TANRIYA KAFA TUTANLARsmet Zeki EYBOLU

NDEKLER

1- zdeyi2- nsan stne3- Tanrya Kafa Tutuun Anlam4-.slam Dininde TanrKavram5- TanrKarsndansann Direnii6- nsann Kendini TanrSay7- TanryKnama8- Tanr-lnsan Birlii9- TanryYaratannsandr

10- Sonu

ZDEY

Bu alma yaymlanalyirmi yl oldu, ok ksa bir srede geniilgi uyandrd, tkendi, ikincibasmngerekletirmek epeyce uzad. Ben, genliinin ilk dnemini Nakibendi tekkesinde geirmi,gericilik olaylarnyaayarak grm, tanmbir kimseyim, bakalarnn tlerine, kulaktan dolmabilgi krntlarna dayanan aklamalara gereksinme duymuyorum. Bu tarikatn amacn, ereini, yetkiliodaklardan saklanan dncelerini biliyorum, ne yaplmak istendiini yakndan tanyarak renmeninaclarnduyumsuyorum yreimin derinliklerinde. Kur'an nceleri iiri yasaklam, ozanlar"heroylumda otlayan kimseler... bycler, aldatclar, kandrclar.." diye yerminitelemitir. Ancak, YediAskozanlarndan Lebid (l. 661) Peygamberi vmeye balaynca,iire, ozanlara karbenimsenen kattutum deitirilmitir Dahas. Peygamber, kendisini ven iirleri okuyunca. "nne mine-i'ri lehikmeten, inne min'el -beyani le sihran/yle iir var ki bilgeliktir, yle dzyazvar ki byleyicidir"demekten kendini alamamtr. Demek, yeri gelince vg, katlklaryumuakla, yasaklargeerliliedntrebiliyor.

Kur'an, deiik yerlerinde, arabkesinlikle yasaklam, onu ienlerin cehenneme atlacaklarnbildirmitir. Bu yasaklara karFuzl (l. 1555) bile bile:

Keml-i hsn viribdrarb-nb sanaSana halldr ey mu-becearb sana

demekten kendini alamam, gzelliine gzellik kattndan dolay, dinin yasakladn, geersizsaymtr.mdi, yorumcu burada, tasavvufun kanatlarntaknarakarab'n Tanranlamna geldiini ilerisrecek, dizelere gerein tesinde bir anlam vermeye kalkacaktr. Peki. yine Fuzl'nin u dizelerinene denecek bakalm:

Gnl t var elnde cm-i mey tesbihe el urmaNamaz ehline uyma anlar ile durma oturmaEilb secdeye salma feragat tacnbadanVuz suyu bile rahat yuhusu gzden uurmaSakn pml olursun briy tek mescide varmaEer nar girsen anda minber gibi ok durmaMezzin nlesin alma kulaa dme tevieCehennem kapusun adrma vaizden haber sormaCemat izdiihmmescide saldkudretler

Kudret zre ltf it bir kudret hem sen arturmaHatibin sanma sdk mftinin kavline fi'l itmemamn sanma kil ihtiyarun ona daburmaFuzl behre vermez taat-naks nedir cehdinKerem kl zerki taat suretinde hadden aurma

"Ey gnl elindearap kadahi var, brak, tebihe el srmeNamaz klanlara uyma, onlarla durma, oturmaSecdeye eilerek zveri tacnbandan drmeAbdest suyuyla esenlik uykusunu gznden karmaAyak altnda kalrsn, sakn, hasr gibi camiye varmaElinde olmadan gidersen de orada minber gibi ok durmaMezzini dinleme, iine bulanklk-karklk drme.Vaizden bilgi isteyerek cehennem kapsnatrmaKalabalk yld, camiye bir soukluk-katlk dolduKendine gel, sen de camiye gidip soukluu oaltmaHatibin sylediine, bakma, mftnn szne inanmamamakllsanma, kendini ona verme, gvenmeEy Fuzl. ne urarsn, eksik tapnmada yarar yokKendine gel, ikiyzll tapnma sayp ala vardrma..."

Divan yaznnn nl, byk ozannn dnceleri apak, kimlere, neleri syledikleri de besbelli,imdi, bunlarokuduktan sonra. Fuzl'ye dinsiz, sapkn, tanrtanmaz demek olanavar m? Bu iirdeyoruma yatkn bir tasavvuf kavramda yoktur. Mevln'dan rnek vermeye kalkarsak daha arpc, dinlebadamayan, dini yeren ok ar dizeler bulmakta glk ekmeyiz.eriat yetkilileri, bu dizelere ses karamyor, te yandan bu dizelerde sergilenen dnceleri ieren

halk iirini yeriyor, ozanlarnn ldrlmesini uygun gryor, onlara "kzlba-dinsiz-sapkn" demektenkendini alamyor.eyhlislam Yahya Efendi (l. 1644) bile

Mescidde riy-peler etsin ko riyayMeyhaneye gel kim ne riya var ne mry

"Camide ikiyzlleri brak, ikiyzllk etsinlerMeyhaneye gel ne ikiyzllk var ne de ikiyzl"

dilegetirdii geree yorum gerekmez kansndayz. Kanuni dneminin nl ozan, padiahla yaknlkkuran, stelik kazaskerlik gibi en yksek grev aamalarndan birine ykselen Baki (l. 1600),"Divan"nda yeralan biriirindeu dizeleri sylemitir:

Bezm-i safa v reh-i cam bu zemzem olmuol makamMeyhaneler Beyt'l-harm. pr-i muaneyh'l-harm

"Esenlik veren bir toplant, kadeh teri. zemzem olmu.Meyhaneler Ka'be, meyhanecibada Ka'be yneticisidir"

derkeneriatn btn yasaklarnbir yana itmi, kimseye aldrmambile. Bu dizelerin onun deil, bakabir ozann olduunu syleyenler kmsa da. elimizde bulunan "Divan"nda buiir vardr.

Divaniirinin nde gelen ozanlarndan biri saylan Nail (l.1666) biriirinde:

Zhhada almaz der-i eyvn-hrbatOl mastaba-i feyz riy-gh deildir

"Meyhane konann kapskuru sofulara almazO bilgi-bolluk aamasikiyzllk yeri deildir"

diyerek teki ozanlarn, bu konudaki, dncelerine katlmaktan geri durmamtr.Bu tr rnekleri, divan yaznsresince oaltabiliriz, varlacak sonu deimez: eriat yanls

grnmesine karn,eriata, onun getirdii yaama anlayna karkanlarn yalnzca snni inanlarnaaykrdavrananlar olmadklargrlr. Demek, ortada yaanan, dinin ngrd koullara uymamaybenimseyenler az deildir. nemli olan, bir gerei deitirmeden, ortamndan soyutlamadan aklakavuturmak, sorun durumuna getirerek zm aramaktr. Gerekte, kii yarattnn tutsadr, bututsakln kaynanda da inanlarn katlatrlmas, deimezlik kazanmasvardr. Tanrile kul arasnagirilmez, kii yapp ettiinden kendi soydalarna deil yalnzca tanrya karsorumludur. Oysa bilgisizdinci baka trl dnr, tanrnn yapacankendisi yapmaya kalkr, kendini tanrnn yerine koyar,Tanradna kendiliinden yarglar vermeye, yarglamaya giriir, ite kiiyi tanrdan uzaklatran, onutanrtanmaz duruma getiren olaylardan biri de budur, islam dinine gre, Peygamber bir insandr,lmldr, tanrnn elisidir. stn niteliklerle donatlmtr, tanrsal bir zellii yoktur. Oysa kimievrelerde Peygamber'in, ondan sonra gelen ilk drt halifenin yasakladklar, bugn, islam dininintemelinde varmgibi gsterilip uygulanmaktadr. Szgelii, sakal, hrka, ayak izi bg. nesnelerinkutsallkesinlikle szkonusu deildir, dahasbunlar birer "put" niteliindedir. Camilerde dilenmek,almadan geinmek, gelir karlKur'an okumak. Kur'anbir kazan, bir geimlik aracdurumunagetirmek yasaktr, dinle badatrlamaz. Yine islam dinine gre almak bir tapm niteliindedir, kiikendi emeiyle geinme gereindedir, bakasnn emeini smrmek, arkazan edinmek sutur.Oysa, toplum kurumlarnn bir blmn ele geiren kimi inan kurulularnn byle yasaklaraaldrmadklar, dini bir rt gibi grdkleri anlalyor. te yandan, dnme zgrlne en ok karkanlarn da bunlar olduklargrlyor. Benimsenen bir inan yaama uygulanrsa, ierii yerinegetirilirse aktre bakmndan deer tar.inde yaadmz toplum dzeni, amzn benimsedii uygarlk ilkelerine kart bir yapdadr, bu

yapbelli yetki odaklanln uygulamalarsonucu biimlenmi, dine balgrnmekle birlikte dinle ilgisiolmayan bir boyaya brnmtr. Daha ansylemek gerekirse Osmanlya duyulan zlemingiderilmesine ynelik bir izgi zerindedir. Osmanltoplumunda, Seluklulardan bu yana sekizyz yllkbir retim kurumu varlnsrdrmtr. "Medrese" denen bu kurumda ulm-i diniye (din bilimleri]adaltnda fkh, tefsir, kelm. hadis okutulmutur. Aristoteles mantnn ufak bir yorumu olansagociise mantn temel ilkelerini ieren bir bilim saylyordu, ite bu rencilerle geen sekizyz yllksrede, Osmanlynetimi bilim, felsefe alannda gelitirici, yaratcbir atlm gsterememi, iekapalbir yaama dzeninde varlnsrdrmeye alrken tkenmitir. 19. yzyldan sonra "edebiyat" adylasrdrlen renciler de divan yaznnieren bir yapdayd, adauygarla ayak uydurabilecek birozan. bir yazar yetitirme olanabulunamamt. zellikle halk yaznalay konusuydu. SnblzadeVehbi (l.1809) nl "Sunan kasidesinde halk iiriyle, Trk diliyle alay etmekten geri kalmyor, btndnce kurumlarn"Osmanl" diye adlandryordu.

Frisi v Arabiden ikiehbl gerekTki pervz-i blend eyleye anka-yi shan

"Sz ankasnn ykseklere uup kabilmesi iinFarsa ve Arapa'dan iki kanat taknmasgerekir"

diyordu, Trk dilinin yksek iir retmeye elverili olamayacanvurguluyordu. Nabi (l.1712) iseoluna t vermek amacyla yazdyaptnda

'tibar eyleme hi hendeseyeDme ol dire-i vesveseye

"Geometriye deer vererek

Kuruntu iine dme sakn"

diyerek en kesin bilime bile karkyordu. Oluna okumasiin Muhyiddin Arabi'nin (l.1240dolaylar) Fusus adlyaptnneriyordu. Oysa, bir din bilgini saylan Nabi'nin Muhyiddin Arabi'nineriata karktn, kendisine bu tutumu nedeniyle "eyh-i ekfer/en sapkn eyh" dendiini bilmediisylenemez. Muhyiddin Arabi, kendi adna oranla kurulan, Ekberiye tarikat'nn ncsdr. bu nedenletarikatlar ona "en bykeyh" anlamnda "eyh-i ekber" derler.eriatn yerdiini tasavvuf vmektenkanmamtr, brahim Hakk(l. 1780) ise "Marifetname" adlyaptnda kadnlarn ralarnzelliklerini kl rtsne gre aklamaya koyulur, dlyataklarna gre hangi kadnla, ne yollaseviebileceini iir diliyle anlatr durur. Mevln'nn nl "Mesnevi"si gibi brahim Hakk'nn adgeen yaptnn kimi blmlerini de utanmadan okuma olanayoktur. Oysa bu yapt da, kimiaydnlarmzca. vlp gklere karlmtr.

Osmanlaydn, onun izini sren gnmzn eskiye zlem duyan kara aydn, bu yaptlarokumamtr, renmemitir, buna karn onlar byk bir deer vermekten kendini alamaz, onlarnyaadgemile vnmeyi byk bir beceri sayar, nerir. Gemii, bir btn olarak yaatmayerdemsayanlarn nce onu btnyle renmeleri, anlamalargerekir. Bilinmeyen, anlalmayan bir gemiivmek, yaatmaya almak aydn kiinin ii deildir. Aydn kii savunduunu bilendir, bilmediiniven deil. Aradan sekizyz yl gemesine karn, gemiimizi dizgeli bir tutumla inceleyen,aklamaya alan olmamtr, elimizde yle bir yapt yoktur. Divan yaznmzbile yabancuzmanlarnyaptlarndan renmeye uraan aydnlarmzn saysaz deildir. Szgelii eyh Bedreddin (l. 1418dolaylar) yerilir, kadn ortaklnn Anadolu'da ncs saylarak ktlenir. Oysa onun yaptlarndabyle bir olay yoktur, hepsi de islam bilimleriyle (hadis, fkh, tefsir bg.) ilgilidir, tasavvuf konularnieren almalarda vardr. Onu yerenlerin yaptlarnokumadklar, bakalarnn azyla konutuklaranlalyor. Oysa eyh Bedreddin'in yaptlarnda utan verici, yz kzartcen ufak bir blm yoktur,vardr diyenler gstersinler, rnekler versinler de grelim, renelim.eyh Bedreddin'i yerenlere ran'n nl ozanMolla Cami'yi (l.1492) stanbul niversitesi

Ktphanesindeki yazmalar arasnda bulunan Havi Divn'nnokumalarnneririz. Onunla doyumavaramazlarsa divan yaznnda genibir yer tutan "ehrengiz" adlyaptlar, bir de Nef'i'nin "Siham-Kaza"snincelesinler. Bunlareskiyi ktlemek iin sylemiyorum; bilinmeyen, renilmeyen birgemiin savunulmasnda grlen tutarszl, boluu vurgulamak istiyorum. Bu tr tutuculuklarn,bilmeden gemii savunmalarn, yceltmelerin yeni olduu sanlmasn. Arap dilinin, iirinin en bykozanlarndan biri saylan Maarri (l. 1057) bile ann din anlayndan, gericiliinden yaknyordu:

Hafeti'l-Hanefyye ve'n-Nasara ma'htedetVe Yehud haret ve1-mecs mu'dallelehsnani ehu'1-arz z aklin bilDin ve aher deyyin la akleleh

"Mslman tkezledi, Hristiyan mutsuzYahudiaakalm, Mecs sapknki tr insan kalmdemek ki bu dnyadaBiri aklldinsiz, teki dinli lgn.."

Bu dizeler, bizim yaznmzilgilendirmez, besbelli bu, ancak onlardan renilecek konular vardr;Demek, daha onbirinci yzylda bile islam lkelerinde, zellikle de Arabistan'da inan bunalmlardorua ulamt. Bir ozann bunlarsyleyebilmesi iin. onda epey olumsuz birikimin bulunmasgerekir.

Bu konuda, toplumu blmlere ayrarak birini tutup tekine vurmann uygarlkla badar bir yanyoktur. Kii dndnce inanr, inandnca yaar, ona karlmamal, tanrnn soracanbakalarstlenmemeli. Nitekim Hasan Dede (17. yzyl) uzunca bir kouunda yle seslenir:

Erlik midir eri yormakIrak yoldan haber sormakCennetteki ol drtrmak

Cokun akan sel bizdedir

Adem vardr cismi semizAbdest alr olmaz temizHalkdahi eylemek nemizBilcmle vebal bizdedir

Arvardr uup geerTeni tenden sep gezerCanan bizden kaup gezerArbiziz bal bizdedir...

Bu dizeler aklama gerektirmez, arbir dille sylenmi, oysa ierdii derinlik ilk okuyutaseziliyor. Gemii savunan, Osmanl'nn byklne, baarlarna inanan evreler bu tr rnlerinemsemiyorlar, dahasekmeini yedikleri halka stten bakyorlar. Onlarn gznde byklk, ycelik,divan yaznndadr. Peki divan yazn, bugn onu savunanlarn grlerine uygun bir ierik tayordudenebilir mi? Kukusuz denemez. Burada, gemiten kaynaklandsylenen, bir gelenek szkonusudur.Bu gelenek gemile gelecei birbirine balayan, ancak bilimsel verilere aldretmeyen, bir sreniteliindedir,te bu anlamazliinde tayan gelenek, Fuzl'nin yukarda sunulaniiriyle halk ozan(divan iirine de yknm, ancak nn halk iiriyle salamtr) Dertli'nin (l.1845) kouunu zdeodakta buluturmutur. Fuzl banazlktan yaknmt, Dertli'nin skntsda baka deil:

Telli sazdr bunun adNe yet dinler ne kadBunu alan anlar kendieytn bunun neresinde

Abdest alsan aldn demezNamaz klsan kldn demezMfti gibi haram yemezeytan bunun neresinde

Dut aacndan teknesiKiriten balperdesiBehey insann teresieytan bunun neresinde

Dertli gibi arkszdrAyada arkszdrBoynuzu yok kuyruksuzdureytan bunun neresinde..

Dertli'yi byle syleten nedenleri aklamaya gerek yoktur; eriat ezgiyi yasaklamtr; susaymtr. eriat yanllarna gre algbir eytan iidir, algdenen aracn iinde grnmeyen eytanvardr. Bu olay bir sylenti olsa, kksz saylsa bile lkemizde ok mu ok yaygndr. Netkim islamlkelerinde ezgi trlerinin hepsi deilse de ou Hind-ran-Bizans kkenlidir, buna eski Msr', Babil-Smer-Akad toplumlarnda katabiliriz. Sevgili okuyucu, bu sylediklerimize inanmazsa, gnmzdeok etkili olan Nakbendi tarikatna balkimselerin dnlerini, evlenme trenlerini gzlemlesin:oralarda algnn, ezginin bulunmadngrecektir.mdi, slamla gelen inanlarn snrlandrd, deimez koullara baladbir ortamda bireysel

tepkilerin domasnnleyecek bir engel uzun sre dayanabilir mi? Bu sorunun yant, bu almannkonusudur: varlan sonu byle bir engelin kolayca ykldn, daha abu engelin klk deitirerekkendisini ykann glgesinde yaamaya abaladngstermektedir. Bunun da en yaygn rneiSleyman elebi'nin (l. 1421 ?) yazd"Mevlid"tir (Mevlid, gerekte, eriat ilkelerine aykrdr, onadine sonradan sokulan anlamnda "bidat" denir). Olaya bu adan baklrsa, btn tarikatlar dinin zne

aykrdr. Peygamberin yaadgibi yaamak gerekirse, btn islam toplumlarn1400 yl geriyegtrmek, btn adaolanaklardan yoksun brakmak kanlmazdr. zellikle kzlarn, kadnlarnokutulmalar, toplum kurumlarnda grev almalar, adaev donatm gereleri, giyim kuam biimleri,yemek yeme gelenekleri, mutfak, sofra, tarm dzeni, ev kurma biimi, yapdzenlemeleri, ulamiletiim aralaryasaklanmaldr, szn ksasamzn bulduu, gelitirdii, yarattne varsaatlmaldr.

Bunlar okuyucuya ok gln gelebilir, ancak islam dininin yapsbyledir ite. Tarikatlarn dinleilgili olmadok ak bir olaydr, ancak toplumsal bakmdan kanlmazdr, islam dncesinindoduu ortam uygarln gelimesine elverili olmayan verimsiz bir aland. Bu nedenle orada byk birtarm atlmsalanamamtr, ite tarma, retime elverili lkelerde yaylmaya balayan islam inanc,ok eski uygarlklarla karlanca isteneni veremedi, yenilgiye urad. Yeni din, eski inanlarnbesledii odaklargelitirecek gten, verimlilikten yoksundu, insanlardoyuma ulatrma olanayokdenecek oranda azd. yetersizdi. in. ran, Hind, Anadolu. Yunan, Koma, Mezopotamya (Babil, Asur.Smer. Akad), Msr uygarlklarkarsnda btn gcn Kur'anla gelen buyruklardan alan bir inandzeni ne yapabilirdi? Hangi uygarca soruna, bilimsel aratrmaya yant verebilirdi? ite btn tarikatlar,mezhepler, inan kurumlaryukarda sergilenen sorulara karlk bulma gereksiniminden domutur.Anadolu iirinde tanryla ilgili sorunlarn aklanmasnda bu gereksinimin znde aramalyz. Kii.dnd srece, gereksediini bulma eilimindedir, dnmenin olmadyerde doal gereksinmeleridnda bir istek bulamayz. Bugn islam lkelerinde verimli, byk! yeraltkaynaklarnileten gelirinegelir katan ortaklklarn hangisi slama yabanckkenli deildir? Bunun en ak rnei yerya(petrol)ortaklklardr, hangisinin kurucusu Mslmandr, ileticisi Kur'an buyruklarna baldr? Hangi islamlkesi Kur'ana dayanarak topraklarn, bamszlnsavunabilecek sava aralarn yapacakdurumdadr? Bu sorunlariir alanna aktardnzda yeni bir zmn gerektirdii uygarlk verileriyleyzyze gelirsiniz. Siz yine bunlarn yaznla, iirle ne ilgisi vardr deyip durun. Burada eskiyisavunanlara verilebilecek yantudur: Eski inanlar, gelenekler amzn insanndoyuma ulatrmyor,onun toplumsal-bilimsel gereksinimlerini karlamaya yetmiyor.

GR

NSAN STNE

Neler dnlmemi, neler yazlmaminsan stne, yzyllar boyunca. ou dnrler, yazarlar,ozanlar, bilgeler dnrken insandeil de insan stne olan, insanla balantlbulunandnminsan diye. Onu gereinden, olduu yerden kaynandan ayrmlar da yle dnmler, yle incelemekonusu yapmlar.nsana ynelen, daha dorusu insan diye insan adna yaratlan ilk dnce rnlerini eski dinlerde

gryoruz. Yahudilik. Hristiyanlk. slamlk gibi byk din insanbolukta tutan, gereindenkoparan birer gr ierir.

Puta tapc, daha dorusu insan sever dinler insandaha iyi anlam, daha iyi grmdersemamamal. Yaayan, yaratanlar insandr onlarn dnd. Doa'nn yaratc, dourucu gc ilkdinlerde insandr. Kybele (Hitite Kubaba)'nn gslerinden emdii z su ile beslenen, HititTanrlar'nn salkm salkm sakallarndan zm toplayan, buday baaklellerinden ekin deren insanlardaha iyi kavram, daha iyi sevmiti doay, insanla tanrlar el ele. diz dize gelmiti. Tanrinsanbiiminde, insan Tanrklnda olunca yaknlamalar, kaynamalar daha kolay, daha skoluyordu,insan doadan, gerek yerinden koparlmam, Tanrlar'la yaamaktan bkmt. Tanr'yinsandan, insanTanr'dan ayran, araya korkulu uurumlar, nitelik ayrlklar, aykrlklarsokmak dnce bakmndanilerleme olsa bile insanyerinden yurdundan etme, yaban ellere salmadr dpedz. Nirvanannkucanda yoklua ulaan, gerek sanlan kuruntu evrenin de yaayacaumulan insan kendi kendiniyemenin tadnyoklukta bulacak lde znden ayrlmdemektir. Buddha'nn retisi insandadilegelen zden uzaklamann byl anlatndan baka ne olabilirdi? Buddha kapandsesizlikoyuunda gzlerini gnein scak buular karan enginliinde yitirmi, uzaa baka baka yanndakiyle dursun, kendini bile gremez olmutur, te insanevrenden koparmann, gereinden ayrmannen ak bir rneidir. Buddha'nn retisi. Buddha aydnldeil karanlseviyordu. Ancak karanlktabir deer olduunu yutturabilecekti evresine. Karanln enginliinde bylerle donanmbir

byklk; kendince. Buldu da. Btn ibilir hrszlar gibi nce insanlaydnlatanklarsndrmeninyolunu aradsonra gtrd gtreceini insan usunu yurdundan etmedi deil hani: "Nice gn amlarvard; aydnlsamamdaha." demekten de kendini alamad. Oysa Rig-veda gn amndeilgecenin karanlnseviyordu. Baka deyimle insanrktp katyerde korkudan baylp kalan varmdiye aranyordu, bu yzden atldkaranlklara, oralarda bulabilecei bir iki baygngerek insan diyegsterecek szm ona.

Minerva'nn baykularBatinsannn dncesinde bilgeliklerle ykl yol gstericiler diyealkland. Sonunda bu yolgstericiler uurumlara, dnlmez yollara, aydnlatlmaz karanlklara saldonlar. Byle bir aldanla adadkendini Schopenhauer Nirvanaya. Buddha retisi Veda'sile.Rigveda'sile, Nirvanasile. daha akasbtn Hint dncesinde beslenen, kendinden sonrakileribesleyen kavramlar ile varlkta yitmiliin kendini kuruntular iinde unutmuluun bir dzensizliidir.

Byye aldanma, kendini kaptrma us ilkeleri ile evrili yreden srlmelidir, dzendensyrlmaldr. nsaninsanca olanla dnmek, onunla eortamda grmek varken doann derinliineinemiyenler bolukta sonsuzlua almayinsan -tesinde aramaya koyulmu, oysa bu da bir kar yololmam. nnde durann derinliine inemiyenler bolukta sonsuzlua almayderinlik sanmlar.Nerede bu bolluk, nerede byle kolayndan yaratclk oyunlarvarsa orada bir insandan uzaklama,insanca olmayanda insanarama sknts, aradnbulamadndan byl szlerle "buldum" diyegsterme kvranvardr.

Buddha'nn yerinden koparp karanlklara salverdii insanHristiyanlk tanrile birletirmesevincine yneldi, sonunda o da insankendi eli ile yarattbir tanrya zl anlayna dayalsunanda ii szlamadan insanadak diye ban altnda yatrd, kannekmee, ikiye katp kartrpyemek gibi bir lgnla kapld, ite size nce dnceden doan, sonra dnceyi kannda boanikibin yln yamyaml. Bu kanldavranlarn iinde eski dinlerden kalan, Roma inanlarndan geleninsan bilincinin derinliinde saklizler vardr. Ne demektir kutlu ekmekle, kutlu ikiyle insann etini,kannkatk etmek, bu yolla tanrnn varlna katlmak? Roma'nn nl Gladiyatr elencelerindedzenledii Hristiyanlk ncesi kanltrenler daha yumuak, daha uyumlu biimde Batkilisesininanlayna sinmitir. Bir de kalkp insann bana Havva-Adem yks ile yn yn skntlar,zntler amak nedir?

Ademin Havva'ysevmesi, yaratlnda gizlenen retici dnceyi eylem iinde gerekletirmesiunutulmaz bir su saylacaksa Meryem'in yardmcskimler olacak? Neden Adem-Havva sulu daMeryem prl prl? Yoksa nnde duran insansevmek kendini gizlilikler iinde nid belirsizdavranlara kaplmgstermekten daha mkt, daha mutan vericidir? Adem'le Havva sulu ise busu onlarn deil dii ile erkei birbiri iin kanlmaz durumda gerekli klan doa dzenidir. Pekidoaya bu dzeninden dolaybaka bir anlatm iinde su bulan din kendi kurucusunun usunu, anlaygcn doann stnde mi sayyor? Doann iinde, onun kurallarna, koullarna balanmadanedemeyen, len yemek, ekmek, beslenmek isteyen bir doast varln ii ne. gitsin doast lkesindeyaasn ne istiyor bizden?

Bu elimeler, bu kartlklar iinde kurulmak istenen dzen insann znden dna kmaskendiniyitirmesidir dpedz. Sen beni insan olarak yarat, bamsaysz skntlara sok, kanmn scaklncabenimsediim, sevdiim, balandm evrenden ayr, rt toprak et, trtllara, bceklere yem yap,gzmn nnde canngibi sevdiklerimi al yoklua srkle, sonra dn bir de beni sulu say. bunlaryetmiyormugibi alevlerde, yalmlarda yakacam, tamuya atacam de. Gcenme, darlma da usoruma karlk ver: Sulu sen misin ben mi? Doruluk sende mi bende mi? Ben sana dilekemi verdimbeni yarat diye? ite byle bir adan bakminsana us ilkelerine dayaldnce Hristiyanla gre arduru insan ancak dncede vardr, yeryznde aramzda yaayan insan eksiktir, suludur. Suu elindeolmayan nedenlerden dolayileyen, usunu kullanma yeteneinden yoksun olmasdolaysyla suaelinde olmadan srklenen kimsenin yarggiymesi doruluk olursa erilik nedir diye epeyi dnmek,sonunda Nirvanann kucanda varken yokluun tadnkarma kuruntularna kaplp gitmek gerek.

Hristiyanlktan sonra insanbaka bir adan ele alan islmlk durumu daha da karanlklatrmtr.insanla Tanrarasnda kurulagelen btn balar koparlm, insan belli bir yrede gizli balarlavurulmututsak diye nitelenmitir. Evet insan yaratktr, usu anlaygc. szde zgrl, bamszlvardr, yalnz bunlarkullanamaz. Gn bir btn olarak, en ince blmlerine dek nceden belirlenmi,ne yapaca, ne edecei, ne gibi ller iinde davranaca, ne gibi kurallara llere uyacakesinliklekendisine bildirilmitir. Bu dnen, dnme yetisi olan insann kendinden alnmldemektir. Artkinsan belirlenmi, tutumlarkara yazlarla aklanmbir buyruklaryerine getirme aygtdr. Onun

yaama yrngesi zerinde gidi-gelihz. admlarnn says, aralklarbellidir... insan bu bellikurallarn dna kamaz, knca su btn korkunluu ile dikiliverir karsna... yleyse islamlktainsan kendisine verilmigrevlerin sorumluluunu tadiin gelir yeryzne, yaamaya deil. Bugrinsann kendinde olmad, yalnzca duyurulan yerine getirme varlanlaynierir. Bakadeyimle insan yaratmaya deil verilenleri yapmaya gelmi, o ancak kendisine verilenlerden sorumludur.Bu durum karsnda insann isten zgrlnden szedilemcz. Oysa bu sorumluluk bile ncedenaklanmtr. Bu sorumluluun tek anlamyapacaksn buyruu iinde sakldr. yle ise insann kimlii,kiilii yoktur. Btn bu nitelikler onun dnda, onun stnde duran varlndr. Ne trl yorumlanrsayorumlansn insan bir yoksunluklar taycsdr, isten bobir kavramdr.

Oysa doacdinlerde insan btn ilkel, yaln nitelikleriyle insandr. Gene inanyordu, korkuduyuyordu. Yalnzca inand, korku duyduu kendi yanndayd, yaadtoplumun, ortamn iindeydi.Arada grlen ayrlk inann inanlandan daha gsz oluuydu, insan bunu dar bilgisi ilekestirebiliyordu. Sorumluluklar belli ller iinde belli gllere kartanyordu. Daha akasinsaninandiin insandr. Dinlerde ise insan buyruklarn taycsolduundan, onlaryerine getirmekgerekesiyle ykml bulunduundan dolayinsand. Byle ilkelerden kurulu bir ortamda hangi grasndan baklrsa baklsn insan ancak yitmiliini yaar, gene kstlaycbir dnce rgt bir buyruktayan varlk olarak yaaynsrdrr, insann bir varlk niteliinde sakladanlam ona doannverdikleri ile belirlenmitir. Bu bakmdan insann gerek kimlik bildirisini yazan iinde yaaddoadr, toplumsal ynetime egemen soydalardeil. Toplumun ynetiminin g egemenliinedayandyerde insan dini bir ara olmaktan te anlam tamaz. Bu ara eskiyi onarcbir anlayadayanrsa daha tutarsz olur.

Dinler btn grleri, kurallar, koullarile insanbu bakasna verilmilik iinde deerlendirir.Byle insan dbir nitelik onu kendi btnln anlama gcnden yoksun klp zn bilmezliegtrr, gtrd de. ite bu zn bilmezlik insan, kendi dnda varsayma gibi bir kuruntuya srkledi,insan bu alar boyunca srp gelen, deimeyen kuruntu anda saplantlara kapld. Gitti elindenbamszl, anlamsnrland, kmldatlamayan bir yerde oturtulan insann kimlii, kiilii, oldu buanlam. Oysa insan durmuyor, geliiyordu boyuna. Bu belirli yerin dnda srdryordu kendini. teyaayan insan da buydu. Tarihin akiinde byle birbirini kovalayan snrlaycgrler insanbld,ikiye ayrd.nsann byle ikiye ayrldaha ok felsefede grlyor. Sokrates iin "Tanrlargkten yere

indirdi" derler. Dorudur, Tanrlargkten yere indirirken insanevinden barkndan etti. Blm blmkld. Onun aklamaya altinsan bir usvarldr. duygular, tutkular onun gznde nemli deildir.nsanbylesine usvarl. duyguvarldiye ayrmak onu daha da karanlk duruma sokmaktr, insan

yalnz usla davranmaz, davranamaz da. Btn yaam sresince usunu deimez.amaz bir l olarakkullanamaz. Doann daha ar basan verileri var insanda. Sokrates btn bu duygu varlklarnusunbuyruu altna koydu, ann dncesine gre bu yepyeni bir grt, bir bakma yeni bir ilerleme idi.Sokrates'in Batdncesine getirdii yenilik de insanusvarlolarak alan ilk bilge oluudur. Bu gruzun sre Batdncesine egemen olmu, sonra deimez bir inan nitelii kazanmtr.te bu deimez olarak kalma insan bilgisi bakmndan bir duraklamadr.Hristiyanlkta, slamlkta tanrnn insana yaptnSokrates'in grnde us yapt. Onun sk sk

dncesine, kansna bavurduu Daimon'u bir us-tanrdr. Oysa insan bylemidir ya... Sokratesinardndan gelen ilk ortaabilgeleri insankendi anlaylarna gre Zoon Politikon. Zoon Logikon, ZoonMathematikon gibi tanmlamalar altnda grmee alt. Btn bu bilgelerin zerinde anlatklartekkonu insann bir "Zoon" olduudur. Bunlar insann aklanmasdeil blnmesidir.lkan nl Plton'u insanhzla olduu yerden gkler yle dursun onlarn da stne uururdu.

Gereke grmek kknden gelen bir szle -Eideas- insanbsbtn grlemez duruma getirdi. Kendisiile konuan, syleen insanbrakp dncesinde yaayan taslaa dnd. Dnceyi insandan karacakyerde insandnceden kurmaya alt. O eriilmez olgunlukta olan rneklere gre bir insan yontmayadurdu. Plton'un bu insan gr insananlama, onun gerek yerini bulma bakmndan bir yenilikgetirmemi, stelik Ortaakapaldncesinin domasna, evrenin dnda evren arama abalarnakaynak salamtr. Plton'un Ortaadncesinde en nemli yeri kaplayan Timaios adlyazsinsannevren karsnda ne denli yok olduunu gstermesi dolaysyla kilisede bastnde tutulmutur. St.Augustinustan bu yana Ortaa'n tanrbilimcileri kaynan, dayananya Plton'da. ya Aristoteles'dearamtr. Szn ksasinsana ynelmeyi dnmemitir. Hristiyan Ortaada,slm Ortaada bu iki

ilk abilgesinin eeledii toprakta ekin verdi. Bir dnn byle grn ardndan giderek klklaadam arayan Diogenes kendi yitmilii iinde bunalmamm?

Gerek ilkan Anadolu bilgeleri, gerekse Grek-Roma bilgeleri insanusvarlolarak grm,duygu ynn bir yana atm, ya da duygu varlolarak anlam, usa dnce dzeni iinde tekilerinverdii akn nemi vermemitir. Stoacbilgeler ise insanbtn duygu ynlerinden syrp istencinbalklarna vurmutur. Hangisinin gr alnrsa alnsn insann bir btnlk iinde aratrma konusuyaplmad, tek ynl dnld grlr. Arada bir ilkabilgelerinin dncelerini boyaypkarmak yazlarla ne sren Ortaaaydnlarinsandaha ok inanan varlk diye adlandrmtr. Farabi,bn Sina,bn Rd, Gazali gibi aydnlar bunlar arasndadr. Daha dorusu bu gibi karanlklardr. Onlarndncelerinde Aristotelesin ya da Platonun , Philonun grlerinden ayr. yenilik nitelii tayan biryn yoktur. Cami ile kilise insann "yaratlml" konusunda dnmeyi insanileme biimindekoymuortaya. Oysa ne caminin ne de kilisenin dnd gibi bir insan var gerekte. Bu yaratlmlkbaka bir adan bakldnda "belirlenmilik" olarak karmza kar.

Renaissence'n son yllarnda, zellikle talya'da, daha ok yaratalannda gelien dncenin elealdinsann elle tutulur bir yn yoktur. Bunu anlamak iin Dante'nin, Petrarka'nn yazlarn, tekisanatlarn resimlerini, yontularnincelemek yeter de artar bile. Ortak konu ncil'dir, slmOrtaa'nda ise Kuran'dr, insann sululuu, bu su yznden yeryzne atlmldr. Bu iki bykdinde anlatlan eski brani dininden alnma yklerin en ackllar, en ilileri insann yitmiliini.iledii, ileyecei su yznden ekmiliidir. Rafaello'nun en gzel yaptlarbile din duygularnn enok ileyenleridir. Michel Angollo'nun en nl yaptlarkonularnncil'den almamm? Bunu kiliseninsanat koruyuculuu, sanatya kaplarnak bulunduruculuu diye yorumlayanlar pek oktur. Yok,kilise sanatkorumad, sanat kiliseyi ayakta tutuyor dersem ne dersiniz, ne diyebilirsiniz? Durum camiiin de yle deil mi? Demek dousu ile batsile btn bir Ortaainsann kyya itilmilii dnemdir,insan olduundan deil, Tanr'nn yaratolduundan, sulu olduundan acnacak bir skntevrentisinde drt dndnden dolayyzne baklan bir nesnedir. Bir bakn kanatlarnda bartayanu kutlu gvercine, bir bakn konduu yerleri insana yegrlmyor mu?

Dinler insantanrya duyulan, daha dorusu duyulmasgereken saygynnden ele alm,Renaissance dnrleri, bilgeleri de doada bulunduu iin. Bu iki dnce akiinde de insanadolaysyla deinilir. Paracelsus'un Leonardo'nun Galileo'nun, La Maitre'nin insanbamsz deildir.Doann bir yandr, insana dorudan doruya dnlmemitir.

Tanr'ya vgler dktrmeyi insan dncesinin doruunda bulunan baarlardan biri sayanNicolaus Cusanus bile zgn deildir bu konuda. Hugo Grotius, Campenella. Giordane Bruno, ThomasMorus insandeil tanrnn yarattndnm, ilemitir. Descartes ne de kyminsana, bir elma gibiyarvermiortasndan, uurumlar koymutinle gvdenin arasna, sonunda kendi de kamamiiniinden. Dnmtini tanrya, gvdeyi doaya balayvermi. Yaptna pek kendi de inanmadsanyorum. nansa tinle gvdeyi ayran zlerin birine "Yer kaplama" birine "Cogito-dnyorum"dermi idi, demezdi. Bilmez mi Descartes "Dnme" eyleminin gvdesiz olamyacan, bilir, pekiyibilir de sylemez bilmiliinden.

Leibnitz daha karanlk iler aminsann bana, evren dolaysyla deinmiona. "Ak alglar","bulank alglar"la daha da gletirmiii. Monad demievrenin en kk rneine. Saysz monadlarvardr demi, bunlarn birer birer byk evreni yansttnsylemistelik. te yandan "monadlarnpencereleri yoktur" diye de eklemi. Oysa monadlarn yle ok pencereleri var ki insan nereyebakacanaryor. Artk anlalyor insann durumu: insana Renaissance'tan sonra bilgi sorunudolaysyla da deinmeler balamSokratesin, teki ilk abilgelerinin, Sophistler'in yaptklargibi.nsana bilgi sorunlarynnden belli, dar bir adan bakma gnmze dek srp gelmitir. Bilgisi

yznden insankyasya dorayan bilgelerin en acma bilmezi Kant'tr. Bir yandan insanus varlolarak grr, bir yandan da usun zmliyemeyecei zmliyemedii gibi saldrsndan yakasnkurtaramayacasorunlarykler ona. Artk insan bir zlmezler taycsolmutur. Bu onun "alnyazs"yminsan tanrnn, tinin, evrenin, nesnelerini grnmeyen ynn Kant'n diliyle "Noumen"i,bunlarn ne olduunu kesin olarak bilemez, bu bilemedikleri olmadan da edemez. Bunlaryalnzdnr, teki zlmez, kaynana gidilmez dedii sorunlar gibi. Darlmak gcenmek olmasn geneben bilemiyeceim kaynana varamyacam sorunlarne dnrm ne de tarm. Bende bir us varsabyle bulantklarntamasgerekli deildir.

Gerekli sayan buyursun tasn.

Kant'n ardndan gelen Hegel insanTanr'dan bile gizlemitepeden trnaa tin yapvermikmiin iinden. Tinler neler yapmazmzl aamalarn basamaklarna trmana trmana. stten aayaygn yaygn, evreni kucaklarca almaadan yukardoru canndiine takarak kmtr. Gene deulaamamereine. Ortada gene insann blnml var Shelling, Fichte, Herder bu blme iindevargleriyle almlar. Onlar da ngiliz bilgelerinden David Hume, Bacon, Locke gibi bakmlarinsana, bilgi sorunu bakmndan ele almlar insan. Btn bu aklamalardan kan sonu udur, insandnce tarihi boyunca bamsz bir konu olarak ilenmemi, ou bilgelerin grasna gre onabaklmtr. Bu durumda insan gene blnmeden kurtulamam.

Bugne dek srp gelen dnce dorultusunda anlamak gerekmez insan. O baka varlklarlailgisinden dolayzerinde durulacak, ek konu yaplacak bir nesne deildir, insan davranlarndansklp atlamaz. Durum byle olmakla gene de amzda insana dorudan doruya bir ynelme, onuanlamaya dayanan bir gr benimseme abasolmamtr. Bergson'un "Home faber" adnverdiiinsan deil. Bu anlayls iinde de insan kendi gerek davranlardnda yaayan bir varlkmgibi grlyor. Oysa insan kendi btnln kuran eylemleriyle birlikte vardr, insan: eylemlerinindnda, znden soyutlanm, kavanoza konmubir nesne deildir.

Bundan aayukarkrk yl nce Max Scheler bile insann gerek btnln gznndebulundurmamtr. insann evrendeki yerini, ararken kendini unutuvermi. Onun ardsra gelen kaynadnrn yorumuna gre Sokrates'te Kierkegard da bulunduu sylenen Varoluuluk akmda insanasalam llerle bakan bir r deildir. Eski Hind dncesinden alnan Nirvana anlayna benzeyen,insann tadvarlk niteliinin karsna yokolutan doan korkuyu koyup grn ileri sren buakm gene insanblmekten, iki atk durum karsnda brakmaktan kendini alamyor, insan gerek biryokolukorkusuyla karkarya mdr? Buna evet diyebilmek iin insann byle bir korkuyu zndeduymasgerekir aka. Oysa insann byle bir yokolukorkusuyla karkarya geldiini, bundankendini kurtaramayacansylemek Kant'n "insan usun zemeyecei bir takm sorunlarla ykldr,durum byle iken bunlardan kendini kurtarmak da elinde deildir." demesinden pek de ayrbir kanolmasa gerek. Biz almz dndmz dorulamak, yerinde bir davrandiye gstermek iininsana yklenmeye. Eski metafiziin belli konularvard, onlar zerinde durulmasbir gerekli grevsaylrd. Bugn bu metafizikle uraanlar pek dar bir evrede kalm. alarn kendilerine,zelliklerine, evrene bakalarna gre anlaylarvardr. Bir metafizik yaygn olduu an damgasntar; bu bir gerek. Varoluuluk ortaya koyduu yokolukorkusu ile amzn bir metafiziidir.Neden insan saysz skntlar, aclar ektii varolukarsnda varoluundan dolaykorku duymasn dayok olacandan duysun? Peki yokolubir korku ise seve seve lme gidene ne denir? Bakalariinkendini verene ne denir? Bunlarn karln, birtakm yce balarn insan st eylemleri olarakgstermekle vermee, ynelenler olacak. Bu doyurucu, kesin, gerek bir karlk deildir. Konuyuaklamaktan da uzaktr, insan bir yokolukorkusu iinde deildir. O, yok olacandnmez bile.lm bir korku dourucu olay diye nitelemek deimeye gz yummaktr. Varoluularn kendilerinekaynak saydklarkimseler lmden korkmak yle dursun onu seviyordu bile. lm korkusu gerekolular iinde yaayan insanda deil bir kyya ekilip dnceye dalan insanda vardr.

J.P. Sartre bir yazsnda varoluuluun insanclk olduunu sylemekten geri durmad. Evet birinsanclk, yalnz insankorkan bir varlk olarak alan bir insanclk. Oysa insann en kkl sorunu korkudeil .yaamadr, "insan eylemde bulunurken vardr" diyen bir dnr eylemin snrlarnbelirlemiyor.Evet, insan eylemde bulunur; ancak eyleme iten nedenler bu eylemlerle eortamda deildir. Bakadeyimle: insan kendini eylemde bulunmaya iten dndaki nedenlerle de vardr denemez mi? Gneinarscanda insan da yanar bitki de, imdi bitki scaklk karsnda istenli bir eylemde bulunmuyordiye yok mu? Varsa istenli eylemde bulunmak bir varolunedeni deil demektir, insan evresiylevardr, daha akasinsan evrenle vardr. Birtakm aydnlar varolula eylemi ayrsayyor, oysa oluunkendisi bir eylemdir, insanakiinde srkleyip gtren bir eylem. yle ise insan oluiinde vardr,kendisi bir olutur, oluiinde gerek yeri olan bir olu. Davranlar insann allardr, insandavranlaryla kendini srekli oluaknn ortamnda aar. Bu davranlar istenle, istemle korku ileistekle snrldeildir, insan davranlarla, davranlar insanla alr. Bu karlklbalantlar iindeinsann alkendini ortaya koymasdr.

Varoluuluun ileri srd yokolukorkusu isten tayan varla yergi ise, btn insanlarn buyokolukorkusunu duymasgerekir. Oysa birok yiitler, ardinciler bunu duymuyor. Yok. yokolukorkusu istence baldeilse btn yaayanlarn bu korkuyu ekmesi gerekir. Byle bir gerekle dekarkarya deiliz. Varoluular buna bilinli korku adnda vermektedirler. Onlara gre bu korku

insan varlna eilmenin, insankavramann dourduu korkudur. Ne yandan baklrsa baklsnvaroluuluk rda bir adametafizik olmaktan kendini kurtaramyor. Nitekim Martin Heidegger'inbyle korkuyu ieren tutumu onu ister istemez gnmzn metafizii stne dnmeye doru itmitir.

Max Scheler'e gre insan kendini btn teki dirilerden ayran "Geist"in taycsdr. Ne var kiinsann tadbu tinin insanst bir bamszlvardr. Onun bulunduu yer bilinmez, yalnz tanr,insan iin tadnesnenin nerede olduunu bilmemek, onu beduyunun dnda olduundan yalnzdnebilmek insanaklamak deil, karanlklatrmaktr. Tin zgrdr, bamszdr, deniyor peki buzgrlk, bu bamszlk nerede kiminle, hangi koullar, hangi kurallardr, bunu bilemeyiz.Hristiyanln kurucusu da . islamln yaycsda tin iin byle dnyordu. Burada ortaya kan akgerek udur: nsan da insanca bilinmeyen, grlmeyen, ancak kendisi ile dnlebilen insanstvarln zgrl bamszl. Bamsz olmayanda bamsz olann var saylmas, inanamyoruzbuna. Bamszlk yalnz dncede deil davranlarda olursa bir deer tar. Yoksa bir kimseyi onyerinden balasanz bile bann iinde bir bozulma bir ykm olmaynca dnr gene. nsannbamszlkonusunda ilkala, dinlerle skbir ednce ortamnda bulunma anlayvarRenaissance'la gelien yeni batgrnde. Bamszlk, zgrlk ancak dnlen eylemedntrlmesinde, uygulama alanna konuunda ortaya kar.nsan ynden bamllk iindedir. Birincisi tzelerin koyduu kurallara uyma gerekliliinden

doan bamllk, sekinlerin, ya da seilmilerin anlaylarna gre konan yasalarn yarattbamllk,ikincisi gelenek, grenek, tutumlarn alar boyu srp gelmesinden kan bamllk. ncs de enaz sezilen gerekte pek kkl olan bir bamllktr. Bunu ancak zerinde duran, onu bir sorun olarakileyenler duyar. Dilin bamlldr bu. Konumann, yazmann, dnceleri aklamann uymasgerektii sylenen kurallar, koullar salar bu bamll.u bildiimiz boyuna tartmasnyaptmzdil kurallar, dilbilgisi, yazkurallar. Yok zne bata gelirmi, yok ek sonda olurmu, eylemi bildirensz zneden nce gelmezmigibi birtakm alkanlklarla kazanlan kurallardan gelen, deimez sanlantutumlar bunlar.

Bu adgeen bamllk kaynaile dnrlerin grleri arasnda skbir yaknlk vardr.Bunlarderli toplu olarak ileri sren, uzun uzun yazlarla aklayan ilk bilge Aristoteles'tir gene."Organon" adnverdii uzun yazsile koymubunlarortaya. Dnce bilgisinin (Logik) kurallarndzenlerken belli bir alanda kalmaya doru itmikiiyi. Dnce bilgisinin ana kuralolan zdelik,elimezlik, nedensellik ilkeleri uzun sren bir dil alkanlnn ilkelemiverileridir. Oysa Doa'dabunlarn bir teki bile yoktur, yalnz dncede vardr.ster ilke olsun, ister kural olsun insann blnml sonunda elde edilmitir. Dnce gc.

dnce bilgisi insandan ayrvarlklarmgibi grndndendir bunlar baka deil. Bunlar insandainsan dolan nesnelerdir. Bilgeler kullandklargrbaklarnn keskinliine gre kiiyidoradklarndan dolaykmortaya bunlar. Oysa kii kendini davranlarnn btnl iinde ortayakoyarken uymaz bunlara okluk. Kii yaamnda yiyip ierken, severken, seviirken, kzp gcenirken,sevinirken, zlrken hangi kurallara uyar dersiniz? Btn kurallar, yasalar, ilkeler kiiyi beli bir ynile incelemenin, btn olarak grememenin rnleridir dpedz, insan varlnn derinliklerinde saklolugereklerini kavramak iin onu davranlarndan syrmamak gerekir. Davranlar insannbtnln ortaya koyan olulardr. Onlarn insan varldnda ayrayrincelenmesi, insannonlardan, onlarn insandan koparlmasinsann blnmesidir.

Btn uluslarca, az ok deiik aklamalar altnda, benimsenen birtakm davranlarn kuralniteliini kazanmasdeerleri dourmutur. Aradan geen uzun alar gerekte birer davranbiimiolan bu deerlerin apayr, deimez birer btnlk kazanmasnsalamtr. Szgelii erdem birdeerdir. Bu szn nereden geldiini aratrnca karmza bir erkein ktngrrz. Szn kk "er"dir. Erdem erkek olana vergi, ona yarar anlamna gelir. Latince'de de byledir. "Virtus" sznn kkerkek anlamna gelen "vir"dir, "tu" ektir. Erdem'in "dem"i gibi. Oysa biz, bugn "erdem" sznbambaka bir anlam da kullanyoruz. Gzellik de yledir, kk "gz" dr. Demek ki geen srenin pekuzun oluu yznden kural niteliini kazanan birtakm davranlar elde olmadan insanegemenliklerialtna alyor. Biz insan olarak, uymak gereinde kaldmz bu kurallarn balanglarda byleolmadklarn, bizim anladmz apayrbir anlam tadklarneylemde bulunurken dnmyoruz bile.Greke "momos" szc "yasa" anlamna gelir. Arap bunu "namus" olarak ald. Bu gnk "namus"la,dnk "nomos" arasnda ne gibi bir anlam yaknlvar dersiniz? "Kanun" sz de byle deil mi?"Ara" anlamna gelen Greke "organon" sznden gelmedi mi? Bunun gibi "akl" devenin ayaklarnavurulan "ba", "istikll" bir kyda yalnz bana oturma anlamna gelen "kille". "Kble" eski Anadolu

bolluk tanras"kbele". ite bunlar, bunlarn benzerleri alar boyunca insan istenci dnda ileneilene birer kural nitelii kazanyor, sonra insann bunlara dnmeden uymas, balanmasisteniyor.Bunlarkim istiyor, kim yapyor? ite kiinin bamllndouran kaynakla ilgili bir soru.

Rousseau, doal durumdan yavayava, bir "toplum szlemesi" ne gidildiini sylerken insannbamlla kaydnaklamak istiyordu. Oysa onlarda byle bir toplum szlemesi yoktu, sayszyllarn dourduu alkanlklarn, yaknlamalarn "kurallamas" vardr. "Toplum szlemesi" buolabilir ancak. Rousseau'nun zerinde durduu konu gerekten pek nemlidir, bamszlamaa gidenizgi zerindedir. Onun tartma gtren gr bu "Toplum Szlemesi"ni insan istencine dayamasdr.Oysa alkanlklar istenle balantldeil, balangta istekle, birtakm geici gereksemelerlebalamldr.nsan, kendisini, davranlarnn btnl iinde, ortaya koyarken tadanlam onun varlk

kuraldr. Bu yzden kiinin anlamonu srekli bir devinme iinde bulunduran i davranlarile ddavranlararasndaki uyuma dayalbtnln niteliini tar. Kiiyi anlamortaya koyar. Bu anlamona veren biz deiliz. Bizim yaptmz, ya da yapacamz bu anlamn btnln gzden uzaktutmakszn kavramaktr, insann anlalmasanlamn kavranmasna baldr, insana anlam vereceinisanan, byle bir kanda bulunup trl savlar ortaya atan btn rlar ona kendi dncelerindeyaayan, gerekliklerinden soyulmu"nesne" olarak bakarak ancak. Byle bir kanile ortaya atlan birgrinsann yanndan geer, insananlamak onun davranlarniinde yer alma, onu evreleyen akakaplma gereindedir. Yoksa dtan bakcbir tutumu davranbiimi diye alarak ie koyulan kimseinsanancak dgrn ile anlatmaya alr, insananlamak onu kendince yaamaya baldr.Szgelii bir sanat yaptnanlamak iin ona dtan bakmak yetmez. Onun oluakiinde doru yerialmak gerekir. Bakbir bakma fotoraf ekmektir, insan fotorafekilerek anlalabilecek bir varlkdeildir. Byle bir dnr fotorafn verdii olanaklardan yararlanarak insan tablosu yapmaya kalkanressama benzer; bir yenilik koyamaz ortaya insankendinde yaamadktan sonra. Nitekim Homeros'unyazlariinde en nemli, en baarlolanlartrl trl benzetilerle sslenen kuru anlatlarla doluolanlardeil, azda olsa insankendisince yaadngsterenleridir. nsan duygularn, insaneylemlerini, insanla birlik iinde aldklardr. Baudelaire'nin gc insanyaamaybilmesindedir.Hlderlin'in baarsinsanbtnl ile iir evreninde kavramaya almasdr. Van Gogh yaayangerek insandGauguin'de yleydi. Byk sanatlara bu "byklk" damgasnvuran insana bakmalardeil onu yaamalardr. Bir savata en baarlbulunduunu dorayan, oluu ocuu baktan geirendeil, yendii savalarn lkesini ele geirdiinde yenilenlere karsaygduymasnbilendir. Birbomba ile yz binlerce susuz yoksul, yaama kaygsiinde rpnan kimseleri ii szlamadan ldrmekinsann tadvarlk deerini bilemiyecek lde lgnlk, kan dkclk, aalktr. Bir bakn tariheonbinlerce susuzu ldrmeyi baarsayanlarn, dnce alannda insanla k tutacak baarlaryoktur. Bunlarsylerken yaplan ldrc aralarinsan soyunun ykmyolunda kullanan pek saylbalaranlatmak istiyorum. Yoksa atomu bulan bilginlerin tkenmez almalarninsan soyunu ortadankaldrma amacile yaptklarna inanamyorum, dersem yanldmsanmyorum dorusu. ldrmekbilginin hangi aamasnda alnrsa alnsn bir baardeildir, yleki en ilkel aralarla da, alp atlan birtala da insan ldrlebilir, ldrlyor da.nsana boyuna dtan bakan dnce tutumu an anlayna gre birtakm yeni grlerin

domasna yolaminsan banyeni skntlara sokmutur. Bunlarn en acskiinin bamszlnortadan kaldran, onu kendi dnda yaadsanlan birtakm kurallara balayan grtr. Bu grkiiyi belli bir ak evrede tutsak yapmtr. Doada alabildiine yaayan insan birtakm yasalara balklnmgitgide bu yasalar birer gerek varlk diye benimseme gereklilii ile karkarya braklmtr.Yasa diyoruz, nedir bu yasalar, insanbalayan gizli balar deil mi? Yasalarn en iyileri bile insandavranlarnkstlamyor mu? Toplum adverilen, kiinin dnda kiiye egemen olduu ileri srlenbir nesne karmlar ortaya. Bir de toplum kurallar, toplum koullaruydurmular stelik.

Yasalarkimler yapyor, kimler iin yaplyor bir dnelim. Bir lkede yaayan kiilerin toplumcabir konu zerinde birleerek koyduu yasa var mdr? Yoktur yasalarbelli kurullar yapar, toplumauygular. En byk, en youn toplumlar bile birka yz gemeyen seilmilerin tutsadr. Yeryznnbilmem hangi anda, bilmem hangi yresinde geici olaylarn saladkolaylklarla bir araya gelensekinler yapmammyasa denen nesneleri? Gene yeryznde toplum denen varln alkanlklarn,greneklerini binektaolarak almbir yasa koyma kurulu var mdr? Yoktur. Roma tzesi bunun enkorkun bir rneidir. Bu gn bir ok yasa ona dayanr, kaynanonda bulur. Bunu vne vnesylemekten de geri durmaz. Peki bu koullar altnda Roma tzesi, gllerin (buna seilmiler de

diyebilirsiniz) gszlerden yana grlp, baskile benimsetilmek istenen bir gszden baka neolabilir?

Hangi ulus tek tek yelerinin yaama koullarn, birey bamszln, gznnde tutarak kurmuyasalarn, ya da Roma tzesini almdersiniz? Bu yasactutum insandzen dncesi adaltndabilincine varamadbir tutsakla doru itmitir. te budur iin gerei: insan kendi eliyle bilmedenkendi canna kym, doa iinde yaamaybelli kurallarla kstlam, iin iyzn bilmeden.Uygarlklarn en kt bulularndan biri bir bakma en ykcsbelli yerlere belli kazklar dikmek oldu.yleki yzyllar boyunca bu ballklara bilmeden inanan kii ballk iinde snrlyaamayzgrlksand, ne acklbir sonu.

Kant'n ortaya att, Hegel'in baka bir dorultuda gelitirdii, Max Scheler'in besledii zgrlkanlayyaayan insann yanndan bile gememitik. nsandidik didik ettikten sonra onda yer-kaplamayan. yalnz dnlebilen bir varlk trnn bulunduunu syleyen, adgeen, bilgeler,bamszlyaayan kiinin kendi dillerince gbek adnkoyduklarnesnedolana uygun grm,yleki kiide kii-st bir varln bulunduunu ileri srmekten kanmamlar. Kiinin yer kaplayangcn ortadan kaldran yaatan, gelitiren o insanda kii-st olan yetiye bakalm, insan ban, ya dabeyninin geliigzel bir yerine batrn ineyi. Kii-st varlk ne yapacak. Beyindeki sinir ilmiklerindenbiri kopunca ne duruma gelindii ortada.

Bergson, zgrlk deyince belli bir dorultuda engellerle karlamadan yryen gelime srecinianlyor. zgrl ok gizli bir yerde anlatn durumuna gre "ben" de, "bilin"de, yle balyor ki ensalam llerle Ben'in karsnda dnmeye dalan bir aydn bile nereye vardn, varacan, pekkestiremez. Bergson'un dncesinde pek ak olmayan bir "birikme" vardr, insan belleini bununlaaklyor. Sonra dnyor bellekle Ben'in, Ben'le Bilin'in, Bilinle, Ben'in aklanmasna giriiyor.Baka deyimle insana geliim dorultusu zerinde grnenden deil de grnmeyenden bakyor.

Bylece Roma tzesinin aktarlan yasalariinde dtan balanan insan o tzeyi gelitiren grizgisi zerinde iten balanyor. Roma tzesinin ortamndeitiren Kant-Hegel- Scheler-Bergson gibiduraklardan geen, bir i-insanda yrdn baka deyimle davranlar, eylemleri kstlayan, yasalarndnceye uygulandngrrsnz. Durum aktr, tzenin dtan kurallaan dncenin itenuygulandnbelirleyen bir odak olduunu anlarsnz. Burada, tze dtan, kurallaan dnce iteninsann zgrln elinden aldlar. Bu yarmada yasa koyucularla bilgeler dizlerinin ilmiklerinikoparrcasna kouyorlar, ister yasa koyucular olsun, ister bilgeler, bilginler olsun insanincelerkenbtnln gznnde bulundurmadlar, ona kabuu soyulmu, topraktan aldbesini en uzakdallarna dein ulatracak gten yoksun braklmbir aaca bakar gibi baktlar.nsanyanlgrmenin bir baka tr de insanca olaninsan dnda olana aktarmakla yeni bir

aklama yoluna gitmedir. Bizim Ziya Gkalp'n "maer vicdan", "maar uur" dedii, gerekteBat'dan aldbirtakm kavramlara dayanarak insanca olanla bir baka nesneyi aklamaya kalkmannen grlr rnekleridir. imdi bir dnelim eskiden "itima uur"imdi "toplumsal bilin" dediimiznedir, bize ne sylyor, bunu pek ak ller iinde anlamaya kalkarsak neye varrz, ne elde ederiz?nce kiinin dnda bir bilin bir bellek bir anlayvar mdr? Varsa nerede, ne ile, ne gibi koullaraltnda Vardr? Daha akas, toplum bilinci tek tek kiilerin dnda mdr? Dnda ise bilincin varolmasiin gereken yetenekler, kurallar, koullar nerede ne yolla bulunuyor? Bu konuya baka biradan bakalm. Anadolu'da Snniler, Aleviler vardr. Anadolu bir topluluktur: Trk topluluu, bundanbirer gerek. imdi toplumsal bilin, toplumsalu bu varsa Alevi'lerle Snni'lerin bir kamu zerinde eduygulanmay, e ilgiyi gstermesi gerekmez mi? Gsterilirse Anadolu'nun da toplum bilincistanbul'dan srlmmyd? Padiah, padiahlar bu toplum bilincinin dnda neden kald? Busorularn inandrc, kukudan uzak, ikinci bir soruya yolamayacak lde kesin karlyoktur.Bunlarn karlksz kalinsanca olanla, insandolanaklamaya kalkmann bize olumlu birdavranta bulunmak gibi gelmesindendir.

Grlyor ki insana en yakn olduunu sandmz bir aklama yolu gerekte insandan pek uzaktr.Bu yanlma ikisini ortak bir kavramla badatrmaya almadan geliyor. zellikle Renaissance'tansonra birtakm diri varlklar zerinde yaplan denemeler, incelemeler benzetim (analogie) yolu ile insanaaktarlm(maymunlar, fareler, tavanlar zerinde yaplan aile ilgili denemeler gibi), insan gvdesinindoku-almalarile teki dirilerinkiler arasnda bir balantkurmaya gidilmiti. Bunun yanbandainsan stne genilde deneylere giriilmiti. l ile, dirinin aklanmas, insananlama yolu olamaz,olmadda. l bir kalntdr, btnln, kimliini yitirmitir dpedz. Bu bakmdan lden kalkarakkiiyi anlamaya ynelen grapak bir soyutlamadr. Avrupa'da doan, gelien zdekilik insana

byle bir adan bakmite. Oysa o, insandeil insan lsn aklayan, ya da anlamaya alangerek soyutlaycbir r olmadan teye geemedi. zdekiliin anladkii ile Kant'n , Hegel'indnd arasnda insangerekten ortamndan ayrma bakmndan byk bir ayrlk yoktur. Ayrlkancak aklama grlerindedir. Biri insanyerde, teki gkte gryor. Oysa insananlama onu"yerinde" grmeye baldr dosdoru.nsann, bir varlk olarak, anlambelirtilmeye allrken deimez kurallara balamak istemiler

onu. nsan yeryznn hangi bucanda, hangi anda olursa olsun bunlara uyma gereindeymi.Sanmyorum byle kurallarn gerek olacan, nceleyin aktrenin koyduu kurallar genel geerliktenyoksundur, insan, davranlarile, aktrenin snrlarnizer. Bir kiinin aktresi davranlarnneylemlerinin yarattndan bakasolamaz. Kii soyunun uymasgereken kimi deimez kurallar olsabile bunlarn kaynaeylemler, davranlardr, insanda deimeyen davran aramak yaamdadeimeyen olduu gibi kalan, kiiyi snrlayan ilkelerin bulunduunu sylemektir, insan yaamboyunca ne gibi davranlarla, olaylarla karkarya geleceini nceden kestiremez boyuna. Bu yzdenortaya kan yeni bir olay ister istemez kiiyi yeni bir davrana, yeni bir tutuma iter. Bir nceki olay birgn sonraki olayn zdei olamyacagibi bir gn nceki olay karsnda gerekli olan bir gn sonrakikarsnda gerekli olamaz. Buna kiinin geirdii yaalarbile uygun deildir. Kiinin birbirineuymayan yasreleri bunun en ak belirtileridir.

Birtakm deerlerin deimedii sylenir boyuna. Doruluk, iyilik, erdem, lllk b,g. niceleri.Deerler deimez de yorumlar, onlarla ilgili tutumlar deiir. Byle bir durumda kart sorulardagndeme gelir! deer olduu gibi kalr da yorumlar, tutumlar, davranlar boyuna deiirse deer ne ileortaya kar, baka deyimle deerin varoluilkesi nedir? Deer hangi davrann deimeyen ilkesidiryleyse? Doruluk diyoruz, bunun yaps, z nedir? Doruluun zn, deimez bir deer olduunuhangi eylemler akiinde grebiliriz. Yanltcolsa bile byle sorularn ardgelmez.

Bu sorulara kardeerler davranlarn dnda kendi balarna birer varlktr denecekse, bende:davrann dnda kendi bana olann davranla balantshangi nedenle olabilir derim. Konugrld gibi kolay deil pek.nsann yarattdnceler insan davranlarndzenleyici birer nitelikkazand. Bizim deer adnverdiklerimiz bunlardr ite. nsann ikinci yitmilii bir aktre, bir tzevarlolarak alnmasile balad, insan deimez kurallar ortamnda bir sonsuz l niteliinde alnd.Gerekte byle deimeyen aktre, tze kurallarvar myd? Varddenemez. Kural insann isteminebaldr. Byle olunca da onda bir deimezlik dnmeli. Sonra bu deimez denen kurallarndeimezliini kim koymuortaya dersiniz? Deimezlik olsa olsa doayyneten ilkelerde, ilkelerlekurulu dzende bulunabilir. Doann varl, kendisini bir btn olarak srdrmesi deimezlerebaldr da ondan. nsanda deimezliklerin bulunduunu gsteren kurallar, koullar olursa da yaamtekdzelidir, ekilmez katlanlmazdr demek, insan iin deimezlik kimi yaratmalarnnkurallamasndan douyor. Bu kurallamada srenin etkisi byktr.nsan stne olan bu genel aklamadan sonra, Trk iirinde, zellikle tanrkarsnda, insann,

durumunu, insana hangi adan, bakldngrmek daha yararlolur sannm.Genellikle Divan iiri dnda kalan ozanlardr. Trkiirinde insanele alan. te ozanlarda insan bir

blnmlk, darmadanklk iindedir. Burada incelenen ozanlarda ise, insan bir varlk olarak, kendiniTanrkarsnda tutabiliyor. Ben de "varm" diyebiliyor. Blnmlkten kurtuluyor. Tanrkarsndabir btn olarak duyuyor kendini. znde tanrlk bir gcn yaadna inanyor. Kimliinin, kiiliiningenel snr izgilerini belirlemenin bilincine varyor. Ozan, benimsedii, inandtanrykendi zndenyaratm, onun soluunu soluunda, scaklnscaklnda duymutu. Bu iirin tanrsinsan bakl,k gll bir Tanr'dr. Boluklarn tesinden insan yreklerine korku salan gz kanl, eli bakltanrdeil...

Bu ozanlar bilinlidir, ne yaptklarn, ne sylediklerini ok iyi biliyorlar. Tanrdan daha ok insanngerek olduunu syleme gcn yreklerinde buluyorlar. Kaynanere olursa olsun, etki neredengelirse gelsin Trk iirinde insanbir deerler varlolarak tanrkarsna koyan ite bu yazdaincelenen erkiilerdir.

Bunlar ne yazk ki niversitelerimizde okutulmazlar. Grevi "edebiyat memuru" olmaktan teyegeemeyen birtakm yksek retim yeleri, bunlaranlayacak, anlatacak olgunlua, bilim bilincinevaramamdaha. zellikle felsefe konusunda en yaln bilgilerden bile yoksun olan bu retimyelerinde sorunlatrma bilinci gelimemitir. Edebiyat, ayaklaryerden kesilmi, insan eylemleridnda tkenmez gevezelik diye anlayan, rencilerin almalarnadlarnbile anma inceliinigstermeden, kendi emeinin rn imigibi bastran, bastrdklarngene rencilerine satan, onlarn

srtndan geinen "tccar edebiyat memurlar" Trk iirinin niteliklerini, anakaynaklarn, temelsorunlarnbilmekten, bildirmekten yoksun birer yaratktr. Onlar bilgiyi bir smkl bcein srtndatadkabuk gibi yklenip gezmeyi bilimcilik sayarlar.

Eskileri, ilerine geldii gibi okutan, rencilerin prl prl gzlerini karartan bu dzmecebilginlerden gelecee ne kalacak. Bu "kavanoz ulemas" bir gn yaptnn zntsn duyar, acsneker.

rencilere k diye karanlklarn youn bulanklnveren, gerein dnda bir salyangozduygusuzluu ile yaamaybeceriklilik sayan bu bilinsiz sr birgn ettiinden bulur.

TANRIYA KAFA TUTUUN ANLAMI

Trk iirinde tanrya kafa tutudeyimi, onun varlntanmamak. yok olduunu ileri srmek, ya dayokluuna inanmak anlamna gelmez. Szcklerin rkt anlamkarsnda soukkanldavranmayunutup konuya yzeysel bir inan tabanna oturtarak yozlatrmann, saptrmann gerei yoktur.

Tanrya kafa tutuu, onun varlkarsnda ozann ekinmeden birtakm i rpertilere kaplmadankendi varlnileri srmesi tanrya "senin gibi ben de varm" diyebilmesidir.slm dininin douundan sonra. Dou dncesinde insan, tanrkarsnda btn kimliini,

kiiliini yitirmi, glge-varlk durumuna dmtr. Bu din, insanbtn yetenekleri elinden alnm,bamszl, zgrl snrlandrlm, yapmasgerekenler daha nceden "kitab" ile kendisineverilmi, bir durumda dnr, ortaya koyar.

Dou insanne yapmasgerekirse nceden kendisine verilmitir.nsan kendi snrlariinde, varlbirtakm koullara balanmbir "nesne" olmaktan teye geemez, insan bir "kul"dur. znden,gereinden, "kopmu"tur, z yurdundan ayrlmtr.

Dou dncesine gre insann z-yurdu iinde yaadmz bu evren deildir, insan burada birsonu bilinmez konuktur, geicidir. Gerek olan tanrdr, insan tanrnn kendi gnlnn uyarnca, birbakma cannn skntsngidermek iin yaratt, ortaya koyduu bir "sulu" varlktr. Dine gre"yaratlm"tr. Tanr, btn yaratlmlarn stnde, onlara btn alanlarda buyrultular salan, "lehv'imahfuz" denen yerde yapacaklarileri, balarna gelecek olanlar, belirlemi, yce bir varlktr, onunvarlkarsnda ne varsa birer glge olmaktan teye geemez. Dahas, tanrsal varlk karsnda "insanvarl" szkonusu edilmez.

Bir insan, kendi varlk snrlariinde bulunduu srece, btnl ile Tanrya baldr, insanntanrkarsnda en nemli grevi, ona tapnmak, yalvarmak, vgler, yaknmalar dktrmek, btnbana gelenler yznden tanrya "kr" etmekten, arbir "tevekkl" iinde tanr'nn buyurduklarnagnlden "rza" gstermektir. yle ki: "hayrihi min-allah-utl" -Btn iyilikler tanrdan gelir- der insanda ktle sra gelince: "errini minel-insan, ya da minel-nefs" demek geriliini duyar. Bunun anlam:iyilikler tanrdan, ktlkler insandan gelir demektir. te yandan iyiliklerin de, ktlklerin de tanrdangeldiini ileri sren kaynaklar vardr.nsan, btn varlile tanrya balanmken, btn tutumlarile kendini onun isteine, dileine

adamken, kt kavramaltna girebilecek eylemlerin kendisine ykletilmesi karsnda da kkl bir"rza gsterme" anlay, inanciinde bulunmasyznden, znn dna kmdemektir. Budurumda insan sorumsuzdur. Btn eylemlerin yaratcs, ortaya koyucusu tanrise, insann "ceza"grmesi, dinin yapsna sokulmubir "hakszlk"tr. Ballklara vurulmubir kimsenin davrantankarsnda zgr dnce gcnn bulunduunu sylemek, insan kavramile, insan bamszlile pekde ba-datrlamaz.nsan, yaratlmise, kendi elinde olmadan, kendini bilmeden, baka bir gcn istei, eylemi ile bu

evrene gelmise, yapacailer, gene onu yaratan, snrsz bilgili, sonsuz grl yce varlk eliylenceden belirlenmise, sorumluluk dncesinden sululuk duygusundan yoksundur, insana gelecekteceza vermek doru deildir.nsan ya yaratlmamtr, btn eylemlerinin, davranlarnn yapcskendisidir, kimsenin onun

iine kartmartyoktur.Yaptklarndan sorumludur. Ya da yaratlmtr, yce bir gcn buyruualtndadr, yapaca, yaptbtn iler daha nceden belirlenmitir, kendisine "verilmitir" yleysesorumlu deildir. nsann yarsile Tanrya yarsile evrene, ya da kendi elle tutulur, yerkaplaycvarlnn niteliklerine balan, onun ortasndan bir karpuz gibi blnmesidir. Yeryznde byle birinsan yoktur, insan kendi eylemleri iinde blnmez bir btndr.

Dou dncesi, insanbir btn olarak tanmaz, benimsemez. Ona gre insan "blnm", kendielinde olmayan nedenlerden dolay, balanmaz bir "su" ilemi, cennetten kovulmutur. branidininden gelen, Kur'nn zne dein ileyen, bu grinsanaklamaktan uzaktr.slm dini, insann varlnaklama bakmndan ileri saylacak bir dnce, bir gr, bir anlay

getirmemitir. Bir bakma btn dinler iinde, insanen ok snrlandran, belli koullar, saylkurallaraltnda -bamszlktan, dne -davranzgrlnden yoksun olarak, yaamaya doru iten, onu skballklara vuran, en ok ezen, baskya alan da gene islm dini olmutur. Bu da dinin yapsnbiimlendiren douyerinin doal durumundan dolaydr.eriatn dediklerini tpatp yerine getirmeyi grev edinen, bir insann yirmidrt saati iinde,

kendinin olan, kendi istei ile, kendi gnlnn uyarnca yapabilecei bir iyoktur, insan denen varlkislm dinine gre "mczat-mkafat" (cezalandrmalar-dller) arasnda, braklmbir nesnedir, dahadorusu bir aratr.nsan toplum iinde zgr bir varlk olmaktan karlm, daha ok balantlar varldurumuna

sokulmutur. Tanrkarsnda insann bir "sz hakk" yoktur. Ortaa'n birtakm dnrleri, diningetirdii bu boluu "tefsir", "erh" gibi bilim-daklamalarla doldurmaya almsa da baarlrnler ortaya koyamamlardr. slm bilgeleri, zellikle Frbi, bn Sina, bn Rd, Gazali, gibilerinileri srd grler insanaklamaktan, zgrle kavuturmaktan pek uzaktr. Gerekte ama,yazma, aklama, geniletme gibi anlamlarieren "erh", "tefsir" szckleri soyuttur, retici deildir.

Dinlerin, us ilkelerine karkarak, insana uyguladbu ar basklar, bu ezici ykler alarn akiinde daha da arlam, insan bunlarn altnda bir "ezilmivarlk" durumuna drlmtr.te bu arlklar, basklar ortamnda birtakm ozanlar, kendilerini tanrkarsnda, bir atlm yapma

gerei ile, sorumlu duymulardr. nsann kendini bamsz bir varlk olarak anlamas, varlnnbilincine varmasile balamtr.

Dou insaniin "ben varm" demek, tanrya karbir direnianlamtar. Eski Dou insanna gre(slm Dou) ancak tanrvardr insann varlonun yannda bir yokluk kimlii, nitelii tar.

yle ozanlar kmtr ki, kendi varlklarnn bir "yokluk" olduunu ancak grnen-grnmeyenbtn alanlarda bir "Tanr'nn bulunduunu sylemeyi ileri lde bir baardiye anlamlardr.

Ben bilmez idim gizli iyan hep sen imisinTenlerde ve canlarda nihn hep sen imisinSenden bu cihan ire'nin ister idim benAhir bunu bildim ki chan hep sen imisin

Bir insan iin bundan daha kltc, bundan daha yz kzartcdnce olamaz. Peki, ortada insanyok da, btnlk iinde evrene yaylmyalnz bir tanrvarsa, byle bir ortamda insann ii ne? nsanntadsorumluluk ne olabilir? nsan istencinin snrlarnereye dein uzar? Bu gibi sorunlarnkarlnDou dncesinde bulmak, aramak ocuka bir i. Dou dncesi bu nitelii ile insannyaayortamnda. onun yokluunu dilegetirmeyi bir baarsaymtr Bindii dalkesmitir dorusuaranrsa.

Tasavvuf kavramaltnda Dou dncesine giren, onun btn bucaklarnkaplayan, ona yeni birnitelik kazandran ilkaYeni-platonculuk'u bile zamanla znden uzaklam, youn bir insan-tanranlamkazanmtr.nsan, tanrkarsnda ge de olsa uyanmaya, onun varlile eortamda, yanyana giden bir

dorultuda bulunduunu ileri srme gcn kendinde bulmaya balamt.

Ol sana senden yakndr sen ana olmaraKesreti ko vahtedi bul m'n- irfangr.

diyen Kaygusuz. insanla tanrarasndaki varlk birliini belirtmekten baka bir nesnednmyordu.

Birtakm ozanlar insanla Tanrarasnda grlen birlii, insann tanrya yaklamasile, ya da insanntanrykendi varlnda yanstmasile ortaya ktnileri srmtr. Kaygusuz Abdal byle dnenbir ozandr.

Trk iirinde tanrya kar"ben de varm" diyen dnce Divan iiri dnda gelieniirde grlr.Divan iirinde byle yiite bir kyoktur. Geri Divan yazmbirtakm tekke ozanlarnda koyu bir

tasavvuf anlay, arlde tarikata ballk bulmaktayz. Ancak bunlarn da gene tarikat iindeeriata benzer kurallar yaratma dncesinden doduu sezilmektedir. zellikle snni tarikatlardabatllk ar basar.

Divaniirinin doduu ortam, ozanlarnn yaadklarevre, toplum balantlarbyle bir kavrayngelimesine elverili deildi... Divan ozanvgler sunacakiinin inancnbenimseme gerei ile, az daolsa, gene karkarya kalma durumunda idi. Bu bakmdan kendine vergi bir grn taycsolmaktan da uzak kalmtr divan ozan. Oysa Divan iiri dnda kalan iirde tanrnn insanda eridiinigryoruz..!

Bu erime insann kiilii yararna doan bir gelimenin sonucudur, insann kimlii, nitelikleri, z-kiilii bu tanryeritme duygusunun iindedir... Buna karlk birtakm Divan ozanlarnda insann tanrkarsnda yok olduunu, silinip gittiini grrz. Baki, Fuzli. Yahya, Nev'i, Nazm gibiler.nsanla tanrarasnda grlen atma en gl rneklerini bizim iirimizde ancak, Divan yazn

dnda, verebilmitir. Bu iir daha kkl, daha salam bir bilgi ortamnda, az da olsa, beslenmesinibilmitir. zellikle tasavvufu olan bu ozanlar, lka'dan gelen bir iir geleneinin rnleriyleyetimitir. Bu rnleri onlar dolaylolarak almbesbelli, dorudan doruya ilkaekinini inceleyecekolanaklaryoktu. O dilleri, o dnce rlarnbilemiyorlard. Gelenek, iinde yaadklarkkl ortam,onlara birok bilgi vermi, yetitikleri evrene ak: evre gelimelerini kolaylatrmtr.lka'n gelitirdii Yeni-platonculuk'un rnleri, dine de ilemi, tarikatlarda kendine elverili bir

yaama ortama bulmu, bylece adan aa, kulaktan kulaa, dilden dile, telden tele kendinisrdrmtr. Saz ozanlarnn tellerinde dilegelen dnceler daha ok bu ilkakokulu grlerininizlerini tamaktadr.

zellikle halk iirinde grlen zllk. dnce bakmndan kkllk, yaama gereklerineyaknlk, bu eski uygarlk evresinin sindirilmirnleri sonucudur, ilkabilgisi Anadolu uluslarnniliine dein ilemi, birok tarikatlarn domasnda besleyici, bytc .gelitirici iler grmtr.

Yunus Emre'den Edip Harb'ye dein gelen uzun izgi zerinde yrdklerini grdmz btnozanlarda bu eski bilgi varlklarnn derin izlerini kolayca seziyoruz, insan ile tanrarasnda kurulagelenilikilerin kaynailkadncesidir.

SLAM DNNDE TANRI KAVRAMI

slm dininin temel kitabolan Kur'n'a gre, tanrbtn varlklarn yaratcsdr. Yerde, gkte nevarsa onundur. Tanrdnda kalan btn varlk trleri, ister canl, ister cansz , isterse bitki olsun,yaratlmtr. Tanrdan baka ne varsa erge yok olacaktr. Tanrsonsuzdur, domamtr,dourmamtr, bir ei, bir benzeri daha yoktur. Tektir. Btn olup bitenleri grr, bilir, duyar, tanr,kavrar, tanrnn varlilksiz-sonsuzdur. Onun balangcolmadgibi, sonu da yoktur. Tanr, btnbilimlerin, bilgilerin stnde bir gcn taycsdr. O. salt gtr, salt ustur, salt anlaytr, salt bilintir,salt ktr. Btn . varlklar ondan gelmi, gene O'na gidecektir.

Tanrbilgeler bilgesidir, bilginler bilginidir, yarglar yargcdr. Onu anlatacak deyim, niteleyeceksz. dnce akmiinde btnl ile kavrayacak bir anlaygc yoktur. Tanrvarldnda tekolan bir nesne daha yoktur. Tanr. btn kartlarn, eksikliklerin dnda, dnda deil stndedir.Olgunluk bakmndan en olgun, en yetkin, en yce, en stn olandr. Belli bir yeri, belli bir zaman akiinde oluu yoktur Tanr, zaman-yer gibi snrlaycilkelerin stndedir. Yerkaplama, zaman iindebulunma, yaratcolan iin deil, yaratlmolan iindir.

Tanrnn grgc btn varlklarkaplar. Evren dzeni iinde olmu, olmakta olan, olacak olanne varsa Tanr'nn isteine, dileine baldr. Tanrnn gc btn varlk trlerini kaplar. Onun gcnnyetmeyecei bir nesne dnlemez bile. Tanriin, erkek-dii, gibi soy ayrlklardnlemez. Onun.insana, yaratlmteki varlklara zg olan bu niteliklerle en kk bir ilgisi, balantsyoktur.

Yaratlmvarlklara balbtn snrlandrcnitelikler, tanriin, birer eksiklik gsterir. Tanr,insananlaygcnn dnebilecei btn niteliklerin tesinde, stndedir. Tanrnn doksan dokuzyce nitelii vardr, insanda grlen btn niteliklerin en yetkinleri tanriin dnlebilir ancak.Tanrnn insana vergi davranlarla, eylemlerle yapbakmndan bir ilgisi yoktur. Bata deyimle, tanrinsan gibi davranma, insan gibi snrleylemlerde bulunmaz.

Kyamet denen, btn insanlarn, teki yaratlmdirilerin lmnden sonra yarglanmak iindirilecekleri gnde, tanren yce yargtr, ilenen sularn karlnyaplan iyiliklerin karl

verecektir. Tanr, kendi bamsz isteine, dileine gre istediine ceza verir, istediini balar.Eskilerin deyimi ile tanr, mkfat-mcazat, (dllendirme-cezalandrma) vericidir.

Hanefi mezhebine gre, tanrbtn eylemlerin, davranlarn esiz, benzersiz bir yaratcsdr. Sznksas, varlk kavramaltnda toplanan, toplanabilecek olan ne varsa, tanrnn birer yaratdr.nsan, tanrnn bir kuludur. Tanr, insanlarn benzersiz, esiz bir sultandr, rabbidir (efendisidir),

egemenidir.brani dininde grlen btn niteliklerin, islm dininde de bulunduunu biliyoruz. yle ki. islm

dininde kullanlan "Allah" deyimi bile ibrani dilinde kullanlan "Eloah" sznden alnmtr. Bunun gibi,ka'be. kble, mira, melek trnden szler de islm dinine Bergama. Habe,brani dillerinden gemitir.Kble sznn kaynaBergama dilindeki Cybele, Hitite Kubaba,brani dilindeki Kabaldr.slm dini bir btn olarak yeni deildir, islm dininde grlen buyruklar da Urukagina-Hammurabi

yasalarndan gelmektedir. Gene. islm dininde grlen hac, kurban, namaz gibi tapnmalar, dineylemleri. snnet kurumu eski brani dinindcn olduu gibi alnmtr. Tanrnn bir oluu, esiz, benzersizoluu dncesi de gene ok eski dinlerde olduu gibi vardr. Bir rnek vermek iin . beinci yzyldayaambir bilge olan Ksenophanes'inu iirini birlikte okuyalm:

Eis theos en te theoisi kai anthropoisi megistosoute demas thnetoisin omoiios oute noemaOulos ora oulos de noei oulos de t'akoueiAll'apaneuthe ponoio noou freni panta kradaineiAiei d'en tauto te menein knoumenon oudenOude metekhestai min epiprepei allote alle..

Trkesi:

Tek bir yce tanrvardr, insanlarla tanrlar arasndaNe dnce bakmndan benzer lmllere ne de gvdeceGrr, duyar, dnr btn varlklar, btnce.Ynetir ne varsa dncesi bilmeden yorulmak nedir,Kmldamaz bile, kalr olduu gibi boyuna,Baka bir yere gitmek de pek yakmaz ona...

Aayukarbtn felsefe tarihlerinde grlen bu yazlar,lka'n tek tanrcdncesine bir rnekolmutur. (BunlarWaller Kranz'n "Antik Felsefe" adlkitabnSuat Y. Baydur eliyle yaplanevirisinden alp. A. Weber'in "Felsefe Tarihi"ndeki Grekesi ile karlatrdm). iir epey uzundur,aayukar, islm dinindeki tanranlayna uygun gelen niteliklerinden sz etmektedir.

Bu gr, alarn akiinden szle szle btn tek tanrcDou dinlerine gemiolabilir.Tektanrclk kavramn, eski Msr dinlerinde de grmekteyiz. Bunlar dinler tarihi bakmndan oldukailgin, zerinde genie durulmasgereken konulardr. Dinler tarihi bakmndan yaplacak bylesiincelemeler sonunda , insan dncesinin, bir birinden ok ayr, ok uzak lkelerde bile, Tektanrcanlayna doru kaydortaya kar.

oktanrclktan tektanrcla kayan insan dncesinin, son inan dzeni olan, tektanrcanlayzerinde donup kalacaileri srlemez. Byle bir gr, insan dncesinin, varlk anlaynngelimesine de, yapsna da olduka aykrdr.te, tarih alariinde btn evrene Tanryaratan Anadolu topraklarzerinde, yeni bir anlayn

domasngrmek, Tanrile insan arasna konan derin uurumu insann yararna ortadan kaldrmayadoru giden gr kavramak, yaadmz topraklarn yerlileri bulunmamz bakmndan bize gelmibirsevin vermektedir. Tanrlar insan anlaygcnn, insan yaratcdavrannn birer rndr. Aradangeen uzun sre insanevirmievirmikendi yarattklarnn tutsayapmtr? Anadolu dncesi bututsaklortadan kaldrmaya alan en atlgan, en yrekli bir bilgi rndr, verimidir. Bugn yznnen uygar bucaklarnda bile Tanrile insan arasndaki yap, grn-birliini eski Anadolu-ozanlarncaileri sren olmamtr. Bu yolda nice yiitlerin balarnseve seve verdiklerini ilerde bir bir greceiz.Anadolu ozanlarnn, en byk baarsda bu olmutur, denebilir kansndayz.nsann, tanrya kafa tutuu bu grn, uygarca bir anlayn szle dilegetirilmesidir.

Bir ben vardr bende benden ieru

diyen Yunus Emre, Trkiirine en gzel insan buluunu balamtr bizce.Gene Yunus Emre, Batdncesinin zgrle kavumaya balamasndan alarca ncedenunlar

syleyebilmenin tadna varmtr:

ster idm Allahbildm ise ne oldAlardum dn- gn gldm ise ne oldrenler meydannda yuvarlanur top idmPdih evgnnda kaldum ise ne oldrenler sohbetnde deste kzl gl idmAldum ele geldm soldum ise ne oldAlimler ulemlar medresede buldsaBen harabat inde buldum ise ne oldit Yunus'iit yine del oldhorenler ma'nisine taldum ise ne old

Buiir, insan dncesinin en olgun bir yemiidir, insanla tanrarasna konan katuurum ortadankalkyor, insan kendinde buluyor aradtanryda kma, varlnn snrlarn, ama gereiniduymuyor bile. Burada, beni ok duygulandran, bayan rencinin "Yunus tanrda eridi" biimindedilegetirilen dncesi yoktur. Tanr, Yunus Emre'nin yreinde erimi, onun zne karmtr.

Yunus Emre'nin dilinde yeni bir nitelik kazanan Tanr, ondan yzlerce yl nce yaayan,Ksenophanes'inkine benzemez, ondan daha insan, daha sevimli bir tanrdr. Tanrnn insann iindeolmas, insann zne girmesi, grbakmndan en ileri bir durumdur. Doaya dntr.

Yunus Emre, iirini yoururken inand, btn gnl ile, gz ile balandTanryda birlikteyourmutur. Bizimle bir olan, soluumuza karan scaklmzda scaklnduyduumuz bir tanrgetirmibize. Tanrlar, insanlardan uzaklatka kendi zlerinden uzaklarlar, glerini yitirirler

Yunus Emre'niniirinde grlen bu akl, bu seik tanranlaynDivaniirinde bulamyoruz.Divan iirinin tanrsda ozangibi, gereklerin dnda, iibokavramlarn zndedir. Ne bykmutluluktur bir insann tanrsnitii su ile imek, yedii ekmek kokulu ekmekle yemek.

Tanrile insan arasndaki yaknlk ilikileri gnmze dein srp gelmitir. Ancak bu geliDivaniiri yolu ile olmamtr. Divaniiri dnda kalan, boyuna kmsenen, iri balDivan ozanlarnca alay,konusu olan halkiiri iinde olmubu scak yolculuk.imdi aradaki ayrlgstermek iin bir de Yunus'tan yzlerce yl sonra gelen onaltncyzyl

ozanlarndan Hakani'nin Tanranlayngstereniirini okuyalm:

Hamd ol Allahaki yektadr olDahi tvn ve danadr olAna mahss-u msellemdir hemM-be-m cmle umr-i alemMutasarrf odur eyaya tammNe has arada hergiz ne avamKemter ihsani sadet tacTcdaran-cihan muhtacBir olur eyleyecek adli zuhurDer-i ltfunda Sleyman ile mrNutk-i hl ile rumz-i eyaZlcell oldn eyler imaFeyz-i in'amkomaz kimseye aOl mberr ana dnya muhta

Bu iiri, Hakani'nin pek nl bir kitabolan, peygamberin niteliklerini, zelliklerini, yaayileilgili ynleri -az da olsa- konu edinen, "Hilye-i Hakani" den aldm.iir epeyce uzundur.imdi, Yunus Emre'nin daha nce okunan iiri ile bu karlatrlnca, tanykendi znde bulanla,

dta, insan elinin uzanamayaca, gznn gremiyecei yerlerde arayan Hakani arasndaki kkl

ayrlk kolayca gsteriyor kendini. Aklama bile gereksiz bunlar. Hakani bize ok daha yakn bir adayaam, dili, dncesi bizim deil. Yunus Emre zaman bakmndan bize ok uzak. Oysa kendi de,grleri de iimizde duyuluyor scascana. Oysa, o, bu zl tutumundan dolayyerilmi, knanm,iirleri yasaklanmtr.

TANRI KARISINDANSANIN DREN

Trk iir dilinin kurucusu, Anadolu Trkesi'nin ilk iirlerini yazan bir ozan olarak bildiimizYunus Emre, dilinin yumuakl, duygularnn ar-duruluu iinde kendini gsteren kendi varlnnbilincine varan ilk aydnmzdr.

Yunus Emre,iirinin btn ile dinine, geleneklerine, inanlarna balbir ozandr. Tanrkarsndasilinmi, kendi znden uzaklam, tasavvufularn deyimi ile tanrda yok olmubir ozan deildir.Tanrya inanmbir kimse olarak, soru sormasnbilen, soracasorularn lsn kavrayan bir ozandrYunus Emre.

Y ilhi ger sul itsen banaCevabum ibudurur anda sanaBen bana zulmeyledm itdm gnhNeyledm nitdm sana ey pdihGelmedin didn hakuma kem deyTomadn didn asa Adem deySen ezelde beni si yazasnToldurasn leme vzesinBen mi dzdm beni sen dzdn beniPr ayb nie getrdn ey GaniGzm aub grdm zindan iiNefs- heva pr dolueytan iiHabs iinde lmeyeyin diy aMsml-u murdar yidm bir iki kaNesne eksildi mi mlknden sennGedi mi hkmm ve hkmnden sennRzkunyiyb seni a mkodumYe yiyb ynuni muhta mkodumKl gibi kpri gerersin ge diyGel seni sen tuzaumdan se diyKl gibi kpriden adem mi geerYa der ya tayanur yahut uarKullarn kpri yaparlar hayr inHayrbudur kim geerler seyr inT gerek bnyadmuhkem ola olOl geenler ayda toryolTerazi korsun hevaset dartmaaKasd idersin beni oda atmaaTerezi ana gerek bakkal olaYa bazergan tcir- attar olan gnah murdarlarn murdardrHazretinde yaramazlar krdrSen gerek ltf ile. anrtesinPes ne hacet murdar aup darlasnAydursun kim sen oda urayumirkn bir denk artuk ise greyimerri azatmak elnde hayrokHayr in itmek del mi hayrokSen temaa klasn ben hoyanam

Haa lillah senden ey Rabb-l-enmSen basirsin hod bilrsin halmiPes ne hacet darlasn a'malmiGemedi mi intikamun ldrbrdb gzme topratoldurubHi Yunus'tan dedi mi sana ziyanSen bilrsin ikr v-nihanBir avu topraa bunca kyl- kalNeye gerek ey Kerimi Zlcell

Yunus Emre buiirinde tanryau sorularsoruyor:"Ey tanrm, ben kendime acektirdim, tatlcanmskntlara soktum, bunlardan sana ne, neden

bana bir de sen ceza vereceksin, beni aclara atacaksn? Sen, bana iyi adam olamadn, benim karmasulardan syrlm. prl prl bir kimse olarak gelmedin. diye beni sularsn. Oysa beni sulu yaratan,alnyazmdaha nceden belirleyen, beni sana karkoyucu bir nitelikle var eden gene sen deil misin,senin yarattn insann sence sulu olmasnedendir? Benim yaptm iler iinde utanlacaklar varsa,beni onlaryapacak nitelikte yaratan gene sen deil misin? Gzm kapkaranlk, iinde eytanlklar,uygunsuzluklar, ktlkler dolu bir dnyaya atmda, kendimi gnahlarbiilmikaftan olarakbuldum, bunlarda yaratan sensin de beni niin sulu tutuyorsun kendi yarattn eylemlerden dolay?Sen, kyamet gn btn ktlkleri ortaya koyup tartacaksn, onlara gre sular vereceksin.Ktlkleri ortaya koymak senin byklne yakmaz, bunlarbrakman gerekir. Ben. seninvarlklarndan ne aldm, neni eksilttim, egemenliini mi elinden aldm, szn m getim szmle? Senia m, susuz mu braktm? Kldan ince kpr yapar da dersin ki: Ey kullarm gelin gein. Oysa kl gibikprden insan geemez. Umas, ya da dmesi gerekir. Sonra kpr bakalarnn ktl iin deil,iyilii iin yaplr. Senin kprn iyi bir kpr olmasa gerek. Bir de ktlkleri tartmak iin leinvarm. Bunu ancak bakkallar, bir de al-verile uraanlar yapar, sana yaramaz bunlar. Seninbyklne btn sularbalamak, grmemek yarar. Ben, bu yaptklarnn bir tekini bile, senin birtanrolarak, yceliine yaktramyorum dorusu."

Yunus Emre'nin szleri, dndkleri, sorularbu ller iinde srp gidiyor. Buna birtakm yararsoftala karyaplm, ileri atlmbir dncedir diyenler olacaktr. Oysa burada sralananlarnou Kur'anda geen, ileri srlen grlerdir. Softalk bunlararlde ileri gtrm, ekilmezduruma drmtr. Yoksa Kur'anda olmayan dnceler ortaya atlmamtr. Kur'an'da ne varsa softaonu sylemiarla vardrmtr.

Kalkm gn, srat, gnahlarn hesabnvermek, cennet, cehennem gibi nesneler Kur'ann birokyerinde gemektedir.

Yunus'un buradaki tutumu, davraniyiden iyiye Tanrya kardr, tanrda grlen, Tanryayakmaz tutumlarn ortaya konuudur.

Yunus Emre'nin iirinde dilegelen ana dnce, btn eylemleri Tanreliyle yaratlmbir insannsorumlu tutulmayacadr, insan, ancak bamsz davranlarndan, zgr eylemlerinden dolaysorumlututulabilir. Btn devinmeleri daha nceden, yaratcyce bir g eliyle belirlenmi, snrlanmbirinsan iin su sznn kullanlmasda yersizdir, anlamszdr.nsanTanryaratm, ona btn yetenekleri vermi, sonra zgrln elinden alm. Bunun

arkasndan da insaneylemlerinden sorumlu tutmu. Burada grlen "insann sululuu" dncesi,anlaylbir kimseyi eni konu dnmeye, suun, sorumluluun kaynaklarnaratrmaya dein itecektir.

Dnen bir baiin gz kapalyaamak, srtna ykletilen ykn ne olduunu sonradan taycsolmak gibi insana yakmayan bir durum benimsenemez, insan, soru soran, soru sormaybilen,sorularna doyurucu yantlar, inandrcaklamalar isteyen bir varlktr.

Soru sorma, dnen, aratran, irdeleyen insann kiiliiyle, kimliiyle skbir balantiindedir,insan sorduu srece vardr, kendi varlk bilincinin aydnlnda davranlarnlecek durumdadr.Soru yetkisi elinden alnmbir insan iin yaamak bakalarnn bindii arabayekmekten dahakltcdr. Yunus Emre'de bu soru sorma bilincinin varlnbuluyoruz. O, tanrykendi iindearadgibi, karsna alp sorguya ekmenin tadna da varyor. Tanrya soru sormak onunla e-varlkortamnda bulunmak demektir. Soru, tanrile insan arasnda korkutucu uurumu ortadan kaldrr. Tanrile insann birbirine yaklamasn, kaynamasnsalar. Byle bir kaynama ortamnda tanr, dinlerinbildirdii korkun ktlktan syrlr, gerekten sevilmesi gereken yce bir varlk nitelii kazanr.

nsan, tanry, kendi banskntya sokmak, bamszlnortadan kaldrmak iin yaratmtr.Yunus Emre'nin dilinde tanr, bilinli varln derinliinde yan yaratcbir gtr. Sevilmesi gerekenbir yaama-erkidir.

Tanrnn tadkorkutucu nitelikler daha ok insan soyunun, dnce bakmndan karanlkalarn rnleridir.

Yunus Emre. bu iirinde, tanrile konuan, ona yaknlatramadniteliklerden syrlmasgerektiini aklamaya alan bir tutumu ortaya koymaktadr.

Tanrkarsnda insann "ben de varm" demesi tanrtanmazlk deildir. Gerek tanrtanmazlkbtn ktlklerin Tanrdan geldiini sylemek, insantanrnn smskbalara vurduunu, aspkeseceini, btn eylemlerine kartnileri srmektir. Yunus Emre, bu ikilii, bu kkl ayrlbirrpda ortadan kaldryor, Tanrkarsnda kendi kiiliin ortaya koymasnbiliyor.

Canlar cannbuldum bu canm yama olsun

derken, kendi znde yaayan gerei dilegetirmektedir. Yunus. Tanr, insann dnce gc karsndabir soru yamuruna tutulunca, ister istemez eylemlerinin snrlarnortaya koyar. Yunus, iirinde buanlayasndan kalkarak, tanrysorguya ekiyor.

Sen ezelde beni si yazasnToldurasn leme vzesin

derken, insann kendisine elinde olmadan ykletildii ileri srlen eylemlerden dolaysuluolamayacan, suun alnyazsnda olduunu ileri sryor, insan, ona gre sulu deildir. Su. bamszdncenin sonucudur. Bamsz olmayan insan iin su dnlemez.te Yunus Emre'nin sorusu bugl gerei ieriyor, kiiyi bir isten varldiye gryor. Yunus Emre'ye gelinceye dein. Trkiirinde byle ar basan bir soru ile, Tanrkarsna kan olmamtr.

Rzkunu yiyup seni a mkodumYa yiyup ynni muhta mkodum

Burada, insana yaplan ktlklerden, yersiz sulamalardan dolayTanrya yneltilmizl bir soru.sorunun arkasnda yrek scakltayan bir knama vardr, insan bunun bilincine varmadan gereinikavrayamyor. Yunus'un ortaya attsoru bir bakma, Tanrya ykletilen eylemlerden dolaykiininsulanmamasgereini sergilemedir.

Gemedi mi intikamun ldrprtp gzme toprak doldurub

Burada, dinin ktler elinde nereye dein gtrldn, tanrya ne gibi kt eylemlerinykletildii dilegetiren anlamn yannda, birde tanrdan yaptilerin nedenli yakksz olduunusorma vardr. Yarattn bir insankendi suu olmadan ldr, dn gzne toprak doldur, canna oku,lsn de yattyerde brakma. rt, yak, aclara bo, srndr. Btn bunlar bilinsiz bir hncn,azgn bir fkenin belirtisidir. Bir tanriin bunlar ycelik deil aka kklktr. Tanr almaz, almak gsz kimselerin iidir. Btn varlklara, olaylara, eylemlere, davranlara, dncelere egemenolan yce bir tanrnn bunlaryapmasinsann kolay kolay benimseyecei nesne deildir. Tanrbunlaryaparsa bizim de ona sormamz, kaynaklarnda yatan ilkeleri, nedenleri-sularn, sulamalarn-aratrmamz gereklidir.

Hak cihna doludur kimsene Hak'kbilmezAnsen senden iste o senden ayru olmaz

diyerek, tanrnn evrende, insann znde olduunu ileri srmekten kendini alamaz. Bu dncelerinkkeninde, eski dinlerin insan-tanranlaysakldr.

Tanr, gerek bir varlk olarak insann dnda deildir. Arada gsterilen uurum uydurmadr.

Yunus Emre'de tanrya dn, insana varla balar, insann kendini bulunca tanryda bulmuoluyor, insan tanrda yok olmu, bir varlk deildir.

Tanr, kendi gereini insanda bulmutur dpedz.Yunus Emre'nin adaolan Mevln'da ise durum bakadr. Mevln. btn varlk dzenini

tanrda bulur, insann dna kar. insan zn ayrdt yurduna kavumann tkenmez zlemiiinde grr, duyar. Mesnevi'nin ilk dzenleri bu zlemi ili bir deyile dile getirir.

Kez neyistan ta mera bebrde endEz nefirem merd- zen nalde end

Beni kamlktan (yorumculara gre tini gerek yurdundan. Tanrlkesinden) ayrdlar, bu yzdeniniltimden kadn-erkek alayp durmaktadr.

Aklamalarla Mesnevi'yi anlatmaya alanlar, burada "ney" sznden "insan tini"ni "kamlktanda "tin lkesini" anladklarnsylerler.

Mevln'nn bu gr yeni deildir, znde Yeni platoncu dnce vardr.Ortaainsannn inanckendini kimlikten, kiilikten yoksun klan bir ortamda domu, gelimitir.

Bir ozann, bir dnrn tanrkarsnda, kendi-varlnileri srmesi, "ben de varm" demesi, oklukbalanmaz bir su saylmtr. Bu durum yalnz islamda deil Avrupa'da da vardr.

Yaadtoplumun, yetitii ortama: ok ilerisinde bir varlk gr olan HallacMansur'unldrlmesi, anamasndan dolaydr. Mansur'un dncesine gre insanla Tanre-varlk ortamndabulunur, arada nemli saylabilecek bir ayrlk yoktur, insan Tanrile, Tanrinsan ile birdir, zdetir,yanyana, iiedir. Onun:

Beni ldrn beni ldrnYaamm lmmdedirlmm yaammdadrYaammda lm, lmmde yaam vardr

diye Treye evirebileceimiz bir drtlnde sergilenen inanctanryla insan arasndaki ayrlortadan kaldryor. Onun, yaadan anlayna gre, bu dnce ok ileri aamaya varmtr.

Dou dncesinde dilegetirilen "dost" sz insanla Tanrarasndaki birliin, yaknln en akbelirtisidir, insan, tanrile birleince, kendi yerkaplaycvarliinde tanrybulunca, ereine ulamsaylr.

Tanrile insanbirletiren en gl eylem "sevgi"dir. Sevgi insan"dost" ile eortama, eit yaamadzeyine getirir.

Cmle alem terkin urub ben dost terkin unmazamAndan aynbuuk sat ben anszn durmazam

diyen Yunus, kendi varlnda bulduu blnmez, ayrlmaz zn ne olduunu, ne gte bulunduunuaka ortaya koyuyor.

Dost elinden lr isem hi gmansz ger gelem

dosta ulamakla lmszle kavumann ak bir anlatmdr.

Bu cihana gelmedin m'auk ile bir idmKulhuvallahifatlu bir b-nian nur idm

"Bu evrene gelmeden nce sevilenle birdim, zmz birdi, "syle tanrbirdir" niteliini tayanlagrlmez, anlatlmaz birktm ben"...

Bu szlerde insann ister evrene gelmeden nce. ister evrene geldikten sonra olsun, tanrile birlii,eyapda olduunu dile getirmektedir.

Dost, insann btn varlile balandbir baka varlktr, insan kendini onda, onu kendindebulmann sevinci iindedir. Daha dorusu, dost insann yarsdr, varlndan ayrlmaz bir yandr. Dost,sevgili, canan, yr gibi deyimler Trkiirinde tanrile birlikte olmann birer belirtisidir okluk.

Kimi edebiyat tarihilerine gre, ondrdnc yzylda yaambir ozan olan Kaygusuz Abdal,ylediyor:

Ycelerden yce grdmErbabsn sen koca TanrAlem okur kelam ileSen okursun hece tanrm

Asi kullar yaratmsnVarsunyle dursun deyuAnlarkoymuoradaSen kmsn uca Tanr

Kldan kpri yaratmsnGelsn kullar gesn deyHele bizyle duralmYiit isen ge a Tanr

Bu iirde derin bir ililik vardr. Bu ililiin arkasnda insanznden vuran bir de direnme varayrca. Ozan, dinlerin insanlar iin varlnileri srd birtakm br dnya sulamalarndilegetiriyor.

Sulu kulu kendisi yaratan bir varln, yarattklarndan yeniden hesap sormas, insan anlayilebadaacak bir eylem deildir. yle ya Tanrnn sonsuz gc, yetisi, bilgisi insanlarsu ilemeyecekbir durumda yaratabilirdi.

Tanr, sonsuz bilgisi ile, insanlarn kl gibi kprden geemeyeceini pek iyibilir. Yok, Tanrnndncesi dorudan doruya insanlarcehenneme atmaksa kprnn gerei nedir.

Kaygusuz. "yiit isen ge a tanr" derken, daha kkl bir dnceyi dile getiriyordu: Ey Tanr, klgibi kprden geilebilirse, gel ge de grelim seni. Burada, insann tanrkarsnda derin bir direniiseziliyor. Bu dnceyi Batda ok sonraki yzyllarda bulabiliyoruz.

Ozan Kaygusuz'u Tanrnn karsna karan temel neden, dinin koyduu ekilmez baskdr. Dinadna birtakm iinden klmaz eylemlerin varln, insann erge bunlarla karlaacanortaya atandonmukafalar, biraz dnme gc olanbyle bir direnie itiyor.

Kaygusuz, belli bir yerde tanrya "hayr" diyor, bu kkl direni, bakaldrgcn kendindebuluyor.

Bu dncenin znde, insann kimlii, kiilii sakldr, insan bir yerde ayaa kalkp "olmaz"diyecek bilincin taycsolduunu gsteriyor.

Buna benzer bir direnii Yunus Emre adna sylenen, Molla Kasm adlbirinin olduu da ilerisrlen u ikilikte gryoruz:

Srat kldan incedr kltan keskincedrVarub anun stine saray kurasum gelr

Bu gr, Kaygusuz'la eortamda bulunan bir bilincin rndr dpedz.

NSANIN KENDNTANRI SAYII

Dou dncesinde insan ile tanrarasnda bir uurumun bulunduu, tanrnn insanznde erittii,buyruu altnda bulundurduu ok sylenegelmiti. Dine ok uygun gelen bu grne karkanlar,arasnda kiinin tanryla zdeliini ileri srenler, insann, Tanrolduunu syleyenler az deildir.HallacMansur'un ortaya att"Enelhak" (Ben tanrym) gr hzla yaylm, benimsenmi, alarnakiinde serpilip gelmitir.

Yunus Emre'den yzyl sonra gelen Seyyid Nesim de Mansur'un atrsrdrerek "Enelhak"gr zerinde direnmi, bu yolda cannbile vermitir.

Mansur enelhak sylediHaktr sz hak syledi

"Mansur ben tanr'ym dedi, bu sz dorudur, doru tanrsyledi", derken insanla tanrarasndakiuurumu bir rpda ortadan kaldrmtr, insan, bir tanrdr, ya da tanrbir insan kimlii iinde dinigstermektedir, anlamna gelen bu dncesi ile Nesim daha yiite bir direnite bulunmutur.

Nakkabilindi nakiindeL'l oldu iyan Bedahiinde

"Nakyapan yaptnakn-oyann-iinde bilindi, l'l denen krmzinci de -deerli ta- doduuyer olan Bedahili iinde grnd"...

Burada "nakka" sz ile dilegetirilen tanrdr, oyayyapan, evreni ssleyip bezeyen, demektir."Nak" ise, oya anlamna gelir. Evrenin kendi demektir. Tanr, yarattevrende bilindi, dolaysylaTanrevrenin iindedir, evrenle birdir. Deerli bir taolan "l'l Bedahilinde grn gibi Tanrdadonatt, ssledii evrende gzle grlr, elle tutulur oldu. Dizelerin yaygn yorumu byledir, buyoruma karkarak yanllnileri sren olmamtr.

Bu grkarsnda, tanryevrenin dnda, dinlerin anlattbiimli dnmenin yeri yoktur.

Adem deli Hak oldu bilgilMescid-i hakyka secde klgl

"Artk iyi bilki insan iyice Tanroldu, sen de gel gerein nnde eil, ona tapn".Nesimi'nin burada sylemek istedii aktr, insan bir Tanrdr, tapmak gerekirse insana tapmalyz.

Evrende ayrlk yoktur. Tanr-evren-insan bir btnlk iindedir. Birbirinin yannda, karsnda deildir,insanla tanrsuyun iinde eriyeneker gibi eriyip birbirine karmtr. Onlarartk ayrdnmek eldedeildir, doru deildir dpedz.

Ademde tecelli eylediAllah Kl deme secde olma gm-rh

"Tanrinsanda grld, insan klnda karmza dikildi, artk sen de yolundan sapma, gel insannnnde eil, insana tap"...

n mmine mmin oldu mir'tMir'atna bak--anda gr zt

"Artk inanana, inanan bir ayna olmutur, aynaya bak da orada tanrnn zn gr", insana baktanrygr, Tanrya bak insanbil.

Bu dncelerin kknde tasavvuf grnn bulunduu bir gerektir. Yalnz btn evreni tanrdagren grle, insanda Tanrybulan bir deildir. Adna ne denirse densin ister "vahdet-i vcud" densin,isterse "Vahdet-i mevcut", dile getirilmek istenen dnce Tanrile insann birliidir, daha akasinsan-tanrzdeliidir.

Seni bu hsn- ceml ile bu ltf ile grenKorktular Hak demee dndler insan dediler

"Seni bu yz gzelliinle, bu eliaklnla, bu balaycnla grenler, sana Tanrdemeekorktular da dndler insan dediler"...

Gerekten sen insan deil, tanrsn. Tanrnn insan klnda ortaya k, grn, ak bir deyiledile getiriliyor.

Her neye kim baktn ise anda sen Allah'grKancankim azm klsan semme vechullahgrBu ikilik perdesinden ge hicabre'f klGel bu birlik vahdetinden bak bu srrullahgrHacc-ekber klmak istersen gel ey zhid beniAkn kalbi iinde sen bu beytullahgrCan gzyle baktn ise kinatn aynnaAndan zge nesne var mhasbetten lillhgr.

"Neye bakarsan onda tanrygr. nereye gidersen git-ynelirsen ynel- tanrnn yzn grrsn.Brak u utanmay, at arkandaki ikilik rtsn, bu birlik iinde tanrnn gizli kalmynlerini graka. En byk hac-Ka'benin evresinde dolalan gn kurban bayramnda cuma gn ise-yapmakistersen ey sofu, bu yana, zne can gzyle baktnsa bir dn Tanrdan baka grlecek ne varbakalm".

Nesimi'nin bu iirinde aklanan dnce tanrile insann bir olduudur, insan btnlnyitirmeksizin tanrile birlik iinde yayor, insan tanr, karsnda kimliini, kiiliini yitirmiyor. Tanr,insana geliyor, insan kimlii iinde kendini ortaya koyuyor, insan znde bir eksilme, tanrkarsndakendinden uzaklama yok bu dncelerde. Nesimi, btn gc ile Tanrya kar"ben de senin gibivarm, sen benimle varsn" diyor.

Tanrile insan arasnda kurulan balantnn biri de, insan yznde Allahn grndn ileri srengrtr.

Ey cemlin kulhuvallah vey yanan VedduhaKafu vel-Kur'an sandr tal-atin Bedr-d-dtaaSrr-Subhanellezi esra muanber kklnLeblerin ruh-l-kdus kaddin draht-mntehaOnsekizbin alemin esrarnharfen-be-harfArzn levhinde yazmktib-i kilk-i kazaHatt-mgininle ruhsarn beynnda seninHak tela dedi errahman alel-ar-istivAte inni Enllah ey-beer sretli HakPertev-iem'i ruhinde gsterir nr-i likaZahide gel sret-i zibyi inkr etme kimDilberin vechindedir yine-i git-nmEy Surri iynKudsa pervz edemezHer kimin kimhbz-i aka olmaz in

Ey yz "Syle tanrbirdir olan yanakuluk suresini andran yznn parlaklay'dr, san 'ol'buyruunun baharfi ve Kur'an'dr, alnna dklen gzel kokulu salarn yce tanrnn gizemleri