İsmet İnönü cumhurİyetİn İlk yillari 2

8/3/2019 smet nn CUMHURYETN LK YILLARI 2

1/33

www.kuyruksuz.comweb sitesi sunucularnda barndrlmtr.

smet nn'nn HatralarCUMHURYETNLK YILLARI

II(1923-1938)

Dizgi - Bask -Yaymlayan:Yenign Haber AjansBasn ve Yaynclk A..Kasm 1998

smet nn'nn HatralarCUMHURYETNLK YILLARI

II(1923-1938)SMET NNCGAZETESNNOKURLARINA ARMAANIDIR.CUMHURYETN LK YILLARI

(1923-1938)

(KTSAD MESELELER ve ASAYATATRK'LE TARTIMALAR)

NDEKLER

KTSAD MESELELER ve ASAYHTYALARI TEMN ETMEKAsayisizlik Devam Ediyordu 15Memlekette Fiziksel Btnlk Yoktu 16Mali Kaynak Bulmak Gerekiyordu 17Vergi Meselesi 18

Kredi htiyac 20Bizimle 15 Sene Uratlar 21Aylklarn Vaktinde denmesi23Reji daresi 24Mddetleri Dolmu mtiyazlar25Demiryolu Politikamz 26Demiryolunu Kendimiz Yaptk27Adam Sarf Ettiini Mutlaka Alyordu 28ASAY MESELESDevletiliimiz Kendiliinden Dodu 31Her Yl Tekrar Eden ekavet 31Asiler mha Ediliyor 32ran Snr 33ehinah'n Derdi

34Dou Asayiinin Mahiyeti 35Demiryolu Gelince 36Ekonomik Tesirler 37Suriye Hududu Meselesi 38Koruma Tedbirleri Yoktu 39Asayisizliin Tam Tehisi 40Cumhuriyetin Sildii Zihniyet 41Temizleme 43DEVLET OLARAK GLENDK
http://www.kuyruksuz.com/http://www.kuyruksuz.com/http://www.kuyruksuz.com/


2/33


Toprak Davas 45ktisadi Buhrana Kar Tedbirler 46Kliring Usul 46Fabrikalar Kuruluyor 47Bu Teebbs Lzumluydu 49Mzakereler kmaza Giriyor 49mknlar Kaybetmezdik 50Planl Kalknma ve stikraz 51 Bankas'nn Kuruluu 52ATATRK'LE TARTIMALARIMIZ

YILLARIN YORGUNLUUHatay Meselesi 57talya ile Mnasebetler 61iftlik Olay 63BAVEKLLKTEN AYRILDIMKarar Atatrk ile Verdik 71Stadyum Olay 71ankaya'da Sofrada Grlenler 72alma Glkleri 74Atatrk'e Minnettarlm Sylyorum 77

Salih Bozok'un Sorusu 79Stadyumda Neler Oldu? 79ankaya'da Varlan Karar 82Bykeli olacam Havadisi 83Dolmabahe Saray'nda Misafir Kalyorum 84Mektuplar 85EKLEREk 1: Ankara'nn Bakent Olmas in

Verilen nerge 91Ek 2: nn'nn Kurduu lk Cumhuriyet

Hkmeti 92Ek 3: ''Hilafetin lgasna ve Hanedan- Osmaninin

Trkiye Memaliki Haricine kartlmasna

Dair Urfa Mebusu eyh Saffet Efendi ileElli Refikinin Teklif-i Kanunisi'' 94Ek 4: ''er'iye ve Evkaf ve Erknharbiye

Vekletlerinin lgasna Dair Siirt MebusuHalil Hulki Efendi'yle Elli Refikinin Teklif-iKanunisi'' 96

Ek 5: zmir Suikast Nedeniyle Tutuklanan veAslan Milletvekilleri 99

Ek 6: nn'nn El Yazsyla Ksa Bir Dnemi Kapsayan Anlar 100

KTSAD MESELELERveASAY

HTYALARI TEMN ETMEK

Asayisizlik Devam Ediyordu

Lozan Muahedesinin tasdikinden sonra meydana gelen Trkiye'yi, btn ihtiya dallar vemeseleleri ile gz nnde canlandrmak gtr. Bu devirde ilk uratmz mesele cumhuriyetin


3/33


kurulmas ve Ankara'da hkmetin devaml olarak yerlemesinin temini olmutur. Bu geittengemek 1923-1925 senelerini ald ve bir taraftan hkmet merkezi tartmas devam ederken, diertaraftan cumhuriyete kar ilk tepkiler 1923'te kendisini gsterdi. Memleket, stanbul ile her taraflabir btnlk haline girdikten sonra, senelerden beri biriken fikir ve arzular btn iddetiyle ortayakt. Birlik salanmtr, devlet merkezi Ankara olamaz, Anadolu iinde bulunamaz, gelenekselidare tarzmz tekrar stanbul'da balayp gelimek lazmdr gr siyasi hayatmza ve aklbanda, tecrbeli, aydn dediimiz tabakalarmza hkmetmitir. Basn ile devlet adamlar ile,btn bu evreler, her trl kolayl ve pratik ihtiyalar deerlendiren zihniyetle tekrar stanbul'adnmek fikrini savunuyorlard. Atatrk buna mukavemet etti ve milli hkmet imdiye kadarmuharebe esnasnda takip ettii ve alt istikamete sadk kalarak Anadolu'da yerlemek iinglkleri yenmeye balad. 1925'te bu mesele, arl ve gl ok hafiflemi olarak, neminikaybetmi birhale gelmiti.Biz, Anadolu'da devleti idare etmeye alanlar, kesin olarak Ankara'da kalp devletin ihtiyalarntemin etmeye mecbur olduumuz ve buna muktedir bulunduumuz kanaatindeydik. Fakat 1923Trkiyesi'nin idaresini elimize aldmz zaman, bugn de arzu edilecei gibi senelere amil ve hermeseleyi kapsayan bir geni plan hazrlanm ve sistematik bir surette tatbik edilmi deildir. Nekadar eksik farzolunursa olunursun, gerek budur. Meseleler, nemleri ve etkileri oranndakendilerini birer birer hallettirmiler ve halk, ihtiya iinde rpnan bir idareye yaplacak ileri birerbirer gstererek kabul ettirmitir.

Memlekette Fiziksel Btnlk Yoktu

inde bulunduumuz meseleler dediimiz zaman, bunlarn hepsini bir anda saymaya imknyoktur. En bata, bir defa, memleket fiziksel bir btnlk iinde deildi. Her tarafn birbiri ileirtibatl (balantl) olduu bir btnlk yoktu. Her mevsimde memleketin iinde dolaamyorduk.Daha muharebe zamannda bir irtibatszlk ok insann zihnini ve hayalini aciz brakan glklergstermiti. Demiryolu yaplmadan memleketin ne emniyetinin, ne idaresinin btnlnsalayamayacamz kanaati sarslmaz bir haldeydi. Nihayet memleketin en mamur yerlerininbyk bir ksm harap olmu bulunuyordu.Bir dier mhim mesele, asayi meselesi idi. Cumhuriyet idaresi daha henz kurulduu esnada,iinde bulunulan meseleler etrafyla grlrken arkta isyan patlad. syan anlattm. 1925vukuat memleketin dou ksmnda tarihten gelen byk asayi meselesini birdefa dahacanlandrd. Asayi meselesi, douda eyh Sait syan ve onun tahrik ettii askeri hareketlerle

byk lde kapanm gibi grnr. Fakat aslnda, douda asayi meselesi daha senelercebyk lde askeri hareketlere ihtiya gsterir bir ekilde devam etmitir. Asayi meselesinindouya ait olan bu ksmnn dnda, Orta Anadolu'da da, Bat Anadolu'da da dalarda emniyetiihlal etme hareketleri ve yol kesmeler, allm tabiriyle ekavet dediimiz ekyalk eklinde hertarafta devam ediyordu. Asayisizliin bir de bu taraf vard. Memleket idaresinde, ehirlerde vekasabalarda olduu gibi, yollarda ve dalarda, her tarafta huzuru ve emniyeti tesis etmek OrtaAnadolu iin, Garbi Anadolu iin nemli meseleydi. Bunun ls dnda ve daha tesinde,douda, ayrca daryla irtibat olan ve askeri hareketleri icabettiren bir asayi meselesi devametti.

Mali Kaynak Bulmak Gerekiyordu

Btn bu meselelerin stnde, memleket idaresi iin mali kaynak bulmak ve intizaml bir hazinekurmak gerekiyordu. Devletin henz bir Merkez Bankas bile olmad bir zamanda, bu ihtiyackarlamaya ve devlet bankasn kurmaya almak bizim balca meselelerimizdendi. Derhal gznnde canlanabilir ki, bugnk anlaymzla baktmz zaman, bu meselelerin her biri insannbtn melekesini, btn almasn kapsayacak kadar umull birer dev meselelerdir. Bunlarameli bir ekilde birer birer anlatmaya alacam.Vergi Meselesi

Harpten yeni kmz ve harp esnasnda vatandan varln yzde 40'a kadar seferber etmiiz.Yani vatandan varlnn yzde 40'n ordu hizmetine almz ve bunu onlara kar bor olarakyklenmiiz. Bir taraftan bu borcu sratle demeye alyor, te taraftan yeni hkmetin maliye


4/33


ihtiyalarn tanzim etmeye urayoruz. lk i nmze vergi olarak kt. O zamana kadar Trkiye,vergi verir devletler listesine ancak katlabilmi ve bu listenin sonunda yer almtr. Maliyevekillerimiz ihtiyac vatandaa anlatarak cesaretle vergi almaya baladlar. Vergi almaya balamak,tabii, hkmetleri vatandaa kar manen gle sevk eden balca konudur. Bununla berabervergileri koymakta, vatandalarmzdan glk ekmedik.Milli Mcadele esnasnda, zellikle Byk Millet Meclisi Hkmeti kurulmadan evvel, KuvayiMilliye'nin hem cephede hareketi salamak, hem hareketin icap ettirdii btn meselelerihalletmek iin, yardm eklinde halktan vergi alma usul, ksa mddet zarfnda vatandan okyorulduu bir mesele haline gelmiti. Her ihtiya gren kumandann veya cephe bakannnvatandalara ayr ayr istedii kadar vergi tarh etmesi yerine, bir merkezi hazine ve maliyeidaresinin, vergi eklinde vatandalar vazifeye davet etmesi nimetlerin en by gibikarlanyordu.Vergi almaya ve maliyeyi tanzim etmeye alrken, bunun ihtiyaca kfi olmasbalbana birmeseleydi. Yz milyonluk, yz yirmi milyonluk btelerle harap bir memleketin ihyas ve tasavvurettii yeni byk ihtiyalarn karlanmas iin, hkmet toplantlarnda vekillerin birbirleri ile naslbir tartma iinde bteyi paylamaya uratklarn heyecanla hatrlarm. lk btelerimizin hemenhepsini muvazeneli olarak yapmaya alrdk ve her seferinde de, bteyi baladktan sonra,muvazene yle dursun, muvazene dna kmak iin akln tasavvur edemeyecei btnmarifetleri gstererek tatbik etmeye alrdk. Mesela hibir bte, gsterildii gibi son kuruunakadar tamamyla denemez ve sarf olunamazd. Her btenin bir tabii tasarruf snr vardr. Bu,

neredense, idare adamlarmzn zihnine yerlemiti. Her bte kapandktansonra, yeni ihtiyalarkt m, daha Meclise sevk olunurken bunun yzde 10'unu sarf olan tahsisatn karl olarakimdiden harcayabiliriz gibi bir kanaatle bte tabii bir ekilde iirilmeye balard. Yz milyonolmusa, demek ki, yz on milyonu ferah ferah idare ederiz denirdi. Bu usul iki seneye varmadan,ilk senede mahzurlarn gsterdi. Sene nihayetine kadar tahsisatn sarf olunmas yle dursun, birdefa istediiniz varidat tamamyla alamyorsunuz. Ve sarf edilmek iin de, ihtiyatan rpnan birmemlekette her trl gayret gsteriliyor. Hlasa, ilk bte tatbikatlarndan sonra, nihayet bteninak verdii, bu bte ile idare olunamayaca bir gerek olarak meydana kt. Daha bu yldolmadan, yeni tahsisat almak yerine, mevcut tahsisattan bir ksmn sarf etmemek iin zorlamayave tedbir almaya balardk. Muvazeneyi salamaya ve aktan masraf etmemeyi temin etmeyemecburduk. nk bir ak hasl oldu mu, bunu karlayacak hibir kaynak, hibir veresiye yoluyoktu. Evvelce bu durumla ilgili bir mesele anlatmtm. Burada hatrlatacam.

Kredi htiyac

Bir ara tediye (deme) glklerini karlamak, hazinenin normal tediyelerini mevsimlere uyarakaksatmadan yapabilmek iin 3-5 milyon liralk bir kredi salamaya ihtiya grlmt. BunuOsmanl Bankas ile grmek lzumunu duyduk. Bankann verdii cevap u oldu: Bu biristikrazdr, istikraz muamelesi olarak grp kararlatrmak lazmdr, Trkiye'nin darya olaneski borlarn da bu esnada dikkate almak icap eder.Bunu haber alr almaz ihtiyacmz bakmndan d leme mit verici bir durum yaratmamak iintemas hemen orada kestirmitim.Mali ve iktisadi iler iin dardan hibir yardm gremeyeceimiz kanaati bize hkimdi. Bunubilerek, kendi mali politikamz tanzim etmeye alyorduk. Bat devletlerinin Ankara'dakibykelileri gelip grtkleri zaman bana ak olarak sylerlerdi: Tabii bir istikrazdnmyorsunuz, ama ihtiyalarnz karlamak iin isterseniz size uzman gnderebiliriz. Bunlarsize ihtiyalarnz syleyebilirler. Size akl verebilirler.Nezaketle ve cmertlikle byle derlerdi. Kendileri ile glerek konuurduk:''Evet dardan bir ey mit etmiyoruz. Dorudur. Niin mit etmediimizi bilirsiniz,'' derdim. Vesz kesilirdi. Bundan dolay birbirimize dargnlmz da yoktu. Mesela ngiliz Sefiri George Clark'nbir konuma esnasnda bana byle sylediini hatrlarm.htiyacmz gsterecekler, nasl hallolunacan syleyecekler. Ne kadar istersek mtehasssverecekler. Dostane, byle yardm edecekler.

Bizimle 15 Sene Uratlar


5/33


1929'a kadar biz darya kar iktisadi ve mali bakmdan mnasebetlerimiz hakiki olarak kesilmidurumda bulunuyorduk.Bu artlar iinde harap memleketimiz imar olunabilmi, mali ve ticari denge muhafaza olunarakmemeleket idare edilebilmitir. Bte ak verecek, idare edemeyeceiz, bor almaya mecburolacaz, nemli ilerimizi yapamayacaz... Bu mefhumlar hibirimizin kafasnda yoktu. Skntlardevletin tabii skntlardr, bunlarn hepsinin aresi bizim elimizdedir, diye dnyorduk.Gerekten biz her sene dertlerimizden bir ksmnn aresini buluyorduk.Bte andaki mahzurlar bildiimiz ve bundan sakndmz kadar, ticaret muvazenesindeki(dengesindeki) an ehemmiyetini de pek gzel kavramtk. lk seneler, vakit vakit, gerek paradeerinde uradmz dalgalanmalardan, gerek ticaret muvazenesinde ektiimiz glklerden,iktisadi sebep aramaktan ziyade siyasi sebep aramaya meylimiz vard. Zannederdik ki, paramzndeerini mahsus dryorlar. Zannederdik ki, ticaret muvazenesini bozmak ve dengeyisalamamak iin memleket aleyhine kurulmu tertipler ve siyasi anlamalar vardr. Onlariletmektedirler. Byle yar sakat, yar ifratl tahminler iinde idare ederken, btenin ve dticaretin muvazenesini korumaya urayorduk ve muvaffak oluyorduk. Tahminlerimizde ifratakatmz sylerken, tabii bunun bir ksmnn da gerek olduunu belirtmeliyim. undan dolaygerek: Bu kadar byk ihtiyalar var. Yabanc sermayeyi, bor almay bir mali muamele olarakyapmak istiyorlar. Yama yok. Bunu yapamayz. imdiye kadar imparatorlukla nasl yapmsak,bundan sonra da yle yaparz. Bunlar, imtiyazlarla, zel istifade blgeleri ile aramzdakararlatrlarak hallolunabilecek meselelerdir. Yoksa yle sizin zannettiiniz gibi bir mali muamele

eklinde, safiyane, paray getirir size veririz, tabii bir kazan muamelesidir, bir alveri iidir, ohudut dahilinde kalrz. te bunu yapmayz, diyorlard.Ve yapmadlar. Bunu yapmamak iin de on be sene uratlar. Demek ki, bu mddet iinde malive iktisadi bakmdan kendi kendimize yetmeye altk, darlk iinde kalarak ihtiyalarmzkarlayabilmek uruna, harp meydannda kazanlm olan kymetleri bu uurda heba etmedik.Bunlarn hepsinden tam bir kanaatle kurtulmuuzdur.Bir defa Lozan Muahedesi'nin, vadeye balanm olup, mddetleri 1929 nihayetinde dolacak olaniktisadi hkmlerini dnelim. Muahedeyi imzalayan devletler bu mddetler dolduu zamanmevzubahis hkmlerin kaldrlamayacana kani idiler. htiya bizi icbar edecek, yeni mzakereleralacak ve o yeni mzakereler yeni artlarla karmza birtakm yeni muahedeler karacak. Bumitteydiler. Ahdi olan bu hkmler 1929'a kadar srd ve biz takip ettiimiz mali ve iktisadipolitika sayesinde bunlardan kurtulduk. Ondan sonraki zamanlarda, artk tecrbe ve kudretkazanm olarak bilinli bir vaziyette bulunuyorduk. Bizim, mali ve iktisadi alanda kendi

kaynaklarmzla ba baa kalmamz, askeri ve iktisadi ihtiyalarmz kendi imknlarmzlagerekletirmek mecburiyetimiz, kinci Dnya Harbi'nin iaretleri ufukta belirinceye kadar devametmitir. Bu 1933-34'e kadar sren bir abadr. Demek 11-12 sene uratktan sonra, bizim ispatettiimiz devlet kudreti ve bnye salaml karsnda btn bu mlahazalar artk tarihe karmve gemitir. Bunlar, yeni iktisadi artlarda, yeni ekillerle tekrar meydana kmtr. Bilmek lazmki, strar ve ihtiya zaman gelen yardm, en yakn dostundan geldii zaman bile bedava gelmez.Hal iin ve ati iin birtakm kaytlar da beraber tar. Bunu bilmeyen adam bizde devletmesuliyetini tayamaz.

Aylklarn Vaktinde denmesi

Mali meselelerden bahsederken, esasl bir devlet vazifesi olarak, maalarn vaktinde denmesihususuna temas etmek isterim. Bizim genliimizden beri devlet aylklarnn yle her aynihayetinde verilmesi tabii bir imi gibi zihinlere yerlemiti. Hep byle olmutur ve bylednmzdr. Aylk ay nihayetinde verilir, bor vaktinde denir, biz bunu cumhuriyette kurmayaaltk. En evvel aylk hususunda muvaffak olduk. Bunubilhassa ben, Abdlhalik Renda'nnanlayna borluyum. Abdlhalik Renda, imparatorlukla Trkiye Cumhuriyeti arasndaki balcafark, borlar, bilhassa aylk borlar zamannda, muntazaman demekte bulurdu. Bunu meseleolarak almt. O vekaletten ayrld zaman, bu kanaat az ok bozuldu. Tekrar geldikten sonra detolarak, anane olarak yerletirdi. mparatorluk zamanndaki bu hastalk imdi yeniden tryor.

Reji daresi


6/33


Memur aylklarnn zamannda denmesi iini yoluna soktuktan sonra, dier devletborlarn davadesinde ve intizam iinde demeye altk. Bunlarn dnda ekonomik ihtiyalar, askeriihtiyalar maliyeyi zorlayan nemli meselelerdi. Kabul etmek lazm ki, o zaman bu ihtiyalarimdikine nispetle ok daha sade idi. Yani ok daha az masrafl saylrd. Yalnz askeri masraflar, ozaman, kendi bnyemize gre ok idi. Fakat bugnklerle kyas edilirse basit grnr. imdibsbtn mulak ve ok etin bir vaziyet hasl olmutur.Her yeni zaman, mali ve iktisadi konularda daha aydnlk olarak, daha kolay olarak gelmiyor; dahakark ve daha g olarak geliyor. darelerimizde bu kanaat n safta tutulursa skntlarauramamz ihtimali daha azalr.Cumhuriyetin ilk yllarnda mali meselelerde kendi imknlarmzn iinde kalmann glklerindenbahsetmitim. Gelir salayacak her imkn zorlarken ttn meselesi ve dolaysyla reji idaresi elealnmtr. Reji idaresinin kaldrlmasn birinci derecede gelir olarak dndk. Reji kaldrldzaman komularmzda olduu gibi, bizde de ttnn serbest bir endstri olarak braklmasdnlmtr. Byle bir fikir cereyan o gnlerde bizde de hasl oldu. Uzun boylu tartldktansonra, ekilmi olan yabanc reji irketi yerine, devlet elinde ttn inhisar yaplmasna kararverilmitir. Bu suretle ilk gnden itibaren, hem devlet varidat (geliri) olarak bir salam kaynak elegemiti, hem de reji ttn iletmesinin kaakla kar himayesi iin zel polis kuvvetlerikurmak gibi bir kabus vatandan zerinden kalkmt. Yani ayn zamanda ondan da kurtuluyorduk.

Yine ok nemli bir mesele de ttnn dardaki deerini muhafaza edebilmekti. Bunun iinttnn cinsini ve onda aranan vasflar korumak, daimi olarak devlet kontrolne ihtiya

gsteriyordu. Bu kayg ve bu fikir, idareye hkim olmutur.

Mddetleri Dolmu mtiyazlar

Reji idaresinin kaldrlmas tabii bir muamele olarak yapld. stanbul'da elektrik, tramvay, tnel gibiyabanc irketler tarafndan kurulmu iletmelerle, Anadolu'daki dier iletmeler kamulatrlrken,yani bunlar devlet eline, belediye eline almak iin tasfiye yaplrken tabii yollar tutulmutur.Mddetleri dolmu imtiyazlar bize intikal etmitir. Kalmak isteyenlere, haklar ne ise onlarndenmesine allmtr. Bu umumi tasfiyeler arasnda reji idaresinin devlet eline gemesinin,dier irketlerden ve imtiyazlardan farkl bir glk gsterdiini hatrlamyorum.Kendi telakkimize gre, o zamanlarda karsnda bulunduumuz memleket meselelerinin bandademiryolu meselesi vard. Btn dnyada otomobilin byk lde ulamihtiyacn yapabileceihenz tecrbe edilmiti. Demiryolu askeri ve sosyal ihtiyacn belkemiini tekil ediyordu. Yalnz

bizim zentilerimize ve hayalimize hudut olmad. Demiryolu yapmay politika olarak tespit edipyrtmeye baladktan sonra, bizde, byk ihtiyalarn hepsini bu ekilde bir hal tarzna balamakmit ve tasavvuru uyand.

Demiryolu Politikamz

Demiryolu meselesi bize u ekilde grnd: Her sene devlet btesinden, ne kadar mtevazolursa olsun, bir tahsisat ayrarak, memleketi bir ucundan br ucuna kadar yldan yla ilerleyenbir demiryolu ebekesine kavuturmak mmkndr. Tam bir inanla ilk btede buna baladk.Hatta Milli Mcadele esnasndaki daha mtevaz bte ile bile, Ankara'dan Sakarya boyuna kadardemiryolunu ilerletmeye gayret etmitik. Harpten sonra demiryolu yapabilmek iin her areyebavurmaya baladk. Demiryolu inaatna karar verdiimiz zaman Anadolu demiryollarnn imtiyazmddeti bitmitir, hat devlete intikal etmitir, noktasndan hareket ederek, devletletirmekistiyorduk. Kumpanya buna kar itiraz etti, dava at. Bununla urayoruz. zmir hatt gibi GarbiAnadolu'daki hatlarn ilerlemesini ve gelimesini salamay da temin etmek iin are aramayabaladk. Bu hatlar yapm olan yabanc irketlere yardm etmeyi dnmyoruz. Yalnz evvelceyaplm olanlar ilerletmek ve bizzat yeni inaat yapmak iin are aryoruz. Bizim bu politikamzanlayan irketlerin hepsi bize yeni demiryollarn yapmak iin mracaat ettiler.Demiryolunu Kendimiz Yaptk

Yabanc irketler, demiryolu yapmak iin mzakereye hazr olduklarn sylediler. Bunu biz iyiniyetle karladk. Ne vasta ile olursa olsun, demiryolu yaptrmak istiyorduk. Dardan irketbulur, yaptrabilirsek yeni artlara gre borlanarak bunlar salayacaktk. Fakat, irketlerin hepsi,


7/33


bizimle mzakereye baladklar zaman, her meselenin nnde bir esasn hallolunmasn istediler.Hallolunacak husus, mevcut demiryollarnn durumu idi. Bize soruyorlard:''Mevcut demiryollarn alacak msnz?''Alacaz, diye cevap veriyorduk.''Evvelce yaptklarmz alacaksnz. Yeni demiryollar yapmak iin bizden istikraz gibi birmuameleyi nasl dnyorsunuz?'' diyorlard.Onlara unu anlatmak istiyorduk:''Biz normal artlarla bor alacaz, demiryollarn yaptracaz ve borcumuzu deyeceiz. Nitekimeski demiryollarn da, mddetleri bitmemise, bedelleri deyerek almay dnyoruz.''ok saf bir dnceyle bunlar sylemek ve ikna etmeye almak, bizim zihniyetimize gre,yeniden istikraz yapmak istediimiz irketlere kar ok tabii bir hareketti. Onlar da nazikane cevapveriyorlard:''Bunlarn ikisi bir araya smaz. Yeni hatlar inas iin bizden istikraz yapmak istiyorsanz, eskihatlarn alnmasndan vazgemeniz lazmdr'' diyorlard.artlarn bu nemli ve bizim tasavvurumuzu aan lleri karsnda, biz de ksa kesiyor veyapamayz, diyorduk.Bu muzakereler esnasnda, o halde biz kendi kaynaklarmz ve kendi vastalarmzla yapmayaalacaz, dediimiz zaman hayretle gzlerini ap bize bakyorlard. Ve iimizdeki tecrbelisiyaset adamlar, aklmzn muvazenesi (dengesi) yerinde olup olmadn ara sra yoklamayaalrlard.

Demiryolu zerindeki mnakaa ksa srd. Harpten ok kararl km olduumuz ve memleketinbtnln buna bal grdmz iin iinpeini brakmadk. Ve hakikaten demiryollarmzkendi mhendislerimizle, darya borlanmadan yaptk.

Adam, Sarf Ettiini Mutlaka Alyordu

Malatya hatt iin, sve ve Danimarka, muhtelit bir irketle mukavele yapmtk. irketsermayesiyle gelip hatta balayacak ve biz bundan istifade edeceiz. e bu mitle baladk. Bir-ikisenelik almadan sonra grdk ve anladk ki, adam bu sene sarf ettiini gelecek sene iindemutlaka bizden alyor. Hi devaml bir bor brakmakszn, irketin yapt masraf deyerek yenihattn inasna devam ediyorduk. Byle bir mekanizma iinde, yine kendi paramz ve yksek birmhendis heyetinin kudreti ile iimizi yrtyorduk. Bu hatta alan mhendislerimiz, hibiryabanc mhendisin bulunmad istikametlerde kendi balarna hatlar yapacak hale gelmilerdi.

Mhendislerimiz, ilk tecrbeleri kazandktan sonra, zamanla daha iyi eserler vcuda getiriyorlard.Erzincan'a kadar olan demiryolu, demiryolu inaatnda hakikaten en arzal istikametlerden biridirve kmilen Trkmhendislerinin eseridir.Darlk ve d lemle her trl mali mnasebetin kesik olduu bir bekleme devrinde, Ankara'dankalkm, Svas'a gitmitik. 1930'da ben, Svas demiryolunun a nutkunu sylemitim.Ulukla'dan iki tarafl olarak Akdeniz'le Karadeniz'i birbirine balayacak inaat devam ediyordu.1930'dan sonra Erzurum istikametinde ilerledik. En nihayet Sarkam civarna varm olarakiktidar devrettik. Biz, zannederim Horasan istasyonunda kalmtk. Bizden sonra Horasan'danSarkam'a kmak be sene srmtr.

ASAY MESELELER

Devletiliimiz Kendiliinden Dodu

Demiryolu inasna baladktan sonra bu sefer her sene, bte balanrken, tabii olan devlethizmetleri dnda, byk ihtiyalardan yeni olarak hangisini ele almaya balayacaz, bunumzakere ederdik. Bir yerde behemahal iletilmesi lazm olan bir orman var. Bir yerde behemahalsulamak iin bir ova veya bir suyu gemek zere yaplacak bir kpr var. Byle enfrastrktrtesislerden ve nihayet Ankara'da hkmet olarak yerleebilmek iin ne gibi ihtiyalar varsabunlardan birini ele alyorduk. Kltr davas iin nasl yeni bir hamle yapmak lazmdr? Bunlar


8/33


bizim, her sene artan bir ciddiyet ve nispet dahilinde meselelerimiz haline gelmeye balad. Busylediklerimle, devletiliimizin nasl kendiliinden ve zorla doduunu ve faydal bir suretteilediini anlatm olduumu zannediyorum.imdi asayi meselelerine geiyorum ve dou asayii zerinde ayr bir aklama yapacam.

Her Yl Tekrar Eden ekavet

eyh Sait syan'ndan sonra douda her sene halk ayaklandrmak isteyen, yollar kesen bir siyasiekavet (haydutluk) zuhur ederdi. Bunlar ran'da yerlemi olan hsan Nuri isminde bir adamnbakanlk ettii bir Krdistan hareketi yaratrd. Her sene hududu geer, kolaylkla Ar Dalar'nnzerine kar ve orada yerletikten sonra etrafa sarkntlk ederlerdi. O zaman Ar Dalar'nnyars bizde, yars ran hududu iindeydi. ran'dan gelerek topraklarmz zerinde cereyan eden buhadiseler, ran ile ticari muvasalamza (ulammza) dokunduu gibi, siyasi mnasebetlerimizi desarsyor ve douda daimi olarak asayii siyasi bir surette ihlal eden bir yuva bulunduu manasntayordu. Bu hal 1932'ye kadar devam etti.Tecavz olduka, her seferinde, biz cepheden mukabil (kar) harekete giriir, sktrrz ve onlarran'a geerler. ran Hkmetiyle bu meseleyi bir trl halledemeyiz. Ar Dalar'nn iki memleketarasnda yar yarya paylalm olmas, ran'da yuvalanm olan siyasi etelerin kolaylkla Trkiyeiine sarkntlk edebilmelerine imkn veriyor. Nihayet buna bir son vermek lazm. Son vermek iin,mtecavizleri ran ilerine kadar takip ve yok etmekten baka are bulunamad. Salih Omurtak'n

Kolordu Kumandan olarak bulunduu bir zamanda Ar Da zerinde geni bir harekt yapld.

Asiler mha Ediliyor

O sene, hazrlandktan sonra, yine cepheden harekt yapld gibi, ayrca, Ar Dalar'nnkuzeyinden ve gneyinden geerek ran iine girdik. Her zaman olduu gibi bu defa da yalnzcepheden harekt bekleyen asiler,Ar Dalar'nn iki yanndan dolaarak arkalarn kesmemizzerine, imhaya uramlardr. Bu, ran ile aramzda ciddi bir mesele oldu. Senelerden beriaramzdaki mnasebetleri korumak ve asayii salamak iin karlkl iyi niyetle mzakerelerdevam ederken, ran'n da arzusu dnda oraya yerlemi olan eteler mnasebetlerimizibozuyordu. Bizim son Ar harektmzdan sonra, bunu iki memleket siyasi yollardansoukkanllkla halletmek kararn verdi. Biz Ar civarnda fiili bir hudut tashihi yapmbulunuyorduk. Bunu ran'a kabul ettirerek, mukabilinde ranllara Kotur Boaz'nda baka bir arazi

devretmek istiyorduk. Bu esas dahilinde alm olan mazakereler mspet bir ekildeneticelenerek, ihtilaf halledilmitir. Bu suretle arkta herhangi bir siyasi fikre atfolunabilecekasayi bozukluu kesin olarak bertaraf edilmi ve ran'la mnasebetimiz o zamandan itibarenhibir engele maruz kalmakszn tam bir emniyet zerine oturtulmutur.

ran Snr

ran ehinah Rza Pehlevi'nin Trkiye'yi ziyareti 1934'te olmutur. Bu ziyaret tarih bakmndannemli hadiselerden biridir. Rza ah'a memleketimizde grmek istedii her yer, hattagenelkurmaydaki hazrlklar ve askeri tertipler gsterilmi, btn kaplar alm, tam bir dostlukemniyeti ifade edilmitir. Rahmetli ehinah, btn bu iyi dostluk abalarn ve muamelelerini tamdeeri ile takdir etmitir. Aramzdaki bu iyi mnasebetler onun lmne kadar srm ve omnasebetler bir yadigr olarak, bir hatra olarak her zaman iki memlekette yaamtr.Rza ah Pehlevi, Atatrk ile zmir'e gittikleri zaman ben de beraber bulundum. Sonra ehinah'nstanbul ziyaretinde yine beraberdim. stanbul'u gezdirdim. amlca Tepesi zerinden stanbul'useyrettii zaman ok mtehasss olmutu. stanbul btn hametiyle, tarihi kudretiyle, gzlerimizinnne uzanm duruyordu. ehinah bu manzaradan son derece duyguland. Bunun zerinetakdirlerini ve Trkiye iin gzel duygularn dostane bir ifadeyle bana anlatmaya balad.

ehinah'n Derdi

ehinah bana zel bir muhabbet de gstermiti. Onun mahrem dertlerinden birisi, o zamanhepimizin banda olan bir dertti. ahinah memleketini taassubun elinden kurtarmak ve ileri


9/33


gtrecek hamlelere ulatrmak iin neler yapmak lazm geldii zerinde tasavvurunu sylyor vebana taassupla uramak iin nasl bir yol tutulmas lazm geldiini soruyordu. Bizim dahatecrbeli olduumuzu syleyerek, bana bu suali tevcih ettii zaman, kendisine unlar sylediimihatrlarm:''Evvela taassup taraftar olanlarn taarruzlarndan memleketi kurtarmak lazmdr. Taassup taarruzetmeden yaayamaz. Nerede azgn bir tahrik ve tevik grrseniz, ilk nce bu tasallutu, butaarruzu men etmelisiniz. Herkes dinin icabn yerine getirmek iin dini vazifeleri istedii gibiyapsn. Ama dmanlk yaratmasn ve tahrik etmesin.''Ben bunlar syleyince, dnd, ''Doru sylyorsun'' dedi.zmir'e gittiimiz vakit orada halk byk cokunluk gstermiti. Rza ah'n gerek zmir'de, gerek

Yalova'da ve stanbul'da, hlasa gittiimiz her yerde, istedii gibi Trkiye'yi grp huzur iindetetkik yapabilmesi iin kendisine her kolayl salamaya altk.

Dou Asayiinin Mahiyeti

Dou asayii vesilesiyle ran'la olan mnasebetlerimizi ve ah Rza Pehlevi'nin Trkiye seyahatinianlattm. imdi, dou asayiinin bir baka tarafn syleyeceim. Dou asayiinin siyasimahiyetinden baka bir ekirdei daha vardr. Bir defa memleketin her tarafna amil olan adiekavet meselesi var. Bunu ciddi olarak takip etmekle, ksa zamanda halletmek daima mmknolabilir ve mmkn olmutur. Bir de az ok siyasi mahiyet gsteren sosyal ayaklanma vardr. eyh

Sait syan ve hsan Nuri'nin Ar hareketleri eklinde bu tarz ayaklanmalarla uratmz senelersren bir devre geirdik. Vakit vakit hatrda kalacak kadar nemli olmayan hareketler de olmutur.Bunlar snp gider. Daimi bir huzursuzluk yuvas da Dersim idi. Memeleketin teden beri Dersimmeselesi diye bir derdi vard. mparatorluk, Dersim ayaklanmalar karsnda aciz kalmt.Dersim'de reisler, ksmen mezhep tahriklerinden istifade ederek daimi bir huzursuzluk yaratrlard.Mesele aslnda kltr meselesi ve iktisadi mesele idi. Halk darlktan sknt iindedir. Herkesgeimini darda arar. Dersim halknn grgl olan oktur. Bunlar darda, stanbul'dayetimitir. Ama dardan yerlerine dndkleri vakit, kabile reislerinin, dini reislerin, yani eyhlerintesirine ve tevikine maruz kalrlar. Bu teviklerle byk hareketler yaparlar. dare, ayaklanmalarkarsnda daima aciz kalr. Hemen her seferinde uyumaya gider ve ayaklanm olanlarnyaptklar yanlarna kalr. Bir-iki sene sonra bu hareketi tekrar ederler.Dersim ayaklanmalar dorudan doruya ekavete dayanr. Halk, aslnda mustariptir. Hareketiidare eden eyhler ve reisler payn byn alrlar. Pelerindensrkledikleri insanlar da

ekavetin mahsulnden asgari derecede istifade ederler, ama geinir giderler. Byle bir sistemtabii olarak yerlemi addedilir.in ba muvasalaszlktr. Kn hibir yerle irtibatlar ilemez. Yazn geitleri, yollar yoktur. Arazidalktr. Bir ayaklanma olup asker sevk edildii zaman, yakalananlar darda kalrlarsa nihayetmaaralara snrlar. Askerin buralara girmesi, tesir etmesi gleir. yi niyetli vatansever Dersimhalknn eyhlere ve reislere szn geirmesi mmkn deildir.

Demiryolu Gelince

Dersim meselesini nihayet demiryolu halletti. Blgenin, gneyinden, kuzeyinden demiryolunakavuturulmasndan sonra, memleketin herhangi bir yerinde olacak bir asayisizlik hareketi ileDersim'de olacak asayisizlik hareketinin hibir fark kalmad. Dersim'i bu muvasala imknkurtard. Oraya iki koldan demiryolu gitti ve Dersim'in her tarafna yol yaplarak iindekiler darkar ve dndakiler ieri girer hale geldi. Bu mevzuda kimsenin bilmedii baka asl tesirli birnokta daha vardr: Biz 1950'de iktidar braktmz zaman, btn Trkiye illeri iin ilkmektebi enok olan vilayet Dersim'di. Kzlar mektebe gittiler, erkek ocuklar mektebe gittiler ve yetitilerocuklar, Dersim iinde tahsil grmeye baladlar. Btn bu tedbirler neticesinde Dersim'de yalnzasayi salanm olmakla kalmad. Dersimli vatandalar grgl ve akll olarak her yerde Trklereiyi rnek tekil edecek misaller verir hale geldiler. Ben 1937'de babakanlktan ayrlncaya kadar,Dersim tabii hayat artlarna kavuturulmutur. Ben ayrldktan sonra, fazla nemli ve devamlsaylmamakla beraber, orada baz hadiseler ve vakalar olmutur. Ama aslnda Dersim meselesi1937'ye, babakanlktan ayrldm tarihe kadar, halkn iktisadi ve sosyal ihtiyalarn ne alan biridare tarz kurulmak suretiyle, iyi bir neticeye balanmtr. Biz Dersim'i o halde braktk.


10/33


Ekonomik Tesirler

Douda eyh Sait syan'ndan nce ve ondan sonra kalan toprak reformu gibi sosyal meselelerihalledecek slahat yaplmad gerekesiyle tenkit edilmiizdir. Bu tenkitler, sosyal meseleler okpartili demokratik hayat gelmeden evvel halledilebilirdi, tarzndaki tahminlerin neticesidir. Feodalsistem, byk toprak aalarnn veya eyhlerin tesirleri ve nfuzlar kaldrlp arkta ekonomiktesirleri grlmeliydi, bunlar yaplmalyd, yaplmad iin dou meselesi hallolunmad, derler.Fakat dnmek lazmdr ki, biz douda geri kalml izale edip (gidermek) memleketin batsndave ortasnda olduu gibi bir gelime ve btnleme mekanizmasn kurabilmek iin, yalnz sosyalmeselelerle uramyorduk. Devletin zamana ihtiya gsteren enfrastrktr tesislerini detamamlamaya alyorduk. Mali ve iktisadi bakmdan artlar hazrlandka, demiryollar inaedildike slahat ilerliyordu. 1950'de iktidardan ekildiimiz zaman, dou iin ayr bir kalknmaplan yapmak lazmdr kanaati ile ilere girimi bulunuyorduk. ok partili hayatn, siyasi akmninsafsz ve olumsuz propagandalar arasnda, dou iin ayr bir program tatbik edecekler tarzndabizim aleyhimizde birtakm akmlar yaratlmaya sebebiyet verilmitir. Dnmeli ki, 1950'denbugne kadar 19 sene gemi olduu halde, memleketin geri kalm blgelerinin ve bu aradadoudaki geri kalm yerlerin kalknmas iin, oralara aitzel kalknma planlar tatbik etmeklazmdr kanaatine tekrar gelmiizdir. Vaktiyle bize yneltilmi olan bu tarzdaki yermeler, hemtemiz bir arzunun ifadesi, hem tatbik kabiliyetini ve imknn dnemeyen bir nazari tenkidin

mahsuldr.

Suriye Hududu Meselesi

Biz dou kalknmas meseleleri ile urarken, bunun, bir ucundan iskn meselesine dayandnda fark etmitik. O zaman, galiba 1935-36 senelerinde olacak, Birinci Umumi Mfettilik bunateebbs etti. Karadeniz blgesinden Mu civarna, Van ve Diyarbakr blgelerine muhacir getirdik,yerletirdik. imdi, bu vesile ile sylemek isterim ki, bu memlekette er ge bir iskan politikasuygulanacak ve gerek ormanlk kylerde, gerek dalk yerlerde geimini salayamayan halk bir yerdeitirmeye tabi tutulacaktr. Zaten halk, tarm artlar ve geim artlar gletike, kendiliindeng ederek gecekondular eklinde byk ehirler etrafnda yerlemekte ve ihtiyatan doma biriskan rejimi tatbik etmektedir. Tarm zayfladka her ihtiya artacaktr. Toprak reformu ve tarmgelimesi salandka halk bulunduu yerde daha ok kazanacak ve kendi mal olan topran

kadrini daha iyi bilecektir.imdi, asayisizlik meselesinin bir baka tarafna geiyorum. Doudaki siyasi ekavetlerin birnemli kayna da Suriye hududu olmutur. Vaktiyle Trkiye'den Suriye'ye iltica etmi olan eskisiyasi cereyanlarn balar, mesela Cemil Paazadeler gibi birtakm kimseler, cumhuriyetin ilkzamanlarnda her vesileden istifade etmeye kalkmlardr. Bunlar Milli Mcadele'de bizimkarmzda vazife almlar ve Milli Mcadele'nin zaferi ile beraber Suriye'ye gemilerdi. AslndaTrk aileleri olan bunlar, feodal bir sistemden gelmiler, kylerinde bulunan halkn hkimiyetinidevlet nezdinde siyasi ekilde deerlendirmeye almlard.

Koruma Tedbirleri Yoktu

Suriye hududunun geni olmas ve kfi derecede korunma tedbirlerinin bulunmamas sebebiyleSuriye hududu daimi kargaaln yuvas olmutur. Suriye'deki manda idaresi, Suriye ile Trkiyearasnda yakn ve dosta mnasebete mani olmak iin bu kargaala msamaha gstermekte idi.Ben, 1937'ye kadar Suriye hududundaki asayisizlikle uratm ve Fransz Hkmeti'ni iknaetmeye altm bilirim.Hudut asayii bakmndan Irak ile mnasebetin ayr bir zellii vardr. ngilizler Musul ve Irak iinher trl mcadeleyi yaptktan sonra Irak ile Trkiye arasnda hudut geimsizlii ve ihtilafolmamasna dikkat gstermilerdir. Ve Irak'taki Arap idaresi de Trkiye ile bir ihtilafa mahalvermemek iin daha uysal ve dikkatli bulunmutur.

Asayisizliin Tam Tehisi


11/33


Biz Fransz hududundaki daimi ihtilafn ve asayisizliin hakiki sebeplerine tam tehiskoyamamzdr. Fransa ile mnasebetlerimiz ok iyi idi. Bu ok iyi mnasebetlere ramen,Suriye'den Trkiye'ye kaakln ve yine Suriye'den Trkiye'ye sarkntlk eklinde taarruzlarnsonunu almak mmkn olmuyordu. Bu vaziyet, Avrupa'da Trkiye'nin Fransa ve ngiltere ile kaderibirleiyor, birleti havas hkim oluncaya kadar devam etti. Umumi siyaset ufkunda grlenihtimallerin bizi paralel bir istikamete sevk ediyor manasn vermeye balamasndan sonradr ki,Suriye ile Trkiye arasndaki mnasebetleri korumak ve asayisizlii kaldrmak, Fransa iin debizim gibi bir mesele oldu. ve ondan sonra bunun arkas kesildi. Bahsettiim bu sarkntlklardevrinde, huduttan geerek Diyarbakr civarna kadar gelmi olan taarruz eteleri grlmtr.Karakpr olay denilen olay, Mardin ile Diyarbakr arasnda ve Diyarbakr'a yakn bir geitteolmutur. Huduttan geen eteler, Diyarbakr civarna kadar gelerek, Diyarbakr'a baskn yapmaytasavvur edebilmilerdir.Trkiye'den Suriye'ye kam olan kabile reisleri ve eyhler, sonralar Trkiye'ye iltica etmeyeheves ettiler. Biz bunlara iyi muamele gsterip tahrik yollarn kesmeye altk. Fakat bu gelipgitmeler arasnda yine vurumalar oldu ve bu yzden mnasebetler normal bir yola giremedi.Suriye iinde Caber yaknnda Mastafavi Karakolu denilen bir karakolumuz vard ve burada uzunmddet kalmaya altk. Erknharbiyemiz bu karakola ok ehemmiyet veriyordu. Ve oradanekilip imdiki hududa gelince kadar, manda idaresi zamannda, Suriye ile Trkiye arasndakimnasebetler ok g safhalardan gemitir.

Cumhuriyetin Sildii Zihniyet

Asayi meselesi ekavet halinde Anadolu'da daimi bir mesele olarak uzun mddet yaamtr.Memleketi stanbul'dan idare ile Ankara'dan, Anadolu'da dertlerin iinde idare arasndaki balcafark, bu meselede kendini gstermitir. Evvelce Anadolu'nun bir kesindeki asayisizlik, birvalilik dirayeti ve mahdut vastalar meselesiydi. Hkmet, Anadolu'nun ortasnda Ankara'dakurulmakla memleket btnln n plana almak mecburiyeti karsnda kalnca, asayisizliinnlenmesi, dalardaki hkimiyetin kaldrlmas bizzat devletin varl meselesi haline geldi.Bununla ciddi bir surette uramzdr. mparatorluk zamannda zmir'de akrcal denilen efe,zmir'in bu kadar yaknnda seneler ve senelerce imparatorlua kar bir ayr hkmet gibi halkiinde idare yrtmtr. Zamann valilerinin, akrcal'nn bu hkimiyetinde istirakleri olduusylenir. Mesela Kmil Paa'nn olu Sait Paa'nn dalarda bulunan ekya ile zel mnasebetlerkurup onlarla zel anlamalar yaparak tesirlerini bertaraf etmek iin faal olduundan bahsederler.

Ne kadar doru olduu belli deil. Ben zannederim ki, bunlar byk lde yaktrma veuydurmadr. Gerek olan udur: zmir vilayeti iinde asayi yoktur, ekya dadan yakn kasabayahkmetmektedir.Bu zihniyet ve bu anlay, cumhuriyetle kknden silinmitir. Bunu silmek iin asrlardan gelenalkanlklar, inanlar ve detleri yalnz ortadan kaldrmak deil, zihinlerde de unutturmaklazmdr. Bunun iin uratk. Byk lde muvaffak olduk. ok partili hayata getikten sonra,Anadolu'daki asayi meselesi tekrar canlanm ve asayisizliin sergerdelerinin de aktan veya elaltndan politikaya karmas yznden, yeni bir istikamet almtr, denilebilir. Ama nihayet medenidevlet idaresi fikri zamanla her idareye hkim olmaktadr ve her idare, asayi meselesini halletmekdevletin ilk vazifesidir, kanaatini benimsemeye ve onun tedbirlerini almaya kendisini mecbursaymaktadr. Memleket byktr, fakat kklemi olan detleri skebilmek iin imdiki vastalarok daha kuvvetlidir. Muvasala daha kolaydr, silahlar daha tesirlidir, hareket ve seyyaliyetimknlar daha oktur. Yalnz, memleket byk olduu iin lazm olan tedbirlerin hepsini alp,tekilatlandrmak masraf ve talim iidir. Daha mahdut imknlarla asayi meselesini memleket iintedavi edilmez bir dert halinden karp zabta vakalarnn lsn ve tesirini azaltmak cumhuriyetdevrinde mmkn olmutur. Bu mevzuda daha kuvvetli eyler syleyemeyiimin sebebi, bugnSiirt etrafnda yollarda ve hi umulmayan yerlerde bile, soygunlar olduunu grebilmemizdendir.Unutmamak gerekir ki, asayisizlii takip vastas artt kadar, soygun vastalar ve soyguncularnhareket kabiliyeti de artmtr.

Temizleme


12/33


Bir ekyay ortadan kaldrmak iin hkmetin baka bir ekya ile ibirlii yapmas, asrlardan beri,idare ekli olarak memleketin geleneinde yerlemitir. Biz cumhuriyette byle bir yola girmedik.Herhangi bir yerde asayisizlie ait en ufak bir eilim grdmz zaman, orasn ciddi bir surettetemizlemiizdir. Sz vermi de, gelmi de, sonra ldrlm. Byle ey olmaz. Her eyden evvel,devletin sz itibarn kaybeder. Ben buna karlk gsterilecek hibir fayday kabul etmem. Birekyaya sz verilecek, adam inanarak gelecek, sonra takip edip ldrecektir. Bir anane olarakbizim zamanmza kadar devam eden bu tertip, vakit vakit tedbir olarak bize de sylenirdi. Fakatben hibirisine iltifat etmemiimdir. Ekya adalete teslim olur. Mutlaka ldrmek art deildir.Devlet muayyen vakalar iin baz sebeplerle ve artlara balayarak umumi af ilan eder. Fakatekya ile devlet idaresinin bir tertibe, bir anlamaya girmesi olmaz. Devlet idaresinde byle bireyi benim aklm almaz. Siyasette almyor, nerede kald adi ekavette alsn...

DEVLET OLARAK GLENDK

Toprak Davas

Milli Mcadele'den sonra kurulmu olan cumhuriyet idaresi ilk iki senesini, tekrar stanbul'daeski hayata dnmemek iin Anadolu'da yerlemek abas ile geirmitir. Siyasi bakmdan, sosyal

bakmdan ilk yllarda bununla uratk. Yeni idareye kar tepkiler bu arada ciddi olarak kendisinigstermitir. eyh Sait syan ve ondan sonra ran hududunda ve Suriye hududunda uzun mddetdevam eden ekavet hadiselerinin temizlenmesi, yeni rejimin bir devaml faaliyet sahasn tekiletmitir. Bu mddet esnasnda devlet idaresinde en byk mesele mali ve iktisadi dzenikurabilmek meselesi idi. Mali ve iktisadi glkler, kaynan, memleketin muharebelerden harapbir halde kmasndan alyordu. Lozan Muahedesi'nin mddetlere bal olan kaytlarnn kalkmasve imparatorluk zamannda cari olan mali mnasebetlerin tekrar hortlamas ve yaatlmasmidinin tasfiyesi en az 10 sene srmtr. 1929-1930 ylna kadar bunlarla uralmtr.Cumhuriyet, kinci Cihan Harbi'nin emareleri ufukta grnd zaman memlekette asayie hkimolmu, sulh muahedesinin g geitlerini hibir gerileme olmakszn atlatm, btn cihann iindebulunduu mali ve iktisadi buhranlardan kendisini koruyabilmi bir durumdayd. Bu artlar iindebiz, kinci Cihan Harbi'nin ihtimallerini karlar ve hatr saylr bir kuvvetteydik. Cihan harbinde, busafta veya br safta, nemle hesaba katlmak icap eden bir devlet olarak kuvvetli bir bnye

kazanmtk.

ktisadi Buhrana Kar Tedbirler

Dnya iktisat buhran patlad zamanlarda, kendimizi olumsuz akntlara kar korumak iin btnesasl tedbirleri almaya baladk. Memlekette gerek siyasi evrelere, gerek iktisat evrelerinesylediimiz, kazandmzdan fazla sarf etmemek ve idaremizi bilerek devaml yatrm ve gelimearelerini aramak olmutur. ktisadi buhran her yerde milletleri aklardan kurtulmak abasna sevkettii zamanda, biz imdiye kadar altmz fedakrlklar intizama koyup plana balayarak iiniinden daha kolay kabileceimiz kanaatindeydik. Bu kanaati seferber ettik, bu kanaate gretedbirler syledik. Daha o zamanlarda iftinin kendi mal olan toprak zerinde almasnsalamay, Atatrk a nutuklarnda, ben eitli beyanlarmda daima ne srmzdr. Tarmihtiyalar iin kooperatiflemeyi ve kooperatif tertipleri ile kylnn mahsuln deerlendirmeyi,olaylarn zoru ile meydana km bir prensip olarak memlekete anlatmaya almzdr. Buncasene sonra ayn tedbirleri tekrar anlatmaya ve uygulamaya alyoruz.

Kliring Usul

Bu iktisadi buhran devrinde, ticaretimizi tkanklktan kurtarmak iin bavurduumuz tedbirlerin biresasls kliring usul olmutur. Baka bir are bulunmadndan kliring anlamalar ile dticaretimizi iler bir halde tutabildik. Trl tartmalara ve tenkitlere maruz olan bu usul, bizimmahsullerimizin satlmasnn g olduu, ihtiyalarmz salamak iin kfi dvizimiz bulunmad


13/33


zamanlarda bir kurtulu aresi nemini tamtr. Btn kliring anlamalarn baar ile mzakereetmi ve baar ile neticelerini alabilmiizdir.ktisadi buhran devirleri, bizim plan hususundaki grmzve ihtiyacmz meydana karannemli seneler olmutur. Plan meselesini, 1932'de Rusya'ya yaptm seyahatin balcahedeflerinden biri olarak dnmmdr. Ruslar plann mali kaynaklarn nasl buluyorlar,imdiye kadar plandan ne gibi neticeler almlardr, bugnk durumlar nedir, kendi ihtiyacmza vehalimize gre karacamz neticeler ve tedbirler ne olabilir? Rusya seyahatinde balca hedefimbunlar kefetmeye almak olmutur. Nitekim Sovyet Rusya'dan, plan, ihtiyacmza gre ciddi birtedbir olarak dnmek gerektii kanaati ve karar ile dndm.

Fabrikalar Kuruluyor

Rusya'da kararlatrdmz zere, tecrbeli bir Sovyet uzman olan Profesr Orlof bakanlndabir heyet Trkiye'ye geldi ve 3-4 ay gibi ksa bir zamanda bize olumlu, uygulanmas mmkn birplan verdi. Yapt plan anlatarak gitti. Bu plan ciddi bir dostluk iareti, Profesr Orlof'u damuktedir bir uzman olduu kadar, itimat telkin eden erefli bir insan olarak kabul etmiizdir.Sovyet heyetinin ba, plan tatbikatnda gerekli makinelerden bize neleri verebileceklerini ve neleriveremeyeceklerini, kendi veremediklerini, garp leminden tedarik etmemiz lazm geldiini, zelgrmelerimizde bana aka sylemitir. Sizin ihtiyacnz olan u kalitede makineyi bizveremeyiz, bunu dardan falan yerden alacaksnz, demitir.

Sovyet uzman heyeti daha mhim olarak, bize, demir ve elik endstrisine girmek lzumunu telkinetmi, bu yola gtrmtr. Grmemiz esnasnda bana, memlekette demir ve elik endstrisinikurmak lzumunu anlatt zaman memleketin bu endstriyi kuracak halde bulunduunu kesinolarak temin etmitir.Planda Nazilli Fabrikas'nn kalitesi zel bir nem tayordu. nce vasfta kuma dokuyacakt. Bukuma dokuyacak makineleri Garp'tan almamz lzumunu syledi. Karabk Demir ve elikFabrikas iin ciddi olarak srar etti. Bunu lzumunu anlatmak iin uzun gayret sarf etti. Ayrca yeriiin de srar etti. Biz sahilde istemiyorduk. O zamanki silahlara gre, denizden dorudan doruyaate altna alnabilecek bir fabrika kurmakta mahzur gryorduk. Fabrikann daha ieride olmasndndmz Profesr Orlof'a aka syledim. Hakknz var; fakat sahilden uzakl nihayetKarabk olan bir mntkada kurulursa ancak o zaman iktisadi olabilir, dedi. Bundan daha ieridekurarsak ekonomik bakmdan idareli olamayacan, ok sknt ekeceimizi syledi. Halbukibizim askeri mahfillerimizin kanaati deiikti. Onlar fabrikann Karabk'te de deil, ok daha

ierilerde kurulmas iin srar etmekteydiler.Bu Teebbs Lzumluydu

Karabk Demir ve elik Fabrikas'nn makinelerini de yine Garp'tan tedarik etmek mecburiyetindekaldk. Fabrikay ngilizlere yaptrdk. Bu teebbsn ne kadar lzumlu ve nemli olduunu ve bizebu fikri srarla telkin eden insanlarn ne kadar iyi niyetlifikir sylediklerini tasavvur etmek iindnmeli ki, bu kadar dar zamanmzda teebbs ettiimiz Karabk Demir ve elik Fabrikas'nntamamlaycs olan ii, ancak geni zamanmzda ve 15 sene sonra devlet eliyle olmakszn tekrarele almzdr.kincidemir ve elik fabrikasn, geni bir zamanda kabul edilemeyecek zel artlar bulunmasnaramen, eseri vcuda getirmek pahasna yine dar bir zamanmzda devlet hazinesine yklediiklfetleri memnuniyetle gze alarak mzakereleri benimsedim ve neticeye erdirdim.

Mzakereler kmaza Giriyor

Planlama, tatbike konuluncaya kadar byk glk devrinden gemitir. Plan biz kabul ettiktensonra tatbikine, Rusya seyahati esnasnda dolar olarak yapm olduumuz istikrazla balayacaktk.Fakat planlama mzakereleri bir ara tam bir kmaza girdi. Bir gn Rus sefiri bana geldi, bizplanlamay tatbik etmek ve uygulamak fikrinden vazgemeyi teklif ediyoruz, dedi. Hayretler iindekaldm. Sebep nedir, niin vazgeiyorsunuz, ben vazgemiyorum, dedim. Mesele anlald. Patentmeselesinden ekiniyorlar ve u teklifi yapyorlard:


14/33


''Bizim vereceimiz makinelerden dolay, taklit olduu, patentsiz alnd tarznda ileride herhangibir ikyet veya dava karsa, bu davann hukuki neticelerini ve tazminatlarn imdiden taahhtedeceksiniz.''

mknlar Kaybetmezdik

Bizim bu gibi bir taahht altndan kalkamayacamz gerekesi ile ii daha ileri gtrmeksizin, busafhada brakalm diye bir teklifte bulundular. Bunun zerine ben farknda olmayarak ilk plann nekadar kmaza girmi bulunduunu grp uyandm. Bu mesele, bizim ktisat Vekleti'ndenkmt. Rus sefirine dedim ki:''Bu plann herhalde tahakkuk ettirilmesi lazmdr. Hem sizin haysiyetiniz iin lazmdr; hem bizimszne gvenilir, ciddi olarak kalknmak isteyen bir devlet olduumuz ve itibarmz iin lazmdr.Onun iin bu glklerin kaldrlmas iini ben tanzim ederim. Her iki devlet iin bir haysiyetmeselesi olmutur: Bu fikirden kesin olarak vazgein.''Bu suretle, yaplan teklifleri reddettim ve yeniden mzakereler ne haldedir, artlar nelerdir, hepsineel koydum. stikbalde yle olacakm, byle olacakm... Elimdeki makinelerden sakndmherhangi bir ey varsa, bunlarn her birini dnyann btn insanlarna gstereceim ve dava asndiye tevik edeceim. Kim zorluyor beni? Ben bir an evvel fabrikalar kurulsun ve ihtiyacmztanzim olunsun istiyorum. Bir dokuma memleketiyiz, btn iptidai maddesi var, fakat ihtiyackarlayacak lde en ufak bir fabrika yok. Byle bir vaziyette ele gemi imknlar

kaybedemezdik. Vaziyete mdahale ederek, plann tatbikini saladk. Fabrikalarn bir ksmnmakinelerini zaten dardan aldk. Sovyet Rusya mtehassslarnn elleri ile kurulmu olanfabrikalarda o mtehassslar uzun mddet altlar, ihtiyalarn yerindetakip ettiler tamamladlar.Sovyet uzmanlarnn iimizde almalar yznden, gerek dahili propaganda, gerek almalarndage kalma vesaire gibi herhangi bir glk ve kt niyet asla grmedim.

Planl Kalknma ve stikraz

Bu ilk plann kararlatrlp tatbike konulmasndan sonra her sene yeni bir programn yaplmas veuygulamaya geilmesi byk bir mesele olurdu. Planl alma 1933'ten 1938'e kadar byle devametti. Plan yaplmas mesele olurdu dedim, nk mali ve iktisadi artlar o kadar gt ki, kalknmaplanna alnm olan yeni eserleri meydana getirmek iin mali kaynak bulmakta sknt ekerdik.Bunun iin nihayet hazineden para vermek lazm gelirdi. Ve tabii plana Hazine'den para salamak

byk bir mesele olurdu. Her sene Maliye ve ktisatVekilleri bunun iin kavgaya tutuur vehkmet olarak araya girerek hal aresi bulmaya alrdk. 1938'e kadar plan tatbikat bu skntlarve ekimeler iinde devam etti ve ancak fabrikalar meydana kp ilemeye baladktan vememlekette zel teebbse misal tekil edecek bu iyi rnekler grldke, plan tatbikat zerindeher trl ekingenlik ve dedikodu kesilip bitmitir.Plan tatbikatnn eserleri olan ve zellikle Anadolu iine dalm bulunan fabrikalarn faaliyetegemesi memlekette hakiki biriyi karlama grd. Meydana gelen eserleri herkes heyecanla kabuletti. Nazilli ve Kayseri fabrikalar alp, gayri meskn bir l ortasnda mamure vcuda getirecekolan yeni tertiplere ve mesela Karabk Demir elik Fabrikas tesislerine giriildike, her taraftavatanda, heyecanla, gelecek planlarn kendilerine neler getireceini sormaya ve bunu takipetmeye balad.Halkn yatrma gsterdii bu alaka maliyecilerimizi i istikraz yolu ile kaynak bulmaya sevk etti. Birtecrbe olarak i istikraz yaptk. Vatandatan grdmz iyi kabulle buhran iinde geirdiimizmali senelerimizi nispeten ferahlatmaya ve yatrm ihtiyalarmz salamaya muvaffak olduk.

Bankas'nn Kuruluu

ktisadi ve mali faaliyetlerini anlattm devre iindeki en nemli mali hadiselerden biri 1924'te Bankas'nn ve dieri 1931'de Merkez Bankas'nn kurulmasdr. Her iki bankann kuruluu dabaarl birer hadise olmutur. nceleri ayr bir banka tesis etmeye lzum kalmadan mevcutbankalardan birini Merkez Bankas olarak kullanmak eilimi vard. Bankas ayn zamanda MerkezBankas olabilir, fikri savunuluyordu. Ben bununla mcadele ettim. Zannederim, 1931'de MaliyeVekili Abdlhalik Renda'dr. Ayr bir Merkez Bankas kurulmasnda onun byk hizmeti gemitir.


15/33


1924'te kurulan Bankas'nn yerleip gelimesi iin ilk zamanlarda Maliye Vekilleri ok yardmcoldular ve dikkatli davrandlar. Btn i lemi iin alacak bir bankann her suretle itibarl olarakkurulmas ve ilk kurulu senelerinin glklerini baar ile atlatabilmesi, hkmet iin, devlet iinnemli bir meseleydi. Hep dikkat gsterirdik. Banka kuruldu ve muvaffak (baarl) oldu.Merkez Bankas'n tecrbe etmeye lzum yoktur ve bunu Bankas etrafnda yapalm fikri bununzerine uyand. Merkez Bankas, kendi zel vazifeleri iin mstakil ve salam bir messese olsun,devletin altn olarak ne varl varsa bunlarn hepsi oraya verilsin, fikrinin ncln rahmetliAbdlhalik Renda yapt ve fikirlerini kabul ettirerek, Merkez Bankas'nn balbana itibar grr birmessese olarak kurulmas mmkn oldu. Merkez Bankas kurulduktan sonra, gerek emisyonzerinde, gerek ticaret muvazenesi gibi memleketin mali ve ticari meselelerinde hkmet zerindeson derece tesirli ve kuvvetli bir messese haline geldi.

ATATRK'LE TARTIMALARIMIZ

YILLARIN YORGUNLUU

Hatay Meselesi

1936 senesi ve 1937 ba, olaylarn gittike birikerek yorgunluk ve gerginliin artm olmasdevridir. Trl meselelerden Atatrk ile aramzda mnakaa kmtr. Bunlarn by Hataymeselesinde oldu. Hatay meselesinde, Hatay'da Trklerin iinde bulunduu hayatntahammlszl ve Franszlarn, Suriyelilerin Hatay meselesinde gsterdikleri olumsuz siyasetAtatrk' daima megul ediyordu. Fakat bir anda patlama eklinde gnn acil meselesi o ldu.Muhitinde, yaknlarnda, hatta hemiresinde bile rneini gsteren byk bir hassasiyetbalamt. Hatay'da vaziyetin devam artk mmkn olamayaca kanaati yaylyordu ve akamasabaha bir byk hareket olacakm gibi bir hava yaylmt.Hatay meselesindeki bu her an patlama havas ve her an byk bir hareketin balayaca intiba,Atatrk'ten geliyordu.Suriye hududunda mnasebetlerimiz daima ikyet konusuydu. Hatay'da Fransz idaresinden sonzamanlarda ikyetler ok artmt. Atatrk btn bu hadiseler bir araya gelince Hatay meselesini

artk halletmek zaman geldiine hkmediyor ve birdenbire byk tezahrat eklinde bu meseleortaya atlyor. Dileri gece gndz Hatay meselesi ile megul oluyor ve nihayet Fransa hkmetinezdinde teebbse geerek bu meselenin biran evvel halledilmesinin, iki memleket ve halkarasnda huzurun tesisi iin acele bir mahiyet tad bildiriliyor. Bu artlar altnda Hataymeselesinden Franszlarla aramz ald. Tabiatyla aldndan itibaren uzun bir mzakere devribalad. Hatay'da bir neticeye varmak ve uzun mzakere devrini ksaltmak iin Atatrk, her gnsabrszlanyor, hadiseyi yakndan takip ediyordu. Bu esnada (36-37 seneleri), Hitler'in Avrupa'daartk tutumu tamamyla belli olmu bir durumdayd. Avrupa'da herkes ittifaklar peinde, gelecekbyk hadiselere kar tedbirler aramakla megul bulunuyordu. Yine bu esnada Franszlarla Ruslararasnda mnasebetlerin ok yaknlat ve evvelce olduu gibi bir ittifaka doru sratleilerledikleri ve belki de tahakkuk ettirdikleri syleniyordu. Umumi siyasi ortamn bu durumunda,biz de Hatay meselesini ele almtk. Bir aralk Atatrk'n halinden bir askeri mdahale ile emrivakiyapmak fikri getiini fark ettim. Kendisi ile bu meseleyi grtm gibi, ErknharbiyeyiUmumiye Reisi Fevzi Paa ile de grtm. Hatay'daki meselede haklarmz tatbik sahasnakoymak iin bir netice alabilirdik, almak iin alabilirdik, fakat her siyasi teebbs bir tarafabrakarak bir askeri hareketle emrivaki yapmak eklini mahzurlu buluyordum. Kesin olarak vaziyetaldm. Ne yapabilir Franszlar? Hibir ey yapacak halde deiller fikri ileri srlyordu. Evet.Franszlar Suriye'deki mevcutlar itibaryla hibir ey yapacak halde deiller, fakat sadece harp ilanedilmesi bile, bizim memleketimizi bsbtn yeni bir siyasi ortam iine atard. Avrupa'dagelimekte olan byk siyasi olaylar sebebiyle, kendi imknlarmz, durumumuzu birdenbiremuayyen bir meseleye balam oluruz ihtimalini, ciddi bir saknca olarak gryordum. FevziPaa'dan rica ettim, bana yardm etmesini syledim. Nihayet. Atatrk stanbul'da son gsterilihareketleri yaptktan sonra Ankara'ya dnerken yolda kendisi ile Eskiehir'de grtm. Uzun


16/33


boylu tekrar anlattm. Bir askeri hareket kkna girmenin mahzurlu olacana onu ikna etmeyealtm ve muvaffak oldum. Dinledi uzun boylu. Byle bir hareket yapmayacan,yaptrmayacan syledi.Bir stanbul dnnde hatrlyorum ben. Atatrk, Konya Erelisi'ne kadar trenle gitmiti.Ereli'deki davranlar, Hataymeselesinin byle bir askeri darbe mahiyetinden, ihtimalinden kpsknetle ilerlemesi ve sknetle hallinde ileri bir safhann mitleri balad zamandr. Hataymeselesinde byle byk bir buhrandan, hem hkmet olarak, hem de ahsen kendim gemibulundum. Neticede, Atatrk, teebbsn baar ile bir sonuca vardrd. Franszlar Hatay'akuvvetimizin girmesine ve Hatay'n istiklalini kabul etmeye istidat gsterdiler ve nihayet, bu ekildeHatay meselesi 1937'de kesin olarak bir neticeye balanm oldu.Atatrk'n Hatay teebbs, busuretle esasl bir adm mahiyetinde baarya ulat. Vaktinden evvel tamir edilmez ekildemnasebetlerin bozulmas ve Franszlarla aramzda harp kmas ihtimali bertaraf edilmi olarakbaarl bir hviyet kazand.Hatay, daha Garp Cephesi'nde taaruzdan evvel Franszlarla itilaf yaplrken, hudutlar tashiholunurken, Franszlarla ciddi bir mnakaa konusu olmutur. Orada evvela Hatay'n hudut iinealnmas ve sonra da herhalde Trkler iin daha olumlu zel bir siyasi idare, yani istiklal ifade edenbir idare temin olunabilmesi iin ok emek sarf olunmutur. Vakit vakit Ankara tilafnamesi'ninHatay yznden kesilmesi ve Franszlarla sulh olmamas ihtimali bile gze alnmtr. Bu safhalarAtatrk bana cephede anlatrd, cephede bilgi verirdi ve Hatay yznden Franszlarla itilafn birneticeye varmamas ihtimalinden yaknrd. Ben de kendisine, stiklal Harbi'nin o devirde Gaziantep

ve Adana'y behemahal kurtarmann harbin ondan sonraki cereyan iin bize ok faydal olacan,meseleyi bu ekilde brakrsak, her eyin zaten byk zaferin neticesine bal olacan, o zamaniin iyi bir hazrlk yaplacan sylerdim.Gaziantep ile Adana'y kazanarak ve Hatay ile ilikisini kabul ettirerek bir itilafa varlmasnn, GarpCephesi'ndeki sava iin faydal olaca mtalaasnda bulunurdum. Yani Franszlarla itilafyaplmas iin gayret sarf etmenin, harbin neticesi iin lzumlu olduunda birleiyorduk. Atatrkile son Hatay Mnakaas, itilaf esnasnda kendi yazdklarndan benim anladma gre, dahaziyade etrafndan geliyordu. O zaman her ne sylenirse Franszlarn her eyi kabul etmeye hazrolduklarn tahmin edenler vard. Zaten siyasi anlamalarda, o siyasi anlamann istinat ettiiaskeri zaferin deerini lmekte, daima mbalaa ediciler bulunacaktr. Byk siyaset adamlar,byk askerler her askeri zaferin gerek deeri olan l ne ise, onu tayin etmekte ve onu almakiin gayret sarf etmekte zel maharetleri olan insanlardr.Atatrk'le Hatay konusunda, stiklal Sava'nda deil., 1936-37'de ok mnakaa ettik. Uzun srd.

Ve belki o zaman bir askeri hareket yapsaydk, daha isabetli olurdu, daha iyi olurdu fikri ondakalm olacaktr. Ama bunun iaretini, izini hibir zaman gstermedi.

talya ile Mnasebetler

Hatay, siyasi ve askeri bir meseleydi. Bir de Nyon meselesi (*) olmutur. Bu, talya'nn Habeistanseferi esnasndayd. Birlemi Milletler'in verdii bir kararda Akdeniz'de talya gemilerine karAkdeniz devletlerinin mterek bir tedbir almalar sz konusu idi. Biz de bu devletler arasna itirakedip vazife alacaktk. Ben, bu mnasebetle talyanlarla evvela temasa gelmek ve talyanlarlatemasa gelip eer talyanlar bizim tarafta, Dou Akdeniz'de bir hadise karmak istiyorlarsa,bizimle tutumalarnn lzumsuz ve sakncal olaca kanaatindeydim. Bunu onlara syleyelim.Onun iin talyanlarla bu phe devirlerini idare ederken, tedbirde dikkatli olduumuz kadaratmak iin vesile vermemeye ve talya arzular nerede kendini gsterecek ve patlayacaksa, onusknetle kendi seyrinde brakarak takip etmeye dikkat ediyordum. Bir bahane vererek birmaceray kendi zerimize ekmekte fayda grmyordum. Bu Nyon meselesi byle bir davadr.Bunu grmek zere Hariciye Vekilimiz Dr. Tevfik Rt Aras Cenevre'de idi. Orada temasediyordu. Hkmete kendisine verdiimiz talimat, 1937 yaznda oluyor. Dr. Tevfik Rt orada.Hkmete kendisine bu talimat vermitik itirak etmesin, diye. Nyon'da talyanlara veya talyan gemilerine kar limanlarmzda tedbir mevzubahis...Nyon grmelerine katlyoruz Akdeniz devleti olarak. Bir madde var. Bu anlamay imzalayandevletlerin donanmalar anlamaya dahil bir devletin limanlarndan ikmal yapabilir. Mesela Fransz,ngiliz donanmalar gelip Trk limanlarndan ikmal yapabilir. Bir sretle talya aleyhinde fiili birhareket gibi geldi bu bana. talya aleyhine fiili bir dmanlk. Siyasi btn tartmalara olumlu bir


17/33


Akdeniz devleti olarak itirak ettikten sonra, fiili bir hareket iin ihtiyatl olmamz ve girmememizlazm geldii kanaatindeydim. Bunun iin srar ediyordum. Fazla uramayalm diyordum. TevfikRt oradayd. Ben hkmet noktainazar diye bunu takip ediyorum. Atatrk de o zamanFlorya'da, onlar da Tevfik Rt ile temas etmiler. Tevfik Rt'nn verdii bilgiye gre,Florya'dan da ona ayr talimat veriyorlarm. Tevfik Rt hkmetle de reisicumhurla da temasederek, her iki talimat idare etmek iin gayret ve maharet gstermeye alyor. Nihayet bir gntalimatlar eliiyor. Biz, stanbul'dan verilen emre gre Tevfik Rt'nn bir karar verdiini veyavereceini rendik. Byle bir hadise oldu. Tahkik ettim, stanbul'dan talimat vermiler. Geleyim,grelim, dedim. Gelip grmek iin izin istedim ben, grtm. Mutabakata vardk. (*).iftlik Olay

Nyon Anlamas Ankara ile Florya arasnda kalemi mahsus mdrleri ile temas halinde tartld vedediim gibi Tevfik Rt, Cenevre'de her iki taraf arasndaki mnakaay idare etmek iin bykbir darlk iinde alt. Bu vaziyette i sona erdi. Atatrk, Ankara'ya geliinde yolda, Atatrkiftlii'nin nnden geerken baz sualler sordu, onlardan konutuk ve akamzeri kktetoplanmaya arldk. 18 veya 19 Eyll gn. Btn bu olaylar uzunca bir zamandan beri benimalmamda ve Atatrk'le olan mnasebetlerimizde bir yorgunluk ve krgnlk havasnn sonsafhasdr.iftlik olayndan evvel de birtakm zel meseleler km ve tartmal olarak birtakm hal ekillerinebalanmtr. Her birinin bir izi kalmtr. imdi srasyla syleyeyim. Yugoslavya'dan dnyordum.

Geldim, ilk rastgeldiim vekil arkadalardan biri, ''Ankara'da Orman iftliinin Ziraat Vekletitarafndan satn alnmas konuuluyor'' dedi. Celal Bey'e sylemi.Vekil arkada bunu bilgi olarak verdi. Niin oluyor, nasl oluyor, sebep nedir tarznda bilgi almakistedim. ''Fazla bir bilgim yok'' dedi. ''Yalnz byle bir mesele var. Onu haber veriyorum'' dedi.Bunun zerine Atatrk'le grtm.Bu meseleyi ben atm Atatrk'e, Atatrk ile ilk grmemde, Yugoslavya'dan dndkten sonra,bu Orman iftlii'nin satn alnmas meselesini konutuk. Atatrk Ziraat Vekleti'nin iftlii almakistediini syledi. O zaman, hatrmda tam rakam kalmad, bedeli meselesinin konuulduunu daorada rendiimi zannediyorum. Ben buna itiraz ettim. Orman iftliini yetitirmek iin ok emeksarf etmisiniz, ama hkmet ve devlet de bir rnek gstermek iin gsterdiiniz gayretikolaylatrmak zere ok emek sarf etmitir. Byk lde hkmet yardm ile, hazine yardm ilemeydana gelmi bir eseri tekrar hazineye satmak muamelesi bizim iin doru olmaz. Ne olacak buiftlik, diye sordu. Ne olacak, bunu alacaklar bir gn, dedim. Yolunu devlet yapar, suyunu devlet

getirir, aacn devlet diker, sonra eser maydana gelince bunu deerlendirir satarsn. zel birmaldr diye bu yrr gider, brakmazlar. Hepimiz gideriz gitmeyiz ama sondan sonra bunu alrlar. Ene yapalm dedi. Bilmiyorum, ne yaparsn. Vereyim yle ise, nereye vereyim dedi. Hazine'ye verdorudan doruya dedim. Vereyim szn,o syledi. O halde ben vereyim dedi. Bu muamelebyle takarrr etti (karar verildi) aramzda. Ali etinkaya, rendii zaman beni grd. Atatrk,iftlii Hazine'ye veriyormu, dedi. Evet, yle kararlatrdk dedim. Tafsilat sylemedim. ylekararlatrdk dedim. Dedi ki, Atatrk iftlikte her aacn dikilmesine ilgi gstermitir, takip etmitir,zevk almtr. Bunu seviyor. znts yok mu? Bunu byle Hazine'ye balamakla mteessirolmaz m? Hi yle grmedim ben dedim. Hakikat de yle. Olmaz, son derece mteessir olmutur,hi phe etme buna dedi. Bir aacna kyamayan hepsini birden verir mi bunun, dedi. Aslndaiftlii elden karmann bir sebebi de zarar etmesi. Ondan kurtulmak iin sat muamelesidnlyor. etinkaya mmkn deil, ok mteessirolmutur dedi, doru bir ey deil bu.Doru bir ey yapmad manasna m sylyorsunuz, doru bir ey deil manasna msylyorsunuz, dedi. yle grmedim ben, dedim. Byle bir ikaz aldm. Byle bir ey yapt bana, bubir. kincisi, iftlik Hazine'ye devrediliyor, fakat bira fabrikas devredilmiyor. Bunu sonradanrendim. Dediler ki, bira fabrikas devredilmeyecek, pekl dedim. Bira fabrikas devredilmeyecekve bira inhisar yaplacak. stanbul'da Bomonti Fabrikas'nn bir davas var. Ondan bir defa daAtatrk ikyet ediyor. Bomonti Fabrikas, imtiyaz mddetinin bitmesi zerine devlete intikalediyor. Bomonti Fabrikas, buna itiraz ediyor. Harp seneleri mddetten saylmaz diyor. Harpseneleri mddetten saylr diye bir toplantmzda Atatrk Bomonti Fabrikas'nn haksz olduunu,bu muameleyi bir an evvel neticelendirmek lazm geldiini sylyordu. Nedir, niin teehhr ediyordiye aradk. Adam Dantay'a mracaat etmi, dava etmi. Adam hakszdr, muamelesinidurdurmak lazm, bir an evvel bitirmek lazmdr mhalazasna kar ben dedim ki, ne yapyor


18/33


adam? Byle bir muameleye maruz kalmtr. Bir Trk irketidir. Trk mahkemesine mracaatediyor. Yabanclk diye iddias yok adamn. Mahkemeye gitmeyin mi diyeceiz? Olmaz byle ey.Gitsin dedim, bakalm mahkeme ne hkm verecek. Bu meseleyi byle kapattm ben.Bomonti'ye lzum yok diye dnyorlar. Halbuki ona da ihtiya var diye syledim ben. kisine deihtiya vardr dedim. nsihar Vekleti bira fabrikas ile bir mukavele yapacak, inhisar mukavelesiyaplarak tayin olunan fiyatla, bira fabrikas sat yapacak, iletilecek. Bu muamele bahis konusu.Orman iftlii yapacak bunu. Orman iftlii devlete verilecek ve sonra da bira fabrikas ile vekletbyle bir ey yapacak, mukavele yapacak. Bir gn vekil bana geldi, dedi ki, Orman iftlii ile birafabrikas zerine bir mukavele yapmaya imkn yoktur. Hukuki vaziyet odur ki, btn bu tasarruflarAtatrk adnadr. Onun iin bu inhisar mukavelesi, vekletle Atatrk arasnda yaplmak lazm.Bunun zerine ben, Atatrk ile konutum. Vaziyet bu dedim. Bira fabrikas ile mukavele yaplacakve bunu Orman iftlii yapamaz. Mal sahibi olan tasarruf sahibi olan sizinle veklet arasnda,inhisar mukavelesi yaplmak lazm. Gld Atatrk. Nasl olacak dedi. Bu olmayacak dedim. Karkarya geeceiz de devlet reisi ile hkmet olarak inhisar mukavelesi yapacaz, olmaz budedim. iftlik hikyesinde vaziyet bu.Bundan sonra Nyon mukavelesi zerine Heyeti Vekileye gelecek, toplanacak vs. zihnimde birdenbire canlanan hadise bu benim: iftlik hikyesi. (*)Evvelce de Atatrk ile Hkmet Bakan olarak beni mteessir eden bir olay cereyan etmiti.Atatrk vekillere sert muamele yapacak. Atatrk'ten bilhassa rica ettiim, vekillerden hangisiniistemiyorsa, itimad yoksa sylesin, vekile syleriz, hi kimse kendi itimadna mazhar olmad

halde vekalette kalmak arzusunda deildir, emin olsun bundan, bunu deitirmek mmkndr.Yapmasn bunu. Bunu rica ettim kendisinden. Bu nokta zerinde son derece krlyorum.Toplanyoruz. Herhangi bir vekili istifaya mecbur etmek iin, sert muamele yapmak onun iin okar bir muamele oluyor. Hkmet olarak, bavekil olarak benim iin de ok znt verici birhadise oluyor.1936-37'lerde ben nasl yorgun, artk geinmekte glk ekilen bir adam haline gelmisem,Atatrk'n de shhatinde balayan bozukluklarla sknetini kolaylkla kaybeder hale gelmi olduukanaatindeyim. Atatrk'n son anlarnda beraber bulunmadm. Ama iittiime ve tahmin ettiimegre, son ana kadar melektn muhafaza etmitir.nsanlar melektn muhafaza edebilir. Bununlaberaber hasta bir insann bir tartmada skneti daima mteessir olur. Hasta vcut tartmalarda,muhakemelerde daima bir yorgunluk ve az tahamml gstermek istidadndadr. Muhtelifmeselelerde ekimelerde bunlar, benim zerimde bir yorgunluk devri saymak kabil olduu gibi,Atatrk zerinde de bir hastalk devri, balam olan hastalklarn sinirler zerindeki yorgunluk

devri, saymak mmkndr.Nyon olayn takiben stanbul dnnde akam zere Atatrk aryor denildii zaman vekillerintrl sebeplerle, oktan beri birikmi olan dolgunluklarla sert muameleye mazhar olmalar ihtimalibenim zihnimde bir kbus gibi canland. Bundan sonraki sofra hayatnn teferruatnn ehemmiyetiyok. Ziraat Vekleti'nin almadndan, dier vekletlerin almadndan bahsettikten sonra,ahslara kar ok krc olmaya balad. Ben onlar mdafaa etmek mecburiyetinde kaldm.Bununla sofra toplantmz eki bir hava iinde bitti.Bu toplantya giderken muhtemel hadiselere gre ondan kopmak iin, vazifeden ekilmek iinkesin bir niyetim var myd? Bir hadiseye gidiyoruz. Neticesi ne olacak, nasl kacak bilgim yok.Bir olaya gitmek endiesi bende uyand. Artk alma glnden dolay ayrlmay dadnyordum. Ben, sabrl ve tahammll bir adam olarak tannmmdr. Arkadalarm, siyasirakiplerim, mnakaa ederler. Benim sabrla ve tahammlle geirdiim her meseleden sonra,bykbir gayret sarf ederek o iten kurtulmaya altma, gayretimin bu maksada dayandnahkmetmezler. Arkadalarm da herkes de, o sabrldr, dayanr, dayanma gc vardr, ne kadaristesek dayanr, beni byle muhakeme ederler. Sonra bir gn yine zorladklar zaman hiummadklar lde sabrmn tkendiini grrlerse aakalrlar, bu seferbeni hakszlkla ithametmeye kalkarlar. Btn hayatta kaderim bu.Atatrk ile beraber almaktan son ayrlma olaynn tafsilat bu. Sebepleri syledim. Birikmisebepleri syledim. Bunlarn hepsinin stnde olan temel sebep, biraz evvel de iaret ettiim gibibendeki yorgunluk ve uzun mddet beraber almaktan mizalarmz arasnda vakit vakit haslolan tartmalarn, ekimelerin verdii netice bu. Bunu tabii bir netice olarak almak lazmdr.Uzun sre beraber almann, uzun bir yorgunluk ve tartma ortamnn, bir gn bir kopmayamncer olmas tabiat hadisesidir. Byle olmak lazm gelir. Nitekim bu aralk hasl olduktan sonra,


19/33


bir mddet, gerginlik sert bir ekilde devam edecek vesileler bulmu ve ondan sonra tam birsknetle eski yaknlk, temas, tekrar teesss etmitir denilebilir. Ertesi gn Atatrk stanbul'agidiyordu. Ben de beraber gidecektim. Program bozmadk. Beraber trene girdik. Trene girergirmez Atatrk beni, yalnz yanna ald. Akam vuku bulan ekimelere, hadiselere, tartmalaraksaca iaret ederek, imdiye kadar beraber altmz zamanda pek ok defa kavga etmiizdirdedi. Ama bu kadar aktan bu kadar serti olmamt. Bu sebeple sizin almanza biraz aralkvermek doru olacaktr dedi. Ben onun bu sznn ok isabetli olacan syleyerek atlgan birtavrla karladm. ok mteekkir olurum dedim. Hakikaten yorgun ve alamaz bir halegelmiimdir. Bana izin verirseniz size ok mteekkir kalacam dedim. Onun zerine derhal benimyerime getirmek istedii zatn ismini syledi. Celal Bey'i getireceim dedi. Pek mnasip olacan,isabetli olacan syledim. Gerek udur ki, samimi kanaatimi sylyordum. O gnk mevzubahisolabilecek insanlar arasnda ve uzun mddetten beri teesss etmi olan beraber alma devrinde,en iyi semenin bu olacan samimi olarak syledim.

BAVEKLLKTEN AYRILDIM

Karar Atatrk le Verdik

Babakanlktan ayrlmak kararn Atatrk ile birlikte, 1937 yl Eyll'nn 18'inci akam, trenle

Ankara'dan stanbul'a giderken bylece verdik. Bir gece nce, 17 Eyll'de ankaya Kk'nnsofrasnda kendisiyle aramzda anlattm gibi iddetli bir tartma gemiti.Ben stanbul'da nispeten az kaldm. Tarih kongresinde Atatrk ile birlikte bulunduktan sonraAnkara'ya avdet ettim. Benden bir mddet sonra, ekimin ilk gnlerinde Atatrk de Ankara'yadnd. Ege'de sonbahar manevralar yaplacakt. Beni davet etti. Beraber gittik. Manevralar takipettik ve 4-5 gn iinde tekrar Ankara'ya geldik.Manevralar srasnda mnasebetlerimiz, bilhassa d grn itibaryla, eskisi gibiydi. Sk skberaber oluyorduk. Tartmalara beraber katlyorduk. Fakat bu durum daha ziyade ksa ve geicibir mterek misafirliin icabyd.

Yine Ankara'dayz. Resmi mnasebet bakmndan uzak bulunuyoruz. Resmi vazifeliler yannda,vazifesi olmayanlarn mnasebetlerini az ok uzak tutmalar tabiidir. Bu arada bir iki defaankaya'ya ard, beraber sofrada bulunduk.

Stadyum Olay

Ekim ay sonuna yaklayoruz. nmzdeki gnlerde Meclis alacak. Artk benim izinli bulunmahalime son vermek lazm. 25 Ekim'de bavekillikten ayrldm ilan ettik. Bavekil Vekili Celal Beyyeni hkmeti kurmakla grevlendirildi. Benim vazifeden ayrlmam byle, tedrici olarak tahakkukettirdik. Bugnlerde bir talihsiz hadise oldu.Bir pazar gn futbolmana gittim (*). Yrye kmtm. Yanmda ocuklarm ile Kzmzalp'n olu da vard. Onlar ma grmemiz iin srar ettiler. Stadyumda, Atatrk'n kalemimahsus mdr rahmetli Sreyya Bey bir yerde oturuyordu. Ben de gittim, yanna oturdum. Birazzaman getikten sonra halk benim orada bulunduumu fark etti. Byk lde nmayi yapmaya,barmaya ve alklamaya baladlar. Baktm tezahrat devam ediyor. Orada oturamaz hale geldim.Artk stadyumda kalmam doru olmayacak. ktm, g halde bir arabaya bindim ve eve dndm.Sonra rendim ki, barrken fena szler sylemiler. ''Bizi brakp nereye gidiyorsun?'' demiler.ok fena szler sylemiler. Hadiseden pek mteessir oldum, fakat yapacak bir ey yok. Biremrivaki karsnda kalmtm.

ankaya'da Sofrada Grlenler

Bu olay, Atatrk' ok etkilemi. Arkadalaryla akam toplantlarnda gnlerce bunun zerindekonuulmu. Her birine ayr ayr fikirlerini soruyormu. Ve sofrada bulunanlardan, kimi mteessirolduunu, kimi atn, kimi byle eyler beklemediini sylemi. Grmeler gnlerce devametmi. Bu laflar yaylm ve herkes ne olacan bilmiyor.


20/33


ankaya'daki bu endienin ve Atatrk zerindeki etkinin sebebini sonradan bana anlatmlardr.Atatrk'n yaknlar kendisine ilk anda, benim ekilmemin halka iyi telakki (kabul) olunduuraporunu vermiler. Atatrk hakikatin, bunun tam zdd olduunu hadisat ile renmeye baladkadikkatli davranmak lzumunu hissetmi. Stadyum hadisesinden nce de halk, grd yerde benialklamaktayd. Fakat stadyumdaki tezahrat bunlarn hepsini geti ve tezahrat yapanlarnnemi, ii bir ciddi mesele haline getirdi.Meclis 1 Kasm'da almt. lk gnler, Meclis'e girdiim zaman milletvekilleri akn ve ekingenbir hava iinde, bir eyler bekler haldeydiler. Ben bir milletvekili olarak, Meclis iinde bir kedeotururdum. Biraz zaman getikten sonra milletvekilleri yeni hkmetle, yeni idare ile kaynam birhale geldiler. Bu stadyum olaynn dedikodusu da srp gidiyor. Nihayet mesele, rahmetli SalihBozok tarafndan Parti Meclis Grubu'na getirildi.

Yeni hkmet henz programn aklamamt. 6 Kasm gn hkmet program zerindegrmek iin bir grup toplants yapld. Bunun grlmesi nihayete erdii esnada, Salih Bozok,benden izahat istemek iin sz alarak unlar syledi:''Maksadm udur: bu yeni tebeddl (deime) dolaysyla ortaya kan baz hadiseler olmutur vebu hadiseler bazlarmz az ok endieye drmtr. Bendeniz istiyorum ki, bu endieleraramzdan kalksn. Elbette bir ounuz iitmisinizdir; urada, burada baz yanl tefsirler vededikodular olmutur. Hakikati bilmeyenler veyahut bulank suda balk avlamak isteyenler vardr.Bu noktainazardan tebeddln neden vukua geldiini, niin olduunu smet nn ltfen izahetsinler. Onun taraf, bunun taraf gibi endieler ortadan kalksn. Bizim ayr ayr taraflarmz yoktur.

Kitle halinde emelimiz, hedefimiz birdir. Maruzatmn kabuln kendilerinden ok rica ederim.''Bu istek zerine sz aldm. Ve btn dedikodular, endieleri kesip atmak iin geni bir konumayaptm.

alma Glkleri

Parti grubunda Babakan Celal Bayar'n hkmet programnn grlmesi fazla uzun srmedi.Zaten Babakan, hkmetinin, eski hkmetin bir devam olarak alnmasn istiyordu.Dikkatler daha fazla rahmetli Salih Bozok'un benden izahat talebi zerine evrildi. Krsye ktm.Dedim ki:''Arkadalar: politika hayatnda bu kadar etin bir azizlik ilk defa bama geliyor. Salih Bozokarkadamz, ekilen bir bavekilin niin ekildiini bilmediini ve ortalkta dnen dedikodularacevap vermemi istiyor. Bu, etin bir vazifedir. imdi arkadamn ne iittiini ve yledir, byledir

diye hangi ihtimalleri bertaraf etmek iin benden izahat istediini bilmiyorum. Fakat parti de, onunarzusuna uymu olmak iin hi sesini karmayarak bekler gibi bir vaziyet gsterdiinden, bunahrmet etmeye mecburum.Ortada merak edilecek hibir ey yoktur. Uzun zamandan beri hakikaten yorucu ve bunaltc ileriinde bulunduumu bilirsiniz. Ve ben Atatrk'ten her vesile ile, artk bana msaade etmesini vekendimi toplamak iin frsat vermesini isterdim. Hatta o kadar ok isterdim ki, bunun naz telakkiedilmesinden ve ltufkrlklarndan mahrum etmemesini ve mtemadiyen onlarn yeniden ifadesinitekrar istiyormu gibi telakki edilmesinden saknrdm. Geen Nyon Konferans ile neticelenenAkdeniz'deki korsanlk ii iin kendisiyle mnakaa etmitik. Bir defa o zaman partide izahettiimden anlald gibi, ben bu vaziyeti ok endie ile telakki ettim. zmir'e gidiyordum. zmirseyahatime gitmeden evvel Atatrk'e stanbul'da maruzatta bulundum (bilgi sundum). Btn buAvrupa ahvalinin fena olduundan, memleketimizin bu bulank hava iinden selamet ve emniyetlekarlmasnda edit (iddetli) bir endie grdm. Vaziyeti Atatrk'le beraber mtalaa ettik. Buendieli mtalaalarmdan kendileri daha ileri giderek ihtiyatl tedbirler tavsiye ettiler. Bu vaziyetteayrldk. Biz zmir'de iken Nyon Konferans'na davet olunduk. Hariciye Vekilimiz darda idi. Oradanmuhabere ettik ve talimat verdik. Sureti umumiyede fikrimiz u idi: Akdeniz Konferans'na itiraketmemek mmkn deildir. Vazifemizdir. Amma kendimizin arzu etmediimiz ve memleketimizintakat haricinde bir balantya girmekten saknalm. Sureti umumiyede Atatrk'n de fikri byle idi.Biz de onu takip ettik. Hkmet erknna ayr ayr zmir'den malumat vermekle beraber HariciyeVekilimize de tebligat yaptk. Burada hkmet topland , drt gn bu konferansa ait mesai okyorucu artlar altnda devam etti. Gndz akama kadar alyorlar. Fransa ve ngilterekonferansa hazr olarak gelmiler. Binaenaleyh bir an evvel dndklerini tadil ettirmeden,(deitirtmeden) olduu gibi kabul ettirmek istiyorlar. Kararlar veriyorlar ve istiyorlar. Biz bunu ge


21/33


vakit haber alyoruz. Aldktan sonra cevap vermek lazm. Gece sabaha kadar alyoruz. Hlasaok yorucu bir ey. Nihayet mspet bir neticeye vardk. Bunlar muhakeme ediyoruz. Tabii bunlardardan, Avrupa'dan alyoruz. Kendimiz burada mtalaa ediyoruz ve devlet reisimize arz ediyoruz.Onun mtalaasn alyoruz.Hlasa, her etin meselenin mzakeresi zamannda olduu gibi dikkatli ve devaml, skalmalar... Byle bir almadan ktktan sonra insan byk bir greten km kadar yorgun veypranm bir vaziyette oluyor.Sonra buraya geldik. Atatrk de stanbul'dan geldi. Mukaveleyi tasdik etmek iin Meclis topland.Meseleyi Meclis'te mzakere edeceiz. Atatrk stanbul'dan geldii gn, ben kendilerini dardakarladm. Grlm olan, cereyan etmi olan meseleleri yeniden mzakere ettik. O gn HeyetiVekile topland. Akam zeri hkmeti davet buyurdular. Vekillerle beraber orada bulunduk. Oradagnn gemi meselelerinden konuuluyordu. etin mnakaalar esnasnda, Avrupa ile olanmnasebetler zerine, mnakaalarmz esnasnda baz mtalaalar biz burada tetkik ederken kfiderecede kavrayamamtk. O cihetleri (ynleri) tekrar mnakaa ettik. Vaziyeti Atatrk'e arz ettim.Bu maruzatm kendilerini istikbal esnasnda (karlama srasnda) yaptm. Sonra sz devletilerine intikal etti. Bu arada kendisine tekrar tekrar ok yorgun olduumdan ve vazifeme devamedebilmek iin kendimde kudret grmediimden ve ilerin icabndaki mndemi (sakl olan)zorluklar ve glkleri karlayacak kudretimin kalmadn arz ettim.''Milletvekilleri beni dikkatle dinliyorlard. Sylediklerim, ilerinden bir ksmnn zaten malumuydu.

Yorgunluumu, Atatrk'ten beni grevimden affetmesi iin ricalarm, bilhassa, son zamanlarda

balam alma glklerini ve ikyetlerimi biliyorlard. Bu alma glkleri gittike artyorduve tahammlm azalyordu.Gruptaki konumamn, Atatrk ile yaptmz son tartmann hikyesi safhasna gelmitim. Butartmay da baz milletvekilleri biliyorlard. Zira, herkesin nnde gemiti. Tartmadandolayduyduum znt derin ve samimiydi. Konumama yle devam ettim:''Bendenizin terbiyeli bir adam olduumu bilirsiniz. Benim, resmi ilemlerimde olduu gibi hususihayatmda da Atatrk benim velinimetimdir. En mhim resmi hayatmda ve karlatmhadiselerin hepsinde muvaffak olmam iin Atatrk'n ok emei gemitir. Fakat kendisi silinmi,daima btn muvaffakyet erefini bana vermitir. Tabii btn bunlar meydana kmtr.Muharebede de byle yapmtr?''

Atatrk'e Minnettarlm Sylyorum

''Sonra, servetim olmamakla beraber, byle bir dnce hibir zaman benim zihnimden gemedi,amma, hususi hayatmda bu memlekette maddi bakmdan rahat bir adamn hayatn geirdim. Bunubana Atatrk temin etti. Kendisi bir dilim ekmek yerse bana yarsn yedirmekten zevk alr. Onuniin gerek resmi hayatta, gerek hususi hayatta kendisine ne kadar minnettar olduumu takdiretmek kolaydr.O gece kendisiyle konuurken ikyetlerimi, vicdani olarak bugn takdir ettiim gibi, bir efe,byk bir adama sylenemeyecek surette, bilhassa Heyeti Vekile'de, kalabalk bir yerdesylenemeyecek ekilden daha ileri giderek syledim. imdi dnrken takdir ediyorum.ikyetimde sylediim u idi: Canmdan bezdim, artk devam edemeyeceim...Bunlarn lzumu yoktu. nk ortada muayyen hibir mesele yoktu. Bu kadar tecrbeden sonraikimiz arasnda cereyan eden konumada, artk bu iten usandm dediim zaman, darda birisibunlar iitseydi trl trl sebepler tahayyl (hayal) edebilirdi. Ama olmuyor. Bir gn evvelkiifadelerimde llerimin normal olmadn ertesi gn takdir ettim. Hkmet ilerindealamayacak kadar yorgun dtm ve yprandm tekrarlayarak kendisinden istirham ettimki, bana izin versin... Atatrk o gn pek ltufkr davrand. Peki dedi, tasvip etti. Meclis yenidalm, tekrar toplanmaya da lzum grlmedi. Onun zerine izin eklinde bir fasla verdiktensonra hkmet tebeddln (deiimini) tasvip ettiler. meselenin heyeti umumiyesi bundanibarettir.Eer arkadam Salih Bozok'un iittii muayyen szler varsa ve o szlere benim cevap vermemfaydal olacaksa ltfetsinler, daha ak izah edebilirim. Fakat sureti umumiyede, nihayet hususi birMeclis'te benim itirazm nazar dikkate alnmtr. nk siyasi hayatmda uradm etinmkilat iktiham iin lazm olan kuvveti haiz olmadm yolundaki srarm hkmetten ekilmemi


22/33


inta ettirmitir (sonulandrmtr). imdi Salih Bozok arkadam bana ykledii bu etin vazifeyikendisi ikmal etsin (tamamlasn). Ne dedikodular iitti ise onlar bildirsin.''

Salih Bozok'un Sorusu

Bu umumi izahatm bitirdikten sonra Salih Bozok, ''Geen hafta futbol mana gitmitiniz. Oradabir tezahrat yaplm. Ben bunu ok tabii grrm. imdiye kadar yaptnz byk ileri takdireden bir adamm. Ve daima alklarm. Fakat o tezahrattan istifade etmek isteyen baz bedbahtlarolmu ve bu aramza kadar gelmitir. Ben hakikati bildiim iin bunun herkes tarafndanbilinmesini ve phenin aramzdan kalkmasn istiyorum. Bunu ltfederseniz teekkr ederim''dedi.Tekrar krsye ktm, benden istenilen hususlar yle cevaplandrdm:

Stadyumda Neler Oldu?

''Futbol mana gittim. biraz sonra alkladlar. Ma veya darsn alklyorlar. Ne ise... iuzattlar. Baktm, bana tezahrat yapyorlar. ocuklarm da beraberdi. Otomobille kmayacaktm.Ben esasen yrmek niyetiyle ktm. Darda birka mektep talebesi, izciler ve halk kalabalvard. Kalabalktan bir ksm kapnn etrafnda bulunuyordu. Yaa diye barmaya baladlar.Selamladm, brakmadlar. Onun zerine orada bulunan bir ak otomobile atladm ve yrttm.

hatta yanma ocuklarm dahi alamadm. Biraz yryebildik. Polis, jandarma, yol amak iinurayorlard. Baranlar iinde ''Yaa''dan fazla veya baka bir sz iitmedim. Byle deimezamanlarnda ne hadise olabilir? Byle herhangi bir memlekette herhangi bir sebeple sempatitezahrleri olabilir. Byle anlarda kalabalk iinde birka tahriki sureti mahsusada tevikler deyapabilir. Fakat evvelce de arz ettiim gibi halktan ''Yaa!'' sznden baka bir ey iitmedim. okkalabalkt. Zaten fazla iitir bir adam olmamakla beraber, herhangi bir mlahazaya sebebiyetverecek bir ey hissetmedim. Byle zamanlarda trl trl sebeplerle belki aramza ve partiye nifaksokmak isteyenler bulunacaktr. Cumhuriyet ilk gnden beri byk imtihanlar geirdi. Yeni birdevlet, yeni bir rejim ve cemiyet kurmak kolay bir i deildir. ok daha zengin ve daha varlklmemleketlerde bu tecrbelerden mspet neticeler alnmamtr. Yenilerden de ne netice alnacabilinmez. Onun iin Trkiye'nin varl, dahilde, harite itimat telkin eden byk bir varlktr.Memleketler iin, milletler iin en mhim ve en zararl ey, ite olan nifaktr. imdi bylezamanlarda bizim aramza nifak sokmak iin gsterilecek gayretlerin hepsinin beyhude olduunu

ispat etmeye mecburuz. imdiye kadar geirdiimiz zamanlarda bu esasen sabit olmutur. Fakatdaha zaman gemeye lzum olursa hepimiz namuskrane, vatanperverane varlk gstermeyemecburuz. Kendi aklmza, kendi vicdanmza, kendi vatanperverliimize, kendi varlmzainanyoruz.''ankaya'da uzun grmelere sebep olan olayn hem mahiyetini, hem de benim gzmdekimanasn anlatmtm. Konumam balamak iin daha genel olarak fikirlerimi milletvekillerineksaca anlatmay faydal buldum.Gruptaki konumam yle baladm:''Salih Bozok bana azizlik yapmaktan balayarak iyi bir sistemin balangcn da gstermi oluyor.Eer byle dedikodu ile veyahut yanl tefsirlerle arkadalar arasnda, parti iinde birtakmpheler hasl olduunu iitirsek, herhangi bir arkadan krsden ak konumaya davet edilmesifaydal olacaktr. Ben zannederim ki, bu mitleri kesilinceye kadar, nifak yapmak isteyenler benimzerimde oynamaya alacaklardr. Arkadalarmn bana itimat etmelerini rica ederim. Bylededikodular veya nifaklar tahrik edecek temayllere msait olmak iin en az istidad olan, hiistidad olmayan bir yaradltaym. Bunun ok sebepleri vardr. Fakat sebeplerin banda, sizeszlerimin banda sylediim gibi, Atatrk'n banaolan yakn arkadaldr. Arkadalar bu seferde ayrldm zaman, bana ''yine eskisi gibi arkadam ve kardeimsin'' dedi. Atatrk' ben yalnzbu tevecch ve hitaplaryla deil, resmi ve hususi maiet hayatmdan kendisini bir velinimet olaraktandm ve lnceye kadar da byle tanyacam. Bu szlerim aramzda fena bir rol oynamakisteyenleri her trl cesaretten mahrum edecek kuvvettedir.Bu nmayii yapanlar kimlerdir ve ne maksatla yapmlardr. Atatrk'e dmanlk gstermek iinbenim orada bulunuumu ve ekilmemi bir frsat m bilmilerdir? Yoksa masumane, uursuz birgsteriden mi ibarettir? Bunun hakknda bir tehis koyacak durumda deilim. Hkmetin elinde


23/33


her trl imkn vardr. Hadiseye kimler karmtr, ne maksatla yapmlardr? Bunlar tahkikedebilir, gerek ne ise meydana karabilir.Arkadalarm, parti iinde bana tevecch edecek her vazifeyi en erefli ve en yksek vazife akylaalarak yapacak bir emniyet ve liyakatte beni grmenizi bilhassa rica ederim.''

ankaya'da Varlan Karar

Grup'ta cereyan eden bu grmelerden bir-iki gn sonra Falih Rfk bana geldi. Akam Kk'tebulunduunu ylan hikyesinin yine aldn ve Atatrk'n ne sylediini anlatt. Bahis alncaAtatrk, hazr bulunanlara ciddiyetle yle demi:''Ne olmu?nn, bunca zaman devlet hizmetinde bulunmu, hizmetler etmi, takdir grm veayrld zaman kendisine nmayi yapmlar. Elbette yapacaklar. Bir milletin hayatnda bunlartabii eylerdir.Byk bir millet elbette bunlar yapar. Bunu yapmayan millete, millet denilmez. Bundan sonra bumesele bitmitir, kapanmtr. nn'y grdnz yerde hrmet edeceksiniz. Hibir aksi tavrgstermeyeceksiniz.''Bundan sonra, hakikaten herkesin muamelesi deiti. Ben de tabii bir hayata girdim.imdi, bu ma hadisesi gnlerinden bir baka hatram nakledeceim: Kasm aynn ilk haftasndaBalkan Pakt devletlerinin erknharbiye reisleri Ankara'da toplanmlard. Bunlardan YunanErknharbiye Reisi General Papagos ile grmem mhim bir mesele olmutur. General Papagos

buraya gelince benimle grmek istediini sylemi. Bu grmeye mani olmak istemiler.General Papagos bunu mesele yapt. ''Ankara'ya gelirim, nn ile grmeden giderim, buolmaz!'' diye srar etmi, ''Bunu yapamam'' demi. Bunun zerine bana geldi, grtk. Sonra bende kendisini ziyaret ettim.Stadyum hadisesi anlattm gibi kapanp, bitti. Bundan sonra, Ankara Valisi rahmetli NevzatTandoan haftada muayyen bir gn bana yemee gelirdi. Bir nevi koruyucu vazife alm gibiydi.Gelir, ihtiyalarm sorar, vaziyeti tetkik eder, zellikle yakndan alakadar olurdu. Ankara ValisiNevzat Tandoan, rahmetli oluncaya kadar bana ok yakn dost olarak kalmtr.Ben, babakanlktan ayrldktan sonra ve Atatrk'n hastal srasnda, baz ksa zamanlar hari,hemen daima Ankara'da kaldm. Ankara'daki evimdeydim. Meclis almalarna katlyor, dahaziyade okuyor ve yazyordum. Yazn eim ve ocuklarm stanbul'a gittiklerinde Ankara Palas'agetim. bir sre orada kaldm. Sonra, tekrar kendi evimize dndm.Ankara Valisi Nevzat Tandoan'n beni ziyaretlerinden bahsetmitim.

Bykeli Olacam Havadisi

Bir gn Tevfik Rt Bey gelmiti. Nevzat Tandoan ile tesadf ettiler. Bundan sonra Tevfik RtBey de her hafta bir muayyen gn gelirdi, tatl tatl konuur, beraber yemek yerdik. UmumiyetleNevzat Tandoan ile ayn gn gelirlerdi. Tabii bazen ayr gnlerde geldikleri de oluyordu. Budevam etti. Bir aralk, benim Amerika'ya bykeli tayin olacam havadisi kt. Hi haberimyoktu. Fena halde canm skld ve ok mteessir oldum. iddetli tepki gsterdim. lk bulutuumhafta Tevfik Rt Bey'e sordum. ''Evet'' dedi, ''haber benden kt'' dedi. ''Nasl oluyor?'' diyesorunca yle izah etti:''Siz, bana her zaman sylerdiniz, Amerika'y grmedim, derdiniz. Amerika'y grmek arzu ettiinizisylerdiniz. Ben de bir vesile bulup, sizin Amerika'y tanmak ve incelemek

İsmet İnönü cumhurİyetİn İlk yillari 2

Documents