëm.

Aktivitetet • Kërkojuni nxënësve të hamendësojnë peshën e një çokollate. Ata do t’jua

japin përgjigjen në gram. Ashtu shkruhet në letrën e çokollatës! Më pas, kërkojuni t’ju thonë se me çfarë matet pesha, p.sh. peshore etj. Pyetini se sa do të jetë pesha e matur dhe sërish përgjigja do të jetë në gram ose kilogram.

• Vini në dukje se shumica e aparateve që masin peshën janë efektivisht peshore me sustë, pra, ato masin një forcë: forcën e ushtruar nga Toka mbi peshoren, dhe këtë ne e quajmë peshë dhe e masim me njuton (N).

• Nxënësit gjejnë peshën e objekteve me masa të ndryshme dhe lidhjen mes masës dhe peshës, nëpërmjet letës së punës 1.4.1.

• Përgatitni kuti të vogla të mbyllura, mbi të cilat keni shkruar emrat e planetëve. Në secilën prej kutive duhet të keni futur aq plastelinë, sa të krijojë përshtypjen e peshës që do të kishte ai objekt, po të çonit të njëjtën kuti në secilin prej planetëve. Përdorni faqen http://www.exploratorium.edu/ronh/weight për të gjetur masën përkatëse. Shpërndajuani nxënësve këto kuti, që ata vetë të ndiejnë ndryshimin e peshës.

• Nga rezultatet vini në dukje se lidhja mes peshës dhe masës mbi Tokë jepet nga numri 10. Theksoni se kjo është lidhja mes masës dhe peshës mbi Tokë, ndaj pesha e objekteve tjetërkund (në planetë të tjerë apo në Hënë) mund të jetë e ndryshme. Përdorini letën e punës 1.4.2 për të ngulitur këtë ide.

Punë suplementareNxënësit plotësojnë pyetjet 5, 6 e 7 në letën e punës 1.4.1.

Nxënësit arsyetojnë se pse pesha e tyre është e ndryshme në planetë të ndryshëm, siç tregohet në letën e punës 1.4.2.


Fjalë kyçe gravitet, peshë, njuton, masë, kilogram, gram, lëndë, fushë së gravitetit, intensitet i fushës së gravitetit.

Plani i mësimit

10



1.5 Pyetje, mbledhje të dhënash dhe shpjegime

Libri i nxënësit, faqe 16–17

Rezultatet e të nxënit• Nxënësit njihen me problemet shkencore;

• Përshkruajnë si bëhet shpjegimi i tyre.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit prezantohen me rolin e mendimit krijues në shpjegimin e problemeve shkencore. Ata mësojnë se si shkencëtarë të ndryshëm mund të jepnin të njëjtin shpjegim të një dukurie në kohë të ndryshme, por edhe se si vërtetimi i parashikimeve ka rëndësi për të konirmuar shpjegimet e dhëna. Nxënësit mësojnë lidhur me idenë e gravitetit, si u përshkrua ajo nga Baskaraçarjën (Bhaskaracharya) dhe Njutoni, si edhe i përdorin idetë e mësuara për të bërë një udhëtim imagjinar për në Hënë. Ata përdorin mendimin krijues për të kuptuar se si do të kryhej ky udhëtim, duke pasur parasysh intensitetet relative të fushave të gravitetit së Tokës dhe Hënës.

Aktivitetet • Nxënësit lexojnë faqet 16-17 të tekstit, për të mësuar mbi Baskaraçarjën dhe

Njutonin, si edhe idetë e tyre se si tërheqja gravitacionale e Tokës e mban Hënën në orbitën e vet.

• Futni idenë se graviteti dobësohet ndërsa largohemi nga planeti apo Hëna, si edhe se graviteti është më i dobët në planetë apo Hëna më të lehta. Shpjegoni se si duhet të bëjnë një prezantim me poster lidhur me udhëtimin e tyre për në Hënë. Për këtë, ata mund të përdorin informacionin që gjendet në faqen http://www.nasa.gov/mission_pages/apollo/missions/apollo11.html. Material mbështetës jepet në letën e punës 1.5.1.

• Secili grup prezanton “Misionin për në Hënë” para klasës. Theksoni se graviteti i Tokës do ta ngadalësojë raketën ndërsa ajo i largohet Tokës, por do ta përshpejtojë ndërsa i afrohet Hënës. Ndaj raketa do të duhet të ngadalësohet, që të ulet në Hënë pa u përplasur.

• Nxënësit votojnë se cili grup ka dhënë shpjegimet më të mira për secilën nga pyetjet në letën e punës.

• Nëse është e mundur, shfaqni një fragment nga ilmi “Apollo 13”, ku ata po kthehen në Tokë dhe astronautët thonë “Tani anijen po e drejton Isak Njutoni”.

• Nxënësit bëjnë një tabelë të ngjashmërive dhe ndryshimeve mes ideve të Baskaraçarjës dhe Njutonit. Theksoni rolin e provave (zbulimi i Neptunit) si mbështetje të ideve të Njutonit.

Punë suplementareNxënësit hulumtojnë misionin për në Mars dhe e krahasojnë atë me Misionin Apollo.


Fjalë kyçe shpjegim, gravitet, problem, Njuton, Baskaraçarja

11




1.6 Rezistenca e ajrit


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit shpjegojnë nga lind rezistenca e ajrit;

• Përshkruajnë se ç’kuptojnë me shpejtësi terminale;

• Shpjegojnë si dhe pse ndryshon shpejtësia e parashutistit.

Vështrim i përgjithshëmNxënësit janë familjarizuar me rezistencën e ajrit në klasën e gjashtë, si edhe nga përvoja e përditshme. Në këtë mësim, nëpërmjet aktiviteteve praktike, vendoset lidhja mes rezistencës së ajrit dhe sipërfaqes ballore të një objekti, si edhe rezistencës së ajrit dhe shpejtësisë së objektit.

Ka shumë rëndësi që nxënësit të mendojnë mbi mekanizmat me anë të të cilave ajri ushtron një forcë rezistence, gjë që shpjegohet nëpërmjet goditjeve me molekulat e ajrit. Kjo do t’i ndihmojë të shpjegojnë vëzhgimet mbi ndikimin e sipërfaqes dhe shpejtësisë së objektit në madhësinë e rezistencës së ajrit mbi to.

Ideja se rezistenca e ajrit rritet me shpejtësinë (duke ndikuar kështu mbi lëvizjen e një objekti që bie) mund të lidhet me baraspeshimin ose jo të forcave. Kur rezistenca e ajrit është e barabartë me forcën e gravitetit të objektit, ai bie me shpejtësi konstante, të quajtur “shpejtësi terminale”. Forcat baraspeshohen.

Aktivitetet • Demonstroni rënien e letëve të letrës në mënyra të ndryshme:

n dy letë të përdredhura

n një letë e përdredhur dhe një e sheshtë

n një letë e mbajtur horizontalisht dhe një vertikalisht.

Pyetini nxënësit se pse ato bien me shpejtësi të ndryshme dhe futni idenë e rezistencës së ajrit.

• Diskutoni kuptimin e saktë të fjalës “rezistencë e ajrit” dhe sillni idenë e goditjeve me molekulat e ajrit. Nxënësit të vizatojnë diagramet për rastin e dytë më sipër, duke paraqitur goditjet me molekulat e ajrit. Më shumë molekula përplasen me letën e sheshtë sesa me atë të përdredhur.

• Nxënësit bëjnë parashuta me sipërfaqe të ndryshme dhe shohin sa kohë i duhet secilës prej tyre për të mbërritur në tokë. Ata mund të bëjnë edhe garë, për të gjetur se cilës nga parashutat i duhet kohë më e gjatë për të zbritur. Ky aktivitet mbështetet nga leta e punës 1.6.1.

• Shfaqni një ilm që tregon një pupël dhe një çekiç teksa bien mbi sipërfaqen e Hënës. Këtë mund edhe ta demonstroni në klasë, nëse keni një pompë vakuumi. Shikoni faqen http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/lunar.apollo_15_feather_drop.html. Diskutoni ndryshimin mes Hënës dhe Tokës për sa i përket intensitetit të fushës së gravitetit dhe atmosferës.

• Nxënësit përforcojnë dijet e marra me anë të një karikature të një personi që hidhet nga aeroplani. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 1.6.2.


Fjalë kyçe rezistenca e ajrit, shpejtësia terminale

12


CDn Fletorja e punës1.7.1


1.7 Kërkim shkencor: Planifikimi i kërkimit shkencor


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit tregojnë si bëhet plani i një kërkimi për të provuar një parashikim në

shkencë.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit planiikojnë studimin e distancës para ndalimit. Ata kujtojnë ç’kanë mësuar mbi fërkimin dhe gravitetin dhe i zbatojnë njohuritë e marra mbi lëvizjen e një karroce që zbret në një plan të pjerrët. Ata konsiderojnë të gjithë faktorët që mund të ndikojnë mbi distancën që përshkon karroca para se të ndalojë e më pas sugjerojnë çfarë idesh duhet të testohen dhe çfarë duhet studiuar. Plani i tyre duhet të përfshijë: ndryshoret që duhen konsideruar, parashikimi që bëhet, aparati i zgjedhur, hapat që duhen studiuar dhe mbledhja e fakteve eksperimentale që do të parashtrohen në një tabelë. Është mirë që ata të lexojnë faqet 20-21 të tekstit para se të planiikojnë studimin, por mundet edhe që ata të bëjnë më parë studimin e më pas të lexojnë tekstin e të rishikojnë atë çka kanë bërë.

Aktivitetet • Tregojuni nxënësve foto të llojeve të ndryshme të makinave dhe pyetini se

cila prej tyre do të përshkonte një distancë më të madhe para se të ndalojë, po qe se ato udhëtojnë me të njëjtën shpejtësi.

• Kujtojuni nxënësve ato që kanë mësuar mbi fërkimin dhe rezistencën e ajrit, si edhe faktin që ato e ngadalësojnë lëvizjen e objekteve. Demonstroni kuptimin e frazës “distancë e ndalimit” me anë të një karroce që zbret nëpër rrafshin e pjerrët. Shpjegojuni se ata duhet të përcaktojnë se çfarë faktorësh ndikojnë mbi distancën e ndalimit.

• Diskutoni atë që bëjnë shkencëtarët kur duan të studiojnë lidhjen mes ndryshoreve në një hulumtim. Shpjegoni se çfarë nënkuptojmë me “ndryshore” (e pavarur, e varur dhe e kontrollit) dhe se si shkencëtarët sigurohen që testi që po ndërmarrin është “pa hile”.

• Nxënësit marrin parasysh ndryshoret që ndikojnë mbi distancën e ndalimit të një karroce dhe mendojnë lidhur me çështjet që duan të hulumtojnë.

• Nxënësit planiikojnë studimin duke përdorur letën e punës 1.7.1. Mund t’ju duhet t’i ndihmoni për t’u siguruar që ata nuk do të ndryshojnë dy ndryshore njëkohësisht. Nxënësit mund ta bëjnë vetë planin ose të përdorin skeletin e ofruar në letën e punës 1.7.2. Më pas, ata kryejnë studimin dhe hedhin rezultatet në tabelë.

• Nxënësit raportojnë në klasë mbi ato që kanë vëzhguar. Përndryshe ata mund të bëjnë një poster që përmban planin, rezultatet dhe konkluzionet. Nxënësit e tjerë shikojnë posterat dhe vënë në dukje një anë pozitive dhe një që mbase duhet përmirësuar.

• Nxënësit shohin listën e gjërave që duhen përmirësuar dhe përgatisin një listë për studimin e radhës.

Punë suplementareNxënësit studiojnë referencat në fund të tekstit, për të vendosur formën e graikut që do të përdorin për të paraqitur rezultatet. Pastaj, ata përshkruajnë lidhjen mes ndryshoreve që shohin në graik.


Fjalë kyçe ndryshore, fakte, plan, parashikim, test pa hile

13





1.8 Forca e tensionit dhe forca ngritëse


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit përshkruajnë se ç’ndodh kur zgjasim një sustë;

• Tregojnë se ç’është forca e tensionit;

• Shpjegojnë kuirin e elasticitetit;

• Shpjegojnë se si trupat mund të notojnë ose të zhyten.

Vështrim i përgjithshëmKy mësim ka dy pjesë. Në pjesën e parë nxënësit tërheqin një sustë për të gjetur kuirin e elasticitetit. Kjo lidhet edhe me ato që ata kanë mësuar mbi dinamometrat në mësimin e parë, si edhe me eksperimentin e mësimit pasardhës, ku ata mbledhin të dhëna mbi shiritat elastikë. Në pjesën e dytë nxënësit marrin një trup mbi një peshore dhe e fusin atë në lëngje të ndryshme, për të matur forcën e Arkimedit. Së fundi, ata shohin objekte të ndryshme që notojnë apo zhyten dhe e lidhin këtë fakt me shtytjen e Arkimedit dhe forcën e gravitetit. Rezultatet e studimit të sustës do t’u nevojiten nxënësve në mësimin pasardhës, për të bërë paraqitjen e rezultateve.

Aktivitetet • Tregojuni nxënësve foto të litarëve apo telave në vende të ndryshme. Pyetini si e ka

emrin forca me të cilën vepron teli apo korda. Kujtojuni atyre se pse, për të matur forcat, përdoret dinamometri. Vini në dukje se dinamometrat përmbajnë susta.

• Diskutoni se çfarë kuptojmë me shformim të sustës. Demonstroni si matet ai. Pastaj nxënësit kryejnë një eksperiment të shkurtër për të gjetur kuirin elastik të një suste, duke e ngarkuar atë me gurë peshe, sipas letës së punës 1.8.1. Tregojini sa trupa me masë 100 gramëshe të përdorin. Duhet të kalohet kuiri elastik i sustës, por jo të këputet ajo. Kjo do të thotë që susta do të mbetet e shformuar përgjithmonë, pasi të hiqet ngarkesa. (Kujdes! Mbroni sytë!)

• Kërkojuni nxënësve të nxjerrin kuirin elastik prej rezultateve të marra. Vini në dukje se sustat e shformuara përtej kuirit elastik nuk kthehen te gjatësia e tyre illestare.

• Diskutoni përdorimin e sustave në dinamometrat dhe peshoret. Vini në dukje se gjatë ngjeshjes së sustës ndodh e njëjta gjë si në zgjatjen e saj.

• Vini në dukje se forca që bën objektet të notojnë, quhet shtytja e Arkimedit. Nxënësit kryejnë një eksperiment të shkurtër lidhur me shtytjen e Arkimedit duke përdorur letën e punës 1.8.2.

• Diskutoni lidhjen mes shtytjes së Arkimedit dhe forcës së gravitetit kur trupi pluskon apo fundoset dhe lidheni këtë me parimin e Arkimedit. Shembuj praktikë janë cisternat dhe anijet.

• Nxënësit bëjnë varka prej plasteline që pluskojnë në ujë dhe shpjegojnë se pse e njëjta sasi e plastelinës në formë topi nuk pluskon. Për këtë ata duhet të përdorin parimin e Arkimedit.

• Së fundi, pyetini nxënësit se çfarë do të ndodhë me peshën e një qeseje me ujë, kur atë e fusim në një enë me ujë. (Nuk ndryshon, qesja vepron mbi ujin poshtë saj njëlloj si mbi peshore).

Punë suplementareNxënësit llogarisin me sa zvogëlohet gjatësia e sustës që përdorën në aktivitetin e parë, po qe se trupin e kemi futur në secilin nga lëngjet e përdorura. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 1.8.3.


Fjalë kyçe tension, elastik, plastik, i përpjesshëm, kui elastik, shformim mbetës, force ngritëse, parimi i Arkimedit.

14



1.9 Kërkim shkencor: Paraqitja e rezultateve


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit përshkruajnë se si paraqiten rezultatet e matjeve në tabelë;

• Përshkruajnë se si ndërtohen graikët;

• Shpjegojnë se ç’kuptojnë me ndryshore të vazhdueshme.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit mësojnë se si t’i paraqesin të dhënat që kanë mbledhur në një eksperiment, ku ata shformojnë një shirit elastik, duke e tërhequr atë. Ata duhet të vizatojnë graikun që përmbledh këto të dhëna. Më pas, ata duhet të nxjerrin konkluzionet e eksperimenteve të bëra, duke u bazuar në graikët e marrë, si edhe të marrin parasysh se çfarë duhet bërë lidhur me rezultatet që nuk përputhen me graikun.

Aktivitetet • Kërkojuni nxënësve të identiikojnë një situatë në të cilën është shumë e

rëndësishme të njihet kuiri elastik i një suste. Tregojuni të njëjtat foto që paraqitët në illim të mësimit të kaluar dhe merruni me çështjen se duhet të dimë se në çfarë pike materialet do të shformohen përgjithmonë apo do të këputen. Diskutoni edhe kuirin e peshës për trampolinat, siç tregohet në tekstin e nxënësit.

• Nxënësit marrin parasysh se si duhet t’i paraqesin të dhënat e mbledhura herën e kaluar, mbi zgjatjen e një suste kur kur shtohen peshat e trupave të varur në të.

• Diskutoni llojet e graikëve që mund të vizatohen dhe pse. Nxënësit mund t’i referohen referencës në fund të tekstit të tyre, për të parë llojet e ndryshme të graikëve.

• Nxënësit vizatojnë graikun e përshtatshëm për të paraqitur rezultatet e marra.

• Ata e përdorin këtë graik për të gjetur kuirin elastik të sustës dhe e krahasojnë këtë me rezultatin e gjetur kur thjesht iu referuan të dhënave.

• Nxënësit krahasojnë graikët e ndërtuar dhe diskutojnë çfarë duhet bërë me pikat anormale.

• Ata përdorin të dhënat e letës së punës 1.9.1 për të ndërtuar graikët e përshtatshëm për ato të dhëna. Ata konsiderojnë edhe ndryshore të tjera të mundshme dhe shpjegojnë se cilët graikë duhen ndërtuar.

Punë suplementareNxënësit marrin parasysh dhe shpjegojnë lidhjet mes ndryshoreve, duke zgjidhur ushtrimin 10 në letën e punës 1.9.1.


Fjalë kyçe jo i vazhdueshëm, kategorik, i vazhdueshëm, graik, me vijë, graik me kolona, rezultat jo normal.

15




n Fletorja e punës1.10.3

1.10 Zgjerim njohurish: Forcat në lëvizjen rrethore


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit shpjegojnë se si trupat mund të lëvizin sipas rrethit.

Vështrim i përgjithshëmKy mësim ka të bëjë me lëvizjen rrethore. Aty shpjegohet se, që një trup të ndryshojë drejtimin e lëvizjes, p.sh. të lëvizë sipas rrethit, duhet të veprojë një forcë mbi të. Kjo forcë ka drejtimin për nga qendra e rrethit, prandaj quhet forcë qendërsynuese. Si forcë e tillë mund të jetë forca e gravitetit, forca e tensionit të ijes apo litarit, ose edhe forca e fërkimit. Ka shumë shembuj të lëvizjes rrethore, si: lëvizja e planetëve dhe e satelitëve në orbita, apo lëvizja e makinës në kthesë.Veprimtaritë e planiikuara japin një mundësi për të treguar se kjo forcë ndryshon drejtimin e lëvizjes edhe pa ndryshuar vlerën e shpejtësisë.Ky mësim i përgatit nxënësit për studimin e mëtejshëm të forcës qendërsynuese.

Aktivitetet • Një shembull spektakolar i lëvizjes rrethore është ajo e një kove me ujë

në planin vertikal, pa u derdhur uji. Këtë është mirë ta demonstroni jashtë klasës. Kujdes që të mos këputet litari që mban kovën. Përndryshe mund të shfaqni një video të kësaj dukurie. Vini në dukje se kova rrotullohet për shkak të tensionit të litarit.

• Nxënësit studiojnë lëvizjen rrethore duke rrotulluar një objekt të vogël të lidhur me spango, si në letën e punës 1.10.1. Ata ndryshojnë masën e objektit, gjatësinë e spangos dhe shpejtësinë, për të parë efektet mbi forcën qendërsynuese.

• Diskutoni atë çka nxënësit panë në pjesën praktike. Vini në dukje se forca varet nga shpejtësia dhe masa, si edhe që, për të rrotulluar objektet sipas një rrethi me rreze më të vogël, nevojitet forcë më e madhe.

• Nxënësit, të ndarë në dyshe, diskutojnë situata të ndryshme në të cilat diçka lëviz sipas rrethit. Ata identiikojnë forcën që i mban objektet në lëvizje rrethore. Pastaj, secila dyshe tregon atë që kanë diskutuar. Këto diskutime duhet të përfshijnë një mori forcash, ku graviteti, fërkimi e tensioni janë më të zakonshmet.

• Satelitët mbahen në orbitë nga forca e gravitetit. Nxënësit hulumtojnë ndryshimet mes llojeve të ndryshme të satelitëve dhe përdorimet e tyre, si edhe e lidhin këtë me ato që kanë mësuar nga eksperimentet. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 1.10.2.

• Nxënësit mund të studiojnë një satelit të caktuar dhe t’i paraqesin rezultate në një poster. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 1.10.3.

Zgjerim njohurishKërkojuni nxënësve të plotësojnë pikën 2 të letës së punës 1.10.2.


Fjalë kyçe forcë qendërsynuese, tangjente, satelit artiicial, orbitë, gravitet

16

Energjia Mësimi 1



2.1 Ç’është energjia?


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit përshkruajnë se nga e marrim energjinë;

• Mësojnë njësinë matëse të energjisë.

Vështrim i përgjithshëmKy mësim prezantues fokusohet te nevoja që kemi ne për ushqim apo karburant, në mënyrë që të jemi në gjendje të bëjmë veprime si të lëvizim vetë apo të bëjmë makinën të lëvizë. Nxënësit mësojnë mbi përmbajtjen energjetike të ushqimit në xhaul (joule) apo kiloxhaul (kilojoule). Ata konsiderojnë sasinë e ushqimit që nevojitet për të kryer disa aktivitete. Ata lidhin energjinë që përmban ushqimi me atë që përmbajnë karburantet. Në mësimin që vijon, nxënësit do të lidhin energjinë e ushqimeve apo karburanteve me atë që vjen nga Dielli.

Aktivitetet • Kërkojuni nxënësve të kujtojnë sa më shumë prej aktiviteteve që kryejnë çdo

javë dhe pastaj t’i rendisin ato sipas sasisë së energjisë që nevojitet për secilin prej tyre: nga ato që kërkojnë më shumë energji tek ato që kërkojnë më pak energji. Vini në dukje se trupi ynë kërkon energji edhe vetëm që të ruajë temperaturën e nevojshme dhe për të marrë frymë. Pyetini se nga vjen kjo energji.

• Futni idenë se energjia e ushqimeve matet në xhaul apo kiloxhaul. Me anë të një peshoreje peshoni copën më të vogël të mundshme të çokollatës (0.01 g është ekuivalente me afërsisht 2000 J) dhe përdoreni këtë fakt për të argumentuar se pse përdoret kJ e jo J. Nëse është e mundur, lisni edhe mbi lidhjen me kalorinë, kilokalorinë. (1 kilokalori = 4.2kJ).

• Nxënësit kryejnë një kërkim të përmbajtjes energjetike të ushqimeve, duke matur rritjen e temperaturës së njëfarë vëllimi ujë, kur djegim një sasi karburanti, si në letën e punës 2.1.1. Pastaj ata vlerësojnë kërkimin e kryer.

• Nxënësit llogarisin se për sa kohë do të duhej të kryenin disa aktivitete të caktuara, për të djegur energjinë e ushqimeve, si në letën e punës 2.1.2.

• Futni idenë se karburantet fosile, ashtu si ushqimi, janë rezerva energjie. Diskutoni ngjashmëritë mes karburanteve fosile dhe ushqimit, si edhe përdorimet e tyre.


Fjalë kyçe energji, karburant, xhaul, kiloxhaul, qymyr, naftë

17


2.2 Energjia e DiellitEnergjia Mësimi 2


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit shpjegojnë pse energjia e ushqimit vjen nga Dielli;

• Përshkruajnë disa metoda të prodhimit të elektricitetit nga energjia diellore.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit mësojnë se Dielli është burimi i energjisë në gjithë ushqimet që hamë. Ata shqyrtojnë burimet e energjisë që përdoren për të gjeneruar elektricitetin, si: era, dallgët, energjia hidrike, karburantet fosile, dhe se si këto lidhen me Diellin. Si material suplementar, nxënësit konsiderojnë energjinë gjeotermike dhe atë të baticave, të cilat nuk lidhen me Diellin.

Aktivitetet • Në këtë mësim nxënësit ndahen në grupe, ku secili prej tyre është përgjegjës

për një pjesë të një aisheje në mur që paraqet rëndësinë e Diellit për prodhimin e ushqimit, karburantit dhe elektricitetit. Secili prej grupeve e përgatit pjesën e vet të aishes, duke përdorur letën e punës 2.2.1. Inkurajojini nxënësit të përdorin materiale të thjeshta, për ta bërë paraqitjen në tri përmasa.

• Merrni një pjesë të aishes dhe ngjitni një Diell të madh të verdhë në qendër të saj. Secili prej grupeve do të krijojë pjesën e vet.

• Pasi ta kenë bërë këtë, ata duhet të bëjnë një tabelë përmbledhëse të informacionit që përmbahet në aishe.

• Përndryshe, nxënësit mund të prezantojnë burimin e zgjedhur të ushqimit, karburantit apo energjisë gjatë kohës që klasa plotëson tabelën. Pasi të ketë mbaruar ky proces, ata plotësojnë aishen.

Punë suplementareNdajini nxënësit në dy grupe: njëri studion energjinë e baticave e tjetri atë gjeotermike. Krijoni një aishe të veçantë për këto dy burime të energjisë dhe kërkojuni nxënësve të bëjnë një tabelë më vete, ku të theksohet se burimi i energjisë nuk është Dielli.


Fjalë kyçe fotosintezë, karburante fosile, naftë krudo, hidroelektricitet, bateri diellore, panele diellore.

18


2.3 Llojet e energjisëEnergjia Mësimi 3


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit dallojnë llojet e ndryshme të energjisë;

• Japin shembuj të proceseve ku përfshihen lloje të ndryshme të energjisë.

Vështrim i përgjithshëmNxënësit nuk i kanë mësuar llojet e ndryshme të energjisë në klasën e gjashtë, por njohin konceptet e thjeshta të energjisë, si nxehtësia (energjia termike), drita dhe zëri. Në këtë mësim ata mësojnë mbi llojet e ndryshme të energjisë që përfshihen në proceset e tejçimit të energjisë. Ata do ta mësojnë tejçimin e energjisë dhe diagramin e tejçimit të energjisë në mësimin pasardhës. Synimi kryesor i këtij mësimi është të bëjë dallimin mes depozitave të energjisë dhe metodave të tejçimit të saj. Parimi bazë është ai i ruajtjes së energjisë, i cili do të konsiderohet në mësimin 2.5. Llojet e energjisë janë një mënyrë për të ndjekur shndërrimet e energjisë, pasi kështu nuk e humbasim atë.

Aktivitetet • Kërkojuni nxënësve të përmendin llojet e energjisë që kanë hasur më parë.

Më pas, ata duhet të krahasojnë listat e secilit grup dhe të bëjnë një listë përmbledhëse.

• Futni idenë e “burimeve” të energjisë dhe “mënyrave të tejçimit të energjisë nga një vend në tjetrin”. Të shohin dritën, zërin dhe energjinë elektrike si mënyra të tejçimit të energjisë. Diskutoni dallimin mes “energjisë termike” dhe “nxehtësisë”. Nxehja e objekteve rrit energjinë e tyre termike.

• Nxënësit krijojnë një lojë që bazohet mbi llojet e energjisë, duke përdorur letën e punës 2.3.1. Ata bëjnë karta që ilustrojnë vendet ku mund të shihen objekte me lloje të ndryshme të energjisë, p.sh. bateria = energji kimike.

• Nxënësit luajnë lojën brenda grupit, pastaj këmbejnë letrat me grupet e tjera dhe luajnë me ta.

• Ata bëjnë një tabelë për të gjitha llojet e energjisë, duke shkruar sa më shumë shembuj të secilës, bazuar mbi lojën që sapo kanë luajtur.

Punë suplementareNxënësit gjejnë informacion mbi zbërthimin bërthamor, bashkimin bërthamor dhe djegien. Ata bëjnë një poster që shpjegon ndryshimet mes tyre.


Fjalë kyçe energji potenciale, burim energjie, energji kimike, energji potenciale kimike, energji potenciale gravitacionale, energji potenciale elastike, energji termike, nxehtësi, energji elektrike, energji e dritës, energji e zërit, energji bërthamore, fuzion bërthamor, reaksion kimik, djegie, djegie e brendshme, hidrogjen, uranium, bashkim bërthamor.

19



2.4 Tejçimi i energjisëEnergjia Mësimi 4


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit tregojnë nëpërmjet skemave se si tejçohet energjia;

• Ndërtojnë skemat e tejçimit të energjisë.

Vështrim i përgjithshëmNxënësit thellojnë ato që kanë mësuar mbi llojet e ndryshme të energjisë dhe marrin parasysh tejçimin e energjisë. Ata kryejnë një aktivitet në të cilin vizatojnë skemat e tejçimit të energjisë për një gamë të gjerë të tyre. Ata vlerësojnë se ku po shkon realisht energjia, duke u përgatitur kështu për mësimin pasardhës që trajton ruajtjen e energjisë. Nxënësit i përforcojnë njohuritë e marra nëpërmjet përzgjedhjes së kartave që identiikojnë procese të ndryshme të tejçimit të energjisë.

Aktivitetet • Përmblidhni gjithë llojet e ndryshme të energjisë, duke u kërkuar nxënësve

të shkruajnë sa më shumë lloje të energjisë që u vijnë në mendje brenda 30 sekondave.

• Futni idenë e skemave të tejçimit të energjisë me anë të të elektrikut të dorës. Tregojuni nxënësve një elektrik dore dhe pyetini se çfarë transferimesh të energjisë ndodhin aty. Ata mund të nisen nga energjia elektrike. Vini në dukje se elektriku nuk do të punonte pa bateri, që është depozitë e energjisë kimike. Vizatoni skemën e tejçimit të energjisë për elektrikun e dorës.

• Nxënësit kryejnë një seri aktivitetesh, në të cilat ata identiikojnë llojet e energjisë dhe vizatojnë skemat e tejçimit të saj për secilën nga situatat, duke përdorur letën e punës 2.4.1.

• Diskutoni proceset dhe aparatet e përdorura në secilin nga aktivitetet. Nxënësit do të kuptojnë qartë se çfarë është “e dobishme” e çfarë jo, dhe kjo do të përdoret në mësimin pasardhës. Vini në dukje se energjia transmetohet në një aparat (si bateria diellore) apo në një proces (si rasti i një karroce që zbret planin e pjerrët). Nxënësit konsiderojnë pikën e illimit dhe mbarimit të secilit prej proceseve. Cili burim ka më pak energji e cila më shumë? Kësaj pjese do t’i referoheni në mësimin mbi ruajtjen e energjisë. Vini në dukje se ndonjëherë është e qartë se cilat janë proceset e tejçimit të energjisë e ndonjëherë jo.

• Nxënësit kryejnë një përzgjedhje të kartave të proceseve të ndryshme, duke përdorur letën e punës 2.4.2. Njëri prej nxënësve i përdor kartat për të bërë një skemë dhe tjetri gjen aparatin ose procesin. Përdorni kuti të veçanta për lloje të ndryshme të energjisë dhe procese të ndryshme.


Fjalë kyçe tejçim i energjisë, skema e tejçimit të energjisë

20



2.5 Ruajtja e energjisëEnergjia Mësimi 5


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit mësojnë ligjin e ruajtjes së energjisë;

• Shpjegojnë si zbatohet ky ligj në situata të ndryshme.

Vështrim i përgjithshëmNxënësit prezantohen me konceptin e energjisë si një madhësi që mund të gjurmohet, pak a shumë si paratë. Ata duhet të marrin parasysh tejçimin e energjisë që kanë studiuar më parë dhe të bëjnë dallimin mes energjisë “së dobishme” dhe asaj të humbur apo “të shpërdoruar”, si edhe të mësojnë çfarë kuptojmë me rendiment. Nxënësit duhet të mësojnë ligjin e ruajtjes së energjisë dhe si zbatohet ai gjatë tejçimit të energjisë që kanë studiuar më parë. Ata shohin dy mënyra të ndryshme të modelimit të energjisë dhe më pas i përdorin këto modele për të përshkruar disa procese të tejçimit të energjisë. Së fundi, ata diskutojnë mbi faktin se një pjesë e mirë e energjisë “së humbur” shkon për energji termike dhe si ta përfshijnë këtë fakt në modelet e tyre.

Aktivitetet • Nxënësit përdorin kartat e mësimit të kaluar dhe, pasi zgjedhin dy aparate apo

procese, identiikojnë energjinë e dobishme dhe të humbur. Krahasoni zgjedhjet e grupeve të ndryshme. Diskutoni mbi përdorimin e fjalës “e humbur” në vend të fjalës “e zhdukur”. Theksoni se energjia është diçka që mund ta gjurmojmë dhe se ky është një parim shumë i rëndësishëm në izikë, që quhet ligji i ruajtjes së energjisë.

• Futni idenë se ndonjëherë energjia e dobishme dhe ajo e e humbur mund të jenë të të njëjtin tip, por në vende të ndryshme, p.sh. çajniku nxeh ujin dhe ajrin rretheqark.

• Nxënësit përdorin dy modele të energjisë: lëngjet me ngjyra dhe ‘paratë’. Demonstroni procesin e parë (elektrikun e dorës) në këtë mënyrë: merrni një enë qelqi dhe dy etiketa: një të verdhë e një të kaltër. Shkruani ‘bateri’ mbi etiketën e kaltër dhe ‘energji kimike’ mbi atë të verdhë. Ngjitini të dyja mbi enën e qelqit. Pastaj merrni dy enë të tjera: mbi njërën shkruani energji e dritës/mjedis dhe mbi tjetrën energji termike/mjedis. Mbusheni enën e energjisë kimike me një lëng të ngjyrosur dhe pastaj derdhni një pjesë të lëngut në enën ‘energji e dritës’ dhe pjesën tjetër në enën ‘energji termike’. Diskutoni se si ky model tregon që energjia nuk mund të krijohet apo të zhduket. Më pas nxënësit vazhdojnë me modelet, duke përdorur letën e punës 2.5.1.

• Diskutoni se si u përdorën monedhat për të modeluar elektrikun e dorës. Vini në dukje ngjashmëritë dhe ndryshimet mes modeleve të përdorura.

• Diskutoni kuptimin e fjalës ‘rendiment’. Pyetni nëse është e mundur të thuhet se sa të leverdishme janë aparatet e ndryshme. Kërkoni të vihet në dukje se, për të ditur se sa me rendiment të lartë është një aparat, na duhet të dimë se ç’pjesë e energjisë humbet ose shpërdorohet në të. Nxënësit plotësojnë letën e punës 2.5.2 për të krahasuar tre lloje të llambave dhe për të menduar se si mund të futet energjia e humbur në secilin prej modeleve.

Punë suplementareNxënësit krahasojnë modelet e ndryshme për një seri procesesh dhe bëjnë një tabelë që paraqet anët pozitive dhe negative të secilit prej tyre.


Fjalë kyçe energji e dobishme, energji e humbur, rendiment, Burimet e energjisë: potenciale gravitacionale dhe kinetike.

21



2.6 Energjia potenciale gravitacionale dhe kinetikeEnergjia Mësimi 6


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit shpjegojnë se ç’kuptojnë me energji potenciale gravitacionale;

• Shpjegojnë se ç’kuptojnë me energji kinetike;

• Përshkruajnë raste që përfshijnë shndërrimet midis energjisë kinetike dhe asaj potenciale gravitacionale.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit përdorin ligjin e ruajtjes së energjisë për të interpretuar situata ku ndodh një shndërrim i energjisë potenciale gravitacionale në energji kinetike dhe anasjelltas. Ata ndërtojnë modelin e një hekurudhe malore dhe llogarisin masat që nevojiten për të zhvendosur një tren dhe si lidhet kjo me fërkimin. Së fundi, ata studiojnë lidhjen mes lartësisë nga e cila lëshohet një top dhe madhësisë së gropës që ai formon në rërë.

Aktivitetet • Filloni me demonstrimin e një lavjerrësi shumë të madh. Varni në tavan një

top futbolli apo një top tjetër të madh. Mbështetuni në mur dhe tërhiqeni topin pas vetes derisa ai të prekë ballin. Pyetini nxënësit se çfarë mendojnë ata se do të ndodhë, po ta lëshoni topin. Pastaj lëshojeni topin dhe diskutoni atë që ndodh me energjinë potenciale gravitacionale (E

pg) dhe energjinë

kinetike (Ek). Lidheni faktin se topi nuk do të rikthehet në pikën prej nga

u nis (dhe t’ju godasë) me ligjin e ruajtjes së energjisë. Vini në dukje se energjia “e humbur” në këtë rast i detyrohet nxehjes së ajrit.

• Tregoni foto ose skema të një hekurudhe malore dhe kërkojuni nxënësve të modelojnë hekurudhën, duke marrë parasysh faktin që, për shkak të fërkimit, nevojitet një forcë më e madhe. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 2.6.1.

• Nxënësit studiojnë transformimin e Epg

në Ek në rastin e një topi që krijon një

gropë në rërë. Ata vlerësojnë atë çka kanë studiuar dhe sugjerojnë se çfarë tjetër mund të studiohet. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 2.6.2.

• Nxënësit prezantojnë rezultatet e marra dhe bëjnë një plan se si mund të studiohet ndikimi i një faktori tjetër (lloji i topit, rëra etj.). Ata njihen me planet e njëri-tjetrit dhe i vlerësojnë ato nëse do të prodhonin rezultate të sakta.


Fjalë kyçe energji potenciale gravitacionale, energji kinetike

22



2.7 Energjia potenciale elastikeEnergjia Mësimi 7


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit shpjegojnë se si një pajisje mund të ketë energji elastike potenciale;

• Tregojnë raste kur energjia potenciale elastike mund të rritet apo të zvogëlohet.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit mësojnë se si depozitohet energjia kur objektet shformohen dhe se si kjo energji mund të rimerret, kur ato rikthehen në formën illestare. Ata lidhin atë çka kanë mësuar mbi ruajtjen e energjisë me përplasjen e topit në mur apo tokë.

Aktivitetet • Filloni mësimin duke demonstruar një seri aktivitetesh dhe pyetini nxënësit

se çfarë kanë të përbashkët. P.sh. lidhni një trup te një sustë dhe tërhiqeni atë e pastaj lëshojeni, kurdisni një lodër, fryni një tullumbace e pastaj lëshojeni, tërhiqni një shirit elastik. Vini në dukje se brenda lodrës ka një sustë dhe se ndodh një transformim energjie nga ajo e depozituar në energji kinetike. Sustat dhe goma ndryshojnë formë apo zgjaten dhe, sa më shumë zgjaten, aq më shumë energji depozitohet në to. Futni konceptin e energjisë potenciale elastike (E

pe).

• Demonstroni një top që përplaset në tokë. Kërkojuni nxënësve të bëjnë skemën e transformimeve të energjisë.

• Nxënësit kryejnë një studim të përplasjes së topit dhe ndërtojnë graikun e rezultateve. Ata i paraqesin rezultatet para klasës dhe e përshkruajnë lidhjen e gjetur me gjuhë të tipit “sa më i madh..., aq më i madh...”. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 2.7.1.

• Nxënësit përforcojnë ato që kanë mësuar duke bërë një llastiqe, me anë të së cilës lëshojnë një gur për të goditur shënjestrën. Ata mësojnë se si ta kalibrojnë llastiqen, në mënyrë që të godasin shënjestrën në dysheme. Kur ta kenë përfunduar këtë, caktojuni distancën ku duhet ta vendosin shënjestrën. Të gjitha grupet duhet të kenë mundësinë të godasin në shenjë. Grupi itues merr një çmim. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 2.7.2.

Punë suplementareNxënësit llogarisin përqindjen e energjisë “së humbur apo shpërdoruar” për një seri të përplasjeve të topit. Ata e shtrijnë studimin te veçoritë e përthithjes së energjisë nga sipërfaqe të ndryshme.


Fjalë kyçe energji potenciale elastike, shformim, elastik

23



2.8 Propozim idesh - Studim shkencorEnergjia Mësimi 8


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit tregojnë se ka shumë mënyra për të gjetur përgjigjet e pyetjeve në

shkencë;

• Shpjegojnë se si duhet vepruar për të studiuar një çështje.

Vështrim i përgjithshëmKy është i pari ndër dy mësimet ku nxënësit mësojnë se çfarë lloj pyetjeve mund t’u japë përgjigje shkenca dhe mënyrat e ndryshme të kërkimit të tyre. Në mësimin e parë ata marrin parasysh pyetjet të cilave mund t’u përgjigjemi duke kryer eksperiment dhe në të dytin mbi një seri metodash të tjera. Konteksti i të dyjave është të sigurojnë ushqim dhe karburant për një komunitet që jeton në ishull. Mund të përdorni një shembull real ose mund të shpikni vetë një ishull.

Aktivitetet • Prezantoni ishullin, real apo imagjinar dhe shpjegojuni nxënësve se ata

duhet të marrin parasysh nevojat e banorëve të ishullit për energji. Kërkojuni nxënësve të formulojnë tri pyetje që do t’u bënin banorëve lidhur me sasitë e ushqimit dhe karburantit që ata përdorin ose u nevojiten. Udhëzojini nxënësit se banorët duhet të zgjedhin cilat lloje burimesh ushqimi duan të rrisin, se disa prej tyre mund të jenë tashmë në ishull e disa jo. Mblidhini të gjitha pyetjet dhe pastaj kërkojuni nxënësve t’i ndajnë ato në pyetje që mund të hulumtohen praktikisht duke kryer një eksperiment dhe të tjera që nuk mund të hulumtohen në këtë mënyrë. Kategorinë e dytë lëreni për mësimin pasardhës.

• Nxënësit zgjedhin se cilën pyetje do të hulumtojnë dhe më pas planiikojnë e kryejnë një eksperiment për të gjetur përgjigjen. Fleta e punës 2.8.2 përmban disa ide që mund të jenë të dobishme, nëse nuk ka sugjerime të mjaftueshme mbi idetë praktike që mund të hulumtohen. Këtë letë ju mund edhe ta ndryshoni, në varësi të burimeve që keni në dispozicion. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 2.8.1.

• Të gjithë nxënësit kryejnë të njëjtin aktivitet, ose ndajini në grupe, ku secili prej tyre t'i përgjigjet një pyetjeje të veçantë.

• Ata mund t’i prezantojnë rezultatet e kërkimit para klasës.


Fjalë kyçe pyetje, shpjegime, kërkim praktik, parashikim

24



2.9 Propozim idesh - Vrojtimet dhe modeletEnergjia Mësimi 9


Rezultatet e të nxënit:• Nxënësit tregojnë se ka disa mënyra për të gjetur përgjigje për pyetjet në shkencë;

• Shpjegojnë se si vendoset për pyetjen që do të studiohet

Vështrim i përgjithshëmKy është i dyti ndër dy mësimet ku nxënësit mësojnë se çfarë lloj pyetjeve mund t’u japë përgjigje shkenca dhe mënyrat e ndryshme të kërkimit të tyre. Ata gjithashtu mund të marrin parasysh pyetje të cilave shkenca nuk u përgjigjet dot. Këtu do të përdoren pyetjet që mbetën nga mësimi i mëparshëm dhe të tjera që do t’i zgjidhin nga teksti.

Aktivitetet • Paraqitni pyetjet e shtruara në mësimin e mëparshëm, që nuk ishin të

përshtatshme për kërkim praktik. Diskutoni se pse është kështu me nxënësit dhe nëse ka pyetje të cilave shkenca nuk mundet t’u përgjigjet. Futni idenë se shkenca mund t’u përgjigjet vetëm pyetjeve për të cilat mund të mblidhen të dhëna apo mund të përdoret një shpjegim shkencor.

• Nxënësit lexojnë librin e nxënësit dhe mësojnë mbi mënyrat e tjera që përdorin shkencëtarët për t’iu përgjigjur pyetjeve. Grupeve të ndryshme u caktohen metoda të ndryshme. Ata zgjedhin pyetjet që mund të hulumtohen me anë të asaj metode.

• Ata konsiderojnë pyetjet e zgjedhura, si edhe pyetje të tjera që mund të hulumtohen me metodën e tyre, si edhe krijojnë një poster për të ilustruar metodën në fjalë, duke përdorur letën e punës 2.9.1. Në letën e punës 2.9.2 do të gjeni disa ide të tjera që mund të përdoren nga nxënësit.

• Të gjitha grupet i vendosin posterat në mur.


Fjalë kyçe vëzhgime, modele, studim në terren.

25




2.10 Llogaritja e energjisë dhe diagramet Senki Energjia Mësimi 10


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit kryejnë llogaritje ku përfshihet energjia;

• Përdorin diagramet Senki në proceset ku përfshihet energjia.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit mësojnë se si llogaritet rendimenti dhe se makinat eiciente shpërdorojnë më pak energji sesa ato më pak eiciente. Ato mësojnë se si t’i paraqesin transferimet e energjisë me diagramet Senki dhe se si t’i ndërtojnë këto diagrame, në mënyrë të tillë që të bëjnë paraqitjen sasiore të proceseve.

Aktivitetet • Kujtojuni nxënësve modelet që përdorën në mësimin 2.5 dhe konceptet e

energjisë “së dobishme” dhe “të humbur”. Futni idenë e rendimentit me anë të një procesi apo aparati ku shpërdorohet më pak energji, ose ku përdoret më pak energji për të prodhuar të njëjtën sasi energjie të dobishme.

• Futni ekuacionin që jep rendimentin dhe kërkojuni nxënësve të praktikohen me llogaritjet e rendimentit, me anë të letores së punës 2.10.1.

• Me anë të një xhaulmetri, demonstroni se sa energji nevojitet për të mbajtur në punë një llambë që kursen energji dhe një inkandeshente për 10 sekonda. Po qe se janë të së njëjtës fuqi, ato duhet të ndriçojnë njëlloj, por llamba ekonomike harxhon më pak energji. Nxënësit llogarisin sasinë e energjisë që transformohet në dritë, duke përdorur informacionin e tekstit, faqe 48-49.

• Prezantoni diagramet Senki të llambave dhe shpjegoni se si ndërtohet një diagram i tillë. Pastaj nxënësit ndërtojnë vetë diagramet Senki të proceseve, rendimentin e të cilave llogaritën, duke përdorur letën e punës 2.10.2. Ata më pas i modelojnë këto procese me lëngje të ngjyrosura, monedha apo zare.

• Tregojuni nxënësve diagrame Senki më të ndërlikuara, p.sh. të një stacioni elektrik. Kërkojuni të japin ide se si mund të bëhet më eicient ky stacion elektrik (p.sh. duke e përdorur energjinë termike për të ngrohur shtëpitë). Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 2.10.3.


Fjalë kyçe rendiment, diagrami Senki

Zgjerim njohurish

26




3.1 Trupat qiellorë


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit tregojnë se ç'trupa qiellorë mund të dallojmë natën;

• Shpjegojnë se si mund t’i shohim trupat e ndryshëm qiellorë.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit illojnë të vrasin mendjen lidhur me trupat qiellorë përtej Tokës, Diellit dhe Hënës, të cilat i kanë mësuar në klasën e gjashtë. Ata illojnë të kuptojnë llojet e objekteve që shihen natën në qiell dhe pozicionet e tyre lidhur me Tokën.

Aktivitetet • Kërkojuni nxënësve t’ju tregojnë gjithçka që kanë parë natën në qiell.

Tregojuni foto të të gjitha objekteve që diskutohen në tekst, në faqet 52-53.

• Ata ndërtojnë një stendë në mur që pasqyron pamjen e qiellit natën. Ndajini në grupe dhe secilit jepini një nga objektet apo llojet e objekteve që duken në të. Nxënësit duhet të gjejnë informacion mbi atë objekt, dhe të bëjnë një përmbledhje të informacionit në tekst dhe në letën e punës 3.1.1. Këto informacione duhet t’i paraqesin përbri objektit përkatës në stendë.

• Secili prej grupeve përdor informacionin e stendës dhe bën një letushkë që do t’i ndihmojë nxënësit e klasës së shtatë të identiikojnë ato që shohin natën në qiell.

• Kujtojuni nxënësve ato që kanë mësuar në mësimin 1.10 lidhur me lëvizjen rrethore dhe satelitët. Në letën e punës 3.1.2 ata mund të lexojnë një material lidhur me satelitët e më pas të bëjnë një tabelë lidhur me përdorimet e tyre, duke përdorur letën e punës 3.1.3.

• Kërkojuni nxënësve të hedhin në letër një pyetje të tyren që ka lidhje me hapësirën e që u ka lindur gjatë këtij mësimi; më pas bëni një stendë të cilës do t’i riktheheni në fund të këtij kapitulli.

• Nxënësit hapin një ditar lidhur me qiellin natën, të cilin do ta plotësojnë gjatë këtij kapitulli e më pas. Po qe e mundur, ata duhet të skicojnë pamjen e yjeve/yjësive për mësimin 3.4 dhe të Hënës për mësimin 3.6.


Fjalë kyçe yje, planetë, planetë xhuxhë, ekzoplanetë, orbitë, Tokë, Hënë, satelit natyror, kometë, meteor, meteorit, satelit artiicial, Satelit për Përcaktimin e Pozicionit Global (GPS).

Toka dhe përtej saj Mësimi 1

27

CD n Fletorja e punës 3.2.1

3.2 Dita dhe nata


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit shpjegojnë, pse Dielli duket sikur lëviz përgjatë kupës së qiellit;

• Shpjegojnë pse kemi ditë dhe natë.

Vështrim i përgjithshëmNxënësit thellojnë njohuritë e marra në klasën e gjashtë, duke shqyrtuar anën nga lind e perëndon Dielli. Ata e lidhin këtë me drejtimin e rrotullimit të Tokës dhe mënyrën e zhvendosjes së Diellit në qiell. Ata gjithashtu lidhin rrotullimin e Tokës rreth vetes me dukjen e Diellit në qiell. Këtë ide nxënësit e shtrijnë te dukja e yjeve në qiell dhe varësia e pamjes së qiellit nga drejtimi i vrojtimit.

Aktivitetet • Kërkojuni nxënësve të tregojnë vëzhgimet e bëra mbi pozicionin e Diellit

në qiell. Diskutoni çfarë shpjegimesh do të kenë dhënë për këto vëzhgime njerëzit mijëra vjet më parë.

• Përdorni një glob në të cilin keni ngjitur një mal prej plasteline, për të treguar se si shkencëtarët dhe astronomët e para 2000 vjetëve argumentuan që Toka është e rrumbullakët. Rrotullojeni globin drejt nxënësve, në mënyrë që mali të shfaqet në horizont e më pas të rritet. Pastaj vendoseni malin mbi një sipërfaqe të sheshtë, për të treguar se, nëse Toka do të ishte e sheshtë, mali do të ishte i dukshëm gjatë gjithë kohës, vetëm se nga larg do të dukej më i vogël.

• Kujtoni atë që nxënësit kanë mësuar në klasën e gjashtë mbi ditën dhe natën. Paraqiteni Diellin me anë të një burimi drite dhe Tokën me një glob.

• Diskutoni disa shpjegime të mundshme të faktit të vëzhguar që Dielli lind në Lindje dhe perëndon në Perëndim. Përdorni demonstrimin Tokë/Diell për të shpjeguar këtë.

• Nxënësit hulumtojnë se si, kur ndryshojmë lartësinë e llambës mbi tryezë, ndryshon gjatësia e hijes. Kujdes që ata të mos rrezikojnë kur ndryshojnë lartësinë e llambës mbi tryezë. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 3.2.1.

• Shfaqni një animim të përshtatshëm që tregon Tokën që rrotullohet rreth vetes dhe Diellin që duket sikur zhvendoset në qiell. Përndryshe, për të theksuar ndryshimin e lartësisë së Diellit në qiell në vende të ndryshme, mund të përdorni programin Stellarium, të cilin mund ta shkarkoni falas nga www.stellarium.org. Pasi ta keni hapur programin, shtypni 1 (një) për të dalë te menyja. Vendosni pozicionin dhe datën (ia vlen të krahasoni qershorin me dhjetorin). Me anë të kursorëve mund të anoni pamjen, që të shihni një pjesë më të madhe të qiellit. Shtypni ‘play’ në anën e poshtme të ekranin, djathtas, ku edhe mund të përshpejtoni apo ngadalësoni animimin, për të parë lindjen e Diellit dhe zhvendosjen e tij në qiell. Mund të përdorni edhe programin tjetër, SkyMotionApplet nga mësimi 3.4, për të treguar se do të merrni rrathë (klikoni Tracks) po qe se shikoni drejt veriut në Hemisferën veriore dhe drejt jugut në atë jugore. Diskutoni nëse dhe si kjo provon që Toka rrotullohet rreth boshtit të vet.

Punë suplementareNxënësit plotësojnë pjesën shtesë të letës së punës 3.2.1.


Fjalë kyçe hapësirë, ditë, natë, bosht


28



3.3 Stinët


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit tregojnë, pse lartësia e Diellit në kupën qiellore ndryshon gjatë vitit;

• Shpjegojnë shkakun e formimit të stinëve.

Vështrim i përgjithshëmNxënësit thellojnë njohuritë e marra në klasën e gjashtë për të kuptuar pse ndërrohen stinët dhe pse stinët në disa pjesë të botës janë shumë të ndryshme nga ato në pjesë të tjera. Ata përdorin ato që dinë mbi animin e boshtit të Tokës për të shpjeguar ndryshimet e gjatësisë së ditës, temperaturës dhe lartësisë maksimale të Diellit në qiell mes vendeve të ndryshme.

Aktivitetet • Diskutoni ndryshimin e temperaturës dhe gjatësisë së ditës gjatë vitit dhe

pyesni nëse përgjigjet e këtyre pyetjeve do të ishin të ndryshme, po të jetonim në një vend tjetër.

• Nxënësit modelojnë verën dhe dimrin në hemisfera të ndryshme, duke përdorur letën e punës 3.3.1 si udhërrëfyes. Ata demonstrojnë se në verë Hemisfera veriore merr më shumë orë rrezatimi sesa ajo jugore dhe anasjelltas. Ata vlerësojnë gjatësinë e ditës në kohë të ndryshme të vitit. Në varësi të vendndodhjes, kërkojuni nxënësve të përdorin globin për t’iu përgjigjur pyetjeve: Si është vera në Polin e Jugut? Si është dimri në Polin e Veriut? Sa e gjatë është dita në ekuator?

• Nxënësit u përgjigjen pyetjeve dhe japin shpjegimet e veta me anë të globit.

• Nxënësit plotësojnë letën e punës 3.3.2 për të treguar si ndërrohen stinët ndërsa Toka rrotullohet rreth Diellit. Ata identiikojnë stinët dhe gjejnë gjatësinë e ditës, duke përdorur informacionin e dhënë në graikun e paraqitur në faqen 56 të tekstit, pastaj përshkruajnë temperaturat (p.sh. nxehtë/ftohtë e jo temperaturat me shifra).

• Nëse mundeni, përdorni shirita letre të ndjeshëm ndaj temperaturës të ngjitura mbi glob, së bashku me një llambë, për të paraqitur se si ndryshon temperatura në stinë të ndryshme në pjesë të ndryshme të botës. Përndryshe ndërtoni aparatin e paraqitur në pyetjen shtesë në faqen 29 të letores së punës. Do t’ju nevojiten dy tabaka me rërë, dy termometra të gjatë dhe dy llamba tryeze. Po të ndryshoni këndin e llambës ndaj rërës, do të vrojtoni tregime të ndryshme të termometrave. Diskutoni se si ndikon këndi mbi temperaturën e dimrit dhe të verës, bashkë me gjatësinë e ditës.

• Nxënësit shkruajnë një rrëim mbi atë që do të shihnin, po të jetonin në një pjesë tjetër të botës.


Fjalë kyçe vit, stinë, pol, Hemisfera veriore, Hemisfera jugore


29




3.4 Yjet


Rezultatet e të nxënit• Shpjegojnë, pse yjet duket sikur lëvizin gjatë natës;

• Përshkruajnë se si ndryshon gjatë vitit qielli natën.

Vështrim i përgjithshëmNë dy mësimet e mëparshme nxënësit kanë mësuar se si animi i boshtit të Tokës ndikon mbi pamjen e Diellit. Në këtë mësim ata do të shqyrtojnë lëvizjen e yjeve dhe mësojnë mbi disa nga yjësitë që shihen në qiell gjatë natës. Ata përdorin njohuritë e marra më parë mbi lëvizjen e Tokës rreth Diellit, për të shpjeguar se pse kjo pamje ndryshon gjatë vitit.

Aktivitetet • Përdorni programin Stellarium (shih mësimin 3.2) dhe demonstroni yjet

në qiell e se si duket lëvizja e tyre gjatë natës. Tregojuni nxënësve se ajo që shihni varet nga drejtimi i vrojtimit dhe pozicioni juaj mbi planet. Këtë ide mund ta demonstroni me anë të një appleti si http://physics.weber.edu/schroder/sky/SkyMotionApplet.html. Klikoni mbi ‘Trails’ për të marrë imazhe si ato në faqen 58 të tekstit. Nëse është e mundur, nxënësit vetë mund ta përdorin këtë applet për të parë si ndryshon pamja e yjeve.

• Demonstroni se në kohë të ndryshme të vitit shihen yje të ndryshme, me anë të programeve më sipër apo me foto. Futni konceptin e yjësisë dhe diskutoni pse kemi këto yjësi që shohim. Theksoni se pamjet në vetvete nuk kanë kuptim shkencor, por ato janë të dobishme për të kuptuar se ku jemi. Demonstroni si mund të gjendet veriu apo jugu me anë të Arushës së Madhe apo Kryqit të Jugut. Vini në dukje se në hemisferën e jugut do të shohim yje të tjerë nga ato që shohim në hemisferën e veriut.

• Demonstroni se është e pamundur të kuptojmë sa i shndritshëm është një yll vetëm duke e parë atë. Përdorni një burim të fortë drite (llambë) dhe një të dobët (qiri). Po qe se burimi i fortë është larg, ai duket njëlloj ose më i dobët se burimi i dobët.

• Nxënësit bëjnë modelin e një yjësie duke përdorur letën e punës 3.4.1. Ata duhet të kuptojnë se yjet e një yjësie mund të mos jenë aspak pranë njëri-tjetrit, por neve na duket sikur një grup yjesh formojnë një igurë për shkak të pozicionit të vrojtimit. Mund të tregoni pamjen e yjësive me anë të programit Stellarium. Në letën e punës 3.4.2 gjeni informacion mbi largësitë e yjeve të yjësive të ndryshme.

• Nxënësit i përmbledhin njohuritë e marra mbi yjet në një letushkë me titull “Rruga drejt yjeve”, të destinuar për nxënësit e klasës së shtatë.

Punë suplementareNxënësit rendisin stadet e jetës së një ylli të madh e një ylli të vogël, duke përdorur letën e punës 3.4.3. Ata lexojnë faqen 59 mbi ciklin e jetës së një ylli dhe e përdorin këtë informacion për të krijuar një librushkë me igura që demonstron jetën e një ylli të madh apo të vogël.


Fjalë kyçe diell, yll, yjësi, cikli i jetës, mjegullnajë, seria kryesore, gjigand i kuq, xhuxh i bardhë, xhuxh i zi, supergjigand i kuq, supernova, yll neutronik, vrimë e zezë.


30





3.5 Sistemi ynë Diellor


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit përshkruajnë planetët e Sistemit tonë Diellor;

• Përcaktojnë rendin e planetëve dhe tregoni se ku ndodhet brezi i asteroideve.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit mësojnë mbi madhësinë dhe shtrirjen e Sistemit Diellor. Ata ndërtojnë një model për të kuptuar largësitë relative të secilit planet prej Diellit.

Aktivitetet • Students complete a quiz on the Solar System using worksheet 3.5.1.

• Nxënësit bëjnë një kuic mbi Sistemin Diellor sipas letës së punës 3.5.1.

• Pastaj ata ndahen në grupe dyshe dhe punojnë me kartat e Sistemit Diellor që gjenden në letën e punës 3.5.2.

• Ata munden:

a) Ta përdorin këtë informacion për t’i renditur kartat sipas largësisë nga Dielli dhe për të kuptuar ç’do të thotë planet i brendshëm dhe i jashtëm.

b) Të luajnë. Synimi i lojës është të mbledhësh gjithë kartat. Ngatërrojini kartat dhe shpërndajini të gjitha. Lojtari i parë sheh kartën e sipërme, zgjedh një kategori dhe ia thotë lojtarit të dytë (p.sh. largësia nga Dielli). Lojtari që ka numrin më të madh në atë kategori e iton atë kartë dhe e vendos bashkë me të tjerat në dorën e vet. Pastaj ituesi lexon kategorinë nga karta pasardhëse. Loja vijon derisa një lojtar të ketë marrë gjithë kartat.

• Diskutoni largësitë e planetëve të ndryshme. Shpjegoni se është e vështirë të paraqitet Sistemi Diellor, për shkak të largësive të mëdha. Jepni një ide mbi këto largësi: nga qyteti juaj deri te qyteti fqinj largësia është x km, deri në kryeqytet është y km, nga Toka në Hënë është 384 400 km, nga Toka në Diell rreth 150 milion km.

• Pastaj nxënësit ndërtojnë një model të vogël të Sistemit Diellor me plastelinë ose foto të planetëve të ndryshëm dhe Diellit, duke përdorur letën e punës 3.5.3 si udhërrëfyes. Secili prej modeleve kërkon rreth 5 metra hapësirë; kijeni parasysh këtë kur të ndani grupet.

• Nxënësit ndërtojnë graikun e largësive të planetëve, duke përdorur letën e punës 3.5.4.

• Jepuni si detyrë të përshkruajnë Sistemin Diellor me maksimumi 50 fjalë. Ata lexojnë punën e njëri-tjetrit dhe japin vlerësimin e tyre.

Punë suplementareNxënësit mësojnë se si shkencëtarët llogarisin të dhënat që gjenden në kartat e tyre.


Fjalë kyçe Sistem Diellor, planetë të brendshëm, planetë të jashtëm, brezi i asteroideve, Mërkuri, Venusi, Toka, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni, planet xhuxh, Plutoni, astronom.


31





3.6 Zgjerim njohurish: Hënat


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit shpjegojnë pse shihen fazat e Hënës dhe eklipset.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit marrin njohuri mbi Hënën dhe pozicionin e saj lidhur me Tokën. Ata prezantohen me fazat e Hënës dhe eklipset, si edhe mësojnë të modelojnë këto dukuri. Ky mësim lidhet me 3.1 lidhur me pamjen e qiellit natën dhe me njohuritë e marra në klasën e gjashtë mbi hijet.

Aktivitetet • Pyetini nxënësit se çfarë dinë mbi Hënën. Ata mund t’i referohen ditarit të

tyre lidhur me pamjen e qiellit natën. Vini në dukje se Hëna është satelit i Tokës dhe e bën një rrotullim rreth Tokës në 28 ditë. Pastaj kërkojuni të vizatojnë sa më shumë faza të Hënës që të jetë e mundur.

• Shpjegoni se Hënën e shohim falë pasqyrimit të dritës së Diellit në të. Në varësi të pozicionit të saj në orbitë, ne e shohim Hënën ndryshe: Hënë e re, një çerek Hëne, gjysmë Hëne, tre çerek Hëne, Hënë e plotë, pastaj duke u ngrënë: tre çerek Hëne, gjysmë Hëne, një çerek Hëne, Hënë e re.

• Nxënësit modelojnë fazat e Hënës me anë të një topi pingpongu, gjysmën e të cilit e kemi lyer me bojë të zezë. Shpjegoni se çfarë përfaqëson ky model (muri përballë = Dielli, kur rrotullohemi rreth vetes duke mbajtur topin në dorë me krahun të shtrirë = orbita e Hënës rreth Tokës, pamja e topit ndërsa rrotullohemi = pamja e Hënës nga Toka). Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 3.6.1.

• Nxënësit përdorin letën e punës 3.6.2 për të konsoliduar njohuritë e marra mbi fazat e Hënës. Pastaj ata bëjnë një raport të shkurtër ku vlerësohet modeli, p.sh. ky model është i mirë sepse topi i pingpongut është i rrumbullakët si Hëna dhe ne mund të shohim fazat e Hënës. Nuk është model i mirë sepse nuk ekziston ndonjë krah i gjatë që mban Hënën! Toka (= personi në qendër) nuk rrotullohet rreth boshtit të vet ashtu si rrotullohet Toka e vërtetë. Në realitet Hëna i kthen Tokës gjithmonë të njëjtën faqe dhe hija lëviz mbi sipërfaqe, ndërsa në këtë model hija është e iksuar dhe duket sikur lëviz kur rrotullojmë Hënën. Nxënësit mund edhe të sugjerojnë mënyra si mund të përmirësohet modeli.

• Shfaqni një ilm që paraqet eklipsin e Diellit, p.sh. nga http://www.nasa.gov/. Kërkojuni nxënësve të përpiqen të shpjegojnë atë që shohin.

• Nxënësit modelojnë eklipsin e Diellit dhe atë të Hënës me anë të një llambe dhe dy topave. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 3.6.3. Ata vizatojnë diagrame që paraqesin si formohen eklipset. Diskutojini këto diagrame dhe shfaqni një animacion që tregon formimin e eklipseve. Nëse mundeni, tregojuni si duken eklipset nga hapësira. Diskutoni pjerrjen e orbitës së Hënës dhe lidhjen e saj me shpeshtësinë e eklipseve. Diskutoni ndryshimin mes fazave (pamje të ndryshme të Hënës që ndriçohet njëlloj) dhe eklipseve (hijet).

• Nxënësit përdorin letën e punës 3.6.4 për të përforcuar njohuritë e marra mbi fazat dhe eklipset.


Fjalë kyçe fazat e Hënës, Hëna e re, gjysmëhëna, Hëna e plotë, eklips i Diellit, eklips i plotë, eklips i pjesshëm, hije, gjysmëhije, eklips i Hënës, ana ‘e errët’ e Hënës.


32



3.7 Kërkim shkencor: Modeli gjeocentrik


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit tregojnë si arrihet në shpjegime shkencore;

• Shpjegojnë rëndësinë e të dhënave të marra nga vrojtimet.

Vështrim i përgjithshëmKy është mësimi i parë ndër tre mësimet që merren me pyetjet, faktet dhe shpjegimin e tyre. Theksi vihet mbi mënyrën se si zhvillohen shpjegimet shkencore, dhe kjo bëhet në kontekstin e zhvillimit të modelit të Sistemit Diellor. Dy mësimet e para merren me ndikimin e teknologjisë (teleskopit) në kalimin nga modeli gjeocentrik i Sistemit Diellor në atë heliocentrik. Nxënësit krijojnë një program televiziv ku demonstrohet si dhe shpjegohet pse ndryshoi interpretimi i vëzhgimeve mbi lëvizjen e Diellit dhe planetëve.

Aktivitetet • Nxënësit imagjinojnë se çfarë kanë menduar njerëzit kur shihnin qiellin

natën. Pyetini se cilat do të mund të kishin qenë disa nga konkluzionet e natyrshme ku kanë mbërritur ata.

• Futni idenë e ndryshimit mes një historie, një miti dhe një shpjegimi shkencor. Në faqen http://www.windows2universe.org/mythology/mythology.html gjeni disa mite lidhur me Diellin, Hënën dhe Sistemin Diellor. Diskutoni idenë se shpjegimet shkencore shpjegojnë dhe parashikojnë, si edhe bazohen mbi faktet e vëzhgimeve apo eksperimenteve.

• Me ndihmën e letës së punës 3.7.1, nxënësit përgatisin një program televiziv që tregon kalimin nga sistemi gjeocentrik në atë heliocentrik. Fleta e punës u rrëfen strukturën e programit dhe çfarë duhet të përfshihet në të. Në këtë mësim ata duhet të familiarizohen me të dyja modelet dhe të përgatisin pjesët ku shpjegohet natyra e secilit model, si edhe faktet që mbështesin secilin prej tyre.

• Ofrojuni nxënësve materiale me të cilat mund të përgatisin modelet gjeo- dhe heliocentrike, p.sh. letër posteri, topa, spango, karta.

• Një nga aktivitetet në mësimin pasardhës kërkon të bëhet një teleskop në klasë, por atë mund ta bëni edhe tani, në mënyrë që nxënësit ta kuptojnë si funksionon ai dhe të vendosin se çfarë do të përfshijnë në programin televiziv.

• Në fund të mësimit secili nga grupet duhet të përpilojë një projekt plan të programit të vet, ku tregohet se çfarë do të bëjë secili nga anëtarët e grupit, ose të plotësojë tabelën e përfshirë në letën e punës 3.7.2.

Punë suplementareNë Internet mund të gjeni materiale shtesë mbi lëvizjen e planetëve (lëvizjen para - prapa) dhe të fusni një model të saj në programin tuaj.


Fjalë kyçe pyetje, shpjegim, fakt, model, model gjeocentrik.


33




3.8 Shpjegimet – modeli heliocentrik


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit tregojnë se si të dhëna të reja mund të shërbejnë për të përpunuar

shpjegime të reja.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit konsiderojnë ndikimin e teleskopit dhe ndërtojnë një teleskop të ngjashëm me atë të Galileos. Ata përfundojnë programet e tyre televizive dhe bëjnë provat. Në varësi të mundësive materiale, ata mund të përdorin një videokamera për të regjistruar programin e tyre, e më pas të këmbejnë video me një grup tjetër për të bërë vlerësimin, ose mund ta paraqesin materialin para klasës. Në secilin rast grupi tjetër ose e gjithë klasa duhet të plotësojnë një letë vlerësimi. Në diskutime vini në dukje rëndësinë e fakteve në ndryshimin e ideve të njerëzve, por edhe që, pavarësisht fakteve, prapëseprapë u desh kohë që të pranoheshin idetë e reja.

Aktivitetet • Futni idenë se teknologjia mund të ketë ndikim madhor mbi shpjegimet shkencore.

Teleskopi ka qenë një nga këto zhvillime teknologjike, jo vetëm në kohën e Galileos, por edhe më vonë, për të kuptuar strukturën e Gjithësisë. Nxënësit ndërtojnë një teleskop të thjeshtë, duke u udhëhequr nga instruksionet e dhëna në letën e punës 3.8.1. Ky aktivitet më mirë të bëhet që në mësimin 3.7, që nxënësit të kenë mundësinë të vendosin se si ta përfshijnë atë në prezantimet e tyre. Jepuni nxënësve thjerrë përmbledhëse me largësi vatrore 50 - 100 cm, si edhe një tjerrë të hollë me largësi vatrore 5 - 10 cm. 100 cm dhe 5 cm e bëjnë më mirë punën.

• Nëse keni mundësi, përdorni një teleskop komercial për të projektuar njollat e Diellit mbi një copë letër. Në asnjë mënyrë mos shikoni drejtpërdrejt Diellin me teleskop, e mos i lejoni nxënësit ta bëjnë këtë. Duhet të plotësohet një vlerësim i riskut. Udhëzimet për paraqitjen e njollave të Diellit i gjeni në faqen http://solar-center.stanford.edu/observe/

• Kërkojuni nxënësve të rilexojnë planet që kanë bërë mësimin e kaluar.

• Secili nga anëtarët e grupeve përgatit skenarin për pjesën e vet të programit. Tregimtari gjen mënyrën për t’i lidhur pjesët me njëra-tjetrën (nëse kanë një të tillë).

• Secili prej grupeve bën prova mbi atë që do të paraqesë.

• Nëse ekzistojnë mundësitë, nxënësit mund ta regjistrojnë programin e vet dhe pastaj ta shkëmbejnë me një grup tjetër. Ata vlerësojnë punën e njëri-tjetrit, duke përdorur letën e punës 3.8.2. Përndryshe, secili grup bën prezantimin e vet para klasës, dhe vlerësohen nga shokët që përdorin letën e punës 3.8.3.

• Diskutoni rolin e fakteve në zhvillimin e modelit dhe se si për grekët ishte e preferueshme të adoptonin modelin e tyre (me ndihmën e epicikleve), sesa të pranonin që ishte i gabuar.

• Secili prej grupeve paraqet një skemë që përmbledh atë çka kanë mësuar mbi zhvillimin e modeleve, duke përdorur fjalët: pyetje, të dhëna, shpjegim.

Punë suplementareGjeni informacion në Internet lidhur me zhvillimin e teleskopit dhe si u përdor ai për të parë fazat e Afërditës.


Fjalë kyçe teleskop, model heliocentrik, njollat e Diellit.

Toka dhe përtej saj Mësimi 8 Kërkim shkencor:

34




3.9 Kërkim shkencor: Shkëmbim idesh


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit përshkruajnë si është zhvilluar ideja e lëvizjes së yjeve dhe

planetëve në vende të ndryshme të botës.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit konsiderojnë se si astronomët dhe shkencëtarët në Indi, Afrikë dhe dhe vendet arabe përpunuan shpjegime mbi botën që i rrethonte. Ata kryejnë një aktivitet në grup për të mësuar mbi shkencën që është bërë në secilën nga këto zona. Si pjesë e këtij aktiviteti, ata konsiderojnë se si përputhet kronologjikisht shkenca me zhvillimin e modelit të Sistemit Diellor që studiuan në dy mësimet e mëparshme. Së fundi, ata konsiderojnë rolin e komunikimit ose të problemeve me të në zhvillimin e ideve, si edhe se si ka ndryshuar ky realitet e ndikimin e tij mbi mënyrën e punës së shkencëtarëve sot.

Aktivitetet • Nxënësit luajnë një lojë me letra lidhur me modelet gjeo- dhe heliocentrike të

Sistemit Diellor, duke u bazuar në letën e punës 3.9.1. Ata i vendosin letrat të përmbysura. Secili prej nxënësve me radhë zgjedh dy letra. Nëse përputhen (lidhen me të njëjtin model), nxënësi i mban ato. Përndryshe i kthen. Ai që mbledh më shumë letra, iton.

• Pyetini nxënësit se ku jetonin astronomët në kohët e lashta. Vini në dukje se në gjithë botën kishte njerëz që bënin matje të qiellit dhe jepnin shpjegime.

• Ndajeni klasën në grupe treshe. Këto janë grupet e bazës. Në secilin prej grupeve ata vendosin kush do t'i përgjigjet pyetjeve mbi secilën pjesë të shkencës. Ata takohen me të tjerët që kanë të njëjtën detyrë dhe vendosin se si do t'ua mësojnë gjërat e veta të tjerëve. Këto janë grupet e ekspertëve. Ata kthehen në grupet e bazës për t'u dhënë mësim të tjerëve dhe mbeten aty për të bërë një poster mbi atë çka kanë mësuar. Ky aktivitet mbështetet në letën e punës 3.9.2.

• Nxënësit duhet t'i vendosin posterat mbi tavolinë. Grupet duhet t'i qarkullojnë këto postera me disa letushka, në të cilat do të shkruajnë mendimin e tyre mbi diçka që u ka pëlqyer në atë poster dhe atë që duhet përmirësuar. Fletushkat duhet të ngjiten përbri posterit.

• Jepuni nxënësve letrat që përdorën në illim të mësimit, si edhe disa të tjera boshe (që mund t'i gjeni në letën e punës 3.9.3), që ata të krijojnë një kronologji të ideve mbi Sistemin Diellor, yjet dhe gravitetin.

• Secili prej grupeve duhet të gjejë tri arsye se pse të njëjtat ide u shfaqën në të njëjtën kohë në vende dhe kohë të ndryshme. Këto ide i paraqiten klasës, ku edhe mund të përmblidhen bashkë. Vini në dukje se problemi qëndron tek komunikimi dhe se problemet e gjeograisë dhe gjuhës mund të jenë serioze. Diskutoni nëse këto probleme ekzistojnë akoma sot dhe nëse mund të pranohet një ide e re.


Fjalë kyçe komunikim


35




3.10 Përtej Sistemit tonë Diellor


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit përshkruajnë se çfarë ndodhet përtej Sistemit tonë Diellor.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit marrin njohuri mbi vendin e Sistemit Diellor në Gjithësi. Ata kuptojnë vendin e Sistemit Diellor si pjesë e një galaktike, Rrugës së Qumështit, që është një ndër miliona galaktikat e Gjithësisë. Ky është një shembull i asaj se si shkencëtarët japin shpjegime bazuar vetëm mbi faktet e vëzhgimeve: askush nuk mundet e nuk do të mundet të largohet nga Sistemi Diellor, për të udhëtuar në hapësirën mes yjeve. Theksoni se modelet dhe imazhet ndërtohen dhe se ne nuk do të jemi në gjendje të shohim dhe të bëjmë foto të Sistemit Diellor nga ndonjë vend jashtë tij. Më vonë nxënësit do të mësojnë më shumë lidhur me largësitë mes yjeve dhe shpejtësinë e dritës. Disa prej nxënësve mund t’i përdorin vitet dritë si njësi të largësisë, për të dhënë një ide të shkallës së tyre.

Aktivitetet • Shpërndani 10 letra të parenditura me emrat e planetëve, brezit të asteroidëve

dhe Plutonit. Kërkojuni nxënësve t’i rendisin ato saktë, duke illuar nga Dielli. Pyetini ata se çfarë ka jashtë orbitës së Plutonit. Kujtojuni atyre se rreth yjeve të tjerë vërtiten planetë të tjerë të quajtur ekzoplanetë, ndaj këto yje duhet të jenë shumë larg yllit tonë. Letrat i gjeni në letën e punës 3.10.1.

• Prezantoni të renditura Sistemin Diellor, yjet dhe sisteme e tjera diellore, galaktikën, Gjithësinë. Nxënësit lexojnë faqen 70 të tekstit dhe mësojnë mbi Brezin Kuiper, Renë Oort dhe yllin më afër nesh. Shfaqni një animacion të përshtatshëm si ai që bazohet mbi fuqitë e dhjetës nga faqja http://www.powersof10.com/ ose http://apod.nasa.gov/apod/ap100120.html për të dhënë një ide të largësive.

• Ata plotësojnë letën e punës 3.10.2 për të llogaritur rendin e objekteve në galaktikë.

• Nxënësit vlerësojnë numrin e yjeve në qiell natën duke përdorur letën e punës 3.10.3 ose ndonjë foto të qiellit natën. Diskutoni faktin se shumica e yjeve që shohin ndodhen në Rrugën e Qumështit dhe disa nga objektet që nuk shihen qartë janë galaktika.

• Nxënësit shkruajnë një letushkë të titulluar “Udhërrëfyes i Gjithësisë”, i destinuar për publikun, e cila shpjegon çfarë do të ndodhte, po të udhëtonim me një anije kozmike larg Tokës. Kjo do të përmblidhte ato që kanë mësuar përgjatë kësaj pjese të lëndës që merret me hapësirën.


Fjalë kyçe Rruga e Qumështit, Andromeda, hapësira ndëryjore, brezi Kuiper, reja Oort, Proksima Centauri, galaktikë, vrimë e zezë, gjithësi, teleskopi Hubble i hapësirës, e pafund.


36



3.11 Kërkim shkencor: Përdorimi i burimeve dytësore


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit dallojnë ndryshimet midis burimeve parësorë dhe dytësorë të të

dhënave;

• Përmendin disa burime dytësore;

• Përdorin të dhëna nga burime dytësore për t’iu përgjigjur pyetjeve.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit mësojnë ndryshimin mes burimeve parësore e dytësore të të dhënave. Ata interpretojnë të dhënat lidhur me planetët e Sistemit Diellor. Ata krahasojnë nevojën e përsëritjes së rezultateve të një eksperimenti nga persona të tjerë me nevojën që të dhënat dytësore të konirmohen nga të dhënat e marra prej një sërë burimesh.

Aktivitetet • Kërkojuni nxënësve të kujtojnë një eksperiment të bërë këtë vit, ku u është

dashur të mbledhin të dhëna e t’i vendosin në një tabelë. Tregojuni kartat me informacion lidhur me Sistemin Diellor që përdorën në mësimin 3.5 dhe pyetini se nga kanë ardhur këto të dhëna. Shpjegoni ndryshimin mes të dhënave parësore e dytësore.

• Nxënësit, me anë të kartave lidhur me planetët dhe letës së punës 3.11.1, hulumtojnë lidhjen mes largësisë nga Dielli dhe temperaturës, si edhe largësisë nga Dielli dhe gjatësisë së vitit.

• Nxënësit lexojnë faqet 72-73 të tekstit dhe diskutojnë mbi konkluzionet që mund të nxirren nga të dhënat e paraqitura. Ata u përgjigjen pyetjeve 3 e 4.

• Nxënësit kuptojnë se si mund të sigurohen që të dhënat e tyre parësore e dytësore janë të sakta, duke përdorur letën e punës 3.11.2. Grupet e ndryshme paraqesin idetë e veta dhe klasa voton cilat janë idetë më të mira.

Punë suplementareNxënësit gjejnë të paktën 5 faqe interneti që përmbajnë informacionin e gjetur në kartat (temperatura, largësia nga Dielli, gjatësia e ditës, gjatësia e vitit dhe diametri) dhe bëjnë një tabelë ku krahasohen këto të dhëna. Diskutoni këto ndryshime.

Nxënësit bëjnë graikët e të dhënave të mbledhura në letën e punës 3.11.1 dhe diskutojnë se si këta graikë japin informacion shtesë mbi lidhjen mes variablave.


Fjalë kyçe të dhëna, burim parësor, burim dytësor.


37





3.12 Zgjerim njohurish: Origjina e Universit


Rezultatet e të nxënit• Nxënësit përshkruajnë origjinën e Universit sipas shkencëtarëve.

Vështrim i përgjithshëmNë këtë mësim nxënësit mësojnë mbi teorinë e Shpërthimit të madh dhe si mund të modelohet ajo. Ata mësojnë mbi kohën gjatë së cilës ka ekzistuar Gjithësia. Një nga mesazhet kyç është se njerëzit kanë ekzistuar mbi Tokë për një fraksion të shkurtër të jetës së saj. Ky mësim përfshin bërjen e një kronologjie dhe disa nga nxënësit mund të kenë nevojë për ndihmë lidhur me elementet matematikore.

Aktivitetet • Tregojuni nxënësve një foto të teleskopit të hapësirës Hubble që paraqet

galaktikat më të largëta që janë vrojtuar, si http://apod.nasa.gov/apod/ap121014.html. Shpjegoni se galaktikat që shihen në foto janë 14 miliard vite dritë larg nesh. Vini në dukje se kjo që shohim janë galaktikat jo ashtu si janë sot, por siç kanë qenë para 14 miliard vjetësh.

• Futni idenë se galaktikat që vëzhgojmë po largohen prej nesh dhe kjo mund të modelohet me anë të një tullumbaceje. Nxënësit, me anë të tullumbaceve, kuptojnë se galaktikat më të largëta largohen më shpejt dhe kjo jepet në letën e punës 3.12.1. Ata duhet ta kryejnë këtë aktivitet në dyshe. Demonstroni se si të përdorin një spango për të matur largësitë mbi sipërfaqen e përkulur të tullumbaces.

• Nxënësit, me anë të letrave, ndajnë renditjen e ngjarjeve që nga koha e Shpërthimit të madh, duke përdorur letën e punës 3.12.2. Pastaj ata bëjnë një kronologji duke përdorur letën e punës 3.12.3.

• Nxënësit i konsolidojnë njohuritë duke i vendosur ngjarjet me radhë në renditjen e duhur kohore, me anë të letës së punës 3.12.4. Këto letra mund të përdoren për të bërë një poster ose për t’i ngjitur në librin e vet.

• Nxënësit kujtojnë pyetjet që kanë formuluar në mësimin 3.1 dhe shohin se deri ku kanë arritur t'u përgjigjen. Ky diskutim mund të bëhet për të forcuar idetë lidhur me llojet e pyetjeve të cilave shkenca mundet ose jo t’u përgjigjet. Nxënësit mund të planiikojnë se si t’i gjejnë përgjigjet e pyetjeve që nuk kanë marrë përgjigje, duke pasur parasysh ato që kanë mësuar mbi të dhënat parësore e dytësore.


Fjalë kyçe Shpërthimi i madh, atom


38

Libri i nxënësit Përgjigjet

1 Forcat dhe lëvizja1.1 Të njohim forcat

1

Forca e Ndryshon vlerën e shpejtësisë së trupit

Ndryshon drejtimin e lëvizjes

gravitetit mbi mollën që bie

fërkimit mbi një makinë që merr kthesën me shpejtësi të njëjtë

e fërkimit mbi një makinë që frenon në rrugë të drejtë

2 Njerëzit në anën tjetër të Tokës nuk bien, sepse forca e gravitetit vepron drejt qendrës së Tokës, kudo që të ndodhemi.

3 Tri nga këto forca: fërkimi, rezistenca e ajrit, forca e gravitetit, forca lëvizëse.

4 Forca lëvizëse - përpara, forca e rezistencës - prapa, forca ngritëse - lart, forca e rëndesës - poshtë.

5a Një nga këto forca kontakti: forca e fërkimit, rezistenca e ajrit, rezistenca e ujit, forca ngritëse, forca lëvizëse, forca e tensionit.

b Një nga këto forca jokontakti: forca e gravitetit, forca elektrostatike.

1.2 Forcat e baraspeshuara1 të pabaraspeshuara2 të baraspeshuara3a të baraspeshuara b të pabaraspeshuara c të pabaraspeshuara4 Me Ilirin: kur makina lëviz me shpejtësi të

njëjtë e në vijë të drejtë, forca rezultante duhet të jetë zero. Forca rezultante është jo zero, kur forcat janë të pa baraspeshuara, për shembull kur makina përshpejtohet, ngadalësohet ose kur ndryshon drejtimin e lëvizjes.

1.3 Forcat e fërkimit1 Forcat e fërkimit shfaqen kur sipërfaqet e takimit

të trupave që rrëshqasin ndaj njëri-tjetrit janë jo të lëmuara.

2 Vajosja e zvogëlon forcën e fërkimit, sepse shtresa e hollë e vajit e bën më të lehtë rrëshqitjen e sipërfaqeve.

3a Shtresa e hollë e ujit midis tehut të patinës dhe akullit vepron si vajosja dhe zvogëlon fërkimin midis dy sipërfaqeve. Kështu, patinatori mund të

rrëshqasë nëpër akull më lehtë. b Patinat kanë një majë të mprehtë përpara, që

patinatorët e përdorin për t’u ndalur. Kur kjo majë takon akullin rritet forca e fërkimit dhe patinatori ngadalësohet dhe ndalon.

4 Ka rëndësi të largohet uji midis gomës dhe rrugës për të rritur kontaktin e rrotës me rrugën, pra edhe për të rritur forcën e fërkimit (që te makinat ndihmon lëvizjen).

1.4 Forca e gravitetit1 Masa tregon sa lehtë e ndryshon lëvizjen

trupi. Pesha është forca që ushtron trupi mbi mbështetësen apo në ijen ku varet.

2 40 N3 Masa e astronautit në Mars është njëlloj si në

Tokë. Ajo nuk ndryshon nga vendi ku ndodhet trupi.

4a Forca gravitacionale i ngjanë forcës magnetike sepse është forcë jokontakti dhe mund të tërheqë trupat.

b Ato ndryshojnë sepse forca gravitacionale është vetëm tërheqëse, ndërsa ajo magnetike është edhe

shtytëse. Forca gravitacionale varet nga masa e trupit, ajo magnetike nuk varet nga masa. 5. 72 kg × 4 N/kg = 288 N

1.5 Kërkim shkencor: Pyetje, mbledhje të dhënash dhe shpjegime

1 Indianët nuk kryen eksperimente për të provuar idetë e tyre, sepse ato lidheshin me trupat qiellorë. Ata mund të kryenin vetëm vrojtime.

2 Njutoni e kuptoi se ligjet për trupat qiellorë janë të njëjtë edhe për trupat tokësorë. Kështu, meqenëse Hëna e ndryshon drejtimin e lëvizjes, mbi të duhet të veprojë një forcë. Këtë gjë Njutoni e kishte provuar për trupat në Tokë, pra që drejtimi i lëvizjes mund të ndryshojë vetëm kur mbi trupin vepron një forcë.

3 Për shembull, ne nuk e ndiejmë Tokën të lëvizë, ndërkohë që shohim Diellin të lëvizë në qiell. Dielli nuk e takon Tokën, kështu, si mund të ushtrojë ai forcë mbi Tokën. Sjelljen e Tokës rreth Diellit njerëzit e kishin shpjeguar me gojëdhënat e tyre, që ishin për ta më të besueshme se shkencëtarët indianë apo Njutoni. Ata nuk bënin vrojtime apo eksperimente për të provuar idetë e tyre.

4 Hëna nuk e takon Tokën. Kështu, si mund të veprojë Toka mbi të? Lëvizjen e Hënës njerëzit e kishin shpjeguar me gojëdhënate tyre, që ishin për ta më të besueshme se shkencëtarët indianë apo Njutoni. Ata nuk bënin vrojtime apo eksperimente për të provuar idetë e tyre.

39

5 Nevojitet më pak lëndë djegëse për t’u kthyer nga Hëna në Tokë, sepse forca e gravitetit të Tokës është më e madhe se e Hënës. Kështu që, anija kozmike do të tërhiqet më tepër nga Toka se nga Hëna.

1.6 Rezistenca e ajrit1a Makina ka formë aerodinamike kur është

projektuar për të zvogëluar ndikimin e rezistencës së ajrit.

b Mbi kamionin që lëviz shpejt, rezistenca e ajrit është më e madhe se ajo mbi makinën me formë

aerodinamike, sepse kamioni ka sipërfaqe ballore të madhe në takim me ajrin dhe do të shtyjë më tepër ajër, meqenëse lëviz me shpejtësi të madhe.

2 Fjalët që mungojnë sipas kësaj renditje: të pabaraspeshuara, të baraspeshuara, të pabaraspeshuara, të baraspeshuara, të baraspeshuara.

3 Topi i tenisit dhe ai i kriketit do të bien njëkohësisht, megjithëse topi i kriketit është shumë më i rëndë. Kjo ndodh se ata kanë përmasa të njëjta dhe ndeshin të njëjtën rezistencë të ajrit. Kur rezistenca e ajrit është e njëjtë, të gjithë trupat bien njëkohësisht.

1.7 Kërkim shkencor: Planiikimi i kërkimit shkencor

1 Pajisja Pse nevojitet

Një cilindër i madh i shkallëzuar

Për ta mbushur me ujë e për të lëshuar në të trupa me forma të ndryshme.

Plastelinë Për të përgatitur forma të ndryshme, me masë të njëjtë, për të provuar si ndikon forma e trupit në forcën e rezistencës.

Kronometër Për të matur kohën e rënies së trupave nëpër ujë.

Peshore Për të peshuar plastelinën, në mënyrë që për çdo formë të përdoret e njëjta masë.

Enë matëse Për të matur sasinë e ujit, në mënyrë që çdo rast të përdoret e njëjta sasi uji.

2 Ka rëndësi të ndryshohet vetëm një madhësi në një eksperiment, për të parë ndikimin e saj mbi atë që matet. Po të ndryshohen më shumë madhësi, nuk kuptohet se cila prej tyre shkakton këtë apo atë ndryshim.

3 Mund të përdoret më shumë ujë, mund të përsëritet eksperimenti e të merret mesatarja ose të përdoren pajisje të tjera për matjen e saktë të

kohës. 4 Njësitë e matjes5 Është e rëndësishme që në një eksperiment të

përdoret e njëjta pajisje për matjen e kohës dhe e njëjta lloj plasteline.

1.8 Forca e tensionit dhe forca ngritëse1a Zgjatja: 4.5 cm – 3 cm = 1.5 cm b Zgjatja është e përpjesshme me forcën. 4 N është

sa dyishi i 2 N, kështu zgjatja do të jetë 2 x 1.5 cm = 3 cm c Gjatësia e sustës = gjatësia illestare + zgjatja. 6 N

është sa treishi i 2 N, kështu, zgjatja është 3 x 1.5 cm 4.5 cm. Gjatësia = 4.5 cm + 3 cm = 7.5 cm.2 Forca ngritëse është e barabartë me forcën e

gravitetit, pra është 20 000 N.3 Figura e trupit nën ujë me forcën ngritëse (4 N)

dhe tensionin (6 N), të drejtuara lart dhe forcën e gravitetit (10 N), të drejtuar poshtë.

4 Kuiri i elasticitetit i sustës është pika ku susta nuk kthehet më në gjatësinë illestare kur hiqet forca.

5 Pesha e trupit të varur në një material elastik ndikon mbi zgjatjen e tij. Në hedhjen me litarë elastikë duhet të zgjidhet litari që të zgjatet aq sa duhet për peshën e sportistit.

1.9 Kërkim shkencor: paraqitja e rezultateve – tabelat dhe graikët.

1 Madhësinë që matet me njësinë përkatëse të matjes.

2 Vija e përputhjes më të mirë tregon ecurinë e të dhënave të matjeve. Bashkimi i pikave nuk e jep drejt këtë ecuri, sidomos kur ka pika të matjeve jo të sakta.

3a Ngjyra e sustës Zgjatja (cm)

b Ngjyra e sustës nuk është ndryshore e numërueshme, kështu që të dhënat e mbledhura nuk mund të paraqiten në një vijë në graik.

4 Në matjen e sustës 3 N.5 Mund të mos jetë matur saktë zgjatja e sustës,

mund të ketë lexuar gabim vlerën ose ta ketë shkruar atë gabim. Mund të mos jetë varur në sustë trupi i duhur.

1.10 Zgjerim njohurish: Forcat në lëvizjen rrethore1 Forca qendërsynuese është forca, që detyron një

trup të lëvizë sipas harkut të rrethit. Ajo është e drejtuar për nga qendra e rrethit.

2 Kur makina merr kthesën, forca e fërkimit midis rrotës së makinës dhe rrugës është forca qendërsynuese.

40

3a forca e gravitetit e Tokës. b Hëna do të lëvizte në vijë të drejtë andej nga po

lëvizte kur do të ndërpritej forca. Ajo do t’i largohej Tokës. 4 Që sateliti të lëvizë në orbitë, atij do t’i ndryshojë

vazhdimisht drejtimi i lëvizjes. Meqenëse drejtimi i lëvizjes së një trupi ndryshon vetëm kur vepron forcë mbi të, edhe mbi satelitin duhet të veprojë një forcë.

1.11 Përsëritje1 Forcat e baraspeshuara kanë vlerë të barabartë e

drejtime të kundërta. Forcat e pabaraspeshuara kanë vlera jo të barabarta.

Forca të baraspeshuara

Forca të pabaraspeshuara

Trupi nuk po lëviz

Mbi trupin vepron vetëm një forcë

Trupi përshpejtohet

Dy forca kanë vlera të njëjta e drejtime të kundërta

Trupi ngadalësohet

Dy forca janë të ndryshme

Trupi lëviz njëlloj në vijë të drejtë

2a Motoçikleta dhe djali në lisharëse. b Djali në lisharëse dhe vajza në membranën

elastike; c Motoçikleta. Disa forca mbi nëndetësen janë

të baraspeshuara, ndërsa disa të tjera, të pabaraspeshuara.

3a Përshpejtim në zbritje: forca e gravitetit, rezistenca e ajrit, forca e fërkimit.

b Skema duhet të ketë një shigjetë të drejtuar përpara, forca lëvizëse, një prapa, rezistenca e ajrit dhe forca e fërkimit. Shigjetat duhet të kenë gjatësi të njëjtë dhe të illojnë te çiklisti.

4 Makina me formë aerodinamike ka forcën e rezistencës së ajrit më të vogël. Që ajo të lëvizë me shpejtësi të njëjtë, duhet edhe forca lëvizëse e motorit të jetë më e vogël, pra edhe sasia e karburantit të jetë më e vogël.

5a Tabela D b Një material elastik tërhiqet kur veprojmë me forcë

mbi të, dhe pastaj kthehet në gjendjen illestare kur e heqim forcën.

c Nga të dhënat, shihet se ky shirit elastik, nuk mund të përdoret për të matur forcën, sepse zgjatja e tij nuk është e përpjesshme me vlerën e forcës.

6a Graiku me vijën e drejtë të përputhjes më të mirë që kalon nëpër pikat 1, 2, 4 dhe 5.

b 4 cm c 2.25 Nd Jo, pothuaj të gjitha matjet tregojnë se zgjatja është e

përpjesshme me forcën e zbatuar mbi sustën. Pas kuirit të elasticitetit, kjo përpjesshmëri prishet e susta do të kthehet në gjatësinë illestare.

e Kjo sustë do të kthehet në gjatësinë illestare.7 B dhe C8a më e vogël se b e barabartë me c më e madhe se9 Në Hënë, forca e gravitetit dhe ajo e rezistencës së

ajrit janë mjaft më të vogla se në Tokë, kështu që topi do të luturojë shumë më larg. Forca e gravitetit në Hënë është më e vogël se pse masa e Hënës; është rreth 80 herë më e vogël se e Tokës. Nga ana tjetër, në Hënë ka pak ajër, pra edhe forca e rezistencës së ajrit është mjaft më e vogël se në Tokë.

10 a vajosja b kuiri i elasticitetit c i përpjesshëm d forcë penguese11a e vërtetë b e gabuar c e vërtetë d e gabuar12a Çfarë e detyron Hënën të sillet rreth Tokës? b Duhet të ketë një forcë që e tërheq Hënën drejt

Tokës. c Zbulimi i Neptunit provoi se parashikimi në bazë

të teorisë së Njutonit, pra edhe teoria e tij ishin të sakta.

d Albert Ajnshtajni dhe Edvin Habelli i zhvilluan më tej idetë e mendimtarëve indianë dhe të vetë Njutonit.

41

2. ENERGJIA2.1 Ç’është energjia?1 qymyrguri, nafta dhe druri.2 200 kJ = 200 000 J3 Për të mbajtur temperaturën normale të trupit dhe

për të marrë frymë.4 Fëmijët kërkojnë energji për t’u rritur.5 1 500 kJ / 25 kJ për minutë = 60 minuta

2.2 Energjia e Diellit1 Fjalët që mungojnë të renditura: Dielli, fotosinteza,

kafshët, bimët.2 Energjia vjen nga Dielli: pula ushqehet me bimë, të

cilat marrin energji nga Dielli për t’u rritur.3 Lënda djegëse bio merret nga bimët e gjalla, ndërsa

ato fosile janë formuar nga bimët dhe kafshët që kanë vdekur miliona vjet më parë.

4 Bateria diellore e shndërron energjinë e Diellit në energji elektrike. Paneli diellor e shndërron

energjinë diellore në energji termike të ujit të ngrohur.

5 Energjia elektrike në hidrocentrale lind nga lëvizja e ujit në rënie nëpër digë. Kjo energji e ka burimin te Dielli sepse energjia e tij avullon ujin, i cili bie si shi që grumbullohet pas digave.

2.3 Llojet e energjisë 1 Dielli dhe qiriu.2 Energji potenciale gravitacionale.3 Energji potenciale elastike.4 Ai ka më pak energji kinetike.5 Energjia e Diellit nuk prodhohet nga djegia apo zjarri. Në Diell zhvillohet reaksioni bërthamor i bashkimit të bërthamave të lehta.

2.4 Tejçimi i energjisë1 Diagramet e tejçimit të energjisë tregojnë se si në

një proces energjia tejçohet dhe shndërrohet.2 energji kimike Epe energji kinetike3 a energjia elektrike shndërrohet në energji termike b energjia kimike e baterisë shndërrohet në energji

elektrike dhe kjo në energji dritore dhe termike. c energjia kimike e djalit shndërrohet në energji

kinetike, që është maksimale në pikën më të ulët. Gjatë ngritjes ajo shndërrohet në potenciale, e

kështu me radhë.4 energji kimike energji kinetike E

pg energji

kinetike 5 energji bërthamore energji e dritës energji

kimike energji elektrike energji e dritës, energji zanore, energji termike.

2.5 Ruajtja e energjisë 1 Ligji i ruajtjes së energjisë pohon se energjia

nuk mund të krijohet vetvetiu apo të zhduket, ajo vetëm mund të shndërrohet ose të tejçohet në një proces.

2a Tharësja e lokëve: energjia e dobishme = energjia termike; energjia e humbur = energjia termike dhe energjia zanore.

b Televizori: energjia e dobishme = energjia dritore dhe zanore; energjia e humbur = energjia termike.

c Çajniku: energjia e dobishme = energjia termike; energjia e humbur = energjia termike dhe zanore.

3 Fjalët që mungojnë në këtë renditje: e dobishme, e humbur, termike.

4 Llamba me rendiment më të lartë ka energjinë e humbur më të vogël, kështu që ngroh më pak.

5 Pajisjet me rendiment të lartë humbin më pak energji, kështu që, për energjinë e dobishme kërkohet më pak energji nga rrjeti, pra edhe paguhet më pak.

2.6 Energjia potenciale gravitacionale dhe energjia kinetike

1 Energjia kinetike është energjia që ka një trup kur lëviz. E

pg është energjia që ka një trup në lartësi të

ndryshme. Kështu një trup në dollap ka më shumë E

pg se sa në dysheme.

2 a Burri ka energjinë kinetike më të madhe, sepse e ka masën më të madhe.

b Ata mund të kenë energji kinetike të njëjtë kur burri ecën më ngadalë se djali.

c Burri ka më shumë Epg

, sepse ka masën më të madhe.

3 energjia potenciale gravitacionale energjia kinetike energjia zanore

4 Aty energjia humbet edhe nga fakti se ajo punon jo gjithnjë me ngarkesë të plotë. Një pjesë e energjisë humbet edhe nga fërkimi, si energji termike.

2.7 Energjia potenciale elastike1a Kur tërhiqet llastiku, i ndryshon forma, pra iton

energji potenciale elastike. Kur lëshohet, kjo energji shndërrohet në energji kinetike.

b Po të tërhiqet më tepër llastiku, ai iton më shumë energji elastike. Kjo shndërrohet në më tepër energji kinetike dhe llastiku do të shkojë më larg.

2a Epg

energji kinetike Epe

energji kinetike E

pg

b Në fund të fundit e gjithë energjia që kishte vajza përpara se të hidhej shkon në energji termike.

3 Topi nuk do të ngjitet deri te pika e hedhjes, sepse një pjesë e energjisë illestare humbet si energji

termike që e merr mjedisi.

42

2.8 Kërkim shkencor: Propozim idesh- studim shkencor

1 Jo, nuk mund t’i përgjigjemi pyetjes se ‘Cila lëndë djegëse e është më e lirë’ me rrugë eksperimentale.

Kjo rrugë kërkon të ndryshohet një ndryshore e të tjerat të mbahen të pandryshuara. Kësaj pyetje

mund t’i përgjigjemi, duke bërë vrojtime dhe duke mbledhur të dhëna pa ndryshuar ose kontrolluar ndryshoret.

2 Etanoli i lëngët e ngroh ujin më shpejt, sepse, për kohën më të shkurtër, ai ngroh 25 cm3 ujë nga 200C në 300C.

3 Shkencëtarët i përsërisin eksperimentet e tyre për të qenë të sigurt. Kur përsëriten eksperimentet, merret vlera mesatare dhe kështu eliminohet ndonjë matje jo e saktë.

2.9 Kërkim shkencor: Propozim idesh - vrojtimet dhe modelet

1a Me studimin në terren mblidhen të dhëna për bimët apo kafshët në gjendje natyrale, pa ndikuar mbi ato që studiohen. Studimi eksperimental kryhet duke ndryshuar madhësitë izike për të parë ndikimin e tyre mbi atë që studiohet.

b Studimi në terren dhe ai eksperimental janë metoda të ngjashme, sepse nëpërmjet tyre mblidhen të dhëna për t’iu përgjigjur pyetjeve që shtrojnë shkencëtarët para vetes.

2 Dy njerëz mund të mos bien dakord se cila lëndë djegëse është më e mira, sepse mund të mendojnë për cilësi të ndryshme të saj. Kështu, njëri mund ta vlerësojë nga çmimi, tjetri nga fakti se sa ndikon në efektin serrë. Kësaj pyetje nuk mund t’i përgjigjemi duke mbledhur të dhëna, sepse përgjigjja varet nga mendimi i njerëzve të veçantë e jo nga të dhënat e mbledhura.

3a Po - duke mbledhur të dhëna mbi ndikimin në efektin serrë, mbi mundësinë e trajtimit të mbetjeve etj.

b Jo - shkencëtarët mund të bëjnë parashikime për të ardhmen bazuar në nivelin e përdorimit të sotëm të lëndëve të ndryshme djegëse, por në të ardhmen mund të ndryshojë mënyra e jetesës.

c Jo – Kësaj pyetje nuk mund t’i përgjigjemi, duke mbledhur të dhëna, përgjigja varet nga mendimi i

njerëzve të veçantë.

2.10 Zgjerim njohurish: Llogaritja e energjisë dhe diagramet Senki

1 Energjia nuk mund të krijohet apo të zhduket vetvetiu. Një makinë me rendiment më të ulët, humbet më shumë energji në formë energjie termike. Kjo i ngjanë llambës, që përveç energjisë dritore, që është energji e dobishme, edhe ngroh.

2 Rendimenti = (75 J / 100 J) × 100% = 75%3 Një makinë nuk mund të ketë rendiment më

të madh se 100 %, sepse energjia nuk mund të krijohet, por vetëm mund të shndërrohet dhe nuk mund të shndërrohet më tepër se sa ajo merr.

4a Diagrami do të tregojë energjinë që hyn në tharësen, 200 J, 160 J që shkon si energji e dobishme, përpara, dhe 35 J dhe 5 J, poshtë, si energji termike dhe zanore.

b Rendimenti = (160 J / 200 J ) × 100% = 80%

2.11 Përsëritje1a Njerëzit që kryejnë punë apo sporte të ndryshme

përdorin sasi të ndryshme energjie për t’i kryer ato. Kështu, ata kanë nevojë për dieta të ndryshme për të marrë sasinë e nevojshme të energjisë nga ushqimi.

b Qëndrimi ulur, ecja e ngadaltë, pedalimi i biçikletës – qëndrimi ulur, kërkon më pak energji, sepse trupi nuk lëviz; ngarja e biçikletës kërkon energjinë më të madhe sepse trupi lëviz shpejt dhe një pjesë e energjisë shkon për të lëvizur biçikletën.

2 20 J, 0.2 kJ, 2 000 J, 20 kJ, 2 000 kJ3a Fotosinteza është procesi që ndodh te bimët, i

kthimit të energjisë së Diellit në energji kimike. b Lëndët djegëse fosile e ruajnë energjinë e marrë

nga Dielli si energji kimike. c Hidroelektriciteti është energji elektrike që

prodhohet nga shndërrimi i Epg

të ujit të ngritur nga diga në energji kinetike të turbinës gjatë rënies së ujit. Gjeneratori e shndërron këtë energji kinetike në energji elektrike.

ç Bateria diellore e shndërron energjinë e dritës së Diellit në energji elektrike.

4 1 – C, 2 – A, 3 – D, 4 – B. 5 d është gabim – energjia kinetike e trupit varet nga

masa e tij.6a kimike b kinetike c termike ç E

pg, energji kinetike

d kimike7a Energjia humbet si : energji termike dhe energji

zanore. b energjia kimike kinetike, termike dhe zanore 8 C9 llamba – dritore, zilja – zanore, çajniku – termike,

biçikleta – kinetike10 C, A, D, B11a B b C c A

43

12a Pozicioni Epg

(J) Ek (J) Energjia e

plotë (J)

A 6000 0 6000

B 4500 1500 6000

C 3000 3000 6000

D 1500 4500 6000

E 0 6000 6000

b Ligji i ruajtjes së energjisë c Bëhet përafrimi se nuk ka humbje të energjisë si

energji termike gjatë fërkimit të zhytëses me ajrin. d Kur zhytësja takon ujin, pjesa më e madhe e

energjisë kinetike shndërrohet si energji termike dhe zanore në mjedisin përreth.

13 A – Po, studimi eksperimental mund të kryhet duke i tërhequr shiritat elastikë me forca të ndryshme dhe duke vënë re pikën ku ata këputen.

B – Po, mund të kryhet studim në terren për të mbledhur të dhëna për përgjigjen e kësaj pyetje.

C – Jo, kjo lidhet me mendimin e njerëzve.14a Nxënësja nuk ka dhënë një shpjegim për

parashikimin e saj. b Jo. Rezultatet janë shumë të ngjashme për të

gjitha vëllimet e lëndës së përdorur. c Ajo duhej të maste vëllimin e lëndës djegëse që

do të ngrohte të njëjtin vëllim uji në çdo rast. d Energjia kimike e lëndës djegëse është shndërruar

në energji termike të ujit të ngrohur dhe të mjedisit.

e Po, energjia e dobishme është energjia termike që merr uji, ndërsa energjia e humbur është

energji termike që e merr mjedisi. f Është e vështirë të bëhen matje të sakta, sepse

një sasi e madhe e energjisë termike merret nga mjedisi.

3 Toka dhe përtej saj3.1 Trupat qiellorë1a Planetët dhe kometat. b Hëna dhe satelitët artiicialë.2 Planetët, satelitët artiicialë dhe ata natyralë.3 Një meteor është një copë shkëmbi apo kokrrizë

pluhuri që futet në atmosferën e Tokës. Një meteorit është një copë shkëmbi që arrin sipërfaqen e Tokës.

4 Urani dhe Neptuni mund të shihen vetëm me teleskop, kështu që ata nuk quhen planetë të syrit të lirë.

3.2 Dita dhe nata1a lindje b perëndim c mesditë2a Në illim dhe në mbarim të ditës, kjo ndodh kur

Dielli është në lartësinë më të ulët në qiell. b Në mesditë, sepse kjo ndodh kur Dielli është në

lartësinë më të madhe në qiell.3 Nuk ka të ngjarë që Dielli të fshihet pas reve natën,

sepse kur ai fshihet pas reve ditën nuk errësohet. Dielli na duket sikur lëviz, ndërsa Toka rrotullohet

rreth boshtit të saj. 4 Sfera e lavjerrësit Fuko duhet të jetë e rëndë, në

mënyrë që ai të lëkundet për një kohë të gjatë e të vrojtohet efekti i rrotullimit të Tokës rreth boshtit.

3.3 Stinët1 Drejt Diellit2 Dita është më e gjatë, kështu që Toka ngrohet për

një kohë më të gjatë. Gjithashtu, Dielli është lart në qiell, kështu që rrezet e tij bien mbi një sipërfaqe më të vogël dhe e ngrohin atë më shumë.

3 Gjatësia e hijes do të jetë më e vogël në verë se në dimër, sepse Dielli është më lart në qiell gjatë verës.

4a Gjatësia e ditës ndryshon gjatë vitit, sepse boshti i Tokës është i anuar, Kështu, Toka është e anuar drejt Diellit gjatë verës, prandaj dita është më e gjatë. Kjo bëhet e dukshme sa më larg ekuatorit të jemi.

b I Dhjetor II Qershor5 Në qoftë se boshti i Tokës nuk do të ishte i anuar,

atëherë gjatësia e ditës dhe temperatura nuk do të ndryshonin gjatë vitit si tani. Pra, nuk do të kishte

as stinë.

3.4 Yjet1 Yjet nuk shihen ditën se i pengon drita e fortë e

Diellit. Drita e Diellit është më e fortë se ajo e yjeve.

2 Një yjësi është një bashkësi yjesh që formojnë një igurë karakteristike, si Kasiopeja apo Arusha e Madhe.

3 Në verë e në dimër ne shohim yje të ndryshëm, sepse Toka ndodhet në pozicione të ndryshme në orbitën e saj rreth Diellit. Ne mund të shohim vetëm ata yje që janë në drejtim të kundërt me Diellin. Gjashtë muaj më vonë këto yje nuk do të shihen, sepse do të jenë në drejtimin e Diellit.

4 Shumica e yjeve lëvizin ndërkohë që Toka rrotullohet rreth boshtit, kështu që detarët nuk mund t’i përdorin ata për orientim.

5 Zgjerim njohurish: 14 miliardë vjet që nga lindja e tij, sipas skemës në faqen 59.

44

3.5 Sistemi ynë Diellor1 Shkencëtarët mendojnë se dikur mund të ketë pasur

jetë në Mars, sepse nga pamjet duket sikur ka rrjedhur ujë në sipërfaqen e tij.

2a Nga më i madhi te më i vogli: Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni, Toka, Afërdita, Marsi, Merkuri.

b Dielli është rreth dhjetë herë më i madh se Jupiteri, që është planeti më i madh.

3a Planetët e brendshëm janë shumë më të vegjël se ata të jashtmit.

b Planetët e brendshëm janë shkëmborë, ndërsa të jashtmit janë të përbërë nga gaze hidrogjeni dhe heliumi.

Neptuni dhe Urani kanë bërthamë shkëmbore. 4 Po – planetët e jashtëm janë më larg nga Dielli dhe

përshkojnë largësi më të madhe për të plotësuar orbitën pas një viti.

3.6 Zgjerim njohurish: Hëna1 Hëna e re, gjysmë hëna që rritet, çereku i parë,

gjysmë hëna që rritet, hëna e plotë, gjysmë hëna që zvogëlohet, çereku i fundit, gjysmë hëna që zvogëlohet..

2

Dielli Toka

Hënagjysmë hije

Hije

3 Në qoftë se orbita e Hënës nuk do të ishte e anuar, ne nuk do të shihnim hënën e plotë, sepse Toka do të bllokonte dritën e Diellit, duke shkaktuar eklips hënor çdo muaj.

4a Ne shohim vetëm njërën faqe të Hënës, sepse Hëna plotëson një rrotullim rreth boshtit të saj po për aq kohë sa kryen një rrotullim rreth Tokës. Kjo do të thotë se Hëna i kthen Tokës gjithnjë të njëjtën faqe.

b Është e mundur të fotografohet faqja e kundërt e Hënës, sepse ajo nuk është e errët. Ajo quhet faqja e errët e Hënës, sepse nuk shihet asnjëherë nga Toka.

3.7 Kërkim shkencor: Shpjegimet – modeli gjeocentrik

1 Shpikja e të shkruarit ishte me rëndësi për përpunimin e shpjegimeve shkencore, sepse u bë e mundur të regjistroheshin të dhënat e matjeve e të dallohej ndonjë ligjshmëri në to.

2 Njerëzit e kishin të lehtë të besonin në modelin gjeocentrik sepse, nga Toka, dukej sikur Dielli, Hëna, yjet dhe planetët silleshin rreth Tokës, ndërsa Toka nuk ndihej të lëvizte fare.

3 Ptolemeu e përmirësoi modelin gjeocentrik për të

shpjeguar lëvizjen e dukshme të planetëve, që lëviznin herë në një drejtim, herë në të kundërt të tij. Ai e shpjegoi këtë duke pranuar se planetët lëviznin sipas rrathëve të vegjël, qendrat e të cilëve lëviznin sipas rrathëve të mëdhenj rreth Tokës.

3.8 Kërkim shkencor: Shpjegimet – modeli heliocentrik

1 Në modelin gjeocentrik, Toka është në qendër dhe të gjithë, yjet, planetët dhe Dielli sillen rreth Tokës. Në modelin heliocentrik të gjithë planetët sillen rreth Diellit, i cili ndodhet në qendër të modelit.

2 Galileo Galilei vrojtoi katër hëna që silleshin rreth Jupiterit. Kjo pjesë e të dhënave ishte e rëndësishme për të përmbysur modelin gjeocentrik, sepse u provua se jo të gjithë objektet në Univers silleshin rreth Tokës.

3 Ishte më e lehtë të shpjegohej lëvizja e planetëve me modelin heliocentrik se sa me shpjegimin e

Ptolemeut me dy palë rrathë.

3.9 Kërkim shkencor: Shkëmbim idesh 1 Fukoi, duke përdorur një lavjerrës shumë të rëndë

provoi se Toka rrotullohet rreth boshtit të saj. Edhe astronomët e vjetër mund ta kishin bërë këtë provë, sikur t’u shkonte në mend një ide e tillë.

2 Merkhete, teleskopë, astrolabë dhe pajisje të tjera.3 Ishte me rëndësi të përgatiteshin pajisje të reja

astronomike për të bërë matje të reja më të sakta.4 Kur një grup astronomësh mblidhen në një

observator, ata do të kenë mundësi të shkëmbejnë mendimet dhe matjet me njëri-tjetrin e t’i përdorin ato për të përpunuar shpjegime të reja së bashku.

3.10 Zgjerim njohurish: Përtej Sistemit tonë Diellor

1 Një galaktikë është grumbull yjesh. Sistemi Diellor është një grup planetësh dhe objekte të tjerë qiellorë që sillen rreth një dielli. Në një galaktikë mund të ketë miliona sisteme diellorë.

2 Fjalët që mungojnë të renditura: Brezi i Kuiperit, Reja Oort, galaktika.

3 Nuk është e mundur të numërohen të gjithë yjet në Rrugën e Qumështit, sepse ata janë të

shumtë, miliarda e miliarda.


1 Burime parësore janë të dhënat që shkencëtari i mbledh vet në studime eksperimentale, në studime në terren ose duke bërë vrojtime. Burime dytësore janë të dhënat që kanë mbledhur të tjerët dhe që gjenden në libra apo internet.

2 Është e rëndësishme të kërkohen më shumë se një

45

burim dytësor për të provuar që të dhënat janë të besueshme.3 Nuk ka ndonjë lidhje midis zgjatjes së ditës dhe

zgjatjes së vitit, sepse planetët me zgjatje dite të afërt kanë zgjatje viti shumë të ndryshme.

4a Merkuri b Marsi, Saturni dhe Neptuni c Jupiteri dhe Afërdita d Urani

3.12 Zgjerim njohurish: Origjina e Universit1a Shkencëtarët mendojnë se Universi është formuar

rreth 13 700 milionë vite më parë. b Sistemi Diellor është formuar para 5000 milion

vitesh.2 Është e vështirë të parashikohet se çdo të ndodhë

me Universin, sepse kjo varet nga masa e të gjitha objekteve brenda tij. Me teknologjinë e sotme është e pamundur të përcaktohet kjo masë.

3 Jo – dinozaurët u zhdukën 65 milionë vjet më parë, kur njerëzit ende nuk ishin shfaqur. Njerëzit u shfaqën 0.5 milionë vite më parë.

3.13 Përsëritje 1 1 – C, 2 – A, 3 – D, 4 – B.2 d 3a 3 b 1 c 2 d 5 e 44a Dielli, Hëna, ylli, kometë, Afërdita b Nuk mund të renditen objektet sipas madhësisë,

sepse nuk dihen madhësitë e disa prej tyre. Për shembull, ndonjë planet mund të jetë më i vogël

ose më i madh se Toka. c Toka dhe Afërdita të dy janë planetë të brendshëm

të Sistemit tonë Diellor. d Yll (jo Dielli) sepse të dy janë yje.5a 3 muaj b 6 muaj c 9 muaj d 150 milionë km – 60 milionë km = 90 milionë km e Ne shohim yje të ndryshme në kohë të ndryshme të

vitit, sepse lëvizim përreth Diellit. Ne mund të shohim vetëm yjet që janë në drejtim të kundërt

me Diellin. Kështu, yjet që shihen në pikën A do të jenë pas Diellit në pikën C.

6a bosht, vit b jugut, veriut, më të shkurtra, më të gjata c më të madhe, kundër 7a A, B, C b B, C, D, E c D d lavjerrësi i Fukoit8a Duke u larguar nga Dielli zgjatja e vitit të planetit

do të rritet – kjo sepse rruga në orbitë është më e madhe. b Duke u larguar nga Dielli shpejtësia e planetit në

orbitë zvogëlohet. c Një vit në planetin e Uranit është më i gjatë se në

Tokë, sepse ai është më larg nga Dielli, pra rruga në orbitë është më e gjatë, dhe gjithashtu ai ka shpejtësi më të vogël.

9a Shkencëtarët në Egjipt nuk mund të lexonin shkrimet e kolegëve indianë, sepse ato ishin në gjuhë tjetër apo nuk kishin arritur akoma te ata.

b Për shembull, Njutoni nuk njihte studimet e indianëve të kryera rreth 1 000 vjet më parë.

c Sot, nëpërmjet internetit është shumë lehtë të komunikohet në shkallë ndërkombëtare. Shumë punime mund të përkthehen lehtësisht në disa gjuhë.

10a Burime parësore janë të dhënat që shkencëtari i mbledh vet në studime eksperimentale, në studime në terren ose duke bërë vrojtime. Burime dytësore janë të dhënat që kanë mbledhur të tjerët dhe që gjenden në libra apo në internet.

b dytësore c dytësore d parësore e Të dhënat nga burimi sekondar, libri, janë më të

besueshme, por në çdo rast, ato duhet kontrolluar apo edhe përsëritur.

PËRSËRITJE KLASA 71a forca e rezistencës së ajrit dhe ajo e fërkimit. b forcat penguese duhet të barazohen me forcën

lëvizëse. c Në këtë rast nuk ndryshon as vlera e shpejtësisë as

drejtimi i lëvizjes. Kështu që, forcat duhet të jenë të baraspeshuara. Forcat penguese janë forca e rezistencës së ajrit dhe ajo e fërkimit, ato veprojnë kundër drejtimit të lëvizjes. Forca lëvizëse ka drejtimin e lëvizjes. Forcat penguese së bashku duket të jenë të barabarta me forcën lëvizëse.

d do të rritet e Forca lëvizëse nuk ndryshon, ndërsa ajo e

rezistencës së ajrit zvogëlohet, pra forcat do të jenë të

pabaraspeshuara. Meqenëse forca lëvizëse është më e madhe, shpejtësia rritet.

2 Forca e gravitetit vepron midis të gjithë trupave. Midis meje dhe karriges vepron forca e gravitetit

(por ajo është shumë e vogël dhe nuk e ndiejmë).3a forca e rezistencës së ujit, forca e fërkimit, forca

ngritëse, forca e gravitetit. b 2 cm c Kur peshku nxirret nga uji nuk ka më

forcë ngritëse, kështu që forca e gravitetit baraspeshohet nga forca që ushtron peshkatari.

d Po të jetë masa e peshkut dy herë më e vogël edhe

46

zgjatja e ijes do të jetë dy herë më e vogël, pra 1 cm. e energji kinetike f kjo energji vjen nga E

pe e ijes së zgjatur.

4a Epg

b Ajo vjen nga energjia kinetike që mori në çastin e hedhjes.

c Fleta e vogël bie më shpejt. Forca e rezistencës së ajrit është më e vogël sepse ka sipërfaqe ballore në takim me ajrin më të vogël.

d Epg

Ek E

pe dhe energji termike.

e E ëma sepse ka masë më të madhe.5a 130 J b energjia termike dhe ajo zanore c Ligji i ruajtjes së energjisë d A, C, B. Pajisja me rendiment më të lartë është ajo

që humbet më pak energji dhe kështu prodhon më shumë energji kinetike nga energjia prej 200 J që pajisja merr nga qarku.

6a më e lartë sepse është shumë më afër yllit të tij se sa Toka ndaj Diellit.

b 4 ditë tokësore c 4 ditë tokësore d Planeti 51 Pegasi b i ngjan Hënës, sepse atij i duhet

aq kohë për t’u rrotulluar rreth boshti të tij sa edhe për të kryer një rrotullim rreth yllit.

e Po – ai ka stinë, sepse boshti i tij është i anuar drejt yllit ose kundër tij, në periudha të ndryshme të vitit.

f një yjësi është bashkësi yjesh që formojnë një igurë të veçantë.

g Jo – në galaktikë ka miliarda yje, ndërsa një yjësi vetëm disa. Galaktika është bashkësi yjesh që mbahen nga graviteti, ndërsa yjësia është veçuar nga njerëzit sipas igurave të ngjashme me objektet tokësore.

7a E vërtetë: A, B, D, F. E gabuar: C, E, G. b Të dhëna parësore c i B ii A iii C

47

1 Forcat dhe lëvizja

1.1 Të njohim forcat1 Përgjigjet e sakta sipas radhës: forca e gravitetit,

e fërkimit, e rezistencës së ajrit, e rezistencës së ajrit, e gravitetit, forca ngritëse.

2 Forcat janë shënuar gabim në skemën e parë - forca penguese përfshin forcën e fërkimit dhe atë të rezistencës së ajrit që tenton të ngadalësojë trupin. Forca shtytëse vepron në drejtimin e lëvizjes së trupit, për shembull mbi makinën. Shigjeta e drejtuar lart tregon forcën ngritëse, ndërsa ajo e drejtuar poshtë, forcën e gravitetit.

3a Brenda dinamometrit ndodhet një sustë. Zgjatja e sustës është e përpjesshme me vlerën e forcës vepruese. Kur ushtrohet një forcë, susta zgjatet dhe shigjeta tregon vlerën e forcës.

b forca e tensionit. c pesha është forcë dhe matet në Njuton. Bananet

kanë masën 1 kg.Zgjerim njohurish: a

Forca kontakti Forca jokontakti

Forca e fërkimit Forca e gravitetit

Forca e rezistencës së ajrit Forca elektrostatike

Forca e rezistencës së ujit Forca magnetike

Forca shtytëse

Forca ngritëse

Forca e tensionit

b Për shembull, një trup që zhytet në ujë.c Për shembull, makina kur merr kthesën.

1.2 Forcat e baraspeshuara1a Fjala e gabuar: të baraspeshuara. Kur një çiklist po ngadalëson forcat mbi të janë të

pabaraspeshuara. b Fjala e gabuar: nuk. Një çiklist mund të arrijë shpejtësinë terminale,

duke zbritur nëpër një kodër. c Fjala e gabuar: ngritëse Kur forca e fërkimit dhe rezistenca e ajrit janë të

barabarta me forcën tërheqëse, çiklisti lëviz me shpejtësi terminale. 2 Kutia do të lëvizë majtas. Kutia nuk do të lëvizë. Kutia do të lëvizë majtas, por më ngadalë se në

rastin e parë. Për të matur forcat që veprojnë mbi kutinë

përdoret dinamometri.3a V

b G – Forcat në nisje të raketës janë të pabaraspeshuara.

c V d G – Mbi të gjithë trupat që përshpejtohen veprojmë

forca të pabaraspeshuara.

Zgjerim njohurish:

a Forca rezultante është një forcë e vetme, që mund të zëvendësojë dy ose më shumë forca që veprojnë mbi trupin.

b Nga lartë, poshtë: 0 N, 2400 N, - 100 N, 1200 N. c A – vazhdon të lëvizë me shpejtësi të njëjtë;

B – përshpejtohet; C – ngadalësohet; D – përshpejtohet.

1.3 Forcat e fërkimit1 Njuton, në kontakt, vajosjen, kundër drejtimit të2 Nga lart, poshtë: e madhe, e madhe, e vogël, e

madhe.3

Forca e fërkimit .... ..... nga fërkimi.

Është vështirë të ecësh në akull sepse ....

.... funksionojnë nga fërkimi.

Shkrepësja ndizet sepse ....

....forca e fërkimit është e vogël.

Frenat e makinës .... .... i ngadalëson trupat.

Zgjerim njohurish:a dru, letër, letër smerili, copë qilimi. b Masa rritet, kështu që rrafshi duhet të ngrihet më

lart.

1.4 Forca e gravitetit1 Të dyja shigjetat duhet të kenë illimin te njerëzit

dhe drejtimin drejt qendrës së Tokës.2a N b Vlera e tretë është jo e saktë. Pesha e saktë duhet të

jetë 2.0 N.3a D b D

Fletorja e punës Përgjigjet

48

Zgjerim njohurish: a

Masa e trupit në Tokë (kg)

Pesha në Tokë (N)

Masa

trupit në Hënë

Pesha në planet (N)

Masa

trupit në planet

Pesha në planet

(N)50 g 0.5 50 g 0.08 50 g 2.5500 g 5 500 g 0.8 500 g 252 kg 20 2 kg 3.2 2 kg 10025 kg 250 25 kg 40 25 kg 1250

b 50 N/kgc Intensiteti i fushës gravitacionale të planetit është më

i madh se i Tokës, kështu që planeti ka masë mëtë madhe.

1.5 Kërkim shkencor: Pyetje, mbledhje të dhënash dhe shpjegime

1 Fjalët që mungojnë sipas renditjes: pyetje, vrojtime, shpjegime, prova, ide, të dhëna, shpjegime.

2a Njutoni mendoi se mbi Hënën duhet të veprojë një forcë, sepse asaj i ndryshonte vazhdimisht drejtimi i lëvizjes.

b Kjo ishte e vështirë të pranohej, sepse Hëna nuk ishte në kontakt me Tokën.

c Nga lart poshtë: Duke bërë vrojtime me teleskopë hapësinorë. Kontrolli i të dhënave mbështet shpjegimin.

3a G – Të dhënat mund të mbështesin një shpjegim, por jo të provojnë se ai është i vërtetë. Shpjegimi mund të jetë i gabuar ose jo i plotë.

b V – ai shpjegoi të gjitha vrojtimet në atë kohë.

c V

d G – Shkencëtarët kërkojnë një shpjegim tjetër ose ta përmirësojnë të parin.

Zgjerim njohurish:

a Toka nuk mund të bjerë, sepse të gjitha drejtimet janë të njëjta, pra nuk ka poshtë e lart. Ajo tërhiqet nga Dielli.

b Shkencëtarët indianë dhe Njutoni e vunë re se trupat bien në Tokë dhe një forcë duhet të veprojë mbi ta. Një forcë e tillë duhet të veprojë edhe mbi Tokën e Hënën.

c Indianët nuk mundën të provonin idetë e tyre apo të bënin parashikime. Nga idetë e Njutonit u parashikua dhe u zbulua Neptuni.

1.6 Rezistenca e ajrit

1 Fjalët që mungojnë sipas renditjes: fërkimit, rezistenca e ajrit, të baraspeshuara, fërkimi, rezistenca e ajrit, rezistenca e ajrit, formë aerodinamike.

2 G, C, A, D, E, F, B.

3a Zogjtë kur duan të zhyten në ujë për të kapur peshkun marrin formë aerodinamike, për të zvogëluar rezistencën e ujit që vepron mbi ta.

b Parashutat e mëdha e zvogëlojnë shpejtësinë më tepër se të voglat, sepse kanë sipërfaqe më të madhe, kështu hasin edhe rezistencë ajri më të madhe.

Zgjerim njohurish:

a Shigjeta poshtë – forca e gravitetit, shigjeta lart – forca e rezistencës së ajrit. Në Hënë këto shigjeta do të jenë shumë më të vogla (sidomos e dyta).

b Në të dy rastet, shpejtësia rritet deri në shpejtësinë terminale, pastaj lëvizin me shpejtësi të njëjtë deri sa arrijnë dyshemenë. Letra do të bjerë më ngadalë në Hënë, sepse forca e gravitetit është më e vogël, megjithëse aty pothuaj nuk ka ajër.

c Objektet bien njëkohësisht edhe po të kenë masa të ndryshme. Çdo ndryshim në shpejtësi në Tokë lidhet me rezistencën e ajrit, e cila pothuaj mundon në Hënë.

1.7 Kërkim shkencor: Planiikimi i kërkimit shkencor

1 Çdo pyetje e arsyeshme: Si ndikon masa e trupit në përkuljen? A e ndryshon lartësia e librit përkuljen?

2 Duke larguar librat nga njëri-tjetri do të rritet përkulja.

3 Largësia midis librave, masa e trupit, lloji i kartonit, lartësia e librave.

4 Pajisjet: libra, karton, trupa të ndryshëm, vizore.

5 Plani i kërkimit shkencor

6

Largësia midis librave Përkulja

Zgjerim njohurish: Si të përcaktoj më saktë vlerën e përkuljes?

1.8 Forca e tensionit dhe forca ngritëse1a V b G – Një objekt pluskon kur forca ngritëse

barazohet me forcën e gravitetit. c G – Forca që e mban hedhësin në litar është forca

e tensioni. d V2a B b A – 14 m c B d A e B

49

Zgjerim njohurish: Djali i dytë ka të drejtë, edhe larg bregut, niveli i ujit në varkë do të jetë i njëjtë, sepse forcat që veprojnë mbi varkën nuk ndryshojnë.

1.9 Kërkim shkencor: paraqitja e rezultateve – tabelat dhe graikët

1 Sipërfaqja (cm2) Koha (s)

20 1.5

40 2.2

60 4.2

80 3.6

100 4.1

2a Nxënësit duhet të vendosin pikat me të dhënat e tabelës dhe të heqin vijën e përputhjes më të mirë midis pikave 1, 2, 4 dhe 5. Pika 3 nuk është matur saktë.

b Të dyja ndryshoret janë të vazhdueshme, prandaj mund të ndërtohet vija e graikut.

c Nuk janë shënuar madhësitë në boshte. d Po, ajo është pika për 60 cm. e Nxënësi duhet të përsërisë këtë matje e të marrë

një rezultat më të saktë.

Zgjerim njohurish: a Jo b Edhe pa rezistencë ajri, trupit do t’i duhet kohë që

të bjerë. c Skemë me kolona meqenëse ndryshorja nuk

është e vazhdueshme.

1.10 Zgjerim njohurish: Forcat në lëvizjen rrethore1 Fjalët që mungojnë të renditura: drejtimi, vlera

e shpejtësisë, qendrës, qendërsynuese, forcë tensioni, forca e gravitetit, Toka, qendërsynuese

2 Q3a Forca gravitacionale b Predha mund të dalë në orbitë po të ketë shpejtësi

aq të madhe sa forca e Tokës të mos ta kthejë atë në Tokë.

c Po të jetë shpejtësia aq e madhe, sateliti nuk do qëndrojë në orbitë, por do të largohet në hapësirë.

4 Zinxhirët janë përgatitur të tillë që të përballojnë një forcë sa disa herë pesha e njeriut. Kjo sepse, që trupi të kryej lëvizje rrethore me shpejtësi të madhe, forca qendërsynuese (në këtë rast forca e tensionit) duhet të jetë shumë e madhe.

2 Energjia

2.1 Ç’është energjia?1 Fjalët që mungojnë të renditura: energji, ushqim,

energji, lëndë djegëse, ushqim, xhaul, 1 000, xhaul.

2a nafta b dru c 20 000 d 3 g e gaz3a Edhe kur nuk lëvizim, organizmi kërkon energji

për të kryer proceset si frymëmarrje apo tretje ushqimi.

b 4 minuta c Fëmijëve u duhet energjia për t’u rritur si dhe

për të kryer aktivitetet e përditshme.

Zgjerim njohurish: a Ndryshoret që duhen kontrolluar: sasia e

ushqimit, sasia e ujit. b Ushqimi me më shumë energji do të rrisë më

tepër temperaturën e ujit. c Një pjesë e energjisë humbet në mjedisin rrethues

si energji termike. d Vlera e gjetur do të jetë më e vogël se ajo e duhur,

sepse eksperimenti nuk është krejt i saktë dhe një pjesë e energjisë do të humbë në mjedis.

2.2 Energjia e Diellit1 Procesi që shndërron

energjinë e dritës së Diellit në energji kimike është ......

... për të ngrohur ujin.

Turbinat e erës rrotullohen ......

... fotosinteza në bimët.

Energjia në ushqimet tona .....

... sepse lëndët djegëse bio dhe fosile janë formuar nga bimët dhe kafshët.

Kur bie shi, uji i lumenjve rrjedh në liqenet artiicialë që .....

... vjen nga energjia që kanë bimët.

Energjia e lëndëve djegëse ka ardhur nga Dielli ....

... mund të përdoret për të prodhuar energji elektrike në hidrocentrale.

Panelet diellore përdorin direkt energjinë e Diellit ....

... sepse energjia e Diellit ven ajrin në lëvizje.

2 Skema 1: bimët e shndërrojnë energjinë dritore në energji kimike. Kur thahen ato, pas shumë kohësh, shndërrohen në qymyr guri.

Skema 2: bimët e shndërrojnë energjinë dritore në energji kimike, kafshët ushqehen me bimët, kështu energjia është tejbartur

3a bateritë diellore

50

b lëndët djegëse bio, gazi c panelet diellore, nafta d naftaZgjerim njohurish: Nga Dielli: panelet diellore, ushqimet.

Nga Dielli dhe përdoren për prodhimin e energjisë elektrike: bateritë diellore, lëndët djegëse fosile, energjia e erës, lëndët djegëse bio. Përdoren për prodhimin e energjisë elektrike: gjeotermike, hidroelektriciteti.

2.3 Llojet e energjisë1a Fjalët e duhura, nga lart, poshtë: në lartësi, për

që lëvizin, duke lëkundur, dritë, termike, susta, kimike, elektrike.

b energji potenciale gravitacionale, energji potenciale elastike, energji potenciale kimike

c energji kinetike, energji zanore, energji dritore, energji termike, energji elektrike

2a energji kinetike b energji kinetike, energji potenciale gravitacionale c energji zanore d energji dritore e energji kinetike f energji kimikeZgjerim njohurish: a 1 Reaksioni që prodhon energjinë në Diell quhet

reaksion bërthamor.2 Bashkimi bërthamor ndodh kur atomet e

hidrogjenit bashkohen për të formuar helium.3 Zbërthimi bërthamor ndodh kur elementet si urani, ndahen në elemente më të lehtë.4 Lënda djegëse në një central bërthamor

zakonisht është urani. b Dielli nuk mund të jetë një zjarr i madh, sepse

zjarri ka nevojë për oksigjen, dhe atje nuk ka oksigjen.

2.4 Tejçimi i energjisë1a V b G c G d V2 Përgjigjet e sakta të renditura: energjia dritore,

energjia kimike dhe ajo kinetike, energjia kinetike.

3 Përgjigjet e sakta të renditura: bimë, radio (me bateri), çajnik

Zgjerim njohurish: a Duke ngrënë mëngjesin e duke shkuar në shkollë:

energjia kimike (ushqim) → energji kimike (në trup) → energji kinetike dhe termike.

Duke u ngjitur e zbritur në një kodër: energjia kimike → energji kinetike dhe energji termike → energji potenciale gravitacionale → energji kinetike dhe termike.

Qiriu që digjet: energjia kimike → energji dritore dhe termike

Altoparlanti i televizorit: energjia elektrike → energji kinetike → energji zanore dhe termike

b Duke ngrënë mëngjes, altoparlanti i televizorit c Duke ecur, qiriu që digjet. d Fotosinteza – kur bima shndërron energjinë

dritore në energji kimike.

2.5 Ruajtja e energjisë1 Fjalët e duhura të renditura: krijohet, zhduket,

tejçohet, ruajtjes, paratë, të njëjtën, lloje.2 Përgjigjet e sakta të renditura: e dobishme, e

humbur, e humbur, e dobishme.3a Përgjigjet e sakta të renditura: 20 %, 50 %. b Në çajnik energjia humbet duke ngrohur mjedisin.

Në radio humbet energjia termike. c çajnikuZgjerim njohurish: a Përgjigjet e sakta të renditura: 30, 500, 1 000, 10 b Ligji i ruajtjes së energjisë pohon se energjia

asnjëherë nuk mund të zhduket apo të krijohet, kështu, energjia e plotë gjithnjë është e barabartë me energjinë e dobishme dhe energjinë e humbur.

c A – ka humbur më pak energji. d B – ka humbur më pak energji.

2.6 Energjia potenciale gravitacionale dhe energjia kinetike

Epg

Energjia kinetike

Energjia që ka një trup nga lartësia ku ndodhet

Energjia që ka një trup

nga lëvizja e tij

Kjo është më e madhe kur trupi

ndodhet më lart nga toka

Matet në xhaul.

Një elefant që lëviz shpejt ka shumë nga kjo

Një mi që ecën ka më pak nga kjo se sa elefant

2a A b B, D, F c B d Jo – sferës i duhet më shumë energji për të arritur

një pikë më të lartë se në illim. Energjia nuk mund të krijohet, kështu që sfera nuk mund të arrijë një pikë më të lartë.

e Energjia ka humbur si energji zanore dhe termike3a Gjatë kohës që sfera bie dhe përshpejtohet

energjia potenciale gravitacionale kthehet në energji kinetike. Kur topi ndalet në rërë, energjia

51

kinetike shndërrohet në energji termike dhe zanore.

b A c C d D2.7 Energjia potenciale elastike1a G – Kur materialet shformohen ato ruajnë energji

potenciale elastike. b V c G – Susta e divanit do të ruajë më tepër energji

potenciale elastike, sepse i ndryshon forma. d G – Kur një material merr formën illestare kur

heqim forcën, ai quhet elastik. e V f V2a Kur nxënësi e zgjati llastikun, energjia kimike e

tij shndërrohet në Epe

. Kur lëshohet llastiku, kjo energji shndërrohet në E

k të topit.

b D, C, A, B c Po të tërhiqet shiriti elastik më tepër, ai do të

ruajë më tepër energji potenciale elastike, kështu që topi do të lëvizë më tutje kur të lëshohet, sepse një sasi më e madhe e Epe do të shndërrohet në energji kinetike.

Zgjerim njohurish: a Topi nuk mund të kërcejë deri në pikën e lëshimit

sepse një pjesë e energjisë humbet si energji termike.

b Nxënësi priste që, pasi lartësia e hedhjes u dyishua, të dyishohej edhe lartësia e kërcimit. Në të vërtetë, lartësia e kërcimit në këtë rast do të jetë më e vogël se dyishi i të parës.

2.8 Kërkim shkencor: Propozim idesh- studim shkencor

1 C, D, A, E, B2a Vëllimi i lëndës djegëse bio dhe i ujit të përdorur

në të gjitha provat është i njëjtë. b metanol, etanol, dru i thatë, dru i njomë3a Si do të ndikojë materiali i topit në lartësinë e

kërcimit? b Materiale të ndryshme ngjeshen në madhësi të

ndryshme dhe do të kenë sasi të ndryshme Epe

. c Çdo përgjigje e arsyeshme, që të përfshijë:

materialin e topit, lartësinë e kërcimit.Zgjerim njohurish: a Si ndikon vëllimi i lëngut të përdorur në

ndryshimin e temperaturës së ujit? Si ndikon lloji i sipërfaqes ku bie topi në lartësinë e kërcimit?

b Studimi A: lloji i lëndës djegëse të lëngët, vëllimi i ujit, sa kohë është ngrohur.

Studimi B: topi, lartësia e lëshimit të topit.

2.9 Kërkim shkencor: Propozim idesh - vrojtimet dhe modelet

Metodat Përcaktimet

studim në fushë

Bëhen vrojtime për një periudhë kohe ose në shumë vende njëkohësisht.

vrojtime të rregullta

Bëhen vrojtime me organizma në vendin ku ato jetojnë.

formulim modeli

Mblidhen të dhëna ose bëhen vrojtime në laborator.

studim eksperimental

Përdoret modeli kompjuterik ose modeli izik

2a vrojtim i rregullt b studim në terren ose fushë c formulim modeli3a vrojtim i rregullt b formulim modeli c Të dhënat tregojnë se niveli i dyoksidit të karbonit

në atmosferë po rritet. d Të dhënat nuk sugjerojnë ndonjë lidhje midis

djegies së lëndëve djegëse fosile dhe nivelit të dyoksidit të karbonit, kështu që ky konkluzion nuk mund të nxirret vetëm nga këto të dhëna.

Zgjerim njohurish: a Ata kanë përdorur lloje të ndryshme. b Nivelet e dyoksidit të karbonit janë rritur gjatë

40 000 vjetëve të fundit, por në 60 000 vjet përpara kësaj periudhe ky nivel është zvogëluar.

c Si ka ndryshuar niveli i dyoksidit të karbonit gjatë 100 000 vjetëve të fundit?

d A duhet të ndërpresim përdorimin e lëndëve djegëse fosile?

2.10 Zgjerim njohurish: Llogaritja e energjisë dhe diagramet Senki

1 Përgjigjet e sakta të renditura: %, e dobishme, J, e plotë, J, %.

2 Përgjigjet e sakta të renditura: 25, 16.7 %, 1 500, 75 %, 5 000, 50 %, 300, 25 %.

3a Rendimenti mund të jetë vetëm midis 0 % dhe 100 %.

b Ai nuk ka vendosur simbolin % dhe ka pjesëtuar energjinë e plotë me energjinë e dobishme.

c Rendimenti = (2 J/10 J) x 100 % = 20 %4a 13 J b 3.5 J c (3.5 J/13 J) × 100% = 27% d 73%

52

3 Toka dhe përtej saj

3.1 Trupat qiellorë1 Sillet rreth Tokës:

Nuk rrezaton dritë: A, C, DTë dyja: B, E

2a G – jo të gjithë objektet që shihen natën në qiell sillen rreth Diellit.

b G – disa yje që shihen në qiell natën janë më të mëdhenj se Dielli.

c V d V – dhe Saturni. e G – mund të shihen objekte të krijuar nga njeriu,

si satelitët.

3

Kometë Meteor Asteroid

është prej akulli dhe pluhuri

është prej shkëmbi

quhet ‘yll që gjuan’

i dukshëm në qiell natën

digjet kur futet në atmosferë

Zgjerim njohurish:: a Kometa Hole – Bopp 4 497, Kometa Hallej – 2 062 b Sa më e gjatë është perioda e rrotullimit, aq më

larg ndodhet ajo nga Dielli. c Kometa Hole – Bopp – largësia më e vogël e saj

nga Dielli është 0.9 krahasuar me 1 që është Toka. Po të jenë në pozicione të ngjashme ndaj Diellit ajo do të jetë shumë afër Tokës.

3.2 Dita dhe nata1 Nxënësit duhet të shënojnë anën me dritë, ditë,

anën në errësirë, natë, boshti dhe Poli i Veriut në majë dhe Poli i Jugut në fund.

2a A b E c B d D e C f F3a lëviz, ditë b rrotullohet, 24 orë, ditë c ditë, natë d kundër akrepave të orës

Zgjerim njohurish: a Elektriku i dorës është në rolin e Diellit. Kur

nxënësi me hartën rrotullohet kundër akrepave

të orës, rruga e dritës së elektrikut lëviz nëpër hartë njëlloj si rrezet e Diellit, që lëvizin nëpër sipërfaqen e Tokës.

b Lavjerrësi Fuko provon rrotullimin e Tokës rreth boshtit të saj.

3.3 Stinët1a orbitë b Dielli dhe Toka janë paraqitur me përmasa të

afërta, kur dihet se Dielli është shumë më i madh se Toka.

c

Pozicioni Hemisfera jugore

Hemisfera veriore

A Pranverë Vjeshtë

B Verë Dimër

C Vjeshtë Pranverë

D Dimër Verë

2a verë, ditët, netët, lart b dimër, netët, ditët, poshtë c ngrohtë, gjatë, shumë, nuk janë3a jugor b lindja e Diellit është më herët në janar se në

korrik, që do të thotë se në janar atje është verë, dhe kjo ndodh vetëm në hemisferën jugore.

Zgjerim njohurish: a A b Në verë Dielli është mbi kokë, si në tabakanë

A, por në dimër rrezet e tij bien mbi Tokë nën një kënd si në tabakanë B.

3.4 Yjet1a G – Në kohë të ndryshme të vitit shihen yje të

ndryshme. b V c G – Dielli ynë nuk është ylli më i ndritshëm, ai

është vetëm më i afërmi. d G – yjet në një yjësi mund të jenë në largësi krejt

të ndryshme nga ne.2a Toka rrotullohet rreth boshtit të saj gjatë gjithë

natës, kështu që yjet duket sikur lëvizin sipas rrathëve.

b Sigma Oktantis c Ylli Polar d Detarët i kanë përdorur të dy yjet polarë për t’u

orientuar në det, sepse ata nuk lëvizin në qiell natën.

3a Yjësia është bashkësi yjesh të zgjedhur nga njerëzit sipas formave të zakonshme për ta.

b Ata janë shumë larg nga ne. c Të gjithë yjet duken njëlloj të ndritshëm, sepse

53

janë aq larg nga ne sa që ndryshimet në ndriçim nuk dallohen nga syri i njeriut.

3.5 Sistemi ynë Diellor1

E saktë?

Të gjithë planetët sillen në orbita rreth Diellit

Plutoni është një ekzoplanet.

Planetët xhuxh nuk sillen rreth Diellit

Planetët që janë më afër Diellit janë më të ftohtë se ata që janë më afër.

Të gjithë planetët e brendshëm janë shkëmborë

Asteroidet sillen rreth Diellit midis Marsit dhe Jupiterit.

2a diametrit b numrit të hënave c largësia nga Dielli dhe koha e sjelljes rreth

Diellit një herë, sepse sa më larg të jetë një planet nga Dielli aq më ngadalë lëviz ai dhe ka për të përshkuar një rrugë të gjatë rreth Diellit një herë.

Zgjerim njohurish:Një ekzoplanet është një planet që sillet në orbitë rreth një ylli tjetër nga Dielli ynë.

i Është e mundshme të mendohet se Plutoni është planet, sepse ai sillet rreth Diellit

ii Është e mundshme të mendohet se Plutoni nuk është planet, sepse ai nuk sillet në orbitë në të njëjtin rrafsh me planetët e tjerë.

3.6 Zgjerim njohurish: Hëna1a F, A, B, G, H, E, C, D b E dhe G c H d Ne shohim vetëm atë pjesë të sipërfaqes së Hënës

së ndriçuar dhe të kthyer ndaj nesh. Ka edhe pjesë të saj, të ndriçuara, por që nuk janë të kthyera nga ne. Kështu, kur është Hëna e re ne shohim vetëm një hark të vogël të ndritshëm, pjesa tjetër që ndriçohet nga Dielli nuk shihet.

2a Nga e majta në të djathtë: Dielli, Toka, hije, Hëna, gjysmëhije.

b Eklipsi i Hënës, sepse ajo është në errësirë nga që Toka e bllokon dritën e Diellit.

c Nxënësi duhet të vizatojë një skemë si ajo në faqen 63 të librit të nxënësit.

3.7 Kërkim shkencor: Shpjegimet – modeli gjeocentrik

1 Fjalët që mungojnë të renditura: pyetje, legjenda, vrojtime, matje, shpjegime, model.

2a Vizatoni Tokën në qendër dhe planetët e Diellin në orbita rreth Tokës.

b Përtej orbitës më të largët.

c Çdo gjë në qiell natën duket që rrotullohet rreth Tokës.

3a Modelet bazohen në vrojtime dhe matje. b Planetët shiheshin që silleshin herë andej herë këndej,

kështu lëvizja e tyre nuk përputhej me modelin. c Ptolemei shtoi rrathë të vegjël në orbitat e

planetëve. d Shpjegimi i Ptolemeit ishte i dobishëm, sepse

shpjegonte lëvizjen e të gjithë trupave që vrojtoheshin në qiell dhe mund të lejonte të bëheshin parashikime me të.

Zgjerim njohurish: a Astronomët grekë nuk kishin pajisje shumë të

papërshtatshme. b Sot astronomët kanë pajisje shumë më të mira, si

teleskopët.

3.8 Modeli heliocentrik

1a Edhe përmasat ndryshojnë. b B c A – ky model e shpjegon më thjeshtë ndryshimin

e përmasave të Afërditës gjatë kohës.

2 E vërtetë për Kopernikun

E vërtetë për Galileon

dëshironte t’i shfaqte mendimet e tijmendonte se Dielli ndodhet në qendër të Sistemit Diellor

përdori teleskopin për të bërë vrojtime

Zgjerim njohurish: Modeli gjeocentrik: a, c

Modeli heliocentrik: b, d, e

3.9 Kërkim shkencor: Shkëmbim idesh1a Lëvizja e Diellit dhe e yjeve, dhe eklipset e Diellit

dhe të Hënës b Lëvizja e planetëve c Nuk ishte e lehtë të komunikohej në kohët e

lashta, sepse mendimet nuk ishin shkruar, ose nuk kishin arritur në vendet e tjera apo ishin në gjuhë tjetër.

2a Për matjen e pozicioneve të yjeve dhe planetëve në qiell.

b Orë me ujë c Egjiptianët bënë matje me orët me ujë dhe

merkheta, kështu që vrojtimet e tyre ishin më të sakta se vizatimet e njerëzve të lashtë. Njerëzit e lashtë krijuan legjenda dhe gojëdhëna për të

54

shpjeguar atë që shihnin dhe nuk bënin matje për të arritur në shpjegime.

Zgjerim njohurish: a Komunikimi ishte i vështirë atëherë, mendimet

mund të mos ishin shkruar, nuk kishin arritur në vende të tjera apo ishin në gjuhë tjetër.

b astronomët arabë mund të mos kenë njohur modelin heliocentrik.

3.10 Zgjerim njohurish: Përtej Sistemit tonë Diellor1a E, A, D, C, G, F, B b E c Universi mendohet i pafund.2a Zonat e ndryshme janë brenda njëra-tjetrës. b Brenda Sistemit Diellor: G, A Brenda Rrugës së Qumështit, por jashtë Sistemit

Diellor: E, C, D, H Brenda Universit, por jashtë Rrugës së

Qumështit: B F është vështirë të vendoset se mund të ndodhet

në të dyja zonat e jashtme c Një planet mund të shtohet në të tre rrathët, pra

është vështirë të vendoset.3a Numërohet një zonë e vogël e grumbullit dhe

shumëzohet. b Astronomët përdorin po këtë metodë për të

numëruar yjet.


1 Burim parësor

Burim dytësor

Të dhëna nga një libër në bibliotekë

Të dhëna nga matjet

Të dhëna nga studim në terren

Të dhëna nga interneti

Të dhëna nga matjet e kryera nga dikush tjetër

2a Të dhëna dytësore b Të dhënat tregojnë se galaktikat spirale nuk janë

më të ndritshme se ato eliptike, por kjo mund të ketë ardhur edhe nga largësia. Është vetëm një galaktikë eliptike e përmendur, prandaj kërkohen të dhëna plotësuese.

c i Ndërtoni graikun me të dhënat e tabelës. ii Nuk shihet ndonjë lidhje e qartë midis

largësisë dhe ndriçimit. iii Të mblidhen të dhëna të tjera.Zgjerim njohurish: a Përsëritja e matjeve e bën më të lehtë të shihet kur

një matje nuk është e rregullt. b Është e rëndësishme të kontrollohen të dhënat nga

burimi sekondar, sepse ai mund të mos jetë i saktë.

3.12 Zgjerim njohurish: Origjina e Universit1a V b G – Toka nuk është në qendër të Universit.. c G – Kur astronomët vrojtojnë galaktikat, ato

largohen nga ne. d G – Sistemi Diellor është formuar rreth 5 000

milionë vjet më parë. e V2a Çdo centimetër paraqet 140 milionë vite, kështu

është vështirë të paraqitet koha nga dinozaurët deri tani që është periudhë mjaft e shkurtër.

b Është më lehtë, sepse çdo centimetër paraqet një periudhë prej 70 milionë vitesh, por prapë është vështirë të paraqitet kur kanë illuar njerëzit e parë.

3a Nxënësi mund t’i paraqesë galaktikat në një ije elastike dhe ta zgjasë atë për të treguar se ato largohen nga njëra – tjetra.

b Po të mbajë njërin skaj të iksuar e të tërheqë tjetrin, galaktikat afër skajit që tërhiqet largohen më shumë se ato afër skajit të iksuar.

c Për të gjitha galaktikat që kanë vrojtuar astronomët vihet re zhvendosja e kuqe, që do të thotë se të gjitha ato largohen nga ne.

56

CIP Katalogimi në botim BK Tiranë

Reynolds, HelenFizika 7 : libri i mësuesit / Helen Reynolds ; përkth.Zenun Mulaj ; red. Anila Haruni (Konomi). – Tiranë :Erik, 2016, 56f.; 210x297 cm.Tit. origj.: Complete physics for Cambridge secondary1 : teacher book

ISBN 978-9928-130-32-7

1.Fizika 2.Tekste për mësuesit 3.Tekste për shkollat 9-vjeçare53 (072) (075.2)

Shtypur në Shtypshkronjë “ERIK”

isbn: 978-9928-130-32-7 - erik botime · fizika 7 është botuar në anglisht në vitin 2013 ......

Documents