İslam ve sanat

SLM

ve

SANAT

ENSAR NERYAT TC. A. .

ISBN : 978-

Sertifika No: 17576

SLM LMLER ARATIRMA VAKFI

Tartmal lm Toplantlar Dizisi: 79

Proje Koordinatr

Prof. Dr. Ahmet GKE

Akdeniz niversitesi lahiyat Fakltesi

Yayna Hazrlayanlar

Ar. Gr. Esat SABIRLI, Akdeniz . lahiyat Fakltesi

Ar. Gr. Fatma MADEN, Akdeniz . lahiyat Fakltesi

Ar. Gr. Gkcen ORHAN, Akdeniz . lahiyat Fakltesi

Ar. Gr. Tunahan ERDOAN, Akdeniz . lahiyat Fakltesi

Ar. Gr. Turan BAH, Akdeniz . lahiyat Fakltesi

Ar. Gr. Yusuf Ziya BAL, Akdeniz . lahiyat Fakltesi

Ar. Gr. Zehra SULA, Akdeniz . lahiyat Fakltesi

Dr. smail KURT Seyit Ali TZ, slm limler Aratrma Vakf (SAV)

Editrler

Yrd. Do. Dr. eref GK, Akdeniz . lahiyat Fakltesi

Do. Dr. Rfat ATAY, Akdeniz . lahiyat Fakltesi

Yrd. Do. Dr. Yasin PGN, Akdeniz . lahiyat Fakltesi

Kapak Tasarm

Halil YILMAZ

Bask:

nar Mat. Ve Yay. San. Tic. Ltd. ti.

100. Yl Mah. Matbaaclar Cad.

Ata Han No:34/5 Baclar-stanbul

Tel: 0212 628 96 00 Faks: 0212-430 83 35

Sertifika No: 12683

1. Basm

Mays 2015 / 1000 adet baslmtr.

letiim Adresi:

Ensar Neriyat Tic. A..

Orureis Mah. 12. Sokak No: 40-42 Esenler/stanbul

Tel: (0212) 491 19 03-04 Faks: (0212) 438 42 04

www.ensarnesriyat.com.tr [email protected]

mailto:[email protected]

SLM

ve

SANAT

Tartmal lm Toplant

07 09 Kasm 2014

Akdeniz . Hukuk Fakltesi Konferans Salonu

Kamps - Antalya

stanbul 2015

Bu kitap slm limler Aratrma Vakf tarafndan yayna hazrlanm olup teblilerin

ilm ve fikr muhtev ile dil bakmndan sorumluluu tebli sahiplerine, telf haklar

SAVa, basm organizasyonu ise anlamal olarak Ensar Neriyata aittir.

Toplanty Tertipleyenler:

1. Akdeniz niversitesi lahiyat Fakltesi

Dumlupnar Bulvar, Kamps / Antalya

Tel: (0 242) 227 44 58 (pbx) Faks: 310 68 89

2. slm limler Aratrma Vakf (SAV)

Kzta, Kmil Paa Sokak, 5 Fatih / STANBUL

Tel : (+90 212) 523 54 57 Fax : 0212 523 65 37

E-Mail: [email protected], [email protected]

Bibliyografik Bilgiler:

slm ve Sanat / Editr: eref Gk, 1. bs.stanbul: Ensar Neriyat, 2015

840 s.; 16x23,5 cm.

ISBN : 978- l. Tarih, 2. slm Tarihi, 3. Sanat, 4. Gzel Sanatlar, 5. Kltr 6. Sanat Tarihi

200.9 DC20

Bibliyografik niteleme Anglo-American Rules 2 (AACR2)ye gre yaplmtr.

mailto:[email protected]:[email protected]

NDEKLER

TAKDM

AILI KONUMALARI

Prof. Dr. Ali ZEK ................................................................................. 17

slm limler Aratrma Vakf Bakan

Prof. Dr. Ahmet GKE .......................................................................... 20

Akdeniz niversitesi lahiyat Fakltesi

Prof. Dr. Ramazan ETNKAYA ......................................................... 21

Akdeniz niversitesi Rektr Yardmcs

AILI KONFERANSI

Prof. Dr. Turan KO ............................................................................... 23

Sabahattin Zaim . slm limlerFakltesi Dekan

TEBL ve TEBLCLER

KURAMSAL EREVE

1. Tebli: Sanat ile Dnin Baz Ortak Ynleri zerine

Prof. Dr. Nevzat TARTI 33

Yznc Yl . lhiyat Fakltesi

* * * 2. Tebli: Din Sanat likisi Balamnda Din Tecrbenin Sanat Ruhuna

Etkisi Yrd. Do. Dr. Yasin PGN 45

Akdeniz . lhiyat Fakltesi

* * * 3. Tebli: Vcud ve Yn

Mustafa AYDOAN 61

ir, Edebiyat Ortam Dergisi Yayn Ynetmeni

* * *

6 SLM ve SANAT

4. Tebli: slm ve Modern Sanat

Prof. Dr. Yksel BNGL 65

Atlm . Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi

* * * 5. Tebli: slm Sanatnn Geliimini Engelleyen Kimi Kelm Yorumlar

Prof. Dr. brahim COKUN 93

Necmettin Erbakan . lhiyat Fakltesi

* * * 6. Tebli: slm ve Sanat Balamnda Baz Merasimler ve Msik

Do. Dr. Hseyin AKPINAR 111

Harran . lhiyat Fakltesi

FELSEFESOSYOLOJ

1. Tebli: Varoluun Estetik Boyutu ve Din

Prof. Dr. Latif TOKAT 123

Recep Tayyip Erdoan . lhiyat Fakltesi

* * * 2. Tebli: Gazzl Estetiinde ArnmaTathyrKatharsis Kavram

ve Uzanmlar zerine

Do. Dr. Aydn IIK 145

zmir Ktip elebi . Sosyal ve Beer Bilimler Fakltesi

* * * 3. Tebli: Tekst ve Kontekst erevesinde DinSanat likisine Bir Bak:

Vahhblik rnei

Prof. Dr. Hsn Ezber BODUR 161

Kahramanmara St mam . lhiyat Fakltesi

* * * 4. Tebli: DinSanat likisine Gelenekselci Bir Yaklam: Seyyid Hseyin

Nasr rnei

Yrd. Do. Dr. Hsn AYDENZ 181

Erzincan . lhiyat Fakltesi

* * * 5. Tebli: slm Toplumunda Sanat ve Dinin Kesiebildii / Kesiemedii

Toplumsal Yap Analizi

Yrd. Do. Dr. Salih AYDEMR 205


* * *

NDEKLER 7

6. Tebli: Cami Mimarsinde Kadnlara likin Meknlar

Yrd. Do. Dr. Kemal ZKURT 215

Ondokuz Mays . Fen-Edebiyat Fakltesi

EDEBYAT SZ SANATLARI

1. Tebli: ir Kelmnn Hz. Peygamberin Zikri ile Deer Kazanmas

Yrd. Do. Dr. Murat AK 241


* * * 2. Tebli: Natlarda Hz. Peygambere Yaplan Tebihler: Fuzlnin Su

Kasidesi rnei

Do. Dr. Hikmet ATK 255


* * * 3. Tebli: Manzum Edebiyatmzdaki DertDeva Sylemlerinin Metafizik

Temelleri

Mehmet Emin EN 263

Necmettin Erbakan . Sosyal Bilimler Enstits

* * * 4. Tebli: Sec Sanatnn ArapaFarsa rnekleri Balamnda Hasan-

Zarfnin Kiful-Esrr ve Matlaul-Envr simli Mesnev

erhi

Yrd. Do. Dr. brahim KUNT 275

Seluk . Edebiyat Fakltesi

* * * 5. Tebli: Kurn Tefsirinde Belat: iirle stihd (Hric Tefsir Gele-

nei rneinde)

Yrd. Do. Dr. Hatice TEBER 289

Osmaniye Korkut Ata . lhiyat Fakltesi

* * * 6. Tebli: Kbe ve Sembolizm

Prof. Dr. Ali BAKKAL 297


MMAR 1. Tebli: Seluklu Bakenti Konyada Din Mimar

Prof. Dr. Ali BORAN 319

Seluk . Sanat ve Tasarm Fakltesi Dekan

8 SLM ve SANAT

2. Tebli: Anadolu Seluklu Yap Kitbelerindeki Din, Siyas ve Sos-

yal Gndermeler

Do. Dr. Nermin aman DOAN 359

Hacettepe . Edebiyat Fakltesi

* * * 3. Tebli: Osmanlllarn Mekkedeki mr ve n ve Tamir Faaliyetle-

rine Genel Bir Bak

Prof. Dr. Abdulkadir DNDAR 377

Ankara . lhiyat Fakltesi

* * * 4. Tebli: mmanuel Kantn Deha Estetiinde Ycelik Kavram Mimar

Sinan rnei: Edirnekap Mihrimah Sultan Camii

Yrd. Do. Dr. Aye EROLUAr. Gr. Esma EROLU 415

Gaziantep . lhiyat FakltesiErzurum Teknik . Mimarlk Fakltesi

* * * 5. Tebli: Gnmz Din Yaplarnda Kolayc Populer Yaklamnn D-

ndrdkleri: Antalya/Markantalya A.V.M. Mescidi rnei

Prof. Dr. Hsrev UBAI Zeki LEYLEK 443

Fatih Sultan Mehmed Vakf . Gzel Sanatlar Fakltesi Dekan Mar-

mara . Sosyal Bilimler Enstits

* * * 6. Tebli: Gnmz Cami Tezyntnda Estetik Problemler

Yrd. Do. Dr. Ali Fuat BAYSAL 455

Necmeddin Erbakan . Gzel Sanatlar Fakltesi

* * * TASAVVUFPSKOLOJ

1. Tebli: Tasavvufun Estetik Mcadelesinin Tezahr Olarak Sflerin Allah Gzeldir Gzeli Sever Hadisi Hakkndaki Yorumlar

Ar. Gr. Hac Bayram BAER 473

Yalova . slm limler Fakltesi

* * * 2. Tebli: Tasavvuf Perspektifte Nesnedeki Sanat ve Estetik Algs

Yrd. Do. Dr. Ali TENK 493


* * * 3. Tebli: Geleneki Perspektiften Sanat ve Maneviyat

Yrd. Do. Dr. Nurullah KOLTA 511

Trakya . lhiyat Fakltesi

NDEKLER 9

* * * 4. Tebli: Gnmz Trk Resminde slm Tasavvufunun Sembolik Yans-

malar

Do. Dr. Erol KILI 523

Akdeniz . Gzel Sanatlar Fakltesi

* * * 5. Tebli: Sanat ve Psikoloji Etkileimi: Geleneksel Trk slm Sanatlar

Merkezli Bir Okuma Denemesi

Yrd. Do. Dr. Orhan GRSU 553


* * * 6. Tebli: Cami: Kutsaln Kabar

Yrd. Do. Dr. Ahmet Murat ZEL 565

Yalova . slm limler Fakltesi

* * * MZK

1. Tebli: Emevler Dneminde Mzik Sanat/Zanaat ve Gsterilen lgi-

nin Nedenleri

Prof. Dr. Ramazan ALTINAY 577

Uak . Fen-Edebiyat Fakltesi

* * * 2. Tebli: Erken Dnem Abbs Toplumunda Msiknin Oluum ve Ge-

liim Sreci

Do. Dr. Ahmet GZEL 607

Karamanolu Mehmetbey niversitesi slm limler Fakltesi

* * * 3. Tebli: Osmanlnn lk Resm Konservatuar Drl-Elhn ve Mzik

Eitimi Asndan nemi

Do. Dr. Kubilay KOLUKIRIK 631

Hacbekta Veli . Gzel Sanatlar Fakltesi

* * * 4. Tebli: Mevlidin Sahnede cras in Bir Model nerisi

Ar. Gr. Selman BENLOLU 661

Marmara . Sosyal Bilimler Enstits

* * * 5. Tebli: Halk Edebiyatna slmiyetin Bir Yansmas Olarak Trklerde

hiret Kavram

erife Nihal ZEYBEK 669

Ankara . Sosyal Bilimler Enstits

10 SLM ve SANAT

* * * 6. Tebli: XX. Yzylda Mslman ve Mzik: Problemler ve zm neri-

leri

Dr. Pehll DZENL 689

Lleli Camii mam-Hatibi

* * * GRSEL SANATLAR RESM

1. Tebli: lemin Hayal Oluu ve Glge Oyunu

Ar. Gr. Feyza GLER 723

stanbul . lhiyat Fakltesi

* * * 2. Tebli: yetlerin Anlalmasn Gstermesi Bakmndan Resim Sa-

nat: Yaratl rnei

Prof. Dr. Bahattin YAMAN 733

Sleyman Demirel . lhiyat Fakltesi

* * * 3. Tebli: Sanat Tarihimizdeki lk Grafik stad Hattat Ahmed emseddin

Karahisr ve Sls Hurft Mek Murakka Eseri

Do. Dr. smail Hakk NAKLCOLU 737

Afyon Kocatepe . Gzel Sanatlar Fakltesi

* * * 4. Tebli: Anadolu Seluklu Ssleme Anlat Dili zerine Bir Deneme

Yrd. Do. Dr. Nusret ALGAN 765

Mersin . Gzel Sanatlar Fakltesi

* * * 5. Tebli: Sinema Sanatnda Temsil, Rol ve Hezl Kavramlarnn Fkh Ba-

k Asndan Deerlendirilmesi

Dr. smail GLLK 775

skdar cdiye lkokulu

* * * 6. Tebli: Sinemada Din Mesajlarn Ftr Sunumu: Mecid Mecid rnei

Yrd. Do. Dr. Bilal YORULMAZ 801

Marmara . lhiyat Fakltesi

NDEKLER 11

GENEL DEERLENDRMELER

Prof. Dr. Mahmut KAYA 817

SAV Ynetim Kurulu yesi

Prof. Dr. Ahmet YAMAN 819

Necmettin Erbakan . lhiyat Fakltesi, DB Din leri Yksek Kurulu

yesi

Prof. Dr. Turan KO 821

Sabahattin Zaim . slm limler Fakltesi Dekan

Prof. Dr. Hsrev SUBAI 822

Fatih Sultan Mehmed Vakf . Gzel Sanatlar Fakltesi Dekan

Do. Dr. Fatih ZKAFA 823

Seluk . Gzel Sanatlar Fakltesi

ZETLER(Trke, Arapa) ......................................................... 829

DZN ............................................................................................. 833

TAKDM

slm limler Aratrma Vakf (SAV) ve Akdeniz . lahiyat Fa-

kltesi ile mtereken, 07-09 Kasm 2014 tarihlerinde Akdeniz . Hukuk

Fakltesi Konferans Salonu'nda "slm ve Sanat" konulu tartmal ilm

bir toplant tertiplenmi ve bu toplantya eitli niversitelerden ilim

adamlar teblileriyle katlmtr.

gn devam eden toplantda Kuramsal ereve, Felsefe - Sosyo-

loji, Edebiyat - Sz Sanatlar, Mimar, Tasavvuf - Psikoloji, Mzik, Gzel

Sanatlar - Resim konulu tebliler sunulmutur.

Gerekletirilen bu ilm toplantnn amac, slm dnce tarihi ve

corafyasnda Fkh, Kelm, Mezhepler Tarihi ve Tasavvuf ile mimar, g-

zel sanatlar, geleneksel sanatlar, iir, edebiyat, msik ve estetik arasn-

daki balant ve etkileimin parametrelerini tesbit etmek,

Dier dinler ve slm ii eitli din akmlar ile her trl inan ve

bal bana inanma duygusunun kltrler aras etkileimdeki roln sa-

nat zerinden takip etmek,

slm dnyasnda her trl sanat dalyla ilgili yeni gelimeler hak-

knda bilim dnyasn haberdar etmek,

Hzl bir deiim ve geliimin yaand gnmz dnyasnda

slm sanatlarna olan ilgiyi arttrmak,

slm sanat bilincinin arttrlmas konusunda duyarllklar ve g-

nmz slm dnyasndaki sanat bilincini gelitirmek,

slmn eitli sanat dallaryla ilgili sylemini tesbit etmek,

slmn sanata bakn eitli ynleriyle tahlil etmek,

Teknoloji ve sanat bulumasnn toplumsal yansmalarn ortaya

koymak,

Sanat eserlerinin korunmas konusunda toplumsal bilinci arttr-

mak,

Sanatn ve sanatkrn deerini geni kitlelere anlatmaktr.

lahiyat Faklteleri, Gzel Sanatlar, Mimarlk, Edebiyat Faklte-

leri ve Konservatuvar gibi dier Yksek retim kurumlar, Yaygn Eitim

kurumlar, Sanatseverler, Sivil sanat kurulular ve topluluklar ve dier

14 SLM ve SANAT

bilim dallarndaki retim yeleri, lahiyat Fakltesi mezunlar, bilim in-

sanlar, niversite rencileri, din hizmetlerini sunanlar ve genel anlamda

ilgili herkes bu toplantnn hedef kitlesi kabul edilmitir.

Toplant ncesi lkemizin medya organlar bilgilendirilmi, hazr-

lanan tantm afileri bata lahiyat Faklteleri olmak zere nemli yer-

lere gnderilmi, posta yoluyla yaklak nde gelen 2.500 kiiye toplant

program ve davetiye gnderilerek toplantnn geni kitlelere duyurulmas

temin edilmitir.

07-09 Kasm 2014 tarihlerinde gerekletirilen bu ilm toplant, bu

alanda alma yapan ilim adamlarn, konu ile ilgilenen ok sayda aka-

demisyeni bir araya getirmi, halka ak yaplan bu toplantda slm ve

sanat konusu detaylaryla ele alnm, dinleyici kitlesinin aydnlatlmas

ve yol gsterici hviyeti cihetiyle son derece nemli bir toplant olmu ve

ayrca bundan sonraki benzer faaliyetlere de rnek tekil etmi, mterek

akademik faaliyetlerin artmasna imkn tannm, slm ve sanat konusu

hakknda bilgi al-veriinde bulunma frsat elde edilmitir.

Toplantnn nc gn tarih yerlere yaplan gezi, toplantya ka-

tlanlarn yreyi tanmalarna imkn salamtr.

Okuyanlara ve aratrmaclara nemli katk salayacan dn-

dmz bu almay benzer almalarn takip etmesi dilek ve midiyle,

toplant almalarndan bu eserin ortaya kmasna kadar geen srede

desteini aldmz herkese, deiik kademelerde emek veren, katkda bu-

lunan ahs, kurum ve kurululara, eserin basmn gerekletiren yay-

nevi mensuplarna bu vesile ile bir daha teekkr eder, baarlar dileriz.

Prof. Dr. Ali ZEK Prof. Dr. Ahmet GKE

slm limler Aratrma Vakf Akdeniz niversitesi

Mtevelli Heyet Bakan lahiyat Fakltesi Dekan

Kurn Tilveti

Toplant alnda Antalya Gebizli Diyanet Eitim Merkezi M-

dr Mustafa Kemal NDER tarafndan okunan Kurn- Kerim yetle-

rinin mealleri:

Neml Sresi: 88. yet.

Sen dalar grrsn de, onlar yerinde durur sanrsn. Oysa onlar

bulutlarn yrmesi gibi yrmektedirler. (Bu,) her eyi sapasalam ya-

pan Allah'n sanatdr. phesiz ki O, yaptklarnzdan tamamyla haber-

dardr.

Zuhruf Sresi: 68-73 yet.

Ey kullarm! Bugn size korku yoktur. Sizler zlmeyeceksiniz de.

(68) Onlar yetlerimize inanan ve mslman olan (kullarm)idiler. (69)

Siz ve eleriniz, arlanm olarak cennete giriniz! (70) Onlara altn tep-

siler ve kadehler dolatrlr. Orada canlarnn istedii, gzlerinin holan-

d her ey vardr. Ve siz, orada ebedi kalacaksnz. (71) "te yaptklar-

nza karlk size miras verilen cennet budur." (72) "Orada sizin iin bol

bol meyveler vardr, onlardan yersiniz" denilir. (73)

http://tanzil.net/#trans/tr.vakfi/27:88http://tanzil.net/#43:68http://tanzil.net/#43:69http://tanzil.net/#43:70http://tanzil.net/#43:71http://tanzil.net/#43:72http://tanzil.net/#43:73

16 SLM ve SANAT

Har Sresi: 24. yet

O, yaratan, var eden, ekil veren Allah'tr. En gzel isimler O' nun-

dur. Gklerde ve yerde olanlar O'nun ann yceltmektedirler. O, galiptir,

hikmet sahibidir.

Tn Sresi: 8. yetleri

ncire, zeytine, (1) Sina dana, (2) Ve u emin beldeye yemin ede-

rim ki, (3) Biz insan en gzel biimde yarattk. (4) Sonra da evirdik

aalarn aasna attk. (5) Fakat iman edip salih amel ileyenler iin

eksilmeyen devaml bir ecir vardr. (6) Artk bundan sonra, ceza gn

konusunda seni kim yalanlayabilir? (7) Allah, hkm verenlerin en s-

tn deil midir? (8)

AILI KONUMALARI

Prof. Dr. Ali ZEK

slm limler Aratrma Vakf Mtevelli Heyet Bakan

Muhterem hazirn!

Toplantmza katlan ve bize eref veren Akdeniz niversitesi

rektr yardmcs Sayn Prof. Dr. Ramazan etinkayaya, Kepez kayma-

kam Sayn Sava Tuncere, Akdeniz niversitesi lahiyat Fakltesi De-

kan Sayn Prof. Dr. Ahmet gkeye, Sayn l ve ile mftlerine, Sayn

Antalya Bykehir Belediye genel sekreter yardmcsna ve kymetli

misafirlere, vakfmz adna teekkrlerimi arz ediyor, hepinizi hr-

metle ve saygyla selamlyorum. Cenb- Hakdan salk ve fiyetler di-

liyorum.

Ayrca bu toplantya katlarak tebli sunacak olan ilim adamla-rna vakfmz adna kranlarm sunuyor, baarlar diliyorum. Bu vesi-leyle bu toplantnn milletimize, memleketimize, insanlk lemine ha-yrl olmasn Cenb- Allahtan niyaz ediyorum.

slm limler Aratrma Vakf (SAV) bundan krk drt yl nce 1970 ylnda stanbulda kurulmu bir aratrma vakfdr. Vakfmz u ana kadar yirmi milletleraras tartmal ilm toplant olmak zere top-lam yetmi dokuz tartmal ilm toplant tertip etmitir. Vakfmzn bu-gne kadar gerekletirdii btn toplantlarn tebli ve mzakere me-tinleri kitap haline getirilerek neredilmitir.

Vakfmz hakknda biraz bilgi vermek istiyorum. Bendeniz 1968 ylnda stanbul Yksek slm Enstitsnde hocalk yapyordum. Bu vakf kurma teebbs o senelerde balamtr. Neden byle bir vakf kurmak istedik? nk biz una inanyorduk ki, ilim sadece ilim olarak bir fayda temin etmez. Akl sadece akl olarak insana bir ey getirmez. Nitekim ilkel kabilelerde yaayan insanlarn da, sokaklarda dolaan pek ok insann da akl vardr ama bir ey eksiktir.

Akl, kendini tamamlayan ilim, tedbir, sanat, tecrbe ile birle-mezse insana fazla bir ey getirmez. Eer ilim adam aratrc deilse onun ilmi nakilden ibarettir. Yani bildiklerini sadece bakalarna nakle-der. Eskiler demi ki, ilim maluma tbdir Bizim bilgilerimiz aslnda

18 SLM ve SANAT

mevcuttur. Biz sadece onlar reniyor ve naklediyoruz. Ama bunun ya-nnda bir de icat eden var, ortaya bir eyler koyan var, yenilikler yapan akl var. te bu aratrma akldr. te bu maksatla biz bu vakf kurduk.

Vakfn gayesi: lm aratrma yapmak, yaptrmak ve aratrc limler yetitirmektir. Eer bugn dnyamzda ilm ve teknik gelimeler varsa bu, insanln yetitirdii aratrc limler sebebiyledir. Bizim ese-rimiz deildir. Hepimiz az-ok bilgili insanlarz ama asl bu teknolojiyi, bu gelimeyi salayan aratrc limlerdir.

Trkiyede atml yllarda bu sahada hibir aratrc yoktu. Biz bu vakf kurduumuz zaman on sene hibir alma yapamadk. nk aratrc bulamadk. On sene sonra yava yava aratrmalar balad. Ben bir akademisyen olarak konuuyorum. Bu gn Trkiye teknik saha-larda gerekten bir hayli ilerlemitir. Ama unu kabul edelim ki, sosyal bilimlerde olduka gerideyiz. Bugn Trkiyede dnya apnda herkese faydal olacak bir sosyoloumuz var m? nk fenn ilimler ne kadar nemli ise sosyal ilimler de o kadar nemlidir.

Bu toplantnn konusu olan slm ve Sanat ok nemli bir ko-nudur. slm aslnda bir sanattr. nk sanattan ne anlyorsak odur. slmiyet yce bir inancn son derece gelimi tatbikatdr.

Burada ksaca bir hatram anlatmak istiyorum: Orta Asya Trk Cumhuriyetleri istiklaline kavuunca stanbuldan Aydnlar Oca ola-rak Azerbaycan ve zbekistana seksen kiilik bir grup ve zel bir uakla seyahat tertip ettik. Azerbaycann bakenti Bakde Ategede Mbedi var. Mbedi biraz gelitirmiler ve eski insanlarn nasl tapndklarn gsteren bir takm resimler, karikatrler ve bilgiler var. Ben bir Msl-man olarak gerek mnda slm orada rendim. nk bu atege-deye inden, Hindistandan insanlar geliyor. Mbedin bulunduu o blgeye yaklatklar zaman dizlerinin zerine kyorlar ve diz s-tnde geliyorlar. Sonra gnahlarnn affedilmesi iin kendine vurma ve kendini dme gibi eziyet sistemi var. Bir de yanma program var. Me-sel, gnahlarnn affedilmesi iin snmemi kirecin zerine yatyorlar. Terledii zamanda o kire yanmaya balyor ve o acy duyuyor. Bu r-nekleri grdm zaman slmiyetin ne kadar yce bir inan olduunu anladm. nk slmiyette her ey kul ile Allah arasndadr. Gnah kul iler ama (dilerse) Allah affeder. Kiinin kendisine eziyet etmesine gerek yoktur.

AILI KONUMALARI 19

Eer biz bu Mslmanl tam olarak anlam olsak bize yeter. Onun iin Akdeniz niversitesi lahiyat Fakltesinin bize byle bir tek-lifi geldii zaman biz de bu teklifi inceledik ve byle bir toplantnn vak-fmzla birlikte yaplmasna karar verdik.

Toplumda ok tartlan bir hususa daha temas etmek istiyorum. slmda resim ve dier sanatlar var m, yok mu? Bunlarn hepsi slmda var ama yorumlayan limlerin yorumunda bunlar yok. Bugn bizim ektiimiz skntlar da zaten yorumlardan kaynaklanyor.

Mesel; Efendimize zerinde baz ekillerin bulunduu bir kaf-tan hediye ediliyor. Efendimiz kaftan alyor ve sahabeden birine: Bunu sen giy diyor. Kendisi giymiyor ama sahabenin giymesi iin hediye edi-yor. Eer resim, ekil slma ters olmu olsayd sahabenin giymesine de msaade etmezdi.

Mesel, Efendimiz kendisi soan ve sarmsak yemiyor ama saha-benin yemesini tavsiye ediyor. Biz soan, sarmsa haram etmiyoruz ama resim yapmay, ekil yapmay haram ediyoruz. Nedir bu? Yorum-dur. Nasl anlyorsak yledir. nk bir Hadis-i Kudsde:

Benim kuluma olan mumelem, kulumun anlayna baldr. Diledii gibi anlasn buyrulmutur. Bu Hadis-i Kuds fkh ilminin te-melini tekil eder. Fkh ilmi, ilm-i zanndir ilm-i kat deildir. Onun iin insann artlar deitii mddete fkh kaideler de devaml deiir. slm limleri olarak bizim zorlatrc deil de kolaylatrc yorumlar yapmamz lazm. Cenb- Hak yetkiyi insana vermitir. Nasl anlarsak, nasl uygularsak Cenb- Hak yle kabul ediyor. Onun iin bu trl me-seleleri yeniden aratrp, tetkik edip slma gre en doru ne ise onu bulmaya almamz lazmdr.

Cenb- Allah cmlemizi bu yolda hizmet eden kimselerden ey-lesin. Bu vesile ile tekrar hepinize vakfmz adna ve dier kurumlar adna teekkr ediyorum. Bu toplantnn faydal gemesi iin Cenb- Allaha dua ve niyaz ediyorum. nallah bundan sonra da byle toplan-tlarda bir araya gelmeyi Cenb- Hak nasip eder. Hepinize hrmet, sayg ve selmlarm takdim ve teekkr ederim.

Esselam aleykm ve rahmetullahi ve beraketh

Prof. Dr. Ahmet GKE

Akdeniz . lahiyat Fakltesi Dekan

Saygdeer Misafirler!

Akdeniz niversitesi lhiyat Fakltesi ve slm limler Ara-trma Vakfnn birlikte dzenledii slm ve Sanat Sempozyumuna ho geldiniz, eref verdiniz!...

Bir medeniyetin esasl gstergelerinden biridir sanat. Baka bir ifdeyle sanat, bir medeniyete kaynaklk edip can veren inan, ahlk ve dnya gr ile yaay biiminin estetik hviyet kazanm hlidir. Byle olduu iindir ki sanat, ait olduu medeniyetin kurucu ilkelerin-den soyutlanamaz.

Endlsten Endonezyaya, Asyann ortasndan Afrikann t derinliklerine kadar Mslmanlarn elinde canlanan sanat da biztih slm dncesinin varlk, bilgi ve deer anlayndan neet etmitir. Bu anlay, kendisi gzel / ceml olup, gzellii / cemli seven Sni-i Hakk olan Yce Yaratcnn birliini / tevhdi merkeze alan, Onun insanla gnderdii son yazl mesaj Kurn- Kerm ile, bu mesaj duyuran Hz. Peygamberi ilham kayna kabul eden ve deer yarglarn bu iki kay-naktan alan, son derece zgn ve gz kamatrc bir sanat gereini do-urmutur.

te bu ilm toplantda, tarih sre ierisinde bu ihy faaliyeti-nin eitli sanat dallarndaki izdmlerini kefetmeye alacaz. Bu balamda slm dnce tarihi ve corafyasnda Fkh, Kelm ve Tasav-vuf ile mimar, gzel sanatlar, grsel sanatlar, geleneksel sanatlar, iir, edebiyat, msik ve estetik arasndaki balant ve etkileimin paramet-relerini tesbit etmek, slm ve Sanat ilikisini kavramamzda nemli kat-klar salayacaktr. Hatt dier dinler ve slm ii eitli din akmlar ile her trl inan ve bal bana inanma duygusunun kltrler aras etki-leimdeki roln, sanat zerinden takip etme imkn da bulacaz.

33 ayr Faklte, 4 Enstit ve dier kurululardan alannda uzman toplam 56 bilim insan ve aratrmacnn katld sempozyumumuzda, 2 gn boyunca 7 ayr oturumda toplam 43 bildiri sunulacak. Cumartesi gn en son deerlendirme oturumunda ise, bu ilm toplantda ortaya kan sonular tartlacak. Sunacaklar teblileriyle sempozyumumuzu onurlandran deerli bilim insanlarna ayr ayr kranlarm sunuyo-rum.

AILI KONUMALARI 21

slm ve Sanat toplantmzn en gzel ekilde icra edilmesi iin her trl destei salayan kurum ve kurululara sonsuz teekkrlerimizi arz ederiz: Bu balamda Sayn Prof. Dr. Ali ZEK hocamzn ahsnda slm limler Aratrma Vakfna, Saygdeer Rektrmz Prof. Dr. s-rafil KURTCEPHEye, Antalya l Mftmz Sayn Osman ARTANa, An-talya Bykehir Belediye Bakan Sayn Menderes TRELe ve Elmal Belediye Bakan Sayn mit ZTEKNe, Fakltemiz adna teekkrle-rimizi sunuyorum.

Ayrca bu sempozyumun en iyi ekilde yrtlmesi iin canlabala alan bir ekibimiz var. Bata Sempozyumun sekreterliini byk bir zveriyle yrten Yrd. Do. Dr. eref GK ve SAVdan Dr. smail KURT, Ahmet YILDIZ ve Seyit Ali TZ olmak zere, yardmclarm Do. Dr. Rfat ATAY ve Yrd. Do. Dr. Yasin PGNe, sekreteryada yer alan Aratrma Grevlisi arkadalarma, rencilerimize, Faklte Sekreteri-mize, yldr dzenlediimiz sempozyumlarn sunuculuunu profes-yonelce yrten Elmal mer Paa Camii mam-Hatbi Mehmet KO-UKa ve emei geen herkese teekkr ederim.

Tam bir bilim leni eklinde geeceini umduum Sempozyu-mun baaryla tamamlanmasn temenni eder, hepinize muhabbet ve hrmetlerimi arz ederim.

Prof. Dr. Ramazan ETNKAYA

Akdeniz niversitesi Rektr Yardmcs

Sayn kaymakamm, protokoln deerli yeleri, deerli bilim in-sanlar, deerli katlmclar! Her eyden nce sizleri saygyla selamlaya-rak szlerime balamak istiyorum. Toplantya rektrmz Sayn Prof. Dr. srafil Kurtcephe katlacaklard ama ani rahatszlndan dolay ka-tlamadlar. Sizlere selamlarn ve baar dileklerini iletmek istiyorum.

Akdeniz niversitesi deiik disiplinlerde olduka baarl bir e-kilde almalarna devam etmekte, gerek Trkiye iinde ulusal apta, gerekse uluslararas alanda kendinden srekli olarak sz ettirmektedir. lahiyat Fakltemiz sosyal bilimler alannda, din bilimler alannda daha Trkiyenin en yeni lahiyat Fakltelerinden birisi olmasna ramen, ol-duka baarl almalara imza attn grmekten mutluluk duyuyo-ruz. Biraz nce dekan hocamzda ifade etti yl iinde bu toplant gibi byk apl katlm olan byk ilm toplant dzenleme baars gs-termitir. Ben bu baarlarndan dolay da kendilerini tebrik ediyorum. Ayrca slm ve Sanat konulu bu ilm toplanty dzenleme noktasnda

22 SLM ve SANAT

verdikleri katkdan dolay slm limler Aratrma Vakfna ayrca teek-kr ediyor kendilerine sayglar sunuyorum.

Sanat deyince aklmza Sni-i Hakm-i Zlcellin ve Sni-i Hakm-i Zlcemlin veya Sni-i Hakm-i Zlkeml de denilebilir esma-snn ipular ve u kinattaki esmasnn tecellileri olan sanat okuyabi-len insanlar olan sanatkrlarn aramzda olmas ve bugnler ierisinde ilm toplant boyunca bu konular tartacak olmalar bizim iin olduka nemli. Dorudan benim alanm olmad iin bu konulara fazla gir-meye cesaret de edemiyorum, yanl bir ey sylemekten de ekiniyo-rum. Bu gn iinde bu konularda birok eyin ortaya kacan ve ok gzel eylerin tartlacan umuyor ve temenni ediyorum.

Ben daha fazla szlerimizi uzatmak istemiyorum. naallah bu tr ilm toplantlarn devamn ve SAV gibi dier vakflarmzn da ben-zer katklar vermesini diliyor, kendilerine sayglar sunuyorum. Btn katlmclara tekrar teekkr ederek ho geldiniz diyorum. Sempozyu-mun baarl gemesini temenni ediyor, sayglar sunuyorum.

AILI KONFERANSI

slm Estetii ve Sanat

Prof. Dr. Turan KO (Sabahattin Zaim . slm limler Fakltesi Dekan)

slm estetii, slm sanat, slm felsefesi ve slm hukuku gibi tamlama ya da daha yerinde bir ifadeyle adlandrmalar, ilk bakta bir din ve medeniyetin belli baz kurum ya da baarlarna atfta bulunan nesnel adlandrmalar olarak grnmektedir. Ancak, bu tr adlandrma-lara daha yakndan bakldnda, bunlarn belli bir bak asn ve iba-renin dellet ettii eye (msemm) kar mesafeli duruu yanstan ad-landrmalar olduu grlr. Aka ifade etmek gerekirse, bu tr adlan-drmalar, bir yerde nesnel bir yaklam veya tarafsz bir duruu dile ge-tiren isimlendirmelerdir. Ama baka bir adan bakldnda, bu dil veya byle bir adlandrmann, her eyden nce atfta bulunduu ey kar-snda bir eit kaytszln, hatta ona yabanclamann bir ifadesi oldu-unu rahatlkla syleyebiliriz. Hatta bu tr ifadeler, son tahlilde ve her eyden nce oryantalistik bir bak asn yanstan ifadeler olarak kar-mza kmaktadr.

Bir medeniyete ait herhangi bir kurum, kavram ya da telakki an-lam ve nemini o medeniyet btn iinde tuttuu yerden ve o mede-niyet iinde oynad rolden alr. Medeniyet kendisini bu kurum ve kav-ramlarla grnr ve bilinir klar. Bunlar, belli zaman ve zemin artlar zerinden dorudan doruya o medeniyeti dile getirir ve onu temsil eder. yle ki, hibir medeniyet veya din, kendi g ve durumundan emin olduu yerde, kendi kurum ve oluumlarndan sz ederken veya bu konularda bir adlandrma yaparken, ayrca kendi adn zikretme ih-tiyac hissetmez. Byk medeniyetlerin ihtiam dnemlerindeki bu tr etkinlilerine baktmzda bunu aka grrz. Daha ak bir syle-yile, kendinden emin bir medeniyet kendi kurum ya da disiplinlerini kendi adn zikretmeden anar. Bu tr kurum ve benzeri oluumlarn, ait olduklar btnn adyla zikredilmesi olduka yeni bir eydir ve son -

24 SLM ve SANAT

zmlemede, bir yerde ama biraz arpk bir biimde, o btnn kendi-sini grme biimini yanstr. Bu durumun, psikolojik kendisinin far-knda olarak yaama (self-conscious) tecrbesiyle bir ilgisi olduu sy-lenebilir. Byle bir tecrbede insan, arlkl olarak bakasnn gzeti-minde yaad duygusuna veya zehabna kaplr; tm yapp ettiklerini bakalar denetleniyormu duygusu iinde gerekletirir; dolaysyla bir ekilde bakalarna gre ve bakalar iin yaar.

Medeniyetimizin tarihsel sre iindeki almlarna bakt-mzda, bilebildiim kadaryla, yirminci yzyla gelinceye kadar bilim, ahlk, hukuk, iktisat ve benzeri hibir alanda, hibir kurum, kitap, kav-ram ya da disiplinin banda ayrca bir slm n taks kullanma ihti-yac hissedilmemitir. mam Earnin Makltul-slmiyyn adl kita-bnda geen slmiyyn kelimesi de bugn slm kelimesinden anla-dmz anlamda deildir. Bu durum, slm medeniyetinin tarihsel tec-rbelerinde ve zellikle ihtiam dnemlerinde nasl bir zgven iinde olduu ve nasl bir kendini grme biimine sahip bulunduunu gsterir.

mdi, bugn ska kullandmz slm sanat veya slm este-tii gibi tanm ve tamlamalarn medeniyetimizin ada tecrbesini ve bir yerde kendimizi gr biimini yanstan yeni ve hatta biraz arpk bir adlandrma olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bu durum veya byle bir adlandrma, slm sanat ve estetiini sanat ve estetik kmelerinin herhangi bir altkmesi olarak grld gereini ifade eder. Dahas, byle bir adlandrma ya da bak asn mantk sonucuna gtrecek olursak, bundan, slmn veya medeniyetimizin, hakikati olsa olsa an-cak ksm bir ekilde ifade ettii, btnn tam olarak ancak estetik veya sanat denen byk kmede yakalanabilecei sonucu kar. Bu durum medeniyetimizin hakikat idrakinin kabul edebilecei, kaldrabi-lecei ve katlanabilecei bir sonu ya da yaklam deildir. Medeniyeti-mizin kurucu kayna veya farkl bir adlandrma ile, dayana olan Kurna baktmzda veya bu medeniyetin tarihsel sre iinde temsil edici sentezleri olan gerek sanat, gerekse baka alanlardaki gz alc eserleri gz nne getirdiimizde byle bir adlandrmann ne denli ku-surlu ve arpk olduu aka grlecektir.

Dorusu, imdi iinde bulunduumuz ortamda yle bir konum-dayz ki atflar ok daha baka yerlere uzanan veya yerine oturmayan bu tr adlandrma ya da tamlamalar kullanmaktan bir yerde kanam-yoruz. Her yerde ve hemen herkesin dil ve syleminde bu tr ifadelerle karlayoruz. Kanaatimce, burada tutulmas gereken en salkl yol bu

AILI KONFERANSI 25

tr adlandrmalardan elden geldiince kanmak ve kullanmak zorunda kaldmz durumlarda da bunlarn bilgi dzeyinde yaplm zihn bir snflama olduunun farknda olarak kullanmaktr. Ve ak konumak gerekirse kullanyoruz da. Evet, slm sanat ve slm estetii gibi, nnde slm kelimesi olan bir tamlama, szgelimi ngilizce konuan bir dnyada bir eyler ifade edebilir; ama bu tr tamlamalarn slm dnyasnda da ayn anlamda ve ayn ierikle kullanlyor olmas insanda buruk bir tat brakmakta ve izah g zihn burkulmalara sebep olmak-tadr. Daha ak konumak gerekirse, bunlar ciddi bir zihn krlmaya iaret etmektedir. Zira bu tr kullanmlar kltr ve medeniyetimizin di-lindeki ciddi semantik ve sentaktik krlmalarn gstergeleridir.1

Bu tr adlandrmalar sanat szkonusu olduunda, salt zihn kav-rayn tesine geerek tecrbe ile de ilgili bir boyut kazanabilmektedir. Zira sanatmz, szgelimi grsel dzeyde, salt gze hitap eden ynyle ele alp deerlendirmek son derece eksik olur. Burada grsel unsurlar kadar neyin grnd, gsterilmeye alld, yani muhteva da nemlidir. Sanat eserlerimiz muhtevann, ze ilikin kavrayn artistik ifadeleridir. Medeniyetimizin kendisini gerekletiriinin nemli bir gstergesi olan sanat eserleri asl anlam ve nemini bu medeniyetin bir dili olmasnda bulur. Sanat eserleri, sahih ve temsil edici tezahrlerinde medeniyeti btn olarak gren bir dil mkemmelliine ular. Bu dil, yerine gre dnem ve blge artlarnn etkisini de yanstarak ve gerek-tiinde baka medeniyetlerden devirdii deerleri de sylemine kata-rak, her eyden nce medeniyetin kendi varlk, bilgi ve deer telakkisini da vurur. Bu bakmdan, sanat eserleri hakikat idrakini grnr klma-nn mstesna yollarndan biri olarak kar karmza. Sahih sanat eser-lerinde zle biim ayrlmaz bir btn oluturur. Byle sahih bir bak ve isabetli bir dilin yakaland yer ve durumlarda medeniyetin kendisini gr tarz ve ben bilinci daha dorudan ve sahih bir ifadeye kavuur. Medeniyetin kendisini grnr klma iinde yakalad sahih dilin hkim olduu dnemlerde baka kltr ve medeniyetlerin dil ve sy-

1 SAM Yaynlar arasnda kan slm Estetii adl kitabma, burada dile getirmeye altm dncelerden hareketle, Hsn Cemal adn vermitim. SAM Yayn Kurulundaki yetkililerin, kitabn adnn mesajn dorudan vermesinin daha iyi olaca ynndeki srarlar zerine ve uzun tartmalardan sonra slm Estetii adna raz oldum. Ak konumak gerekirse, gnlm hl Hsn Cemalde. sabetli olann da bu olduunu dnyorum.

26 SLM ve SANAT

lemi ikinci sradan ve gerilerden duyulan bir ses haline gelir. Medeniye-timizin ihtiaml dnemlerinde durum byleydi. Modern dnemlere ge-lindiinde, Bat medeniyetinden derin bir ekilde etkilenmi olmamz olgusu kendi medeniyetimizin sesinin kslmasna veya en azndan baz alardan hi duyulmamasna neden olmutur.

Gerekten, modern zamanlarda slm dnyasnn Bat medeniye-tinden, nce bilim ve teknoloji alannda olmak zere, giderek her alana siryet edecek ekilde derin bir ekilde etkilenmi olmas olgusu kendi zgn duyu, alglay, anlay, anlamlandr g ve yetisinde byk burkuntular oluturmu, sonunda dil ve syleminde telafisi zor krlma-lara yol amtr. Ksaca, Bat medeniyetinin ar farknda olma tecr-besi, karlnda btn slm dnyasna, yukarda szn ettiimiz, kendisinin farknda olarak yaama tecrbesini yaatmtr. Bu duru-mun psikolojik, sosyolojik, ahlk, ekonomik, siyasi, teolojik ve elbette estetik ve artistik adan da ok byk olumsuzluklar olmutur. Her eyden nce, herhangi bir durum ya da olayla ilgili anlama, anlamlan-drma, deerlendirme l ve yaklamlarmzda byk farkllklar olu-mutur. Tabi, bu durum sanat anlayn, sanatsal dil ve sylemi de et-kilemitir.

Elbette, farkl kltr ve medeniyetlerle karlamamz kanl-mazdr. Hatta bir medeniyetin, baka kltr ve medeniyetlerle srekli iliki iinde olmas da gerekir. Zira bir medeniyetin kendi iine kapanp kalmamas iin baka medeniyetleri iyi tanmas, onlarn yorum ve yak-lamlarndan yararlanarak yeni sentezlere ulamas, bylece kendimi srekli yenilemesi son derece olumlu bir eydir. Bu, slm medeniyeti iin de szkonusudur. Burada nemli olan, bu yeni yorum ve yaklam-larla yeni sentezlere ulama srecinde kendi medeniyetimizin esas al-d varlk, bilgi ve deer anlayna sadk kalmaktr.

Bilindii gibi, medeniyetimiz tarihte ok sayda farkl kltr, me-deniyet, din, din ve felsef reti ile karlam ve btn bu karla-malarda, olumlu ve deer ifade eden birtakm unsurlar bnyesine ka-tarak kendisini yenilemi ve her defasnda kendisini daha bir zinde k-larak tarihteki yerini almtr.

Gerekten, sanatsal dil, felsef, bilimsel, ahlk diller gibi bir dildir ve hibir dil ya da sylem de varolu tecrbesi, hakikat idraki ve telak-kisini ifadeye artistik dil ve sylemden daha yakn, daha dorudan veya onun kadar scak deildir. Sanatmz, her tr ve dzeyde, eitli ekil ve

AILI KONFERANSI 27

tarzlarda gelitirdii ifade tarzlaryla niha anlamda medeniyetimizin yasland hakikat idrakinin kulaa, gze ve gnle hitap eden bir sesi olmutur. Bu zellii ile bu dil, yani sanat, tarihsel sre iinde felsefe, hikmet, kelam, ahlk ve tasavvuf dilinin hizasnda bir yerde durmu, bu dillere aykr bir sylem gelitirmek yle dursun, onlarn semantik ie-riklerinin daha iyi anlalmas, daha derinden ve gze, gnle hitap ede-cek ekilde kavranmas konusunda nemli bir ilev grmtr. Ksaca, slm sanatnn dili, slm iman stnde ykselen medeniyetin tarihsel sre iinde farkl dnem ve blge artlarn da grerek gelitirdii bir dili olmutur. Bu sanat her tr ve dzeydeki almlarnda bal olduu gelenek izgisinden sapmadan ve her dalda kendi klasiini de olutura-rak bal olduu hakikate tercman olmaya alm, din karsnda asla bamsz bir stat elde etme abas iinde olmamtr. Ksaca, bu sanat, zellikle kuatc temsil edici zellii olan Cami mmrsi gibi sanat eserleri ile ilgili olarak, Bunlar nedir? diye bir soru sorulduunda, slm diye cevaplandrabileceimiz bir konumda olmutur.

slm sanat slmn dnya grnn dilidir. Bu dilin her ey-den nce gzettii veya gz nnde bulundurduu husus Tevhid ol-mutur. ster mmr ve hsnhat gibi grsel alanda olsun, ister ezan, ilah ve iir gibi iitsel ve edeb alanda olsun, btn sanatlar Tevhide yaslanmtr. Tevhid, mesajn estetik ifadesi olarak, bu sanatn en bata gzettii ilke olmutur. Ksaca, slm sanat her trl gerekleiiyle imann estetik boyutunun bu sanatn ele ald alana uygun bir dil ile tezahrdr. Kald ki iman tecrbesi de bir ynyle estetik bir tecrbe-dir.

slm sanat, varl ya da varoluu asl kayna zerinden okuyan bir konuma sahip olduundan, her dnem ve dzeydeki almlarnda olgu-deer ayrmna asla yer vermemitir. Bu bakmdan, ar sembo-lizme kaplarak fni olan Bki olann yerine ikame etme anlayna hi-bir zaman yz vermemitir. Bu sanat, tan ta olduu, insann insan olduu ve Hlkn da Hlk olduu anlayna sonuna dek sadk kalm, bu anlay artistik bir form iinde gz kamatrc bir ekilde ifadeye kavuturmutur.

slm sanatnn ayrt edici zelliklerinden biri de insann gzne, gnlne, kulana, ruhuna, aklna ve srrna hep birden hitap eden bir dille konumu olmasdr. Bu zellii ile bu sanat insann ve lemdeki esrarn kefinde nemli bir ara olarak ilev grmtr. Baka bir ifa-deyle, bu sanat mahede lemini gayba balayan bir kpr olmay bir

28 SLM ve SANAT

meziyet bilmitir. slm varlk ve hayat telakkisinin grnr ve hissedi-lir klnmasnda bu sanat son derece ayrcalkl bir yerde durur. Zira bu sanat srekli hakikati ifade ve ilk etmenin yollarn aram, sekin ve temsil edici rneklerinde de bunu baardn gstermitir. Bu sanatn dilini anlayan bir insan lemde asla yalnz olmadn anlar.

yle bir lesi var ki em-i cnn Fnsuna smaz smnn

slm sanatnn pratik hayatta her eyden nce gzettii gayesi ise hayatn gzelletirilmesi ve anlamllnn gsterilmesi olmutur. Bu sanatn epistemolojik ve pratik gayesine ina olan biri olan olduu grme yolunda belli bir donanm kazanr. Zira bu sanatta gayb ile ehdet lemi, tenzih ile tebih ortak ve szme bir dil zerinden m-kemmel bir ifadeye kavuur. Zihn kavray ile gnln yakalad haki-kat ayn kanalda buluarak ve ayn dili paylaarak bize daha derin, an-laml, nitelikli hayatn grlmemi boyutlarn yaatr. Deil mi ki bu sanat idrakimizi gayba sarktmann veya ykseltmenin nemli bir arac olarak i grmektedir. Burada btne alma szkonusudur. Sleyma-niye Camii ile Sleyman elebinin mevlidi veya Sezai Karakoun Esir Kentten zlkeye iiri, form olarak ok farkl olsalar da, ayn yerden bakar ve ayn z paylar.

slm sanatnn szkonusu bu epistemolojik ve pratik gayesi ya-nnda ve bunlarla birlikte anlmas gereken nemli bir zellii de, bu sanatn, Kurnn indii veya Hz. Peygamberin hayatta olduu gnler-deki his ve heyecana andran duygular artran, bu tr duygularn yeniden yeermesine vesile olabilecek bir g ya da istidada sahip ol-masdr. Zaten bu sanat dil ve sylemiyle Hz. Peygamberin hayatnn, bu hayatn daha sonraki dnem ve evrelerde hassas ruhlar tarafndan almlan ve alglannn bir alm olarak ortaya kmtr. Medeniye-timizin hemen her alandaki estetik tezahrleri slmn hakikat tasav-vurunun daha derinden ve daha yakndan hissedilmesi konusunda bir ortam salar.

Nihyet slm sanat iman tecrbesine yaslanan boyutuyla insa-nn kendini gerekletirmesinin son derece nemli bir arac olarak or-taya kar. Bu sanat Allahn yaratmasna, yaratklarna ve vahyin geldii kanala sonuna dek ak olan duyarll ile din ve medeniyetimizin nemli bir dili olarak ortaya kmtr. Bu dil, bizden, kendisine kar,

AILI KONFERANSI 29

tercman olduu telakkiye benzer bir telakkiye sahip olmamz talep eder. Daha ak bir syleyile, medeniyetimizin estetik tezahrleri olan sanat eserleri, ortaya k srelerinde, sanatnn, Allahn iradesine bal bir kalem ucu, bir sad, bir eki darbesi olduu duyarll ile or-taya konmu eserlerdir. Bunlar en sonu, bizim telakkimizde Rahman tecelli ile bulumann gstergeleri olarak yer alrlar. Deil mi ki her ey fnidir.

Ey hme eser senin deildir. Ey eb bu seher senin deildir.

07 Kasm 2014 Cuma

I. OTURUM

KURAMSAL EREVE

Bakan: Prof. Dr. Yldray ZBEK

(Akdeniz . Edebiyat Fakltesi Dekan)

1. Tebli: Sanat ile Dnin Baz Ortak Ynleri zerine Prof. Dr. Nevzat TARTI (Yznc Yl . lhiyat Fakltesi)

* * * 2. Tebli: Din Sanat likisi Balamnda Din Tecrbenin Sanat Ruhuna Etkisi Yrd. Do. Dr. Yasin PGN (Akdeniz . lhiyat Fakltesi)

* * * 3. Tebli: Vcud ve Yn Mustafa AYDOAN (ir, Edebiyat Ortam Dergisi Yayn Ynetmeni)

* * * 4. Tebli: slm ve Modern Sanat Prof. Dr. Yksel BNGL (Atlm . Gzel Sanatlar Tasarm ve Mimarlk Fakltesi)

* * * 5. Tebli: slm Sanatnn Geliimini Engelleyen Kimi Kelm Yorumlar Prof. Dr. brahim COKUN (Necmettin Erbakan . lhiyat Fakltesi)

* * * 6. Tebli: slm ve Sanat Balamnda Baz Merasimler ve Msik Do. Dr. Hseyin AKPINAR (Harran . lhiyat Fakltesi)

SANAT LE DNN BAZI ORTAK YNLER ZERNE

BR DENEME

Nevzat TARTI

GR

nsan, arz baz durumlar dnda, yeryzn kendisine yarar ve daha yaanlr hale getirmek iin birtakm abalar iindedir. Bu he-defi gerekletirmede sanat ve din, onun nemli iki yardmcsdr. Bu almada insann daha ok estetik manev duygularn doyuran sanat ile manev ve soyut ihtiyalarn karlayan dinin, ortak baz ynleri ele alnacaktr.

Tebliin ana temas, din ile sanat arasnda benzerlikler var m-dr? eklinde bir soruya dayanmaktadr. Buna bal olarak sorular yle devam etmektedir:

- Din ve sanat arasnda varolu ve kken asndan benzerlik var mdr?

- Din ile sanatn kayna ayn m yoksa farkl mdr? - Din ve sanatn hedeflerini birletirmek mmkn mdr? - Din ve sanatn tezahrleri arasnda benzerlik kurma imkn var

mdr? - Dindr ile sanatkr benzetmek mmkn mdr?

Bu sorulara baz gerekelerle olumsuz cevaplar vermek, hatta belki bu yaklam gereksiz ve anlamsz grerek kar kmak sz ko-nusu olabilir. Bu durumda konumaya gerek kalmaz. Fakat sorular imkn dhilinde grlrse o zaman zerinde dnlecek, konuula-cak, yazlacak ve tartlacak birtakm hususlar bulunduu anlalr.

I. VARLIK AISINDAN DN ve SANAT

Bireysel ve toplumsal boyutlaryla varolusal anlamda din ile sa-nat arasnda bir ortaklk sz konusudur. Ancak sanatn din gibi zorunlu bir ihtiya olup olmad ya da lks saylp saylmadna ynelik farkl deerlendirmeler bulunmaktadr.

Prof. Dr., Yznc Yl . lahiyat Fakltesi, [email protected].

34 SLM ve SANAT

rnein bn Haldun (. 808/1406) sanat madd imknlarla ili-kilendirmitir. Ona gre sanat zaruri ekonomik ihtiyalarn stesinden gelmi ve gelimi toplumlarda ortaya kar, refah dzeyi ykseldike insanlar sanata ynelirler.1 Bazlarnca da sanat, gzellik, gzellik ise zenginlik olarak nitelenmi ve bu yzden yoksul halk kitlesine sanat sevdirmek adeta imknszlamtr.2

slm sanatnn, slmn kendisi iin yaamsal deerde olup ol-madn gndeme getiren bir evrensel hakikat savunucusu olan Titus Burckhardt (. 1984), her Mslmann, bu soruya hayr yantn vere-ceini sylemektedir. nk ona gre slmn varl hibir kltrel arta bal deildir.3 Yine ona gre balangta slmn sanata ihtiyac yoktu. Esasen hibir din dnyaya ayak bastnda sanatla ilgilenmez. Bu tr ihtiyalar, tpk indirilen kitap hakknda geni yorumlar gibi, sonra-dan ortaya kmaktadr.4

smail Hakk Baltacolu ise, tam tersi bir yaklamla sanat ile di-nin varlk ve gereklilik asndan ortaklna dikkat ekmektedir. Ona gre btn sosyal kurumlar arasnda sanatn zel bir konumu vardr. O birok estetikinin ileri srd gibi lks olmayp, tersine, din ve dil gibi toplumun ana kurumlarndan biridir. rnein ilkel kabul edilen to-temci toplumlarda bilim, teknik ve devlet gibi kurumlar bulunmazken, din, dil ve sanat vardr.5 Yine ona gre halkn varlksz olarak yaad ok defa grlse de, dinsiz ve sanatsz yaad hi grlmemitir. Kimi-leri resm sanatla halk sanatn kartrd iin, onu bir zenginlik ve lks kurumu olarak anlam ve bunda yanlmtr.6

Bu yndeki baka baz deerlendirmelere gre insanolu gzel sanatlardan hibir zaman ayrlamamtr. Dolaysyla medeniyetleri g-zel sanatlardan ayr dnmek mmkn olmamaktadr. 7

Varolu asndan ne kan tartmalardan bir bakas din ve sa-nat duygusunun insanda ne zamandan itibaren var olduu konusunda gereklemektedir. Bu balamda insann balangtan itibaren sanatsal

1 bn Haldun, Mukaddime, ev. Halil Kendir, stanbul, 2004, II, 593. 2 Nikolayevi Tolstoy, Sanat Nedir, ev. Baran Dural, stanbul, 2014, 89. 3 Titus Burckhardt, Akln Aynas Geleneksel Bilim ve Kutsal Sanat zerine Denemeler, Trkesi: Volkan Aynas, nsan Yaynlar, stanbul, 1994, 235. 4 Burckhardt, Geleneksel Bilim ve Kutsal Sanat zerine Denemeler, 250. 5 Ismayl Hakk Baltacolu, Trk Sanat Gelenekleri, Ankara . lahiyat Fakltesi Yllk Aratrmalar Dergisi, say: I, yl: 1956, Ankara, 1957, s. 2 6 Baltacolu, Trk Sanat Gelenekleri, s. 15. 7 Mustafa Kara, Din Hayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, Dergh Yaynlar, stanbul, 1999, 187.

Sanat ile Dnin Baz Ortak Ynleri zerine Bir Deneme 35

duyuya sahip olmad ve bunun toplumsal geliim iinde oluup by-d8 ynnde yaklamlar bulunduu gibi, yaratld zamandan beri var olduu9 ve bir bakma sanatn insanlkla yat olduu10 ynnde g-rler de vardr. Din duygu iinde ayn kabullerin mevcudiyeti, din ve sanat arasndaki bir benzerlii akla getirmektedir. Sleyman Uludan u aklamas bu bakmdan nemli bir deerlendirmedir:

phesiz ki, insan dier varlklardan ayran yegne hususiyet Dnme vasf deildir. Yksek hisler (Hissiyt- liyye) ad verilen es-tetik ve din hissi gibi duygular da sadece insana mahsus olan, ona hu-susiyet ve imtiyaz veren vasflardr. Din hissi gibi gzellik hissi de insa-nn yaratlnda ve ftratnda mevcuttur. nsan bu hislere doutan sa-hip bulunmaktadr slmiyet, insanlarn madd ve manev hi bir hu-susiyetini reddetmez. Tersine insanda yaratltan mevcut olan btn hususiyet, kabiliyet ve istidatlarn en uygun ve en mkemmel bir ekilde gelitirilmesini ve olgunlatrlmasn ister11 slm Dini ne kadar tabi ve ftr ise msik de o kadar tabi ve ftrdir. Msiknin ibtida maddesi olan ses ve l Allah tarafndan yaratlm ve insan ruhuna yerletiril-mitir.12

Kukusuz ihtiya hissetme veya ncelikler asndan din ve sanat arasnda ftrlikte benzerlik zerinde farkl deerlendirmeler yapan in-sanlar bulunacaktr. Deerlendirmeler nasl olursa olsun din duygu gibi, insandaki sanat duygusu ve tezahrlerinin de engellenmesi mm-kn grnmemektedir. Ancak her ikisinde de, deiik etkilerle sonra-dan ilerleme veya gerileme sz konusu olabilir.

II. SLM SANATININ KAYNAI

Tarih iinde Mslmanlar tarafndan retilen ve slm sanat diye isimlendirilen sanatn kaynann ne olduuna ynelik soruya farkl cevaplar verilmektedir. Bu cevaplar kategoride derlemek mmkndr: Sanatn ilahi vahy/Kurn kkenli olmas, toplumsal yap ve artlarn rn olmas ve insan ftratnda bulunup bir ekilde hare-kete gemesi.

8 Mukadder akr Aydn, Sanatta Eletirellik, Beta Basm, stanbul, 2002, 9 (Georg Lukacs, Estetik, Cilt: I, 155-156dan). 9 Sleyman Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, rfan Yaynevi, stanbul, 1976, s. 12. 10 Bayram Akdoan, Sanat, Sanat, Sanat Eseri ve Ahlk, Ankara . lahiyat Fakltesi Dergisi, XLII, s. 213. 11 Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, s. 11. 12 Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, s. 12.

36 SLM ve SANAT

1. Sanat Kurn ilikisi

Sanatn kayna olarak vahy ve Kurnn gsterilmesinin bir r-neini Muhammed Kutubun slm Dncesinde Sanat adl eserinde grmekteyiz. Ona gre slm sanatna ilham veren yegne kaynak Kurndr.13 Kinat, hayat ve insan iin kapsaml bir dnce sistemini bylesine ak ve kolay biimde ortaya koyan bir baka kitap yery-znde mevcut deildir. Sanat iin kaynak tekil edecek en byk potan-siyel bu dncedir. Kurn hibir kitapta bulunmayacak derecede s-tn, esiz ve gzel sanat hedefleri ve sanat metodunun rneklerini ih-tiva etmektedir. Bu yzden konu ve slb bakmndan Kurn- Kerim en mkemmel bir kaynaktr.14 Kukusuz Kurn bir din kitabdr, fakat din son derece geni ve kapsaml bir konu olduundan Mslmann his-sinde dinle sanat tam bir ahenk ve uyuma ierisindedir.15 Dolaysyla slm sanatlarnn yegne bavuru kayna Kurn- Kerimdir.16

Hseyin Nasr da, slm sanatnn toplumsal yapnn ve tarihin rn olduu ynndeki anlaylar eletirmekte17 ve slm sanatlarnn Vahiy kkenli olduunu savunmaktadr.18 Nasra gre slm sanatnn kkeni ve bu sanat douran gler, slmn dnya gr ve kutsal slm Vahyiyle ilikilendirilmelidir. stelik slm sanat ve slm ibadeti arasnda ibadetin nihai amac olan Allahn zikri asndan organik bir ahenk mevcuttur.19 Nasra gre slm sanatnn iki kayna, Kurn ve slm dnyasnda grlmez bir varlk olarak bulunan Hz. Peygamberin ruhudur.20 Bu iki kaynak olmasayd, hibir slm sanat olmazd. slm sanat, yalnzca Mslmanlar tarafndan yaratld iin deil, ayn za-manda slm vahyinden neet ettii iin slm sanatdr.21 slm sanat Tevhidin tezahrnn bir sonucudur.22

Bu servende Nasrn kafasnn net olmad anlalyor. Zira o grlerini aklamay yle srdrmektedir: Doal dnyann, Allahn

13Muhammed Kutub, slm Dncesinde Sanat, Trkesi: Akif Nuri, stanbul 1979, 279. 14 Kutub, slm Dncesinde Sanat, 280. 15 Kutub, slm Dncesinde Sanat, 281. 16 Kutub, slm Dncesinde Sanat, 282. 17Seyyid Hseyin Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, eviren: Ahmet Demirhan, nsan yaynlar, stanbul, 1992, 11. 18 Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, 12. 19 Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, 12. 20 Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, 14. 21 Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, 15. 22 Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, 16.


anlmasna (zikr) sebep olmas onun lah Sanat (Allah) tarafndan ya-ratlm olmasndandr. slm sanatnn insan zikre tamas, insan ta-rafndan oluturulmu olmasna ramen, mutlak olarak Allahtan gelen birey-st bir ilhamdan ve hikmetten neet etmesi nedeniyledir.23 slm sanat, Muhammed bereketten ve Kurn kaynakl bir hikmet yard-myla neet eden bir ilham tarafndan oluturulmutur.24 Burada Kurnn ve Hz. Peygamberin nerdii sanatlar ve formlar nedir? so-rusu akla geliyor. Bunun cevab verilmeden Nasr, lah Kelamn grsel tezahr olarak, kutsal hat sanat25, tevhid merkezli mmr"26 gibi ifadeleriyle slm sanatlarn kutsal olarak nitelemeye devam ediyor.

Bu aklamalardan ortaya kan sonuca gre Muhammed Kutub ve Hseyin Nasr, dinin bir sanat rettiinden ya da retilen sanatn va-hiy kaynakl olduundan bahsetmi, bir anlamda sanat ve din arasnda bir ortaklk kurmu grnyor. Hatta Eer slm yanl bir dinse, ilh bir mesaj deil de bir kiinin kafasndan kan bir sistemse, sonsuz g-zellikle donanm bu kadar ok eser verebilir miydi?27 eklinde slm sanatn znesi olarak gsteren bakalarna da rastlanmaktadr.

Fakat bu yaklamn zmesi gereken bir sorunu burada hatrlat-mak gerekmektedir. Gerekten Kurn ve snnet din davrann kay-na olduu gibi, sanatn da kayna, hatta znesi midir? Bunun iin sa-nat icraclarnn veya teorisyenlerin eserlerine baklmaldr. Burada r-nek kabilinden bn Sn ve Mimar Sinann sanatla ilgili almalarnda vahy ve din metinler erevesinde hareket edip etmediklerini grmek bize bir ipucu verecektir.

Mimar Sinann sanat icrasnda Kurn veya din deerleri refe-rans alp almadna ynelik bir bilgiye rastlamadmz burada belirt-memiz gerekmektedir. Bakma imkn bulduumuz onun hayatna y-nelik eserlerde mesleine ynelik bu trde bir bilgi yer almamaktadr. Buna karn mmrdeki baarlar kendisinden evvel bu alanda oluan birikime dayandrlmaktadr. rnein kolayca ulalabilecek DAda u aklamalar yer almaktadr: Mimar Sinan, mevcut Osmanl mmrsini gelitirmitir, Yavuz Selimin Msr seferine katlm ve mmr evreyi

23 Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, s. 20. 24 Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, s. 23. 25 Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, s. 31. 26 Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, s. 79. Benzeri yaklamda olan bakalar da vardr. Bkz. Burckhardt, Geleneksel Bilim ve Kutsal Sanat zerine Denemeler, s. 250. 27 Burckhardt, Geleneksel Bilim ve Kutsal Sanat zerine Denemeler, s. 237.

38 SLM ve SANAT

tanm, Seluklu ve Safev yaplar kadar antik yaplar ve piramitlerden ok etkilenmitir.28

bn Sinann, mehur eseri Msikye bakldnda ise onun vahy rn herhangi bir kaynaa atf yapmad grlmektedir.29

Bu durumda Kutub ve Nasrn sylemlerinin tartmaya ak ol-duu anlalmaktadr. Ayn ekilde deiik sanat dallarnda ne kan ahslarn da sanat icrasnda neden ilham aldklar incelenmelidir. Aksi halde bu sylenenler bolukta kalacaktr.

zm bekleyen bir baka konu, Kutub ve Nasrn sylemlerinin neye dayanmakta olduu meselesidir. Byk bir ihtimalle, bu iddialar sanatla uraan insanlarn deil de, bu konuyu fkh ve meruiyet ere-vesinde ele alanlarn kendi kanaatleri ile oluturduklar alan dndan bir tartmadr.

Sleyman Uludan, sanat Kurnda arama veya onunla red-detme giriimlerini ifade eden u szleri konuyu bir para aydnlatmak-tadr: Kurn- Kerimde bugn bizim bildiimiz manada bir msik mefhumunu ifade eden ne bir yet, ne de bir tabir ve kelime mevcuttur. Genel olarak msik ile yakndan ve uzaktan bir ilgisi bulunan mefhum ve kelimelere msik manas verilmek suretiyle bu meseleye Kurnda bir mesned ve delil arama abasna dlmtr. Msiknin aleyhinde olanlar onun haram olduunu, lehinde olanlar helal olduunu gster-mek iin en uzak ihtimalleri bile deerlendirerek nasslar ok garip e-killerde tevil etmiler ve bylece mukaddes metinde kendi grleri iin bir snak bulmaya almlardr.30 Bu aklamalarn sahibi olan S-leyman Uluda msikyi haram kld iddia edilen31 ve msiknin helal olduuna delil saylan yetleri32 konunun devamnda ele almaktadr. lerleyen sayfalarda da konunun hadislerle olan ilikisine deinmekte-dir.33

28 Seluk Mlayim, Sinan, DA, XVII, s. 224-225. 29bn Sn, Msik, ev.: Ahmet Hakk Turabi, Litera Yaynclk, stanbul, 2004. 30 Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, s. 37-38. 31 Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, s. 38 vd. 32 Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, s. 45 vd. 33Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, s. 59 vd. Sanatn Kurn ve hadislerde tevik edildiine dair bir aklama iin bkz. Ahmet Saim Artan, Din Adamlar ve Din Eitimcilerinin Yetimesinde, Kltr-Sanat Eitiminin nemi, Trkiyede Yksek Din Eitiminin Sorunlar, Yeniden Yaplanmas ve Gelecei Sempozyumu 16-17 Ekim 2003, s. 358 vd.


2. Toplumsal Yap ve Sanat

Sanatn kayna asndan gndeme gelen ikinci yaklam, onun vahyedilmi dinden ziyade toplumsal artlardan domu olmasdr.

rfan Aycan tarafndan yaplan bir alma bize bu konuda k tutmaktadr. Aycan bu almada Emev dnemi msik ve mmr sa-natnn vahy kaynakl olmaktan ok sosyal yap ile olutuunu izah et-meye almaktadr.34 Eserde yer alan u tespitler bu adan nemlidir:

Mekke ve Medinede msik ve mzisyenler kendilerine bir ta-ban bulabilmilerdir. Her ne kadar valilerin bu kesimle ilgili olumsuz baz uygulamalar olsa da bu ehirlerde yaayan lim ve abidlerin pek rahatsz olduklar da sylenemez. Hicazda ilim ehli msikye kar daha yumuak bir tavr sergilemitir. 35

Hicazda msik sanatn icra edenlerin oalmas, toplumsal talep ve belirli bir tevik sonucu olmutur. Toplumdaki bu talebi sezen baz kimseler bu iin rantn elde etme peindeydiler.36

Erken dnemde Hicazda imar faaliyetlerinde yabanc usta ve mimarlar grev almtr. nk inaat, Hicazllarn aina olduklar bir konu deildi.37

bn Haldunun Mslmanlar arasnda msiknin gelimesinde ranllarn etkisinden bahsetmesi de bu adan nemli bir tespittir.38

3. Sanat nsan rn

Sanatn kkeni asndan nc bir nokta ise potansiyel olarak insana yaratc tarafndan konulmu yetenek veya ilhamlar ile ortaya kmasdr. Bu ynyle o, beeri bir rn olarak ifade edilmektedir. Ko-nuyla ilgili eserlerde ne kan baz aklamalar yle sralayabiliriz:

Sanat doada bulunmayan, yalnzca insann yaratabildii bir ey olup varl, akl, deneyim, beceri, yetenek ve bilgi gibi pek ok nemli zelliin bir arada olmasn gerektirir.39

34 rfan Aycan vd., Emeviler Dnemi Bilim, Kltr ve Sanat Hayat, lahiyat Yaynlar, Ankara 2003, s. 109 vd. 35 Aycan vd., Emeviler Dnemi Bilim, s. 128. 36 Aycan vd., Emeviler Dnemi Bilim, s. 144. 37 Aycan vd., Emeviler Dnemi Bilim, s. 121. 38 bn Haldun, Mukaddime, II, s. 594. 39 Aydn, Sanatta Eletirellik, s. 6.

40 SLM ve SANAT

Sanat beer bir deneyimdir.40 Yaamn iinden kan bir insan etkinliidir.41 Sanat kapsamna dhil her trl ura insann eseridir.42 Sanat bir insan ii, bir insan ameliyesidir.43

Bir almann sanat eseri olabilmesi iin, insan elinden km olmas, gzel olmas ve orijinal olmas gibi artlar haiz olmas gerek-mektedir. Bu sebeple insan elinden kmayan nefis bir da manzaras, elle, peribacalar v.s. gzel olmakla birlikte sanat eseri saylmazlar.44

Baz etkilerle rnlere dnen bu sanat yeteneinin insan ftra-tnda yer almas, onunla din arasnda bir ortak nokta meydana getir-mektedir. ki duygu da insan ftratnda potansiyel olarak bulunmakta-dr.

III. DN ve SANATIN HEDEFLER

Din neden vardr? Sanat neden vardr? gibi sorular kukusuz her var olan iin sorulabilir. Fakat her birine verilecek cevabn farkl olaca da bir gerektir. Bunun yannda bazen rten noktalar da bulunabil-mektedir. rnein sanat, fizik ihtiyalarmzn ve akl bilgilerimizin s-tne karak i ve d dnyamz deiik alardan kavramamz ve bun-lardan zevk almamz salar. Bu sebeple sanat, ilim ve mantk snrlarn aar ve bu ynyle dine yaklar.45

Din, kiiliin gelimesinde insana yardmc olan nemli bir un-surdur. nk din, kiiliin baka bir dnyada da sreceini savunur. Din burada sanat ile birleir. nk sanat da grnenden farkl bir dnya ve kiilie vurgu yapar. Dinin insann zlediklerine cennette ka-vuacan vaat etmesi, onu sanat ile buluturur. Ancak sanatn yaratt dnya dininkinden farkldr. nk onunki bu dnya ile snrldr. Din insan bu dnyadan uzaklatrrken sanat bu dnyaya yneltir.46

Vakti gzel ilerle deerlendirme imkn sunma yannda sanatn insan emrine sunulan evrendeki baz gzellikleri ortaya karma ve e-

40 brahim Cokun, slm Dncesi Asndan nan-Sanat likisi zerine Bir Deneme, Dicle . lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: II, yl: 2000, s. 1, 2. 41 Akdoan, Sanat, Sanat, Sanat Eseri ve Ahlk, s. 213. 42 Ylmaz Can, Erken Dnem slm Toplumunda Mevcut Sosyo-Kltrel Ve Dini Baz Duyarllklarn Sanata Yansmalar, STEM, Yl: 4 say: 8, 2006, s. 109. 43 Akdoan, Sanat, Sanat, Sanat Eseri ve Ahlk, s. 214. 44 Nusret am, slmda Sanat Sanatta slm, Aka Yaynlar, Ank. 1997, s. 2. 45 am, slmda Sanat Sanatta slm, s. 3. 46 Aydn, Sanatta Eletirellik, s. 10 (Georg Lukacs, Estetik, Cilt: II, 99-103den).


yaya estetik katk salama gibi bir zellii de vardr. Bu sayede o, yaa-mna ait her eyi ssleyip, hayatn zevkli hale getirir. Mmr, msik, resim, ebru, nak, oya gibi insan etkinliklerini bu adan deerlendirdi-imizde sanatn hayata katt pekok gzellii hatrlam oluruz.

Tpk sanat gibi insan hedefleyen din de kiinin ruhen ve ahlken olgunlamasna, gzellemesine ve dnyay gzelletirmesine katk sa-lamaktadr. Dinin zellikle ahlk ve ibadete ynelik emirlerinde bu du-rum ok belirgin olarak ortaya kmaktadr. Dinin temel kaynaklarnda, sk sk, insanlara ve dier varlklara ktlk yapmaktan kananlar ile iyilik yapanlarn hem gzel bir yaam srecei hem de lmden sonra dllendirilecei vurgulanmaktadr. badetler bata olmak zere sanki btn din deerler bu hedefi salamak iin vardr.

Sanat ve din arasnda derun duygularn davurumu asndan da benzerlikler bulunmaktadr. Din ahlkta gzellii isterken, sanatn ken-disi grece gzellii yanstmaktadr. Nikolayevi Tolstoy sanatn asl amacnn ahlk mkemmellik olduunu sylemiti.47 Onu byle bir d-nceye sevk eden husus beklentisinin ykseklii kadar, sanat adna ya-plan baz yanllklara olan tepkisidir. O bu tepkisini yle dile getir-mektedir: Sanat dnyasnn en byk meselesi, sanatnn yalandan ve ktlkten uzaklaamamas, insann kt duygularnn ve eytann or-tak hareket etmeleridir.48

Hegelin din-sanat ilikisine ynelik grleri de bu adan kayda deerdir. Ona gre sanatn, dinin ve felsefenin en nemli amac, Mutlak Ruhun en yksek anlatmn yapmaktr. Din, sanatla felsefe arasnda yer almaktadr. Dolaysyla, sanatla elde edilen birikim dinle birlikte Mutlak olana ya da Onun tasarmna ulamaya imkn salam olmaktadr. As-lnda, sanat alannda elde edilen birikimler de dinle ilintilidir.49 u halde, tm sanatlar gz nne alndnda, Hegel'e gre, bunlarn hem alan ve konu olarak, hem ierik ve hem de icra ettikleri fonksiyon olarak dinden ayr, uzak hatta farkl olmad ortaya kmaktadr. Bu nedenle, din ve sanat farkl alardan ortaya koyduklar eserler ve rnlerle ayn ama ve hedefte bulumaktadrlar. Yani, her ikisi de aralarnda ayrla dmedikleri srece, bu ekilde karlkl olarak birbiriyle btnleirler. Ne dinsiz sanat olabilir ne de sanatsz din.50

47 Tolstoy, Sanat Nedir, s. 88. 48 Tolstoy, Sanat Nedir, s. 62. 49 Kazm Arcan, Hegelin Estetik/Sanat Anlay ve Din ile likisi, CFD, X/2, 2006, s. 212. 50 Arcan, Hegelin Estetik/Sanat Anlay ve Din ile likisi, s. 213.

42 SLM ve SANAT

IV. DN ve SANATIN TEZAHRLER

Kukusuz sanatn tezahr, eserlerle kendini gsterir. Hisseden-ler iin de, sanat eserleri din ve mistik bir ruh tar.51 Sanat ve dinin eserler baznda birletii noktalar Ahmed Arvasnin u anlatmndan okuyalm:

Mahedeler gstermektedir ki, btn tarih boyunca din ve es-tetik mnasebetleri sanldndan ok daha fazla ve girift olmutur. Gerekten de en gzel sanat eserleri dinin barndan fkrmtr. Bu hkm, hem Bat, hem bizim ve hem de btn kltr ve medeniyet dnyas iin geerlidir. Bu durumu, btn cemiyetlerde mahede et-mek mmkndr. yle bir sanat tarihini gzden geiriniz, en gzel mimar eserler mabetlerdir, en gzel iirler ve ilahiler dinden domu-tur. En gz alc heykelleri galiba putperestler yapt, en duygulu moza-ikler, freskler ve gravrler dindr ellerden kt en ili melodiler, din heyecanlardan g ald Hele putperestlerde din ve sanat, deta ayn eydir. Bu duruma mahhas bir rnek olarak eski Yunanistan verilebi-lir52

Eski Msrda Mezarlar ve tapnaklara kutsallk atfedilip sanat a-sndan nemsenmesi53 ile Hegel'e gre sanat eserinde Tanr dorudan temsil edilmese bile, dinin ya da Tanr'nn grgsel ve duyumsal olarak ifade edilmesi 54 sanat ve dinin tezahrlerdeki ortakln yanstan so-mut rneklerdir.

Bu ortakln bir sonucu olarak da tarikat gibi din oluumlar ile Cami, kilise ve tekke gibi din kurumlar sanatn douuna ve gelime-sine etki etmitir. Mustafa Karann anlatmyla medreseler din ve in-san ilimlerde asrnn btn imknlarn ortaya koyarken tekke ve derghlar da halk eitimi ile beraber din snrlar iinde gzel sanatlarn merkezi ve koruyucusu olmutur. Dolaysyla din ve gzel sanat iliki-leri, derghlar ve gzel sanat ilikileri olarak dnlmelidir. Bu nok-tada tekkelerin yerini tutabilecek ikinci bir messese yoktur.55

51 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 187. 52 S. Ahmed Arvasi, Diyalektiimiz ve Estetiimiz, Burak Yaynevi, stanbul, 1990, s. 140-141. 53 Aydn, Sanatta Eletirellik, s. 51. 54 Arcan, Hegelin Estetik/Sanat Anlay ve Din ile likisi, s. 212. 55 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 185.


V. DNDR LE SANATKR

Sanatkrlarn, ie dnk, kalabalktan holanmayan, kendi ken-dini yaamak ve tanmak isteyen mistik ve dervimereb kiilerden56 olumas dindr ve sanatkr arasndaki ortak bir yn olarak ifade edile-bilir. Sanatkrlarn hayat, dervi ve dindrn hayat gibi i huzuru ve srlarla dolu, nn de bilgisi akl ve beyinden te kalp ve gnl bilgisi olarak nitelenmektedir.57 Bu bakmdan sanat, ilimden ok ibadete ben-zetilmektedir. Dolaysyla slm sanatkr, tam bir mutasavvf gibi eser verirken, eitli tasavvuf merhalelerden geerek gittike ycelen bir g-zel idealinin peine taklmaktadr.58 Bundan dolaydr ki, slm sa-natkrlar ayn zamanda ya mutasavvftrlar yahut da manev zevkler-den haberdardrlar.59

Bu durum Mslman sanatkrlar iin byle kabul edilirken Batl olanlar iin farkl deerlendirmeler yaplmaktadr. Bat dncesinde sanattaki yaratclk, zaman zaman, din asndan bir haddini bilmezlik, tanrya yknme olarak nitelenmektedir. Bu nedenle din adamlar sa-nattaki yaratcla kuku ile bakmlardr.60

Bat sanat taklit yannda, yaratma fiiline teebbs ettii gereke-siyle, Mslmanlar tarafndan mrik bir sanat olarak grlmektedir.61 Perviz Manzur, Bat sanat ile slm sanatn yle ayrmtr: Bat sana-tnn en byk zellii, insann Allaha kar mcadelesidir. Batda insan yaptklaryla Allahn altnda olmak istemez, Ona kar adeta savar. Sanat da onun yarattdr. Batl ressamlar byk boyutlarda insan v-cutlarn, kaslar ve dokularyla birlikte izmilerdir. slmda ise, sanat ibadet gibidir. nsana, tabiata bakta Allah ile herhangi bir atma yok-tur. Mslmann yaratc olmak gibi herhangi bir iddias yoktur.62

Belki bu kayglardan dolay, Mslmanlar Allah en byk sa-natkr olarak kabul etmekte, Onun tecelli ettii kinat bir gzellik

56 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 189. 57 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 193. 58 Arvasi, Diyalektiimiz ve Estetiimiz, s. 188. 59 Akdoan, Sanat, Sanat, Sanat Eseri ve Ahlk, s. 213. 60 Aydn, Sanatta Eletirellik, s. 10 (Georg Lukacs, Estetik, Cilt: II, 99-103den). 61 Mahmut etin, slm Sanatnn Yeniden Teekkl, Adm Yaynclk, Trdav a.., s. 43. 62 etin, slm Sanatnn Yeniden Teekkl, 43. Benzeri bir baka aklama iin bkz. Burckhardt, Akln Aynas Geleneksel Bilim ve Kutsal Sanat zerine Denemeler, s. 240.

44 SLM ve SANAT

alan olarak grmektedir. Bunun Kurn kayna olarak da, Suret ya-panlarn en gzeli olan Allahn an ycedir. (Mminn, 14) mealindeki yet kabul edilmektedir.63

Dindr ile sanatkr yaadklar tecrbe asndan da benzetil-mektedir. yle ki, din adam ve sanat bir z yaarlar. zden, uzak bir biim ise, dogmatizmdir. Ne din, ne de sanat sadece bir biim ii deildir. Dier yandan, biimi, slbu olmayan ne bir din, ne de bir sa-nat dnlebilir, cokusuz bir ibadet ritimsiz bir sanat gibidir.64

Din adamnn ve sanatnn kendi kendini tedavi eden bir opera-tre benzetilmesi de bu erevede bir yaklamdr.65

63 Arvasi, Diyalektiimiz ve Estetiimiz, s. 175. Benzeri bir aklama iin bkz. Mcahit Aslan, Mslman Sanat Kimlii zerine Dnceler, FFD, Say: 2, 1997, s. 306. Allahn yaratclnn bu erevede ayetlerle ilendii bir baka yaz iin bkz. Baltacolu, Trk Sanat Gelenekleri, s. 15 vd. 64 hsan Turgut, Sanat Felsefesi, Akademi Kitabevi, zmir, 1993, s. 168-169. 65 Turgut, Sanat Felsefesi, s. 168.

DN-SANAT LKS BALAMINDA

DN TECRBENN SANAT RUHUNA ETKS

Yasin PGN

Din ve sanat insana nispet edilen kavramlarn banda gelmekte-dir.1 Biz bu almamzda din kavramyla; ilahi sahihlie sahip olan vah-yin peygamberler araclyla tesis ettii rabbani kll kanunu kastede-ceiz. Bu anlamyla din; kulluk iin yaratlan ve bu grevi gerei gibi yerine getirmesi iin, ftrat olarak isimlendirilen bir ruhi alt yapyla dn-yaya gnderilen insann varolusal ihtiyalarna tam olarak karlk ge-len ilah vekll bir nizamdr. Arapa sanaa fiilinden treyen ve e-itli ekillerde tarif edilen sanat ise genel kabul gren tanma gre, in-sanlarn; grdkleri, iittikleri, his ve tasavvur ettikleri olaylar ve gzel-likleri, estetik bir heyecan uyandracak tarzda ifade etmesidir.2 Sanat; bir vehim, bir hayal, bir fantezi ve bir zek oyunu deildir. Onda; dzen, ahenk ve disiplin zere temellenen akli bir boyuttan te; ruhi hayatn derin izleri vardr; sanat, insan eliyle ortaya kan ve onun i lemini yanstan ince duygular ve gzellikler abidesidir.3 Bu yapsyla sanat; akl-dan ok ruha,4 dolaysyla da bilim ve felsefeden ok dine yakn duran bir kavram grnmndedir. Bu sebeple ncelikle din-sanat ilikisinin mahiyetine dair bir tespit yapmamz gerekmektedir.

Din-Sanat likisi

Dinin tanm iinde gze arpan iki temel kavram ilahilik ve kl-liliktir. Onun ilah olmas unu ifade eder: Kulluk grevini yerine ge-tirmesi iin insan ftrat zere yaratan ve ona vahiy ile yol gsteren Yce

Yrd. Do. Dr., Akdeniz . lahiyat Fakltesi, [email protected] 1 Metin nal Mengolu, Kurn Tebliinde Sanat ve Edebiyat, VII. Kurn Sempozyumu, Kurn ve Mslmanlar Sempozyumu Tebliler Kitab, Ankara, 2005, s. 178-179. 2 Nusret am, slmn Sanata ve Mimariye Bak, Vakflar Dergisi, sy: 24, Ankara, 1994, s. 273. 3 lhan zkeeci, slm nancnn Sanata Yansmalar, Sleyman Demirel . lahiyat Fakltesi III. Kutlu Doum Sempozyumu Bildiriler Kitab, Isparta, 2000, s. 21. 4 Bkz. am, 1994, s. 274.

46 SLM ve SANAT

Allahtr. Bunun iin vahiy ile ftrat arasnda tam bir mutabakatn varl-ndan bahsedilmi, hatta Vahiy harici ftrattr, ftrat ise dhili vahiy-dir. sz de muhakkik bilginler arasnda mehur olmutur.5 Onun kll olmasnn anlam ise udur: Din, insan yaamn bir btn olarak ele alr; inan ve ibadet hayatnn yan sra sanat, giyinme, sslenme, akrabalk ilikileri, cinsel hayat ve yeme-ime gibi insan yaamnn e-itli alanlarna dair hkmler getirir. Bylece insann Allah, toplum, kinat ve kendisiyle olan ilikisini btn boyutlaryla konu edinerek ona, hayat btncl bir ekilde znden kavratmak ister. Bu gaye, in-san hayatnn, dncesinin, nsezisinin, hayal gcnn, entelektel abasnn, edebi anlatmyla sanatsal urasnn btn tayflarn kap-sar. Din iselletirildiinde, akl ve kalbi, beer varoluun anlam ve amalar etrafnda btnletirir ve bunun sonucunda insan, din vasta-syla kazand bak asyla hayatn btn panoramasn btnsel ola-rak yeniden anlamlandrr.6

Bu kuatc yapsyla din doal olarak sanata da etki etmi;7 hatta sanatn gerek kaynann din olduu dahi sylenmitir.8 Gemite sa-natsal gelimeleri salayan ahsiyetleri deerlendirdiimizde bunlarn, peygamberler, din adamlar ve dindar kiilerden ya da bunlardan esin-lenen kimselerden olutuunu grrz. rnein; msik ilmini ilk defa ortaya koyan Pisagorun, Hz. Sleymann talebelerinden olduu ve msikyi nbvvet nurunun bir yansmas olarak deerlendirdii zikre-dilmektedir.9 yle grnyor ki, zamanmzdan ok nceleri maneviyat

5Kettn, Muhammed, Cedelul-Akl ven-Nakl f Menhicit-Tefkril-slm, Drus-Sekfe, y.y., ts. s. 479-481. Gazzl, Mericul-Kuds fi Medrici Marifetin-Nefs, Msr, ts. s. 4346. 6 Muhammed Gazal, slmi Sanat ve Edebiyat zerine Dnceler, ev. : Adem alkan, Ondokuz Mays . lahiyat Fakltesi Dergisi, sy: 11, Samsun, 1999, s. 338. 7 slm Medeniyetinin etki alannda yetien Mslman dnrlerin, dinin temel kayna olan Kurndan btnyle bamsz bir sanat algsna sahip olmadklar inkr mmkn olmayan bir gerektir. Ayrca sanat konusunda fikir beyan ederken veya herhangi bir sanat eseri ortaya konulurken, hayata btncl bir baktan hareket edilmesi bir baka neden olarak ifade edilebilir. Dolaysyla hayata parac bir tarzda yaklaan ve sekler olarak nitelendirilebilecek bir sanat anlaynn, slm Medeniyeti ierisinde gelimemi olduunu gzlemlemekteyiz. Hsn Aydeniz, Din-Sanat likisi ve Bunun Somut Bir Yansmas Olarak Mevlev Sem yini, Atatrk . lahiyat Fakltesi Dergisi, sy: 32, Erzurum, 2009, s. 44. 8 Nusret am, Teblide Sanat Unsurlarnn Kullanm, Hz. Peygamber'in Tebli Metodu Inda slm'n Gncel Sunumu 2003 Yl Kutlu Doum Sempozyumu Tebli ve Mzakereleri Kitab, TDV Yay, Ankara, 2006, s. 298. 9 Melek Dosay Gkdoan, Pisagor, D..B. slm Ansiklopedisi, c. 34, s. 293.

Din Sanat likisi Balamnda Dini Tecrbenin Sanat Ruhuna Etkisi 47

ile sanat arasnda bir ilikinin varlndan bahsedilmektedir.10 slm sa-natkrlarnn ounun manev zevklerden haberdar olmalar da bu ger-ei yanstmaktadr.

nsan, aslnda fani olan bu leme ait deildir. O, doumundan nce iinde bulunduu, lmnden sonra da kendisine tekrar dnecei teki leme aittir ve ona zlem duyar. O, bu lemde geici olduunun da farkndadr. Bir ynyle sanat, insann iindeki sonsuzluk zleminin bir ifadesidir. O, sonsuzluk lemine gerek anlamda ynelmi olan ak ve iradenin bir rndr. Sanat insann kendisini ve eserini ebediletir-mek iin ortaya koyduu bir eylem olup insan zaman ve mekn ile ku-atlmlk duygusundan uzaklatrr.11 Ebed olmak gayesi, sekler ei-lime sahip olan sanatnn bile hedefi olmaya devam eder. Belki yle de denilebilir: Bilerek ya da bilmeyerek her gerek sanat bu anlamda sonsuzluk adr; dolaysyla metafizikidir ve hatta onda mphem bir din tavr vardr.12

Sanat, bir ynyle de din hakikatlerin estetik olarak ifade edil-mesi anlamna gelmektedir. Mmin; inancn, hayata bakn, olaylar yorumlamasn sanatla ifadelendirir. nk ilah retide dorularn ve gzelliklerin kiisel olarak benimsenip yaanmas yeterli grlmez. On-larn bakalarna da sunulmas gerekir. Fakat gzellikler, gzel bir e-kilde takdim edilmelidir. Bundan dolay gerek sanat ve gzellik unsur-larn, bozulmam ilah dininden ayrmak mmkn olamayaca gibi, dini de sanatsz ve gzelliksiz dnemeyiz.13 Hatta diyebiliriz ki, sanat-

10 Bayram Akdoan, Sanat, Sanat, Sanat Eseri ve Ahlak, Ankara . lahiyat Fakltesi Dergisi, 2001, c. 42, s. 234-236. 11 brahim Cokun, slm Dncesi Asndan nan-Sanat likisi zerine Bir Deneme, Dicle . lahiyat Fakltesi Dergisi, Diyarbakr, 2000, c. 2, s. 27. 12 Mesela, Nureddin Topunun "Rodin'in Sanat" diye bir yazs vardr. O, nl Fransz heykeltra Rodin'in sanatn derinlemesine tahlil ettikten sonra yle der: "Rodin metafiziki deil, dindar deil, sanatkrdr. O, kinatn yaratln aratrmad, Allahla reKbete kalkmad; (Mikelanj'n, Musa heykeline eki frlatp "konu Musa" deyiini veya Cezanne'in "gnei yaratmak" tutkusunu kastediyor olmal.) Namtenahiye teslim olarak selamete ermeyi de dnmedi. O, ancak ruh ile maddenin, vcut zevkleriyle ykseltici temaann, bilgi ile te-fekkrn, ellerle hayalin smsk kaynatn, ekillerden ibaret realitenin ideal hareketler dnyas ile ba baa bulunduu ayrlmaz ve ebedi bir birlemede mu-rada erdiklerini eser haline koydu. Evet, netice; bir metafiziki, bir dindar olma-yan Rodin'de de yine ebediyettir. Mustafa Kk, Nureddin Topuda Mistik mann Estetik ve Felsefi Temelleri, Atatrk . lahiyat Fakltesi Dergisi, sy: 13, Erzurum, 1997, s. 447. 13 Cokun, s. 27-28.

48 SLM ve SANAT

sz din ve dinsiz sanat olmaz. Sanat; din ieriin objektifliinden, so-mutluundan ve temsilinden baka bir ey deildir. Bir bakma sanat dine gtrc bir kpr gibidir.14 Din unsurunu gz ard eden kii hzla sanattan uzaklar.15 Burada dinden sanata ve sanattan dine doru olmak zere iki temel hareketin varl gze arpmaktadr.16 Din, sana-tn hem formuna ve muhtevasna, hem de sanat trlerinden bir ksm-nn n planda, dier bir ksmnn ise arka planda tutulmasna tesir eder.17

Sanat ve Ftrat

Allah, insan amurdan18 en gzel ekilde (ahsen-i takvm) yarat-m ve ona kendi ruhundan flemitir.19 Bylece en gzel yaratcdan (ahsen-i hlkn) armaan bir ilah esintiye mazhar olan insan; kendi-sinde Yce Yaratcnn esma-i hsnsnn en fazla tecelli ettii varlk olarak zbde-i lem olmutur. te insandaki estetik ve sanat duygusu-nun yapsall onun yaratlnn; bizatihi l, denge, yerli yerindelik, estetik ve ahenk zere olmasndan gelmektedir.20 lkel kabileler de dhil olmak zere sanat eseri meydana getirmemi bir toplum yoktur.21 Hatta ocukluk dneminde insann resim yapmas, ark sylemesi, amurdan hayvan figr yapmas, ev bina etmesi sanatn yaratltan gelen bir duygu olmas ile aklanabilir.22 Ftr oluu sebebiyle sanat duygusu, ayn zamanda evrensel bir hadisedir.23 Ayn ekilde evrende de ahenk, dzen ve ritme dayal bir gzellik vardr. Kurn insann, hem z varl-ndaki (enfus) hem de d dnyadaki (fk) deliller zerinde dne-rek dzenden dzenleyiciye, sanattan, sanatkra, eserden messire

14 Kk, s. 448. 15 Akdoan, s. 234-235. 16 bkz. M. Kazm Arcan, Hegel'in Estetik/Sanat Anlay ve Din le ilikisi (Hegel'in Gzel Sanat Felsefesinden Din Felsefesine Geii), C. . lahiyat Fakltesi Dergisi, X/2- : 2006, s. 212-215. 17 Aydeniz, s. 41. 18 O ki, yaratt her eyi gzel yapt. nsan yaratmaya da amurdan balad. (Secde, 32/7) ayetiyle Yce Allah, cemal sfatyla tecelli ettiinde amur gibi biimsiz, deersiz ve baya bir maddeyi ahsen-i takvme nasl dntrdn ifade etmitir (bkz. Tn, 95/4). 19 Tn, 95/4; Bkz. Hicr, 15/29. 20 Cokun, s. 8. 21 Nureddin Turgay, Kurna Gre Estetik ve Gzel Sanatlar, Dicle . lahiyat Fakltesi Dergisi, c. 2, Diyarbakr, 2000, s. 171. Bkz. am, 2006, s. 297. 22 am, 2006, s. 274. 23 Bkz. am, 2006, s. 274-275.


ulamasn ister.24 Vahyin dikkat ektii d dnyadaki bu gzellik,25 bir-lik, ritim, uyum ve simetri ayn zamanda insann kendini amasna da araclk eder, onun tefekkrn maddeden manaya; yaratlandan Yara-tcya ulatrr. Bylece lemdeki dzenin bir tek dzenleyicinin varl-n simgelemesi esas zerine temellenen26 tevhit ile insann anlam arayna en sahih cevab verir. Bunun sonucu olarak insan, evrenin son-suz eitlilii karsnda herhangi bir isel paralanmaya maruz kalmaz ve hem fkta hem de enfste birlik ve ahenge muttali olur. Aksi du-rumda imandan yz evirme sebebiyle ortaya kan isel atmalar ve anlamszlklar karsnda insan, hem enfs hem de fk tam bir kaos, ok ballk ve belirsizlik alan olarak grmeye balar. Bu balamda sanat duygusunun lemdeki dzen ve gzellii anlamlandrma ve taklit etme isteinin eliinde gelitiini syleyebiliriz.27

Bu bakmdan Allah-lem ilikisi insanda sanat duygusunu ina eden ilham edici bir ileve sahiptir.28 Buradan hareketle gzelliin ve estetiin kaynann dorudan doruya Allah olduunu syleyebiliriz.29 Asl sanatkr Allahtr.30 O sni, latf, bed ve musavvirdir. Enfs ve fk deliller balamnda hem kk kinat olan insan hem de byk insan olan kinat; sahip olduklar dzen, ahenk ve ritim ile en byk sanatkrn mkemmelliinin ve gzelliinin esiz delilleridir.

Sanatn Amac

Bu esaslar erevesinde sanat gzelliin yaratcs deil; kifi-dir. O, Allah ile rekabete kalkmaz. Sanatn Onu anlamaya, anlatmaya

24 Cokun, s. 28. 25 O, gkten su indirendir. te biz onunla her trl bitkiyi karp onlardan yeillik meydana getirir ve o yeil bitkilerden, st ste binmi taneler, -hurma aacnn tomurcuunda da aaya sarkm salkmlar- zm baheleri, zeytin ve nar karrz: (Her biri) birbirine benzer ve (her biri) birbirinden farkl. Bunlarn meyvesine, bir meyve verdii zaman, bir de olgunlat zaman bakn. phesiz bunda inanan bir topluluk iin (Allah'n varln gsteren) ibretler vardr. Enm 6/99. Ayrc. Bkz. Nahl 16/5-6. 26 Eer yerde ve gkte Allah'tan baka ilhlar olsayd, kesinlikle ikisinin de dzeni bozulurdu. Demek ki, Ar'n Rabbi Allah, onlarn nitelemelerinden uzaktr, ycedir. Enbiy 21/22. 27 Metin nal Mengolu, Kurn Tebliinde Sanat ve Edebiyat, VII. Kurn Sempozyumu, Kurn ve Mslmanlar Sempozyumu Tebliler Kitab, Ankara, 2005, s. 178-179. 28 Bkz. Aydeniz, s. 46. 29 am, 2006, s. 275-276. 30 Kurnn ifadesiyle O, Ahsenul-Hlkndir. (Muminn, 23/14).

50 SLM ve SANAT

ve yceltmeye adar. Sanat btn gzelliklerin kaynann Allah oldu-unu fark ederek izaf gzellikten mutlak gzellie ulamaya alr. Bylece insan, hayvan derekenin bile altna drecek olan sfli ba-larndan kurtularak, onu meleklerin bile zerine tayacak olan ulvi bir idraki ve derun bir sezgiyi yakalar; Allahn bykln, hametini ve gzelliini ifade etmek iin gerekli olan istirak haline mazhar olur.

slmda sanatn ulvi amac bu olmakla beraber -slmn dnya grnn ve etiinin genel erevesinin iinde olmas artyla- farkl sanat biimlerinde beer kltrn verimli bir ekilde geliimine yar-dmc olan bir takm beeri duygu ve hislerin anlatlmas da sanatn he-deflerinden biri olabilir. Fakat kltrn kmesine ve salkl beer ta-biatnn bozulmasna neden olan baz igd ve ihtiraslar merkeze alan sanat anlay -stn bir becerinin rn olsa bile- slmca makbul sa-ylmaz.31

Din, sanat sanat yapan deerlerden koparmakszn ona bir an-lam ve hedef tayin eder. Sanat bir meyve aacna benzetirsek, onun daha salkl olabilmesi iin zararl dallarn budar. rnein; plakla vurgu yaptnda ya da paganizmi ima ettiinde resim ve heykel sanatn ho karlamaz. Bundan dolay Hz. Peygamber, duvarda asl olmayan; ayakaltnda kalan hal ve ilteler zerinde canl varlklarn resimlerinin bulunmasna izin vermitir.32 Dinin belirledii bu hedefi ortadan kald-ran dinsizlik ise sanat snrszlatrrken anlamszlatrmaktadr.33

slma gre sanat ve edebiyat sadece bir zevk meselesi deil, ayn zamanda insan; yaratlnn en mkemmel anlam ve amalaryla bu-luturup badatran,34 birliin ve nurun perdesini aralayarak hakikati grmesine yardmc olan, ilahi gzellii dokunulabilir, grlebilir ve du-yulabilir hale getiren bir vastadr.35 uur dzeyinde hissedileni duyu dzeyinde gstermenin derin bir anlam vardr; o da en stn yetkinlie ulamay ama edinmektir.36 Bu ileviyle sanat; hem sanaty hem de sanat eserini temaa edeni imana, saadete, ibadete ve mabede gtren; hsl, Allaha yaknlatran bir ibret vesikas,37 tabiatta tabiatstnn,

31 Muhammed Gazal, s. 345-346. 32 Turgay, s. 174-175. 33 Akdoan, s. 217, 234-236. 34 Muhammed Gazal, s. 346. 35 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, zmir, 1987, s. 237-238. 36 Arcan, s. 196. 37 Mcahit Aslan, Mslman Sanat Kimlii zerine Dnceler, Frat . la-hiyat Fakltesi Dergisi, sy. 2, Elaz, 1997, s. 303-304. Ayrca Hegele gre, sana-tn asl amac; Tinin ya da Mutlak Ruh olan Geistin anlatmn yapmaktr. Ona


oklukta birliin aratrlmasdr.38 nsann gerek gzellie ulama-snda onun rehberi olan Kurn ile gerekli ruhi temas salayan sanatkr, icra ettii sanatnn her santimine ondan bir ey tar. Bu durum yal-nzca bilinsel bir zorunluluk deil, ayn zamanda deruni ve ruhsal bir zorunluluktur.39 nk onun konu edindii gzellik, mahsus olanla makul olann; insan ruhunun soylu, ince ve derin sezgilerini harekete geirecek ekildeki birleimidir. Bu ynyle o, fizii aan metafizik bir boyuta sahiptir. O, sonsuz olann sonlu bir ekil iindeki mahsusiyetidir (zel olma halidir).40 Bu manev gzellik; insan, madd ahsiyetinden soyutlar ve ona manev bir uur kazandrr. Bundan dolay diyebiliriz ki, bylesi bir gzellii hedefleyen sanat, yce yaratcnn idrakine vesile olan mstesna bir faaliyettir. Necip Fazl Ksakrekin ifadesiyle;

Anladm ii sanat Allah' aramakm. Oyun bu, gerisi yalnz elik omakm.

Bu fonksiyonunu gerekletirmedii takdirde sanat, bir ifsat ara-cna dnr. Kurnda insanlarn azgnlamasna neden olan dzen-baz airlerin yerilmesi de bu sebepledir.41 u halde estetik, yaratlnn anlam ve amac olan ahlk mkemmellii lk edinmelidir.42 Sa-natkrn etik sorumluluu herhangi bir insandan farkl deildir. O da

gre din ya da dini bilin mutlak olana ulamada ara bir yoldur. Dolaysyla, sanatla elde edilen birikim dinle birlikte Mutlak olana ya da Onun tasarmna ulamaya imkn salam olmaktadr. Dolaysyla Hegel, sanat alannda elde edilen birikimleri dinle ilintilendirir. Bu anlamda sanat, Tanr'sal niteliklerin te-maa alanna giren hususlarn tahayyl ve temaa ile canllk kazand bir yer-dir. Ona gre sanat, Tanr tasavvurunun bir tezahr ve temsilidir. bkz. Arcan, s. 212-213. Tanry bilmenin yollarndan biri de sanattr. O, Tanr hakknda ko-numann anahtardr. Latif Tokat, Sanat Kutsaln fas mdr?, M.. lhiyat Fakltesi Dergisi, sy. 29 (2005/2), s. 163. 38 Kk, s. 445. 39 Mengolu, s. 186. 40 Hayrani Altnta, Kurn ve Estetik, Ankara . lahiyat Fakltesi Dergisi, c. 38, s. 56. Gzelliin; mutlak gzelliin grnen lemdeki ikinlii olduuna dair bkz. Belgin Pekpelvan, slm Sanatnda Tasavvufi Sembolizm ve Mevlevlik, Uluslararas Dnce ve Sanatta Mevln Sempozyumu Bildiriler Kitab, anakkale, 2006, s. 522. 41 uar, 26/224-226. iirin dini hkm, onun ierik ve amalarna gre farkllk sergiler. Hz. Peygamber bir hadisinde; sz gibi, iirin de iyisinin ve ktsnn olduunu (Buhr, Edeb, 90) ve baz iirlerde hikmetin bulunduunu (Eb Dvd, Edeb, 87) ifade etmi; kendisini mriklere kar iirle savunan Hassn b. Sbit iin Mescidte bir krs yaptrm ve o, slm savunduka Cebrailin (a.s.) onu desteklediini belirtmitir (Eb Dvd, Edeb, 87). 42 Naim ahin, Gazzlde Etik Estetik likisi, Diyanet lmi Dergi, c. 47, sy. 3, s. 114.

52 SLM ve SANAT

dier insanlar gibi her emir ve yasaktan sorumlu; her helal ve meru davranta muhayyerdir. rnein sanatkr, sanatyla intihar, iki mec-lislerini ve meyhaneyi vemez, cinyeti merulatramaz, zulm sevimli hale getiremez.43 Edebiyatn insana ahlkn incelikleri olan edebi ret-mekle ilikilendirilmesi de bu adan olduka manidardr. Tehzb-i ahlk lksn kaybettii andan itibaren sanat muzr bir faaliyete d-nr.44

Din Tecrbenin Estetik Yaps

Dinin ve sanatn ortak ve temel kavramlarndan birisi gzelliktir. Allah Kurnda kendi isimlerini, el-esml-hsn (en gzel isimler) olarak ifade etmekte,45 mminlere vaat ettii cenneti bir gzellik ve es-tetik harikas olarak anlatmakta,46 Hz. Sleymann muazzam saraylar, binalar ve heykeller yaptrdndan bahsetmektedir.47 Hz. Peygamber ise Allah gzeldir ve gzellii sever. 48; Allah her eyde zarafeti emret-mitir49 buyurmaktadr. nsann ve kinatn yaratlna estetik vurgu yapan yet ve hadislere bakarak din tecrbenin temelde, en gzel olan mutlak gereklie ynelik estetik bir tecrbe olduunu sylemek mmkn grnmektedir. badetlerde ruh artlarn yan sra itina ve ka-rarllkla oluturulmu bir takm ekl esaslarn da (namazda tadl-i erkn gibi) bulunmas ibadetlerin; akln ve imann -baka bir ifadeyle de estetik ve etiin- buluma noktas olmasyla ilgilidir.50 nk din tecrbe, estetik unsurun ekl yapsna ve deerine sahiptir ve estetik tecrbeye ait olan bir ynde ilerler.51 Bu gzellie ulamak hem din tec-rbenin hem de sanatn asli unsuru olan ilhamn hedefidir.52

Yce Allah, sonlu olan bu leme yerletirdii izafi gzellik ara-clyla insan delilden medlle, eserden messire sevkederek ona, son-

43 Mengolu, s. 188. Bkz. Hikmet Seluk, slm Dininin Gzel Sanatlara Bak, Kurn Mesaj lm Aratrmalar Dergisi, yl: 1, sy. 1, s. 49. 44 Fatih And, Ahlak, Sanat ve Edebiyat, Tartmal lm Toplantlar Dizisi, amzn Ahlak Bunalm ve zm Aray Tebliler Kitab, 24-26 Nisan 2009, 2009, s. 441-442. 45 sr 17/110. 46 Bkz. l-i mrn, 3/15, 136, 195; iye 88/10-17. 47 Sebe, 34/13; Neml, 27/44. 48 Mslim, man, 147. 49 Ebu Dvd, Edh, 11. 50 Aydeniz, s. 48. 51 Aydeniz, s. 40. 52 ahin, s. 113.


suz bir lemin kaplarn aralamakta ve onu, kendi zatna ait olan mut-lak gzellik ile tantrmak istemektedir.53 Hz. Peygamberin bir hadi-sinde bu gzellie ermek ihsan olarak zikredilmi; iman ve slm ise bunun temeli olarak belirtilmitir. Hsn kknn bir trevi olan ihsan slm retilerin temel unsurlarndan biridir. Gerekten de o, iman ve slm'n doal sonucudur. hsan, yalnz ruhu deil; ayn zamanda insa-nn varolusal konumunu vurgulayan bir kelime olup, tm varlklardaki gzelliin ura ve hnerini de kapsamaktadr. Hz Peygamberin bir mezar ukurundaki bir tmsein dahi dzeltilmesini istemesi ve As-lnda byle eyler ly ne skar ne de ona rahatlk verir, fakat bu, sa olanlarn gzlerine gzel grnmek iindir.54 buyurmas, slm sanat anlaynn kapsamn, onun en iyi fiil ve szl tebli olduunu ve sa-nata verdii nemi gstermektedir.55

Din Tecrbenin Sanat Ruhuna Etkisi

Mutlak ve sonsuz gzellik ulhiyettir.56 Ona ulamann yolu ise iman ve ibadet vastasyla elde edilen i aydnlanma ve arnmadr.57 Bu arnma sanat eserinin ortaya knn da temelini oluturur. Kinattaki esiz dzeni ve bu dzenin bir yaratcsnn olduunu anlayan insan, manev dnyasnda ona kar kuvvetli bir i itilim ve balanma uuru hisseder. Buras imann gerekletii dnm noktasdr. Bu ruh tecrbe kendisini eylemler sahasnda ifade ederek somutlatrmak eiliminde-dir. mann adeta ete kemie brnd bu merhalenin ad ise iba-dettir. u halde bizim din tecrbe dediimiz kavram ncelikle ve zel-likle iman ve ibadetler sayesinde elde edilen manev yapy ifade et-mektedir. Bu tecrbe ilhama ve sanat ruhuna mazhar olmann en nemli yoludur.58 nk sanat bir ruh iidir. Allahn sanatkra verdii ilhamla ortaya kar.59

Kinattaki gzellii temaa ettirmek iin, insana en yaknndan; bizzat kendisinden balamas tavsiye edilir ve eser ve messir mnase-beti vurgulanr.60 Gerek iman, sanatkrn; kinattaki esiz dzen ve rit-min ardndaki byk srra ererek bulmaya alt en byk anlam ara-ynn bir sonucudur. Bu anlam arayn ve onun eksikliini, iinde en

İslam ve sanat

Documents