İSLÂM ÖNCESİ İRAN’DA DEVLET VE EKONOMİ

-SÂSÂNÎ DÖNEMİ-

(M.S. 226-652)

Yrd. Doç. Dr. Ahmet ALTUNGÖK

İSLÂM ÖNCESİ İRAN’DA DEVLET VE EKONOMİ -SÂSÂNÎ DÖNEMİ-

Yazar: Yrd. Doç. Dr. Ahmet Altungök

Yayınevi Editörü: Prof. Dr. Mustafa Demirci

HİKMETEVİ YAYINLARI

Yayın No:

. Baskı

T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı

Yayıncı Sertifika No: 16628

ISBN: 978-605-351-

Teknik Hazırlık ve Kapak Tasarımı: Fetullah Mercan

Baskı, Cilt:

Step Ajans Rek. Matbaacılık Tan. ve Org LTD Şti.

Göztepe Mah. Bosna Cad. No:11 Bağcılar/İstanbul

Sertifika No: 12266

Ekim - 2014

İstanbul

Hikmetevi Yayınları

Alayköşkü Cad. Küçük Sk. Civan Han No: 6 / D: 4

Cağaloğlu - İSTANBUL

Tel: 0212 514 93 05

İSLÂM ÖNCESİ İRAN’DA DEVLET VE EKONOMİ

-SÂSÂNÎ DÖNEMİ-

(M.S. 226-652)

Yrd. Doç. Dr. Ahmet ALTUNGÖK

Yrd. Doç. Dr. Ahmet Altungök

Yazar, 1978 Elazığ doğumludur. 2002 yılında Fırat Üniversitesi Fen-E-debiyat Fakültesi Tarih bölümünden mezun olan yazar, 2007 yılında Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Bilim Dalında yüksek lisansını tamamla-mıştır. 2012 yılında Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Ta-rihi Bilim Dalında doktorasını tamamlayarak aynı yıl Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih bölümüne öğretim üyesi olarak atanmıştır. Yazar, 2002 ve 2012 yılları arasında sınıf öğretmeni olarak görev yapmıştır. Yazar evli olup iki çocuk babasıdır.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ................................................................................................................................9

KISALTMALAR ...............................................................................................................11

GİRİŞ ...................................................................................................................................13

İRAN COĞRAFYASI ve SASANİ ÖNCESİ İRAN’IN SİYASİ DURUMU ...13

I. İran Coğrafyası ..........................................................................................................13

I.I. İran’ın Ekolojik ve Siyasi Coğrafyası ......................................................... 16

I.II. Ekonomik ve Demografik Coğrafyası ..................................................... 20

II. Sâsânî Öncesi İran’ın Siyasi Durumu .......................................................... 24

II.I. Medya (Mad) Uygarlığı ................................................................................. 26

II.II. Pers (Ahamaniş) İmparatorluğu ............................................................... 28

II. III. Seleucid (Selevkos) İmparatorluğu .......................................................34

II. IV. Part (Eşkani) İmparatorluğu ...................................................................... 38

BİRİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................... 45

SÂSÂNİ DEVLETİNİN SİYASİ TARİHİ ................................................................. 45

1.1. Kuruluş Öncesi Dönem .................................................................................. 45

1.2. Sâsânî Devletinin Kuruluş Dönemi ......................................................... 51

1.2.1 Sâsânîlerin Eski Pers Sınırlarına Ulaşma Hedefleri ........................54

1.2.2. Sâsânîlerin Batıya Doğru Açılma Çabaları ve Roma ile İlişkiler ............................................................................................................................... 63

1.3. Sâsânî Devletinin Yükselme Dönemi .................................................... 72

1.3.1. II. Şapur’un Hükümdarlık Dönemi ve Sâsânî Devletinin Kazanımları .................................................................................................................... 74

1.3.2. Sâsânîler ve Roma Arasında Ermenistan Sorunu .......................80

1.4. Sâsânî Devletinin Duraklama Dönemi .................................................88

1.4.1. Sâsânî Devletinin Doğu Politikası ve Akhunlarla İlişkiler ......... 95

1.4.2. Sâsânî Devletinin Akhun Himayesine Girmesi ...........................101

1.5. Sâsânî Devletinin İkinci Yükselme Dönemi ..................................... 112

1.5.1. Sâsânî-Göktürk İttifakı ve Akhunların Yıkılışı ................................. 119

1.5.2. Sâsânî Devletinin Doğu Politikası ve Göktürklerle İlişkiler ...122

1.5.3. II. Hüsrev Dönemi İstilâları ve Bizansla İlişkiler .............................128

1.6. Sâsânî Devletinin Gerileme Dönemi ...................................................136

1.7. Sâsânî Devletinin Dağılma Dönemi ......................................................143

1.8. Sâsânî Devletinin Yıkılış Nedenleri ........................................................152

İKİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................161

SASANİ DEVLETİNDE İDARİ TEŞKİLAT VE KURUMLAR ........................161

2.1. Sâsânî İdari Teşkilatı ........................................................................................161

2.1.1. Sâsânî Merkez ve Saray Teşkilatı .........................................................167

2.1.2. Sâsânî Eyalet Teşkilatı ve Satraplık Sistemi ....................................175

2.1.3. Sâsânî Devletinin Bayrağı ve Başkenti .............................................181

2.2. Sâsânî Ordu Teşkilatı .....................................................................................189

2.2.1. Sâsânî Merkez Ordusu ..............................................................................195

2.2.2. Sâsânî Eyalet Orduları ............................................................................. 209

2.3. Sâsânî Adliye Teşkilatı ...................................................................................212

2.3.1. Sâsânî Yargı Sistemi ...................................................................................217

2.3.2. Sâsânî Adli Teşkilatında Görevli Memurlar................................... 222

2.4. Sâsânî Maliye Teşkilatı.................................................................................. 228

2.5. Sâsânî Devletinde Eğitim ......................................................................... 234

2.5.1. Sâsânî Devletinde Eğitim Kurumları ................................................ 239

2.5.2. Sâsânî Devletinin Eğitim Görevlileri ve Öğretmenler (Amuzgâran) ...............................................................................................................247

2.6. Sâsânî Posta (Berid) Teşkilatı ve İstihbarat ........................................251

2.6.1. Sâsânî Devletinde Casusluk Faaliyetleri .........................................255

2.6.2. Sâsânîler Dönemi Diplomasi Faaliyetleri .......................................261

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM.....................................................................................................267

3. SASANİ DEVLETİNİN İKTİSÂDÎ YAPISI .......................................................267

3.1. Sâsânî Devletinin Toprak Sistemi ve Gelir Kaynakları .................267

3.1.1. Devlete ve Soylulara Ait Topraklar ......................................................270

3.1.2. Feodallere ve Halka Ait Topraklar .......................................................275

3.1.3. Sâsânî Devletinin Savaş Gelirleri .........................................................278

3.1.4. Sâsânî Devletinde Vergi Sistemi ..........................................................282

3.1.5. Sâsânî Devletinde Para .............................................................................291

3.2. Sâsânî Devletinin Tarımsal Yapısı .......................................................... 299

3.3. Sâsânî Devletinin Ticari Yapısı ................................................................ 305

3.3.1. Sâsânîlerde Karayolları Ticareti ve Gümrük Gelirleri ................313

3.3.2. Sâsânîlerde Deniz Yolları ve Körfez Ticareti .................................321

3.4. Sâsânî Devletinde Sanayi ve Endüstri Kolları ..................................330

3.4.1. Sâsânîlerde Yol ve Köprü Yapımı ........................................................333

3.4.2. Sâsânîlerde Baraj ve Kanal Yapımı .....................................................338

3.4.3. Sâsânîlerde Dokuma, İpekli Dokuma ve Halı Sanayisi ......... 345

3.4.4. Sâsânîlerde Cam, Seramik, Deri, Kâğıt Endüstrisi ......................355

3.5. Sâsânî Maden Sanayisi ................................................................................ 360

3.5.1. Sâsânî Kuyumculuğu .................................................................................361

3.5.2. Sâsânî Demir, Çelik, Bronz ve Mermer Sanayisi ........................ 366

SONUÇ .......................................................................................................................... 369

KAYNAKLAR ................................................................................................................373

EKLER ..............................................................................................................................397

ÖNSÖZ

Bu çalışmayı yapmamızdaki en büyük sebep, köklü ve güçlü bir medeniyete sahip İran uygarlığının meydana getirmiş oldu-ğu Sâsânî Devletinin, Erken Ortaçağlarda siyasi, iktisadi, sosyal ve kültürel açıdan Ortadoğu, Asya ve Avrupa ülkeleri üzerinde bırakmış olduğu önemli etkilerdir. Elbette geçmiş çağlarda ku-rulmuş önemli bir devlet olarak Sâsânîler hakkında mutlaka or-taya konulması gereken birçok nokta bulunduğu inancındayız. Bu milletin, birçok alanda kadim Türk kültür ve medeniyeti ile irtibat halinde olması, Sâsânî Devleti üzerine çalışma yapmamı-zın ikinci sebebini teşkil etmektedir. Sâsânîler dönemi Türk-İ-ran ilişkilerinin birçok alanda gelişme gösterdiği bir döneme denk gelmektedir. Bu dönemde her iki millet de birbirlerini siya-si, iktisadi, kültürel ve dini açıdan güçlü bir şekilde etkilemiştir. Sâsânî Devleti doğu ve batı uygarlıklarının bir sentezi olarak Ön Asya toprakları üzerinde kurulmuş büyük bir dünya devletidir. Bundan dolayı, bu devletin siyasi, idari, iktisadi, sosyal ve kül-türel yapısının incelenmesi zaruri bir hal almaktadır. Aynı za-manda bu devletin İslam fetihleri ile özdeşleşmiş olması, Sâsânî Devletinin İslam kültür ve uygarlığının oluşumuna etkileri de önemli bir konuyu teşkil etmektedir.

Bu çalışmayı yapmamızdaki diğer bir amaç ülkemizde Er-ken Ortaçağ İran sahası üzerinde yapılan çalışmaların azlığıdır.

10 - İslâm Öncesi İran’da Devlet Ve Ekonomi -Sâsânî Dönemi-

Özellikle Sâsânî Devleti üzerine yapılan çalışmaların kısıtlı ol-ması, bizi bu konuda geniş ve kapsamlı bir çalışma yapmaya sevk etmiştir. Bundan dolayı Sâsânî Devletini, siyasi, idari, iktisadi, sosyal ve kültürel olmak üzere beş ana başlık üzerinde geniş ve kapsamlı bir şekilde incelemeyi uygun gördük. Elbette bu dev-letle ilgili saymış olduğumuz alanlarda, ciltlerle çalışma yapıla-bileceğini de ifade etmek lazımdır. Fakat biz genel anlamda, bu medeniyetle ilgili bilinmesi gerekenleri bir giriş mahiyetinde ge-nel hatlarıyla ortaya koymaya çalıştık. Bundan amaç, bu alanda araştırma yapanlara, Erken Ortaçağ İran tarihiyle ilgili bilinme-si gereken konularda derli toplu bir çalışma sunmaktır. Yapmış olduğumuz bu çalışmanın kendi alanında önemli bir boşluğu dolduracağını ümit ediyoruz.

Elimizdeki çalışma “Siyasi, İdari, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Açıdan Sâsânî Devleti” adlı doktora çalışmamın ilk üç bölümünü oluşturmaktadır. Doktora çalışmamın tamamı hacimli bir kitap olduğundan dolayı ikiye ayrılmış ve ilk üç bölümü bir kitap, di-ğer iki bölümü ise ayrı bir kitap olarak basılmıştır. Doktora çalış-mamda bana danışmanlık hizmeti sunan hocam Prof. Dr. Abdul-halik BAKIR hocama ve kitabımın basımında katkısı olan Prof. Dr. Mustafa DEMİRCİ hocaya teşekkürlerimi sunarım.

Yrd. Doç. Dr. Ahmet ALTUNGÖK