İslam Öncesİ tÜrk tarİhİnİn kaynaklari Üz erİne cİlt-20 sayi-31 2000

7/30/2019 SLAM NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI Z ERNE CLT-20 SAYI-31 2000

1/42

SLAM NCES TRK TARHNN

KAYNAKLARI ZERNE

Do. Dr. S. GME

Tarih ilminin yaplmasna, yani tarihin yazlmasna arac olan her eye

kaynak diyoruz. Bu bakmdan eski Trk tarihinin kaynaklarn ksma

aynyoruz.

A-Szl Kaynaklar

B-Arkeolojik Buluntular

C- Yazl Kaynaklar (Ktphane malzemeleri)

imdi srasyla bunlar zerinde duracaz.

A-Szl Kaynaklar

I-Mitolo}i, Efsane, Destan ve Eski Trk nanlar

Szl olarak gnmze gelen tarih kaynaklarn banda mitoloji, eski Trk

inanlar, rf ve adetleri gibi unsurlar gelir. Dnyann en ok din deitiren

toplumlarndan biri olan Trkler, zaman ierisinde bu dinlerin baz taraflarnkendi gelenek ve grenekleriyle de birletirerek gnmze kadar tamtr.

Trk rf ve adetleriyle beraber, tre adn verdiimiz toplumsal dzenin

gerei olan yasalara ait ilk kaytlar in yllklaryla, Orkun kitabeleri, Divan

Lfigat-it Trk ve Kutadgu Bilig gibi yazl kaynaklarla, destanlarda

grebilmekteyiz. Ayrca Trk yurtlarn gezen seyyahlarn eserlerinde de bu tre

ve geleneklere rastlanlr. Mesela 585 ylnda, Kk Trk Kaganlnn banda

bulunan Ibara Kagan, ieriden ve dardan vurulan darbeler yznden

bunalm ve in imparatorluundan yardm istemiti. Onun bu dileine olumlu

cevap veren inliler, buna karlk Ibara Kagan' dan "in iidetlerini

benimsemelerini" talep ettiler. O da; "bizim adet ve geleneklerimiz ok eski

alardan beri devam ede-gelmitir. Bundan dolay onlar deitirmeye benim

gcm yetmez. Bizim topraklarmzda idare edilenlerle, ynetenler arasnda


2/42

52 S . Gme

kurulmu olan dzeni yaralamaa ben cesaret edemem"l, diyerek hereye

ramen trelerinden vazgeemeyeceini sylyordu.

Trk tresine verilen nemi bu ekilde in kaynaklarndan rendiimiz

gibi, Kk Trke yaztlardan da kanunlann yerinin Trk devlet yapsna nasl

tesir ettiini gryoruz. Kitabelere gre, iyi bir kagan lkesinin trelerini, yani

kanunlarn dzenlemeli ve yaymaldr. Bumn ve lstemi kardeler kaganlnbana geer-gemez lke)(i ve treyi dzenlediler!. nk kuvvetli bir devletin

varl iin gerekli olan artlardan birisi de kanunlara sahip olmadr.

Her ne kadar Trk milleti kanunlarn yazl olarak saklamadysa da,yzyllardan beri szl olarak gelen tre hkmleri herkes tarafndan bilinmekte

ve kaytsz-artsz uyulmaktadr. Tre hkmlerine aykr davrananlar ise en

ar ekilde cezalandnlrd. Btn Trk slaleleri gibi. ingiz Han'n kurmu

olduu hanedanlkta treye dayanyordu.

Bilindii gibi Trk dncesinde nemli bir yer tekil eden otoriter devlet

anlaynn iki dayanandan biri treye skca ballk, biri de devlet

kurulularnn ileyiine damgasn vuran bu nizamda dikkatli srardr.Kanunlardan mahrum bir devletin yaamas zaten dnlemez).

Aratrmaclarn bazlarna gre, tarih szl bir ortam ierisinde balamve ifade edilmitir. Szl kaynaklarn ierisinde saydmz mitolojinin

kadrosuna ise, "tarihte ad gemeyen veya artk unutulmu byk kahramanlara

ait efsaneler" girer. Bu ,;~';dan konuya bakacak olursak, tarihimizde gerekle

hikayenin karm olduu pekok efsaneye sahibiz. Bunlarn banda, Trklerin

imdilik tarihi kaynaklardan rendiimiz ilk devletleri olan Hunlarnhkmdar Mo-tun'un hayat gelir. MalUmdur ki, Mo-tun'un genlii ve

mcadeleleri in kaynaklarnda renkli bir ekilde anlatlmakta ve bunlar Trktarihine ait ilk destan materyaller olarak gze arpmaktadr. Bunun yan-sraMo-tun ile Oguz Kagan'n ayn kii olduunu iddia edenlerin de varlndan

bahsetmekte fayda vardr. Hun birliinin en kudretli ve mehur hkmdar olanMo-tun (M.. 209-174), babasnn kendisini varis gstermemesi zerine,emrinde bulunan ve kendisinin eittii bir tmen asker ile babasn bir srekavnda suikast sonucu ldrm ve Hun birliinin bana gemiti. O srada

i.S.Gne, Kk Trk Tarihi, Ankara 1997, s.28.2. Kii oKllllta ze em apam Bumu! KaKan. Istemi Kagan olurm,~; olurpan Trk bodwg

ilin trsin tutabirmi. itibirmi. Baknz, Kl Tigin Yaztl, Dog taraf, -2; BilKe Kagwj Yaztt,

Dog taraf, 2-3.3. Gne, a.g.e., s.117-118.4. B.ge!. Trk Mitolojisi, r. 1, Ankara 197,s.IV.


3/42

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine 53

lkede birtakm karklklar olduundan zayf bir halde bulunan Mo-tun'dan

komular olan Tung-hular, babas Tuman'n hi durmadan 1000 mil koabilenatn istemilerdi. O da bir kurultay toplayp, durumu vezirlere sormu, devlet

ileri gelenleri bu atn verilmemesi yolunda karar verdikleri halde, Mo-tun bu at

gelen Tung-hu elisine vermiti. Bu olaydan ksa bir mddet sonra hibir treve gelenek tanmayan Tung-hular bu kez de Mo-tun'un hatununu istediler.

Devlet meelisi derhal sava ilan etmeyi teklif ettiyse de, Mo-tun kendi eliyle

hatununu verdi. Herne pahasna olursa olsun Trklerle savap, onlarn lkesini

ele geirmeyi planlayan Tung-hu hkmdar ordusunu toplayarak, snrdabulunan terkedilmi, orak bir araziye girdi. Hkmdar eli gnderdi ve

Mo-tun' dan bu topra istedi. O da, hemen kumltay toplad ve devlet ileri

gelenlerinin grn sordu. Onlar da Mo-tun'un daha nceki kararlarn gznnde bulundurarak, "bu toprak parasn ha terketmiiz, ha terketmemiiz, ne

fark eder" dediler. Bunun zerine Mo-tun kzarak yle kkredi: "Toprak

devletin temelidir. Biz onu bakasna nasl verebiliriz" dedikten sonra, topra

verme taraftar olanlarn ban hemen kestirdi.

Trk tarihi iin son derece nemli olan bu efsanev vesika in'in ilk resm

tarihi saylan Shih-chi adl ylln 110. blmnde kaydedilmitir.

Bundan baka efsanev unsurlarn iinde bulunduu Trklerin treyileriylealakal sz kaynaklarn ierisinde Kk Br ve Ergenekun efsaneleri gelir ki,bunlarn da Trk tarihi asndan nemi; milletimizin karakterini ve mimyapsn yanstmasdr. Bu efsaneleri de yle zetleyebiliriz: "Her eyin sahibi

olan Tanr birgn yukarda mavi gkleri yaratt. Sonra bu muazzam uzayboluu ierisine dnyalar yerletirdi. nce g, sonra da yagz-yeriyaratmt. Btn bunlara ramen eksik olan birey vard. Bu yaratm olduu

evrene yle birey eklemeliydi ki, hem kendisinin yarattklarnn en stnvarl, hem de bu dnyann bir anlam olmalyd. Byle dnrkenkendisinden de bireyler katt insan vcuda getirdi. Ye "yukarda mavi gk,aada yagz yer klnm; ikisinin arasnda da insan olu yaratlmt". FakatTanr, insanlar farkl farkl yaratt. Onlar eitli rkara, kabilelere bld. O,insan rklarnn bu ekilde birbirlerini tanmalarn ve karmamalarn istiyordu.

Binlerce yl getikten sonra insan olu yeni yeni eyler rendi, baka

baka zellikler kazand. Irklar zamanla birbirlerinden tefrik edilmek iin eitliadlar almaya baladlar.

te bunlardan birisi vard ki, o zamana kadar yaratlm olan hibir rka,

hibir soya benzemiyordu. Tanr, bu rka o vakite kadar meydana getirdiihibir soyda olmayan meziyetler ve hnerler bahetti. Bu rk dnyann en


4/42

54 s . Gme

sava, en zeki, en drst, en gzel ahlakl rkyd. Bulunduu corafyada ona

korkuyla kark bir sayg hissi vard. Bu rk zayflarn ve hakllarn koruyucusu,zalimlerin ve hakszlarn dmanyd.

Yukarda her rkn kendini dierlerinden ayrmak iin adlar almaya

baladn sylemitik. O zamanlar, bahsetmi olduumuz bu rkn banda

tpk kendisi gibi ok cesur, yiit ve akll bir kii vard. Herkes onun szn

dinler, yap dediini yapar, yapma dediini yapmazd. Bu kiinin ad 'Trk't.

Trk "g, kudret, erdem" demekti. Onun soyundan gelen kiiler de bu

zelliklerinden dolay o ldkten sonra, bu ad almay uygun buldular.

Trk'n yeryznde bu kadar sevilmesi, bu rkn stnlkleri yznden

dnyada baz ayrcalklara sahip olmas, evredeki toplumlarn ve lkelerin

bazlarnn ona dman olmasna sebep oldu. Onun bu dmanlar aralarnda

gizli planlar yaparak; Trk milletini birgn tuzaa drerek byk bir bozguna

urattlar. Bu korkun baskndan bir ocuk haricinde kimse kurtulmamt.

Dman askerleri bu ocuu ldrmemiler, fakat kol ve bacaklarn keserek bir

batakla atmlard.

Yeryznde olup-biten bu ileri Tanr makamndan seyrediyordu. Kendi

yaratm olduu, bu kutlu rkn yok olmasna raz olmad. Onun iin bu ocuun

yanna bir dii kurt gnderdi. Bu dii br, ocua et ve yiyecek getiriyordu.

Bunlarla beslenen ocuk lmden kurtuldu. Biraz byyen bu ocuk kurtla

birleti ve kurt ondan gebe kald. Etrafta kurt gibi yaayan bir ocuun

olduunu duyanlar, onu ldrmeye geldikleri zaman, kurt Tanr'dan gelen

buyruu dinleyerek, ocukla birlikte yaadklar gl kysnn kuzeyinde

bulunan bir daa kat. Bu dan ierisinde ok byk bir maara vard. Br

ocua yol gstererek maarann ierisine girdi. Ortasnda otlar, aalar,

nehirleri ve glleri olan bir ova bulunuyordu. Bu ovann genilii onlarca km2

idi. O kadar gzel bir yerdi ki, Tanr bu Trk ocuunu adeta cennetin

dnyadaki bir ei olan bu yere zellikle getirmiti. Onun burada oalmasn,

glenmesini ve yeniden kendi adaletini uygulamasn istiyordu. Br burada

on erkek ocuk dourdu. Bu on ocuk byynce, bu da binbir glkle

geip, on tane kz kararak buraya getirdiler ve burada oaldlar. Bunlardan

birisi kendisine Aina soyadn alarak, adrnn nne kurt bal bir sancak

ast. Daha sonra bunlarn hepsinin ba oldu.

Aradan yllar geti, Trkler buraya smaz oldular. Artk Ergenekun

(Kunlarn oald, ergenletii yer-Halkn oald yer) ad verilen bu kutlu

yurttan kmak gerekiyordu. nk onlar yllarca atalarndan eitli hikayeler

dinlemilerdi. Yaadklar, oaldklar bu yurdun dnda bir zamanlar


5/42

atalarnn hkmettii ok geni lkeler vard. Burada durup, oturmak onlara

yakmazd. 'Trk'n yaradlnn bir gayesi bulunuyordu. O sadece ok ekip,kl sallayan bir kavim deildi. Tanr onu yeryznde adaleti ve dzeni

salasn diye gndermiti. Drstln ve iyi ahlakn timsali olmas iin

vazifelendirmiti. Bu grevlerini icra etmesi iin yeniden dnyann iine

dalmalyd. Fakat buna bir engel vard. Bu geni ovadan kmann bir yolunu

bilmiyordu. lerinden akll bir demirci kp, kendisinin bir plan olduunu

syledi. O, dan bir yerinde demir madeni olduunu ve buray eriterek dar

kabileceklerini syli.iyordu. Buna herkes yrekten sevindi. oluk-ocuk,

yal-gen herkes elinden geldiince alt. Kimi odun toplayp-yd, kimikrk dikti. Dan birok yerinde sra sra kmr diziidi. Yamalarn

sana-soluna bir sra odun, bir sra kmr kondu. Dokuzyz deve derisinden

yaplan krkler alt; en yal Trk odunlar ateledi ve ellerini ge

kaldrarak ulu Tanr 'ya yalvarmaya baladlar. Tanr yeryzne gndermi

olduu bu kavrnin dualarn iitti. Demir da eridi. Trkler hep bir azdan

"Tanr Trk' korusun" diye baryorlard ve O'da yeryznn efendisi bu

kavmi esirgedi. Yol ald. Ancak onlarn bu gn unutmalarna imkan yoktu.

Bu kutlu gn bayram ilan edildi. Hayatlarnn yeniden balangc, yeni yln ilkgn olarak kabul grd. Btn Trk boylar yaadklar mddete bu gn

unutmadlar. Ergenekun Bayram'nda eitli oyunlar, elenceler ve spormsabakalar dzenledikleri gibi, atalarnn yeniden oaldklar bu yere hersene giderek kurbanlar kestiler. Buraya "Ata sini" yani "Kutlu Atalar Mezarl"

adn vererek, orada kurultaylar dzenlediler. Yeni yl karlarken, buradamerasim yaptlar, hanedanlar devletin bana geerken halkn da katld,

kaganlk seimlerini burada yaptlar".

ri

;

!

' j

i

,i

i

' j

i

, i


i

Hun ve Kk Trk dneminin efsanelerinden sonra biraz daUygurlarnkinden bahsedelim. Bilindii gibi, Kk Trklerden sonra Trk

devletinin bana Uygurlar getiler. in kaynaklar Uygurlarn, Kk Trkler gibi

Hunlarn neslinden olduklar yolundaki haberlerde hem-fikirdirler ve onlarn dakurltan trediini sylerler. Hatta in yllklarnda Uygurlarn sesinin kurda

benzedii zikredilmektedir. Uygurlara ait iki nemli efsane mevcuttur:

Bunlardan birisi Treyi, dieri G Efsanesidir ki, konular ksaca yledir:

"Hunlarn eski tanhularndan birinin o kadar gzel iki kz vard ki, Tanrnn

onlar insanoular ile evlendirrnek iin yaratm olduuna inanmyordu.

Bylece kzlarn daha yce biriyle evlendirmek iin memleketinin kuzeytaraflarnda yksek bir kule yaptrd. ki konuy buraya hapsedildiler. Bir br,

Hun konuylarnn yaad kulenin etrafnda gece-gndz dolanyordu.Kulenin dibinde kendine bir in yapt. Kk kz, bu kurdun babalarnn


6/42

56S. Gme

kendileriyle evlendirmek istedii varlk olduuna inanarak, kuleden aaya

inerek kurtla evlendi. te bunlardan olan ocuklar Uygur halknn atalardr.Sylendiine gre Uygurlarn sesleri kurtlarnkine benzer'.

Uygurlarn eski yurtlarnda Karakurum adnda bir da vard. Bu dadan iki

nehir kard. Birinin ad Selenge, dieri Togla. Bu iki nehir arasndaki bir aa

zerine birgn kutlu bir k indi. Bu k dokuz ay boyunca devam etti ve

aacn gvdesi iti. Dokuz ay on gn sonra bu aacn iinden be ocuk kt.

En knn ad Bugu idi. Memleketini ok iyi idare ettii iin han oldu.

Kendisinden sonra gelenlerde Uygurlarn kagan oldular.

Daha sonra onlar iniilerin T'ang sliHesiyle birok savalar yaptlar.

Uygur prensesleri Karakurum'daki kutsal bir dada oturuyorlard. inliler,

Uygurlarn zenginliinin buradan geldiine inandlar. Onun iin, "siz bizim

prensesimizi aldnz, buna karlk sizin kutlu danzdaki talar biz alp

kullanmak istiyoruz" dediler. Devlet ileri gelenleri buna kar ktlarsa da,

kagan kandrdklarndan da paralayarak in'e gtrdler. Bu talarn

gtrlmesinden sonra btn hayvanlar g, g diye barmaya baladlar;

kagan ld ve Uygurlar Turfan'a g etmek zorunda kaldlar


7/42

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine 57'

ilkokul ocuklar iin kan "ocuk Dnyas" adl haftalk dergide "Trk

Tufan" bal ile yazd bir manzume Oguz Kagan Destan'nn deitirilmibir eklidir. Sonra bir Bakurt Trk olan Z.Velidi Togan, Trk destanlarnn

szl olarak yaad corafyay ve leheleri bilip, aralarnda bulunmu olmann

avantajn da kullanp, destanlarmz tasnif etmeye alm ve baz karanlk

noktalar aydnlatmtr.

Milli destann meydana gelmesi iin mcrhalenin gemesnn lazm

geldii kabul edilir:

1-Destani ruhlu bir milletin eitli devirlerdeki maceral hayatn halkairleri ufak paralar halinde syler,

2-Milletin btnn ilgilendiren bir hadise, bu eitli destan paralarn bir

merkez etrafnda toplar,

3-Sonunda, millette byk bir medeni hareket olur ve o srada kan aydn

bir halk airi bu paralar toplayarak milli destan yaratr.

Destanlarmz bir de nazma ekme almalar oldu, Bunu yapanlar dadaha nce sylediimiz Ziya Gkalp'tan baka, Rza Nur ve Basri Gocul'dur.

Oguz Kagan Destan'n nazm ekline sokan Rza Nur 6100 msray aan bykbir eser meydana getirdi? Son olarak bu hususta gayret gsterenler kiilerden

birisi N.Yldrm Genosmanolu oldu.

Ancak says yzn zerinde olan Trk destanlarnn tasnifi, incelenmesi,yorumlanmas hala tamamlanm deildir. Bu ortak destanlarmzn bazlar ve

konular yledir:

i-Ablay Han Destan, bugnk Kazak Trklerine at olup. 15. yzyldaki

Kazak boy birliinin teekklnn izlerini tar.

2-Alp Er Tonga Destan'na ait ilk bilgileri Kagarl Mahmut vermektedir.

Divan Lilgat-it-Trk'de Afrasyab olarak geen Turan hkmdar Alp Er Tongaile birletirilmektedir. Afrasyab, Turan-ran savalar sebebiyle ilk nceehname'de zikredilir. Ancak, Kagarl'nn bahsettii Alp Er Tonga'nn,

ehname'de geen Afrasyab ile bir olduu yolunda pheler vardr. Bize greAlp Er Tonga, 714 ylnda Be-Balk'n kuatlmas srasnda tuzaa

drlerek ldrlen, Kapgan Kagan'n byk oludur. Kiilik olarak Kl

Tigin'e benzeyen, Kk Trkler arasnda ok sevilen ve btn mrn Trk

7. N.Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, 6. bask, Istanbul 980, s. 147-73


8/42

58 S. Gme

milleti iin harcam olan Tonga Tigin'in kahramanlklar lmnden sonra da

Trkler arasnda yaam ve bir efsane olarak Kagarl' nn ana kadar

gelmitir8 Kagarl Mahmud'da Trkler arasnda yaayan bu destan duyduu

iin eserinde zikretmitir.

3-Alpaml, Destan'nn enok Kara-Kalpak varyant mehurdur. Dede

Korkut hikayelerinden, "Bay Bre Bek-oglu Bams Beyrek" hikayesi Trk

dnyas iinde en bilineni olup, Kara-Kalpaklarn ve Kazaklarn Alpam veya

Alpams, Bakurtlarn Alpam, yahut Alpama adl hikayeleri Dede

Korkut'taki Bams Beyrek hikayesinin deiik corafi blgelere gre ilenmi

varyantardr.

4-ingiz Han Destan. ingiz Han, bazlar sevsede, sevmese de, Trkleri

bir bayrak altnda toplayan, dnyann en byk hkmdarlarnn banda yer

alan, emrindeki kck bir kuvvet ile milyonlarca km~'lik topraklar ele

geiren bir kiidir. Hem Trkler iin, hem de Mogollar iin son derece nemli

bir insan olan ingiz'in hayat ve mcadeleleri zaten bir destan gibidir. Onun

destanlam hayatna ait bilgileri yazl olarak biz, Mogollar' n Gizli

Tarihi'nden, Reidddin'in Cami't-Tevarih'inden ve Cveyni'nin Tarih-iCihanga' sndan reniyoruz. te bu kaynaklardaki bilgiler Trk ve Mogol

halk arasnda yzyllardan beri szl olarak anlatlmaktadr. Daha sonralar

yazya geirilmi olan ingizname'nin eitli nshalar bulunmaktadr. Bunlarn

arasnda Paris, Berlin, British Museum nshalarn sayabiliriz9

5-ora Batr Destan, Kazan' son Rus saldrsnda mdafaa eden ora

Batr' n kahramanlklarn ihtiva eder. Bilindii gibi ora Batr ve Koak Oglan

Kazan'i

kahramanca savunmular ve onlarn yiitlikleri Kazan Trkleri arasndasonradan destanlamtr. ora Batr Destan, Sovyet-Rusya zamannda

yasaklanan Trk destanlarndandr.

6-Dede Korkut Hikayeleri'nin nakilcisi olan, Dede Korkut'un adndaki

Dedc'nin Korkut kadar eski olmad ve bunun efsanevi Korkut'un yalln

nitelemek iin asl ada sonradan eklendii phesizdir.

Dede Korkut Kitab'nn nsznden anlaldna gre Korkut Ata, Hz.

Peygamber zamanna yakn bir vakitte yaamtr. Birok tarihi kaynaklar vehemen hemen btn rivayetler, Korkut Ata'nn keramet sahibi bir kii olduu

8. S.Gmc, "Atsz Bir Kahraman: Tonga Tigin", Trk Kltr, 33/390, Ankara 1995,

s.639-640.9. A.la, Makaleler ve Incelemeler, 2. bask, Ankara 1987, s.198-206.


9/42

! i

r Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine 59

noktasnda hirleirler. Baz kaynaklar ve sylentHer, Dede Korkut'u 295-300 ylyaam gibi gsterirler.

Dede Korkut Kitab'nda onu vezir veya devlet adam karakteri ile deil,ozanlar ba olarak gryoruz. Destani hikayelerde ona balanp, mal edilen

balca iler unlardr: Gzel szler, hikmetler sylemek, Oguzlarn trlynlerine ilikin hikaye ve rivayetler anlatmak, hanlarn ve beglerinmethiyelerini sylemek, elence ve trenlerde arklar almak, iyi insanlarahayr-dualar etmek, ktleri knayp, ayplamak ...Hayat hakknda olduu gibi,lm hakknda da bilgi yoktur. Mesela Kazak Trkleri arasnda kopuz ve

dombrann yapcsdr.

Asl ad "Kitab- Dede Korkut ala Lisan- Taife-i Oguzan" olan bu eser

Oguzlarn Azerbaycan ve Kuzey-dou Anadolu yrelerindeki yaaylarn dilegetirir ve slam ncesi Trk hayatndan da nemli izler tar.

Dede Korkut'un 1950 ylna kadar tek nshas biliniyordu. DrestenKtphanesindeki bu yazmadan ilk olarak bir Alman (Fleischer) sz etmtir.Trke ilk basks Kilisli Rfat tarafndan yapld (1916). 1938' de O..Gkyay,

bu nshay esas tutarak Trkiye'deki en mkemmel neirlerinden birini yapt.1950'de Vatikan Ktphanesinde E.Rossi ikinci bir yazmay buldu ve 1952'debaz cklerle yaymlad.

Dede Korkut hikayelerinin her biri bal-bana bamsz gibi grnyorsada, hepsi birden btnlk meydana getirmektedir.

7-Kala Destan olarak biz u Destan'n grmekteyiz. u Destan'naratrmaclar Trklerin eski devirlerine, yani Saka ana mal ederler. Bu da,

Kagarl Mahmud'un Trkmen kelimesini aklarken verdii kaytlaradayanmaktadr. Destann ana temas yledir: skender Dou lkelerine seferekp, nihayet Trk topraklarna dayanmt. Bugnk Hocent'in hulunduuyerde otan kurmu olan u adndaki Trk hkmdar skender'in geliine hialdr etmemi, fakat skender'in ordusu pek kalabalk olduundan dolay

Trkistan 'n ilerine ekilmiti. Ancak onun tebasndan 22 bey ge kaldklariin orada kalmlard. Sonradan oraya ordunun izini takip eden iki kii daha

geldi. Yorgun ve bitkin olan bu iki kii, dier yirmi iki kiiyle tantlar,

konutular. ki kii skender'in huralardan da gelip-geecei ni ve kimseyedokunmayacan sylediler. Bunun zerine dier 22 kii onlara "Kal a"dediler. te bu iki kabileyle Trkmenlerin says yirmi drt oldulO.

o . Kagarl Mahmud. Divw LUXat-it-Trk. Haz. B.Atalay. C. 3. 2. bask. Ankara 986.s.413-415.


10/42

60S. Gme

8-Kublandl Satr Destan, zbek Trklerinin kahramanlk hikayeleridir.

Burada hem slam ncesi, hem de slamiyet sonras kltr unsurlarngrebiliriz. zellikle bu destanda, 'Trk'n kadna ve atna verdii nem

vurgulanmaktadr.

9-Manas Destan, Krgz Trklerinin 9. yzyldan sonra devlet sahibi

olmalarn ve bunun iin yaptklar savalar bnyesinde barndnr. Ad geen

asrdan 20. asra kadar Krgz Trkleri arasnda yaayan, nesilden nesile szl

olarak devredilen bu destan Trk kltrnn aa-yukar bin yllk bir

blmn btn halinde verir. Bu destan ilk defa Bat alemine okanVelihanoglu (Velihanov) tantt. Destan, Krgz ve genellikle Trkistan

Trkl ierisinde grm olduu rabet zerine bir de Manas ad altnda

halk airi grubu vcuda getirnitir. Barthold' a gre Manas Destan 9. ve 10.

yzyllarda teekkl etmitir. Destann bugnk vatan olan Krgzistan' da

birok boylar Manas veya olu Semetey'e izafe olunduu gibi, Dou

Trkistan' da Manas nehri ile Manas ehri vardr. Manas adn tayan bu yerler,

Trklerin rivayetlerine gre destan kahramann ad ile alakaldr. Kafkasya'da

da Manas adn tayan bir ayll ve Talas vadisinde Manas'a ait bir trbeninolduunu da zikretmekte fayda vardr. Bugn Manas Destan'nn eitli

rivayetleri bulunmaktadr:

i-Sagmbay Orazbek-oglu Rivayeti, 1912-1930 yllar arasnda tesbit

edilmi olup, 378 msra halinde bir zettir.

2-Yolay Rivayeti ki, bu daha ok Radloff'un adyla anlr. Bu rivayet

Tokmak kentinin gneyindeki ams rma kylarnda yaayan konar-ger

kabilelerin bir ferdi olan Krgz Manas's Yolay'dan kaydedilmitir. Buvaryant 17.774 msradr.

3-okan Valihan-oglu Rivayeti, Manas konusunda derlenmi ilk rivayettir.

19.000 msradan fazladr.

4-Bekmurat Rivayeti, 32.000 msradr.

5-Karalay Sayakbay-oglu Rivayeti, 40.000 msra olup, 60 gecede

tamamlanmtr.

Manas Destan'nda hem eski Trk dininin, hem de slamiyetin izleri vardr.

Eski Trk kabile hayat ve Trk dnya gr rastlanan gelerdendir.

i. A.Cafcrogu. Trk Kavimleri. Ankara 1983. s.30; Inan. a.g.e., s.1 12-1 13; R.R.Anl.

"Krgzistan". Islam Allsiklopedisi. C. 6. 5. bask. Istanbul 1988. s.74 .


11/42


lO-Oguz Kagan Destan'nn bugn bilinen tek nshas vardr, o da Paris'te

Fransz Milli Ktphanesindedir. Uygur harfleriyle yazlm olan bu nshaslam ncesi motifleri ihtiva eder. Bu eserin en iyi neri 1932'de W.Bang ve

R.R.Arat tarafndan almanca olarak yaplm ve 1936'da Trkiye Trkesine

evrilmitir.

Uygur Trkesi ile kaydedilen Oguzname'nin yan sra eitli eserIerde de

tesbit edilen slami dnemin izlerini tayan Oguznameler de vardr. Elde

bulunan destani rivayetlerin esasn da lhanl veziri Reidddin'in

Cami't-Tevarih'indeki farsa varyant tekil eder. Sonra baz deiikliklerle 15.

yzylda Yazcolu tarafndan Bat Trkesine, 17. yzylda da Ebu 'I-gazi

Bahadr Han araclyla Dou Trkesine aktarld.

Oguzname rivayetlerinde Oguz Destan'nn muhtevas olarak nce

Oguz'un soyu, dnyaya gelii ve bymesi blm, sonra Oguz'un fetihleri ve

boylara ad vermesi ksm, daha sonra Oguz'un yurdunu ikiye blp, oullar

arasnda taksim etmesi blm ve Oguz'un vasiyeti ve tresi gze arpar~.

11-0Ionholar, Saha Trklerinin kahramanlk destanlar ve szledebiyatlarnn zirvesidir. Olonholarda Sahalann mistik savalarn,kahramanlarn ve kt ruhlarla olan mcadelelerini grebiliriz. Bugn Saha

Cumhuriyetinde Olonholarn toplanmasnn birinci devresi bitmitir.

Olonholarn 150 tam metni ve 80' den fazla ksa zeti toplanmtr. imdiyekadar 17 tam metin, 28 ksa zet ve 21 kk para baslmtr. Bunlarn byk

blm Rus ihtilalinden nee hazrlanmt. Daha sonra Olonholar zerinde

incelemeler balamtr ki, bu da Sovyet-Rusya dnemine rastlamaktadr.

Olonholarn baz blmleri o kadar uzundur ki, anlatlmas birka gn srer ve

zel okuyucular vardr.

Olonholarn hangi tarih devreye ait olduklan konusunda anlamazlklar

vardr. Bunu bir neticeye vardrmak iin Gney Sibirya ve Mogolistan' daki

konar-gerlerin itima hayatlarnn tedkik edilmeleri gerekmektedir.

Dier yandan Trk tarihini yakndan ilgilendiren birtakm yabanclara ait

destanlar da zikretmek lazmdr. Bunlar da tarihimiz ve kltrmz iin

nemlidir. Trk olmayan kavimlerin bu destanlar arasnda hanllarnehname'sini, Almanlarn Nibelungen'ini, Ruslarn gor Bl Destanlarn

sayabiliriz. Bu destanlarn pek ou dorudan Trklerle alakal olduu gibi, bir

ksm da dolayl olarak Trklerle ilgilidir.

12. W.Bang-R.R.Arat, Oguz Kagan Destan, Istanbul 1970, s.I-IV.


12/42

62S. Gme

B-Arkeolojik Buluntular

Btn dnya milletlerinin olduu gibi, Trk milletinin de eski tarihini ve

kltrn aydnlatabilmek iin ilk bata onlardan kalan madd belgelereba-vurmak zorundayz. Bunlarn iine ise daha ok arkeoloji, sanat tarihi ve

etnografya malzemeleri girer.

Maddi kltr unsurlar arasnda eitli iskan yerleri, bengtalar, balballar,

mezarlar, kap-kacak, hlasa hertrl madd eya yer alr. Konar-ger bir hayat

tarzn benimseyen Trkler zellikle klak merkezlerinde, barndklar yaplar

ina ettiler. Douda Yenisey ve Selenge nehirlerinden balamak zere batdaTuna'ya, yani Orta Avrupa'ya kadar Trklere ait pekok yerleim yerine

rastlanlmaktadr.

Asya ve Avrupa topraklarnda Trklerden kalma buluntu yerlerini ve

alarn yle tasnif etmek mmkndr:

i-Ta a (M.. 1O.000-M.. 1700)

a-Ge Ta a (M.. 10.000'ler)b-Yontma Ta a (M.. 8000-3000)

2-Bakr a M.. 2500-1700 yllar aras olup, bu buluntu yerlerineAltay-Sayan, Minusinsk vadilerinde rastlanlr. Bu dneme ait Trklerdenkalma at ve koyun kemikleri bulunmutur. Demek ki, Trkler M.. 2500'lerden

beri koyunu biliyordu.

3-TUll a M.. 1700-1000 yllarn ihtiva eden Andronova kltryle

n plana kar ki, buras Minusinsk blgesindedir. Fakat Tun a'nn Trkcorafyasnn eitli yerlerinde izleri vardr. Mesela, Tuva Tun a, TuvaCumhuriyeti snrlar iindeki Ulug-kem blgesinde bulunmutur. Burada kankalntlar M.. 2000-700 yllar arasnda olup, Tlslere aittir. Kazak Tunkalntlar, Kazakistan topraklarnda yer alp, M.. 2000-700 yllar dnemidir.Kara-sug Kltr, M.. 1300-700 yllar arasdr ve Yenisey evresiyle,Kgmen Dalar havalisinde ortaya kmtr. Bu kltr de eski Tlskabilelerinden kalmadr. Bu dnemin zellii olan yass mezar kltrn

Baykal Gl' nn gney-dousunda, tken Dalar (Hangay), Selenge-Orkun,Tamr rmaklar ve Baykal Gl evresinde gryoruz ve M.. 1000 yllarnaaittir. Burada ortaya karlan arkeolojik malzemeler, Minusinsk blgesinde

kefedilen Tagar Kltryle benzerlik gsterir.

4-Demir a, buluntular tpk Tun a gibi Trk lkelerinin farkl

blgelerinde rastlanlmaktadr:


13/42


a-Uyuk (Tuva) Kltr, M.. 700-200 yllar arasnda olumutur.

b-Tagar Kltr ise, M.. 700-M.S. 100 tarihlerine konulup, Kgmen

Dalar ve Yenisey' in kollar evresindedir.

c-Esik (Yesik) Kalntlar M.. 500 yllarna ait olup, i969 senesindeKazakistan'n Esik kasabasnda balayan kazlar neticesinde ortaya karlmtr.

Kazakistanl ilim adamlarndan Kemal Akiev'in bakanlnda balayan bu

kazlarda elde edilen en mhim eser, gm bir kap zerindeki Kk Trk

harflerinin arkaik ekli olarak kabul edilen ve M.. 5. yzyldan kalma olduu

sylenen yazlardr. Bu harfiyatta kefedilen dier nemli bir buluntu da,tamamen altnla ilenmi zerinde bir zrh bulunan Trk tiginine at cesettir. Buyzden ilim literatrne "Altn Elbiseli Adam" olarak geti. Ayrca bunlarn

yannda 4000 para altn eya kanld. Esik kalntlarnn bulunduu corafyaIssk Kl evresi, Ala- Tag, li Vadisi, u- Talas aras, Kuz-Orda ve Tarazhavalisinden ibarettir. Bu blge tarihin en eski devirlerinden beri Trklerin

yurdudur. Esik mezarlarndan karlan altn levhalar zerinde at, da keisi,

geyik, pars, kurt ve yrtc kulara ait motifler vardr.

d-Tatk Kltr, M.. 300-M.S. 400 yllarn ihtiva edip, yine Kgmen veYenisey blgesinde ortaya karld. Tatk kltrnn buluntular arasnda

kk hayvan heykelleri vardr. Kiselev, Tatk kltrn dorudan doruyaKk Trk kltrnn n hazrl olarak kabul eder.

e-Paznk Kltr, Altun- Y (Altay), Yar Ovas (Cungarya), TarbagatayDalar, Kara !rti ve Yumar (Ab) Vadileri etrafnda ortaya kmtr. Pazark

mezarlar ilk defa 1919 senesinde S.I.Rudenko ve M.P.Gryaznov adl iki ilim

adam tarafndan bulundu. Sibirya'da Ulagan vadisinde, Paznk denilen yerde,tamamen donmu mezarlar iinde cesetlere ve eyalara rastlanld. Paznkmezarlarnda M.. 400-200 yllarna ait hallar, giyim eyalar, ayakkablar,

arabalar, mumyalanm kadn ve erkek cesetleri, at koumlar, mzik aletleri ve

ss eyalar bulundu.

Tarih ncesi alan ve kltrlerini bylece zetledikten sonra bulunan

eyalar da belki yle tasnif edebiliriz.

I-Her trl giyim-kuam eyalan

2-eitli ss eyalar. Kpe, dme, kopa, bilezik, gerdanIk, ayna, toka,

kemer ular

3-Sava aletleri. Ok ucu (termen), balta, bak, sng, kI, zrh, kalkan,

bayrak, tug vs.


14/42

64S. Gme

4-Ev aletleri. eki, balta vs.

S-Mutfak eyalar. Her trl kap-kacak.

6-At koumlan. Eger, gem, zengi, kay tokalar.

7-Ev eyalar. Hal, kilim, dek, vs.

8-Mzik aletleri. Her trl alg.

9-Her trl mimari yap ve heykeller.

10-Tamgalar. Trk kltrnde tamgalann nemi son derece byktr.

Trk, sahip oldugu btn varlklara tamgasn vurarak, onlann adeta

mlkiyetine sahip olmutur. anagndan, mlegine, koyunundan, atna, mezar

tandan, sahip olduklar topraklann snrlanna kadar her yere tamgasn

kazmtr.

ll-Beng-talar.

c-Yazl Kaynaklar

Hi phesiz tarihin nemli kaynaklar arasnda yazl belgeler yer alr.

Yazl kaynaklar denilince de akla kitabeler, szlkler, siyaset-nameler,cografya eserleri, genel ve zel tarihler ve ayrca kltrmz iin nemli olan

fal kitabar, dini metinler, mektuplar ve yarlklar gelir.

]-Kitabeler

Bugn tarihiler, zellikle slamiyet ncesi Trk tarihinin yerli kaynaklar

bakmndan ok az belgeye sahiptirler. 19. yzyln sonlarna kadar bavuru

kaynaklarmzn temelini in yllklar ve seyahat notlar meydana getiriyordu.

Kk Trke yaztlarn ortaya kmas ilim alemini bir anda harekete geinnitir.

tk defa Kk Trke yazl abidelerin varlndan bahseden, 13. yzyl

tarihilerinden Cveyni olmuturD. Daha sonra bir botaniki olan

Messerschmidt, 1721' de, Yenisey vadisinde yapt aratrmalar srasnda, Kk

Trke ile yazlm talarn varlndan haber vermi, fakat o bu talarn hangi

dille ve kimlere ait olduunu bilmediinden yank uyandramamt. Ama ilim

aleminin en byk keiflerinden biri olan Kk Trk yaztlarnn bulunmas ve

dnyaya tantlmas, lsveli bir subayolan Strahlanberg sayesinde oldu. Bu

yaztlarn okunmas iin dnyada byk bir yar balam ve ilk nce bykalim Thomsen abideleri deifre etmitir. Bylece aratrmaclarn eline kymeti

hibir ey ile llerneyecek olan vesikiilar gemi oldu. Buna ragmen, belli

13. Ata Melik Alaaddin Cveyn, Tarih-[ Cihan Ga, C. I, ev. M.ztrk, Ankara 1988,

s.116-117.


15/42


bal birka kitabenin dndaki dier kitabelerden yararlanma yoluna

gidilmemitir.

Hunlardan sonra Trk devletinin bana Tabgalar gemiler, onlarn

peinden de Kk Trk Aina ailesi Trk birliini salamtr. Bugn istifade

edilen yaztlarn tarihi bakmdan en kymetlileri Kk Trklere aittir. Hunlarn

neslinden olduklarn syleyen Kk Trklerin ardndan Uygurlar da, Kk

Trklerin izini takip etmiler, onlar gibi gelecek nesillere haber vermek iin

byk devlet kitabelerini diktirmilerdir. Bununla beraber, Hun dnemi yazt

olarak daha nce bahsetmi olduumuz Esik Yazt gsterilmektedir.

a-Kk Trk Dnemi Yaztlar

, I-Bilge Kagan Yazt: Olu, en tarafndan Bilge Kagan'n lmndeni

i (734) sonra 735 ylnda diktirilmitir. Bilge Kagan ve Kl Tigin Yaztlarnn ilk

i kopyas Rus arkeologu Yadrintsev tarafndan karlmtr. Bu yaztlar ilk defa,

W.Radloff tarafndan, Die Alttrkischen Inschriften der Mogolei,

St.Petersburg i895, adl eserde neredilmitir. Yaztn Trke ksmn Yollug

Tigin yazm olup, ince ksmn ve sslemeleri inliler yapmtr. BilgeKagan'n yazt, Kl Tigin'inkinden bir ka cm. uzundur. Bu yzden dou

cephesinde 41 satr vardr. Yaztn bat cephesinde ince kitabe olmakla

beraber, ince kitabenin zerinde ayrca Trke yazlar devam etmektedir.

2-Kl Tigin Yazt: 731 ylnda lm olan Kl Tigin'in kitabesini ise

kardei Bilge Kagan, 732 ylnda yine Yollug Tigin'e yazdrtmtr. Bu yazta

at bilgiler de, Bilge Kagan 'nkiyle ayndr. Kk Trk Kaganlnn

balangcndan itibaren Bilge'nin lmne kadar olan tarihi olaylar buyaztlarda zikredilmektedir. Kitabe kaplumbaa eklinde bir kaide tana

oturtulmutur. Ykseklii 3.75 metredir. Yukarya doru daraldndan dou ve

bat cephelerinin genilii aada 132 cm, yukarda i22 cm. dir. Gney ve

kuzey cepheleri aada 46, yukarda 44 cm. dir. Dou cephesinin zerinde

kagann iareti, bat cephesinde ince kitabe vardr.

i 3-Tunyukuk Yazt: ki ayr tatan ibaret olan Tunyukuk Yazt,

Imuhtemelen 725-726'larda len nl Trk devlet adam Tunyukuk tarafndanlmeden evvel diktirilmitir. Birinci ve daha byk olan tata 35, ikinci tata 27

satr vardr. Bu abide de yaz yukardan aaya doru yazlm, fakat dier

,ikisinin aksine satrlar soldan saa doru dzenlenmitir. Bilge ve Kl Tigin

!yaztlarnn yaknnda, Mogolistan'n Koo-aydam blgesinde bulunmutur.

Bu yazt da, Radloff tarafndan ad geen eserde ilk defa neredildi.


16/42

66S. Gme

Talarn epe-evre etrafnda in oymaelar tarafndan yaplma sekiz tane

heykel vardr ki, hepsinin balar krlmtr. Burada takriben 150 metre kadaruzunlukta bir sra balbal vardr. Yazttan anlaldna gre, t-teri ve

Tunyukuk istiklal mcadelelerine birlikte girmilerdir. Ayrca Tunyukuk'u in

kaynaklar da teyit etmektedir. Bu yllklarda hep t-teri ve Tunyukuk'un adlar

yan yana gemektedir. Tunyukuk yaptg ilerden dolay hakl olarak kendinivmektedir. zellikle Tokuz-Oguzlarn elinden tken'in alnmas, Krgz,

Trgi ve Sogd seferleri bu yaztlarda anlatlmaktadr. Tunyukuk yaadmddete Trk devleti en parlak zamanlarndan birini geirdi. Devletin snrlar

batda Temir Kap'ya, doguda da zaman zaman in Denizi'ne kadar uzand.Tunyukuk yaztnn diger yaztlardan farkl bir taraf Bilge ve Kl Tigin' e yer

verilmeyiidir. zellikle Kl Tigin'in ad hi gemez.

4-0ngin Yazt: 1891 ylnda Yadrintsev tarafndan Mogolistan' daki Onginlrmana yakn bir yerde bulundugundan, bu ad ile anlmtr. 8. yzyla ait bir

yazt olup, ilk defa Radloff tarafndan ad ge'en eserde neredildi. Abide de esas

olarak 12 satr bulunmakla beraber, yan tarafnn en stnde 7 satrdan oluan

ksa ksa yazlar vardr. Ayrca yaztn hemen yanndaki balbaln zerinde de bir

satr yaz mevcuttur.

Her halde 731 ylnda dikilmi olan bu yaztn kimin adna kazndg

konusunda aratrmaclar arasnda farkl grler mevcuttur. Yaztta bir

felaketten bahsedilmektedir, bu da muhtemelen 630'daki felaket yldr.Bilindigi gibi bu olay Kl Tigin ve Bilge Kagan yaztlarnda da geer. 8. yzyla

ait bir yazt olup, ilk defa Radloff tarafndan ad geen eserde neredildi.

5-Kl or Yazt: Orta Mogolistan'da, he-Hotu denilen yerde,

W.Kotwicz tarafndan bulundugu iin bu ad ile de anlan yazt, Kk Trklerinnl devlet adamlarndan biri olan Tardu Kl or'un ansna dikilmitir.

Ayn zamanda Tunyukuk'un da akraba s olma ihtimali olan Kl or Trktarihinde nemli bir yere sahiptir. Kl orluk idari' bir unvandr. Baz ilim

adamlarnn belirttiine gre, 8. yzylda batdaki Tardu beglerinin reisi Kl or unvann tayordu. Hunlarda olduu gibi, Kk Trk ve Uygurlarda daordular boy dzeni zerine tekilatlandnlm olup, ordu komutanlar olanadlara yardmc olmak iin, tecrbe li Kl orlar ve Apa Tarkanlar tayin

olunmutur. Kitabede pek-ok Trk ve gayri-Trk kavmin adn da grebiliriz(Karluk, Tokuz-oguz, Trgi, Tardu, Ktan, Tatab, Tezik vs). Corafi adanda deerli olan yaztta Be-balk, Yin gz, Temir Kap gibi cografi terimlerede rastlamaktayz. Yaztta Kl or' un sava mcadelelerinden zellikle, 714ylndaki Be-Balk savalar hakknda bilgi vardr. Yaztn bat tarafnda 12,

dou yznde 13, kuzey ynnde 4 satr mevcuttur.


17/42


Yazt ilk defa W.Kotwiez-A.Samoiloviteh, "Le Monument Turcd'Ikhe-khuchotu en Mongolie Centrale", Rocznik OrientalistycZllY, Tom. 4,

Warszawa 1928, adl makalelerinde yaynlamlardr.

6-Bugut Yazt: Mogol arkeologlarndan C.Dorsuren tarafndan 1956ylnda, Mogalistan'daki Bugut ehrine L O km uzaklkta bulunduu iin bu adile anlmaktadr. 6-8. yzyla ait olup, Sogd alfabesiyle yazlmtr. Yaztn tamolarak korunamam olan st tarafndaki kabartmada; belden yukars Trklerinefsanev atas olan kurt, belden aas insan olan bir yaratk bulunmaktadr.zellikle yaztn bir ta kaplumbaa srtna oturtulmu olmas, burann bir han

mezarl olduunu gstermektedir.

Kk Trklerin ilk zamanlarna attr. Adn baka hibir kitabedegremediimiz, Mo-kan'n ve Taspar'n kk kardei Mahan Tigin adnadikilmi olup, yaztta onun iyi ve yetenekli biri olduu zikredilir. Bu yazttaMahan Tigin'e kagan da denmektedir. Bugut YaztnS.G.Klyatomy-V.A.Livi, "The Sogdian Inscription of Bugut Revised", ActaOrientalia, 26/1, Budapest 1972 adl makalede en iyi nerini yaptlar.

7~oyren Yazt: Ulan-Batur'a 15 km uzaklkta, Sansar-Ula Kurgan'nngneyinde bulunmutur. zerinde tamga bulunan bu yazt 1929'daUlan-Batur Mzesine getirilmitir. Bu yaztta nl vezir Tunyukuk'un nesebi

saylmaktadr. 6 satrdan ibarettir.

8-Hoytu- Tamr Yaztlar: 1893 ylnda Klementz tarafndan bulundular.Orkun Nehrinin Hoytu- Tamr blgesindeki kayalar zerindeki bu yaztlar 8.yzyla ait olup, Kk Trk dnemindeki Be-Balk seferlerini anlatmaktadr.Yine ilk defa bu yaztlar Radloff neretmitir. Hoytu- Tamr Yaztlarnn

tamam on paradr.

9-Uybat III Yazt: 1721'de Messerchmidt tarafndan Uybat Nehrinin soltarafnda kefolunmutur. Fakat bu blgede daha pek ok yazt mevcuttur. YaztTarkan Sangun adl bir Trk begine aittir. Yaztta Trk tarihi iin oldukaneme sahip bir isme tesadf etmekteyiz. Kl or Yaztnn 12. satrndageen l ar adn, bu kitabenin 8. satrnda da gryoruz. Bu l or'un ad inkaynaklarnda To-si-fu olarak transkripsiyon edilmi olup, byk bir ihtimallel-teri ve Kapgan Kaganlarn kardeidir. Yaztta toplam 17 satr vardr.

b-Uygur Dnemi Yaztlan

l-Aru-Han Yazt: 1962 senesinde Mogolistan'n Bulgan ehrinin~aknlarnda bulunmutur. E.Tryjarski, "L'Inscription Turque runifarmetl' Arkhanen, en Mongoli/"''', Ural-Altaische Jahrbcher, Vol. 36, Wiesbaden


18/42

68 s . Gme

1965, adl makalesinde ilim alemine tantmtr. Yazt 3 satrdan ibarettir.

Uygurlarn ilk dnemine at olmaldr.

2-Sevrey Yazt: Bu yazt 1948'de Sovyet Bilimler Akademisinin Gobi'ye

gnderdii ilim heyeti tarafndan bulunmutur. Sevrey Yaztnda Sogda

kelimelerde yer almaktadr. Yaztn Uygur kaganlarndan Bg'ye ait olduu

tahmin olunmaktadr. Kitabe 3. satrdan itibaren okunmaktadr ve 7 satrdr.

3-ine-Usu Yazt: Trk tarihinin ve kltrnn en mhim eserlerinden

birisidir. 1909 senesinde Mogolistan'a yaplan bir ilim gezisinde, ine-Usu

Gl havalisinde bulunduundan bu ad ile anlmtr. ine-Usu Trkede "YeniSu" demektir. Yazt hem e kadar Moyun-or'a ait ise de, babasnn yapt icraat

ve meydana gelen hadiselerden bahsettiinden ayr bir deer tar. ine-Usu

Yaztnda pek-ok yer adna rastlanlmakta (lrti gz, Selenge, Orkun, Kem,

Yar-gz, Yar Yaz, Kgmen, Kara-Kum vs) ve S.Gme, "ine-Usu

Yaztnda Geen Baz Yer Adlar", Bilge, 18, Ankara 1998 adl makalesinde bu

yer adlar zerinde durmutur. Yaztn kuzey tarafnda 12, dou tarafnda 12,

gney cephesinde 15, batsnda 10 satr mevcuttur. Ayrca yaztn bat tarafnn

kenarnda da bir satr bulunmaktadr.

Yaztn kuzey taraf ilk drt satr Kk Trklerden izler tar.

Moyun-or'un babas Kl Bilge'nin Tokuz-Oguzlar kendi safna ektikten

sonra baarl olduu anlalmaktadr. Onlar nce Kk Trkleri bertaraf

etmiler, sonra Basml ve Karluklar yenerek, Trk devletinin bana

gemilerdir. Uygurlar yazttan da anlalaca zere, 748 ylndaki Atalar

Mezarlnda yaplan trenden sonra, millet tarafndan kendilerini idare etmee

layk grldler. Kitabedeki bu "Ata Mezarl" motifi, Trk nesiininoalmasna sebep olan Trk atalarn gerek veya sembolik mezarlarnn olduu

fikrini artryor. Bu da bize Ergenekun Destan'n hatrlatmaktadr. Bu

yazttan kan dier bir netice de, hkmdarlk alametleri arasnda Atalar

Mezarlna sahip olmak da vardr. ine-Usu Kitabesinde son olay Selenge'deSogdlu ve inI i ustalara Bay-Balk adnda bir ehir ina ettirilmesi

zikredil mektedir.

Yazttan ilk G.J.Ramstedt, "Zwei Uigurische Runeninschriften in der

Nord-Mongolei", Journal de la Societe Finno-Ougrienne, Vol. 30, Helsinki1913/1918, isimli makalesinde bahseder. Balangtan itibaren Moyun-or

Kagan dneminin de olaylarnn anlatld bir tarihi vesikadro

4-Terhin Yazl: Bu yazt da, Uygur kagan Moyun-or tarafndan

diktirilmitir. 1970 ylnda Mogolistan' da bulundu. Yazt ilim alemine


19/42


S.G.Klyatomy, "Terhinskaya Nadpis", Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku

1980, adl yazsyla tantmtr diyebiliriz. Bu yazt zerine Trkiye'de T.Tekinve S.Gme almlardr.

Toplam 30 satr ve bir de ta kaplumbaga zerindeki cmleyi sayarsak 31satrdan ibaret olan bu yazt, Uygurlarn nl kagan Moyun-or devrininbalangcndan 753 ylna kadarki olaylardan bahseder. Yaztn banda dahanceki mehur Trk hkmdarlarnn adlarnn saylmas ve Bumn Kagan'nadna burada da rastlamamz, bizi Uygurlarn da balangta kendilerini KkTrklerin devam olarak grdklerini dnmemize sevketmektedir. Kitabe

aa-yukar ine-Usu ile ayndr. Burada da pekok Trk boyu (Kasar, Bars 1 1 ,Apa .si, Sngz, Bakan vs) ve kavrnin adn grmekteyiz.

5-Tez II Yazt: lk defa 1915 ylnda B.Y.Vladimirtsov tarafndanbulunmu, yaztn o zamanlar neredilmesine izin verilmemi, fakat 1976senesinde ikinci defa, Tez Nehri kysnda, S.Kareabay ve A.Ochir tarafndankefedilmitir. Yazt Bg Kagan dnemine aittir. Bu yazlt da ilim alemineS.G.Klyatomy, "The Tes Inseription of the Uighur Bg Qaghan", Acta

Orientalia, 39/1, Budapest 1985, adl yazsnda tantt. En son olarak S.Gmeneretti. Yaztn bat tarafnda 6, kuzeyinde 5, dousunda 6, gney tarafnda 5satr bulunmaktadr.

i Yazt herhalde 770-779 yllar arasnda dikilmitir.' Bg Kagan'nfaaliyetlerinden ok babas Moyun-or ve dedesi Kl Bilge Kagan hakkndadr.Trk tarihi ve kltr iin olduka deerli olan yazlt bugne kadar iyikorunabilmi olsayd, ondan daha ok faydalanmak mmkndr. Terhinyaztnda olduu gibi Tez II yaztnda da "dokuz bakan"dan bahsedilmektedir.

Bu dokuz bakann nn i bakan, altsnn da d bakan olduusylenmektedir.

i 6-Karabalgasun Yazt: Uygur tarihinin 833 ylna kadar bir zetidir. dilli olmas hasebiyle evrensel bir nitelii de bulunan bu yazt, Trk tarihi vekltr asndan olduka byk neme haizdir. Trke, sogda ve ince olanyaztn Trke blm olduka ypranmtr. Abide de toplam 52 satr Trkeyaz vardr ki, bunlarn ou birer kelimedir. Yazt 1889 tarihinde Yadrintsev'in'Kuzey Mogolistan' ziyareti srasnda byk bir harabede bulundu. Yaztn ilk

neri Radloff'un eserinde olmutur.

7-Suci Yazt: Ramstedt bu yazt 1900 ylnda Urga'dan Handu-Wang\Vfanastm'na giderken buldu. Yeri Kuzey Mogolistan blgesidir. Onbir satrdan.barct olup, en stnde bir tamga vardr. Boyla Kutlug Yargan adndaki bir~ :frurgz bakann adna dikilmitir.i

i

ii,


20/42

70S. Gme

8-A-or Yazt: 8. asrn son zamanlarna ait bir yazttr ve 1857 senesinde,KostraU adl bir Rus tarafndan bulundu. Bulunduu yer Abakan'n solsahilindeki Koybal bozknndaki Aur Kydr. Yazt Uygur vezirlerinden vekomutanlarndan olan t gesi Inanu Bilge adna diktirilmitir. Yaztn n

taraf, sa ve sol ynlerinde 4'er satr mevcuttur. Arka tarafnda ise bir satrbulunmaktadr. Trk tarihi ve kltr bakmndan son derece kymetli olan bu

yazt ilim alcmine Radloff tantmtr.

9-ivet-Ulan Yazt: Sadece kelimesi okunabilen, ancak Uygur adna

rastlanlmas bakmndan deerli bir yazt olan ivet-Ulan' ilk defa

G.J.Ramstedt, "Materialien zu den Alt-trkischen Inscriften der Mongolci" ,Journal de la Societe Finno-Ougrieme, 60/7, Helsinki 1912, adl makalesinde

tarif etmitir.

10-Altn-Kl II Yazl: Yine tarihimiz ve kltrmz asndan deerliyaztlardan birisi olan Altn-Kl II, 1878'de Korakoff adl bir kyl tarafndan,Abakan'n sanda, Altn-Kl'n 1 km uzanda bulundu. Yaztn tarafndada kayt olup, hepsi er satrdan ibarettir. 9. yzyla ait olan bu kitabe hakknda

ilk bilgileri Radloff'un eserinde grmekteyiz.

c- Trgi Yaztlar

l-Uybat iYazl: 1886 ylnda, Uybat nehri blgesinde D.A.Klementzbulmutur. Tan dar yz zerinde bir insan tasviri bulunmaktadr. Yaztn ntarafnda bir, sol tarafnda iki ve sa tarafnda da iki olmak zere be satrdr.Salnda eli olan bir Trk'e ait olan yaztl ilim alemine Radloff ad geen

eserinde tantmtr.

2-Tuba III Yazt: Messerschmidt tarafndan 1721 senesinde, Yenisey' insolundaki Tez ve Erba arasnda bulundu. Bu ta satrdan ibarettir. Yaztbyk bir Trgi beyine aittir. Radloff'un sayesinde ilim alemi bu yazttan

faydaIanmtr.

Tuba III Yaztnda da, daha nce Uybat I'de geen Kara Kan adngrmekteyiz. Bir de metinde Trgi lkesi gemektedir. Tahminen 8. yzyln

ilk yarsna ait bir kitabedir.

d-Alt-Bag Bodun Yaztlar

l-Bay-Bulun II Yazt: Drt satrdan ibaret olup, Ulug-Kem'in soltarafndaki Bay-Bulun Kurgan' harabelerinden karlmtr. tk defa yaztnmetnini, S.V.Kiselev, "Neizdanniye Nadpisi Yeniseyskih Krgzov", Vestnik

Drevlley Istorii, No 3, Mo"kova 1939, adl makalesinde verdi.


21/42


Kart Tak nal ge adl bir beg iin dikilmitir. Kitabenin drdnc

satrnda Alt-Bag Bodun ismi geer. Batda On-Oklarn banda bulunanTardu'nun 603'te ortadan kaybolmasndan sonra, yerine tahta kan or Yabgu,

Tls beglerinin kendisine suikast yapmalarndan korktuu iin baz liderleri

ldrtt. Bundan dolay Tls boylarnn nemli bir ksm ayakland. syan eden

alt Tls boyu (Uygur, Bayrku, Ediz, Tongra, Bugu, Apa-si) birleerek

Alt- Bag Bodun 'un meydana getirdiler.

2-Uyuk-Tarlak Yazt: 1888 tarihinde, Aspelin tarafndan Uyuk nehri

havalisinde bulunan yaztlardandr. ki satr ve yaztn zerinde bir de tamga

vardr. Yazta ait ilk bilgileri Radloff tan reniyoruz.

Yazt El Togan Tutuk isimli Alt-Bag Bodun'a mensup bir beg adna

hazrlanmtr. El Togan Tutuk altm yanda len bir elidir.

3-Kemik-Kaya Ba Yazt: 1879'da Adrianov tarafndan Kemik

rmann 8. km yukarsnda bulundu. Yaztn zellii hem sadan sola, hem de

soldan saa doru yazlm olmasdr. 9 satr halinde yazlmtr. Tograk adl bir

Trk beyinin yaztdr. Bu yazt D.A. Klementz, "Drevnosti Minusinskogo",

Pamyatlliki Metalieskih t.)Joh, Tomsk 1886, isimli yazsnda tantmaktadr.

Kitabede ad geen Inanu Klg igi'nin Karabalgasun Yaztnda geen

Inanu ile ayn adam olma ihtimali sz konusudur. Alt-Bag Bodun'a mensup

bu eli ok nemli seyahatler yapmtr. tk nce 810 senesinde 30 kiilik bir

heyet ile in'e gitmi, sonra 813'te bir evlilik dileinde bulunmak zere bu

lkeyi bir kere daha ziyaret etmi, 821 'de bu evlilii gerekletirmek amacyla

yine in'de bulunmu ve Hotan'a gitmitir. Yaztn 7. satrndaki Krkz katl

bitimiill cmlesinden, sanki Krgz lkesinde de bulunduu sonucus;kmaktadr.

e-Oguz Yaztlar

l-Hangita-Hat Yazt: Bu yazttan ilk defa Y.Rintchen, Les Dessiglles

ictographiques et les bscriptiolls sur les Rochers et sur les Steles ell

ollgolei, Ou1an- Bator 1968, adl eserinde bahseder. Yazt 7. yzylnanlarnda Tokuz-Oguz Kagan' Baz Kagan'n olunun ansna dikilmitir. ki

atr halindedir.

2-Barlk iYazt: 1891 'de Klementz tarafndan Elege'in bat tarafndaki,

~arlk nehri havalisinde bulundu. Bundan bak.~ yazt daha vardr. Alt-Oguz

airliine dahil olan bir beyadna dikilmitir. U satrdan ibarettir. Yazttan ilk

mfa Radloff haber verir.


22/42

72S. Gme

Yazttan Oguzlarn 7-8. yzyllarda birka birlik tekil ettikleri ortaya

kmaktadr. Mesela bu yaztta Oguzlarn alt boy halinde tekilatlandklarsylenirken, ine-Usu Yaztnda hem Sekiz-Oguz, hem de Tokuz-Oguz boyunu

gryoruz. Bilge Kagan Yaztnda da bir -Oguz ittifak vardr. Eer bunlarn

hepsinin ayn yzyllarda var olduunu dnecek olursak, Oguz birliinin

says 26 olur. o . yzylda ise, Oguzlar 24 boy halinde tekilatlanmlardr. Bu

da gsteriyor ki, alar ierisinde Oguz federasyonlarna eitli boylar

girip-km ve 10. yzylda da son eklini almtr.

f-Kml Yaztlar

l-Kejilig-Hobu Yazt: 1916 senesinde Adrianov tarafndan, ad geen

blgedeki Ejim kysnda bulundu. Yaztta bir de tamga vardr. Onbir satr

halindedir ve yazt hakkndaki ilk ciddi bilgileri S.E.Malov'un Yeniseyskaya

Pismemosti Tyurok, Moskova-Leningrad 1952, adl eserinde gryoruz. Bir

Trk boyu olan Kmllere aittir.

Kml ad, in kaynaklarnda Sha-tolarn bir kabilesi olarak geen

mlllmlllardan (Tch'ou-ye) gelmektedir. in yllklarnda onlarn

Trklerin bir blm olduunu ve Kk Trklerin fetret devresinde Be-Balk

taraflarna ekildiklerini gryoruz. Onlarn adn Kagarl Mahmud'un Divan

Lfgat-it Trk'nde de grebiliriz. Bu yazt Kml ge adna dikilmitir.

2-Kzl-ra II Yazt: 19I6'da Adrianov tarafndan Bayan-Kl rma

kysndaki Kz-ra mntkasnda kefedildi. Alt satr olan bu yazt da Malov

ilim alemine tantmtr.

g-Az Yaztlar

I-Bayan-Kol Yazt: 1971 ylnda Tuva blgesinde bulundu. Yaztta

Alt-Azlarn tarihi yurtlarnn kesin snrlar izilmektedir. Yaklak 2.5 metre

uzunluundadr. yznde de birer satr vardr. Yazt hakkndaki bilgileri,

D.D.Vasilyev'in "Tyurkskaya Runieskaya Nadpis iz Okrestnostey Bayan-Kola

(Tuva)", Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku 1976, adl makalesinden

renmekteyil.Azlar hakknda pekok gr mevcuttur. Azlar menei itibaryla Trk

boylar ierisine dahil edilmeseler bile zaman ierisinde Trk kltr arasnda

erimiler ve Trklemilerdir. Bayan-Kol Yaztndan kan neticeye gre, 8.

yzylda Azlarn alt urug halinde ve Tannu-Ola'nn batsndaki Mugur

blgesinde yaadklar anlalmaktadr.


23/42


2-Mugur-Sargol Yaztlan: i 976 ve 1978 senelerinde bulundu. Yeri

Yenisey'e 2.5 km uzaklktaki Mugur blgesi olduu iin bu ad ile anlmaktadr. . Mugur yaztn N.A.Baskakov, "Naskalnaya Runieskaya Nadpis v

Terezennike-Buyuk Uriia Mugur-Sargol Tuvinskoy ASSR", Sovyetskaya

Etnografiya, No 3, Moskova 1978, isimli makalesinde, II. Mugur yaztn,

D.Vasilyev, "Novaya Drevnetyurskaya Nadpis iz Tuvi", Arkeologieskiye

Otkrtiya, 1979, Moskova 1980, adl yazsnda vermektedirler.

Az adna ilk defa tarihi bilgi olarak, Bilge ve Kl Tigin Yaztlarnda 709

ylndaki Kk Trk-Krgz savalar srasnda rastlyoruz. 710 senesindeTrgilerle yaplan muharebede de, herhalde Trgilerin safnda yer almlardr.

nk bu savalarda Trgi liderinin komutanlarndan birinin unvan Az

Tutuk' tur. 714 ylnda ayaklanan Azlar, Bilge ve Kl Tigin bir kez daha

malup ettiler. Az ad Uygur kitabelerinden ine-Usu ve Terhin Yaztnda da

grlr. Fakat Uygurlar anda onlarn hakimiyetini tannlardr. nk artk

mhim bir siyasi kuvvetleri yoktur.

h-Peenek Yaztlan

Trk milletinin bir paras olan PeenekIere ait bu yaztlar 1799 senesinde,

Macaristan'n Torontal vilayetindeki Nagy-Szent-Miglos denilen yerde, bir evin

avlusunda bulundu. lk nce Attila'nn definesi sanlan bu eserlerin zerindeki

yazlar zlememi ve Viyana Mzesine kaldrlnt!. Kk Trk yaztlarn

zen Thomsen bunlarn Attila'ya ait olmadn sylemi ve G.Nemeth,

kalntlarn Peenek Trklerinin izlerini tadn ve Kk Trkenin devam

olan bir Trke ile yazldn A Nagyszentmiklosi Kincs Feliratai, Budapest1932, adl eserinde sylemiti. 9-10. yzylara ait olduu sanlan bu eyalarn

zerinde hem Kk Trk harfli metinlere rastlanld gibi, hem de Grek

harflariyle yazlm paralara tesadf edildi.

-Bulgar Yaztlar

Bulgaristan'n eitli yerlerinde, mesela Pliska, Preslav ve Madara gibi

merkezierde eski Bulgar Trklerine ait 90 kadar kitabc bulunmutur. Bunlargenellikle Grek alfabesiyle yazlmtr. Preslav'da bulunan bir yazt Kril

aIfabesiyledir. Bunlardan Madara Yazt, kabartmal salam bir kaya

zerindedir. Kabartmadaki tasvir sahnesinde, elinde mzrak, ata binmi bir

suvari vardr. Tasvir sahnesinin Kurum Han'a (9. yzyl) ait olduu tahmin

edilmektedir.


24/42

74

i-Sekel Yaztlar

S. Gme

Tokuz-Oguz boylarndan birisi olan Sekeller, bugn hala Macaristan'n

dousunda kk bir grup olarak hayatlarn srdrp, 13. yzyldan beri Macar

kaynaklarnda zikredilirler. Daha nce bir yaztlar bulunmayan Sekellere ait ilk

yazt stanbul' da bulundu. Osmanllar zamannda stanbul' a gelen bir Sekel

elisi ikayetlerini kald hann duvarlarna yazm ve 1553'te bunlar kopya

edilmiti. Byk alim Thomsen bunun da Trke olduuna karar verdikten

sonra Macarlar tarafndan okundu. 17. yzylda bir tahta zerine, 1864'te de bir

kilisede baka yaztlar kefedildi.

Bunun yansra Mogolistan'dan Macaristan'a kadar uzanan corafyada

binlerce Trk yazt bulunmutur. Bunlarn tarihi adan pekbir nemi yoksa da,

kltr tarihimiz asndan son derece nemlidirler. Bunlar da; Yenisey, Altay,

Krgz- Kazak, Fergana, Mogolistan ve Avrupa Yaztlar eklinde tasnif

edebiliriz.

2-Kutadgu Bilig

Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib tarafndan yazlmtr ve asl 6425 beyit,

ekleri ile birlikte 6645 beyitten oluan bu eser 1070'de tamamlanmtr.

Kara-Hanl hkmdar Ebu Ali Hasan b. Sleyman Arslan'a sunulmutur. airin

gcn takdir eden hakan kendisine haciplik grevini vermitir. Birbuuk ylda

tamamlanmtr.

Yazar tecrbeli bir fikir adam sfatyla devrinin hayat felsefesini ortaya

koymaktadr. Yusuf Has Hacib birbirine ok sk bir ekilde bal bulunan fert,toplum ve devlet hayatnn ideal biimde dzenlenmesinde gerekli olan anlay,

bilgi ve erdemlerin neler olabilecei ve bunlarn nasl elde edilecei, nasl

kullanlaca zerinde durur. Bu eser biroklarnn sand gibi st dzeydeki

devlet grevlilerine iyi olmalar iin ahlak dersi veren kuru bir t kitab

deildir. Bu eserde fertlerden, her devirde gereklemesi g olan baz erdemlerve fedakarlklar istenmekte, yazarn kendi evresi cletirilmekte ve baz

gerekere yer verilmektedir.

Trk yaz diline ve onun inceliklerine hakim olan Y.H.Hacib sHim

sanatlarn rnek alarak, eserinde aruz veznini kullanmtr. Kutadgu Bilig drt

esas temsil eden sembolik drt kii zerine dzenlenmi bir eserdir.

-Kanun ve adalet (Kn- Togd)

2-Mutluluk (Vezir Ay-Told)


25/42


3-Akl ve ilim (Vezirin olu gdlm)

4-Hayatn sonu, akibet (Ogdurmu)

Kutadgu Bilig'in bilinen yazmas vardr: Viyana Yazmas, Uygur harfliolup, 1439' da kopya edilmitir. Kahire yazmas, arap harfldir. Ferganayazmas, 13. yzylda kopya edilmitir. Kutadgu Bilig, ilim dnyasncatannd 1825 sencsinden beri zerinde enok fikir yrtlen Trk eserlerindenbiri olmutur. Vambery, Kutadgu Bilig ahlakl bir eitim kitab, AlmanO.Alberts felsefi' bir kitap ve bn Sina tesirindedir derken, Macar J.Thury incebir eserin Trk grne uydurulmu bir tercme, Barthold ise ierisinde gerek

hayattan uzak, kuru mecazlar bulunan bir kitap olduunu sylemitir. F.Kprlde eserde bn Sina tesiri olduunu iddia eder. S.M.Arsal, Farabi etkisine iaretetmitir. B.gel, "slam ve ran edebiyatnnda tesirleri altnda kalmtr" der.R.R.Arat ise, kitabn herhangi bir yerden tercme deil, tamamen orijinal

olduunu belirtmektedir.

Kutadgu Bilig adnn manas konusunda da fikir birliine vanlamamtr.Y.H.Hacib, kitaba "Kutadgu Bilig" adn koydum, okuyan kutlu klsn ve onayol gstersin, demekle yetinmitir. Kutadgu kelimesi etimolojik olarakKut+ad+gu/ kutlu olmak demek ise de, "kut"un manas konusunda tartmalarvardr. Kutadgu Bilig, "hkmranlk, siyasi hakimiyet bilgisi" veya "devlet" yada "devletli olma bilgisi" manalarna gelmektedir.

3-Divall Ulgat-it-Trk

Divan LGgat-it-Trk' yazm olan Kagarl Mahmud Barsganl olup,doum yeri Kagar' dr. Kagarl Mahmud daha memleketinde iken kuvvetli birmedrese eitimi grm, devrinin slam ilimlerini oradaki Trk bilginlerinden

renip, icazet almt. Kagarl Mahmud arapa ve farsay mkemmel ekildebildii gibi, ana dili ohm Trkeyi de birok diyalektleriyle biliyor vekonuuyordu.

Kagarl Mahmud ne pahasna olursa olsun Araplara Trk dilini retmekmaksadyla gramer yazm, Trk kltrn eksiksiz olarak, an ilim aleminesunmutur. K.M., ayn zamanda yce ruhlu bir Trk milliyetisiydi. DLT, Trkmilletinin bykln, esiz kahramanln, ilim, sanat, yurt idaresi, tarm vebenzeri hususlarda meydana getirdii byk eyleri trl vesilelerle sayar.K.M., o devirdeki byk ve geni bir araplk akm ierisinde Trklk"dealinin, yani slam camias ierisinde Trk'n ve Trkln o nisbette nemli

ir yeri bulunduunun gl savunucularndan olmutur.

Adndan da anlalaca zere DLT, hereyden nce bir Trk szldi.ir.,rndeki en eski Trk szldr. Yazarnn tarifine gre, malzemesini halk


26/42

76S. Gme

azlanndan derleme tekil etmi, zaman zaman Trk halk edebiyatndan da

faydalanlmtr. !rili ufakl birok Trk boy ve uruglanndan derlenmi biriveler szl karakterini tamaktadr. DLT, yalnz bir szlk deildir. Trktarihine, corafyasna, mitolojisine, folklor ve halk edebiyatna ksacas Trkmilli kltrne at zengin bilgileri iine alan ansiklopedik bir eserdir. Madde

ba olan kelimelerle rnekleri Trke, szlerin aklamalan arapadr.

Divan Lfigat-it-Trk 1072'de Badat'ta yazlmaya balanmtr.

1072-1074 tarihleri arasnda tamamlanm, 1077 senesinde tekrar tekmil

edilerek Halife el-Muktedi'ye sunulmutur. Tek nshas 1266'da kopya

edilmitir. Katip elebi, DLT' grm ve Kefiz' znun adl eserinde bundan

sz etmitir.

Divan Lfigat-it-Trk' ilk ele geiren Ali Emiri Efendi olmutur. TalatPaa'nn araclyla bu arapa nsha stanbul'da Kilisli Rifat Bilge'nin nezaretialtnda cilt olarak baslmtr. DLT, Besim Atalay tarafndan esas, biri

, tpk basm ve dieri de dizin olmak zere 5 cilt olarak 1943 ylnda tekrar

neredildi.

Bize btn Trk boy ve uruglarnn corafi yayl, sosyal yaaylan,

gelenekleri hakknda deerli bilgiler vermektedir. Bu bilgilerin anayurdun tarihicorafyasn aydnlatmak bakmndan byk bir deeri vardr. DLT' deki harita,

ilk Trk dnya haritas olmas bakmndan nemlidir.

Divan Lilgat-it- Trk, Trk folkloru ve edebiyat asndan da esiz birhazinedir. Kitapta Trk maddi kltrne ait zengin bilgiler yannda, halk iirine,

musikisine, gelenek ve greneklerine dair dank fakat ok deerli malzeme de

vardr.

4-Szlkler

a-Codex Cumanicus: Krm'da, 1303 ylnda talyan misyonerlerin tanzim

ettii sylenen Codex Cumanicus adl Latince-Farsa-Kumanca szlk (Teknshas Venedik'te bulunmu olup G.Kun tarafndan 1880'de neredilmitir)Krm evrelerindeki Kpak Trkesi hakknda bilgi verir. Kuman-Kpaklar,Batu'dan ok evvel, Krm'da Cenoval ve Venedikli katolik misyonerlerle,

fransisken rahiplerinin telkinleri yoluyla hristiyanla sokulmayaallmlardr. te bu talyan misyonerler Kuman- Kpaklar arasnda dinipropaganday kolaylatrmak ve ticarete yardmc olmak zere, pratik hayattakullanlsn diye 2500 kelimelik bir szlk hazrlamlardr. Bu szlk 1303tarihlerinde Sogdak ehrinde tanzim edildi. Kuman-Kpak Trkesine ait bazgramer kaideleriyle birlikte iinde ncil'den tercmeler, baz katolik ilahileri ve


27/42

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklan zerine 77

ata szlerinin Trke tercmeleri vardr. Szln Trk kllr hayat hakknda

da esiz bir deeri bulunmaktadr.

b-Kitab'l-drak Li-Lisan'iI-Etrak: Trkeyi retmek gayesiyle EbuHayyan adl bir Arap tarafndan kaleme alnmtr. 1312'de Kahire'detamamlanan szlk biri lgat, br de gramerden oluan iki blmdr. kinshas da stanbul' dadr. Ahmet Caferolu tarafndan 1931' de neredilmitir.

c-Kitilb- Mecmu u Tercman- Trki ve Acemi ve Mogoli: Yazarbilinmemektedir. Yusuf el Konevi adl bir Trk tarafndan 1343 tarihinde kopya

edilmitir. Yaklak 2000 kelimeyi ihtiva eder. Eserin tek yazma nshasHollanda'dadr (Lciden). 1894'te almanca olarak basldktan sonra, 1970'de

Almat' da tekrar yaynland.

d-E't- Tuhfet'z-Zekiyye fi'l-Lgati't- Trkiye: n sznde KpakTrkesiyle yazld belirtilmektedir. Yazl tarihi belli olmamakla beraber,1425'ten nce yazld tahmin olunmaktadr ve Msr'da kaleme alnmtr. Birigramer, dieri de li.igat olmak zere iki ksmdan meydana gelmektedir.Arapa- Trke lgat ksmnda arapa kelimeler alfabe srasna gre tertiplenmi

ve karlarnda da Trkeleri verilmitir. Eserin tek yazma nshasstanbul'dadr. Tpk basm 1942'de Budapest'de yaplmtr. Besim Atalay daeseri Trkeye tercme ederek, 1945'te tekrar neretmitir.

e-Kitilb Bulgat'l-mtak fi Lgati't Trk ve'I-Kfak: Abdullahe't-Trki tarafndan yazlmtr. Tek nshas Paris'tedir. Arapa ve Trke birlgat mahiyetini arzeder. 1938'de isimler ksm, 1954'te fiiller blmWarszava'da baslmtr.

f-Kavanin'I-Klliye Li-Zabt'I-Lgati't- Trkiye: 15. Yzyl balarndaKahire'de yazlmtr. Bir nshas vardr, o da stanbul'dadr. Trke gramereklindedir. 1928' de Kilisli Rfat Bilge tarafndan neredilmitir.

g-bn-i Mhenna Lgati: Cemalcddin bn-i Mhenna tarafndan 13.zylda kaleme alnmtr. 1820 kelimeyi ihtiva etmektedir. lk defa

'stanbul' da 1340 neredilmitir. ou malzemesini halkn dilinden alm, maddi

v.emanevi unsurlara bolca yer verilmitir.

, h-Mukaddimet'l-Edeb: Mehur tefsir ve lgat alimi Zemahari'ninHarezmah Atsz'a sunduu arapa bir szlklr. 12. yzyla ait eserin nsha1arJasnda en eskileri Harezm Trkesi ve farsa tercmeleridir. Divan Lugat-it-TIirk'den sonra Orta Trkenin en zengin kelime hazinesine sahip bir dil

yldigar olduu grlmektedir. Mogolca ve Trke tercmderi 1938' de, farsa

'


28/42

78S . Gme

-Muhakemet'I-Lgateyn: ran edebiyat hayranlanna kar Ali ir

Neval'nin (1441-1501) Trkeyi mdafaa eden eseridir. Trkeyi yksek birsanat dili haline getirmek, Trk ruhunu ve milli gururunu ykseltmek onun enbyk lks idi. lmnden bir sene nce yazd bu kitaba gre; gramer vekelime zenginlii bakmndan Trke, farsadan daha stndr. Birok neri

olan eser 1941' de Trkiye' de de baslmtr.

i-eyh Sleyman Efendi Lgati: Eserin ad "LOgati agatay ve TrkiOsman" adn tamasna ramen zbek Trkesi arhkldr. Eser 19. yzylaait olup, eyh Sleyman Efendi stanbul'da zbek Tekkesi eyhliini de

yapmtr. Almanca tercmesi ile beraber 1902' de i.Kunos tarafndanBudapest' de yaynlanmtrl4.

S-in Yllklan

Trkler kadar eski bir tarihe sahip olan inliler, tamamen yerleik birtoplum olduklan iin, onlarda tarih yazch bizden ok evvel geliti. inlilerM.nceki alardan itibaren evrelerindeki halklarla ilgilenmeye balamlar veonlara ait pekok eyi resmi tarihlerinde kaydetmilerdir. Biz bugn slam

ncesi Trk tarihine ve kltrne ait pekok hususu bunlardanrencbilmekteyiz. slam ncesi Trk tarihi asndan in kaynaklarn yle

sralayabiliriz:

l-Shih-Chih (M.. 255-M.. 207). Tarihi hatralar. in'in en eski tarihiolup, M.. 1. asra kadar olan olaylar Sse-ma Chien tarafndan M.. 80

tarihinde tertip edilmitir.

2-Chien Han-shu (M.. 206-M.S. 24). lk Han kitab. Pan-chu tarafndan

yazlm, sonra birtakm ekler yaplmtr.

3-Hou Han-shu (25-219). Sonraki Han kitab. Fan-ye tarafndan tertip

edilmitir.

4-San Kuo-Chih (220-264). Slalenin tarihi. Chen-shou tarafndan

yazlmtr.

5-Wei-shu (300-550). Tabga tarihi. Wei-chou tarafndan 551-554 yllararasnda telif edilmitir.

6-Chou-shu (550-557). 629 ylnda Ling-hu Te-feng adl birisi yazmtr.

50 clt olup, Kk Trk dneminin ilk kaynaklarndandr. 557-580 yllar

14. eyh Sleyman Efendi, agataj-Osmanisches Wrtcrbuch, Bearbeitet von LKunos.Budapest 902; AbG Hayyan, Kitiib a-tdrak Li-Lisan al Atrak, Haz. A.Caferogu, Istanbul93 i; A.Caferogu, Trk Dili Tarihi, C. II, 3. Bask, Istanbul 984, s.2 i8-229; tbni-MhennaLgati, Haz. A.Batta\, 2. Bask Ankara 1988; .Tekin, "slamiyet ncesi Trk Edebiyat", Trk

Dnyas EI Kitab, 3. Cilt, 2. Bask, Ankara 1992,5.75-78.


29/42


arasnda hkm sren Chou hanedannn ylldr. Kk Trklerin 557' den

nceki tarihleri hakknda epey bilgi vardr. 50. ciltte mstakil bir Kk Trkblm yer alr.

7-Pei Ch'i-shu (550-576). Li Te-lin tarafndan yazlmaya balanan bu eseri,

onun lmnden sonra olu Li Po-ye, 636 tarihinde tamamlad. 50 cilttir.

8-Sui-shu (589-618). 636'da Wei Cheng adnda biri tarafndan yazlmtr.

Sui hanedannn yll olup, 85 ciltten ibarettir.

9-Chiu T'ang-shu (618-916). Eski T'ang kitab. Tarihi Liu Hs tarafndan

yazrmtr. 200 cilt olup, eserde 821 senesinden nceki olaylar umumiyetle bir

ariv vesikas gibi ksa olarak anlatlmtr.

10-Hsin T'ang-shu (618-916). Yeni T'ang slalesi kitab. 1060 senesinde

,WO Yang -hsin ve Sung-chi tarafndan hazrlanmtr. 225 ciltten meydana gelir.

Batdaki On-Oklar hakknda bilgi vardr.

~~. ll-Wu Tai-Shih (907-960). Be Slalenin tarihi. 10n'de Negu Yang-chien

tarafndan telif edilmitir.

~ 6-Bat Kaynaklan .J

L Latin ve Bizans kaynaklar zel adlarn kaydedilmesi bakrmndan in

' i llklarna nazaran daha deerlidirler. Bunlarn arasnda Marcellinius'un 4.~zyla (353-378) ait eserini, Olimpiodoros'un 5. yzyldaki (407-425) kitabn,,tlO'a kadarki olaylar anlatan Zosimos'u, 433-468 yllarn tasvir eden

tPtariskos'u, lmparator Justinien ve Theodora' nn resmi tarihisi Prokopios' u~nyabiliriz. Bizans kaynaklarnda ilk defa Aghathias (lm. 582) Trk isminikllanm ve Avarlardan bahsetmitir. Theophanes Byzantios, Zemerkhos 'un

Kk Trklere olan eliliini ve 566-581 yllar vakalarn zikreder. Yine 6. asrBTzans tarihilerinden Menandros, Orta Asya iin Trkiye tabirini

~anmaktadr ve Trklerin harp usullerini anlatr.

, 7-Seyahatniimeler

~i Trk tarihinin nemli kaynaklarndan birisi de seyahat notlardr. eitlid' larda Trk lkelerine gitmi olan yabanclar, daha sonralar lkelerine'h'rlkleri vakit bu seyahatlarn kaleme alarak yaynlamlardr. Gittikleri

yeH'erin etnik yaps da dahilolmak zere, kltrel, siyasi, ekonomik ve askeri.yierininin anlatld bu seyahat notlar tarihimizin aydnlatlmas hususundai)iz'~re yol gstermektedir.

\ ~-Hsan Tsang Seyahatnamesi: Bir casus olan bu adam, inli budistrahirtir. 7. asrda (629-645) in bakentinden kalkp, hac olam amacyla


30/42

80S. Gme

Hindistan'a gitmek iin Orta Asya'dan gemi ve Kk Trklerin bat

taraflarnda gezmitir. Issk-Kl'n kuzey-bat sahilini takip ederek Tokmak(Suyab) ile Talas nehri arasndaki bir yerde T'ong Yabgu ile karlat.

Turfan'dan ndus nehri kysna kadar Tong Yabgu'nun himayesinde seyahatetti. T' ong Yabgu onun refakatine Tamgac unvanl bir kiiyi memur kld.T'ong Yabgu'ya Budizm hakknda bilgiler verdi. Notlarnda yabgunun ve

otann kendisini ok etkilediini, yangunun yannda 200 kadar subaynolduunu syler. T'ong Yabgu'nun olu Tardu ad tarafndan idare edilen

Kunduz havalisini de gezdi. Seyahatnameyi S.Julien, Memoires sur les

Countries Occidentales par Hiouen-thang, Paris 1857, adl kitabnda

tantmaktadr.

2-Wang Yen-tc Seyahatnamesi: Bu ahsta inli bir casus rahiptir. 10.yzylda Turfan ve Be-Balk blgesindeki Uygurlarn arasnda bulunmu;duyduklarn ve grdklerini teferruatl bir rapor halinde sunmutur. Kuzeydeki

Sung imparatoru tarafndan 981 'de Kara-Koo'ya eli olarak gnderilen WangYen-te' nin seyahatini, S.Julien, Melanges de Geographie Asiatique et de

Philologie cinico-indienne, Paris 1864, neretti.

Wang Yen-te ve arkadalar seyahatini tamamlayarak 984 tarihinde in'edndler. Wang Yen-tc bakente dnnden sonra gezisi hakknda hazrlad

raporu imparatoruna takdim etti. Bu seyahatnamede pek ok yer, ahs ve kabilead gemekle beraber, halkn gelenek ve grenekleriyle, gnlk hayat hakknda

da bilgi vardr.

3-Tamim bn Bahr Seyahatnamesi: Muhtemelen 821 ylnda Uygur

sarayna giden bir Arap seyyahdr. Ona gre kagann kendi adryla 12.000

kiilik ordusu ve her birinin 13.000 kiiye sahip olduu 17 kumandan vard.adrlarn ihtiam ve nizarn mkemmeldi. Ona gre Barsgan ile Turfanarasndaki yolun ova ksmnda devaml ky ve kasabalar iinden gidiliyordu.Burann henz gayri-mslim olan ahalisinin ounluunun Trklerdenolduunu reniyoruz. Bu seyahatnameyi V.Minorsky, "Tamim ibn Bahr's

Journey to the Uyghurs, Bruxelles 1948, adl eserinde tantmaktadr.

4-bn Fazlan Seyahatnamesi: 920-921 tarihlerinde Bulgar hkmdarlteber Alm'n talebi zerine, Abbasi halifesi Muktedir Billah, slamiyetiretmek maksadyla adamlar ve Hazarlara kar kullanlacak bir kalenin inasiin para gndermili. Bu elilik heyetindeki Ahmed b. Fazlan adndaki kalibinTrk lkelerinde grdklerini, duyduklarn dndkten sonra kaleme almasylabu seyahatname ortaya kmtr. Bu eserde eski Trklere ve kuzey lkelerinedair verilen bilgilerin doruluu dier ortaa melliflerinin ve yaknzamandaki seyyahlarn yazdklaryla da dorulanmaktadr. Seyahatnamede


31/42


pekok Trk boyunu, onlarn rf ve adetleriyle, yaaylann grmekteyiz.

Seyahatnamenin tek nshas ran'n Mehed ehri ktphanesindedir.Z.V.Togan tarafndan 1923 senesinde kefedildi ve onun tarafndan IbFadlas Reisebericht, Leipzig 1939, adyla basld.

5-Plano Carpini Seyahatnamesi: Papa'nn 1245-1246'da Karakurum'uziyaret eden elisinin hatratdr. 13. yzylOrta Asya's hakknda bize bilgiverir. zellikle Uygurlarn inanlarndan bahseder. O, Cuci ulusu hakknda daok deerli malUmatlar verir. Cuci'nin mezarnn nerede olduunu bilesylemektedir. Seyahatname almanca olarak F.Risch tarafndan, Geshichte der

Mogo/e und Reiseberichte, Leipzig 1930, adyla basld.

6-William Rubruquis Seyahatnamesi: Fransz kralnn 1253' teKarakurum'da bulunan elisinin raporudur. 1900 tarihinde W.Rockhilltarafndan neredildi. Uygur budistleri hakknda bilgi verir. Onlarn dinitrenlerinden, inanlarndan ve baz dualarndan bahseder. Trkistan'n pekokyerini gezip-grmtr. Mesela Yedi-su blgesinin tarm ve otlak arazilerinianlatr. Meng Han' ziyaret eden Rubruquis, onun pekok zelliini nakleder.dil ile Don nehirleri arasnda karargah olan Batu'nun olu Sartag' da grd.Berke'nin slamiyeti kabul etmesinden, lkesinde domuz eti yenmesininyasaklanmasndan bile sz eder. O, Kpaklarn defin merasimlerinden,mezarlarndan ve eski Trk dininden bahsetmektedir.

7-Marco Polo Seyahatnamesi: 1271-1291 yllar arasnda Venedikten,Pekin' e seyahatlar yapmtr. Tccarlk yapan babas ve amcas ile birlikte 1271~lnda yola ktlar. ran ve Asya'y getikten 3 yl sonra in'e ulatlar.Han-Balk'da (Pekin) Kubilay'n sarayna gittiler (1275). Hann hizmetine girdi.

eitligrevlerle lkenin birok yerini gezip-dolat. Grd yerler hakkndaotlar tuttu, iittii hikayeleri yazd. Ksaca Kubilay'n saraynda uzun mddet

alan Marco Polo, grp ve duyduu pekok deerli bilgiyi hatratndazlkretmektedir. 1291'de ondan izin alarak, deniz yoluyla Hrmz Krfezi'neu at. Oradan kara yoluyla Trabzon'a ve yine gemiyle stanbul'a ve nihayet

enedik'e geldiler. ki eilt halinde H.Yule, The Book of Marco P%, London75, adyla bu seyahatnameyi neretti.

8-bn Batuta Seyahatnamesi: 14. yzyl Trk ve sHim dnyasnn tarihi ve

k' tr asndan deerli bir seyahatname de Tanca'l bn Batuta'ya aittir. OMrsr, Suriye, Arap yarmadas, Irak, ran, Dou Afrika, Anadolu, Karadeniz'inkuleyindeki Trk illeri, Trkistan, Hindistan, in, Endls ve Sudan gibil~eleri dolamtr. nl seyahatnamesini 1356 ylnda yazd. Eserinde gittiiyerler ve bu yerlerin yneticileri, adet ve gelenekleri hakknda deerli bilgilervar~r. 1854 senesinde C.Defremery-B.Sanguinitti tarafndan yaynland.


32/42

82S. Gme

9-Ruy Gonzales de Claviyo Seyahatnamesi: spanyol Claviyo, Kastilya

kralnn elisi olarak Semerkant'ta bulunan Temr' ziyaret etmitir(1403-1406). nce stanbul'a, oradan Trabzon ve Erzincan'a, Hoy'danTebriz'e, Elburuz dalarndan geerek Mehed'e ve Temr'n doduu Ke'tenSemerkant' a gitmitir. Buraya gelirken getii yerleri anlatmakla kalmayp,Temr' ve Temr'n sarayn da teferruatl bir ekilde tantmtr. Eserine"Byk Temrleng" adn veren Claviyo'nun seyahatnamesi, DrevnikPutiestviya ko dvoru Timura, Petersburg 1881, adyla rusa olarak en iyi neri

yaplmtr.

lO-Gyaseddin Nakka Seyahatnamesi: Orijinali Sefaretname-i in adntayp, 1419'da Gyaseddin Nakka, ahruh tarafndan in imparatoruna eliolarak gnderilmitir. Asl farsa olan seyahatname, M.Quatremere tarafndan

franszcaya tercme edilmitir.

S-Corafya ve Genel Tarih Eserleri

1-Yahya el-Belazurl, Ftuhu 'l-Bldan, adl eserinde, Peygamberinzamanndan itibaren asr boyunca yaplan slam fetiWerini anlatr. 9. asrtarihilerinden olan Belazur Arap yarmadas, Suriye, Filistin, Irak, Msr,Kuzey Afrika, Endls, ran, Azerbaycan, Horasan ve Sind blgelerinin

fetihlerini ele alr. M.Goeje, 1863'de bu kitab baslmtr.

2-Yazh el- Yakub, Kitab'l-Bldan, 891 ylnda yazlan bu eserde de

slam fetihlerinden bahsedilir. Eseri M.De Goeje, 1892'de neretti.

3-Cerir el-Taberl, Tarih'r-resul ve'l-mulk, o . yzyla kadar olan tarihi

hadiseleri ihtiva edip, Trklere ait pekok Ma1Umat verir. Taberi, ilk bykslam tarihilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bu eser de M.De Goejetarafndan 1879-1901 yllar arasnda Hollanda' da basld.

4-Hseyin el-Mesud, Muruc'l-zeheb ve Maadin'l-Cevahir adleserinde; Arabistan, ran, Horasan, Msr ve Hindistan'a ait bilgiler verir. Bueser P.Courteille ve B.Meynard tarafndan 1861-1877 yllar arasnda 9 ciltolarak neredilip, ilim aleminin hizmetine sokuldu.

5-Mcmel'I-Tevarih, 897-898 tarihinde yazlan bu eserin yazar bellideildir. Trklerin nesebi ve Trk kabileleri hakknda bilgi verir.

6-Tahir el-Mukaddis, Kitab'l-bad'i ve 'I-Tarih, 966'da Bst ehrinde,Samaniler zamannda yazlmtr. Eserde Trklerin gelenek ve greneklerinedair Malumallar vardr. C.Huart tarafndan 1899-1916 arasnda 5 dlt olarak

neredildi.


33/42


7-bn Hurdadbih, Kitab el-mesalik ve'l-memalik, 840'da yazlmtr. Dou

Trkleri hakknda bilgiler mevcut olup, M.Goeje 1889'da bu eseri bast.

8-Ebu shak stahri, Kitab el-mesalik ve'l-memalik, 951 'de kaydedilmitirve Hazar Bulgar, Peenek, Horasan, Maverannehir, Harezm Trkleri haknda

Maliimatlar verir. M.De Goeje, 1870 bu eseri yaynlad.

9-Muhammed bn Havkal, 943-977 yllar arasnda eitli yerleri vebilhassa Horasan ve Hazar Denizi etrafn, Sicilya 'y ve saysz lkeyidolamtr. Eserinin ad Kitab el-mesalik vel-memalik'tir. Kitap 976'da

yazlmtr. Eserinde stahri gibi Hazar Denizi ve Maverannehir civarndakiTrkler hakknda tafsilatl bilgiler verir. M.De Goeje, Leiden 1873' te kitab

yaynlad.

lO-Ahmed el-Mukaddis, Ahsen'l-Takasimfi Marifet-i Ekalim, Hazar veMaverannehir'e komu Trklerden bahseder. M.De Goeje 1877'de bu corafya

kitabn neretti.

ll-Ebu'l Reyhan Birun, 973'te Harezm'de doan ve 1051 'de Gazne'de

len Birun, slam dnyasnn yetitirdii en byk alimlerden biridir. eitlieserlerinde Trkler ve Trk lkeleriyle ilgili dank halde, fakat salam notlar

bulunmaktadr.

i2-Rustah cl-Hemedan, 9. asrda yaayan ran meneili slamcorafyaclarndandr. 903 ylnda tamamlad Kitab el-aliik el-nefise adleserinin Trklere ait blmnn ilk yarsnn Peeneklerin sonuna kadarki ksmeksiktir. Hazarlar bahsinden sonraki ksm mevcuttur. Verdii bilgiler tertipli vekymetlidir. Gerdizi'nin eserinde verilen MalUmat, bu eserde sunulan bilgilerle

byk bir benzerlik gsterir. 1892'de M.De Goeje yaynlamtr.

13-Yakut el-Hamav, Mucem'l-Bldall adl eserini 13. yzylnbalarnda tamamlamtr. Anadolulu bir Trk olma ihtimali vardr. Kitapticaretiyle uram, uzun mddet Harezm ve Maverannehir'de oturmutur. Bukitap 1866-i873 tarihleri arasnda 7 cilt halinde F.Wstenfeld tarafndanLeipzig'de baslmtr.

14-Sbt ibn'il-Cezv, Mirat.z-zemall fi Tarih'i-ayall adl kitabnda Trk

arihine ait pek kymetli bilgiler zikretmektedir. 13. yzyla ait bu eser,.R.Jewett tarafndan i90","de basld.

IS-Ebu'l Ferec, ChrOlzicOlzSyriacull adl eserinde Trklerden de bahseder.~slen Yahudi iken sonradan Hrstiyan olmu ve Hlagu'nun yannda Meraga'da

ulunmutur. P.Bedjan eseri 1890'da Paris'te yaynlad.


34/42

84S. Gme

16-Ebu'1 Ferec, Tarih u Muhtasar'il-dvel adl tarihinde de Trklere ait

pekok bilgi vardr. Trklerden bahseden ksm, .Yaltkaya'ca 1941'de TarihKurumu' nda basld.

l7-smail Ebu'l Fida, Kitab'l-muhtasar fl Ahbari'l-beer, 14. yzylaaittir. Kitab 1789-1794 yllar arasnda 5 cilt olarak, J .Reiske ve lAdler

nerettiler.

18-Hudud'l-Alem, 10. yzylda kaleme alnan bu kitabn yazar belliolmayp, Trklere ve Trk lkelerine ait son derece kymetli bilgilerle doludur.i

937'de V.Minorsky, Londra'da bu eseri yaynlad.19-bn Rustah, El-a'liik el-Neflse'nin de yazld tarih bilinmiyor.

M.Goeje 1892'de bu kitab yaynlamtr. Eserde Hazar ve Bulgar gibi Trk

boylarndan bahisler vardr.

20-Ebu Said Gerdiz, Zeyn 'l-Ahbar, 11. yzyln balarnda yazlmtr.zellikle Horasan tarihi iin mhim olan bu eser, Barthold tarafndan 1897

neredildi.

21-Ata Me1ik Alaaddin Cveyni, Tarih-i Cihanga, 13. yzyla aittir.Badat'ta vezirlik de yapan Cveyni'nin eseri Trk tarihi ve kltrbakmndan kymetlidir. lk defa Mirza Muhammed Kazvin tarafndan 1912'de

yaynland.

22-Minhac Cuzcan, Tabakat- Nasri, ingiz'in ve oullarnn fetihlerinianlatr. 1260' da yazlan eserde Harezmahlar ve Hindistan Trk slaleleritarihinden de bilgiler vardr. W.Lees 1864'te bu eseri Calcutta'da bast.

23-Reidddin Fazlullah, Cami't-tevarih iki cilt halinde olup, Trk veMogol tarihi iin son derece nemlidir. Bu eseri, l.Berezin, 1855-1888'de ilkdefa yaynlad.

24-Ltfullah Hafz Ebru, Zeyl'i-Cami't-tevarih, adl bu eser,Reidddin'in devamdr. Temrller devrinde yaam olup, ahruh'untarihisidir. H.Beyani tarafndan, Tahran'da 1938'de neredildi.

25-Hamidullah Kazvin, Tarih-i Gzide, 14. asr sHim ve Trk tarihidir.

E.Browne, 191O'da bu eseri yaynlad.26-erafeddin Yezd, Zafer-name, 15. yzylda yazlm olup, Temr'n

tarihidir. agatay hanlan ve Trk tarihine ait deerli bilgileri ihtiva eder.MJlahdat, 1887-1888'de neretti1 s .

5. Z.V.Togan. Tarihte Vs,!. 4. bask. Istanbul 1985, s.176-260.


35/42

IsLam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklan zerine 85

27-iban-name, yazar belli deildir. zbek Trklerinin tarihi hakknda

bilgi verir. 16. asrn banda (1503) yazlm olup, 1849'da I.Berezin bu eseriyaynlad.

28-Habur-name, Temr'n soyundan Fergana begi mer eyh Mirza'nnolu Zahirddin Babur (lm 1530) tarafndan, Trke "Vekayit" adyla, birhatrat kaleme alnmtr. 16. yzylda Afganistan ve Hindistan blgesine hakimolan bu Trk begi, kendisinin ve askerlerinin Trk olmasndan vnduymaktadr. agatay Trkesiyle yazlm olan nsha 1857'de N.tlminskytarafndan Kazan' da baslmtr.

29-Haydar Mirza Duglat, Tarih-i Raid, agatay hanlarnn 1546 senesinekadarki tarihidir. 1864'te Z.Velyaminov tarafndan basld.

30-Ebu'l-gazi Bahadr Han, ecere-i Trk, 17. yzylda kaleme alnmolup, ingizlilerin ve kendi ana kadar Harezm zbeklerinin tarihidir.B.Desmaison 1861 'de yaynlad.

9-Fal Kitaplar, t Kitaplar, Mektuplar, Yarlklar

1-Irk Bitig: Tun-huang civarndaki tapnaklarda bulunan ve Kk Trkharfleriyle yazlan bir kitaptr. Tamam 104 sayfa ve 65 paragraftan ibarettir.Her paragraf'n banda birden drde kadar ileri krmz mrekkeple dolu siyahdaireler vardr. Talihini denemek isteyenler, zarlar atp numarasna gre buparagraflardaki yazlar okumaktadrlar. Kitap tahminen 10. yzyldan kalmaolup, V.Thomsen, "Dr.M.A.Stein's Manuscripts in Turkish Runic Script fromMiran and Tun-Huang", Journal of the Royal Asiatic Society, London 1912,adl makalesinde bumn hakknda bilgi vermektedir.

2-Toyok Yaztlar: tdi-Kut ehrinin 15 k m. dousunda, Toyok vadisindebulunmutur. Metinlerin tarihini yuvarlak olarak 600-800 seneleri olarakgsterilmektedir. Bu metinde katlar zerine yazlm olup, t kitabmahiyetindedir. Toyok yaztlarn ilim alemine A.Von Le Coq, Kktrkischesaus Turfan, Sonderabruck 1909, adl eserinde tantmtr.

3-Miran Metinleri: Katlar zerine Kk Trk harfleriyle yazlm olan bubelgeleri, A.Stein 1907' de, Tun-huang blgesinde Miran kalesi harebeleri iinde

bulmutur. ksmdan meydana gelmektedirler. 9- L O asra ait bu belgede,muhtemelen bir sava sonras ele geirilen ganimetlerin ve malzemelerinkimlere verildiine dair tutulmu bir kayttr. Metin hakknda Thomsenyukardaki makalesinde malumat sunmaktadr. En son bu metinlerin tarihideerlendirmesini S.Gme "Miras Metinleri zerine Bir alma", TrkKltr, 34/394, Ankara 1996'da yapmtr.


36/42

86s . Gme

4-Maitrisimi: Eski Uygur Trkesi ile yazlm, dini bir drama piyesi

eklinde tertip edilmitir. Manas "Gelecein Burkan' Olan Maitreya teBuluma" biiminde aklanabilir. Bu eserde Burkan'n halefi olan ve binlerceyl sonra dnyaya ineceine inanlan Maitreya'nn hayat dini bir destaneklinde anlatlmaktadr. Eserin Hinteden Toharcaya, oradan da Trkeyeevrildii sanlmaktadr. Banda "grlecek ey, seyredilecek ey" diye tarifedilmektedir. nszden sonra "l" denilen 27 blm gelmektedir. Herblmn banda "aadaki dini hadiseyi, filan ve falan yerde dnmekgerekir" diye bir kayt vardr. Trke nshada bazan devam eden hadisekesilerek, bu olayla ilgili nazari dncelerin ispatna allr. Bu metin dini bir

masaldr, fakat kendinden de anlalaca zere bu gibi masallardaki unsurlar odevrin adet ve geleneklerini aksettirmektedir. Buna gre Orta Asya'da u veyabu mnasebetle eitli halk elenceleri dzenleniyor ve genellikle dolunayvakitlerinde sahneleniyordu. Netice olarak eski Trkedeki birok masallarnzaman zaman sesli okuma snrn aarak, bunlarn basit bir ekildedramlatrld anlalmaktadr. Bu eser ilk defa A.von Gabain tarafndanWiesbaden i9S7 ve Berlin 1961 iki cilt halinde baslmtr.

S-Sekiz Ykmek Yaruk: En aa halk tabakalarnn bile anlayabilecei

bast bir dille yazlan bu eserin yzden fazla nshas vardr, fakat maalesefbunlarn ou tam deildir. Burkan'n vermi olduu vaazlarn topland birkitap eklindedir. Bu eserde basit halk inanlar, iyi amel ilemenin faziletleri :planda gelir. Sekiz trl uurun ve buna dayanan maddi alemin teekkl ilebunlarn arpmas esere basit cmlelelerle serpitirilmitir. L.Ligeti 1971' de

Sekiz Ykrnek Yaruk'u yaynlad.

6-Altun Yaruk: o . asrn balarnda veya bundan biraz nce Snku SeliTutung adnda bir Trk'n inceden Uygur Trkesine aktard bir eser olarakkabul edilmektedir. Burkancln talimatlarnn en yksek maddelerini iinealr. Eser kopuk kopuk paralar halinde gnmze kadar geldiinden, zerindefazla bir deerlendirme yaplmamtr. Be-Balkl bir Uygur Trk olan SnkuSeli Tutung'un eserinde Trke iirler de yer almaktadr. Bilinen drt nshasolan eserin, Uygur Trkesindeki nshasn F.W.K.Mller 1908'de neretmitir.

7-Ahmed Yesevi Hikmetleri: 11. yzyln ikinci yarsnda dnyaya gelenve i166'da vefat eden Ahmed Yesevi, Trk milletinin manevi hayatndaasrlarca nfuz etmi bir ahsiyettir. Ahmed Yesevi ile kurulan tarikat btnTrk illerine tesir ederek, Trk lsHimiyetinin yaylmasna araclk etmitir.Divan- Hikmet'in en eski yazmalar 16. asra aittir. tk basklarndan biri Kazan

1896 tarihlidir.

8-Atebet'1-Hakayk: Tam yazl tarihi belli olmamakla beraber, 12. asr

Trk edebiyat mahsullerinden saylan bu eser, Edib Ahmed Yknekf tarafndan


37/42


tertip edilmitir. Konu ve edebi tr itibaryla Kutadgu Bilig'in devam

saylabilir. Atebet'l-Hakayk'n alt nshas bulunmaktadr. Btn nshalarkarlatrarak, R.R.Arat 1951' de yeniden neretmitir.

9-Siyaset-name: Dier adyla Siyer'l-mOlOk'u yazan Seluklu vezrNizam'l-mlk'tr (1018-1092). Eserde Trk devlet tekilat, kltr hayat,

devletler hukuku gibi konularda bilgiler bulmak mmkndr. Pekok nshas veneri olmakla beraber ilk olarak 1891' de Paris 'te baslmtr.

o-Hukuk Belgeleri: Maniheist manastrlara ait ynetmelik, askeri

birliklere verilen gere ve yemekler zerine makbuzlar, Uygurlarda yazl belgedzenleme geleneini ortaya koyan rneklerdir. Bunlardan baka toprak sat,toprak kiralama, evlat edinme, bor para verme, hayvan kiralama, vergitoplama, vergilere itiraz etme ve benzeri gibi deiik konularda dzenlenmibirok belge bulunmutur. zellikle Uygur Trklerine ait bu hukuk vesikalarzerine en eski olarak A.Grnwedel (1906), A.von Le Coq (1918), A.Caferolu

(1934) gibi kiiler almlardr. En son olarak bu konuda .tzgi'nin (Ankara1987) bir yayn bulunmaktadr.

ll-Li Te- Y'nn Mektuplar: 840'tan sonraki Uygur tarihi iin en nemlikaynaklardandr. Uygurlar bu tarihte, Krgzlar tarafndan byk bir yenilgiyeuratldktan sonra, etrafa dalarak sefalet ierisinde kalmlard. in babakanolan Li Te-y ve taraftarlarnn fikrine gre, Uygurlar in' in eski dostlardr vein'in felaket zamanlarnda yardma gelmilerdi. Bu sebeple Uygurlara yardmedilmesi gerekirdi. Li Te-y in imparatoruna, bu konuda pekok mektupyazm ve ricada bulunmutu. Bu mektuplar yazarken, dolaysyla Uygurlarntarihinden de bahsetmiti16

lO-Aratrma Eserleri

a-Hun Dnemi

I-K.A.Akiev, Kurgan lssk, Moskva 1978

2-S.M.Arsal, Trk Tarihinin Ana Hatlar. Jskitler-Sakalar, Asya Hunlar,

Yeiler, Avrupa Hunlan, Ankara

3-F.Altheim, HUlnische Runen, Halk 1948

4-F.Altheim, Attila et les Huns, Paris 19525-F.Altheim, Geschichte der Hunnen, I-LL, Berlin 1959-1960

6-Atsz, "Mete", Trk Ansiklopedisi, C. 24, Ankara 1976

16. W.S.Tsai, Li Te-y'nn Mektuplanna Gre Uygurlar (840-900), Doktora Tezi, Taipei1967.


38/42

88s . Gme

7-P.A.Boodberg, "The Language of the T'o-pa Wci", Harvard Jourllal of

Asiatie Studies, Vol. 1, Cambridge 19368-J.M.Deguignes, Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve Daha Sair GarbiTatarlarn Tarih-i Umumisi, -V, stanbul 1924

9-W .Eberhard, "Muahhar Han Devrinde Hun Tarihine Kronolojik Bir

Bak", Belleten, Say 16, Ankara 1940

lO-W.Eberhard, in 'in imal Komular, ev. N.Ulutu, Ankara 1942

ll-K.Enoki, "Sogdiana and the Hsiung-nu", Central Asiatie Jourllal, 1/1,

Wiesbaden 1954

12-0.Franke, Gesehiehte des Chinesisehen Reiehes, I-II, Berlin-Leipzig1930-1936

13-RGrousset, Bozkr mparatorluu, ev. RUzmen, stanbul 1980

14-F.Hirth, "Uber Wolga Hunnen und Hiung-nu", Sitzungsberiehte derpreussisehen Akademie der Wissensehaften, 2/2, Berlin 1899

15-F.Hirth, "Hunnenforschungen", Keleti Szemle, Vol. II, Budapest 1901

16-0.Maechen-Helfen, "Archaistic Names of the Hiung-nu", Central

Asiatie Jourllal, 6/1, Wiesbadcn 196117-W .M.McGovem, The Early Empires of Central Asia, North Carolina

1939

18-M.Mori, "Reconsideration of the Hsiung-nu State-A Response toP

İslam Öncesİ tÜrk tarİhİnİn kaynaklari Üz erİne cİlt-20 sayi-31 2000

Documents