7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

1/25

ismet inn nn ark islahat raporu (21 austos 1935)

ismet innnn ark seyahati raporu [1935]-1

bu rapor, 1935 ylnda istanbul bavekalet matbaasnda ark seyahati raporu adyla baslmtr.

raporun aslna sadk kalnm ve baz yazm yanllar dzeltilerek, raporda krt illeri dnda

bulunan rize, trabzon, gmhane ve bayburt ile ilgili blmler karlmtr.

belge

ark seyahati raporu / 21 austos 1935*

vazife seyahatini evvel sras ile getiim vilyetlerde rast geldiim vaziyetleri ve meseleleri

olduu gibi hikye etmek ile balamak isterim. her vilyeti ayr ayr anlattktan sonra mterek

meseleleri ve umum mlhazalar ayr fasllarda toplamaya alacam.

adanadan geerken, halk kuraklktan ikyet ediyordu, yerinde yaptm tahkikata gre, geen

sene kadar mahsul alacamz tahmin edenler vard. bununla beraber geen seneden fazla

ekilmesi, btn kn ok mitli gemesi ve ticaret muahedeleri ile alcmzn oalm olmas

sebeplerini gz nne alarak, halk, kuraktan mhim zarar grdmz sylyordu. nehirkenarnda oturup kurakln zararlarn dinlemek, insana hzn veren bir eydir.

halkn dediine gre, adanada nehirlerden istifade etmek be senede 10.000.000 liralk bir

masraftr. telgrafla nafadan tahkikatma gre avanproje mahiyetindeki keifnameler 30.000.000

liralk bir masraf gstermektedir. drt be senede 30.000.000 liralk ve bir tek vilyet iin

taahhde girimek, imdilik takatimiz dahilinde deildir. eer adanada su ileri mteakip

devrelere ayrlabilirse bunun bir devresini tahakkuk ettirmee almakla ie balayabiliriz.

meseleyi bu noktadan sarih ve inanlr bir keif zerinde tetkik etmemiz icap eder.

yolda, bahe istasyonundan geerken, halk, drt seneden beri doktorlar olmadn ve

doktorlarnn askere gittiini, stma mcadelesi bulunmadn sylediler.

antep

antep vilyeti mntkasndan geerken, gm mecidiyelerin fiyat pahallndan ve ubata

kadar meri olmasndan halkn, bahusus memurlarn, ok zarar grdklerini, yana yakla

anlattlar. bu meseleyi bana ayni mahiyette malatya, diyarbekir, urfa, mardin, siirt mntkalar da

ayn suretle szlt mevzuu yaptlar. bazlarnn dediine gre, ubat beklemeden mecidiyeleri

menetmek, hem mmkndr, hem lzmdr.

i. genel. inspektrlk birka gn evvelki teklifinde, meriyetten kaldrlncaya kadar, mecidiyeye

sabit 50 kuru kymet tayin edilmesini teklif ediyor. ben zannederim ki, mecidiyeyi sratle

revatan kaldrmak en kestirme yoldur ve tek tedbirdir.

elaziz

elziz mntkasndan geerken bana sylenen muhtelif meseleler arasnda en mhimi, elzizovasnn kurumasdr. bu ova teden beri kriz denilen yeralt suyollar ile sulanrm; yerli

kuyucularn ihtisas ile ve idaresi ile idare edilen sulama gittike azalmakta ve daralmaktadr;

kuyucularn dediine gre sular azalp ekilmekte imi. bizim arkta mhim bir trk

mntkamzn tutunabilmesi ve ileride iskn mntkas olarak kullanabilmemiz iin sulama iini

elziz ovasnda bir karara balamamz zaruridir. ilk yaplacak i, bugnk kuruma ve su

ekilme hadisesini fennen kefetmektir. bundan sonra, bu ovann sulanmasn glckten veya

byk nehirlerden mi, ve nasl yapacamz kt zerinde tespit etmektir. ilk keif meselesi

jeologlara aittir ki, bugn bunu maarif ve ziraat vekletlerimiz yapabilecek mevkidedir.

diyarbekire gelinceye kadar, 17. frka askerlerini giyim itibari ile pek fena grdm. bir fikir

vermek iin syleyeyim ki, herhangi bir yolda alan kyl amele arasnda en pejmrde

kyafetli birisini gz nne getirmek, grdm baz nbetileri hatrlatabilir. memnun olmakiin kaydetmeliyim ki, bu hali en fena olarak yalnz 17. f. mntkasnda grdm. bunun sebebi,

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

2/25

mal sene ba mnasebeti ile mersinde yatan eyann henz yetiememesi ve yolda bulunmas

imi. imendiferle merbut olan elziz ve ergani mntkas iin bu sebep mukni deildir. nitekim

be on gn iinde getiini daha imaldeki vilyetlerin merkezle muvasalalar daha g olduu

halde bu hale rast gelmedim. vii. kolordu mntkasnda askerin bakm iin hem merkezin hem

kolordunun daha ok megul olmasna lzum vardr. cumhuriyet prestijini temsil eden ordunun

pejmrde kyafeti arkta btn siyas dertlerimizi ok ar hale koyabilir.

diyarbekir

diyarbekirde iki ay iinde gelecek olan imendiferin btn neesi duyulmaktadr. austos

iinde ergani istasyonu alacan bana sylemilerdi, nitekim ald. yalnz bu istasyonla

diyarbekir artk deveboynunu amaktan ve kn kesilmekten kurtulmu oluyor. trenin takvim

senesi nihayetine kadar diyarbekire ulamas beklenmektedir. bu hadise, devletimizin suriye ve

iraka kar cenup ksmda kafi olarak yerlemesi iin bir dnm noktas olacaktr.

fratn arknda ve cenuba kar bizim en mhim istinat noktamz diyarbekir ve ikinci derecede

urfa olacaktr.

diyarbekir, kuvvetli trklk merkezi olmak iin tedbirlerimizi kolaylkla iletebileceimiz bir

olgunluktadr.zaten kolordu merkezi ile beraber umum mfettilik merkezi olmas, byk bir zabtan ve

yksek memurlar kadrosu vcuda getirmektedir. lise ile beraber her trl mektebi vardr,

halkevi faaliyeti heveslidir ve ok inkiaf ettirilebilir.

diyarbekirin byk bir medeniyet merkezi olmas iin, ehri ile uramann deeri vardr.

ehrin plnn devlet ii olarak takip etmek, su ve elektriini tanzime yardm etmek lzmdr.

fakat diyarbekirde asl mesele shh mesele ve mesken meselesidir. trahom ve stma

diyarbekirdeki zabit ve memurlar yldrmtr. trahom meselesine daha genel olarak ayrca

temas edeceim. fakat diyarbekir ehrini dar bir sahada dahi olsa stmadan kurtarmak, ordu ve

memurlar iin ok nemli olacaktr.

diyarbekirde mesken azl ve pahall, memurlar ve subaylar skntda brakmaktadr.

ilerde birok vilyetlerde syleyeceim gibi, subaylar ve memurlarn uzak vilyetlerimizde

meskenlerini temin etmek, yani bu maksatla inaat yapmak hem imar, hem siyas kudret ve

yerleme vastas olarak grlmelidir.

diyarbekir halkevi husus idare ve belediye ile 30-40.000 lira temin ediyormu. parti

merkezinden 10-20 bin lira bir yardm istiyorlar. siz dier 40.000ini temin ederseniz 10-20.000

i biz buluruz, diye vadettim. partiden ii takip edeceiz.

diyarbekir pln yaplrken geni mikyasta istimlk yapmak lzm olduunu belediyeye

syledim, merkezden de takip etmemiz gerektiini sanrm. yoksa arsa speklsyonu ehrin

imarna mani olacaktr.

diyarbekirde devlet dairelerini yeni yap ile tamamlamak ve gz doldurur genel inspektrlk

yapmak lzmdr. bu gnk durum, devletin kudret ve siyasetinden uzaktr.genel inspektrln muhtelif makamat ile mnasebet ve muhaberelerini bamavire izah

ettirdim. geri uzunca mddeten beri genel inspektrlk mnhal idi. bunun tesiri olmakla

beraber genel inspektrn bulunduu zamanda da muhabere ve mnasebetlerin anariden

kurtarlmas ve genel inspektrlerde merkezlendirilmesi lzm geldii anlalmaktadr. bunlar

iin sarih mtala ve teklifler aada arzedeceim.

diyarbekirden mardine ve siverek-urfaya olan yollar, emniyet noktai nazarndan

karakollanmak icabeder.

mardin

mardinde nemli olarak fransz snrnn meseleleri ile uratk.

ordu mfettii, kolordu komutan, hudud ve gmrk karakollar bir taraftan, i. genel inspektr,urfa ve mardin valileri dier taraftan, beraber bulunuyorlard.

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

3/25

asayi noktasndan bu gnlerde cenuba (gneye) kaan haydutlardan abdurrahman mihinin

imale (kuzeye) gemi olmas, gnn vakas idi. denildiine gre, haydut nisan ortasnda

imale (kuzeye) gemi, bir soygun yapm sonra izi kaybolmutu. mardin ve siirt vilyetleri

cidd bir haber almaa dayanmakszn bol jandarma mfrezeleri ile takip etmee alyorlard.

bu reis haydutlar hudud zerinde otururlar ve bir iki senede bir defa bizzat ieri girmee lzum

grerek kylerinden haklar saydklar alacak ve gelirlerini toplayarak geri dnerler;abdurrahman mihinin bu takip olunduu temmuz gnlerinde zaten huduttan geri gemi olduu

sabit olmu ve bir rivayete gre 6.000 mecidiye toplamtr. bu hadiseyi ilerdeki misallerle de

tevsik edeceim vehile, idaremizin arap ve krt mntkasnda kylere ve halka nfuz

etmediine, biz kabuun stnde ve halktan ayr olarak yalnz kuvvetle idare etmee

altmza delillerden biri olarak zikrediyorum.

cenup (gney) hududunda bugnk durum udur:

franszlarla gerek mnasebet ve gerek hudut emniyeti bakmndan mukavelelerimiz vardr.

hudut vukuat ve meseleleri iin vakit vakit iki taraftan muhtelit heyetler toplanr; fenn ve

modern bir tarzda tesbit ve izah olunan meseleler iin franszlar ahden eksik ve sulu

olmayacak surette hareket etmee alrlar; aikr bir surette ahde muhalif bir vaziyet

almamaktadrlar. bu ufak hulsa, iki noktadan mhimdir: birincisi, btn hudut ilerini fenn vemodern bir surette tekip ve tesbit etmek iktidar, ikincisi, temaslarn ve taleplerin ahslara ve

tesadflere tbi olmyarak ve birbirini tamamlayarak devam ettirilebilmesidir.

suriyede btn hudut meseleleri fransz merkezlerinin elindedir ve dikkate deer ve cidd

olarak merkezlenmitir. mnasebetler ve tedbirler bir silsile halinde devam eder. ayn vaziyetle

karlayamazsak mcadelede zayf kalrz. buraya kadar anlattklarm suriye hududunun ahd ve

ak durumudur.

imdi hakik ve siyas yzn hikye edeceim:

suriye hududunda, fransz politikasn bizimle mcadele halinde grmemek mmkn deildir;

denilebilir ki, kuvvetli bir trkiye cumhuriyetinin er ge vuku bulacak tamasna kar,

suriyeyi muhafaza edebilmek, fransz idaresinin balca kaygsdr. genel siyasamzn bar,

istil gtmez, hele son zamanlarda, fransz siyasas ile bir cephede ve bir istikamette

grnmesine ramen. franszlarn bu endiesi ancak u sebeplerle anlalabilir:

bunlardan birisi corafidir. suriyede yerlemek iin franszlar mardin, urfa, antep ve maran

kendi ellerinde bulunmasn zarur grmlerdi; bu tertipleri tahakkuk etmedi. dier taraftan bu

saydm yerleri elinde tutan trklerin, fratn arknda l mntkasna bir hudut dahilinde

malik olmalar ve fratn garbnda halep mntakasn ellerinde tutmalar corafi ve iktisad

bakmdan tabii bir taksim olacakt. bu da mmkn olmad; u halde her iki taraf tabii olmayan

coraf artlar iinde ti iin hazrlanmaa mahkm grnyorlar. biz, daha sakin ve daha

kanaatkr durumdayz, yeni imendiferler ve yollarla coraf ve iktisad irtibatlarmz

dzeltiyoruz. siyas anlamalarda franszlarla uysal ve bar davranyoruz. btn bunlar

franszlar faal tedbirlerden ve daima uyank endieden uzak tutamyor.fransann mcadele mevzular unlardr:

1 - l imendiferi - ark vilyetlerimizle balca iktisad idar ve asker irtibatmz tekil eden

l imendiferi btn roln bize taallku itibar ile kaybetmek zeredir. urfa, antep, malatya

imendiferi bir taraftan, urfa, viranehir, mardin mntkas ile diyarbekir hatt dier taraftan

yollarla balanrsa bizim mntkamzn fransz mntkasna irtibat bakmndan muhtal,

esasndan kalkm olacaktr.

2 - fransz durumunda ikinci mcadele mevzuu iktisaddir. bu mevzu, evvel kaaklk

eklinde tebarz ediyor. iskenderundan cizreye kadar suriye hududu hemen hudut zerinde

bulunan birok kaak merkezleri ile bezenmitir. kaakln bize verdii zararlar saymaa

lzum yoktur; fransz hududunda kaaklk fransz nfuzunun ve siyas kudretinin yaylma

vastas olmak itibari ile ayrca nemlidir.franszlar hudut ahalisine menfaat temin ederek taraftar peyda etmi ve t karadeniz sahiline

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

4/25

kadar hkmetle mcadele edecek haydut kollar yetitirmi oluyorlar.

cenuba geen kaaklar fransz memurlar tarafndan her trl kolayl bulurlar, silhlan ile

gezebilirler; hudut boyunda yer yer kaaklkla geinen ermeni ve trklerden mrekkep,

mreffeh ve kuvvetli merkezler vcuda gelmesi, franszlarn siyas istinat noktalan olmaktadr.

kaaklkla sistematik muhafaza tedbirler ile mcadele ediyoruz. bir ka seneden beri olduka

iyi neticeler aldk. gmrk muhafzlar geri azsa da ie yaryorlar. hudut ktalar gmrkmuhafzlarna istinat olmak zere hudut gerisinde hazrdrlar. gmrk muhafzlar hudut

ktalar, jandarmalar takip iin ok kuvvettir; iki eksiimiz var:

birisi muhabere ve devriye vastasdr. motosiklet ve hatta zrhl otomobilin devriye iin lzm

olduu ve hudut zerinde daha karakol yapmak icap ettii, sylenmitir.

ikinci mhim eksik, muhtelif ktalar ve tekilt arasnda elbirlii ile almann emin

tutulmasdr. bence hudut stndeki valilerin birinci derecede alkadar olmas ve i. genel

inspektrln vakit vakit elbirliini temin edecek tedbirler alabilmesi lzmdr. bugn fransz

mntkasndan kaak ve haydutlarn en ok cizre mntkasndan ieri girdikleri sylendi.

buradaki tertibat ona gre sklatrmak icap etmektedir. cenup hududunda daha alnmas lzm

olan tedbirlerin gmrk ve jandarma tarafndan bir pln halinde hazrlanmas muvafktr.

kaakla kar en tesirli tedbir iktisaddir, yani karlmasnda byk kr olan maddelerinfiyatlarn drmektir. tuz ve eker hatlarndaki indirme, bunlarn kaakln krsz bir hale

getirdii bana anlatlmtr. imdi en krl madde pamuklu ve ipeklidir. kaakln % 60 bez

ve % 10 u ipekli zerine oluyormu. imdiye kadar tuz % 15 i tutarm.

bez kaakl hakknda bir fikir vermek zere u rakamlar rendim:

mardin ilbaynn dediine gre, mardin vilyeti, nfus bana bir toptan, ylda 260.000 top bez

harcarm. suriye hududundaki gmrklerden gemek zere verdiimiz kontenjan 3.000 top

imi. byk ak kaak olarak giriyor. demek oluyor ki, hudut vilyetlerinin bez ihtiyac ucuz

olarak temin olunmadka kaaklktan kurtulmak imknszdr. ekonomi ve inhisar

vekletlerinin bize bir tedbir bulmalar zaruridir.

3 - kendi hududumuzdaki halkn suriye ile ticaret yapmak ihtiyalar iddetlidir. hayvan ve

zahire satmak, frat garbi iin ok nemlidir; frat ark iin ise bu sat tek aredir.

tecim (ticaret) bakmndan bu ihtiya bizi ok skyor, franszlara ok kudret veriyor.

zannederim ki, franszlarla yaplacak bir ticaret muahedesinde satmza kolaylk karl

olarak az gmrk resmi ile ve hudut vilyetleri ihtiyalarna kfi gelecek miktarda bez girmesini

kabul etmek hem tecim hem kaaklk mcadelesini kolaylatrabilir. tedbirin cidd denemee

deeri vardr. mmkn olmazsa, biz geriden masrafla, hudut mntkasna ucuz bez yollamak ve

bu havali mahsuln deerlendirmek iin ayrca sun areler aramak zorunda kalacaz.

4 - franszlarn elinde stn bir mcadele vastas, hudut zerinde vcuda getirdikleri dman

anasr perdesidir.

senelerden beri trl vakalardan kaan krt ve arap reisleri hudut zerinde yerlemilerdir.

ermeni merkezler vardr. imdi nastur iskn ile yeni bir tabaka meydana getiriyorlar. buunsurlarn tecavz edememelerinin temin olunmas ve huduttan uzak bulunmalar iin ahd

ahkm vardr. bu hkmlerin doru tatbiki iin bir taraftan sistematik takip ve taleplere devam

etmeliyiz; fakat bu muhabereler fil ve amel vaziyet zerine kat bir are deildirler ve

olmayacaklardr.

dman unsurlar iinde nasturler, ermeniler ve erkesler tekilt nihayet pasif ve tedaf

mahiyettedir. tecavz olan tekilt, krt reisleri ve adamlardr. fransz istihbarat zabitleri her

istedikleri anda krt reislerini eteler halinde memleketimize saldrmaa muktedirdirler.

bu mevzula uramak, uzun zaman srecek mahirane tedbirler ister. suriyedeki reisler bellidir;

bunlarn bizdeki yuvalarn dikkat ile tesbit mmkndr; yerine gre muhaliflerini yetitirmek

veya yataklarn yardm edemiyecek hale getirmek ve her gelilerinde onlar imha edecek

surette hazrlanmak mmkndr.dier taraftan, franszlara dman olan unsurlardan ayn tertibi bizim vcuda getirmemiz de

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

5/25

dnlebilir. fakat bu iin kolay olduunu sanmamalyz.

bir iki defa karya bizim tarafmzdan geen eteler derhal imha edilmitir. bu hal bize mukabil

tedbirin imknsz olduunu deil hazrlksz hemen yaplverecek bir i olmadn gstermitir.

genie mikyasta bir mah faaliyetinin mdafaamz kolaylatracan umuyorum.

bir mlhaza esas olarak gzmz nnde durabilir: franszlarn krtleri kullanmak hevesine

mukabil, biz araplar iyi muamele ile elde tutabiliriz.5 - cenup hududunda gerek iftlik gerek kylerin arazisi ikiye taksim edilmi ve br taraftaki

araziden trk tebaasnn istifade etmek hakk liden tannm olmas, bugn franszlara msait

bir koz halindedir. iftlik sahibini veya kyly her arzusuna rm etmek, fransz zabiti iin

kolay bir meseledir. sulanacak veya hasat edilecek dar mevsimde kylye herhangi sebeple

gn mklt karmak, mracaatmz zerine sonra mklt kalksa da o kyly bunaltmak

iin kfidir.

grlyor ki, hudut zerindeki arap unsurlar da franszlar memnun etmek iin muhtatrlar.

beylerin irtibatlarnn daha ne kadar zarar verebileceini tasavvur etmek kolaydr. bence bu

meseleyi kknden halletmelidir. iki tarafta kalan araziyi ahden tasfiye etmeli ve bizim

tebaamza, yaknda bulunan bo araziden taviz vermeliyiz. bir defa hudut, girilip klmas

lzumsuz hale gelirse bunda bizim istifademiz her bakmdan geni olacaktr.fransz hududuna ait mahall meseleleri bu tarzda arz etmi oluyorum. yksek icra vekilleri bu

grleri doru bulursa, vekiller ayr ayr alacaklardr.

fransz hududu gerisinde irtibat yollar da nemli bir meseledir: her eyden evvel mcadelesi ile

franszlar yldrm olan mara, antep, urfa mntkasnn ihtiyatan dmelerine veya menfaatle

franszlara snmalarna meydan vermemeliyiz. franszlar dman grmek, bu mntaka iin

daimi bir gda olmaldr. onun iin mara, antep, birecik, urfa, mardin gibi ehirlerin

ihtiyalarna devletin yardm etmesi ve bunlar arasndaki yolun iyi ve emniyette olmas

lzmdr.

birecik hududa pek yakn ve nehir yata ok geni olduundan, burada bir kpr yaplmas

yakn zamanda mmkn grlmyor. muntazam bir (-bak kpr-) nn emin bir yolla imdilik

kfi olacan mit ederim.

urfann viranehir, mardine, siverek, diyarbekire ve ksa yoldan frat bir kpr ile geerek

bir taraftan malatya, br taraftan antebe ayrca balanmas lazmdr.

btn bu tedbirler cenup hududunda bizim coraf hkimiyetimizi kat ve huzurlu bir vaziyete

kor. bu halde byk siyaset sahasnda franszlarn bizim dostluumuza verecekleri ehemmiyet

daha ziyade artar.

mardine ait iki mlhazam daha vardr:

mardin, 260.000 nfusludur ve hemen hi trk yoktur. ou krt olmak zere, mhim miktarda

arap ve daha seyrek olarak gildan (keldan) gibi hristiyan vardr. iyi olan, merkezin ve belki

midyat gibi yerlerin trkle hevesli olmalardr. mardin ve midyatta herkesi yeni trk

soyadlar ile kaynamaa arzulu buldum. savurda da vaziyet byle idi. hristiyan gildaniler(keldan) alkan, muti ve yerlerinden karlmaktan baka bir kayg iinde deildirler.

mardinde i siyasamz bu durumdan mlhem olmak gerektir. burada daha ziyade kuvvetli ve

iyi idare ile beraber unsurlar arasnda muvazene, bahusus azlklar hkmete yakn ve scak

tutmak yolunu gtmeliyiz. savurdan basbirine giderken rasgeldiim gildan kylerinin

yerlerinden karlmamalarn 1. gn. isp.e tebli ettim, mardin vilyetinden karlacak

hristiyan veya araplarn yerlerini krtler derhal dolduracaklardr. bu hal bizim iin pek

zararldr. dier taraftan, suriyede fransz krt siyasasna kar bu araplar bizim mukabil

vastamz olacaklardr.

mardine ait dier mlhazam: vilyet merkezinin savura nakli dncesi zerindedir.

mardinin ok yokulu bir ehir, suyu az ve hududa yakn olmas, dier taraftan savurun daha

ierde, sulak ve mahsuldar bir evrede ve ovadan diyarbekire balanmas sebebleri, ilmerkezinin deitirilmesi dncesine yer vermitir. mardin, arkn tek imendifer istasyonu

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

6/25

durumunu kaybettikten sonra, zaten fakirlemekte ve dmektedir. il merkezi deiirse sratle

dalr ve hudutta bir ky haline gelir. bu durum, fransz nfuzunun mardini de alarak, imale

doru yaylmas demektir. bunun iin, devlet kuvveti ile ve il merkezinin menfaatleri ile

balanacak halkla, mardini fransz nfuzuna kar bir mcadele istinad olarak tutmak

mlhazas, bence btn mlhazalardan stndr. merkez deitirme ihtimali olmadn kesin

olarak herkesin bilmesinde fayda grrm.midyata iki defa uradm: mamurca bir arap ehridir. bizim burada bir alaymz var, ehir ve

alay susuzluktan muzdariptirler. su getirmek, yz bin lira kadar bir masraf istediini sylediler.

buna bir are bulmak lzm olduunu zannederim.

mardin vilyeti dhilinde petrol arama ii ile temas ettik. petrol mntkalar hakknda

mhendisler bir iki gn bize izahat verdiler. baspirin sondaj 600 metreyi gemitir. burada

petrol kmas ya 600 veya 1.000 m. de umuluyor. 600 ihtimali ki zaten zayf grlyordu, artk

gemi demektir. 1.000 metreyi 1935 senesi iinde bulmamz muhtemeldir.

baspirin sondaj kuyusunun arazi tabakalar gercte ve yeryznde mtalaa olunuyor.

mhendis burada bize tafsilt verdi. anlaldna gre, imdilik en mhim petrol havzamz:

hasankeyf-siirt-baspirin ve daha arkdr. bu mntkada nerede karsa emniyetle ve hakimiyetle

iletebileceimiz kanaatindeyim.mardin vilyeti umum olarak, arkn yeil ve mamur bir ili saylabilir. mardini bitirmeden

evvel, unu da syleyeyim ki, nusaybin ve cizre kaza merkezlerinin iyi idaresini ve mthi

stmadan kurtarlmasn, siyas bir zaruret grrm.

franszlarn hudut boyunda, mamure gsterii siyasasna kar snk ve clz grnmekten

saknmak isterim.

siirt

midyattan siirte, doru bir yoldan ve hendkte dicleyi sal ile geerek geldik. yol acele

hazrlanm, tesviyeden ibaretti ve ok sarp, ok tehlikeli gzerghtan geiyordu. mardin ve

midyatn doru siirt zerinden imale balanmasnda fayda olduunu zannederim. kn karla

kapanmayacan tahmin ediyorum. zaman ile bu yolu bir ose olarak tabi, daha iyi

kefolunmu bir gzerghta, vcuda getirmek lzmdr.

siirtin ehre ait ve vilyete ait, iki hususiyeti vardr: siirt, trkle hevesli bir arap ehridir.

frka merkezimizdir. tccar ve hkmete yakn, muti halk vardr. havas gayet iyi olan siirt,

susuz, pis bir trahom merkezidir. arkndan botan ay, garbinden gezer, paor aylar, gr

nehirler halinde akarken, siirte su getirmek byk paralara ihtiya gstermektedir.

subaylar ve iyarlar bugnk muvasalaszlktan, hastalktan, tozdan ve susuzluktan, gm para

srmnden pek muzdariptirler.

botandan su ve elektrik getirmek, bir kefe gre 750,000 lira masraf istermi; btn siirt

750.000 lira demez. tala aldan 10-15 gnde yaplan evler nihayet 20 sene dayanrm. ben

yle grdm ki, siirtin dousunda veya batsnda yakn bir su bana nakli en doru kararolacaktr. halk, kolayca yeni hkmet merkezine geecek ve ehrini az zamanda yeniden

kuracaktr.

siirtin douya naklini tercih ederim. som krtle meskn olan siirt vilyetinde balca

kuvvetimiz idare merkezlerimiz, memurlarmz ve zabitlerimizdir. bu merkezin ierde

bulunmas hululmz kolaylatrr.

vilyet olarak, siirt, rnak, eruh, pervari, irvan, garzan, beiri kazalarndan mrekkeptir.

bunlarn hepsi krttr. siirt daha arka alnrsa beirinin diyarbekire alnmas dnlecektir.

siirt vilyetinde idare merkezlerimiz ok kuvvetli olmaldr. ok kuvvetli idareyi yle hulsa

ederim: muktedir idare amirleri; hi bir zaman mnhal yok; memur ve subaylarn evleri ve

devlet daireleri yaplm; icabnda konup kaldrlmak zere zel adliye rejimi; hudut tekilt

tamam; kfi yol.halkn iine girmek, mutki ve sason gibi, btn siirt vilyetinde nemli itir. halkn iine

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

7/25

behemehal girmeliyiz. imdiki halde halk daha ok kendi aalar elindedir. halkn iine girmek

iin buralarda seyyar doktorlar tesirli bir tedbir olarak gz nne almalyz.

siirt vilyeti bu gnk halinde en su yznde bulunduumuz bir mntkadr.

bitlis

bitlise iptida yolundan bitlis ay boyunca geldik. bitlis, vilyet merkezi halinden ktktansonra, dmee balamtr. imdi halkn midi imendiferin bitlisten gemesidir. halbuki

imdiye kadar transit ve ticaret merkezi halinde yaayan bitlis, imendifer geip vana gittikten

sonra bu transit merkezliini de kaybedecektir.

bitlis, hizan ve mutki arasnda sun olarak daima devlet kuvveti ile vcuda getirilmi bir trk

ehri ve merkezidir. yine ancak devlet tedbiri ile bir trk merkezi olarak durabilir. braklrsa, az

zamanda bir krt ky haline gelmesi ve bu suretle mutki, hizan, irvan, garzan mntkasnn

trke iitecekleri bir yer olmakszn ktle olmalar muhtemeldir. bitlis olmasayd, bizim onu

yaratmamz icap edecek idi. bu mlhazann neticesi udur:

bitlisi kuvvetli bir merkez olarak bir trk yuvas ve kalesi halinde tutmalyz. bitlis halk,

etrafndaki krt mntkaya hull etmee alkndr. onlarn bu hassas trk kltr iin bize

bulunmaz bir yardmcdr. etrafndaki bir iki kaza ile bitlis vilyetini sratle iade etmeliyiz.merkezin imar ufak tedbirlerle - evkafn ary imar etmesi, orta mektebin kuvvetli tutulmas,

ar ceza mahkemesi, halkevine yardm gibi- ehir canl tutulabilir. imendiferin bitlisten

gemesini tercih etmeliyiz. gerek imendifer iilikleri ve iyarlklar gerekse krt ve arap

mntkalarnda ufak yerli memurluklar, bitlislilere hasredilebilir.

bir yn dokuma merkezi, bir ceviz ziraat ve ticareti merkezi olmas da dnlebilir. elektrik

merkezi olarak istidat gstermektedir. eer ufak bir endstri merkezi yapabilirsek, iptida

maddelerin toplanma ve pazaryeri olarak bitlis trk kltr etrafa ok messir olacaktr. bu

halde bitlis imalden veya cenuptan kltrel veya siyasal yaylmaa kar esasl bir mdafaa

noktai istinad kalr. bitlisin tarihi bu vazife iin emniyet vericidir.

van

bitlisten sonra rahova dzn geerek van gl kenarnda tatvana geldik.

evvel rahova dznden bahsetmek isterim: rahova dz, kn kar tipilerinin en iddetli

olduu bir sahadr.

bu sebeple rahova dz karla kn kesif ve kaln bir tabakada rtlyor. yaz gelinceye kadar

van havalisinin ve mu tarafnn bitlisle irtibat kesiktir. rahova dznn k iin mthi bir

mani olduu kanaati umumidir ve ok kuvvetlidir, demek ki imal ile cenup arasnda irtibat

meselesini rahova dz kenarndan veya dndan esasl olarak aramak zorundayz. demiryolu

bitlisten geerek van gl kenarna bu zoru hallederek gelecektir. fakat o zamana kadar ve

hatta demiryolu geldikten sonra da bitlisle van gl arasnda ve bitlisle mu arasnda kn

kapanmayan bir gzergh bulmalyz.tatvanda srmeneden getirilen muhacirleri ve onlarn evlerini grdm. ilk grte insana iyi

tesir yapan bu muhacir ky ikyetilerle doludur. evlerin damna konan kiremitler kar

tutmuyor, taban toprak, pencereler muhafazasz ve srmeneliler mhim ksm sanatkr olduklar

iin geimlerinden muzdariptirler. karadenizin nfusunu geindirmeyen kalabalk mntkasna

bir nefes ve geim yeri olarak dndmz van gl kenarndan ilk yerletirdiimiz

srmeneliler, memnun olmazlarsa btn dnce akamete urayacaktr.

i. genel inspektrlnden tatvan muhacirleri ile bilhassa megul olmasn rica ettim.

tatvanda iki motora binerek ve van glnn cenup kylarn takip ederek vana geldik.

van glnn imal kys daha ziyade meskndur. mevcut ehirler umumiyetle trktr. cenup

sahili sarp ve yeil dalarn dar ve ksa derelerle yeil eteklerinden ibarettir. eski ermeni kyleri

botur. yksek ve karl dalar hizan, mks ve atak krtler ile meskndur. burada imdi gevabir trk ehri olarak yeil ve sulak bir sahada bulunuyor. halk tembel ve fakir bir haldedir.

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

8/25

van iskelesine kar kmaz muhacirlerin ikyetleri ile karlatm. iskeledeki bir byk kye

srmeneliler ve irandan gelen trk muhacirleri yerletirilmi; her ikisi hallerinden ok ikyet

ettiler. kymetli olan srmenelilerdir. birinci genel inspektrlkten bunlarn halini sratle slah

etmesini rica ettim. iskeleden sonra geni bir harabeden getik. harabe duvarlar yn

halindedir. duvarlarn aralar bo yahut bahe veya tarladr; duvarlar hep kerpi malzemesiyle

bildiimiz eski ehir harabelerinden fark ederler; ileride yeni van ehri yapld vakit onunlagl arasn kaplayan bu kerpi harabesinin temizlenmesi ayrca bir skntl mesele olacaktr.

3 km. kadar sren harabeden getikten sonra yeni vana giriliyor; bitlisin ta binalarn

getikten sonra artk ta binalara pek seyrek rast geleceiz. van gl etraf ise kmilen kerpitir.

van etrafnda yap gereci ilk mesele olarak gze arpyor. tula, kiremit, kireli har yeniden

meydana getirilecek mevzulardr. yz sene dayanan dayanakl kerpilerden bahs olunuyor. bu

szlere fazla kymet atfetmedim. vandan itibaren imalin btn karlk mntkasnda en eyi dam

malzemesi olarak inko grnyor, ruslar karsta ve sarkamta dik atl, boyal inkolar

kullanmlar. dardan tedarik olunan inko bir tarafa braklrsa dz damlar umum manzaray

tekil eder. tatvan ve iskeledeki iki muhacir kynde tecrbe edilen kiremitlerde muvaffak

olunamamas fena bir balangtr. dam iin eri sathl, dz arduaz kareleri kullanmak tecrbe

olunacak bir fikir grnyor.van halk dk, fakir, trahomlu bir tesir yapar. asl vanllardan mhim ksm henz dnmemi.

imdiki halk derlemedir. btn halkn midi devletin gsterecei alkadr. ehir olarak vann

zel bir surette tetkiki hangi malzeme, nasl pln ile, nerede yeni ehrin kurulaca tespit

edilmelidir. sonra devlet daireleri, memur evleri, kltr kurumlar ve ekonomik uzuvlar pln

dhilinde meydana getirilmelidir. salam bnyeli iyi bir van ehri arkta cumhuriyetin nemli

bir temeli olacaktr. byle bir temel trk hkimiyeti iin her bakmdan lzmdr.

van etraf geni, iskn iin msait artlar haizdir. van etraf ok sulaktr. ve halk teden beri

sulamaktan istifadeye alktr. muhtelif memba ve akarsulardan harklar yaplarak sulama

tekilt, kurulmutur. bu gn bu harklar ok yerde tamire muhtatr. fakat aada

syleyeceim gibi tamir masraf azdr. su kanallarnn en eski ve mehuru havasor (avasor

kzlsu) cenubundan gelen amram kanaldr. membandan gr bir surette kan su kanalla

bugn havasor deresini st bir kprden geiyor ve edremite ve van civarna hal gelebiliyor.

dier bir kanal havasor cenubundan geva civarna kadar gidermi. su boldur. gerek amramn,

gerek van etrafndaki dier kanallarn tamiri 100 il 150 bin lira tahmin olunuyor.

van ve civarnn slahna balarken ilk yaplacak i su kanallarnn tamiridir.

van cenubundaki havasor vadisini gezmekten maksadm vakti ile mreffeh ermeni kylleri

tarafndan igal olunan yerleri grmekti. bu havali botur. tedricen krtlerle dolmaktadr. bu

kadar bo yerlerde irandan, ldrdan ve erivandan gelen pek az muhacirlerin hala ikyeti

ve yerleememi bulunduklarn grmek insan meyus eden bir eydir. gevatan evvelce bir iki

kelime sylemitim. van civarndaki edremit baheleri hretli bir yer olarak gsteriliyor.

amramn bozukluundan sularn yetmedii anlald. mevyalar genel olarak klm,soysuzlamtr.

van glnden istifade zerine bir iki ey sylemek isterim: marmara gibi bir denizde kayk ve

yelkenli hemen hi grlmez. mkemmel bir irtibat sahas bu gn ie yaramaz bir mani

halindedir. van gl iletme idaresinin motorlar i. ve ii. mevki marmara nakliyatndan fazla

cret alrlar. iletmenin btn btesini hazine verir. buna mukabil ucuz fiyatla nakliyat yapmak

imdiye kadar iletmenin aklna gelmemitir. rmorkrn ii. mevki ksur liraya tamasna

mukabil kamyonun bir liraya tadn ercite bana anlattlar.

biraz akl ve intizam ile van gl mkemmel bir nakliye sahas olacaktr.

van etrafnda bargirde petrol varm. ruslar iletmiler. yerli ihtiya iin olsun tetkik edilmesi

lzmdr. atakta kuvvetli bir linyit mntkas varm. imtiyaz verilmek zere imi. yerli

imtiyaz sahipleri elinde hi bir istifade vermeyecek olan kmrn tetkik edilmesini ve deerivarsa devlet tarafndan iletilmesini zaruri grrm.

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

9/25

gerek cenup dalar, gerek imal sahilindeki ehirler itibari ile van havalisi de bir ceviz

mntkasdr. bana denildiine gre btn hakkri cevizlik imi. meyve ve aa olarak ceviz van

iin nemli bir ekonomi mevzuu olabilir.

van etrafnda bir mamure kurulmas iin bol sulama imkn, van gl, kmr ve petrol gibi

artlar ok mit verici ve tevik edici manzara gsteriyor. iler tanzim olunur ve karadenizliler

memnun edilebilirse van etraf kolaylkla geliebilir, iran yakininde byle bir mamur merkezinve mntkann deeri meydandadr.

vandan sonra gl kenarn takip ederek muradiye suyunu (bendimah) getik. ernis kyne

geldik. buras iletme idaresinin tersanesi ve merkezidir. tamirhanesi ve bir takm binalar var.

burasn esasen muharebe esnasnda ruslar kurmular. ve yukardan buraya bir de dekovil hatt

getiriyorlarm. geri limandr, fakat btn gl iin en sapa yerdedir. biz vann kn

kapanmayacak surette muvasalasn cenuptan dndmz iin ve van civarna demiryolu en

abuk olarak yine cenuptan gelecei iin tersanenin henz iptida halde iken tatvan civarna

naklolunmas mnasiptir. mnasip bir liman bulunacan mit ediyorum. ben getiim zaman,

yani 11 temmuz 935 gn bir mlkiye mfettii ernisin hesaplarna bakyordu. mfettiin

kanaati nereye varrsa varsn idarenin yeni bir zihniyetle, modern bir surette iktisat veya nafa

vekleti tarafndan iletilmesi icap edecektir.erci trk ehrinde bir ka saat kaldm. krt isyannda ehri mdafaa eden halkn kahramanlk

hikyelerini heyecanla dinledim. ehir iinde, saylabilecek ciddi ve iki gn devam eden

muharebeyi halk byk bir cesaretle ve muzafferiyetle bitirmitir.

adilcevaz nahiyesi bahelik irin bir trk kasabasdr.

bu gece ahlatta yattk. ahlat ok iittiim hatralarna gre bana daha eksik bir tesir yapt. fakat

bu havaliye gre yine irin esasl bir trk ehridir.

van etrafndaki trk kasabalar hep mektep isterler. erci ilk mektebi fena idi. adilcevaz mektebi

ise daha fena idi. eksikler husus idarelerin yalnz eksii grmesiyle giderilebilecek eylerdi.

mesel sralar kfi olmadndan ocuklarn gidememesi gibi sebepleri bana sylediler.

btn trk kasabalar etraflarna trk muhacirleri getirilmesini isterler. umman iinde kalm

gibi, trk sitelerinin boluktan ve yalnzlktan rknt hissettikleri sezilir. dikkate deeri vardr

ki halk trk muhacirleri isterken yeni geleceklerin yeni ziraat usullerini kendilerine rnek

vererek reteceklerinden mitlidirler. iftilii fena yaptklarn, hatta kfi derecede alkan

olmadklarn szlanarak anlatrlar. alt aydan fazla karla kapal, muvasalasz ve isiz yaay,

yaay olmadn anlamlardr.

memurlarmzn sk deimesi ve uzun mddet mhim vazifelerin mnhal kalmas, van

vilyetinde gze arpan bir gerilik gsterir. ben vanda iken erci kaymakam veklet ediyordu.

cumhuriyetten beri bir sayya gre 13. olan vali yeni gelmi bulunuyordu. vanda yaptmz

btn i bir cadde zerinde bir ka dkkndan ibarettir. 13 valinin her biri bir program gtm

ve her birinin program dierinden ayr olmutur. seyahatim esnasnda erci ve adilcevaz gibi

imal kasabalarnda yirmi gnden beri iskele yapldn sylediler.van gl balk noktai nazarndan da alkaya deerlidir.

meyve yeri saylan erci, adilcevaz ve ahlatta meyveler dejeneredir. cevizler daha canldr.

hatta ceviz marangozluunun olduka iptida mblesi, sandalyesini grdk. ahlatta bildiimiz

zahireden baka az miktarda patates yetiiyor. burada ziraat malmatn kaymakamn tavsiyesi

ile ziraat odas reisinden aldm. gl vapurlar ahlatta hi uramazm. ahlattan sonra tekrar

rahova dznden geerek mu ovasna girdik. geni ve bo ovadan mua vardk.

mu

drt bin nfuslu ufak ve iptida bir kasaba. hkmet kona yarm. vilyet merkezi olarak

yeni canlanyor ve mitle bekliyor. topra ok mmbit olmakla hretli olan bir buuk milyon

dnmlk mu ovasnn ermeni kyleri bo -tedricen krtlerle dolmakta- ovann urasndaburasnda sazlklar artmakta.

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

10/25

mu ovas iskn ihtiyacn ak gsterir. umum mlhazatm arasnda iskn ilerinden

bahsedeceim. ben bu ovada sulama usul grmedim. muratn bu bakmdan ne kadar ie

yarayacan tetkik etmek lzmdr. bu ova geni mikyasta iyi cinsten hayvan yetitirme evresi

olabilir. herhalde uzun mddet bo kalmayacaktr. krtler yava yava dolduracaklardr. misal

olarak eblbahar yaknndaki sironik kynde ( byk, eski bir ermeni ky) mutkilileri

yerlemi buldum. bunlar karlacaklarndan endiededirler. yerlemi olanlarn karlmateebbslerinde zarardan baka bir netice grmediim iin dokunulmamas fikrinde olduumu

genel inspektre syledim.

mu imdi arkn byk bir vilyetidir. bitlis, mutki, sason, solhan, apakur, gen, varto,

bulank, bingl kazalarndan mrekkeptir. kendisinin bir tarafla kn kapanmayan irtibat yok.

ve kendisi ile kazalarn irtibatlar uzak ve fena. kazalarn zaten bir ihtiyalarn temin etmez.

bitlis vilyetinin tekili ve yeni muvasala pln ile mu tekilt yeniden deiikliklere

urayacaktr.

mutan sonra eblbahar deresine girecek ksur dalar eteine geldik ve bunu aarak murat

mailesine getik bulanka vardk. yol pek fena idi. bulank bir kaza merkezidir. yeniden bir trk

ehri olarak kurulmas dnlm, her taraftan ele geen muhacirler yerletirilmee allm.

bu gn yaygara, sefalet ve ikyet iinde bulunan 1500 kadar nfus olduka mmbit ve sulakbir arazide didinip durmaktadr. birbirinden be sene farkla gelmi tabaka muhacir var.

ldrllar, ahlkelekliler, erivanllar vs. hemen hepsi hallerinden ve hkmet memurlarndan

ikyeti. iki seneden beri orada bulunan kaymakam asabi, namuskrane i grdn

anlatyor. ve kendisine gelen paray muntazam ve nizama gre datmaktan hesap vereceini

sylyor. halk dkn, feryatl. henz arazileri ml olmam. ayrlklar fena taksim edilmi.

ikyet ederler. gen kaymakam da iinde hkrarak alar. ite bulank iin dnlen yeni bir

trk ehri fikrinin bu gnk gerek durumu budur. genel ispekter bulankla ciddi olarak megul

olmak iin daha ben orada iken tertip almaa balad. bulanktan sonra malazgirtten getik. bu

kadar bitkin ve fena yer glkle tasavvur edilebilir. hlbuki burann da yeni ve temiz bir trk

ehri olarak kurulmas bizim iin pek kymetli olacaktr.

malazgirtten sonra be gnden beri drt tarafmzda ufkumuzun balca hameti olan sphan

da manzarasndan ayrlyoruz. imdi susuz katavin ktlesini can skacak kadar uzun mddet

dolaacaz. yolda patnostan, kr hseyin paann saltanat merkezinden getik. karakseye

doru vardk. haydaranllarn patnos etrafnda van glnn btn imalinde geni mikyasta

kurduklar hamidiye saltanat tarihlere karm. imdi bu havali bizim tedbirlerimize ve

tasavvurlarmza olgun ve balmumu kadar uysal bir hale gelmitir. tedbirlerimizi tayin ve ne

kadar yava da olsa muntazam olarak tatbik etmek kfidir.

ismet innnn ark seyahati raporu [1935]-2

mu vilyetinden karakse yani ar vilyetine gei daha kylerin sahasnda gze arpyor.kyler daha ok ekilmi;

karakse (ar)

mu vilyetinden karakse yani ar vilyetine gei daha kylerin sahasnda gze arpyor.

kyler daha ok ekilmi; her tarafta biilmi ot demetleri; muharebelerden daha az sarslm;

adeta daha mtemadiyen krt halk.

karakse vilyetine girildiinden itibaren svari frkasnn heybeti ve prestiji hissedilir.

karaksenin kendisi insana harabe ortasnda ilk mamure tesiri yapar. son zamanlarda bu

havalide inkiaf etmi olan balca yerdir. asker binalar ehri toplam gibidir. frka karargh

diyarbekirden beri rast geldiimiz ilk betonarme binadr ve gzel binadr. sylediklerine gre

yardmla ve 5.000 lira masrafla km olan bu bina ayni zamanda subay yurdu ve subay oteligibidir. arkadalar burada rahata misafir kaldlar. ehinahn seyahatinden kalan karyolalarn

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

11/25

makbule getii anlalyor.

karakse hkmete yakn bir krt ehridir. halk trkle hevesli ve mutludur. bazlarna gre

zahiri ve hilekrane olan bu trklk yaknl bence kazanlm: mesafe ve tevik olunacak bir

durumdur. karaksede hkmet daireleri fenadr. subay ve iyarlara ev temin etmek lzmdr.

bunlar inanlmayacak kadar az masrafla yaplabiliyor. btn subay ve iyarlar iin 20.000 lira

yetecek ve bununla galiba krk ev yapacaklar. bu paray gelecek sene bulacaz. bir svarialayn klaya karmak iin 10.000 lira istediler. bunu m. m. vekletinden temin ettik. her

ikisi iin lzm olan kereste smarland. svari frkasnn topu taburu iin kla yaplm.

hlasa az masrafla karakse bu havaliye gre temiz bir devlet merkezi haline gelir ve bundan

madd ve manev istifademiz byk olur.

frka kumandannn sivil idare ile geimsizlii hakknda bir iki seneden beri kulaklarm

dolduran vaziyet hakknda yerinde malmat edinmee altm. frkas ile ok megul muhitte

nfuzlu ve gsterii sever olan frka kumandan hakkndaki haberler daha ziyade hasudane ve

maatteessf garazkranedir. kumandann almas takdir ve tevik olunacak mahiyettedir.

svari spor ve talimleri ve asker bakm iin karaksede bana gsterilen eyleri istanbulda,

ankarada ve izmirde her kta gsteremez. halkn gz nnde yaplan bu talimler ve asker

sporlar yalnz manzaras ile devletin kudret ve hakimiyetini salamlatrmaa ok tedbirdenfazla yaramaktadr.

dikkate deer ki erat yerli ve hatta karakse vilyeti halkdr. elekirtli veya diyadinli neferin

orta anadolu neferi haline geldiini grmek ok mit verici bir eydir. bu neferlere krt kyleri

iinde de rast geldim. askerden geldikleri ve trkle sndklar besbelli idi. karaksede iran

transit yolu iiyle megul olmaa baladm. bunu bir btn olarak ayr bir faslda anlatacam.

iran hududu

karakseden diyadin ve bayazt zerinden kzldizeye gittik. yol bu gnk hali ile de istifadeye

elverilidir. esasl ose bir taraftan yaplrken yolun sert olan tabiat ilemee msaittir. yalnz,

eyhli gl ayaklarnn ovas tarla yolu halindedir ki yal havada otomobil geemeyecek.

kzldizeye veya grcbulaka kadar olan transit yolu en evvel yaplmak zaruridir. kzldize

bizim bunca senelik balca gmrk merkezimiz. pek iptida ve himmetsizdir. kzldize

kylleri maktu verginin arlndan ve ev adedi katka bu verginin daha ziyade

arlatndan avaz avaz baryorlar. maktu vergi her vilyette halkn mtemadi hicreti ve

memleketin mtemadiyen harap olmas iin ok messirdir.

kzldizeden sonra bayazta urayarak grcbulaka ve iran hududunun tam stne geldik. ar

dalarnn karsndayz. 1930 ar harekt ve hudut tashihi vaziyetlerini gryoruz. bu gn

leyi grcbulak gerisindeki srbahanda byk ar cmudiyelerinin karsnda geirdik.

srbahan, da livasnn bir alay garnizonudur. 5 il 10 kmesli olan asl srbahandan ayr bir

asker ehir kurulmu. mektep yaplmaktadr. subaylar aileleri ile beraber burada otururlar. her

ev 30 ila 50 liraya karlarak bu havaliye gre temiz bir merkez kurulmutur. bir az daha esaslyardm edersek hem subaylarn hali daha kolay olur, hem de havali iin bir medeniyet merkezi

meydana gelir. subay ocuklarnn neeli grltleri ve oyunlar iinde bir ka saat geirdik

zabitlerin kk ocuklarndan grcbulak, bulakba, aybey dallar hakknda malmat

dinlemek insana heyecan veren bir eydir. subay ocuklar alt yandan itibaren devletin

hudutlarn beklemee almaktadrlar.

transit gmrk merkezinin nakli, hudut karakollar ve hudut kumandanlarnn nakil vastalar

hakknda ayrca tafsilt yereceim.

srbahann gmrk merkezi, nahiye ve telgraf merkezi olmas her maksada iyi gelecektir.

srbahandan sonra engel geidinden geerek idr ovasna indik. engel geidi srtlarna

trmanmaa balarken yol dzeliyor, eski rus yolu zerinden idra gidiliyor. karakse piltosu

trkiyenin en souk ve bu gn en mahrum mntkasdr, denilebilir. sebze ve meyveninerzurumdan geldiini zikretmek kf fikir verir. vastaszlktan idrdan istifadeleri pek

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

12/25

mahduttur. iran hududundan karakseye kadar ruslarn yapm olduu 1,07 m. geniliindeki

demiryolunun bugn izleri grlyor, raylar kalkm, istasyonlar atlm bir haldedir. bunu

kim yapm ve niin yapm, anlamak mmkn olmad. bir iki sene sonra erzuruma varrsak bu

demiryolunu tekrar yapmak mecburiyeti bize bir ok masraf beyhude yaptracaktr.

buraya kadar. i. genel inspektrlk mntkas bitmi olacaktr. ar vilyeti iran transiti esasen i.

genel inspektrlkle alkadar deildir. bu mevzular erzurum ve trabzon ileri ile btn tekileder. onun iin ilk frsatta ar vilayetini i. genel inspektrlkten ayrmak lzmdr.

hakkri hakknda da bir iki sz sylemek isterim

vilyetin yeniden tekili kendisini bize zorla ispat etmitir, denilebilir. imdilik vali muavinlii

eklinde idare ediyoruz. hakkride eksiimiz gerek vanla ve bilhassa siirt ile muvasalaszlktr.

bunlar yakn bir zamanda halletmemiz. irak hududunda karakollar ve hakkarinin devlet

merkezlerinde daireler ve meskenler beraber dnlmelidir.

kars

idra geldiimiz vakit kars vilyetine girmi olduk. tekiltn son deimesinde idr,

ardan alnarak karsa verildii iin.

bulunduumuz temmuz ortasnda idr, diyarbekirden scak, bilhassa ok sinekli idi. oktanberi grmediim kalabalk, canl ye grltl bir muhite girmitim. subaylar, aileleri ve

ocuklar evrenin en yksek dekorunu tekil ediyorlard. her yerde, subay hem cumhuriyetin,

hem trk medeniyetinin en temiz rneidir.

idr geni bir ovann ortasnda; ova bir buuk milyon dnm kadar tahmin olunuyor. toprak

bereketli. halk denebilir ki esas olarak sulama ile tarm yapar.

idr ovas her eit zahireden baka pirin ve pamuk yetitirir. pamuu adanann kozasndan

daha iyi cinste ve daha ar pahadadr. herkes bilhassa subay ve iyarlarmz stmadan pek

muzdariptirler.

idrn dertleri iskn ve sulama ileridir. idrda tabaka halkla grtm. yerlileri su

istiyorlar. bunlardan bir ksm arazilerinin henz tapusu olmamasndan veya arazilerinin

deitirilmesi ihtimalinden korkudadrlar.

muhacir denilen bir tabaka var ki bunlar geleli seneler olduu halde arazileri kat olarak

kendilerine verilmemitir.

bir de ar harekt esnasnda o mntkadan srlen krt kylleri vardr. yerli halkn ve trk

muhacirlerin iskn tezebzb arasnda bu krtler en verimli bo ermeni kylerine yerlemiler.

ovaya ve bol mahsule almlar. imdi yerlerinden karlmamak ve oturduklar yerlerin

tapusunu almaktan baka istekleri yoktur.

idrda kimsenin yerinden oynatlmasna ne lzum, ne de imkn var. trkleri verimli topraktan

nereye gndereceiz? hudut zerinde bulunan yerleri derhal krtlerle dolacak. ardan

muvakkaten gelen krtleri de bir yere gnderemeyiz. temeddn edip sknet bulmu olmalar

kfi bir krdr.idr ovasnda alan halkn iskn ilerinin trl mevzular ile bihuzur olmasna acele nihayet

vermeliyiz. bu, ancak doru, salahiyetli bir heyetin almasiyle mmkn olacaktr.

idr ovasnn dier byk meselesi de aras nehrinden sulama iidir. aras nehrinin yar suyu

ahden bize aittir. biz bu yar sudan iptida harklarla istifade etmee alyoruz. ruslar aras

zerindeki bentten byk bir kanala su alyorlar ve bu kanaldan ovay suluyorlar. ayn tertip

bizim tarafta olmad iin halk pek szlanyor.

karakaledeki serdarabad barajn trkiye ve rusya topranda ermeni bavekil muavini ve

ziraat nazr ve iletme mhendisleri ile beraber tetkik ettik. bent, her iki memleket hesabna

yaplm; kendi hesabmz borlu bulunuyoruz. bendin rus tarafnda su alacak ve boaltacak

kapaklar yaplmtr. bu kapak tertibat ve bir ana kanal bizim tarafta yoktur. bunlar yapmak ne

kadar para demek olduunu tahmin edecek bir istinat malmat bulamadm. kapaklar iinyetmi; seksen bin liradan bahsettiler. kanalla beraber hepsi bir iki yz bin lira iindedir. bu

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

13/25

masraflar dnm bana bir sulama creti alarak halka detmek mmkndr. bu halde i, ziraat

bankas ile bir mal ve taahht tertibine taallk ediyor denebilir. asl mesele inay hangi

mhendisin, hangi malzeme ile yapabileceidir. suyun doru taksim olunmas gibi nazik bir

hudut meselesini ruslarla beraber halletmekte isabet ederiz zannederim. zaten imento, demir

malzemesi ancak rusyadan alnabilir. aras kanalnn yaplmas bizim yalnz iktisad

menfaatimiz deil, halka kar siyas vazifemizdir. meseleye acele temas etmek zorundayz.hudut zerinde her yerde kar tarafla msavi eraitte olmak devletimiz iin mhim bir siyas

mevzudur. ufak masraflar ve dikkatlerle bunun temini mkl deildir. fakat ok ihmal vardr.

bu mlhazay kanal iin deil, her ey iin sylyorum.

idrda stma mcadelesi yapabilsek, prestijimiz ve kuvvetimiz ok artacaktr.

idrn mahsuln deerlendirmek mtala olunacak bir mevzudur. sebze ve meyve iin bu,

bilhassa irtibat yollar meselesidir. idrn yollar imale dorudur. kazman zerinden ve

kazmanla beraber erzurum yoluna kn kapanmayan bir irtibat aramak lzmdr.

arktaki ev tezghlarna malzeme yetitirmek zere idrda bir kk iplik fabrikas da

dnlebilir. bu tedbir pamuu rus fiyatndan kurtarr ve ok deerlendirebilir. idrda yeni

muhacirleri iskn edecek devlete ait arazi karlabilir.

idrdan sonra hl ie yarar halde bulunan eski rus yollarn takip ederek tuzluca kazamerkezinden getik ve kazmana geldik.

bir svari livamz gzel garnizonlarna yerlemi kazman bahelik ve meyvelik bir yer.

bunlarn da istedii erzurum yoluyla balanmaktr.

kazmandan sonra ge vakit sarkama geldik mamurluu hretli olan selim ky harap ve

berbat bir halde. buradan da iskn belsnn getii anlald.

sarkam bir avrupa ehri manzarasyla bizi karlad dnyann her tarafnda nadir bulunan

garnizon binalar yava yava kmek yolundadr. ift camlar artk tek kanat olmu; deme ve

kaplamalar yerinden oynamaa balam. damlar her taraftan aknt vermektedir. sarkam

ormanlar bir grte anlalacak kadar klmtr. hlbuki sarkam, bayndrln

koruyarak ana vatan imendiferlerine baladmz gn buras btn memleket iin deeri

bulunmaz bir toplanma yeri olacaktr. bundan, on sene sonra sarkam ordughna asker

olarak dahi ihtiyacmz olacan zannediyorum. sarkamn binalarn kurtarmak iki tedbire

bakar: birisi bu binalardan ikamet iin aldmz paray -be bin lira kadar tutuyormu-

bakmna hasretmek ve garnizon komutann bu binalarn bakmndan mesul tutmak.

ikinci tedbir: iki sene iinde bir iki yz bin lira sarf ederek binalar elden geirmektir.

ruslarn bol fransz istikrazlarna dayanarak vcuda getirdikleri bu ordugh bu kadar az masrafla

henz kurtarlabilecek bir haldedir.

sarkamn ormanlar, muntazam bir program altnda yaknda iddetli bir kontrolle

kurtarlabilir.

karsa erzurumdan tortum-oltu-gle yolu ile imalden girdim. eski hududa kadar olan ksmn

yollar hal iptida haldedir. kprler ya fena, ya hi yoktur. oltu yaknndan itibaren eski rusosesi balar ve ileride gzel ormanlk iinde devam eder. orman iine yerlemi avundur ky

bu ormanlar kyasya tahrip ile meguldr. bu civarda en mhim mesele, balkaya ve

civarndaki kmr ocaklardr. ruslar zamannda karstan buraya kadar dekovil varm ve bu

ocaklar ruslar ekilinciye kadar iletilmitir. bu kmr ocaklar gerek kars iin ve bilhassa

erzurum iin hayat bir ihtiyatr. karakse, erzurum ve kars havalisi resm olarak bugn tezee

istinat etmektedir. ordu ve devlet daireleri cinsini ve evsafn tayin ederek artnamelerle tezek

kontrat yapmaktadrlar. kars ve erzurumu kmre kavuturmak iin biz tedbirlerimizi

tamamlayancya kadar rusyadan kmr ve kok ithalini dahi dnmeliyiz mtalasndaym.

karsta snmak ok zor meseledir. ok ikyet iittim. para yetimiyor. ve tezek stmyor. gle

civarnda karsn mehur sr rneklerini grdm. tereddiye yz tutmutur. asl ackl olan,

sene evvelki iddetli soukta otsuzluktan yardan fazlasnn mahvolmasdr. yer yer hayvanbeslemek darlna kar bazan tedbir alyoruz. gle hayvanlarnn bu kadar byk zayiatna

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

14/25

kar tedbir alamam olduumuzdan pek muzdarip oldum.

kars peynirlerini yapan bir kye (boatepe) uradk. kaar ve grayiyer gsterdiler. balkan

kaarna rekabet edemiyorlarm. graviyerleri iyi imi. bunlarn dertleri, letlerinin eksik ve

meralarnn dar olmasdr. 93ten evvelki tapularla yeni bir tredi nesil yetiiyor ki kylerin

arazisini ve devletin ormanlarn mahkemelerden kolayn bularak koparp almaktadrlar.

kars vilyetinde 900 kilometre kadar ruslardan kalma oseler vardr. bu oselerin btnmuhafaza ve tamir istasyonlar haraptr. bunlar hep ayn tipte kaln ta binalardr ki bu gn

yalnz duvarlar mevcuttur. yollar bugn dahi en iyi yollarmzdan saylabilir. hepsinin balast

hal yerinde. tamir talar yannda. kprler tamam ve korkuluklar henz kmilen

mahvolmamtr. en ziyade mteessir olduum, tahrip illetinin kpr demirlerine musallat

olmasdr. kprlerin krgir korkuluklar iindeki demir ksmlar aktan aa sklmektedir.

ilbay, kim bilir ne zamandan beri devam eden bu fenal burada halkn bir deti olarak bana

izah etti.

kars vilyeti kadar mamur yerimiz az idi. kars vilyeti gibi ok senelerden beri sistematik bir

surette fena idare edilmi ye her bakmdan gerilemi bir muhit grmedim. halkn ahvali ruhiyesi

er ge bu havaliyi gzmzden kardmz mahiyetinde olursa buna amamalyz.

kars ve erzurum vilyetlerini en ok muzdarip eden bir sebep de kn karsla erzurumarasndaki dekovil hattnn ilememesi veya ie yarayacak surette ilememesidir.

bizim imendifer idarelerimiz bu dekovili iletmee bir trl iltifat etmediler. senelerden beri

imendifer idaremiz bu hattn iletilmesinden vazgeilmesini teklif eder ve biz reddederiz. yle

grdm ki bu hattn ilememesini filen emri vaki haline getirmek iin hat kasten ihmal

edilmitir. u kadar seneden beri hattn aa traversleri bir defa tamir grmezse, tiren yolda

giderken engel ile vagon zerinden eya arlp alnabilirse ve kn balca tipi yerlerine

ruslar tarafndan yaplm olan aa kar siperlikleri idare tarafndan sklp kaldrlm ise ve

en nihayet btn btesi devlet tarafndan kapanan bir idare otomobil ve arabalardan ok pahal

nakliye creti isterse baka trl hkm vermek mmkn deildir.

hlbuki bu hattn ilememesi kars ve erzurumu maddeten ve manen ok sarsmaktadr. gn

geirmeden yapacamz i, bu hatt istanbul-ankara hatt gibi yaz k iler hale getirmektir.

kars vilyetinin byk bir iktisad ve siyas derdi, mahsul fiyatnn rus insafna bal olmasdr.

bu yalnz tek mahre meselesi deil, rus ticaret mmessillerinin baz tccarla kombinezonu

neticesidir. hem mukabil tekilt ile uramal, hem baka are aramalyz.

karsta da iskn ve arazi talebi, mera taksimi meseleleri pek oktur. ve halk ok ikyetidir.

kars kalesini ve garnizon binalarn da grdm. bunlar az masrafla ti iin muhafaza

edebilmek lzm olduu zannndaym.

kars ve artvini bir an evvel soyup tahrip etmek fikrinde deil, btn kuvvetimizle son na

kadar muhafaza etmek kararnda olduumuza ieriyi ve dary kesin olarak inandrmak

mecburiyetindeyiz.

ardahankarsn ayn dertlerini tar. fena bir kaymakamn ayya ve vazife bilmez mevcudiyeti son

senelerde burasn btn memurlarn, hatta orduya da sirayet ederek birbirleriyle uramalar

ekline sokmutur, btn bu memurlar deitirilmitir. orman tahribat, ormanlk yamas

akllara durgunluk verecek kadar ak ve cesuranedir.

ardahanla kars vilyeti hikyesi bitiyor. karsta iyi ey olarak koum at yetitirme istidad ve

yetitiriciler bulunduunu zikretmeliyim. karsla arpaay arasnda aalar ve zohrap kyleri bu

yerlerdir. aalar bir trk ky, at merakls, at yetitiricisi. zohrap bir malakan ky.

ruslara gitmeyerek trl mklt iinde bizde kalmlar. ziraat, temizlik, hayvan bakm ve

kn arabaclk ve kzaklk sayesinde pek dar arazileri ile mreffehen yayorlar. malakan

denilen rus at rkn tutuyorlar. bu rk bizim uzun yayladan daha csseli, daha mtenasip ve ok

kan sahibidir. her iki ky ksraklara ardene gibi en ar koum aygrn ekebiliyorlar. bu kylerbizim senelerden beri yetitirmee altmz koum at cinsinin temelini tekil edebilirler.

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

15/25

btn karsa, erzuruma, mu ovasna bu cins yaylabilir. memleketin istifadesi hesapszdr.

tedbirler sadedir. ierden dardan satn aldmz ordu koum atlarnn bir ksmn buralardan

muntazaman almak, bunlara kfi mera ve arazi temin etmek, bunlar civardaki erir aalarn

tasallutundan kurtarmaktr.

kars baytar mdr nadir grdm idealist memurlardan biridir ki bu at yetitiriciliini elinden

geldii kadar himaye etmee almaktadr, ilk tedbirlere yerinde tevessl ettim. programhalinde bu atlarn remesini takip etmemiz lzmdr.

artvin

ardahandan sonra yeni almakta olan bir gzerghtan artvine doru yola ktk. dikkate

deeri vardr ki kars vilyeti dhilinde bu kadar yol yapm olan ruslar ardahan ile artvini

balamamlardr. artvin oruh nehri ile ve bir ose ile batuma bal kalm. mntka bu

vaziyetinde ve hopada bizim elimizde olduundan bal bana asker ehemmiyetten ve iktisad

mahreten mahrum grlm olacaktr. hlbuki imdi artvin bizim iin hopaya merbut ve

hudutta bulunan dier trk kazalar ile bir iktisad ve siyas balca mntka halindedir. sahille

irtibat henz tamam deildir. karsla irtibat, kars denize en ksa yoldan balar. asker ihtiyac

yusufeli zerinden erzuruma balanmasn icap ettirir. ardahandan alan yeni gzerghyalnzam silsilesini kyor ve iniyor. tasavvur olunabilecek en sarp ve tehlikeli yamalardan

ve sk ormanlardan geiyor. bu yoldan gemek ok pitoresk bir temaa ve ok heyecanl bir

uurum sporu yapmak demektir. en zor imendifer gzerghlarndan daha mulk fenn artlar

tayan bu yol, bir mhendisin kefine ve plnna dayanmakszn orta tahsilli fen memurlarnn

himmetiyle yaplmaktadr. imdilik bu gzergh emniyet verecek derecede genileterek ve

kavislerini dzelterek en tehlikeli yerlere korkuluk yaparak sratli sefere temin etmelidir, ilk ve

acele i budur. dier taraftan esasl bir keifle yolun kfi eklini tespit etmeli ve masraflar ona

gre yaparak kars-hopay balamaldr. emin bir yol olursa btn memleket bu yoldan

gemekten zevk alacaktr. yalnzam atktan sonra ilk durak yeri kutulhanda kyllerle

konutum. arazi ve bina kymetlerinin yksek takdirinden, birbirinden geen sularn iyi tevzi

olunmadndan, saym vergisinden szlandlar. metruk arazinin tevzi edilmesini dilediler.

evvelce ileyen bakr madenlerinin tekrar iletilmesini yalvardlar. mektep, doktor, frengi

mcadelesi istediler. kalabalk nfusun dar arazide sknt ektiinden muzdariptirler. bir gn

evvel posof kazallar ardahana gelerek kendilerinden on bin kadar nfusun baka yere,

erzincan ovasna naklini istemilerdi. yanmda bulunan oruh valisi kutulhanda halkn

istediklerini benimle beraber rendi. su ikyetlerinin tanzimi, takdiri kymet hatalar gibi

kolaylkla ve yerinde baarlacak meseleleri rendikten sonra uramaa vakit bulamayarak

denizliye gitmitir. artvin imdi bir kaza merkezidir. artvin mntkasna girdiinden itibaren

insan burann rizeden idare olunamayacana derhal kani olur. hlbuki artvin, avat, ardno,

borka mntkalarnn yerinde ve dikkatle idaresi ok nemlidir. artvin mntkasna malik olmak

bir devlet iin nimettir ve zenginliktir. sratle artvin vilyetini iade etmek mecburiyetindeyizmtalasndaym.

artvinden sonra vakti ile ilemi olan kvartshane ve murgul bakr merkezlerini grdm.

kvartshaneyi almanlar ve murgulu ingilizler iletmi. her ikisi ruslardan imtiyaz alm ve o

zaman iletmee balamlar. kvartshaneye 4-5 milyon lira, murgula 22 milyon lira sarf

olunduunu tahmin ediyorlar. kvartshane bugn 4-5 yz bin lira bir masrafla tekrar ileyecek

halde grnyor. bunu iletmek bizim iin ok kymetlidir. halk geim bulacak ve bir maden

kazanacaz. bugnk tesisat bir daha meydana getirmek gn getike g olacaktr. akan

damlarn tamirini maliyeden, madenin iletilmek bakmndan derhal kefini ekonomiden rica

ettim. anladma gre bunun mlkiyeti henz hallolunmamtr. bu muameleyi de sratle bir

karara balamak icap eder.

kvartshaneyi etibank eli ile ve bir ka ay iinde iletmee amak ekonomimiz iin birmuvaffakiyet olacaktr.

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

16/25

murgulun hali anlatlmaz bir trajedidir. bugn artk hi bir ie yaramayan bir enkaz yn

halindedir. 22 milyonluk servetten meydanda olan tula bacalar ve baz duvarlardr. burasn

evvel vehib paa skmee balam; sonra grcler tahrip etmee almlar. ondan sonra

demir yamas asl tahribat yapm. malmdr mzayede ile hurda demir satar; tahsildar iki

yz ton hurda demir satn alr ve istanbul pazarnda iki bin ton paralanm makine enkaz

hurda demir olarak satlrm. nfuzlu adamlar bu marifeti senelerce yapmlar. bizimdevrimizde bu eylerin olabilmesi insann kann dondurmaktadr. murgulun tekrar nasl

istifade edilebilir bir ekli hakknda hi bir fikir dnemedim.

bundan sonra yeni yaplan 36 km.lik borka-hopa yolundan kyya indik. bu yol bugn en iyi bir

yolumuz saylyor. korkuluklar ikmal edilmee muhtatr. inas senelerce srd ve yedi yz

ksur bin liraya mal oldu. bir ok masrafn fazla ve ar olduu syleniyor. zaten kilometresine

20 bin liraya yakn para verilmesi fazla pahal olduunun delilidir. bununla beraber yolun

yaplm olmas bir iyiliktir. imdi bu yolu ayn halde, fakat makul masrafla ardahana

ulatrmak iin alacaz.

erzurum

erzurum bu sefer btn arkta grdm merkezlerin en fena halde olanlarndan biri ve vilyetolarak en az himmet edilmiidir. trahom ve sifilis vilyeti tahrip etmektedir. erzurumun asayii

bile cidd bir ilgi grmemitir.

sudan ve elektrikten mahrum olan erzurumun tozlar en ar zehirler mahiyetindedir. bu artlar

altnda erzurum henz iskn edilmekte ise bunu havasnn iyiliine ve uzun k devrinin

mikroplarla mcadele etmesine vermelidir. her trl kmr istihlkinden kam olan

erzurumda byk bir garnizon, tezekten hayat ve hararet beklemektedir. erzuruma sarf edilen

devletin trl ekilde imar paralar hep israfldr. senelerdir byk muallim mektebi bitmiyor.

imdi, izmire elverili olan plnn erzuruma uydurulmasna allyor.

erzurumun etrafla muvasalas tabiatn ve bizim idaremizin neticesi olarak bugn henz yoktur

denilebilir. kn arkla ve trabzonla kesiktir. erzincan yolu hi el grmemi bir halde ancak

yazn glkle ie yaramaktadr. karsla demiryolu irtibatnn kn kesilmesi iin her ey

yaplmtr.

tortum zerinden oltuya giden yol iptidaidir. drt seneden beri ispir yolu ile uralyormu.

her sene gzergh deimi henz meydanda eser yoktur. senelerden beri erzurumun yollar

zerinde hi allmamtr.

hasankalede yedi sekiz sene evvel balanan yat mektebi binalar drt duvar halindedir. nasl ve

ne hizmet iin bitirilmesinde herkes akndr. tercanda mektep olarak bitirilen koca binann

mektebi ve btn hkmeti iine ald halde stlmas mmkn olmamaktadr. bu binada her

trl bilgiden ve fenden mahrum olarak yz bin liraya yakn paraya mal olmutur.

pasinler ovasnn sk meskn kylerinde canllk vardr. akale grdm yerlerin en

fakirlerindendir. tercan, dersimlilerin aya altnda ok anlayl bir halk olarak senelerden bericumhuriyet hkmetini aramaktadr. ben getiim zaman tercan bir seneden beri 1328de

erzurum yolunu grm tortumlu bir tahrirat ktibinin elinde idi. giden vali drt sene zarfnda

tercan ancak bir gece grebilmitir.

erzurumun imdiki valisinin selefleri yedi sekiz seneden beri ihmal, vazifesiz ve cehaletle

erzurumu idare etmilerdir. van, kars ve erzurum en ok ihmal grm yerlerimizdir. eer

erzurumun balca bir medeniyet, kuvvet ve kltr merkezimiz olmasn iltizam edersek bunu

ancak devlet kuvveti ile, sebatla alarak gerinleyebiliriz.

erzurumu balca bir merkez haline getirmek bizim iin tereddt kabul etmiyecek bir vazifedir.

byle olunca erzurum ehrinin ilerini de esaslar kurulup yoluna konulunciye kadar devlet

yardmi ile yapabiliriz. ilk iler: pln, su tesisat ve yap malzemesidir. memurlarna ve

subaylarna mesken teminine almak messir ve zarur bir tedbirdir.erzurumun demiryolu ile bir an evvel balanmas balca kurtulu ve kuvvet aresidir.

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

17/25

erzincanda imendifer mhendisi ile almamdan 1936da erzurumda inaata balamak ve

1938de erzincanla erzurumu ayn zamanda balamak mmkn olacan grdk.

transit yolunun muntazam servisle almas, sarkam hattnn muntazam ilemesi, erzurumun

oltu, artvin ve ispire balanmas, hns-mu irtibat, erzincan yolunun slah

gerekletirilmelidir.

erzurum iin kmr yakmak imkn balca medeniyet ve terakki unsuru olacaktr. etrafta bunaimkn vardr. ehemmiyet vererek tahakkuk ettirmee almaldr.

erzurumda halkevi binas ve tekilt yardma muhtatr. erzurum kalesi ile biraz megul

oldum. yz elliyi geen rus toplar kn alt aydan fazla kar altnda olduu gibi braklmakta ve

yazn tekrar grlmektedir. bunlarn muhakkak harabiden kurtulmas elli bin liralk sundurma

inaat bekl

iyor. bu toplarn mteharrik talimleri sekiz traktr ister. bu kadar himmetlerden erzurum kalesi

mahrumdur. cephaneliklerin eskilikten tahalll ve infilk tehlikesi erzurum ehri iin de

mevcuttur.

erzurumun bir sanat ve kltr yeri olarak tutunabilmesi ayr bir tetkik ister.

erzurumun kalknmasn az senelerde temin edebilirsek imalde hududa kar ve ierde

krtle kar salam bir trk merkezini yeniden kurmu oluruz.

erzincan

fena bir yoldan, kkrtl kmr madeninin terk olunmu ocaklar ve dekovili yanndan geerek

geldik.

erzincann vaziyeti bana u ekilde grld: o da kn her tarafla muvasaladan mahrumdur;

kn yani senenin yarsndan fazla kapal kalmak bizim memleket mhendisliinde tabi bir hal

zannolunuyor. halbuki bu hal her eyden evvel fena gzerghlarn ve ihmallerin neticesidir.

vilyetlerin yol faaliyetleri bir fenne dayanmad iin bilhassa arkta ekseriyet ile heba

olmaktadr.

erzincan bir sulama sahasdr. halk sulamaya alkndr; beyler tarla sularn ar para ile

satmaktadrlar. erzincanda bugn bol su meselelerini ve mulk fenn yollar erzurum ve oruh

gibi fen memurlar idare etmektedirler.

erzincanda dersim saldrlar tablo halinde grlr. erzincan ovasna, kemah, emigezek,

tercan, ki kazalarna saldr tutmak iin birok kuvvetler kullanlmaktadr. erzincan

halkevinde dersimliler tarafndan soyulanlar geit yaptlar. hikyeler ok ackldr. amerikada

alarak biriktirdii para ile dnerken soyulup dilenci haline gelmi olanlar, bilmem ka defa

srlerini kaptrarak artk hayvan beslemekten vazgemi olanlar, tarlasna ve merasna

gidemeyenler birer birer anlattlar. dersim krtlerine kar vaktiyle set olan trk kyleri dalp

zayflayarak ve ermeniler kamilen kalkarak dersimlilerin istilsna kar meydan tamamen bo

kalmtr.

erzincan yanndaki bo kyler, dersimin semiz ve mtehakkim halk ile sratle dolmaktadr.erzincan beyleri arazilerinde ilemek iin dersimlileri (maraba) adyla kullanmaktadrlar. bu

beylerin bir nevi dersimli himayesine snmasdr.

bu kyler ve marabalar dersim apulcu kollarnn ieri yaylmas iin menzil ve yatak rol

yapmaktadrlar. az zamanda erzincann krt merkezi olmas ile asl korkun krdistann

meydana gelmesinden ciddi olarak kayglanmak yerindedir.

dersim iin fikrimi ayrca arz edeceim.

erzincan, kalabalk bir trk mamuresi olmak iin btn artlara maliktir: az masraflarla bol

sulama imkn, su enerjisi geni iskn sahas, iki senede gelecek demiryolu gibi.

iskn ii, su ve elektrik ileri devletin yardmna bakar. iskn ii, bataklk kurutma ve bol

sulama iinin tanzimine ve muntazam programa baldr. erzincanda halkevi faaliyeti esasl bir

mevzudur.erzincan stmadan ve trahomdan harap olmaktadr. yetikin kz ocuklarnn gzlerine bakacak

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

18/25

doktor diye feryat etmeleri gibi dokunakl levhalar grdm.

ac uyandran bu levhalar anlatmaa almam vaziyeti iyilie gtrmek iin sratle davranmak

ihtiyacndandr. iyi idare ve dikkatli takip ile takatimiz dhilinde olacak yardmlarla maksad

temin edebileceimize kaniim. yaklaan imendifer bize ok kuvvet verecektir.

erzincanda nispeten az masraflarla ihya edilebilecek byk klalar vardr. bu klalar bir daha

da yaplamaz ve bunlara her zaman ihtiyacmz vardr.ark vilyetleri dediimiz mntkann hikyesi burada bitiyor.

genel grler ve tedbirler

samsun-sivas hattn darda brakrsak bu hattn dousunda bulunan lke dz trkiyenin

yarsn geer. bu yardan artk ksm btn trkiye nfusunun te biri ile meskndur. bu dou

ksm bugn hazineye btn gelirin te birini vermiyor. bu ksmn masraflar ve mdafaas bat

illerinin stndedir. dou illeri verimli bir hale gelmedike btenin ve devlet kudretinin

artmas beklenemez.

fazla olarak dou illeri drt hududun siyasal ihtimallerine ve en mhimi krt meselesine de

maruzdurlar. bunun iin dou illerimize esasl ve devaml bir programla girerek burasn yalnz

gailesiz deil, hatta verimli bir hale getirmek lzmdr.bu maksatla bir ka sene iinde yapacamz masraflarn tamamen verimli bir gaye iin sarf

edilmi olacana emin olabiliriz.

i- idar meseleler

genel inspektrlk dou illeri iin esas idare ekli olacaktr. mtemadi tefti lzumu, hudut

meseleleri, iskn meseleleri, bir ka vilyeti alkadar eden ekonomi ve muvasala programlar ve

yer yer zel adliye rejimi, geni salahiyetli, geni tekiltl genel inspektrlerle temin edilebilir.

genel inspektrler btn muameltn merkezi ve btn memurlarn mukadderatna kati olarak

hkim olacaklardr.

birinci genel inspektrlkten baka, merkezi erzurum olacak olan nc genel ispekterlik

tekil olunmaldr. 3. genel inspektrlk ar, kars, artvin, rize, trabzon, gmhane, erzincan,

erzurum vilyetlerini kaplayacaktr.

bu teekkl derhal kurmak lzmdr. vilyetler saysndan anlalyor ki ar birinci genel

inspektrlkten e naklolunacak ve artvin vilyeti yeniden tekil edilecektir.

dersim vilyetinin yeniden tekili ile asker bir idare kurulmas ve dersim slahnn bir

programa balanmas lzmdr.

kazalarda baz deiiklikler ve yeni kazalar yaplmas da zaruridir. bunlar genel

inspektrlklerle beraber yapmaldr.

genel inspektrlkler asayi, iskn, ve program hususlarnda vekletlerin yegne muhatab

olmas balca meseledir. bununla beraber genel inspektrlklerin mdahale edemeyecekleri i

olmayacaktr. genel inspektrlkler lzumlu ve cil grdkleri anda mntkalar dhilindekiherhangi bir emri veya tedbiri durdurmaa, tadil etmee salahiyetli olacaklardr. byle bir

mesele hangi veklete taallk ederse o mesele, icap ederse hkmette mtala olunacaktr.

genel inspektrlklerin mracaat devlet kuvvetleri zerinde de ayn hkm haiz olacaktr.

dou illerinde yer yer tatbik olunmak zere zel bir adliye rejimi kanun ile tayin olunacaktr.

byle bir proje bilhassa birinci genel inspektrlk ile beraber hazrlanacaktr.

genel inspektrlklerin yanndaki mfettilerin ve aleltlak tefti iin vekletlerden kendi

mntkalarna giren mfettilerin raporlar evvelce genel inspektrlklere verilmek lzmdr.

genel inspektrlkler mfettilerinin veya veklet mfettilerinin raporlar zerine mnasip

grdkleri tedbiri derhal ittihaz etmee salahiyetlidirler.

adliye memurlar zerinde de 1inci ve 3nc genel inspektrlklerin kat salhiyetleri

olacaktr. genel ispekterlerin alelumum sivil devlet memurlar zerindeki sicilleri esas mahiyetihaiz olacaktr.

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

19/25

genel inspektrlklerde muktedir ve kfi adette fenn heyetler bulunacaktr. bu heyetler btn

mhendislik ilerinde, ziraat ve ekonomide ispektrln maviri, hazrlaycs, tefti edicisi

ve yaptrcsdrlar. genel ispektrlklerde bilhasa bir iskn ileri merkez heyeti bulunacaktr.

bu heyet genel ispektrln slah, ihzar ve tatbik organdr.

1. ve 3. genel inspektrlklerde nahiye mdrlkleri, kaymakamlklar, valiler hi bir sebeple

mnhal ve ne kadar az mddet iin olsa vekletle idare olunur braklmayacaktr. bunun iingenel ispektr emrinde ve onlarn emri ile isterlerse vilyetler maiyetine tevzi edilmi halde

maiyet memurlar bulunacaktr,

1. ve 3. genel ispetrlkler de nahiye mdrleri ve kaza kaymakamlarna yem bedeli

verilecektir. nahiyelere birer ktib verilecektir.

1. ve 3. genel ispektrlklerde dier vekletlerin mnhal bulunacak memurlar ne sebeple

ayrlm bulunursa bulunsun derhal merkezden dier memurla doldurulacaktr.

1. ve 3. genel ispektrlklerde hudut ilerini ve konsolosluk muameltn takipte genel

ispektrn organ olmak zere d bakanlndan yabanc iler mdrleri tayin edilecektir.

konsolos bulunan vilyetlerde ayrca yabanc iler memurlar bulunacaktr.

1. ve 3. genel ispektrlklerde merkezden giden memurlar ve subaylara mesken inasn devlet

yapacaktr.mal ilerin sratle slah iin 1. ve 3. genel ispktrler maiyetinde birer mal heyet

bulunacaktr. bu heyet ve vilyetlerden bulunacak dier yardmc heyetler vastas ile maktu

vergi, yksek takdiri kymet muhacir tapusu, ar birikmi vergiler meselelerini sratle ve kat

olarak hallettirebileceklerdir.

1. ve 3. genel ispektrlerin mhendis heyetleri arasnda kuvvetli bir su mhendisi heyeti

bulunacaktr. her iki ispektrln resm daireleri ve meskenleri tedrici ve inktasz olarak ina

olunacaktr.

bugn sivil idare memurlarn kfi derecede meslekten bulmak imknna malik deiliz. bugnk

kanunlara gre mlkiye ve hukuk mezunu olarak nahiye mdr, kaymakam ve valiyi ve kfi

adette maiyet memurlarn tedarik edemiyoruz. bunlarn tecrbeleri, deerleri de kfi deildir.

phe yoktur ki meslekten yetimi tecrbeli idare mirleri normal usuldr. bu usule gre kaza

tahrirat ktiplerine kadar btn dhiliye memurlar ayni mezunlardan olmaldr. bu halde dahi

iki bini geeceini sanmadm btn dhiliye kadrosundan drt yze yakn kaza ve elli ksur

vilyete tecrbeli ve ehil adam bulmak gtr.

nahiye mdrl de bir nemli ve bal bana idare mirliidir. bunun says da bini geer.

grlyor ki pek gen ve hemen idare bana gemek kolay bir sanat deildir.

sivil memur kadrosunu devlete esaslandrmak iin temel iin mlkiye mektebini harbiye gibi

genileterek dhiliye, maliye, belediye, husus idare vazifelerine memur yetitirmek ve daha

geni bir kadrodan idare amirlikleri seebilmektir.

bunun iin hemen tedbire girielim. bu normal yoldan semere almamz on sene srer. normal

rejime girinceye kadar intikali bir devre kabul edilebilir. intikali devrede idare amirliklerinibulmak iin ordudan ekilenlerden istifade etmek tek aredir. 1. ve 3. genel ispektrlkler iin

bu ihtiya daha mbremdir. hemen bu sene kanun imkn temin etmeliyiz. ayn zamanda m. m.

vekleti 1. ve 3. genel ispektrlkte nahiye mdrl, kaymakamlk yapabilecek olanlarn

listesini hazrlamaldr. bu listeden istifade edeceiz.

valilie intihap olunabilecek liste daha dikkatle hazrlanmaldr. btn vekletler valilii kendi

en yakn memurlar grmeli ve kendi dairelerinden valilie ehil olan adamlar dikkatle ayrp

takdim etmelidir. her vekilin her vali iin her sene sicil vermesi usul olacaktr. ihtilflarn halli

ve temyizi baveklete aittir. vekletlerin ve genel ispektrlerin valiler hakkndaki sicilleri

baveklette merkezlenecektir.

ii - dersimdersim slahna bir program halinde tevessl edeceiz. program, hazrlk, silhtan tecrit ve icap

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

20/25

ederse iskn safhalarn ihtiva edecektir.

hazrlk ve silhszlanma 3 senede olacaktr.

dersim vilyetini yeni usulde tekil edeceiz. muvazzaf bir kolordu kumandan vali ve

niformal muvazzaf zabitler kaza kaymakamlar olacaktr. kaza memurlarndan hibiri yerli

olmayacak ve bulunduka mtekait zabitler tal memuriyetlere tayin olunacaktr.

ilbaylk, dairesi bir kolordu karargh gibi fakat maksada elverili olarak tekil olunacaktr.asayi, yol, maliye, ekonomi, adliye, kltr, salk ubeleri olacaktr.

idama kadar infaz, ilbaylkta bitecektir. adliye usul basit, husus ve kesin olacaktr.

ilbayln muhakeme etmek zere dersim haricinden istedii yerli alkallar veya yataklar

ilbayla gndermee devlet tekilt mecburdur. kazalarn tekilt ihtiyaca ve bu esasa gre

yaplacaktr,

ilbayln emrinde asgar 7 seyyar jandarma taburu bulunacaktr. sabit jandarmas ayrdr,

ilbayla yardm etmek genel inspektrlerin vazifesidir. ilbaylk bu tekilt ile idareyi alacaktr.

1935 ve 1936 da yollar, karakollar yaptracaktr. 1937 ilkbaharna kadar hazr olursa mrettep

ve seferber 2 f. kuvvet ilbayln emrine 1937 ilkbaharnda verilecektir. sratle btn dersim

silhtan tecrit olunacak, ilbayln o zamana kadar tetkiki neticesinde kuvvetle yaplmasn

tasavvur ettii, hkmete bildirdii icraat da yaplacaktr.bundan sonra dersime verilecek eklin safhas balayacaktr. btn bu tasavvurlar gizlidir.

ilbaylk yol, orman iletme, abuk ve kesin adalet, gibi kuvvetli bir idare ile ie balayacaktr.

ilbayln lzum gsterecei dier ihtiyalar temin etmek ve eer dersimliler bizim

dndmz zamandan evvel harekete kalkarlarsa program acilen tatbik etmek zarurdir.

bu tasavvurlar icra vekilleri ve genel kurmay bakan ile kamutay bakanndan baka yalnz

ilbay ve iki genel inspektr ve 3. ordu mfettii ahsan bileceklerdir. maiyet memurlar

bilmeyeceklerdir.

iii - iskn

1. ve 3. genel inspektrlkte mspet ve byk iskn ileri vardr. van, mu ve erzincan ovalar

ksmen bo ve genel olarak krt yaylmasna aktr. van ve erzincanda acele olarak ve mu

ovasnda tedricen ve bir de elziz ovasnda kuvvetli trk ktleleri vcuda getirmek

mecburiyetindeyiz.

tecrbeye gre bu fikri akamete uratan mesele ilerin iyi hazrlksz yaplmasdr. bunun

neticesi olarak bu gn, ark kta ilk i, imdiye kadar yaplm olan isknlarn slah ve tasfiyesi

grnr. bugnk her eit iskn karklklar dzeltilmek, yerli ve muhacir herkese bir defa

baysallk ve durluk vermek ve kuvvetli idareyi evvela kurmak lzmdr. dier taraftan 1. ve 3.

genel inspektrler ilk iskn mntka ve plnlarn hazrlarlar. bu hazrlk iskn mntkasna

geleceklerin yap malzemesini ve kendilerine iskn tapularnn verilmesini temin eder. iskn

tapusu tabirinden maksadm iskn olunan muhacir arazisi zerinde eski yeni tasarruf davalarn

imknsz klacak bir vesika vermektir. bu hazrlk esnasnda devletin mal veya istimlk edeceiarazi gitgide tespit olunacaktr. iskn mntkasnda bulunacak olan sulama harklar daha evvel

tanzim edilmelidir. 1936 mbadil ileri de dhil olduu halde btn gemi ilerin slah ve

istikrarn temini ve ilk plnn hazrl ile geecektir.

muhtelif ovalara kendiliklerinden gelmi veya yerlemi olan krtlere dahi dokunulmayacaktr.

yalnz erzincan ovas iin dersim slhndan sonra ayrca karar vereceiz,

arkta iskn kayna balca karadeniz halkdr. baarnn tlsm ilk muhacirlerin memnun

olmas ve karadenizlileri tevik etmesidir. bunun iin ilk muhacirlerin yerlemesinde ortalama

iskn masraf mikyas ile mukayyet olmayacaz. bunlar, biraz pahal da olsa, memnun etmek

esas meseledir. devaml ve geni bir iskn siyasasn ancak bu ilk tecrbelerden sonra daha faal

yrtebiliriz.

iv - byk merkezler

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

21/25

diyarbekir, van, erzurum byk medeniyet merkezleri olarak vcutlamaldr. erzincan, mu,

yeni siirt, urfa, kars, artvin husus idareleri veya belediye hizmetleri devletten yardm

grmelidir.

bulank, malazgirt, karakse, srbahan merkezlerinin kurulmasna ehemmiyet vermelidir.

byk merkezlerin ve erzincann plnlar, sular, salk mcadeleleri, mmknse elektrikleri

devlete temin olunacaktr. btn bu iler genel inspektrlerce derece derece plnaraptolunacaktr.

v - muvasala ve su ileri

a- yol ileri

1. ve 3. genel inspektrlk mntkasnda yaplacak yollar bir palna raptolunacaktr. hkmete

kabul olunacak bu pln devletin yardm ile vilyetlerin yol faaliyeti bir birine eklenerek

perinlenecektir. u yollar esas grlyor:

fevzipaa-urfa-siverek-diyarbekir.

urfa-malatya irtibat.

diyarbekir-siirt-bitlis-van bu yolda kn kapanmayacak bir gzergh bulunacaktr.

elziz-apakur-mu yolu ve bu yolun bulank-malazgirt-karakseye uzatlmas.mu ve bitlisin balanmas.

erzurumla mu yollar arasnda irtibat yolu.

iran transit yolu.

idr-kazman-horasan.

erzurum ve erzincan iin kn kapanmayacak surette karadeniz yolu gzergh keif ve tespit

olunacaktr.

erzurum-erzincan yolu.

ardahan-borka yolu - bu yolun gzergh geniletilmesi ve kavislerin slah mstaceldir.

artvin-yusufeli-erzurum istikameti iin kn kapanmayacak bir gzergh kefi.

rize-ispir-erzurum yolu.

samsundan hopaya bir sahil yolu.

bayburt, kelkit, iran, alucra, ebinkarahisar, koyulhisar, readiye, niksar, erbaa noktalarndan

geen uzunluuna ve karadenizden gelen btn irtibat yollarna deen bir gzerghn tayini.

genel inspektrlerin raporu zerine bayndrlk bakanl hkmete bir yol pln verecektir. bu

pln aya kadar elde bulundurmalyz.

demiryolu istasyonlarndan mnasip istikametlerde otomobil servisi dneceiz.

b- demiryolu ileri

1938de erzuruma da varacak surette demiryolu inas iin yeni bir program:

erzurum-sarkam dar hattnn kn kapanmayacak surette slah ve iletilmesi hemen bu sene

yaplacak ilerimizdendir. kezalik iran transit yolunun kamyonla iletilmesi demiryolu idaresine

ait olacaktr.yaplacak dersim yollarn dersim ilbayl iki aya kadar tespit etmi olacaktr.

c - liman

trabzon limannn inasna balamak yakn bir i olacaktr. bayndrlk bakanl bu liman iin

ve giresunda mendirek iin 1936 ikinciknun bana kadar hkmete teklif getirecektir.

d- su ileri

van gln fenn ve iktisad bir surette iletmek iini ekonomi bakan stlenecektir.

tersanenin nakli tespit ve hkmete teklif olunacaktr.

van ehri etrafndaki harklarn slah.

idrda bendin yaplmas ve kanaln almasn iinde bulunduumuz sene tanzim edeceiz.

erzincan ovasnda sulama ilerinin tanzimi.

yeni sulama memba bulunmas, erzincan ovas bataklklarnn kurutulmas, sudan elektrikistihsali program bu sene tanzim olunacaktr.

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

22/25

samsunda aramba bataklnn kurutulmas 936 ilerimizdendir.

su ilerinin birinci ve nc genel inspektrlklerde devlet yardm ile mkellef amele

kullanlmasnn mezci suretinde yaplmasna kanunen imkn temin olunacaktr.

e- mhendis heyetleri

1. ve 3. genel inspektrler yol ve su ilerini bugn olduu gibi fen memurlar ile yapmaa

almak btn emekleri ve masraflar imdiye kadar olduu gibi yabana atmaktr.vilyetlerin yol mhendisi kadrolarn tamam tutmak mmkn olacan zannetmiyorum. su

mhendisi ise hi bir yerde yoktur. su mhendislii fenn bakmdan yol mhendisliinden daha

g ve incedir. iki tedbire birden tevessl etmelidir:

1 - vilyetlerde fen memurlar ve birer mhendis bulundurarak asl hazrlayc ve kontrol edici

fen heyetini genel ispekter1iklerde kurmak.

2 - geni mikyasta ecnebi mhendis kullanmak. hele su mhendislii iin buna kesin olarak

muhtacz. bu tertipler hem ucuz, hem pratik grnr. ecnebilerin kalelerde bulunmas

glne kar bir tedbir dnmeliyiz. mesel ok muztar kalrsak 3. inspektrlkte

bulundurmamak gibi.

vi - transit meselesi

son zamanlarda iran transitinin azaldndan ikyet ve bu transitin memleket iin pek faydalolduundan bahsolunur. btn dnyada olduu gibi iran ticaretinin de genel olarak daralmas ve

iran pazarlarnn karadeniz, beyrut, ve basraya dalmas transitin azalmasnda esasl

sebeplerdir. ancak irann zengin olan imal mntkasnn beyrut ve batum rekabetlerine kar

trabzona bal tutmak iin uramamz lzmdr. iktisad fayda kadar siyas faydalarmz

sayszdr.

transit yolu kzldize-karakse-horasan-erzurum-kop-bayburt-gmhane-zigana-trabzon

istikametidir. bu yol bir ka seneden beri slh olunmaktadr. daha slh olunacak yerleri oktur.

bununla beraber ve ayni zamanda yoldan istifade edilmektedir. ve istifade inktaa uramadan

slhat devam edebilir. yol tamirine devamdan baka bu yol zerinde yaplacak slahat

unlardr:

a - demiryollar idaresi tarafndan bir kamyon servisi tesisi. 1936 yazndan itibaren bu servisi

aabilecek tedbirleri imdiden hazrlamalyz.

b - kzldize gmrk istasyonunun temiz bir surette srbahana nakli lzmdr. bunu inhisarlar

vekleti yapacaktr. grcbulakta bir pasaport merkezi alacaktr.

c - srbahan bir nahiye ve telgraf merkezi olacaktr.

d - trabzonda iskele ve mavuna resimleri indirilecek veya kaldrlacaktr. bunlar yerinde

grtm. teferruatn dahiliye ve inhisar vekilliklerine ayrca vereceim.

e - yolcular hakkndaki muamelelerde slah olunacak eyler vardr. bunlarn teferruatn

vekilliklere ayrca tebli edeceim.

f - dier taraftan trabzon limannn inasna balamak en byk tebdildir.

ite bugn acele olarak yaplacak bu iler transit servisini en ok temin eder. ancak iran transityolunun byk meselesi kn kapanmak mahzuru olduunu bilmeliyiz. bu yol tahirgedii,

kopda, ksa zaman iin vavuk, zigana geidinde kn kapanr. kzaklarla geit yapmak

icabeder. bu geitlerden baka karakse platosu da uzun bir zaman karla rtl bulunur. kn

kapal zamanlarda sratle amaa almak iin tedbirler alnacaktr.

at iin esasl ak tutmak tedbirini ancak demiryolunda bulabiliriz. hi olmazsa huduttan

erzurum-kars yoluna kadar bir dekovil bizi gln ok ksmndan kurtaracaktr. karakse

palatosundan ve tahir gediinden

bu dekovil huduttan karakseye kadar mkemmel bir surette mevcut idi. tahrip etmi

olduumuz iin ileride yeniden masraf yapacaz.

erzurum-karadeniz irtibat iin kn kapanmayacak veya kolaylkla ak tutulabilecek bir

gzergh bulunmas umuluyor. bu gzergh srmene civarnda karadere boyunca kacak vesalmankay belini aarak bayburtu ve oradan kop ktlesine uramayarak, bunu garptan

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

23/25

dolaarak tercan ovasna inecektir. bu gzergh evvel kefedeceiz; sonra geni tesviye

olarak aacaz, bir iki sene tarassuttan sonra oseye evireceiz. yeni gzergh ziana ve

koptan kurtulacak, vavuka kar salmangaz tayacaktr. salmangazda tedbir bulmak daha

kolay olacaktr. bu tasavvurda muvaffak olursak daha ilerde bu gzergh da dekoville demek

dnlebilir.

transit servisinde erzurum kalesinden gei de bir meseledir. yabanclar erzurumda 24 saattenfazla kalamazlar ve nezaret altnda bulunurlar. transit iinin durak yeri hasankaledir.

erzurumdan gei subayn refakat ile olur. subaylarn kfi tama vastas olmamasndan hem

kafileye, hem subaylara zahmet vardr. bu iin halli iin subaylara iki kamyon tahsil kfi

gelecektir.

transit meselesi zerinde dnebildiklerim bunlardr.

vii - finans ileri

gm para srm iin yukarda kfi syledim. saym vergisini indirmek dou illerinin de

dileidir. bu verginin bilhassa srda indirilmesini istiyorlar.

maktu vergi belsn bir an evvel bitirmeliyiz.

birde yksek takdiri kymet itirazlarnn mddeti getii iin sene beklemek lzumu vardr.

yksek bedel zerine vergi vermezler. beyhude zahmettir. ve kendimizi aldatmaktr. bunudzeltmek iin kanun imkn yolu amalyz.

metruke arazisinin borlanma ile datlmas iin kanun kmtr. her vilyette halk bu kanunun

tatbikini bekliyor. sratle tatbikat bitirmeliyiz.

byk bir maliye meselesi arazi ve msakkafat vergisinin umum muvazeneden husus idarelere

devredilmesidir. karlnn husus idareler hissesinden alarak bu tedbirle arazi ve

msakkafat tahriri daha abuk bitecei, bunlarn tahsili daha emin olaca, iki tahsildar

kullanmaktan kurtulacamz faydalar zikrolunuyor. herhalde merkezden doru takdiri

kymetlere yetiemiyoruz. hakszlklar abuk ve kolay gremiyoruz.

husus idarelerde olursa merkezin ikyetler zerine mdahalesi daha messir olur.

mal ilerde asl grdm eksik memur seviyesinin ok dknldr. vilyetlerdeki bu

kadro bugn iyi kt iler bir makine halindedir. dnce denilen eyden mahrumdur.

hi bir yerde mal mesele zerinde bir yksek maliye memuruna bir mtalaa syletemedim.

mevcut bir fenaln veya ikyetin slah iin ne yapmak lzm olduu iin hi bir ey

dnemez veya syleyemezler.

ky evlerinin 25 lira iratl tahmin olunannn fazlasndan nasl vergi alnacan iyi bilmezler.

verginin doru tatbikatndaki kanun tezatlar zerinde hi zihin yormamlardr. byle bir

kadronun tecrbelerine dayanarak merkezde isabetli tedbir dnmek imknszdr. bu halden

ok zarar gryoruz. bir ok gzel ve ana fikirler harap olmakladrlar. erzincanda bir

muhacirin btn halk iinde hikyesi ok karakteristik bir misaldir.

yerli kk mal memurlarnn ufak dncelerle dnm bana 120 lira takdir etmeleri bu ovada

iskn iini kknden sarsmtr.bir taraftan yksek kymette memurlar yetitirmee alalm. fakat mstacel tedbir hi olmazsa

genel inspektrler yanndaki maliye mfettilerini hakik maliye maviri ve fikir yeri olarak

tehiz etmeliyiz.

viii- yakacak ve maden meselesi

bu mesele arkn balca ilerindendir. bu mahiyeti biz veriyoruz. yoksa yerinde abucak ve

herkes tezee alyor.

orta anadoludaki tezek kullanlmasndan arktaki kullan farkldr. arkta ehirlerin de ihtiyac

yalnz tezekle temin olunur. byk ini sobalar ve ordu taahhtleri, mektepler tezei resmen

kontrata korlar.

garpta aradmzdan daha geni mahiyette ark iin yakacak aramalyz. ilk nce rusyadan

karsa ve erzuruma ok az gmrk bedeli ile kmr sokmalyz. bu kmr oralardan baka biryerde kullanlamaz. bizim dhil malmz himayesine hi bir zarar vermez. nihayet buna

7/31/2019 smet nn'nn ark Islahat Raporu

24/25

mukabil pazar zaten mahdut olan zahiremizi ve hayvanlarmz ruslar alacaklardr.

ondan sonra mevcut olan linyit ocaklarn iletmee balamalyz. bu ocaklar ruslarn

ilettikleri ve de