iSLAM DOSONCE VE MEDENiYETiNDE YONETiM­

AHLAK iLiSKiSi '

MANAGEMENT-ETHICS RELATIONSHIP IN ISLAMIC

THOUGHT AND CIVILIZATION

HAYOAR BEKiROGLU ~ DiB YONETiM HiZMETLERi

GENEL MODORO V.

oz Birlik:te y~ama ihtiyactyla var edHen insanlarm, birbir­leriyle ili~kilerine dair planlama, uygulama ve denetim

stireylerini ger~ekle~tirme aract olarak ortaya 9tkan yonetimin bangi ilke ve degerlere dayanmast gerektigi konusu kadim medeniyetlerden beri tartl~tlagelmi~tir. Yonetimin etik-a]llili degerlerle ili~kisine dair yakla-

~unlarda ki:iklti bir ge9mi~e sabiptir.

Gtintimiiz dtinyasmda i:inemli bir ara~ttrma alaru bulu­nan yonetim etigi/ablakt konusunun, islam du~tince ve medeniyetinde siyasi, itikadi, ablaki ve fikhl izdu~tim­leq bulunmaktadrr. islam dU~tincesinin ~ekillenmesine

de etki eden bu arka plan, yonetim ablaktna dair Kur'an kilvramlanrun sagiJ.kh analizi aytsmdan onemli veriler

sunmaktadtr.

islam'm evrensel ~esajlanrun giintimiiz yi:inetim etigi/ablakt yakla~unlarma kazandtracagt perspektif

aytsmdan da yonetim ahlaktna dair arka planm bir . sUre9 olarak analiz edilmesi i:inemli bir ihtiya9ttr. Bu baglamda, bu makale, Hz. Peygamberin yonetime dair yakl~unlanrun yaru stra ondan sooraki donemlerde

ya~anan stireylerin barmdtrdJgt anlam yer9evelerini ele almakta, farkb ilm1 disiplinlere gore geli~ip biyim.lenen yakl~tm.lar iizerinden, islam dU~tince ve medeniyetinde yonetiro ablakt tartJ:~malanrun zeminini ortaya koyroaya

9a!J~maktadtr.

Anahtar kelimeler: Yonetim, Ahlak, Siyaset, Din.

ABSTRACT " It has been discussed

since ancient civilizations that which principles and values the management, which emerged as a means ~

~ to realize planning, imple-mentation and supervision of the relationships among humans who by nature need to live together with each other, should be based on. The position of management according to ethical-moral values bas a long history as well.

Management ethics/morals, which has an important domain for research in today's world, features po­litical, faith-related, ethica~ and fiqh-related projec­tions. This background, which also contributes to the development of the Islamic thought, provides important data for healthy analysis of the Qur'anic concepts regarding the ethics of management.

Evaluating the develop­ment of management ethics on a time course is crucial to gain the perspective of Islamic notion with respect to the needs of the modem world. In this respect, this study presents the standpoint of the Prophet Muhammad regarding the management as well as the period after his time, and the foundation upon which debates over management ethics take place through Islamic thought and civi­lization developed by dif­ferent scholarly disciplines and approaches.

Keywords: Management, Ethics, Politics, Religion.

1 04 I DiYANET iLMi OERGI • CILT: 53 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS·EYLDL 2017

Giri~* •

9 slam dti§tince ve medeniyetinde yonetim ile ahlak arasmda kurulan ili§ki, farkh disiplinlerce degi§ik as:1lardan degerlen-

dirilmi§tir. Bu degerlendirme bis:imlerini genel . olarak teorik ve pratik yakla§IIDlar olmak ilzere iki kategoride tasnif etmek mii.mkiindiir. Teorik yakla§IIDlar, insanm yonetim gorevini ustlenmek ilzere yarahldtgi varsayunmdan hareketle, yone­tim sisteminin ve yoneticinin ontolojik starusu tartl§malan iizerinden §ekillenirken, pratik yakla­§J.IDlar yonetimin varolu§sal konumu ve me§rui­yeti tarb§malarmdan bir miktar uzak kalarak, yo­netim ve yonetici hak.kmda belirli ablakl smrrlar 9izilmesine ve uygulama ilkelerinin belirlenip ge­li§tirilmesine odaklanrr. Her iki yakla§liD, islam dti§tince ve medeniyetinin geli§im siireciyle ayru eksende seyreder.

Bu makalede, oncelikle yonetim-ahlak ili§­kisine dair teorileri besleyen belli ba§ll siyasi olaylar ve akunlar ele alll11D!~, devammda ise yonetim-ahlak ili§kisinin islam inans: ilkeleri ve ekolleriyle etkile§i.mi, itikadilkelami kaynaklar perspektifinden incelenmi~tir. Yonetim-ablak ili~kisinin teorik boyutunun belirginle~mesini amas:Iayan konular, "siyasi a91dan yonetim-ahlak ili~kisi" ve "itikadi/kelamt aytdan yonetim-ahlak ili~kisi" ba~Wdan altmda ele alm.mt~ttr.

Yonetim-ahlak ili~kisine bakt~ as:tsllll prati­ge donUk ilkeler ilzerinden gers:ekle~tiren anla­yt~, daha s:ok ahlak, tasavvuf ve fi.lah eserlerinde kendisine yer bulmu~tur. Bu bakliOdan, birbiriyle kesi~en noktalarm yogunlugu nedeniyle, ahlaki ve tasavvufi anlayt~ bir arada incelenmi~, fikhi bakt~ as:1st ise ayn bir b~llk altmda derlenmi~tir. Ahlaki ve tasavvufi bakt~ aytstyla fikhi yakl~J.IDlan is:e­ren iki b~ltgm ardmdan, yonetim-ahlak ili~kisinin teorik ve pratik temellerinin degerlendirmesini iye­ren sonus: k:tsnuyla makale tamamlannu~ttr.

* "Kur'an'da Yt!netim Ahlaia" isimli tezimizden yararla­mlarak hazrrlanmr~llr.

islAM DO$UNCE VE MEDENiYEJiNDE YONETiM-AHLAK iLiSKisi J 1 05

1. Siyasi As:tdan Yonetim-Ahlak ili~kisi

Hz. Peygamber'in iistlendigi siyasi ve idari sorumluliiklann onun nii­biivvet gorevinin kapsamt is:erisinde bulunup bulunmadtgi hususu, Miislii­manlann devlet tasavvuruna da kaynakllk etmi~tir. islam tarihinde devlet olu~umunun Akabe biatlan1 ile ba~laytp geli~tigi ve Hz. Peygamber'in on­derligindeki Medine toplumunun; siyasi gii9 orgiitlenmesinin biitiin fonk­siyonlanna sahip bir yapdanma oldugu kabul edilir.2

Medine siyasi toplumu, Hz. Peygamber'in teori ile pratigi, siyasi ideal ile siyasi gers:ekligi birle~tirdigi, inanca dayab ancak her tiirlii iiyelige a9lk to plum anlayt~mt esas alrr. Etnilc farkhla~maya dayah katt iiyelik kahplan ve siyasi kattlun ktsttlamalan yoktur. Farkh isti~are usulleri uygulanmak sfuetiyle toplumun her kesimi is:in a91k bir katthm soz konusudur.3 islam taribi i9inde siyasi yapdara model te~kil eden bu ilk uygulamada devletin, toplumdan bagunstz, soyut ve baskm bir yaptda olmadtgt goriiliir. Devlet, i.D.an9 sisteminin belirledigi ahHikl ve sosyal idealleri gers:ekle~tirmek i9in bir ara9trr.4 Dolay1styla ilk uygulamalarda, fert ve toplumu devlet adma denetlemeye dayah siyasi ve sistematik mekanizmalann varbgt soz konusu degildir.5

Hz. Peygamber, niibiivvet gorevini siirdiiriirken Miisliimanlann dini ve dtinyevl i~lerini diizene koymu~. hukuki ihtilaflan 96zmii~, ahlakl temeller­de yeni bir toplum in~a etmi~, toplumun sosyal ve siyasal birligini sagla­IDl~, bir taktm idari yaptlar kurmu~ ve aym zamanda kamunun idaresiyle il­gili baz1 yetkileri kullanarak bu konuda gorev ve sorumluluk iistlenmi~tir.6

Hz. Peygamber'in vefattyla birlikte, siyasi birligin bozulmamas1 adma, heniiz Hz. Peygamber'in naa~t topraga verilmeden Saklfetii Belli Saide'de

1 Akabe biatlanmn ger~elde~mesi, biate kattlanlar ve yaptlan akitle ilgili detayh bilgi i~in bkz. Abdtilmelik Cemaliiddin ibn-i Hi~am el-Mearifi, es-Siretii 'n-Nebevf, II. Basun, Misrr, ~eri.ketii Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Babi ei-Halebi, 1955, c. 1, s. 431-442; Muhammed ibn-i Hibban b. Hibban Ebfi Hatim et-Temim.i, es-Siretii'n­Nebevi ve Ahban1 '1-Huleja, II. Basun, Beyrut, el-Kiitiibii's-Sekafi, 1997, c. 1, s. 105-111.

2 Muhammed Nezir Kaka Khel, "Foundation Of The islamic State At Medina And Its Constitution", islamic Studies, 1982, c. XXI, sy. 3, s. 61.

3 Ebfi Bekir ibn Arabi Muh.anJmed b. Abdillah b. Muhammed el-Meafiri el-i~bi.ri el­Maliki, Ahkamii '1-Kur 'an, ill. Basun, Daru'l-Kiitiibi'l-ilmiyye, Beyrut 2003, c. I, s. 391; Aynca bkz. Ahmet Davutoglu, "Devlet'', DM, c. IX, s. 236,237.

4 Ebii'l-HasenAli b. Muhammed b. Habib el-Basn e1-Maverdi, el-Ahkamii's-Sultaniyye, Daru'l-Hadis, Kahire ts. s. 15-16; Davutoglu, "Devlet'', DM, c. IX, s. 236.

s Davutoglu, "a.g.m.", c. IX, s. 236. 6 Bkz. Adil Yavt12, "Gazzali'nin Yi:inetim AnlaYI~mda, Hadis ve Siinnet Kiiltiiriiniin

Etkisi", Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakilltesi Dergisi, 2012, sy. 34, s. 8; CasimAvci, "Hilafet", DM, c. XVII, s. 539.

106 I OiYANET iLMiOERGi • CiLT:53 • SAYI:3. TEMMUZ-AGUSTOS-EYLUL2017

ensar ve muhacir arasmda yapilan isti~areler sonucunda Hz. Ebu Bekir'e biat edilmi~tir.7 Hz. Ali bu siire zarfmda Hz. Peygamberin defin i~lemle­riyle me~gul oldugundan toplanttya kat!lamamt~, 8 ancak yak.la~Ik altl ay sonra, Hz. Fattma'nm vefatmt mtiteakiben, biatinin gecikme gereks:eleri­ni de anlatlp Hz. Ebu Bekir'e biat etmi~tir.9 Hz. Peygamber'in vefatmdan sonraki siyasi olaylar ile yoneticinin ses:irn usulii etrafmda geli~en fikirler, devammda geli~en ilke tabanh tartt~malara da kaynakltk edecektir.10

Miisliiman toplumun kendi arasmdan fark11 usullerle yoneticiler belirle­digi Huleta-yi Ra~idin donemirlde (632-661) siyaset ve devlet olgusu in­sanm sorumluluk, kabiliyet ve ehliyet alam is:inde kavranmt~tlr. Halifeler, oliimtinden sonra yerine ges:ecek yoneticiyi belirlerken, kendi ailesinden birirli dii~iinmemi~tir. Yoneticinin belirlenmesinde ytiksek ahl§ka ve irlsani degerlere sahip ilk Miisltimanlardan ve A~ere-i Mtibe~~ere'den olma gibi degerler dikkate ahnrm~trr. 11

Devletin te~ekktil ve devammda ihtiyas: duyulan bilgi kaynagmt ilm! is:tihatlar saglarken, siyasi liderligin tesis edilme yontemi de timmetin ~ura ve biati ~eklinde ortaya konmu~tur- Bu yakla~tm Ehl-i Siinnet'in temel an­layt~Int olu~turmu~ ise de ~Ia, siyasl liderligin tayin ve tesisinde nassm esas ahnmast gerektigini ileri stirmii~ ve tevartis esasma dayah bir imamet teorisi geli~tirmi~tir. 12

Hulefa-yi Ra~idin donemi, devlet anlayt~I ve miiessesele~me itibariyle sonraki donemlere ait uygulamalann islamiligi konusunda kaynak ve mik­yas kabul edilmi~tir. ilk halifeler; ytirtitme, yargt ve belirli ols:iide yasa­ma yetkisini ellerinde tutmalanna ragmen Kur'an ve Stinnet'in ols:Ulerine bagh bir iktidara sahip bulunduk.lanmn farkmda olarak uygulamalarda bu­lunmu~lardrr. Aynca onlar, "Hz. Peygamber'in halifesi" stfattyla i~ goren, devletin ve iimmetin menfaatleriyle ~ahsi menfaatlerini birbirinden ayrra­bilen idealist anlayt~l da korumu~lardrr. 13

Bu donemdeki uygulamalar, devletin temel siyasi ve ahlaki hedefl.erine sadlk kalmdtgt siirece mtiessesele~me konusunda esnek ve yenile~meye as:Ik bir anlayt~ geli~tirilebilecegini de gtistermi~tir. 14 Hz. Omer'in sava~ ganimetlerini ve fethedilen arazileri devlet mtilkii olarak degerlendirip

7 Ebii'l-Fida isrnail b. Orner ibo-i Kesir el-Kurey~i ed-Dime~kJ, el-Biddye ve'n-Nihdye, (Thk MustafaAbdiilvahid), Beyrut, Darii'l-Ma'rife, 1976, c. IV, s. 488-492.

8 ibn-i Hi~arn, Siret, c. II, s. 656-658. 9 ibn-i Hibban, Siret, c. II, s. 435-436. 10 Bkz. Avc1, "a.g.m.", c. XVII, s. 540-541. 11 Bkz. Mustafa Fayda, "Hulera-yi Ra~idin", DiA. c. XIII, s. 324-332. 12 Bkz. Davutoglu, "a.g.rn.", c. IX, s. 236. 13 Mustafa Fayda, "a.g.rn. ", c. Xlll, s. 331. 1~ Davutoglu, "a.g.rn.", c. IX, s. 237.

iSL4M 00$0NCE VE MEDENiYETiNDE YONETiM-AHlAK iLiSKiSi I 107

gazilere maa~ baglamast, 15 is:ki is:ene Hz_ Peygamber ve Hz. Ebu Bekir doneminde la.rk degnek vurulurken Hz. Orner' in bunu seksene 91karmast16

gibi adtmlar bu baglamda ornek verilebilir. Sonraki donemlerde meydana gelecek siyasl tart1~malarda atlfta bulunulan konulardan biri olan yonetim yetkisinin ustlenilmesinde usul sorunu ile ilgili yakla~Im farklthklanmn da yonetim-ahlak ili~kisinin konumianmasmda da etkili oldugunu soylemek mumlctindur.

Os:uncu halife Hz. Osman'm hilafeti doneminde yonetim-ahlak ili~kisi­nin kavramsal s:ers:evede olmasa da somut olaylar iizerinden ~ekillendigi, fetihlerle gelen zenginle~menin ve akabinde ya~anan ekonomik kriz SI­rasmda ya~anan ahlak eksenli tart1~malann sonraki siyasl ayn~malara da kaynakllk ettigi goriilmu~tiir. ibn Haldt1n'a (o. 808/1406) gore Hz. Osman doneminde fetihler buyiik ols:ude tamamlanmt~, millete ait devlet tekem­mul etmi~, Araplar diger uluslarla kendileri arasmda stmr konumunda olan Basra, Kufe, $am ve Mtstr'a ula~mi~lardL Hz. Peygamber'in hidayet yo­luna uymak, ardmdan gitmek ve adabma riayet etmek, Kurey~ ve Hicaz ehlinden muhacir ve ensar olan sahabeler ile onlar d1~mdaki dar bir kesime mahsus hale gelmi~ti. Ben! Bekir b. Vail, Abdi.i'l-Kays, Rabla, Ezd, Kin­de, Temlm, Kuzaa ve diger kabilelerin az saytdaki mensuplan d1~mdaki Musli.iman toplumun geneli Hz. Peygamber'le yakm bir sohbet is:inde ol­mamt~lardL Bununla birlikte bu kabile mensuplan, fetihlere katkiian ve zaferlerdeki ba~anlan nedeniyle kendilerine bir pay 91kanyor, is:lerindeki faziletli insanlann oncelikli hak sahibi olduguna inamyorlardL Nubuvvet doneminden sonra belirli bir zamanm ges:mesi ve vahyin kesilmi~ olmasi, siirs:me ve yalpalamalann etkenleri arasmdaydL Cahiliye damarlannm da harekete ges:mesiyle bu kesimler, ensar, muhacir ve sahabe dt~mda kendi­lerinin de yonetime laytk ve hak sahibi olduguna inandilar.

Tum bu du~iincelerin olu~maya ba~lad@ zamanlar Hz. Osman'm do­nemine denk du~iiyordu. Artlk balifenin buyiik vilayetlere atadtgi valilere itbamlar yoneltiliyor, valilerin zulmettikleri ve israfa yoneldikleri gibi ge­reks:eler ileri si1riilerek itaatte gev~eklik gosteriliyor, bir la.smmm gorevden ahnmasma dair talepler dillendiriliyor, nihayetinde de bu yetkilileri gorev­den almadtgt iis:in balifeye olurnsuz ele~tirilerde bulunuluyordu. Bu soy­lentiler bir sure sonra Medine'ye de ula~mi~, saMbe arasmda rahatstzhk

15 Bilgi iryin bkz. Mustafa Fayda, Hz. Orner Zamamnda Gayr-1 Miislimle1; Marmara Dn. ilahiyat Fak. Yay., istanbul 1989, s. 26 vd.

16 Abdiirrezzak: b. Hemrnam es-San'ani, el-Musannef, I-XI, thk. Habibilrrahman el­A'zami, el-Mektebetii'l-islami, Beyrut 1403, c. VII, s. 377-379; Buhan, Sahihu'/­Buhiirf (el-Ciimiu '1-Miisnedii 's-Sahihu 'l-Muhtasar min Umfiri Rasfililliih sallalliihii aleyhi vesel/em ve Siinenih ve Eyyiimih), haz. Muhammed Nizar Temim-Heysem NizarTemim, Dfu-ii'l-Erkarn, Beyrut 1995, "Hudfid", 5.

108 I OiYANETIL.MiDERGi • CILT:53. SAYI:3 • TEMMUZ·A~USTOS-EYLOL2017

olu~mu~, Hz. Osman'm gorevi bt.rakrnas1 veya sikmhh valileri gorevden almast yoniinde temayiil belirmi~ti. Bunun iizerine halife, baz1 sahiiblleri farkh illere gondererek duyumlar hakkmda denetim yaptrrdt. Ammar b. Yasir dt~mdaki diger denet9iler iddialarm ast.lslZ oldugu ve herhangi bir olumsuzluk gormedikleri kanaatiyle geri dondiiler. Ancak Yahudi kokenli gruplar ve miinafi.klar tarafmdan desteklenen fitne hareketi, valiler hak­kmdaki iddialan dilden dile ve mektuplarla yaymaya devam etti. Bu ara­da insanlarm ziihtten uzakla~tp yozla~tlgml, israfm yaygmla~hgmt ve bir gtinlillc yeme-iyme ihtiyacmdan fazla mal edinmenin, alhn veya gtimu~ bi­riktirmenin israf olduguou dile getiren Ebii Zer el-Glffiri, yoneticilere dair ele~tirileri nedeniyle rahatstzhga neden olmu~tu. Halife Hz. Osman'm ise bu rabatstZltgi gidermek amactyla, Ebii Zerr'in de talebi ve nzast dogrul­tusunda onu Rebeze'ye surgtin etmesi muhalifler tarafrndan tartl~malara roalzeme edilmi~ti.17

Hz. Osman doneminde y~anan siyasl tartl~malann temelinde diger ne­denlerin yanmda yonetimin ahlaklligine dair tartl~malar baglammda dile getirilen idari kadrolarm belirlenmesinde ehliyet ve liyakatin goz ardt edil­digi, kabilecilik yaptldtgt, kamu kaynaklanmn kullamlmasmda tasarrufa riayet edilmedigi, arazi rejiminin adalet ilkelerine gore geryekle~tirilmedi­gi, ganimet ve bazine mallannm dagttt.mmda olyiilii ve ilkeli davramlma­digt gibi iddialar, halifenin ~ehit edilmesine kadar varan siyaslyalkantliann da temelini te~kil etmi~tir. 18

Miiminlerin emirinin mubalefet hareketi tarafmdan ortaya atllan iddialar tizerinden yonetimi brrak:maya davet edilrnesi ve gorevinin ba~mdayken ~ehit edilmesiyle birlikte, halifenin sorumlulugu, balifenin gorevini irada kusur ettiginde hal' edilip edilemeyecegi, isyan ve siyas1 mubalefet gibi konularda farkl1 goru~lerin ileri surulmesine de zemin hazrrlallll~tJ.r. 19

Hz. Osman'm ~ehit edilmesi ayn~malan sonlandrrmam1~, aksine Hz. Osman'm haks1zhga ugrad1g1 ve dordiincu halife Hz. Ali'nin Hz. Os­man'm katillerine k~t etkin bir miicadele sergilemedigi iddialarmt ileri siiren gruplar, halifenin icraabna k~1 fiili tepki koymu~tur. Katillerin ce­zalandmlmasi konusunda baskt altmda olan Hz. Ali, "Osman'! hepimiz oldiirdillc!" diyen kalabahk bir gtirub kar~tsmda 9aresiz kalllll~, Hz. Os­man'rn valilerini gorevden alllll~, bu durumda her ge9en giin artan i9 kan­~t.klt.klarla fetihler durmu~, ashab boltinmii~tiir. Hz. Ai~e'nin onciilillc ettigi, aralarmda Taiba b. Ubeydullah ve Zubeyr b. Avvam gibi saygm sahiibile-

17 ibn Haldii.n, Divanii'l-miibteda ve'/-haber fi Tarihi'/-Arab ve'/-Berber ve Men Aserehiim Min zi'~-$e'ni'l-Ekber, II. Basun, Daru'l-Fikr, Beyrut 1988, c. n, s. 583-588.

18 Bkz. ismai1 Yigit, "Hz. Osman", DiA, c. XXXIll, s. 440. 19 AVCI, "a.g.m.", C. XVll, S. 541.

iSLAM OO$ONCE VE MEDENlmiNDE YONETiM·AHLAK ll.l$KISI I 1 09

rin de bulundugu muhalefet hareketi ile Hz. Ali yonetimi arasmda Cemel Vak'as1 olarak bilinen muharebe geryekle~mi~tir.20 Hz. Ai~e'nin onctilUk ettigi hareketin, Hz. Ali'nin hilafetine degil, Hz. Osman'm katillerine yap­tmm uyguianmasma yonelik bir bukukilik aray1~1 olarak degerlendirilmesi de miimki.in go:riinmektedir. Nitekim Hz. Ai~e'nin taraftarlanna bitabmda, "Kendilerine Kitaptan bir pay verilenleri gormiiyor musun ki, aralarmda hiikiim vermesi i9in Allah 'zn Kitabma fagrzlzyorlar."21 ayeti iizerinden bir motivasyon saglamas1 bu duruma i~aret etmektedir.22

Hz. Osman'm katillerinden besap sorulmadigi gerekyesiyle Hz. Ali'ye biat etmeyip balifenin olu~turulacak bir ~Ora meclisi taratindan belirlenme­si gerektigini ileri stirerek ba~ka bir mubalefet bareketi b~latan Muaviye b. Ebu Stifyan (o. 60/680) ile Halife Hz. Ali'nin ordusu arasmda ya~anan Sif'fin Sava~123 ise yonetim yetkisinin iistlenilmesinde dini referanslarm araysalla~tmlmas1 baklmmdan onemli bir parametre niteligindedir. Aylarca siiren ve aym inany ve degerlere sahip binlerce insanm birbirini katlettigi bu sava~ta yenilecegini anlayan Muaviye, askerlerine Kur'an sayfalanm m1zraklarmm ucuna taklp "Sava~1 blfakalun, araiiDZda Allah'm kitab1 ha­kem olsun" diyerek kar~1 tarafa seslenmelerini emretrni~tir. Bu manevra kar~1smda sava~1 durdurmak durumunda kalan Hz. Ali, Mm1viye'nin iki taraf arasmda bir bakem beyeti olu~mas1 ve ihtilafh konulann bu heyet tarafindan sonuylandirmasi teklifini de kabul etmi~tir.24

Diger yandan bu yakla~Imi me~ru bulmayan ba~ka bir grup ise, AJlah'm kitab1 d1~mda kimsenin hakemliginin kabul edilemeyecegi argiimamyla yeni bir aklm ba~latrru~, 25 "Haricller" olarak bilinen bu grubun ileri stir­diigu fikirler bl'r sonraki ba~Llkta anlattlacak olan itikadilkelami yoneli~ler ayismdan da onem arz etrni~tir.26 Ortak baguns1z bir heyetin ibtilaflan gi-

20 Ebii Ca'fer Muhammed b. Cerir b. Yezid el-Amiili et-Taheri, Tdrih-i Taber/, Tdrihzi 'r­Rzisul ve'I-Miiluk, II. Bas1m, Daru't-TO.r3s, Beyrut 1967, c. IV, s. 442-563; Ebil'l­Fida ismail b. Orner b. Kesir el-Kure~i, el-Bidtiye ve'n-Nihtiye, Daru'l-Fikr 1986, c. VII, s. 229-245; ibn Haldiin, a.g.e., c.II, s. 606-608; Ethem Ruhi F1g!ah, "Cemel Vak'as1" DlA, c. VII, s. 320.

21 Al-i imrao, 3/23. 22 Bkz.tbn Haldfrn, a.g.e., c. II, s. 265. 23 Taheri, Tdrih, c. IV, s. 563-566, c. V, s. 67-71; tbo Kesir, el-Bidtiye. c. VII, s. 276-277;

ibn Haldiin, a.g.e., c. II, s. 625-635; ismail Yigit, "Slffin Sav~l",D]A, c. xx:xvn, s. 107.

24 ibn Haldiin, a.g.e., c. II, s. 632. 25 Kadi Abdillcebbar, ei-Mugnf fi Ebvobi 1-Tevhfd ve 'l-Ad/, (Edisyon ve Tahkik: Hudr

Muhammed Nebha) I. Bas1m, Beyrut, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye, 2012, 20/96-98; Yigit, "a.g.m.". c. XXXVII, s. 108; irfao Aycan, "Muaviye b. Ebii Silfyan", DlA. c. XXX, s. 333.

26 Muhammed b. Abdiilkerim e~-$ehristani, el-Milel ve 'n-Niha/, (Thk. Muhammed Seyyid Geylaru), Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1984, c. I, s. 113-138.

110 I DiYANETILMi DERGi • ciLT:53 • SAY1:3 • TEMMUZ·A~USTOS-EYLOL2017

dennek iyin karar vennesi konusuodak.i uzla~ma iizerine olu~turulan hakem heyetinin etkin kararlar alamamast ve ahnan kararlann manipille edilmesi, yonetim-ahlak ili~kisinin pratik degeri aytstndan ele almmaya muhtayttr.

Ra~id Halifelerin dordiincii halkast Hz. Ali'nin, Hanci Abdurrahman b. Miilcem tarafindan yaralawp ~ehit edilmesi,27 kendisinin yerine geyecek bir halife tayin etmeyi uyguo gormemesi, oglu Hz. Hasan'm (6. 49/669) da yo­netici olmast konusuodak.i taleplere ragmen, iimmetin birliginin saglanmast adma halifelikten feragat edip Muaviye b. Ebu Siifyan'a biat etmesiyle28 bir­likte, daha once temelleri atdan Emev'i Devleti resmen kurulmu~tur. 29

Emevl Devletinin kurulu~u ve yonetime dair usul ve ilkeleri ile yone­tim uygulamalan, yonetim-ahlak ili~kisi aytstndan yeni bir donemin ba~­langtctnt te~kil etmektedir.30 Hulefli-yi Ra~idin "halifetii resUlillah" (Allah resuli.iniin halifesi) veya "emlrii'l-mii'minin" (miiminlerin idarecisi) unva­mru kullanmt~ken31 Emevller doneminde devlet ba~karu iyin "halifetullah" (Allab'm balifesi) unvarurun kullamlmast,32 yoneticiye Allah adma ve on­dan aldtgt yetkiyle uygulayan ki~i olma ~eklinde manevi bir giiy ve otorite saglamt~trr. Merkezi devleti kutsalla~trran anlayt~m, sonraki bolilmlerde de tartt~tlacak olan, devleti Tann'nm yeryiiziindeki yansUDast ya da mutlak ruhun (geist) tarih iyindeki tecessi.im etmi~ ~ekli olarak tamrnlayan He­gel' in (o. 1831) filcriyle33 benzerlik ta~tmast dikkat yekicidir.

ilk dort halifenin yonetimi iistlendigi "hilafet donemi" ile Emevller'in yonetim yetkisini deruhte ettikleri "saltanat donemi" hakkmdaki deger­lendirmelerde, yonetim ahlakt kavrammtn kapsamma giren; yoneticinin se9ilme usulleri ve yoneticinin ta~UDast gereken nitelikler ile yonetim uy­gulamalanrun on plana ytkttgt goriilmektedir. ilk dort halifenin seyiminde, ehliyet ve liyakat sahibi olmamn yam stra, isti~are ve icma yoluyla seyilme prensipleri dikkate ahn.mt~ken Muaviye'nin, sava~t da iyeren siyasi mii­cadeleyle yonetimi ele geyirmesi ve oglu Yezid'i (6. 64/683) veliaht tayin etmesi, 3"yoneticiligin intikalinde veraset sistem.ini ortaya ytkarmt~ttr.35 Bu donemde, yonetimde dinin hiikiim.lerinin ikinci planda tutuldugu, giiciin hukuktan degil kuvvetten beslendigi, kamu yaran yerine ki~i, aile, akraba

27 tbo Haldfio, a.g.e., c. 2, s. 645; Ethem Ruhi Flglall, "Ali", DiA, c. 2, s. 374. 28 tbn Haldfio, a.g.e., c. II, s. 648. 29 ismail Yigit, "Emeviler", DiA, c. XI, s. 88; Avc1, "a.g.m.", c. XVII, s. 541. 30 Bkz. tbn Haldfin, a.g.e., c. II, s. 650. 31 Ebu AbdiU§h Muhammed b. Sa'd b. Men!' el-K.atib el-H~iml el-Basn el-Bagdadi,

Tabakatii'l-Kiibra, (Thk. ihsan Abbas), I. BasUD, Daru's-Sadr, Beyrut 1968, c. ill, s. 183.

32 Yigit, "a.g.m.", c. XL s. 88, Avc1; "a.g.m.", c. XVII, s. 541. 33 Davutoglu, "a.g.m.", c. IX, s. 235. J.l Taberi, Tarih, c. V, s. 323 vd. 35 tbn Haldfin, Tarih, c. II, s. 650.

iSLAM Oil$0NCE VE MEDENiYETiNOE YONETiM·AHLAK ilJ$KlSi I 111

ve kabile gibi baglann ve ~Ikarlann oncelendigi gibi iddialar, islam alimle­ri ve Miisliiman toplum tarafmdan yogun bir ~ekilde giindemde tutulmu~, bu nedenlerle Emevi donemi boyunca me~ruiyet, bukul(Ilik ve ahlakilik eksenli tartt~malar canltbgllli korumu~tur.36

Yonetime getirilmesindeki usule yaptlan itirazlann ve me~ruiyeti olma­dtgt iddialannm yam srra, Yezid b. Muaviye'nin dini ve ahlaki degerlere baghhk konusunda ki~isel zafiyetlerinin de bulundugunu dillendiren mu­halif hareket, Hz. Peygamberin torunu Hz. Hiiseyin'in (6. 611680) hilafet makamma elveri~li oldugunu benimsemi~ ise de Hz. Hiiseyin, Yezid ordu­su tarafmdan Kerbela'da ~ehit edilmi~tir.37 Aym ~ekilde hilafetin saltanata donii~tiiriilmesine bir kar~I duru~ o!arak kendisini emrrii'l-mii'minin iJan eden ve yakla~tk on ytl boyunca Miisliiman cografyanm yansma yakmmm destegini alan Abdullah b. Ziibeyr (o. 73/692) de Haccac b. Yusuftarafm­dan Kabe'de aylarca muhasara altmda tutulmu~tur. Hz. Hiiseyin'in actma­stzca ~ehit edilmesi ve Abdullah b. Ziibeyr taraftarlanna yonelik ku~atma­da Kabe'nin mancmtklarla ta~lanmast, Abdullah'm taraftarlanyla birlikte katledilmesP8 gibi travmatik olaylar, elim hirer tarihi hadiseden ibaret kal­mamt~, aym zamanda yonetim sistemlerinin ve yoneticilerin ahlakiligi ko­nusu iizerinden itikadi ve siyasi ~eki~melerin siiregelen derin bir ayn~maya donii~mesine neden olmu~tur.

Yonetimin toplumun din ve diinya i~lerini diizenlemek amacmdan saptp belirli bir ailenin hakimiyetini me~rula~trrmak i~in kullamldtgt kabuliine dayah fikri muhalefetin saltanat donemi boyunca devam ettigi goriiliir. Agrrhklt olarak KUfe merkezli hareketlerin on plana ~Ikttgt dini argiiman­lara dayah bu muhalefet otoriteye degil yonetimin me~ruiyetine kar~tdrr. 39 Aym ~ekilde, kamu giiciiniin ve maliyesinin rrk, kabile veya akrabalik baglan on plana almarak kullamlmast ve Arap olmayan Miisliiman grup­lann (mevali), kamu uygulamalannda e~itliksiz muameleye tabi tutulmast da to plum kesimleri arasmda krnlmayt derinle~tirmi~ ve idareye yoneltilen ahlak ve adalet eksenli ele~tirilere kaynakltk etrni~tir.40

Emevller'den soma yonetimi ele alan Abbasller iimmet i~inde kotii bir intiba brrakmt~ olan Emevi hilafetinin alternatifi olma avantajllli iyi kul­lanmt~, toplumsal muhalefeti besleyen kamu uygulamalannm olu~turdugu rahatstzhktan yararlanmt~ ve Hz. Peygamber'e nesep itibariyle yakmhgt da me~ruiyet iyin gerek~e gostererek devlet yonetimini ele ge~irmi~lerdir. Emevllerle ba~layan "yoneticinin dini/manevi giicii ve otoriteyi de temsil

36 Bkz. Yigit, "a.g.m.", c. XI, s. 88-89. 37 ibn Kesir, el-Bidt1ye, c. VIII, s. 159; Ethem Rubi F1glalt, "Hiiseyin", DM, c. XVIIl,

s. 520; Dna! Klh~. "Yezid", DiA, c. XXXXIII, s. 514. 38 ibn Kesir, el-Bidt1ye, c. VIII, s. 250; Hakkt Dursun YildiZ, "Abdullah b. Ziibeyr b.

Avvam", DM, c. I, s. 145-146. 39 Avc1, "a.g.m.", c. XVll, s. 542. 40 fsmail Yigit, "Mevali", DjA, c. XXIX, s. 424-426.

112 I DiYANET ilMiDERGi • CiLT:53 • SAY1:3. TEMMUZ-AGUSTOS-EYLOl2017

ettigi" anlay1~1 Abbasilerde de silrdtiriilmii~, yoneticilere "hallfetullah" ve "zlllullahi fi '1-arz'~ gibi unvanlarla hi tap edilmi~tir.41

.1055'te Bagdat'a gelen Biiyiik Sel~uklu Devleti hiiki.imdan Tugrul Bey'in (o. 455/1063) Abbasi Halifesi Kaim-Biemrillah'm (o. 467/1075) hilafetine son vermeyip yonetim yetkisini payla~ma yolunu se~mesi, dini-manevi iktidan temsil eden balifenin yanma, idari ve siyasi iktidan temsil eden sultanm eklenmesi ve bu iki otoritenin gene! olarak birbirleri­ni gii~lendirecek uygulamalarda bulunmast4\ din ve devlet i~lerinin farklt otoritelerce temsil edildigi bir yonetim te~kilatlanmast olarak alglianma­ffil~, yonetimde yetkinin payl~1ldlgt yeni bir sistemin ba~langJCI olarak kabul edilmi~tirY Sel~uklu sultanlan doneminde bu ili~kinin stirdtiriildiigu goriilmektedir. Halife veya sultan lakab1yla arulan yoneticilerin belirlen­mesinde nesep bag1 olmas1 ~eklindeki tercih devam etmi~tir.

Osmanh Devleti donemine gelindiginde yonetim-ahlak ili~kisi kuramsal ve pratik anlamda kar~11Ik bulmu~, KmalizadeAli Efendi'nin (o. 979/1572) "daire-i adliye" olarak ifade ettigi "adalet dongiisii" yonetim uygulamala­nrun temelini olu~turmu~tur. Buna gore; devlet, balk, ekonomi ve ordu/gii~ arasmdaki bag1 koruyan ve miilkii ayakta tutan ~ekirdek gii~ adalettir.44

Kaynagllli Islam dininden alan ve ken dine ozgii kurumsalla~m1~ bir yap1y1 ifade eden bu adalet dongiisii, ulema ve dii~iinilrlerin devleti denetleme­sinde anahtar bir konuma sahip olmu~, toplumsal dengenin saglanmast ve devletin gev~eklik, btkkm.hk ve gerileme gibi olumsuz durumlann i9ine dii~mekten kurtulmas1 da "esaslann esast" olarak kabul edilen adaletle ili~­kilendirilmi~tir.45

Kamu idaresinin en iist otoritesini temsil eden Osmanl1 padi~ahlannm., Yavuz Sultan Selim'den (o. 926/1520) itibaren halife unvan.IDLda ta~tdtk­lan, ba~lang19ta "badimii '1-haremeyni ·~-~erifeyn" unvaruyla yetinilirk.en, Kam1ni Sultan Siileyman'dan (o. 974/1566) itibaren "halife-i n1y-i zemin", m. Selim'den (6. 1223/1808) sonra ve ozeUikle Sultan Abdiilaziz'den (1830-1876) itibaren de "halife-i miislimin" ve "zillullahi fi'l-arz" lakapla­nrun kullaruld1gt bilinmektedir.46 Boylece dinl/~er'i ve siyasi otoriteyi tek ki~ide toplayan yonetsel anlayt~a geri doniilmii~, Emevi doneminde oldugu gibi, yoneticinin Yaratlc1yla ilintili bir unvanla amlrnast gelenegi canlandt­nlml~tlr.

41 Bkz. Ytldtz, "a.g.m.", c. I, s. 31 vd;Avc1, "a.g.m.", c. XVTI, s. 542. 42 Bkz. ibn Kesir, el-Bid6ye, c. XV, s. 792. 43 Bkz. Avc1, "a.g.m.", c. XVTI, s. 542. 44 Ersan Ersoy, "Dev1et Ahlaia veya Ahlakh Dev1et", Sosyologca, s. 110; Abdilllatif

Armagan, ''Klasik Donemde Osman1J1arda Dev1et Yonetim Anla}'l~rnda Dair Baz1 D~iince1er", Gazi Akademik Bakz~. c. 5, sy. 9, KJ~ 2011, s. 155.

4s Ejder Okum~. "OsmanWar'da Siyasa1 Bir Kurum 01arak Ada1et Dairesi", Sosyal Bilimler Ar~ttrma Dergisi, Mart 2005, sy. 5, s. 45-51.

~ Armagan, "a.g.m.", s. 149-150.

iSlAM D0$0NCE VE MEDENiYETiNDE YONETiM-AHl.AK I~Kisl I 113

islam tarihi boyunca devlet anlayt~mdaki en onemli degi~melerden biri, Osmanh Devleti'nin yikllmastyla hilafetin ortadan kalkl~J. ve somlirge do­neminin ardmdan ortaya 9Ikan millet-devlet orgiitlenmesine ge9i~tir- .Bu donii~iim, gerek teorik gerekse pratik devlet anlayt~mda ciddi bir hesapla~­ma zorunlulugunu beraberinde getirmi~tir. Oncelikle devlet, hukuki ve ah­lakl temelli hayat anlayt~IDl siyasi anlamda hayata ge9iren bir ara9 olmak­tan 90k, modem milletlerarast sistemin bir unsuru olarak anla~tlmaya b~~­lanmi~hr. Miisliiman toplumlarm IL Diinya Sava~t 'ndan soma yaygmla~an bagunsiZlik miicadeleleri, Miisliiman niifusa dayanan millet-devletlerin ortaya 9Ikl~1 ile sonuylanmi~hr- Bu devletlerin yonetimi, kendi :t:nedeniyet ge9mi~i ve dolaytsiyla da kendi tarihine ozgii yonetim anla}'l~l dt~mda, yeni bir siyasi anlay1~m esaslarma gore ~ekillenrni~tir.

Modem diinyanm, Miisliiman toplumlan idare eden erklerin olu~um ev­relerinde, "devnetin islami-ahlakl idealleri geryekle~tiren bir ara9 oldugu" anlayi~llll otelemeleri, "islam! devlet" kavrailll iizerinden yeni bir dinlf siyasi aray1~a giren aklmlan tetiklemi~tir. Ancak bu aklmlarm, bir mil­let-devletin islam! esaslara gore diizenlenrnesi anlayi~tyla smrrh kalmalan, altematif bir milletlerarast hukuk ve siyaset sistemi olu~turmalarm1 zorla~­hrilll~hr- 47

Giiniimiiz diinyasmda; dini referanslarm otoritenin me~rfila~tmlma ara­ct haline getirilmesi ~eklindeki tarihsel omeklerin de etkisiyle, dini deger­lerin ilkelere dayah bir yonetimin in~ast aytsmdan elveri~li olup olmadtgi tartt~ma konusu edilmi~tir. Yonetim ahlakma dair ilkelerin, giincel anlay1~ ve beklentiler qe goz oniinde bulundurularak yeniden ele ahnmast, degi­~en ve geli~en diinyanm etik ilkeler ve degerler noktasmdaki beklentilerine kar~1~ gelmektedir.

2. itikadi/KeHimi A~1dan Yonetim-Ahlak ili~kisi

. Islam dii~iincesinde inan9la yonetirn arasmda teorik ili~ki kurulmast amactyla, ilahiyat ve tabiiyat konulanyla birlikte imamet ve hilafet mese­leleri de akaidlkelam kitaplannda ele alllliDl~trr. 48 Yonetim ve yoneticiyle ilgili konulann inancm slhhati ayismdan ele ahnmaslDln yerinde olmad1g1,

47 Bkz. Davutoglu, "a.g.m.", c. IX, s. 238. 48 Bkz. Ebii'l-Hasan el-Efan, el-ibane an Usiili'd-Diyone, I. Basun, Kahire, Daru'l­

Ensar, 1977, s. 251-260; imfunii'l-Haremeyn Abdiilmelik Ebii'l-Meali Ciiveyn1, Lumaz1 '1-Edille fi Kavoidi Ehli 's-Siinne ve 'l-Cemaa, (Tbk. Fakiya Hiiseyn Mahmud), Beyrut 1986, s. 128-130; Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed et-Tahavi, Akaidu~­Tahdviyye, ($erh ve Ta'lik: Naszruddin el-Elbani), Beyrut 1993, s. 81; $emstiddin Ebu Abdillah ez-Zehebi, el-Mukaddimetu 'z-Zehro fi idohi imometi'l-Kiibra, (Thk. Ali Riza b. Abdillah b. Ali Rlza), Kahire 2008, s. 12 vd; Davutoglu, "a.g.m."; c. IX,

. s. 238.

114 I OiYANET iLMi OERGi • CiLT: 53 • SAYI: 3 • TEMMUZ·A~USTOS-EYLOL 2017

daha yok Fiklh ilmi aylSlndan degerlendirilmesi gerektigi. dile getirilmek.le birlikte,49 ozelliJ9.e $1a'nm imamet ve hilafeti inany meselesi olarak i~le­mesiyle birlikte, konunun akaid/kelam kitaplannda tez-antitez ~ek.linde ele almdigi kabul edilmektedir.50

Akaid-KeHim kaynak.lannda imamet veya hilafet ba~hg1 altmda ele ah- · nan tarti~malar, ilk dart halifenin yoneticiliginin temellendirilmesine ve

· me~ruiyete dair ileri si.iliilen anti tezlerin yi.iriitiilmesine yooeliktir. Bunun­la birlikte, me~ruiyete dair tezlerin Kur'iin ayetlerinin tefsir edilmesi ~ek­linde ortaya konmu~ olmasi,51 meseleyi aym zamanda Tefsir ilminin ilgi sahasma yekmi~tir. Ote yandan, Hulera-yi Rii~idinin ilmi, ahliikl ve idari kapasiteleri balammdan halifelige en liiytk ki~iler oldugu anlatlm1 ayet ve hadislerle peki~tirilmi~,52 yoneticide bulunmas1 gereken vasdlar sayllrrken yonetim ahliila anlayi~Imn ilk omek.leri de ortaya konmu~tur.

$Ia mensuplan, Hz. Peygamber'den sonra onun miinevl sorurnlulukla­nm da i.istlenecek ~ekilde, toplurnun liderligini deruhte etrnek i.izere, nas­la belirlenmi~ bir imamm bulunmasmm zorunlu oldugu iddiasm1 gi.iylen­dirmek iyin Kur'iin iiyetleri ve badisler kar~1smda mezhebi bir anlay1~ ve yak.la~Im sergilemi~lerdir. Boylece; yonetim-ahliik ili~kisi, yonetim-inany perspektifinde degerlendirilmi~, EW-i Si.innet ve Mu'tezile gibi inany ekol­leri tarafmdan da sorun inany konusu olarak i~lenmi~tir.

$1a'ya gore Cebrail (a.s.) Veda Hutbesi srrasmda Hz. Peygamber'e Hz. Ali'nin hiliifetini iliin etrnesini iletrni~. Hz. Peygamber ise ashabmm bunu kabullenmekte zorlanacagm1 di.i~i.inerek bir si.ire bu konuda duraksam1~,

hac sonrasmda Medine'ye doni.i~ yolunda Gadir-i Hum mevkiinde konak­larken (H. 10, M. 632) "Ey Peygamber! Rabbinden sana fndirileni teb­lig et. Eger bunu yapmazsan onun verdigi peygamberlik gorevini yerine getirmemi§ olursun. Allah seni insan/ardan korur. $iiphesiz Allah, Jcafir­/er toplulugunu hidayete erdirmeyecektir."53 a.yeti nazil olmu~tur. Bunun i.izerine Hz. Peygarnber (s.a.s.) ashiibm1 toplayarak "Sekaleyn badisi" diye rne~bur olan sozlerini soylemi~tir: "Size paha bi{:ilmez iki §ey bzrakzyorum: Allah 'm kitabzm ve Ehl-i Beytirni. Benden sonra bunlara sarzlzrsamz asia sapzklzga dii§mezsiniz ... ".54 Resfil-i Ekrem konu~rnasm1 bitirdikten sonra

49 Ebii Hamid Muhammed b. Muhammed Gazzali et-Tiist, el-lktisiidfi'l-l~ikad, Beyrut 2004, s. 120, 127.

50 Osman Oral, "Kelam Ekollerine Gore Halife/Devlet B~kant 'nm Gorev ve Haklan", EKEV Akademi Dergisi, yii: 19, sy. 62, s. 380; Mebmet Akif Aydm, "imamet'' DiA, c. XXII, s. 204.

51 Oral, "a.g.m.", s. 380; Bkz. Cuveyn1, a.g.e., s. 128; Efari, a.g.e., s. 251-260. 52 Bkz. E~'ari, a.g.e., s. 251-260. 53 Maide, 5/67. 54 Hadis i9in bkz. Tirmizt, "Menaktb", 31; Ahmed b. Han bel, Miisned, (Thk.. $uayb el-

ISlAM D0$0NCE VE MEDENiYETiNOE YONETiM·AHI.AK ili$KiSi I 115

Hz. Ali'yi sag tarafma alrm~, elini tutup kaldrrmt~ ve ~oyle demi~tir: "Ben kim in mevlasz is em Ali de onun mevlaszdu: Allah 'zm, onu seveni sev, ona dii~man o/ana dii~man of!" Hz. Peygamber'in bu aylkl.amalanndan soma, ba~ta Hz". Ebu Bekir ve Hz. Orner olrnak tizere orada bulunan Mtisltimanlar Hz. Ali'yi tebrik etmi~lerdir. Bunun iizerine nazil olan "Bugiin sizin ic;in dininizi ilona/ ettim, iizerinize olan nimetimi tamamladzm, din olarak sizin ic;in islam 'z begendim"55 mealindeki ayet de anlam olarak bu olayt anlat­maktadtr. 56

$ii mtifessirler Allah'm en son emrettigi farzm velayet oldugunu, bOy­Ieee dinin kemale erdigini ileri siirmekte,S7 Hz. Peygamber'in Sekaleyn hadisinde Ehl-i Beyt'in kendisinden soma velayeti tistlenecegine vurgu yapmast tizerine, bir grup Mtisltiman'm Kabe'de bulu~up, imametin Ehl-i Beyt'ten birine verilmesini asia kabul etmeyeceklerine dair gizli bir an­la~ma yaptJklanna dair rivayetlere yer vermi~lerdir. Bu anlatJmlara gore, "Yoksa (gerc;egi kabul etmeme konusunda) bir i~e kesin karar mz verdiler? $iiphesiz biz de (onlarz cezalandzrmakta) kararlzyrz. Yoksa onlarzn szrlarmz ve gizli konu§malarmz duymadzgzmzzz mz sanzyorlar? Hayzr! Oyle degil, yanlarmdaki elc;ilerimiz (melekler) yazmaktadzrlar."58 ayeti de bu durumu Hz. Peygamber'e bildirmek amactyla niizil olmu~tur.59

$1a'nm hiliifet, imamet, vesayet ve velayet gibi yonetim kavramlanna bakl~I, Kur'an ayetlerinde yer verilen pek yOk kavram gibi ahlaki kavram­Jara da yanstmt~, nifak, zuliirn, bagy, fah~a gibi olumsuz nitelikleri anlatan ayetlerin Hz. Ai~e, Hz. Ebfibekir, Hz. Orner ve Hz. Osman ba~ta olmak

Arnafid-Adil _Miir~id), I. Bastm, Beyrut, Miiessesetii'r-Risale, 2001, c. II, s. 71, 94, 262. Hadisin $ia ve Ehli SOnnet kaynaklanndaki varyasyon ve tartl~malan iyin bk.z. Ebfi Ca'fer Ahmed b. Muhammed et-Tahavi, $erhu Mzl~kili'l-asaJ; I. Bastm, Beyrut, Miiessesetii'r-Risale, 1994, c. V, s. 13-20; Mustafa Oz, "Sekaleyn", DjA, c. XXXVI, s. 325-326; Ebii'I-Kastm el-Mfisevi ei-Hfii, el-Beycinfi Teftfri'l-Kur'an, ts. s. 459.

55 Maide, 5/3. 56 Ebii'l-Hasan Ali b. ibrahim el-Kumml, Tefsiru'I-Kwmnf, I. Bastm, Kum,

Miiessesetii'l-imam Mehdi, 2014, c. I, s. 254-256; Ebu-Nadr Muhammed b. Mes'ud el- Ayy~i, Teftiru'I-Ayya~f. I. Bastm, Tahran, Merkezu't-Tab' ve'n-Ne~r fi Miiesseseti'I-Bi'se, 2001, c. IT, s. 63-66; Muhammed b. Muhammed Rlza el-Kummi el-Me~hedi, Kenzii'd-Dekaik ve Bahrii'l-Garciib (Thk. Hiiseyin Dergahi), I. Bastm, Tahran, Mliessesetu $emsu'd-Duha, 1968, c. rv, s. 20; Ebfi Ali Fad! b. Hasan et­Tabersi, Mecmeu'l-Beyan fi Teftfri'I-Kur'an, I. Bastm, Beyrut, Daru'l-Murteda, 2006, c. III, s. 313-314; Muhammed Hiiseyin b. Muhammed b. Muhammed Hiiseyin et-Tabatabai, Teftirii 'l-Beyan fi '1-Muvafakati beyne 'l-Hadisi ve '1-Kur 'an, (Thk. Asgar iradeti), I. Bastm, Beyrut, Daru't-Tearufli'l-Matbfiat, 2006, c. ill, s. 200-202, c. III, s. 313-315; Aynca bk.z. Ethem Ruhi Ftglalt, "Gadir-i Hum", DjA, c. XIII, s. 280.

51 el-Kumml, a.g.e., c. I, s. 239; el-Me~hedi, a.g.e., c. rv, s. 21-22. 58 Zuhruf, 43/79-80. 59 el-Kumml, a.g.e., c. I, s. 254.

116 I DIYANET ii..Mi OERGI • CILT: 53 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYI.OL 2017

i.izere sababenin onde gelenleri ve Muaviye b. Ebu Sufyan ile diger Emevi htiktimdarlanna i~aret ettigi, adalet, ihsan ve mizan gibi olumlu konulan anlatan ayetlerin ise Hz. Ali ve Ehl-i Beyt imamlanna i~aret ettigi yak­la~tml benimsenmi~tir. Kur'an ayetlerinin vahyedildigi donemde heni.iz ger~ekle~memi~ olaylann ayetlerin niizul sebebi olarak gosterilmesi soru­nu ise "te'vili tenzilinden sonra vuku bulan ayetler" formiiliiyle a~tlmaya ~ali~tlmi~tlr. 60

$ia'run yonetim anlay1~Inm inan~ ilkeleriyle ili~kilendirilmesi ve naslan mezbebi perspektifie yorumlamast ka~tsrnda Ehl-i Siinnet mezbeplerinden E~'ariyye'nin kurucusu Ebii'l-Hasan el-Efari (o. 324/935-36), el-ibane isimli eserinde yer verdigi "Hz. Ebu Bekir Stddik'in imameti" babrnda, onun hilafetinin me~ruiyetini Kur'an ayetleri ve hadislerle karutlamaya yonelmi~tir. E~'ari; "Allah, i~inizden, iman edip de sa/ih ameller i§leyenle­re, kendilerinden once ge~enleri egemen laldzgz gibi on/an da yeryiiziinde mutlaka egemen lalacagzna, onlar i~in ho~nut ve razz oldugu dinlerini iyi­ce yerl~tirecegine, ya~adzklan korkularmm ardmdan kendilerini mutla­ka emniyete kavu~turacagzna dair vaatte bulunmu~tur. Onlar bana kulluk eder ve bana hi~bir ~eyi ortak ko~mazlar."61 "Onlar oyle kimselerdir ki, ~a­yet kendilerine yeryiiziinde imlcan ve ilctidar versek, namazz dosdogru Tala~; zelcatz verir, iyiligi emreder ve kOtiiliigii yasaklarlar. Biitiin i§/erin alabeti Allah 'a aittir."62 ayetlerini zikrettikten sonra, Allah Teala'run Kur'an'rn pek ~ok yerinde mubacir ile ensan ve bunlardan islam'a ilk girenleri ovdii­giinii, aynca Bey'atii'r-Rldvan'a63 katdanlardan razt oldugunu, "$iiphesiz Allah, aga~ altmda sana biat ederlerken inananlardan ho~nut olmu~tur."64

ayetiyle buyurdugunu belirtir.

E~'ari'ye gore, Hz. Ali gibi Hz. Ebu Bekir, Hz. Orner ve Hz. Osman da Allab'm Kur'an'da ovdiigu ve kendilerinden raz1 oldugunu a9tk~a belirtti­gi kimseler arasrndadrr. Allah'm ovgiisiine mazbar olan sah§be toplulugu­nun Hz. Ebu Bekir'in yoneticiliginde icma etmesi ve onu "Resillullah'm halifesi" unvaruyla isimlendirip biat etmesi, hem erdem ve fazilet bakrmm­dan hem de yoneticilik i~in gerekli olan; ilim, ziibd, gii9lii gorii~ ve toplu­mu yonetme kabiliyeti gibi nitelikler bakrmmdan aralanndaki en liyakatli ki~i oldugunu onaylamalan anlamma gelmektedir. Hz. Alive Hz. Abbas'm

60 Mustafa Oztiirk, "$ii-imami Tefsir Killtiirilnilo Genel Karakteristikleri", Tarihten Gfiniimiize Kur 'an 'a Yakla§zmlar. tlim Yayma Vakfi Kur'an ve Tefsir Akademisi, I. Basu:ri, istanbul2010, s. 259.

61 NO.r, 24/55. 62 Hac, 22/41. 63 Hicretin 6. ytlmda ashabm Hudeybiye'de Hz. Peygamber'le yapttklan biat. (Detayh

bilgi i~in bkz. Mustafa Fayda, "Bey'atil'r-Rldvan", DiA, c. VI, s. 39-40.) 64 Fetih, 48/18.

islAM DO$UNCE VE MEDENivETiNDE YONEliM-AHLAK i~Kisi I 117

gecikmeli de olsa biat etmeleri tam anlarmyla icmam geryekle~tigini gos­termektedir. Her iki ism.in de gonulden olmamakla birlikte zahiren biat et­tikleri ~eklindeki $it goru~leri reddeden Efarl, insanlarm zahiri goru~leri ii.zerinden hi.ikiim verilmesi gerektigini, aksi halde bi9bir konuda htiktim verilemeyecegini ifade eder. Hz. Ebu Bekir'in hilafeti me~ru oldugu gibi, Hz. Omer'in hilafeti Hz. Ebu Bekir tarafindan yapdan atama nedeniyle, Hz. Osman'm hilafeti ~fua meclisi karanyla, Hz. Ali'nin hilafeti de ehl-i hal' ve'l-akd olan sahabenin karanyla me~rudur. Hule:Ia-yi ~idl'nin bila­fet srralamalan ayru zamanda erdem, fazilet ve ilim bala.mmdan da geyerli bir srralamadrr. Dort halifenin her biri islam iimmetinin yoneticisidir ve dordtintin de adalet ve fazilet sabibi olduklan konusunda iimmet ittifak et­mi~tir. Hz. Peygamber'in "Ummetim arasmda halife/ik otuz sene olacaktzr bu miiddetten sonra hiikiimdarlzk gelecektir"65 hadisi de dort imarmn her birinin hilafetinin me~ru olduguna delildir. 66

Hicri ikinci asrrda Vasil b. Ata ve Amr b. Ubeyd'in onciiliigti.nde ba~­layan ve inany anlayt~t, "usUl-i .hamse" olarak bilinen; "tevhit", "adalet'', "va'd ve vaid", "el-menzile beyne'l-menzileteyn", "emr-i bi'l-ma'ruf ve nehy-i ani'l-miinker" kavramlan temeline dayanan Mu'tezile mezbebi, yo­netime bala~ as;tsmt da bu zemine oturtmaya yah~mt~ttr. Mezhebin iinlii kelamctst Kadt Abdiilcebbar (6. 415/1025), $erbu'l-Usfili'l-Hamse isimli eserinde, be~ temel ilkeden ernr-i bi'l-ma'rufve nehiy ani'l-munker ba~h~ altmda imamet bahsini i~lemi~tir. Ona gore birey ve topluma iyiligi anlattp yaymak ve insanlan korulukten sakmdmp ahkoymak, Kur'an-1 Kerim'in ayetleriyle her Musliiman i9in zorunlu lahnan bir gorevdir. "Siz, insan­lar i9in 91kanlmz~ en hayzrlz iimmetsiniz. iyiligi emreder, kotiiliikten men eder ve Allah 'a iman edersiniz. "61 A yeti ve Hz. Lokman' m dilinden ogluna hitaben zikredilen "Yavrum! Namazz dosdogru Ia!. iyiligi emret. Kotiiliikten alzkpy."68 ayeti buna delildir. 69 iyiligi yaymak ve kotiiliiklerden sakmdrr­mak ancak yoneticiler tarafindan yerine getirilebileceginden, imametin bu ba,§ltkla baglanttst vardrr. imam, yonetim.in en iist otoritesini temsil eder. $er'i htikiimlerin yiirtitiilmesi, ~ehirlerin buzurunun tem.in edilmesi, boz­gunculann engellenmesi, aksakltklarm giderilmesi, ordu, sava~ ve adaletle ilgili i~lerin diizenlenmesi ve benzeri konular, yonetim olmadan geryek­le~tirilemeyecek konulardrr. Bu baklmdan, topl~u yonetecek bir imarmn

65 Tirm.izi, "Fiten", 48; Ebfi Davfid., "Siinne", 8; EbfiAbdurrahmanAhmed b. :;>uayb b. Ali el-Horasfull en-Nesai, es-Siinenii '1-Kiibrti, (Tahkikve tahri~: HasanAbdiilmiin'im <;elebi), I. Bas101, Beyrut, Miiessesetii'r-Risale, 2001, c. VII, s. 313.

66 Efari, el-ibtine, s. 251-259. 67 Al-i imran, 3/110. 68 Lokman, 31/17. 69 Kadi Abdillcebbar b. Ahmed, $erhu '1-Usfi/i '1-Hamse, (Thk. Abdiilkerim Osman), ill.

Bas1.01, Kabire, Mektebetii Vehbe, 1996, s. 741.

,118 .J OiYANETitMi"OERGi • ·ciH~53 • SAY1:3 • 1EMMUZ•AGUSTOS·EYliiL2017

b.elirlenmesi zoruril.ulnk(wcub) ifade ·eder. 70

Mti'tezile, yonefirn1e ilgili 'kontilarda ;gerek Ehl-i Siinnef"in gerekse '~m'mn·aelil olarak·gosterdigi iiyetleri farkh!birbliki~ ·aytsty1a ·ele alarak bu :naslann tbelirgin :bir :~lcilde Hz . .P~ygarnber' den sonra berbaQgi bir is min ·haJife,olmasma delalet:ennedi:gini, boyle bir:avildlic olmast hiilinde halifeye biat<etm~yenlerin ·katlr.olarak kabul.edilmelerinin gerektigini, .oysa sahiibe­d.en .bir .kismmm ,dahi 'lcime biat edilecegi .konusunda farkh .tutumlannm

:oldtigunu ·ileri .siirmii~tiir. A yet veya badislerin biitmi anlamlan iizerinden bir.hiikiim :in~a etmeriincde..dopu.olmadigml savunan Mti'tezile mensupla­m, haJifillerin me~niiy-etiriin ·icmii ve.akde·<layand1gmt, sabiiberiin bir araya gelip Hz. "Ebu Belill'i ve ardmdan da diger halifeleri icmii :ile balife olarak

:kabul ,-ettikleririi ve ·yaptlklan 'biatle de halifeyle bir akit gers:ekle~tirmi~ .oldtiklanm, boyleue·yooetimin me~ruiyet kazand@m benimsemi~tir. 71

'MtCteiile, y.onetim-ahliik ·m~kisi tarti~malanm ise mezbebin yukanda :atifta bulunulan be~ :temel .ilkesinden ·'~.adalet" ile ·ili~lcilendirmi~tir. Buna gore ada let, : hem yonetim ~orevini ·ustlenecek ki~ide aranan vazges:ilmez bir:ko~ul, hemo.de!dogru·\re·iyi yonetim•uygulama]annt<altmda toplayan bir

•<;ah kavramdtr. •yiirtkii ·yonetici ve yonetim, :etkileri diger insanlara yanst­,yan,-sadece kendinde,smrrh:kalmayan yaptdadtr . .Bu anlamda, .fiistk ki~inin :namazda imamhk yapmast.kabul edilebilirse de-topluma onderlik yapmast kabul. edilemez . . <;unkii.toplurn liderinin verdigi kararlar, uygulayacagt hii­'kiirriler ve cezalar, .ba~ka insanlru:an.1ya~anttsma etki edecektir.72

Yonetim ve. ahliik konusunu .inans: ilkeleri asasmdan -.d.etayh bir ~ekilde ele.alarak tarti~an .Mti~tezile.ekolleri, . $1a'mn imamm nasla tayin edilmesi­nin ve niasum dlmasmm v.acip oldugu, Hz. Ali'nin Hz. Peygamber tarafm­dan imam olarak'.t!i.Y.in .edildigi ve ilk ii9 halifenin ;hilafetinin me~rft olma­dtgt iddialanm detayh bir ~ekildeotart~arak.anti teiler sunmu~tur. Bu bag­lamda, Kadi Abdiilcebbar, $1a tarafmdan ddlil olarak ileri siiriilen ¥.e bazt omekleri yukandaserdedilen ay.et ve:hadisleri bir bir ele.alanik Sia'mn bu naslan anlama:bis:iminin sorurilu oldugunu i~patlama s:abast sergiler.73

3. AhUiki!Tasavvufi A~1dan Yonetim-Ahiak ili~kisi

islam dii~iince tarihinde ahlaktan bag1mS1Z ·bir _alan .olarak .sekiilerize edilmi~ bir siyasi- dii~iince birikirriinden ·bahsetmek irrikanstzdrr.74 Bu an­lamaa, tdevletle .alilakm ili~kisini koymaya s:ab~an geleneks:i .abliik<;tlar; siyasetin ahlakm'ii<;iincii:anaikonusu oldugunu aile getiritler. Qiinkii ablakl davram~lar, biryysel wert()plumsal.bayatm :hem onemli bir iiriinii, hem de

7° Kadl Abdiilcebbar,:a:g.e., ·s. 751. 71 Bkz. KadiAbdillceobar,.a..g.e.,.s.:75-3-755. 12 Bkz. Kad!Abdiilceobar, el-Mugni, c. XX, s. 21'5-223. 73:Bkz. Kadi Abdillceobar, a:g:e.,,c .. XX, -s. ,J59~197. 74 AhmerDavut<iglu;'fDevlet", DiA, c. IX,'S. 239.

iSLAM DO$ONCE VE MEDENiYEliNOE:VONETiM·AHLAK ili$KiSi I 119

diizenleyieis-i. olup, insana bireysel ve toplumsal hedefterrbelirler.75

Kur'an'm yonetim alamnda kullandt8J terimleri ve is.Ja·mfdii~iince gele­neginin yoplendirici·etkisi ile yonetime dair kavrarnla~tmna ve smtftandtr­mala.IiL yapan; islam felsefecileri, meseleye daha ~ok felse1iibir: ideal olarak yakla~mt~ttr. Oysa tasavvufi ve ahlald anlayt~m eseri olarak ortaya ~tkan ilke arayt~lannm, sadece bir ideal devlet fikri olu~turma veya ideal yonetici tasavvuru i~ast amactyla SlOlfh kalmadtgt, ger~ek~i bfr· yakla~tmla; fiill ve pratik sonu~lann hedefiendigi goruliir.76 Ablakm devlet i~in onemi ka­dar, ahlald ilkelerin yerle~mesi, yaygmla~mast ve korunmast baktmmdan ahlalan: otoriteye duydugu ihtiyact; da goz oniinde· bulundi.J.ran ahJald ve tasavvufi y.akla~tm, yonetimle ahlak arasmda kar~thkh ve·siirekli bir ili~ki kurmu~tur. 77

Daha ~ok tavsiye ve nasihat formunda kendisini gosteren.ahlald/tasav­vufi'yakla~tm, Kur'an, hadis ve islamtarihi i~indeki omeklerden bareketle prensipler belirlemi~tir. Ancak belirlenen ilkeler-ve vanlamsonu~lar fikhi bir biikiim kesinliginde degil, tavsiye ve· ogilt mahiyetind6dir. Devleti bir "miiessese" olarak kabul· eden bu anlayt~, erdemli bir idarecinin miiessese­yi; ayakta· tutan· ve: ba~anh ktlan konumunu dikkate. alarak;?8 iyi bir idareci in~a etme arayt~mda olmu~tur:

Devlet ba~kanlanna ve kamu gore.vi iistlenen yetlcililerenasihatlerde bu­lunmak ama<nyla kaleme ahnan ve genel olarak "siyasetname" ba~ltgt al­tmda derlenen eserlerde tasavvuftlablald yakla~tmm izd~jimlerini gormek miimkiindfu.: Siyasetname geleneginde, devlerba~kanlan ·i~in·yazlian eser­ler "naslbatii '1-miilOk, §dabii'l-mii!Ok,. tubfetii '1-miilOk, ahHiku '1-miilOk, enlsii '1-miilOk" gibi isimlerle adlandmhrken, vezir, emirfve.ya diger devlet adamlanna yonelik eserler, "naslhatii'l-viizera, tuhfettrl-viizera, mir'atii'l­viizera" gibi ba~ltklarla isimlendirilmi~tir.79

Benzer ~ek.ilde, i9tiinai haN.atm bir unsuru o.Iarak biJeyin ki~isel ve toplumsal davram~Jannm, etik. degerler. anlayt~.t' i~erisinde ele almarak incelendigi, ahlaki ve i~timai kurallan i~eren adab eserlerini de bu kate­goride degerlendirmek miimkiindiir. "Adabii'l-miilOk~',. "adabii'l-vizare", "adabii'l-kadi?' v.e "adabii'l-miiftl". isimleriyle amlan80 eserlerde: yonetim alamnda go rev tistlenen ki~ilerin yam stra. yoneticilerle.-ileti~im kuran top-

75 Hiisamettio Erdem;."Felsefi A~1dan De.vJet (Siyaset)-AhlaJdii~kisi", Bilge Adamlar, Dzl~iince ve EdebiyatBergisi, yli: I 0, sy •. 31, K.as1m 20 12,.Birle~ik Matbaa, s. 33., 34.

76 Bk21 .. Dawtoglu;. "a;g,m,~·; c. IX, s •. 239t. 77 Bkz. Erdem, "a.g.m.", s. 35. 78 Bkz. Davutoglu,."a.g.m.", c. IX, s. 239. 79 Hasan Hiiseyin Adahoglu, "Siyasetname", DiA; .c. XXXVTI1.s,J06. 80 Bkz. Abdullah ibn-i Mukaffa:; ei"Edebii'I-Kidii1; (Asarn.iboi'I-Mukaffa' i~erisinde)

I. BasJro,.Dfuii.1J,.KUtilbi11-iimiyye;.Be.yrut 1989, s. 247; A:bdillaziz.Ba)'Uldrr, "Adab", DiA,.c...I1 s;.334; Hasan1HUseyin1A'Cialiog!U; ."a;g.m.~· •. a:J0CXWII;.s. 306.

120 I DiYANETiLMlDERGi • CILT:53. SAYI:3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYLOL2017

lum bireylerinin takmmast gereken tutumlar ile ilgili e~ kurallar tartl~thr­ken, Kur'an ayetleri. ve hadislerle dinl tecri.ibeden yararlamlrr.81

Dinin ernirleri ile ablak kurallan arasmda tam bir ili~kinin bulundugu­nu benimseyen islam ahlaks:llan, dinl emirlerle abllli gorevlerin kayna­guun aym oldugunu savunur. Yarattb~ itibariyle medeni bir varllk olarak yarattlan insan, cemiyet balinde ya§amaya ve kamu yonetimi tarafmdan idare edilmeye muhtas;ttr. Dolaytstyla insamn yonetime kar§t bazt sorum­luluklan bulundugu gibi, yonetimin de insana kar§t sorumluluklan vardtr.82

"Kul bakk.t", "sorumluluk", "fazilet'', "tovbe" ve. "abiret'' gibi kavramla.rla temellenen ablakl/tasavvufi anlayt§,83 yoneticiyi de bir birey olarak deger­lendirip, onda bulunmast gerekli olan nitelik ve davrant§larla ilgili degerler olu~turmaya s:alt~lDl~tir. Bu bala~ as:tst yonetim ahlalam, sadece kamu yo­netimi alamyla s~ntrlandmlmaiDJ~, bireyin kendisi, ailesi ve s:evresindeki insanlarla yoneti~irnini de ablakllik as:tsmdan degerlendirmi§tir.84

Sozgelimi Maverdi (o. 450/1058), Diireri.i's-Siilfik fi Siyaseti'l-Miilfik isimli eserinde, insamn, ba~kalanru yonetmeye ba~lamadan once kendisini yonetmeye ba~lamast gerektigini, kendi ki~ilik baklanru iblal eden ferdin, ba§kalanmn hukukunu daba oncelikli olarak s:igneyecegini ifade eder.85

Kitabm devam eden boliimlerinde tevazu, kibirden kas:mma, insaf, vakar, ~efkat, merbamet, miisamaba ve iyi niyetli olma gibi olumlu ahlaklozellik­lerin yaru stra, kibir, ihtiras, cimrilik,. gereksiz ofke, ba~a kakma gibi menfi ahlakl davram§lar ele ahmr ve hikmetli sozler, ayetler ve badisler t§tgmda anlattlrr. Ona gore "(Ey Muhammed!) Sen elbette yiice bir ahltik iizere­sin. "86 a yeti, bir eyleme deger kazandrran temel unsurun, onun ovgiiye de­ger ahlakl bir nitelik ta~unastyla dogrudan ilintili oldugunu gostermektedir. <;iinkii insanlar is:in eo yiice mertebe olan oiibiivvet, abllli faziletlerin en iistiinlerine sahip olan Hz. Peygamber'e tevdi edilmi~tir_87

Yonetimin iyiligi yaymak ve kotiiliigu eogellemek is:in bir aras: oldugu­nu benimseyen tasavvufilabllli anlayt§, bu alanda gorev iistlenmeoin, a) saadet-i mahze ve nza-i ilahl, b) sevab ve ikab-t uhrevi perspektifindeo de-

a• Bkz. Hticcet!i'l-islam Ebii Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed ei-Gaz:z8li et-Tiisi, et-Tibru'I-MesbUkfi Nasihati'l-Miiluk. I. BasUD, Darn'l­Kiittibi'l-ilmiyye, Beyrut 1988, s. 14; Ebii Mansfir, Abdlllmelik b. Muhammed b. ismail es-Seilibi en-Nisabilri, Liibabii'I-Adab, I. BasUD, Daru'l-Kuttibi'l-tlmiyye, Beyrut 1997, s. 27 vd.

82 Ahmed Hamdi Akseki, Ahlak Dersleri, I. BasllD, Diyanet t~Jeri B~~ Yaymlan, Ankara 2016, s. 163, 164.

83 Bkz.Akseki, a.g.e., s. 163-166; Erdem, "a.g.m.", s. 34. 84 Bkz. Akseki, a.g.e., s. 164; Erdem, "a.g.m.", s. 34. as Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habib ei-Basri ei-Maverdi, Diirerii's-Siiliik fi

Siyaseti'l-Miiluk. (Tahk. FuadAbdU'l-MUn'imAhmed), Darn'l-Vatan, Riyad ts. s. 58. 86 Kalem, 68/4. 87 el-Maverdi, a.g.e., s. 57.

iSlAM Dll$0NCE VE MEDENiYETlNDE YiiNETiM-AHLAK ili$Kisi I 121

gerlendirilmesini gerekli goriir.88 Emr-i bi'l-ma'rufve nehy-i ani'l-miinker gorevini iistlenen herkes, bu yoniiyle, Allah 'm, Resfilii'niin, ve ona vahye­dilen kitabm halifesidir.89

Kamu yonetimi gorevini i.istlenmek, Allah'm her devirde belirli insan­Iara verdigi bir nimet ve aym zamanda da bir emanettir. Bu emaneti iistle­nenler, ahlakl degerler ~er~evesinde hizmet ettikleri si.irece miilkleri devam eder. idarenin ahlaklligini yitirmesi ise ~okii~ getirir. idarecilerin Allah'm nzasmt elde etmek i~in kamu hizmetine sunulmak iizere yaptJ.ldan ti.irn iyi i~ler, toplumun hay1f duasw almaya ve nibayetinde ahiret sevabma erme­ye de vesile olur.90

Yonetime dair tasavvufi/ahlakl bakl~ aytsmm izdi.i~i.irnlerini ozellikle Kur'an't tasavvufilahlakl baki$ a~tstyla yorumlayan91 i~ari tefsirlerde be­lirgin bir ~ekilde gormek miimkiindi.ir. Yonetici olan bireyi, "kamu yaranna hizmet etme sorumlulugunu i.istlenen ki$i", yonetimi de "kamu hukukunu ayakta tutmakla sorumlu yapt" olarak goren bu bakl~ a~tst, iyiligil). yayil­mast ve koti.ili.igiin engellenmesi sorumlulugunu bireysel sorumlulukla vicdani ve dini sorumlulugu birle$tirerek anlatlf. Yoneticiler ahlakl deger­lerden sapmalara kar$1 vaaz ve nasihat i.islftbuyla uyanhr ve edep kavramt iizerinden davram~ modelleri olu~turulmaya yah$Ihr.

"Bilin ki, diinya hayatz ancak bir oyun, bir eglence, bir sus, aramzda kar§zlzklz bir 6viinme, r;ok mal ve evlat sahibi olma yarz§zndan ibarettir. "92

ayetinin tefsirinde Sealib! (o. 875/1471), di.inya hayatmm, Allah'a itaat ve ibadet i~in gerekli olan $eyleri tedarik etmek ve ihtiya~lan kaf$tlamak aqla­mmda yerilmedigini, di.inya hayatt dt~mda herhangi bir deger ta$tmamanm yerildigini belirtk Bu noktada ozellikle yoneticilerin, daha once sahip ol­madJ.ldan irnkaolan yoneticilik vasttastyla elde ettikten sonraki hallerinin ibretlik oldugunu, gereksiz i~ler ve eglencelerle me$gul olduklanm, insa­nm ozi.ine katkt sunmayan ziynetlerle giizelle~meye ~ah~ttklanm, cahiliye geleoeklerine donerek, soy, mal-mi.ilk ve neseple ovi.inmeye ba~ladtklanm, i~te bu ~ekildeki "di.inya hayatt"OIO, ayetin devammda Allah (c.c.) tara­findan, ~iftyilerin ho~una giden bir bitkinin daha sonra kuruyup sararmast ve ardmdan da yer yOp olup degersizle~mesi omegiyle aolattldtgw ifade eder.93

88 A.kseki, a.g.e., s. 136. 89 Ebii's-Sena ~ibabiiddin Mahmiid b. Abdillah b. Mahmiid el-Huseylli el-Aliisi,

Ruhii 'l-Medni fi Tefsiri'l-Kur 'ani'l-azfm ve 's-Seb 'il-Mesdnf, (Tahk. Ali Abdiilban Atiyye), I. BasiiD, Dfuii'l-Kiitiibi'l-ilmiyye, Beyrut ts. c. II, s. 239.

90 Nizamii'l-Miilk Ebii Ali Klvamiiddin {Gtyasuddevle, ~emsillmille) Hasen b. Ali b. ishak et-Tiisl, Siyiisetndme/Siyerii 'l-Miilflk, (table. Yusuf Hasan Bekar), II. BasiiD, Dfuii's-Sekafe, Katar 1986, s. 46; Gazzali, et-Tibrii'l-MesbUk, s. 14.

91 Siileyman tnudag, "i~ari Tef~ir'', DM. c. XXIII, s. 424. 92 Hadid, 57/20. 93 Abdurrahman b. MuhanJIDed b. Mahliif es-Sealibi, el-Cevdhirii 'l-hisdn fi Tefsiri 'I-

122 1 oivANET iL.Ml DERGi • ciLT: 53 • SAYI: 3 • IEMMUZ-AGUSTos-EYLOL 2017

Tasavvufi bir tefsir olan Letaifu'l-i~arat'ta Ebu'l-Kasrm el-Ku~eyli (ij_ 465/1072), Sebe Melikesi Belkls'm Hz. Stileyman'm mektubunu ald!ktan sonra etraftndak.i kimselerle girdigi diyalogdan bir laslll1lll i~eren "Ey ileri gelenler! Durumum hakkznda bana gorii~ bildirin. Sizler yanzmda bulun­madllcr;a hi~bir i~e kesin olarak karar vennem. " Dediler ld: "Biz gii~lii ldmseleriz ve ~etin sava~r;zlanz. Emir senin. Ne emredecegini diiriin." ayetini, yoneten ve yonetilenlere bir adap ve usul ogretmesi yoniiyle on plana ~Ikanr. Ona gore bu ayette Bellas'm ytice insanlara yala~rr ~ek.ilde, kararlanru istibdatla degil, etrafindak.i insanlara dam~arak ve onlann fikir­lerini onemseyerek almast omek olarak gosterildigi gibi, etraftnda bulu­nan insanlann adaba riayet ederek, Bellas'm yonetiminde her ttirlti ~abayt gostereceklerini, oneri sunmakla ilgili ytikiimliiltiklerini yerine getirmenin otesine ge~meyeceklerini ve yonetici taraftndan verilen kararlan birebir uygulayacaklanm ifade etmeleri de omek gosterilmi~tir.94

Mufessir Alusl (o. 1270/1854), "Allah size, emanetleri mutlaka ehline vennenizi ve insanlar arasmda hiikmettiginiz zaman adaletle hiikmetme­nizi emrediyor. "95 ayetinde yer veri len "emanet" kavramlDlD, hukukullah (kamu hukuku) ve k.i~i haklan olarak sorumlulugu iistlenilen tiim hususlan kapsayan, soz, eylem ve inan~ boyutu ta~tyan bir terim oldugunu ifade eder. Bu itibarla, soz konusu ayette, ozellikle kamu yonetimini iistlenenler kast edilerek, yonetilenlerin hukukunu korumalan ve onlan dinin ve ~er'in gereklerine uygun ~ek.ilde yonlendirmeleri ernredilir. Ayetten, mevk.i ve makamlann ehliyet ve liyakat sahibi k.imselere tevdi edilmesinin gerektigi de anl~drr. Ayette emanetin Allah'm emri ile ili~kilendirilmesi, konunun onemini vurgulamanm yaru srra bu konudak.i sorumlulugu eksiksiz ~ek.ilde yerine getirip korumamn zorunlulugunu ifade eder. <;unkii Hz. Peygamber (s.a.s.); "Emanet anlayz~ma sahip olmayanm imam da o/maz'>96 buyur­mu~tur. Emanetin korunmast, aym zamanda miimin ile mtinafik arasmdaki ayrrt edici ozelliklerdendir.97

Ebll ishak es-Sa'lebi (o. 427/1035), Hakaikii't-Tefsir isimli eserinde hilafet ile krallik arasmdak.i aynct kriterin etik degerler olduguna dair go­rii~ ve yorumlara yer verir. "Hani, Rabbin meleklere, "Ben yeryiiziinde bir

Kur'cin, I. Basun, Dam ihya-i't-Tmasi'l-Arabi, Beyrut 1997, c. V, s. 389. 9-1 EbU'l-Kas1m ZeynUlislam Abdiilkerim b. Hevazin b. Abdilmelik. el-Ku~eyri,

Letciifo '1-l~circit, ill. Bas1m, MISlr, ts., c. ill, s. 36. 95 Nis§., 4/58. · 96 Ebu Muhammed el-Hilseyn b. Mes'Ud b. el-Ferra' el-Begavi, $erhii's-Siinne, (fhk.

$uayb ei-Aroaut), II. BasliD, el-Mektebii'l-lslami, Dun~k 1983, c. I, s. 75; Ebu Bekr el-Beyhaki, Ahmed b. ei-Hiiseyn b. Ali ei-Horasaru, es-Stinenii'l-kiibrci, (Thk. Muhammed AbdUlkadir Ata') II. Bas1m, Daro'l-Kiltilbi'I-ilmiyye, Beyrut 2003, c. VI, s. 471, c. IX, s. 387.

97 Al.usi, Rzihu '1-Me 'cinf, c. ill, s. 62.

halife yaratacagzm" demi§ti. Onlar, "Orada bozgunculuk yapacak_. kan

dokecek birini mi yaratacaksm?" demi§lerdi ... "98 ayetini d~ yonetimin ah­lakiligi baglammda degerlendirir. Ona gore, yonettigi kimselere adil davra­nan, haklan e~it dag;Itan, aile bireylerine ~efkat gosterir gibi yonettilderine de ~efkat gosteren ve Allah 'm kitabtyla htikmeden ki~i halifedir. Herhangi bir kimsenin hak:ki olan bir dirhemi hakslZ yere ahp da hukuka aykm ola­rak kullanan, halife degil, kraldrr. 99 Mtifessirin burada hiliifet kavrarmyla hukuk1 ve ahlak1 sorumluluk arasmda ili~ki kurdugu, ahlaki endi~eler t~t­mayan yonetimi ise kralhk kavramtyla ozde~le~tirdigi gortilmektedir.

Gazzall'nin (o. 505/1111) de yonetim ahlalG anlayt~mt Kur'an ayetleri baglammda kurguladtg;I gortiltir. Ornegin, "Gormedin mi, Allah naszl bir benzetme yaptz. Giizel soz, kokii (yerde) sa bit, dallan gok:te alan giizel bir agar gibidir'100 ayetini zikrettikten sonra, agas; metaforu tizerinden yone­ticiye ~u nasihatlerde bulunur: "(Ey melik!) Allah, sana ebedi saadetin ve is;inde sonsuz ya~ayacag;In nimetlerin iman s;ekirdegini kalbinin en duru yerine ekti, kalbine ve stmna tevdi etti ve sana bu s;ekirdegi yeti~tirme im­kam sundu. 0 Mlde sen de bu agact itaatle sulamasm ki, ayette anlattldtgt gibi, koklerin yerin en derinliklerinde ve dallan da ytice semalarda olsun. Agacm dallan imanla kemale ermezse, dallan da tekemmtil edemez. 0 zaman agacm son nefesini verip oliip yitmesinden korkulur. Kalp ile iman kok, bedenin organlanyla arne! ise dallardrr. Bilgili sultan, agac1 yeti~tir­mekle me~gul olmahdrr. Bunun is;in de haftarun gtinlerinden birini sade­ce ibadetlere ayrrmahdtr ki bu giin, Cuma gtinti olmabdrr". Devaounda ise, yonetime y~nelen riskier, dant~ma ve fikir ah~veri~inde bulunmamn onemi, uzmanlardan yararlanmarun gerekliligi, zuliimden, kibirden, ofke ve intikam duygulanndan kas;mma, affedici olma, empati yapma, insanlan e~it gorme, kamu hizmetlerini diger i~lere onceleme, liiks ve israftan kas;m­ma ve halim olma gibi ahlak1 degerleri ogiitler. 101

Benzer bir omek olarak da Osmanh ahlaks;tst Birgivi Mehmed Efen­di'nin (6. 98111573) satrrlarma yer verilebilir. Cilau'l-Kulfib adh me~hur eserinde onun yonetim mesuliyetini tistlenen ki~ilere yonelik oasihatlerini bir arada okumak mtimkiindiir. II. Selim'in hocast Ataullah Efendi'oin ri­castyla kaleme aldtg;I risaleoin us;iincii boliimiinii Hace-i Sultaoi'ye ozel nasihatlere ayrran Birgivi, neredeyse her ciimlesini ayet ve badislere da­yimdrrmak sfuetiyle yoneticilere sesleoir. Herkesin s;oban oldugunu ve

98 Bakara 2/30. 99 Ebfi ishak Ahmed b. Muhammed b. ibriihlm es-Sa'lebl, el-Keif ve'/-Beytin an

Tefsiri '1-Kur 'an, (Thk. Muhammed b. A~Gr), Dfuu ibyai't-Tiirasi'l-Arabl, Beyrut 2002, c. I, s. 177.

100 ibriihl.m, 14/24. 101 Gazzall, et-Tibrii'l-mesbitk, s. 6-8 vd.

124 I DiYANET!LMlDERGi. C!LT:53. SAY1:3 • lEMMUZ-AGUSTOS-EYL0L2017

raiyyetinden mesul bulundugunu battrlatarak ba~layan ci1mleler arasmda amirin, memurlannm ablaki durumundan da sorumlu olduguna yer veril­mesi dikkat ~ekicidir. Birgivi'ye gore yonetici, bulundugu makamm yiice­ligine aldanmakstzm kendi eksiklerini gormesini bil.meli, Allab'a yalva­np af, afiyet, nza, tevfik ve istikamet dilemeli, Allab'm nimetlerine kendi kazanc1 ile degil, O'nun liitfu ile kavu~tugunu kabul edip, biitiin i~lerini 'gayb1 ve goriiniip durant bilen'e havale etmeli, fazliDl dileyerek O'na da­yanmaltdtr. 102

4. Flkhi A~tdao Yonetim-Ablak ili~kisi

imamet, bilafet, velayet gibi yonetime dair konular, konuya atfedilen onem, ibtiya~lann ~e~itliligi ve bakt~ a~tSl farkltltgt gibi nedenlerle kelfun, islam ablakt, islam felsefesi, dinler tarihi, fi1oh ve tefsir gibi pek ~ok di­siplin i~erisinde kendisine alan bulmu~tur. Yonetimle birlikte elde edilen giiciin sagladtgt kazantmlar ise meselenin sadece ilmi yoniiyle degil, sos­yal ve siyasal yoniiyle de incelenmesine neden ol.mu~tur. Dinler Tarih~i­si ~ehristani'nin (o. 548/1153); ''islam dininin diger temel meseleleriyle kar~tla~tmldtgtnda, imamet meselesi, Milsliimanlann birbirlerine en fazla kth~ ~ekme sebebi olmu~tur."103 ~eklindeki yorurnu, islam dil~ilncesinin her doneminde yonetimin konumunun tarumlanmasma duyulan ibtiyact ~arp1c1 bir ~ekilde ifade etmektedir:

Asr-1 Saadetten itibaren Miisliirnanlar, bayatlanru Kur'an ilkeleri dog­rultusunda ve Hz. Peygamber'in omekligine gore diizenleme aray~ma gir­mi~lerdir. Bunun sonucunda ablak hadisleri, biiyiik hadis koleksiyonlanrun "Kitabii'l-Edeb", ''Kitabii'l-Birr", ''Kitabii Hiisni'l-bulk'' gibi ba~ltklan al­tmda derlenmi~, ablak rivayetlerini bir araya getiren miistakil eserler kale­me almmt~ ye fi1oh kitaplannda da ameli ablak konulan miistakil ba~ltklar balinde derlenmi~tir. ltw

fslam siyasi dil~ilnce tarihi i~inde en onemli kaynaklar, islam hukuku metodolojist · ~er~evesinde devleti ve siyasi yaptlanmalan yorumlayan

- ... :, · eserlerdir. "el-Ahkamii's-sultaniyye" ve "es-Siyasetii'~-~er'iyye" gibi isimler altmda toplanan bu eserlerde devlet anlayJ~J, siyasi ger~ekligin is­lam bukuku a~1smdan yorumlanmas1 ve yonlendirilmesi ~eklinde ortaya

102 Birgivi Mehmed Efendi, Cilliii '1-ku/Ub (Miiellif ham), SU!eymaniye Ktp., $ehid Ali P~ 001., no: 1477, vr. 24b-26a. Birgivi Mehmed Efendi, Risalefi Medhi 's-Sultani '/-

, Adil ve Zemmi's-Sultcini'z-ZO/im adli eseriyle de yonetim-ahlak i~kisini irdeleyen bir Osmanh Blimidir. Detayh bilgi i~in bkz. Huriye Martt - Ahmed Urkmez, ''XVI. Astr Osmanhsmda Bir Alimin Kaleminden Siyaset El~tirisi: Birgivi ve "ZUhru'l­Milluk" Adli EserininTetetlniesi";Cu.Wrova Oniversitesi ltahiyat Fakiiltesi Dergisi, c. 15, sy. 2, Temmuz-Arallk 2015, s. 1-28.

103 EbU'l-Feth Taciiddin Muhammed_b. A~lkerim b. Ahmed e~-$ehristani, el-Mile/ ve'n-Nihal, MUessesetu'l-Halebi, c. I, s.-22 . .

1114 Mustafa <:agnc1, "Ahlak", DIA, c. I, s. 554.

iSLAM DO$(JNCE VE MEDENiYETiNDE YONEliM·AHLAK ili$Kisi I 125

konmu~tur. Soz konusu eserlerde bir yandan Kur'an ve Siinnet'e dayanan bir siyaset teorisi geli~tirmeye t;:all~tltrken ote yandan islam toplumunun siyasi hayatma girmi~ miiesseseleri islam! prensipler 1~1~da yeniden yo­rumlamaya ve ahlakl denetim altma almaya gayret sarf edilmi~tir. Huku­kun belirleyici roliiniin agrrbk ta~tdtgt bu eserlerde vanlan her hiikiim ve sonut;: bu t;:ert;:evede delillendirilmeye t;:ah~tlmt~, teoriler de bu temel pren­sip iizerine in~a edilmi~tir.105

Taktyyiiddin ibn Teymiyye (o. 728/1328) de es-Siyasetii'~-$er'iyye isimli eserinde siyaset-ahla.k ili~kisini "emanet" ve ''velayet" kavramlan iizerinden ~ekillendirmi~tir. Ona gore bu iki kavram, dikey ve yatay boyut­ta, ehliyet, liyakat ve sorumluluk gibi hukuki-ahlakl degerleri kapsayacak bir mabiyete sahiptir. Boylece o, devletin hukukla ili~kisini miiesseseler diizeyiyle smrrh tutmaytp, bireysel ve toplumsal ahlakla kamu idaresi ara­smda bag k:unD.u~tur. ibn Teymiyye 'ye gore, "Ey iman edenler! Allah 'ave Peygamber 'e hainlik etmeyin. Bile bile kendi (aramzdaki) emanetlerinize de hainlik etmeyin. " 106 ayetinden anla~tlmast gereken, ehliyet veya liyakat sahibi olmadan sorumluluk iistlenip kendisine emanet mahiyetinde tevdi edilen konulann geregini ihlal etmenin, Allah'a ve Resfiliine hainlik et­mekle ilintili oldugudur.107 Ayru ~ekilde, yonetim ilkeleri arasmda yer alan ~fua da sadece bir miiessese degil, ayru zamanda gereginin yapllmast dini/ vicdani neticeler doguran bir anlayt~trr. 108

Yonetim alarum hukukun ongordtigu ahlaki prensiplerle yorumlayan bakt~ at;:tsma gore yonetim ve yonetici, insanlara ve dine hizmet etmek ic;in hirer vesiledir. imamet kavraiDI, dini degerlerin korunmast ve diinya ile ilgili i~lerin yonetilmesi amactyla peygamberlerin ardmdan yiiklenilen bir gorevi ifade eder. Bu baglamda, iimmet ic;erisinde bu fonksiyqnlan yerine getirecek birinin belirlenmesi, akli ve ~er'i delillere gore, ~az bazt gorti~ler dt~mda vacip kabul edilmi~tir. I09

Siyaset ile hukuk arasmda bir ili~ki kurarak devleti temel miiessesele­riyle tammlaytp belli bir hukuki yakla~rm ic;inde ele alan ve miiesseseleri hukukun ongordtigu ahlakl prensiplerle yorumlamayt amac;layan110 fi.kth

tos Bkz. Davutoglu, "a.g.m.", c. IX, s. 238. 106 En!al, 8/27. 107 Bkz. Ebii'l-Abbas Talayytiddin Ahmed b. Abdilhallm b. Mecdiddin Abdisselfun el­

Harram, es-Siyasetii'§-$er'iyye, I. Basun, Vtz3retii'~-$ufini'l-islfuniyye ve'l-Evkaf ve'd-Da've ve'l-~iid, Suudi Arabistan 1997, s. 5 vd. ·

108 ibn Teymiyye, a.g.e., s. 126. 109 Miiverdi, el-Ahkamii's-su/taniyye, s. 16; Kad1 Ebfi Ya'lii Muhammed b. el-Huseyn

b. Muhammed b. Ha1efel-Ferrii', el-Ahkamii's-sultoniyye, (tbk. Muhammed Hamid el-Fakiy), I. Basun, Mlstr 1938, s. 19.

110 Davutoglu, "a.g.m.", c. IX, s. 239.

126 I DIYANET iLMi OERGi • CiLT: 53 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYl.OL2017

alimlerinin ortaya koyduklan teoriler ve bunlann uygulamalan dikkate almdtgmda, siyaset-.i ~er'iyyenin, toplumun/timmetin yaptst itibariyle dtin­yevl olan ihtiyaylannm kar~tlanmast konusunda aklm merkeze konuldugu ve iist il.kenin din tarafmdan yizildigi geni~ bir hareket kabiliyeti verdigini soylemek miimkiindiir. Bu metodoloji, Miisliiman bilginlere devlet idaresi, adaletin ve asayi~in saglanmast, insanlann refah diizeyinin arttmlmast gibi konularda ba~ka orflerden ve kiiltiirlerden istifade etmeleri, farkh kiiltiir­lerdeki yararli diizenlemeleri ahp ir;:selle~tirmeleri imkamm vermi~tir. Bu teorik imkan, Miisliimanlara ana istikamet ve eksenden sapmadan, ozellik­le sozii edilen alanlarda, degi~ikliklere ar;:tk bir toplumsal yapt kurma ve koruma yolunu aymaktadrr. Hz. Orner zamanmdan ba~lamak iizere Osman­hlarm son zamanlarma kadar dt~ kiiltiirlerden faydalanma kaptsmt ayan an­layt~ budur. Giiniimiizde iktisadl, siyasi, adli, idari ve benzeri alanlardaki diizenlemelerle hak ve adaletin yerini bulmast, toplumsal ili~kilerde sUkU.n ve asayi~in hakim olmast, insanlann refab diizeyinin yiikseltilmesi, ktsaca insanlann yararmm gerr;:ekle~tirilmesi yontindeki her tiirlii diizenlemenin bunlann mabiyetleri neyi gerektiriyorsa o ~ekilde yaptlmast, hatta bilimsel ve teknolojik geli~me yolundaki faaliyetlerin siyaset-i ~er'iyye kapsarmnda dii~tiniilmesi miimkiindiir. 111

Tefsir kaynaklannm tasni:fi srrasmda "Ftkhi Tefsir" olarak da isimlendi­rilen bu eserlerde, devlet rejimi ve ana ilkeleri, idare edenler ve edilenlerin, fertlerin ve toplumlarm temel haklan ile diger devletlerle ili~kiler Kur'an ayetleri l~tgmda ele ahmp incelenmi~tir. 112

Ebu Bekir el-Cassas (o. 370/980); "Allah size, emanetleri mutlaka eh­line vermenizi ve insanlar arasznda hiikmettiginiz zaman adaletle hiik­metmenizi emrediyor. "113 ayetini tefsir ederken, "adaletle hiikmetmek" ve "ulii '1-emre itaat etmek" ~eklinde iki b~ltk ayarak, burada adalet ve hiikiim kavramlan ile ilkelerini tartt~ttktan sonra, yoneticide aranan ilkeleri ve bu konudaki farklt yakla~tmlan da geni~ bir biyimde ele alarak degerlendir­mi~tir.114 Aym ~ekilde, "Ey iman edenler! Allah ifin hakla titizlikle ayakta tutan, adalet ile ~ahitlik eden kimseler olun. Bir topluma olan kininiz sizi adaletsizlige itmesin. Adil olun. Bu, Allah 'a kar~l gelmekten salanmaya daha yalandzr."11S ayetinin tefsirinde de karar vericinin hiikmiinde adale­ti tesis edebilmesi iyin e~itlik ilkesini nastl geryekle~tirecegine dair pratik

111 H. Yunus Apaydtn, "Siyaset-i $er'iyye", DM, c. x:xxvn, s. 304. 111 Mev1iit Gilngor, Kur 'an Tefsirinde F1khi Tefsir Hareketi ve ilk F1khi Tefsir, L Basun,

Bayrak Matbaast, Ankara 1996, s. 19. 113 Nisa, 4/58. 114 Bkz. Ebil Bekr Ahmed er-Razl el-Cessas, Ahkamii '1-Kur 'an, Dfuu ibyru't-Tiirasi '!­

Arabi, Beyrut 1992, c. ID, s. 176 vd. 115 Mrude, 5/8.

IsLAM D0$0NCE VE MEDENIYETINDE YONEliM·AHLAK [~KiSi I 127

bilgiler veren miifessir, akrabahk, yalanhk veya maddi konum gibi tarafslZ karar vermeyi onleyen durumlara ~~ da uyanlarda bulunur. 116

ibn Nfireddin'in (o. 825/1422) Teysirii'l-Beytin li Ahktimi'l-Kur'tin isimli tefsirinde de namaz, oru<;, hac, zekat gibi ibadetlerle ilgili ayetlerin yam sua, evlenme, bo~anma, bor<;lar hukuku ve diger muamelat alanlan­na dair ayetlerin de toplandtgi goriiliir. Soz konusu eserde miifessir, yone­tim alamyla ilgili oldugu dii~iiniilen ayetleri de imamet ba~hgt altmda ele ahp fikih usulii metodolojisi i<;erisinde yonetim-hukuk ili~ki in~a etmeye <;all~mi~tlf. Omegin; "Ey iman edenler! Allah'a itaat edin. Peygamber'e itaat edin ve sizden olan ulii'l-emre (idarecilere) de. Herhangi bir husus­ta anla~mazlzga dii~tiiguniiz takdirde, Allah 'a ve tihiret giiniine ger~ekten inanzyorsamz, onu Allah ve Resulii 'ne arz edin. Bu, daha iyidir, sonur; balammdan da daha giizeldir."111 ayetini "miri. ahkami'l-imame" b~hg-I altmda yorumlayan miifessir, ayette ifade edilen emir sahlplerinin bir go­rii~e gore yonetimi iistlenen idareciler, diger gorii~e gore ise ilim ve fikih itibariyle yetkin kimseler oldugunu belirttikten sonra, her iki durumda da ulii'l-ernre itaatin ~er'i delillere gore vacip oldugunu, Mu'tezile'nin itaatin viicubiyyetini akli delillere dayand!fiDasmm ise yerinde olmad1gmt ifade eder. Ona gore "Kendilerine giivenlik (ban~) veya korku (sava~) ile i/gili bir haber geldiginde onu yayarlar. Htilbuki onu peygambere ve ir;lerinden yetki sahibi kimselere gotiirselerdi, e/bette bunlardan, onu degerlendirip sonur; {hilkiim) r;zkarabilecek nitelikte olanlan onu anlayzp bilirlerdi."118

ayeti de ulii'l-emre itaatin vacip oldugunu karutlar.119

Son us:

Tarib boyunca ya~anan farkh stire<;ler, son <;aglara damgasllli vuran ba~ dondiiriicii bilimsel geli~melerin ortaya <;ikardtgt fusatlar ve tehditler, in­sam fitrat-bilim-moral degerler ii<;geninde farkh sorunlarla kar~1 ~1ya getirmi~tir. insanlarm gerek bOlgesel gerekse ktiresel ol<;ekte "adalet" hak­landa duyduklan giivensizlik, insana emanet edilen diinyay1 ~iddet, e~itsiz­

lik, gelir dag-Ilimi deng~sizligi gibi pek <;ok yonetsel sorunla yiizle~tirmi~tir.

20. yiizyllda geli~en bir disiplin olarak "yonetim ahlak.i" ya da "yonetsel etik'', modern diinyanm e~itlik, ozgiirliik, insan haklan gibi soylem ve ara­YI~lan baglammda geli~ip ~ekillenmekle birlikte, soz konusu arayt~m tarihi stire<;lerde izdi.i~iimlerinin bulundugu da anla~tlrnaktadu.

116 Bkz. Cessas, Ahkamii '1-Kur 'an, c. ill, s. 272. 117 Nisa, 4/59. 118 Nisa, 4/83. 119 Muhammed b. Ali b. Abdillah b. ibrahim b. el-Hatib el-Yemeni e~-$afii, Teysirii '/­

Beyon li Ahkami 'l-Kur'on, I. Basun, Daru'n-Nevadir, Suriye 2012, c. II, s. 417-418.

128 I DiYANET ILM1 DERGi • CILT: 53 • SA VI: 3 • TEMMUZ·A~USTDS-EYL0L2017

Toplum tizerindek.i yetk.inin kurumsalla~mt~ balini ifade eden yCinetim, kendisini olu~turan toplumun siyasi, itikadi, ablill ve huku.ki Sllllflan ve anlayt~lanyla ~ek.illenen aktifbir yaptlanmadi.r. Ba~ka bir ifadeyle, insanla­ra hizmet sunmak tizere olu~turulan yonetim, hizmet sundugu toplumlarm inan~ ve beklentileriyle k~thldt etk.ile~im i~ine girer. Toplum ve yonetim arasmdak.i bu ili~k.i, yonetimin yaptlanma bi~imini ve ahlill sllllflanru be-lirleyip ~ek.illendirir. ·

islam dii~tince ve medeniyeti, kaynaguu vahiyden ve Hz. Peygamber'in omekliginden alan bir yaptya sahiptir. Bu baktmdat;~, yonetimle ilgili ilke ve degerlerin tarti~tlmast SI.r~smda da oncelikle meseleye Kur'an ayetleri ile Hz. Peygamber'in stinneti perspektifinden yakla~un getirilmeye ~ah~ll­mt~tlr. Yoneticide bulunmas1 gereken nitelikler, yoneticinin se~ilme veya atanma usulii, yCinetimin gorevleri, yoneticinin sorumluluklan, toplumun yonetime ve yoneticiye k~t yiikiirnliiliikleri, yoneticinin taktnmas1 gere­ken bireysel tutumlar gibi konularla ilgili geli~tirilen argiimanlar, bir ~ekil­de dinin temel referanslanyla ili~k.ilendirilerek in~a edilmi~tir.

Farklt disiplinlerin yonetime yakla~unlan da kendi yaptlanyla uyumlu ~ekilde geli~mi~tir. islam tarihi a~1smdan mesele ele alllllCken daha ~ok konunun siyasi boyutu tizerinden degerlendirilmesi yapilirken, itikat ve kelam alaru, konuyu insanm varolu~sal sorumluluklan ve dinin emirleri ~1smda insanm tabi oldugu zorunluluklar a~1smdan degerlendirip, yo­netimle din arasmda daha ontolojik bir ili~ki kurmu~tur.

Yonetimin salih insan ve iyilik toplumu in~as1 i~in ara~sal konumunu on plana ~tkaran ahlak alimleri, yonetim ablakt konusunu daha ~ok yonetici­nin ahlili ve adab1 ~er~evesinde ele alml~tlr. ilk donem had is kaynaklarm­da adab ve ahlak ile ilgili k.itap ve bablarda kendine yer bulan rivayetler, sonrak.i donemlerde siyasetnameler gibi, yoneticilere ogtit ve tavsiye i~e­ren eserlerde teyit edici argiimanlar olarak degerlendirilmi~tir.

Ftkhl anlayt~m da yonetimin pratiktek.i uygulamalarmt sistematik bale getirmeye yonelik kurallar tizerinden yonetim ablala.ru ele aldtgt gorill­mektedir. Gtiniimtizde ceza yargdamas1 usuliine denk dii~en konularla ben­zerlik t~1yan fikhi yakla~un, daha ~ok hiik:iim icrast srrasmda tarafsiZltk ve adalet ilkelerinin ger~ekle~mesi i~in hangi ilke ve tutumlara ria yet edilmesi gerektigi konularma yogunla~mt~trr.

Bununla birlikte, yonetim ablakt konusunun, farklt i1mi disiplinler a~t­smdan baktldtgmda, birbiriyle kesi~en pek ~ok noktas1010 bulundugu, do­laylSiyla konuyu sadece belirli bir disiplinin yakla~1m a~tstyla ele almanm eksik kalacagt da anl~tlmaktadl.I'. Yonetim ablaktnm islam dii~tince ve medeniyetinin geli~im siireci i~erisinde ele ahnmas1, biittinciil bir yakla~t­ma ula~may1 kolayla~ti.racakti.r.

lstAM 00$0NCE VE MEDENiYETiNOE Y0N£TiM-AHI..AK lt.l$Kisl I 129

Kaynaks:a

Adahoglu, Hasan Htiseyin, "Siyasetname", DiA, c. x:xxvrr, s. 304-306.

Ahmed b. Hanbel, Musned, (Tbk ~uayb el-Arnafid-Adil Miir~id), I. Basun, Beyrut, Mtiessesetti'r-Risale, 2001.

Akseki, Ahmed Hamdi, Ahlak Dersleri, I. Basun, Diyanet i§leri Ba§kanhgt Yaymlan, Ankara 2016.

Apaydm, H. Yunus, "Siyaset-i ~er'iyye", DiA, c. XXXVII, s. 299-304.

Armagan, Abdtillatif, ''Klasik Donemde Osmanhlarda Devlet Yonetim Anlayt§mda Dair Baz1 Dii§tinceler", Gazi Akademik Bala~. c. 5, sy. 9, Kl§ 201l.

Avct, Casim, "Hilafet", DiA, c. XVII, s. 539-546.

Aycan, irfan, "Muaviye b. Ebft Siifyan", DiA, c. XXX, s. 332-334.

Aydm, Mehmet .A.kif, "imamet" D.iA., c. XXII, s. 203-207.

Baymdrr, Abdiilaziz, "Adab", D.iA., c. I, s. 334.

Beyhakl, Ebu Bekr, Ahmed b. el-Hiiseyn b. Ali el-Horasam, es-Siinenii'l­Kubra, (Tahk. Muhammed Abdiilkadir Ata') II. Basun, Darii'l­Kiittibi'l-ilmiyye, Beyrut 2003.

Birgivi Mehmed Efendi, Cilau'I-Ku/Ub (Mtiellifbatti), Siileymaniye Ktp., ~ehidAli Pa§aBol., no: 1477, vr. 24b-26a.

Buhan, Muhammed b. ismail, Sahihu'I-Buhari (el-Camiu'l-Miisnedii's­Sahlhu'l-Muhtasar min Umfui RasUlillah sallallabii aleyhi vesellem ve Stinenih: ve Eyyamih), Haz. Muhammed Nizar Temim-Heysem Nizar Temim, Daru'I-Erkam, Beyrut 1995.

Ciiveylli, imamii '1-Haremeyn Abdiilmelik Ebu '1-Meali, Lumau '1-Edille fi Kavaidi Ehli's-Siinne ve'l-Cemaa, (Thk. Fakiya Hiiseyn Mahmud), Beyrut 1986.

<;agnct, Mustafa, "Ahlak", D.iA., c. I, s. 554.

D3.rimi, Abdullah b. Abdurrahman, es-Sunen, I-II, Thk. ve Thr. Fevvaz Ahmed Ziirnerli-Halid es-Seb' el-Alimi, Daru'l-Kiittibi'l-Arabi, Beyrut 1987.

Davutoglu, Ahmet, "Devlef', D.iA., c. IX, s. 234-240.

el- Ayya~l, Ebu-Nadr Muhammed b. Mes'ud el- Ayy~l. Tefsiru '1-Ayy~f, I. Basun, Tahran, Merkezu't-Tab' ve'n-Ne§r fi Miiesseseti'l-Bi'se, 2001.

el-Alilsl, Ebii 's-Sena ~ibabiiddin Mahmild b. Abdillab b. Mahmild el­Hiiseylli el-Alusi, Ruhii '1-Meanf fi Tejsfri '1-Kur 'ani 'l-azfm ve 's­Seb'il-Mesiinf, (Tbk: Ali Abdiilban Atiyye), I. Basun, Daru'l­Kiittibi'l-ilmiyye, Beyrut ts.

130 I DiYANET iL.Mi DERGi • CiLT: 53 • SAYI: 3 • TEMMUZ·MUSTDS-EYLOL 2017

el-Bagdadi, Ebu Abdillah Muhammed b. Sa'd b. Meni' el-Katib el-Ha~irni el-Basri e1-Bagdadi, Tabakatii '1-Kiibra, (Thk. i:hsan Abbas), I. BasliD,

· Dfuii 's-Sadr, Beyrut 1968.

el-Begavi, Ebft Muhammed el-Hilseyn b. Mes'ftd b. e1-Ferra' el-Begavi, $erhii's-Siinne, (Thk: ~uayb e1-Arnaut), II. Basun, el-Mektebti'1-islami, Duna~k 1983.

el-Cassas, Ebft Bekr Ahmed er-Razi el-Cassas, Hticcetil 'l-is1am, Ahkamii '1-Kur'an, Darn ihyai't-Ttirasi'1-Arabi, Beyrut 1992.

e1-E~'ari, Ebu'l-Hasan, el-ibtine an Usiili'd-Diyane, I. Basll1l, Kahire, Daru'l-Ensar, 1977.

el-Ferra', Kadt Ebft Ya'la Muhammed b. el-Htiseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferra', el-Ahkamii 's-Sultaniyye, (thk. Muhammed Hamid e1-Fakiy), I. Basun, Mtstr 1938.

e1-Hw, Ebu'1-Kasun e1-Musevi e1-HUi, el-Beyanfi Tejsfri'l-Kur 'an, ts.

e1-Kummi, Ebu'l-Hasan Ali b. ibrahim el-Kummi, Tejsfru '1-Kummf, I. Basun, Kum, Mtiessesetti'l-imam Mehdi, 2014.

el-Ku~eyri, Ebti'1-Kasun Zeyntilis1am Abdtil.kerim b. Hevazin b. Abdilme1ik e1-Ku~eyri, Letaifu '1-i§arat, ill. Bas 1m, Mtstr, ts.

. . e1-Maverdi, Ebti'l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habib el-Basri e1-Maverdi,

e/-Ahkamii 's-Sultaniyye, Darti '1-Hadis, Kahire ts. s. 15-16.

__ _, Diirerii's-Sii/Ukfi Siyaseti'l-Muluk, (tahk. Fuad Abdii'1-Mtin'im Ahmed), Darii'1-Vatan, Riyad ts.

el-Me~hedi, Muhammed b. Muhammed R.tza el-Kummi el-Me~hedi, Kenzii 'd-Dekaik ve Bahrii '1-Garaib (tahk. Hiiseyin Dergahi), I. Bastm, Tahran, Miiessesetu ~emsu'd-Duha, 1968.

en-Nisaburi, Ebu Mansftr, Abdtilmelik b. Muhammed b. ismail es-Sealibi en-NisabUri, Liibabu '1-Adab, I. Basun, Darn '1-Kfittibi '1-.ilm.iyye, Beyrut 1997.

Erdem, Hiisamettin, "Fe1sefiAytdan Dev1et (Siyaset)-Ahlak ili~kisi", Bilge Adamlar, Dii§iince ve Edebiyat Dergisi, ytl10, sy. 31, KasliD 2012.

Ersoy, Ersan, "DevletAhlakt veyaAhlaklt Devlet'', Sosyologca Dergisi, sy. 9, istanbul- 2015.

es-Sa'lebi, Ebu ishakAhmed b. Muhammed b. ibrahim es-Sa'lebi, el-Kqf ve'l-Beyan an Tejsfri'l-Kur'an, (Thk. Muhammed b. A~ftr), Darn i:hyai't-Ttirasi'l-Arabi, Beyrut2002, c. I, s. 177.

es-San'ani, Abdiirrezzak b. Hemmam es-San'ani, el-Musannef, I-XI, tahk. Habibiirrahman el-A'zami, el-Mektebetti'l-islami, Beyrut 1403.

es-Sealibi, EbU Zeyd, Abdurrahman b. Muhammed b. Mahluf es-Seali~i,

ISLAM O!WiNCE VE MEOENiYETINOE YONETIM-AHI..AK iLiSKlSi J 131

. el-Cewihirii'l-Hisan fi Tejsfri'l-Kur'an, I. Basun, Darn ihya-i't­Turnsi'l-Arabi, Beyrut 1997.

e~-$ehristani, Ebli'l-Feth Tactiddin Muhammed b. Abdilkerim b. Ahmed e~-$ehrist8.ni, el-Milel ve'n-Nihal, Mliessesetli'l-Halebi, ts.

et-Tabatabai, Muhammed Hliseyin b. Muhammed b. Muhammed Hliseyin et.:.Tabatabai, Tejsfrii'l-Beyan fi'l-Muvafakati beyne'l-Hadfsi ve·z~

Kur'an, (tahk. Asgar iradeti), I. Basun, Beyrut, Datu't-Tearuf li'l­Matbfiat, 2006.

et-Tabersi, Ebfi Ali Fad! b. Hasan et-Tabersi, Mecmeu '1-Beyan fi Tejsfri'l­Kur'an, I. Bas101, Beyrut, Daru'l-Murteda, 2006.

et-Tahavi, Ebft Ca'fer Ahmed b. Muhammed et-Tabavi, $erhu Mii§kili'l-Asar; I. Bas1m, Beyrut, Mliessesetli'r-Ri·~ale, 1994. ·

Ak.aidu~-Tahliviyye, ($erh ve Ta'lik: Nastruddin el-Elbani), Beyrut 1993.

ez-Zehebi, $emstiddin Ebu Abdillah ez-Zehebi, el-Mukaddimetu 'z-Zehra fi idahi !mameti'l-Kz"ibra, (tahk. Ali Rlza b. Abdillah b. Ali Rlza), Kahire 2008.

Fayda, Mustafa, "Bey'atli'r-Rldvan", DM, c. VI, s. 39-40.

--~ "Hule!a-yi Ra~idin", DM, c. XIII, s. 324-338.

__ ___, Hz. Orner Zamamnda Gayr-z Miislimle1; Marmara Unv. ilahiyat Fak. Yay., istanbul1989, s. 26 vd.

F1glah, Ethem Ruhi, "Ali", DM, c. IT, s. 371-374.

___ , "Cemel Vak'as1" DM, c. VII, s. 320-321.

_ _ __, "Gadir-i Hum", DM, c. XIII, s. 279-280.

_ _ ___, "Htiseyin", DM, c. XVIII, s. 518-521.

Gazzali, Ebfi Hamid Muhammed b. Muhammed et-Tt1si, el-lktisad fi'l­. hikad, Beyrut 2004.

---:---' et-Tibru '1-mesbUkfiNasfhati '1-miiluk, I. BasllD, Daru'l-Kiitlibi'l­ilmiyye, Beyrut 1988.

GUngor, Mevliit, Kur ·an Tefsirinde Fzkhf TefsirHareketi ve Ilk Fzkhf Tefsir; I. BasllD, Bayrak Matbaas1, Ankara 1996.

ibn Arabi, Ebft Bekir Muhammed b. Abdillab b. Muhammed el-Meafiri el-i~biri el-Malild, Ahkamii '1-Kur 'an, ill. Bas101, . Daru'l-Kiitlibi'l­ilmiyye, Beyrut 2003.

ibn Haldftn, Ebfi Zeyd Veliyyiiddin Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadrami el-Magribi et­Tftnisi, Dfvanu'l-miibteda ve'l-haber fi Tarihi'l-Arab ve'l-Berber ve

132 I DiYANET iLMi OERGI • CILT: 53 • SAYI: 3 • TEMMUZ·AGUSTOS·EYLOL 2017

Men Aserehiim min zi '§-§e 'ni'l-ekber, II. Bastm, Darti'l-Fikr, Beyrut 1988.

ibn Hibban, Muhammed ibn-i Hibban b. Hibban Ebu Hatim et-Tem1mi, es­Sfretii 'n-Nebevf ve Ahboru '1-Hu/eja, II. Bastm, Beyrut, e1-Kutiibu 's­Sekafi, 1997.

ibn Hi~am, Abdtilmelik Cemaltiddin ibn-i Hi~am el-Mearifi, es-Sfretil 'n­Nebevf, II. Basun, Mtsrr, $eriketii Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Babi el-Halebi, 1955.

ibn Kesir, Ebu'l-Fida ismail b. Orner ibn-i Kesir el-Kure~i ed-Dime~ki, ei-BidcJye ve 'n-NihcJye, (Thk: Mustafa Abdtilvahid), Beyrut, Darti'l­Ma'rife, 1976.

ibn Nfrreddin, Muhammed b. Ali b. Abdillah b. ibrahim b. el-Hatib el­Yemeni e~-$afi1, Teysfril '1-Beyan li Ahkami '1-Kur 'on, I. Bastm, Darti'n-Nevadir, Suriye 2012.

ibn Teymiyye, Bkz. Ebti'l-Abbas Taktyytiddin Ahmed b. Abdilhalim b. Mecdiddin Abdisselam el-Harrani, es-Siyosetil '§-$er 'iyye, I. Bastm, Vizaretii'~-$ufrni'l-islamiyye ve'l-Evkaf ve'd-Da've ve'l-ir~ad, Suudi Arabi stan 1997.

ibn Mukaffa', Abdullah ibn-i Mukaffa', ei-Edebii'l-Kebir, (Asaru ibni'l­Mukaffa' it;:erisinde) I. Bastm, Darti'l-Ktitiibi'l-ilmiyye, Beyrut 1989.

Kadi Abdiilcebbar b. Ahmed, $erhu '1-Usiili '1-Hamse, (Thk. Abdtilkerim Osman), ill. Bastm, Kahire, Mektebetii Vehbe, 1996.

_ __ , el-Mugnfj'i Ebw1bi ~-Tevhfd ve 'l-Ad!, (Edisyon ve Tahkik: Hudr Muhammed NebM) I. Bastm, Beyrut, Daru'l-Kutubi'l-ilmiyYe, 2012.

Khel, Muhammed Nezir Kaka, "Foundation Of The islamic State At Medina And Its Constitution", islamic Studies, ytl 1982, c. XXI, sy. 3.

Ktht;:, Unal, "Yezid",DlA, c. XXXXIIT, s. 513-514.

Marti, Huriye- Orkmez, Ahmed, "XVI. Asrr Osmanhsmda Bir Alimin Kaleminden Siyaset Ele~tirisi: Birgivi ve "Ztihru'l-Mtilftk" Adh Eserinin Terctimesi", (:ukurova Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, c. 15, sy. 2, Temmuz-Arahk 2015.

Nesai, Ebu Abdurrahman Ahmed b. $uayb b. Ali el-Horasani en-Nesai, es-Siinenil '1-Kiibro, (Tahkik ve tahrit;:: Hasan AbdOlmiin'im <;elebi), I. Bastm, Beyrut, MOessesetii'r-Risale, 2001.

Nizamu'l-Mtilk, Ebu All Ktvamtiddin (Gtyastiddevle, $emstilmille) Hasen b. Ali b. ishak et-Tfrsi, Siyosetname/Siyerii '1-Miiliik, (thk. Yusuf Hasan Bekar), II. Basun, Darti's-Sekafe, Katar 1986.

Okumu~, Ejder, "Osmanhlar'da Siyasal Bir Kurum OlarakAdalet Dairesi", Sosyal Bilimler Ara§tzrma Dergisi, Mart 2005, sy. 5.

iSLAM O~NCE VE MEDENiYEliNDE YONETiM-AHLAK ili$KiSi I 133

Oral, Osman, "Kelam Ekollerine Gore Halife/Devlet Ba~kam 'nm Gorev ve Haklan", EKEV Akademi Dergisi, Y!l: 19, sy. 62,_

bz, Mustafa, "Sekaleyn", DiA, c. XXXVI, s. 325-326.

Oztiirk, Mustafa., "~ii-imami Tefsir Kiiltliriiniin Gene! Karakteristikleri", Tarihten Giiniimiize Kur 'tin 'a Yakla~zmlar, ilim Yayma Vakft Kur'an ve Tefsir Akademisi, I. Bastm, istanbul, 2010.

~ehristanl, Muhammed b. Abdiilkerim e~-~ehristani, el-Mi!el ve 'n-Nihal, (Thk. Muhammed Seyyid Geylani), Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1984.

Taberi, Ebii Ca'fer Muhammed b. Cerir b. Yezld el-Amiili et-Taberi, Ttirih-i Taber/, Torihii 'r-Riisul ve '1-Miiluk, IT. Bastm, Darii 't-Tiiras, Beyrut 1967.

Tirmizi, Ebii isa Muhammed b. Isa b. Sevre b. Mfrsa b. Dahhak et-Tirmizi, Siinen-i Tirmizf. (Thk. Ahmed Muhammed ~akir, Muhammed Fuad Abdiilbaki, ibrahim Atve), II. Bastm, Mtstr 1975.

Uludag, Siileyman, "4ari Tef~ir", DiA, c. XXIII, s. 424-428.

Yavuz, Adil, "Gazzali'nin Yonetim Anlayt~mda, Hadis ve Siinnet Kiiltiiriiniin Etkisi", Necmettin Erbakan Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, sy. 34, 2012.

Ytldtz, Hakkt Dursun, "Abdullah b. Ziibeyr b. Avvam", DiA, c. I, s. 145-146.

Yigit, ismail, "Emeviler", DiA. c. XI, s. 87-104.

___ , "Hz. Osman", DiA. c. XXXIII, s. 438-443.

___ , "Mevali", DiA. c. XXIX, s. 424-426.

"Stffin Sava~t", DiA, c. XXXVII, s. 107-108.