...

J

iSLAM'DA ll

ŞIRKETLER HUKUKU Illi ll

UZERINE KISA

,lll

BIR ••

ETUD .-

Dr. Fahrettin ATAR

Erzurum Yüksek islam Enstitüsü Fıkıh ve islam Hukuku Öğretmeni

Şirketlerin Tarihçesi:

İnsanlar · çok eski zamanlar-. dan beri şiİ'ketler kurmuşıS.r ve bu teamülü zamanla tekiimül et. tirrnek süretiyle devam ettirmiş.lerdir. Hadis alimi Ahmed b, Han-bel (öl. 241)'in bildirdiğine göre Hz. Peygamber (s.a.s.). Mekke devrinde Saib b. Abdullah ile bir şirket kurarak ticfı.ri faaliyette bulunmuştur. Rasülullah (s.a.s.) Mekke fethi günü ortağı Saib b. Abdullah'ı göiünce onuııla yap-mış olduğu ticari faaliyeti anla-tırken; "Onunla cahiliyye devrin.. de (İslamdan önce) tic8.ıi ortak-lık yaptım. O, ne kavga ne de haksızlık yapardı." dediı. İSlAm Hukuku alimi Şemsü'l-Eimme .Se-rahsi (öl. 483 H.) müslümanların Hz. Peygamber zamanından ken- . di zamanına kadar şirket kurduk-Iarını ve bu teamülü devam et-tirdiklerini ifade etmektedir2,

Şirketlerin İktisidi Fonk-siyon~:

Şirketlerin toplumuıı ihtiyaç ve zarfiretleri sebebiyle ortaya çıktıklarını ve iktisadi kalkınmada fonksiyonlarının son derece önemli olduklarını söyleyebiliriz. Çünkü fertlerin şahsi sermaye ve gayretleriyle başaramayacakları işleri, teşebblisleri küçük tasarruf · ve sermayelerin toplanmasına ve-sile olan şirketler gerçekleştirir. Büyük sermayelerin dağınasına sebep olan §irketler, halkın ihti-

(1) Ahmed b. Hanbel, Müsned, Mısır, 1313, c. 3, s. 425.

(2) Serahsi, Mebsflt, Mısır, 1324, C. ll, s. 151.·

DIYANET DERGISI ClLT:. xv 'SAYI: 5-6

EYLÜL .EKIM ·KASIM ARALIK 1976

261

!SL.!.M'DA. ŞİRKETLER

HUKUKU ttZERİNE

KISA. BİR ETttD

DIYANET . DERGISI

'CiLT:" XV SAYI: 5-6

EYLÜL ·EKIM'

. KASIM 'ARALIK

1976

:262

"'

yaçlarım gidermek üzere üretime geçerek iktisadi ·faaiiyette · bulu-nur. Böylece iktisadi kalkınnia meydana gelir. Alaaddin Kasani (öl. 587 H.) çalıştınlmayan veya toplumun istifadesine sunulınayan sermayenin ·§irketıe değerlendirildiğini, çalıştınldığını, istifade edi-lir .hiıle getirildiğini söylemekte-dira.

Şirketin Tarifi:

İslam Hukukunda şirket mef-humu çok geniş mütalaa oluna-rak ticari, zirai veya · başka se-beplerle hissenin bahis · konusu

· MiHliği her ortaklıga şirket denil-miştir. Bu cümleden olarak;

1. İştirak hıÜindeki mülkiyet (miras şirketi), müşterek mülki-yet4 (§irketü'l~mülk)s,

2. Toplumun istifadesine su-nulai). su, av hayvanları gibi ve-ya toplumun ortak mallan dağ" lar, mer'alar gibi . (§iı;ketü'l-ibahe)a,

3. Ticari (şirketü'l-emval, şirketü'I-vücüh, şirketü'I-mudare

be), sınai (şirketü'l-sanaYf') ve

. i

zirai (§irketü'I-müsakat, şirketü'L muzara'a) maksatlarla akdedilen şirket nevi'leri şirket olarak va-· sıflandınlmıştır. Şirketü'l-mülk ile §irketü'l-ibii.he bugünkü hukukta şirket olı:ı:rak kabül edilmemekte-dir. Bugün şirket derken daha ziyade istihsal gayesiyle kurulan veya sınai, ticari vasfı galip şirketler kastedilmektedir. Bunlar İslam Hukukunda §irketü'l-emval, şirketü'l-mudarabe, şirketü'l-sa

nayi, §irketü'l-vücuh, şirketü'lmusakat ve §irketü'I-muzaraa kısımlarıdır.

Şirket, Iügatte ortaklık veya iki hissenin birbirinden ayrılmıya~ cak derecede karı§ması veya ka-rı§tırılmasıdırı. Şeyhzade Damii.d (öL 1078 H.) "Mecma'u'l-Enhur" adlı eserinde §irketi ıstılahi olarak "sermaye (asi) ve kar (ribh) hu-suşlarında (en az) iki kişinin yaptıkları bir akit (anlaşma)" diye tarif etmektedirs .. Tarifte ge. çen sermaye (asl) nakid para ala-cağı gibi emek (amel) ve kredi (itibar) de olabilir9, Böylece şirketlerin akitle kurulmuş oldukla-rını tesbit etmi§ bulunuyoruz." Akit '_'tarafeynin bir husüsu ilti. zam ve taahhüd etmeleridir ki icap ve kabülün irtibatından iba. rettir'• şeklinde ifade edilıniştirıo. Bu bakımdan §i!ketler tarafların

(3) Kasil.n!, Bedayi'. Mısır, 1327, C. 6, s. 58; ,Sirketlerin iktisadi fonksiyonu ve hikıneti için ayrıca bk. Damad, Mecma'u'l-Enbur, !stanbul, 1301, c. 1, s. 651; Bilmen, ö. N., Hukuku İslamiye, İstanbul, 1970, c. 7, s.' 64.

(4) "İııtirak halindeki mülkiyet'\· "müııterek mülkiyet" mefhumları icin bk. An-say, S. Ş., Hukuk Tarihinde İslam Hukuku, Ankara, 1958, 3. bası, s. 83 .

(5) Mecelle, md. 1060; A.Ii Haydar, Dürerü'l-Hükkil.m, İstanbul, ı330, C. 3, s. 223; BÜmen, ö. N., a.g.e., C. 7, s, 65.

(6) A.Ii Haydar, a.g.e.:, C. 3, s. 223; Bilmen, Ö. N., a.g.e., C. 7, s. 76-77. (7) Damad, a,g.e., C. ı; s. 65ı; İbn Ab!din, Reddü'l-Muhtar, Kahire. ı349, C. 3,

s. 362. (8) Damil.d, a.g.e., C. ı, s. 65ı; Şirketin tarifi iı;:in bk. Mecelle, md. ıo40, ı329;

Bilmen, Ö, N., a.g.e,, C. 7, s. 63; 79; İslam Hukukundaki sirket ta~ifiyle bu-günkü modern hukuktaki tarifi mukayese etmek bakımından aııa!l'ıdaki tarifi veriyoruz. : "şirket, iki veya daha fazla hakiki veya hükıni şahsın bir ga-yeye erişmek maksadiyle bir kısım sermayelerini birleştirmek hususunda yaptıkları bir antlaşmadır", Domaniç, H., ~irketler· Hukuku, 2. bası, İstanbul, ı968, s. 7.

(9) Bilmen, ö. N., a,ğ'.e., ·C, 7, s. 79. (ıO) ~ecelle, md, · ıo3.

..

·,

yani ııeriklerin irade beyanlarının bir ifade ve neticesi olarak ku-rulurlar.

Şirketin Unsurları:

Şirketler akitle · kurulduklarına göre. her §eyden önce bir §ir-ketin kJlrulabilmesi için taraflar yani §erikler, akit ve akdi ilgilen-lliren hususlar bahis konusu ola-caktır. Baııka bir ifade ile, bir §ir-ketin kurulmasında taraflar, altit ve buna bağlı olaralr gaye ve ser-maye olacaktır ki bunlara "§ir-' ketin -unsurları" denilmektedirıı.

Yukarıda zikrettiğimiz §irketin tarifini tahlil ettiğimiz zaman §ir-ketin unsurlannı kolayca tesbit edebiliriz. Tarifte geçen .akd "akit unsurunu'', müteşıtrikeyn "§ahıs unsurunu", ribh ·"gaye unsurunu",_ asi "sermaye unsurunu;, te§kil et-mektedir. Şimdi bunları kısaca izah edelim.

I - Şahıs Unsuru:

Şirketin tarifinden de anla§I-lacağı gibi bir §irketin kurulabil-mesi için en az iki ki§inin bulun-ması· gerekir. Hatta §irk~t için yapılmı§ tariflerde "iki veya da-ha ziyade §ahıs'' ifadesi geçmek-tedirı2, Buna göre şirket, ııahıs

(ll) Domaniç, H., a.g.e .. , s. 1-7.

tahdidi olmaksızın iki veya daha ziyade .. §ahısİa kurulabifk.

İslam hukukçuları §irketin i§-letilmesi, sevk ve idaresini· tasar-ruf ve faiiliyetlerden meydl)pa gelecek hukuki neticeleri nazar-ı itibara ·alarak §irket kuracak ve-Y

İSLAM'DA tRKETLER . HUKUKU • tizmi.:tNE 1 KISA BİR \· ETtlD ı

'DiYANET DERGiSI

CiLT: XV SAYI: 5-6

EYLÜL EKIM

KASIM ARALIK

1976

264

,.

'İnan §irketini kuracak §ahıslarda kefalet deg"il sadece veka-let ehliyeti aranırıs ki bunlar tem-yiz kudreti ile akıl vasfıdırıs. Çün. kü §erikler §irketin sevk ve idare7 sinde, tasarrufunda aynı · hakka sahiptirler. Ayrı ayrı olsun mü§-

. tereken olsıin bu hakkı ' vekatet ehliyeti sayesinde kullanırlar. 'İnan §irketini kuracak §ahıslarda kefalet ehliyeti aranmadıgindan veli ve vasilerinin izinleriyle köleler ile matuh (deli)· ve ço. cuklar da bu §irkete girebilirler2o. Burada 'inan §irketini kuracak §ahısların birbirlerinin kefili §ar-. tını zikrettiklerinde kefalet· ebii-yetinin aranaca@nı ilave edelimııı. ·

Sanayi' §irketinde meslek far-kının §irketin kurulmasına engel te§kil edemiyeceg-ini savunan hu-kukçulara rağ"rrien İmam Malik ile 1:ni.am ·züfer'in bu hususta müs-

. bet dü§ünınediklerini söyleyelimıı2. . ' Mndarebe §irketinde mudarib

(sermayeyi çalı§tıran) de kefalet ve vekalet ehliyeti aranmasına rag-men din ihtilii.fının önemi ·ol-madığını ifade edelim2a, ,

Zirai §irketlerden ister musa-kat, ister muzaraa olsun akit ya. pan taraflann akıllı olması §art ko§ıılduğu halde rü§dünü ispat et-meyen niezun ve akıllı çocukların bu §irketi' kurabilecekleri zikre-dilmekt'ediru.

U- Sermaye '(!nsuru:

İslam Hukukunda sermaye unsurunun "asl" kelimesiyle ifade edildiğini zikretmi§tik. Ancak ser. maye unsuru özellikle §irketü'l-emval'de re'sü'l-mal ıstılahıyla · gösterilrriektedir2s. Sermayenin mahiyeti §irket neı}i'lerine · göre

deği§mektedir. Sermaye ya nakit . gümüş para, altın para veya ti-cari kredi (itibar) veyahut emek (amel) · olur. Mufavada ve 'inan §irketlerinde sermaye (re'sü•l-mal) gümü§ ve altın para kabilin-den olınası §art ko§ulmu§tur2s,

Ancak hukukçular tedaville çıkanlmı§ her türlü illikel paralar'ın21, külçe halindeki gümüş ve altın'ın, kuyumcular tarafından . i§lenme-mi§ gümüş ve altın'ın halk ara-sında tedavül aracı· olarak kulla-nılıyorsa sermaye olabileceğini

kabul etmi§lerdir.2s, Paraya tah-vil edilebilecek her türlü e§ya ve malların sermaye olabileceğini hatırlataııın:ıs. Mufavada §irketin. de sermayenin e§it ve aynı cins-ten olması §art ko§ulduğu halde

'inan §ii:ketinde e§it ve aynı cins-ten olmayabilirao. Burada serma-ye olabilecek para ve malların deyri (alacak) değil ayn olmasının §art ko§ulduğunu zikredelimaı.

(18) Merglnani, a.g.e., C. 1, s. 476; Damil.d, a.g.e., C. 1, s. 657. (19) Mecelle, md. 1333. (20) Kasani, a.g.e., C. 6, s. 62; Bilmen, ö:N., a.g.e., c. 7, s. 81. (21) Mecelle, md. 1335; Bilmen, ö. N .. , a.g.e., C. 7, s. 81. (22) Mergtnani, a.g.e., c. ı, s. 479-480; DamM, · a.g.e., c. ı, s. 660. (23) Kasant, a.g.e., C. 6, 's. 81. (24) Kasani, ag.e., C. s,' s. 176, 185; Mecelle, md. ı433, 1443. (25) Mecelle, md. ı057. , (i6) KudO.ri, s. 79; Ka~ani, c. 6, s. 59; Merğin'ani, C. ı, s. 475; İbn Nüceym, C. 5,

s. ı85; İbn Abidin, C. 3, ·s. 370. (27) KudÜ.ri, s. 79; Kasani, d. 6, s. 59; Merıünanl, C. ı, s. 475; Damad, C. ~.

s. 655; M ec. ı339. (28) Kudo.rt, s. 79; Mergtnanl; c. ı, s. 475; DamM, c. ı, .s. 655. (29) KudC!ri, s. 79; Merginan!, C. ı, s. 476.; Kasant, C. 6, s. 69. (30) Kas an!, c. 6, s. sı-62; Mergtn!lni, C. ı, s. 475-6. (3ı} Kasani, C. 6, s. 60; İbn .A.bidin, C. 3, s. 37ı; Me.celle, 1341.

ı.

1'.

Mudarebe §irketinde rabbü'l-mal (sermayedar) sermaye olarak gümܧ ve altın para koymak mec-buriyetindedir. Mudarib (çah§an) in ise çalı§ması (emek) sermaye olarak kabül edilira~.

Sınai §irketlerde (§irketü'l-sanayii) "emek" sermaye· olarak kabıll edilmi§tiraa. Mufavada ve 'inan §irketlerinde dükkan, ev, na-kil vasıtaları sermaye olarak li:a-bıil edilmediği haldea4 sınai §irket-lerde alet, edevat ve dükkanıiı sermaye kabıil edileceği zikredil-mi§tiras. Şöyle ki, sınai §irkette dükkan birinin, emek diğerinin veya dükkan birinin alet ve ede-vat diğerinin sermayesi olabilir.

Şirket-i vücuhda §eriklerin ti-cari kredi (itibar) 'leri serinaye olarak kabul edilmi§tiras. Musa-kat ve muzaraa §irketlerinde bir taraftan· tarla ve ağaçlar, diğer taraftan emek · sermaye olarak tesbit edilmi§tirar,

ID - Akit Unsuru· . . .

İslam ..hukukunda §irketleri, akit açısından "akitli §irketler'', "akitsiz şirketler" olarak iki bö-lümde mütalaa edebiliriz. Şirket-i mülk ve §irket-i ibaha'nın dı§ın- · dakl. §irketler akitli §irketlerdiras. Her §irketin deği§ik bir akit §elı:.-. .

li ve la.fzi. vardır. Mufavada §ir-ketinde akit mufavada .lafzıyla veya onun §artlarını haiz bir la-fızla yapıııra9. Diğer §irketlerde de akd yaparken kullanılacak be-lirli' lafızlar tesbit edilmiştir-ıo. Hukuk kitaplarında §irket akdi-nin sözlü veya yazılı olacağı hak-kında herhangi bir kayıt bulun-mamaktadır. Ancak .§irket akitle kurularak ticari muamele1ere ve-sile olacağından Bakara Süresinin 286. ayetinin §Ümülüne g:irmesi dü§Ünülebilinir. Bu sebeple akdin yazılı olması daha uygun ve ih-tilaf anında ispat bakımından da-

• 1

ha kolay olur. et-Tahavi (öl. 321 H.) "K. Şurıiti'l-Kebir" adlı ese-rinde §irket akdinin yazı ile tes-bitinde hangi usaııere dikkat edil- ı mesi ve §irket senedinin tanzim· • §eklinin nasıl olması · gerektiğini sarahaten göstermi§tir-11, Nüveyri ( öL 733 H.) de §eriklerin ileri sürdükleri §artları, sermayenin miktarını ve kar taksiminin han-gi ölçüler içinde yapılacağı esas-ları havi yazılı akdin tanzim §ek-lini vermektedit"!2,

IV _:_ Gaye· Unsuru:

·Şirketler k3.r gayesiyle kiırulurlar. Mufavada §irketinde kar sermaye. nisbetine göre e§it tev-zi edildiği halde, ~inan, mudareı:ie,

(32) KB.sant, C. 6, s. 82; Merğinant, C. 2, s. 188; EbO. Bekir er-Razi (öl. 481); Muhtasaru'l-İhtil1lfi.'l-mema, Carullah Kütüphanesi, no. 872:/M, c. 4, vr. 4b

(33) Kasant, C. 6, s,' 57; Mecelle, 1332. (34) İbn ,!bidin, C. 3, s. 382; Mecelle, i343, 1344; Ali Haydar, Dürer. c. 3, s. 638-9. (35) Mecelle, 1395, 1396; Ali Haydar, Dürer, ·C. 3, s. 707-708. (36) SeraJısi, Mebsüt, C. 11, s. 152; Kasant, C. 6, s. 57. (37) Merğinil.ni, C. 2, s.· 332, 338. (38) Merğinll.ni, C. 1, s. 472; C. 2, s. 188, 332, 338; Kas an!, C. 6, s. 56; Ali Haydar,

3/223. (39) Merğinll.ni, C. ·ı, s. 473; Kasant, c. 6, s. 62; İbn'ül Hümam, C. 5, s. 7; Me-

celle, 136L (40) KB.sant, a.g.e., C. 6, s. 62, 63, 79, 185, 176. (41) Tii.hii.vi, K. eş-Şıırfi,ti'l-Keb!r, Şirket Bölümü, ,S. Ali Paşa, no.: 881, 882. (42) Nüveyri, Nihii.yetü'l-Ereb, Mısır, 1949, C. 9, s. 17, 103-104.·

!SLAM'DA ŞİRKETLER HOKOKO tl'ZER!NE KISA BİR ETtl'D

'DİYANET DERGiSi CİLT: XV SAYI: 5-6

EYLÜL EKİM KASIM ARALIK 1976

265

·iSLAM'DA -, ·şiRKETLER

:mı:ı:am:u tl"ZERİNE

KISA BİR ETttD

Di YAN ET . DERGISI

CiLT: XV SAYI: 5-6

·EYLÜL EKiM

:KASIM ARALIK

• 1976

266

sanayi', vüctih şirketlerinde elde edilecek karnı sermaye nisbetine ·veya şerikierin anlaşacaklan her-hangi bir nisbette tevzi yapılır~a. ·

Musakat muzaraat şirketlerinde mahsul ortaklar arasında eşit, üçde bir .veya anlaşılacak herhangi bir nisbette tevzie tabi' tutulurH.

Şirketler kar gayesiyle kurul-masına rağmen aksilikler yüzün_. den zarar etmesi halinde zarar, .sermaye nisbetine veya ortakla-rın. anla§acağı bir nisbete göre bölünür

!.

kukçu S. Şakir Ansay ''Hukuk Tarihinde İslam Hukuku'' adlı e-serinde mufavada şirketini bu-günkü kollektif şirketlere benzet-mektedir. .Ancak mufavadanın hükmi şahsiyeti haiz olmamakla diğerinden farklı olduğunu. söyle-mektedil'IB, Coşkun Üçok da hük-mi şahsiyet konusunda S. Ş. An-say gibi düşünmektedir4.9,

Mufavada şirketinde her . şerik şirketin işletilmesi, sevk. ve idaresinde aym hak ve sorumlu-luğa sahiptir, Şerikler aym za-manda birbirinin hem vekili ve hem de kefilidirlerso. Bu sebeple şerikler mufavada şirketinde kol-lektif şirketlerde olduğu gibi ü-çüncü şahıslara karşı bütün ma-melekleriyle sorumludurlar.

İslam hukukçulan mufavada şirketinde sermayenin eşit ve ayn halinde olması gerektiği üzerinde ittifak etmişlerdirsı. · Mufavada şirketi sadece Hanefi mezhebi hu-kukçuları tarafından kabül edil-miş olmasına karşılık, Şafii, Ma-liki ve Hanbeli mezhebi hukukçu-ları tarafından makbül ve meşrü kabül edilmemektedirs2.

b. Şirketü'l-'inan:

'İnan şirketi "tasarruf, kar veya zararın bölü§ülmesi hususla-rında eşitliğin veya kararlaştırılan,

(48) Ansay, Ş. Ş., İslam Hukuku, s. 178."

herhangi bir nisbetin bahis konu-su edildiği" bir .şirket nev'i olarak tarif edilirsa. Bu şirkette her şerik kararlaştırılan şartTar. muva-cehesinde şirketin sevk ve idare·-sine katılabilir. Bu şirkette şerikler birbirinin kefili değil sadece vekilidirler54,_ Bu sebeple şerikler sermayeleri nisbetinde üçüncü şahıslara . karşı mes'uldürler. Şirket-i 'inaİı'da sermayenin eşit ve ayın cinsten olması .. şar.t deltll- . dirss. Şirket-i 'inan'ın, Hanefi, Şafii, Hanbeli ve Maliki mezhep-leri tarafından ittifakla meşrüluğu kal:iül edilmiştirsa.

B. Şirketü•ı.:.vücfi.h (Kredi Şirketi):

Şerikierin nakit olarak para sermayeleri olmadığı halde kendi ., ticari itibarlarını (kredilerini) sermaye etmek süretiyle veresiye alış veriş yapmak ve kazanılacak karı aralarinda taksim etmek ü-zere kurdukları şirkete denirs1. Bu şirkete "şirketü'l-mefalis" de denirss.

' Bu §irkette kar' ve zarar, şeriklerin hisseleri nisbetinde· tevzi edilirs9. Bu §irkette şerikl·erde ve-kaiet eliliyetinlıi aranmasına rağmen kefalet ehliyeti anc8k şerHi-ler birbirlerinin kefili olduklannı

(49) "Üçok, C., Şirket maddesi, İA., C.· 10, s. 569-570. (50) Kudüri, s. 79; Merğinan!, C. ı,· s.· 473; Dli.mll.d, C. ı;· s. 653. (51) Kudüri, s. 79; Kasani,C. 6, s. 60; Mecelle, md. 1341; Bilmen. ö. N., ·c. 7, s. 82. (52) Merğinani, C. 1, s·. 473;. ·Kasani; c. 6, s. 57; İbn Hübeyre, el-İttifak, vr. 63b (53) Merğinli.ni, C. 1, s. 476; Damli.d, C. 1, s. 657; İhtiyar, C. 3, s. 15; Bilmen, C. 7,

s. 80; Arapça metin için bk. Mebsüt,_ C, ll, s. 151-152.: . (54) .Merğinani, C. ı, s. 476; Damll.d, C. 1,. s: 657.

(55) Kudüri, s. 79; Merğinani, C. 1, s. 477; Dli.mad, C. 1, s. 65i (56) Şa'ran!, Mizan'ul Kübra; C. 2, s. 71; İbn Hübeyre, elCİtifak ve'l-!hti!il.f Şehit

Ali P~a. No: 682, vr. 63b. (57) Merğinli.ni, C. 1, ff. 480; Mecelle, md. 1332; Arapça metin için bk. Mebsüt,

c. 1.1, s. ı54: (58) Serahs!, Mebsüt. C. ll, s. ı52; Damli.d, C. ı. s. 660; İbn Ab!din,- C. 3, s. 380. (59) Mecelle, md. 1401, 1402, 1403.

!SL.!M'DA ·ŞİRKETLEJ HUKUKU "ÜZERİNE KISABİR ET"ÜD

.DiYANET DERGiSi -ClLT: XV SAYI: 5-6

EYLÜL 'EKIM ·KASIM ARALIK 1976

L. 267

SLAM'DA

F;;k~~ ."ÖZERİNE f!SA BİR i ETtiD !

DİYANEl DERGISI

ClLT: XV iAYI: 5-6

. EYLÜL.

EKiM 'KASIM ARALIK.

'1976

268

şart koştuklan zaman aranırso. Hanef"ıler, şirketü•l.vücıih'u, kabul_ etmelerine karşılık İmam Şafii bu hususta müsbet düşünmemek~ tediraı.

C. Mudarebe Şirketi:

Bir taraftan sermaye, diğ'er taraftan emek (amel) olmak ü. zere elde edirecek kar veya hu-sıile gelecek zararın bölüşülmesi hususunda e§itliğin veya karar-laştınlacak herhangi bir nisbetin baİlls konusu edildiği şirket nev'i~ ne "şirketü'l-mudarebe". , denira2. Sermaye sahibine rabbü'l-ma.I, ça. lışacak şahsa mudarib demrsa.

İslam hukukçulan muda.rebe şirketinde sermayenin para (gü-müş ve . altın) kabilinden olmasını şart koşmuşlardırB4. ·Bu şirketlerde mudaribin kasd-ı mahsus ol-maksızın yapacağı zararlan kar-

. dan ödenir. Kar zaran . kapatmıyorsa, o hallerde zarar rabbü'I-mal (sermayedar)' e aittirtı s.

2. sııı.aı Şirketler:

Şeriklerin; emek· (amel)'lerini sermaye ·ederek iş alıp yaparak

kazanacakları karı · (ribh) arala- . · rında taksim etmek üzere akdet-tiideri §irket nev'ine "şirket-i sa-nayi" denirB6. Şirket-i sanayi klasik hukuk kitaplannda "şirket-i sanayi", · "şirket-i amel", ."şirket-i takabbül'', "şirket-i eb-dan'' ve "şirket-i ı:nuhterife'' ıstılahlanyla ifade edilmektedirs•. Bu şirket zanaat sahipleıj.. taro.fından kurulmakla birlikte bugünkü sanayi ve teknolojinin sahası dil-hiline giren bütün işler bu tip şirket nev'i ile başarılabileceğ-inden böyle bir ıstılahı kullanmayı yani şirket-i sanayi :istılahmı kul-lanmayı uygun bulduk.·

Ş~riklerden her biri iş alıp yapmak, iş yapmayı ta,ahhüt et-mek tasarrufunu yapabilecekleri gibi, şerikierden birinin iş alıp di-ğerinin yapması da mümkündürss. Şerikler iş alıp yapmakta 'Qiri di-ğerinin vekilidirB9. Üçüncü şahıslara karşı maddi yönden mes'ul olma durumu vekalet esasları da-hilinde cereyan. eder.

Şirket-i sanayi'de, dükka.n bi-rinin, ilJet . ve malzemeler diğ'erinin•o veya birinden dükkan, diğ'erinden çalı§Illan sermaye olarak kabtil edilebilir. Şirket-i sanayi'de kazarnlacak _kar veya zarar, eşit veya herhangi bir nisbette tevzie tabi' tutulabilir72.

. Şirket-i san§.yi'i Şafii ile Ha-nef"ılerden Züfer kabul etmemek-

(60) Merginani, c. ı, s. 480; Kasiini, c. 6, s. 65; Dll.ı:nad, c. ı, s. 660. ' (6ı) Serahsi, MebsO.t, C. 11, :S. ı54; Merginant, C. ı, s. 480; Kil.san!, C. 6. s. 65.

(62) Arapça metin için b k. Merginan!, C .. 2, s. ı88.': Damlid, c. 2. s. 507, İst. 1248. :

(63) Kasiini, c. 6, s. 81; Damad, c. 2, s. 507, İstanbul, 1248. (64) Merg!na.nt, C. 2, s. ı88. · (65) Bilmen, ~- N., C. 7, s. 108. (66)· Mebso.t, C. 11, s. 151; İbn Abid!n, C. 3, s. 378; Dll.ı:nii.d, c. ı, iı. 659; Kasanl, · C. 6, s. 56; .Mecelle, md. 1332; A):"apça metin için bk. İbn .Abidin, C. 3, s. S78; (67) Mebsut, c .. ll, s. ı52; Merğlnan! c. ı, s. 479; Damad, c. ı, s. 659; Kudi'lri, s. 80. (68) Mecelle, ı386. · · (69) Mecelle, ı387; Merginanl, C. ı, s. 48'o; Damii.d, C. 1, s. 660. (70) -Mecelle, ~395. (71) Mecelle, 1396. (72) Mecelle, ı390.

•

tedirler. Onlara göre müc·erret emek (çalı§ma), ayn ·halindeki. sermaye ile değer kazanabilir7a. Burada Malik, Züfer ve Ahmed b. Hanbel'in §irket-i sanayi'i aynı i§ ve. aynı yer olmak şartıyla kabili ettiklerini ilave edelim74.

3. Ziri..i Şirketler:

A. Muzaraa Şirketi:

Bir taraftan arazi, diğer ta-raftan emek (arriel) yani ekip biçrnek olmak üzere elde _edilecek ürünün bölü§illmesi hususlannda e§itliğin veya ·kararla§f;ınlacak herhangi ·bir nisbetin bahis ko-nusu edildiği §irket nev'idir•s. Mu-zaraa'ya İslam hukukunda ''mu-

. habere'', "muhakale", "karah" da denir• o.

Muzaraa §irketinde taraflann akıllı olması §art ·Olup, rü§tünü is-pat etmeleri §art değildir77, Mu~ zaraa'da ürün eşit veya. başka bir . nisbette taksim edilebilir7s.

B. Musakat Şirketi:

Bir taraftan bağ bahçe, diğer taraftan emek (amel) olmak üze-

re elde edilecek ürünün · bölü§ül-mesi husüsunda eşitliğin veya ka-rarla§tınlacak bir nisbetin bahis konusu edildiği şirket nev'idir79,

Musakat'a muamele de denirso. Bu ı;ıirkette taraflarm ballğ değil a-kılli olması kafidirsı. Ürün eşit,

· üçtebir veya herhangi bir nisbet-te tevzi edilebilirs2.

II - Akitsiz Şirketler:

Akitsiz şirketler, §irket-i

mülk ve §irket-i ib1l.he olmak üze-

re iki kısırrida incelenebilir.

ı~ Mülk Şirketi:

İslam ·Hukukunda i§tirti.k ha-lindeki mülkiyet (§irketü'l-miras) ile mü§terek İnülkiyetin (§irketü'l-mülk) şirket olarak vasıflandırıldığını evvelce zikretmi§tik. Şitket-i mülk, · Me.celle'.de "esbllb-ı temellükten olan i§tira (satın al-ma) ve ittibab (hibe etme) ve kabül-i vasıyyet ve tevarüs gibi bir. sebeple yahut halt (kanştırma) ve ihtilat (kan§tınlma)-ı emval ile yani malları yekdiğerine karıııtırmak veyahut mallar o sürette yekdiğere karışmak ile

(73) Kil.s!l.nt, c. 6, s. 57; Mebstı.t, c. ıı, s. 154; Merğin!l.nt, c. ı, s. 479; ·nam!l.d, C. 1, s. 659; Şevk!l.ni, Neylü'l-Evt!l.r, C. 5, s. 266, ·Mısır, 1357.

(74) D!l.mM, c. ı, s. 660; Merğinıı.nt, c. ı, s. 480. (75) Meceıie, 1431; Arap~a metin i~in b k. Merğin!l.ni, C. 2, s. 332.:

; İhtiy!l.r, C. 2, s. 74. (76) Dam!l.d, c. 2, s. 594, İstanbul, 1248. (77) Mecelle, 1433. (78) . Mecelle, 1485. (79) Mecelle, 1441; Dil.m!l.d; C. 2, s. 596, İstanbul, 1248 (80) Kil.sani, C. 6, s: 185. (81) Mecelle, 144!:1, (82) Mecelle, 1444.

( İSLAM'DA . ı ŞİRKETLER

HUKUKU ÜZERİNE KISA BİR ET'tn>

ı.

\

DIYANET DERGISI çiL"f: xv SAYI: 5-6

EYLÜL EKIM KASIM ARALIK 1976

269

tSLAM'DA 'tKETLER HUKUKU ıll'ZERİNE !aSA BİR i -ETÜD

1

·~

DiYANET, DERGisi•·

:iLT; XV Wl: 5~6

EYLÜL EKiM

KASIM ARALIK

1976

270

bir §eyih birden ziyade kimseler beyninde (arasında), müşterek yani ol şeyin onlara mıı.hsus ol-masıdır" diye tarif edilıİıiştrrsa.

Şirket-i mülk'de her şerik kendi hissesi üzerinde , tasarruf hakkına sahip olmasına rağmen ortağının 'hissesi üzerinde --orta-ğın izni olmaksızın- , herhangi' bir sıirette tasarrufta bulunma~ı mümkün değildirS4.

2. İbalıe Şirketi:

Şirket-i ibiihe, "bir kimsenin daire-i nüfüzuna dahil olmayan sular, otlar, s1l.hipsiz yerlerdeki hüdai nabit otlar, sahipsiz yerler-deki hüdai n1l.bit ağaçların mey-vaları nas arasında şirket..i ib1l.-he ile müşterek olup bunlardan istifade etmeleri ,kendilerine mu-bahtır'' diye tarif edilirss.

, Şerilder Arası Münase-betler:

, Ortakların birbirlerine karşı duyduklan itimad ve güven neti-cesinde ve kendi istekieriyle kur~ dukları ~• bir şirket, faaliyete geç" tikten sonra her Şerik (ortak)· doğru olarak şirketi çalıştırmak, sevk ve idare etmek mecburiye-tin,dedir. f[er o:ı:tak -akd yapılırken sorumluluğunu üzerine aldığı

(83) Mecelle, 1060.

hususları eksiksiz olarak yapmalı ve şirketin kuruluş g1l.yesinin dışına çıkacak bir hareket ve sO.-i istiffiillde bulunmamalıdır. Kur'-an-ı Kerim'de ortakların birbir-lerine karşı hile ve kurnazlık yap-mamalarını tavsiye etmektedirsa. Hz. Peygamber şerikierin birbir~ lerine karşı sadakat duygulanyla muamele etmelerini tavsiye eder-ken Allah'tan aldığı kudsi bir ha-disi, "Allah 'buyurur ki,~ biri di-ğerine hıyanet etmedikçe Ben iki şerikin üçüncüsüyüni. Faıillt her-hangi birisi arkadaşına hıyanet edince Ben aralarından çıkarını.", diğer bir rivayette, "Allil.h'm yar-dımı biri diğerine hıyanet etme-diği müddetçe. iki şerik üzerinde-dir. Fakat biri diğerine hıyanet etti mi yardımını oııJ.ardan kaldırır." şekliyle ifade etmektedirB7.

Nüveyri (öl. 733 H.) ortakla-rın doğru ve dürüst. olarak hare-ket etmelerini, '.'Her ortak arka-daşına aJış verişte, alım satırnda gerek gıyabında ve gerekse huzu-runda izin vermiştir. Her ortak emaneti yerine getirmelidir, hıyanetten uzak kalmalıdır. Gizli ve· a§ikii.r tasarrufunda· Allah'tan korkmalıdır. Muilmele ve hareket-lerini adalet ve insaf ölÇüleri da-hilinde yapmalıdir." ifadesiyle be-lirtmektedirss.

Ortakların şirket kazancın

dan hisselerine göre kar aımaıarı bir hak olduğu gibi zarar ve zi-yan ·durumlarında zararı kabül edip ödemeleri de bir borçtur. Şirketin işleri yürütülürken kast-ı mahsus olmadığı ha.Ide . vuku'a gelecek zarar, zararın husüle gel~ mesine sebebiyet veren §erike

(84) Kasil.ni, c. 6, s. 65; Mebs1it, c. ıı. s. 15L (85) Bilmen, ö. N.,. C. 7, s. 76-77; Mukayese ediniz.: Ali Haydar, Dlirer'ül-HUJ.;:-

kam, c. 3, s. 223. (BB) Sa' d süresi, ayet 24. (87) Şevkani, Neylü'l-Evtar, Mısır, 1357, C.· 5, s. 264. (88) Nüve;yri, Nihayetü'l-Ereb, Mısır, 1949, C. 9, s. 18.

:.. tazmin ettirıilmemektedirss. Şerikler §irketteki hisselerinin vergi ve zekatını bizzat kendileri vermek mecburiyetindedirlerso. Şerikierden her biri §irketi sevk ve idare ederken, i§lerini takip ederken yapacağı yol, otel, kira vs. mas-raflarını §irketin karından, kii.r ol-madığı zaman sermayesinden alır91,

Şirketlerin Soo Bulması:

Şirket bir gayenin tahakku-ku için kurulur. Gaye tahakkuk edince §irket son bulur ve gaye- . nin talıakkuku bazı durumlarda imlransız hale gelir veyahut .akd yapılırken tesbit . edilen müddet nihayete erer. Veyahut akit mül-zim olmadığı için her §erlli mu-kaveleyi feshedebilir. İslam hu-kukçulan §irketin son bulma. ve fesh durumlarını a§ağıda sıralayacağımız maddeler halinde tes-bit etmi§lerQira.2:

(89) ·Bilmen, ö. N., a.g.e., C. 7, s. 86.

1. Şerikierin ittifaltla §irket akdini feshetmeleri,

2, Şerikierden birinin §irket akdini feshetmesi,

3. Şerililerden birinin ölümü,

4. Şerikierden biriıii.n harb ülkesine ( darü'l-harb) gitmesi,

5. Şerikierden birinin İslam dininden ·çıkması, mürted olması,

6. Şerikierden birinin iflas ve hacredilmesi,

7. Şerikierin iflas etmesi do-layısıyle §irketin iflas etmesi,

8. . Şerikierden birinin deli oL ması (cünün-ı mutbik),

9. Şirket için tayin edilen müddetin sona ermesi,

10. Şirket akdinde maksut gayenin gerçelL.e§mesi.

Bu balısit bitirirken §irketin son bulması durumlarında §erilr-lerin vazife ve sorumluluklannın ortadan ~alktığını, vekalet ve ke-falet münasebetlerinin son buldu-ğunu ilave edelirn.93,

(90) Merğinil.ni, a.g.e., C. 1, s. 482; İbn .Abidin, a.g.e., C 3. s. 383; Dli.mM, a.g.e,, c. ı. s. 662.

(91) Ibn .Abidin, a.g.e .•. C. 3, s. 376; Bilmen, ö. N., a.g.e., C. 7, s. 100. Ulll) Kasil.ni, a.g;_e., C. 6, s. 77, 78, 184, 186; İbn Abidin, a.g.e., C. 3, s. 382;

Mecelle, md. 1352, 1353, 1423; Ali Haydar, a.g.e., C.· 3, s. 684; .. Bilmen, ö. N., a.g.e., C. 7, s. 86.

(93) Kasil.ni, a.g.e., C. 6, 's. 77-78.

İSLAM'DA ŞİRKETLER HUKUKU ÜZERİNE KISA BİR ETüD

biYANET DERGiSi ClLT: XV

· SAYI: 5-6

EYLÜL-EKIM KASIM ARALIK 1976

271

SLAM'DA l .. TLER .HUKUKU .ÜZERİNE

fSA BİR . ETüD 1 - . • •

iYANET· )ERGisi: .T: XV rı: [ 5-6

EYLÜL EKiM

KASIM 1\RALIK

1976

270

bir §eyfu birden ziyade kimseler beyninde (arasında)· müşterek yani ol şeyin onlara m~hsus ol-masıdır" diye tarif edililliştirsa.

Şirket-i mülk'de her şerik kendi hissesi üzerinde tasarruf hakkına sahip olmasına rağmen ortağımn ·hissesi üzerinde ~rtağın izni olmaksızın- · herhangi· bir surette tasarrufta bulumnası mümkün değ!ldirs4.

2. İbahe Şirketi:

Şirket-i ibiihe, "bir kimsenin daire.i nüfuzuna dahil olmayan sular, otlar, sahipsiz yerlerdeki hüdai nabit otlar, sahipsiz yerler-deki hüdai nabit ağaçların mey-vaları nas arasında şirket-i iba-he ile müşterek olup · bunlardan istifade etmeleri kendilerine mu-bahtır'' diye tarif edilirss.

. Şerlider Arası Müıı.ase

betler:

. . Ortakların birbirlerine karşı

duyduklan 1timad ve güven neti-cesinde ve kendİ istekleriyle kur-dukları· bir şirket, faaliyete geç" tiktetı sonra her §erik (ortak)· doğru olarak şirketi çalıştırmak, sevk ve idare etmek mecburiye-tin,dedir. :ffer ortak -akd yapılır. ken sorumluluğıiİıu üzerine aldığı

.. (83) Mecelle, 1060.

hususları eksiksiz olarak yapmalı ve şirketin kuruluş gayesinin dışına çıkacak bir hareket ve su-i istiirıalde bulunmamalıdır. Kur'-an-ı Kerim'de ortakların birbir-lerine karşı hile ve kurnazlık yap-mamalarım tavsiye etmektedirEG. Hz. Peygamber şerikierin birbir~ lerine karşı sadakat duygularıyla muamele etmelerini tavsiye eder-ken Allah'tan aldığı kudsi bir ha-disi, ''Allah buyurur ki,· biri di-ğerine hıyanet etmedikçe Ben iki şerlkin üçüncüsüyüııi. Fakat her-hangi birisi arkadaşına hıyanet edince Ben araJarındatı çıkarını.", diğer bir rivayette, "A.llil.h'm yar. dınu biri · diğerine hıyanet etme-diği müddet@. iki şerik üzerinde. · dir. Fakat biri diğerine hıyanet etti mi yardımını onlardatı kaldırır." şekliyle ifade etmektedirB7,

Nüveyri (öl. 733 H.) ortakla-rın doğru ve dürüst. olarak hare-ket etmelerini, '.'Her ortak arka-daı;ıına alış verişte, alım satımda gerek gıyabında ve gerekse huzu-runda izin vermiştir. Her ortak emaneti yerine getirmelidir, hıyanetten uzak kalmalıdır. Gizli ve· ii.§ikar tasarrufunda· Allah'tan korkmalıdır. Mudmele ve hareket-lerini adalet ve insaf ölÇüleri da-hilinde yapmalıdir." ifadesiyle be-lirtmektedirss.

Ortakların şirket kazancın

dan hisselerine göre kar almalan bir hak olduğu gibi zarar ve zi_ yan durumlarında zararı · kabül edip ödemeleri de bir borçtui'. Şirketin i§leri yürütülürken kast-ı mahsus olmadığı halde . vuku'a gelecek zarar, zararın husüle gel-mesine sebebiyet veren şerike

(84) Kasfuıi, c. 6, s. 65; Mebsüt, c. ll, s. 151. (85) Bilmen, ö. N .•.. C. 7, s. 76-77; Mukayese ediniz.: Ali Haydar, DUrer'ül-HUk-

ka.m, C. 3, s. 223. (S6l Sa' d süresi, ayet 24. (87) Şevkani, Neylü'l-Evtar, Mısır, 1357, C.· 5, s. 264. (88) NUveyri, Nihayetü'l-Ereb, Mısır, 1949, C. 9, s. 18.

tazmin ettiı:ıilmemektedirss. Şerikler şirketteki hisselerinin vergi ve zekatını bizzat kendileri vermek mecburiyetindedirler9o. Şerikierden her biri şirketi sevk ve idare ederken, işlerini takip ederken yapacağı yol, otel, kira vs. mas-raflarını şirketin karından, :ıtar ol-madığı zaman sermayesinden alırsı.

Şiı·ketlerin Son Bulması:

Şirket bir gayenin tahakku-lm için kurulur. Gaye tahakkuk edince şirket son bulur ve gaye- . nin tahakkuku bazı durumlarda imkansız hale gelir veyahut akd yapılırken tesbit . edilen müddet nihayete erer. Veyahut akit mül-zim olmadığı için her şerik mu-kaveleyi feshedebilir. İslam hu-kukçulan şirketin son bulma. ve fesh durumlarını aşağıda sıralayacağımız maddeler halinde tes-bit etmişlerwsıı:

(89) ·Bilmen, ö. N., a.g.e., C. 7, s. 86.

1. Şerikierin ittifakla §irket akdini feshetmeleri,

2, Şerikierden birinin şirket akdini feshetmesi,

3. Şerikierden birinin ölümü,

4. Şerikierden biriiı.in harb üllı::esine ( darü'l-harb) gitmesi,

5. Şerikierden birinin İslam dininden ·çıkması, mürted olması,

6. Şerikierden ·birinin iflas ve hacredilmesi,

i. . Şerikierin iflas etmesi do-layısıyle şirketin iflas etmesi,

8. . Şerikierden birinin deli ol-ması (cünün-ı mutbik),

9. Şirket için tayin edilen müddetin sona ermesi,

10. Şirket akdinde maksut gayenin gerçekleşmesi.

Bu balısit bitirirken şirketin son bulması durumlarında şerikIerin vazife ve sorumluluklannın ortadan kallı::tığım, vekalet ve ke-

. falet münasebetlerinin son buldu-ğunu ilave edelim.93,

(90) Merğinani, a.g.e., C. 1, s. 482; İbn .Abidin, a.g.e., C 3, s. 383; Damii.d, a.g.e., c. 1, s. 662.

(91) !bn .Abidin, a.g.e., C. 3, s. 376; Bilmen, ö. N., a.g.e., C. 7, s. 100. tı;l2) Kilsani, a.g;,e., C. 6, s. 77, 78, 184, 186; İbn Abidin, a.g.e., C. 3, s. 382;

Mecelle, md. 1352, 1353, 1423; Ali Haydar, a.g.e., C. 3, s. 684; Bilmen, ö. N., a.g.e., C. 7, s. 86 ..

(93) Kasani, a.g.e., C. 6, 's. 77-78.

İSLAM'DA ŞİRKETLER HUKUKU ÜZERİNE KISA BİR ET'üD

DiYANET DERGiSi ClLT: XV

· SAYI: 5-6

EYLÜL. EKIM KASIM ARALIK 1976

271