İşârî te’vil ve kuşeyrî’nin cihad ve...

r Tevil ve Kueyrnin Cihad ve Ktal

Ayetlerini Yorumlama Yntemi

Do. Dr. Sami KILINLI

Atf / - Klnl, S. (2017). r Tevil ve Kueyrnin Cihad ve Ktal Ayetlerini

Yorumlama Yntemi, ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 17 (1),

119-155.

z- slam tarihinde ortaya kan Kuran yorumlama abalarndan biri de

ir/irfn tevil anlaydr. Sfler kendi anlaylarnn Kurandan kaynaklan-

dn aklamak ve grlerini ayetlerle temellendirerek insanlara ulatrmak

iin ir tarzda eserler telif etmilerdir. Sflerin bu anlaynda ayetlerin zhir

anlamlar gzetilmekle birlikte kalplerine doan iret ve ilhamlar da tevilin

rotasn belirlemitir. Bu eserler son dnemlerde her ne kadar ir tefsir ola-

rak tanmlanmakla birlikte sfler eserlerini tefsir olarak deil, hakik, letif,

kef gibi kendi irfn tevil tarzlarna gre isimlendirmilerdir. Bu eserlerin en

mehurlarndan biri de Kueyrnin Letiful-rt isimli kitabdr. Kueyr bu

eserinde cihad ve ktalle ilgili ayetleri genel olarak zhir anlamlarna ve tarih

balamlarna uygun olarak aklamakla birlikte birok ayeti de ir tarzda

tevil etmitir. Sfler, insann en byk dman kendi iindeki nefsi olduun-

dan hareketle cihad byk cihad, dmanla yaplan cihad ise kk cihad

olarak isimlendirdikleri iin Kueyrnin tevillerinde de nefisle cihad konusu

ne kmtr. Kueyr ayetleri yorumlarken sf dnceye ait kalp, nefs ve sr

gibi kavramlara da yer vermitir.

Anahtar szckler- Tasavvuf, sf, tevil, nefs, cihad

Makalenin geli tarihi: 27.10.2016; Yayna kabul tarihi: 19.06.2017

ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Tefsir Anabilim Dal retim yesi, e-posta: [email protected]

120 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Giri

Kuran Kerim ilk ayetlerinin nazil olmaya balanmasyla birlikte an-

lama faaliyetine konu olmu ve tarihsel srete tefsir ve tevil kavramlar er-

evesinde farkl usuller gelitirilerek tarihi srete ok geni bir literatr olu-

mutur.

Mslmanlarn genel tefsir alglar rivayet arlkl tefsirlerin yan sra

fkh, kelam ve lgav tefsir eserleri erevesinde ekillenmitir. Felsef, dier

ifadeyle burhan tevil anlay ise genel anlayn dnda kald iin baz

limlerce eletirilmitir. 1 Aada da nakledeceimiz zere nazar ve

feyz/ir olarak iki farkl ekilde deerlendirilen irfn/ir tevil anlay da

farkl alardan eletirilmitir.

Biz bu makalede ir tevil anlaynn2 ne olduu, hakknda neler

sylendiine dair baz temel bilgiler nakletmekle birlikte asl olarak bu tevil

trnn ana metinlerinden biri olan Kueyrnin Letiful-rt isimli eserinde

cihad ve ktal ayetlerinin nasl anlalp yorumladn ortaya koymaya ala-

caz.

1. r Tevil Hakkndaki Mtlaalar

mam Maturd (v. 333/944) tefsirin Kurann iniine ahit olan, ba-

lam bilen sahabeye, tevilin ise fukahaya ait olduunu3 aklam; Vhid (v.

1 Felsef/Burhn tefsir anlaya ynelik eletiriler, deerlendirmeler iin bkz.

Muhammed Hseyin ez-Zeheb, et-Tefsr vel-Mfessirn, Mektebetu Vehbe, VII. Bask, Kahire, 2000, I, 308-318; smail Cerraholu, Tefsir Tarihi, Fecr Yaynevi, Ankara, 1996, II, 30-40. Beyan, burhan ve irfn tevillle ilgili olarak bkz. Muhammed bid el-Cbir, Arapslam Kltrnn Akl Yaps, Kitabevi, ev. Burhan Krolu ve dierleri, stanbul, 1999, s. 17-603.

2 r tefsir kullanmyla ilgili olarak Mustafa ztrk, Klasik dnemde sflerin Kuran ayetleriyle ilgili gr ve yorumlarn ifade maksadyla iaret, itibar, hakkat, latife, sr gibi eitli kelime ve terimler kullanlm, son dnemde ve gnmzde ise ir tefsir tabiri yaygnlk kazanmtr. Bize gre ir tefsir tabiri hem anlam hem de kullanm asndan sorunludur. Bu konudaki yaplan tanmlara gre sonu-ta ir tefsir diye isimlendirilen ey aslnda tefsir deil, tevildir. Bize gre bu tr yorumlarla ilgili en isabetli deerlendirme tasavvuf-irfn tevildir. demektedir. Mustafa ztrk, Tefsirin Halleri, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2013. s. 81-82, 84. Biz de bu deerlendirmelere bal kalarak ir tevil tabirini kullanacaz. Bu-nunla birlikte nakilde bulunduumuz kaynaklardaki ir tefsir eklindeki kullanm-lar asllarna uygun olarak kaydedeceiz.

3 Eb Mansr el-Maturd, Tevltu Ehlis-Snne, th. Mecd Bsellm, Drul-ktbil-

lmiyye, I, Bask, Beyrut, 2005, I, 349.

r Tevil ve Kueyrnin Cihad ve Ktal Ayetleri Yorumu | 121

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

468/1076) de ayn dorultuda Kuran tefsirinin nakil ve semadan ibaret oldu-

unu, tefsir alannda vahyin nzulne ahitlik eden sahabilere ait nakillerden

bamsz olarak, akl-tedebbr ve rey-tefekkr temelinde gr beyan etme-

nin caiz olmadn aka ifade ederek kitap ve snnet dnda kalan ve bu

ikisine dayanmayan her ilim batldr. Bu konuda Hz. Peygamber, sahabiler ve

tabin ii sk tutmular ve kendi reyi ile gr belirtenin doru bir gr orta-

ya koymu olsa bile hatal kabul etmilerdir.4 demektedir. Bu aklamalara

gre tefsir sahabeye ait bir faaliyettir ve rivayete dayanmas gerekmektedir.

Vhidnin Ebu Abdurrahman es-Slem Hakikut-Tefsir adl bir kitap yazm;

eer o eserinin tefsir olduuna inanyorsa kfre girmitir. dedii nakledilmek-

tedir. Vhid bakalarn eletiren, rahat konuan bir karaktere sahip olduu

iin5 naklettiimiz grnde de bu ynnn ortaya kt anlalmaktadr.

Szlkte bir nesneyi gsterme, bir anlam st kapal bir ekilde ifa-

de etme, dolayl ve kinyeli anlatm gibi manalara gelen iret,6 tasavvufta

maksad sz aracl olmadan bakasna bildirme; ibareyle anlatlamayan,

yalnzca ilham, kef gibi yollarla elde edilmi bilgi ve sezgi sayesinde anla-

labilecek kadar gizli olan mn eklinde tanmland iin kef ve ilhamla

Kuran ayetlerinin bir ksmnn veya tamamnn yorumland tefsirler de ir

(remz) tefsir adn almtr. Sz konusu gizli anlamlar kavramann yolu olarak

grld iin tasavvufa iaret ilmi de denilmitir. 7 Aadaki nakillerde de

grlecei zere sflerin Kuran yorumlar tefsir olarak kabul edilmemekle

birlikte birok lim tarafndan yine de tefsir kavram da yer verilerek ir tefsir

olarak kaydedilmitir.

r tefsir kullanmyla ilgili olarak Mustafa ztrkn ifadesine gre,

Klasik dnemde sflerin Kuran ayetleriyle ilgili gr ve yorumlarn ifade

4 Ebul-Hasen Ali b. Ahmed el-Vhid, el-Vast f Tefsril-Kurnil-Mecd, thk.

Komisyon, Beyrut, Drul-Ktbil-lmiyye, 1994. I, 47-49.

5 Bkz. Eb Amr Takyyddn bns-Salh e-ehrezr, Fetv ve Mesil bnis-Salh, nr. Abdlmut Emn Kalac, Beyrut 1986, II, 196; Bkz. Eb Abdillah em-sddn Muhammed ez-Zeheb, Siyer Almin-Nbel, nr. uayb el-Arnat, M-essesetr-Risle, I. Bask, Beyrut 1984, XVIII, 342; Zerke, el-Burhn, II, 105; Suyt, el-tkn, II, 472. Ayrca bkz. Uluda, r Tefsir, XXIII, 426-427. Vhidnin hayat ve grleri iin bkz. Hadiye nsal, Ebl-Hasen el-Vhidnin Hayat, Eserleri ve Tefsir Tarihindeki Yeri, ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 13, Say:1, s.135-164.

6 bn Manzr, Lisnul-Arab, th. Heyet, Drul-Marif, Kahire, trs, IV, 2358.

7 Sleyman Uluda, r Tefsir, DA, stanbul, 2011, XXIII, 424-425.

122 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

maksadyla iaret, itibar, hakkat, latife, sr gibi eitli kelime ve terimler kulla-

nlm, son dnemde ve gnmzde ise ir tefsir tabiri yaygnlk kazanm-

tr.8

Aslnda sflere ait yorumlarn ir tefsir eklinde isimlendirilmesi,

tefsir kavramnn gelii gzel biimde istimal edilmesidir. Ayrca, bu isimlen-

dirmenin modern dnemde reva bulduu belirtilmelidir. Gnmzdeki Kuran

ve tefsir aratrmalaryla kyaslandnda, dini ilimlerle ilgili stlah ve kavram-

lar kullanma hususunda gemi ulemaya ait eserlerin ok daha titiz ve dakik

ifadeler ierdii gerei teslim edilmelidir. Sflere ait yorumlarn tefsir deeri

tamamas bir yana, bu yorumlarn mana ve muhteva itibariyle okuyucunun

pratik hayatnda anlaml bir karlk bulmas da sz konusu deildir.9 Bize

gre sflerin Kuran yorumlar tefsirden ok farkl bir nitelie sahip olduu iin

bize gre bu tr yorumlarla ilgili en isabetli deerlendirme tasavvuf-irfn

tevildir.10 demektedir.

Biz de bu deerlendirmelere bal kalarak almamzda kendi ifade-

lerimizde ir tevil tabirini kullanacaz. Ancak nakilde bulunduumuz kay-

naklardaki ir tefsir eklindeki kullanmlar asllarna uygun olarak kayde-

deceiz.

Sflere gre Kuranda mevcut kelime, lafz ve cmlelerin ilk bakta

akla gelen d (zahr-zhir) anlamlarndan baka bunlarn sfnin mrifetteki

derecesine gre halka halka genileyen i (batn-btn) mnalar da vardr. Bu

mnaya ulamak, bilgi birikimi ve tefekkr kabiliyetinin yannda ahlk olgun-

lukla birlikte kef ve ilham gibi bilgi kanallarnn ak olmasyla mmkndr.

Sflerin kalbe doan iaretler ve/veya btn manalarla ilgili meruiyet delilleri

arasnda tefekkr ve tedebbr ile Kuran okumay salk veren ayetler ok

nemli bir yer tutmaktadr. Kurann d anlamn Arapa bilenler, i anlamn

ise yakn ehli olan rifler bilebilir. Bununla birlikte mtedil mutasavvflar zhir

mnaya ve bu mnalardan kan er hkmlere de byk nem verdiklerin-

den btn mnann zhir anlam geersiz klmamas gerektiini de zellikle

belirtirler. 11

8 Mustafa ztrk, Tefsirin Halleri, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2013. s. 80.

9 ztrk, Tefsirin Halleri, s. 91-92.

10 ztrk, Tefsirin Halleri, s. 82.

11 ztrk, Tefsirin Halleri, s. 83; Sleyman Uluda, r Tefsir, DA, stanbul, 2011,

XXIII, 424-427.


FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Tasavvuf yorumun meruiyet delilleri arasnda ok farkl yorumlara

konu olan ve farkl ekillerde nakledilen Kurandaki her ayetin zahr/zhiri,

batn/btn; her harfin haddi, her haddin de matla vardr.12 rivayeti bulun-

maktadr.

r tevilin nc isimlerinden Slem de (v. 412/1021) kendi tevil an-

layna bu rivayetleri dayanak yapmtr.13 Ancak bu rivayetler hem sbut

hem delalet asndan ciddi problemler tamaktadr. bn Teymiyyeye gre

sz konusu rivayetler uydurmadr.14

Sflerin Kuran yorumlar hakknda Zerke, (v. 794/1392) Sflerin

Kuran tefsiri balamnda syledikleri eyler tefsir deildir. Bunlar ancak onla-

rn Kuran tilaveti srasnda fark ettikleri manevi hakikatler ve istirak halleri-

dir.15 denildiini naklederken; Suyt (v. 911/1505) ise daha ak bir ifadeyle,

Sflerin Kuranla ilgili gr ve yorumlar tefsir deildir. demitir.16

Kendisi de bir sf olan ah Veliyyullaha gre ise sflerin iretleri

ve itibarlar aslnda tefsir ilminden deildir. Ancak bunlar, Kuran dinleyen ve

tefekkr eden slikin kalbine doan, kendisine kef olunan eyler veya kendi-

sine verilen marifettir. Bu durum Leyla ve Mecnun hikyesini dinleyen an

zihninde kendi akna dair baz hatralarn canlanmasna benzemektedir.17

12 Ahmed b. Ali Eb Yal el-Mevsl, Msned Eb Yal el-Mevsl, thk. Huseyn

Selm Esed, I-XIV, Drul-Memn lit-Trs-Drus-Sekfetil-Arabiyye, am-Beyrut 1986-1992, IX, 81-83, 278. Ebl-Hasen Al b. Eb Bekr Heysem, Mecmeuz-Zevid ve Menbeul-Fevid, thk. Muhammed Abdlkdir Ahmed At, I-XII, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 2001, VII, 316; Ahmed b. brhm Bezzr, Msnedl-Bezzr, thk. Mahfzurrahmn Zeynullah (I-IX), dil b. Sad (X-XVIII), I-XVIII,

Mektebetl-Ulm vel-Hikem, Medine 1988-2009, V, 441-42.

13 Muhammed b. Hseyin b. Musa el-Ezd es-Slem, Tefsrus-Slem (Hakikut-Tefsr), th. Seyyid mrn, Darul-ktbil-ilmiyye, I. Bask, Beyrut, 2001, s. 21-23.

Ayrca bkz. Bedreddin Eb Abdillh Bedrddn Muhammed b. Bahdr b. Abdillh ez-Zerke, el-Burhan fi Ulmi'l-Kur'an, Thk. Mustafa Abdulkadir Ata, Daru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 1971., II, 95; 104, 105; Celaleddin Abdurrahman es-Suyuti, el-tkan fi Ulumi'l-Kur'an, thk. Ahmed b. Ali, Daru'l-Hadis, Kahire, 2006, II, 473-475. Zhir-btn hakknda geni bilgi ve deerlendirme iin bkz. Mustafa ztrk, Kuran ve Ar Yorum, stanbul, 2011, s. 240-248.

14 bn Teymiyye, Ebl-Abbas Takiyyddn Ahmed, Mecmul-Fetv, nr. mir el-

Cezzr, Enver el-Bz, Drul-Vef, III. Bask, 2005, XIII, 124.

15 Zerke, el-Burhn, II, 105.

16 Suyt, el-tkn, II, 472.

17 ah Veliyyullah ed-Dhlev, el-Fevzul-Kebr f Uslit-Tefsr, Tefsir Usul, tisam

Yay. Ankara, 2015, s. 222.

124 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

bn Teymiyyeye gre, insanlarn oundan ya da bir ksmndan sakl

kalan bir ilim tr olarak bahsedilen btn ilmi iki eittir: lki, zhir ilmine aykr

olan btn; ikincisi de zhire ters dmeyen btn ilmidir. Bunlardan birincisi

batldr. Her kim, zhiri ilme aykr den bir btn ilmine ya da bu tr bir bt-

nn bilgisine sahip olduunu iddia ederse hata yapm olur. Bu takdirde o, ya

mlhid-zndk ya da cahil ve dalalete dm, hatal biridir. kincisine yani

zhire ters dmeyen btn ilmine gelince; bu, zhir ilmi erevesinde gr

beyan etme mesabesindedir. Dolaysyla, doru olabilecei gibi yanl da

olabilir. Btn, zhire muhalif olmad ve yine genel kabul gren zhire muha-

lefet asndan bir aslszl bilinmedii srece, doru olarak kabul edilir. a-

yet batl olduu bilinirse, reddedilir. Ne doruluu ve ne de yanll bilinirse,

bu durumda yargda bulunulmaz, susulur. Genel kabul gren zhire aykr

olan btn rnei, smailiyye frkasndan, Btn Karmatler, Nusayrler ve ben-

zerleri ile yine bu frkalarla ayn anlay paylaan filozoflar, ar mutasavvflar

ve kelamclarn ileri srdkleri iddialarda ifadesini bulmaktadr.18

Btn yorumlar konusundaki grler iki madde halinde zetlenebilir.

Birincisi: slami temel bilgilere/dinin temel ilkelerine aykr olduu iin z itiba-

ryla batl olduu iin kabul edilmesi mmkn olmayan yorumlar. kincisi: z

itibariyle doru olan manalardr. Sfler bu manalar Kur'an ve hadiste onlarn

anladklar anlamlardan farkl manalar ieren lafzlarla temellendirmekte ve

bu yorumlarna da irt diye isimlendirmektedirler. Nitekim Ebu Abdurrah-

man es-Slem'nin Hakaikut-Tefsr adl eserinde buna dair pek ok rnek

bulmak mmkndr. Ancak bu tr yorumlarda da lafz sadece bu anlama

geliyor denilmesi Allaha iftira olduu iin doru deildir. Byle bir iddia ier-

meyen yorumlar ise lafzn delaleti trnden deil itibar ve kyas kabilinden

yaplan yorumlardr. Bu yorumlar bir tr kyastr. Fkhlar bu tr yorumlar

kyas, sfler ise iret olarak isimlendirmilerdir. Sonu olarak bu yorumlarn

da sahih ve btl olanlar vardr.19

18 bn Teymiyye, Mecmul-Fetv, XIII, 125-126.

19 bn Teymiyye, Mecmul-Fetv, XIII, 128-130. bn Teymiyyenin grlerine

benzer grler serdeden Zrkan, Zeheb ve Mennul-Kattn grleri iin bkz. Zeheb, et-Tefsr vel-Mfessirn, II, 251-260; 265-266; Muhammed Abdulazm ez-Zrkn, Menhilul-rfn, th. Fevvz Ahmed Zemerl, Drul-Ktbil-Arab, I. Bask, Beyrut, 1995, I, 127. Benzer aklamalar iin bk. Mennul-Kattn, Mebhis f Ulmil-Kurn, Mektebetu Vehbe, XI. Bask, Kahire, 2000, s. 346-347.


FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Temel ilkeleri bn Teymiyye tarafndan ortaya konulup daha sonraki

limler tarafndan sistematize edilen sz konusu bu artlar20 ztrke gre bir

ynyle tasavvuf-ir yorum tarzn kontroll biimde Snn beyn-kelam

sistemin iine alma, dier ynyle de i-smil gelenee zg btn tevil

tarzn tmden olumsuzlayp darda tutma ilevi grmektedir.21 Bu artlar

ayn zamanda ir tevil ynteminin Kurnn zhirini iptal edecek ekilde

olmamas gerektii ynndeki kayglar yanstmaktadr. Bu kaygnn temelinde

ise dinin alglanmasnda ve yaanmasnda sabit bir erevenin bulunmas

daha genel ifadeyle dinin korunmas amac bulunduundan bu erevenin

dna kt kabul edilen nazar sf tefsir kabul grmemitir.

Ulemnn farkl dnemlerdeki bu eletirilerini dikkate alan ve gereksiz

tartmalara girmek istemeyen sfler Mustafa ztrke gre, Kuran yorumla-

rn genellikle iaret, latife gibi kelime/kavramlarla ifade ederek, tasavvuf

Kuran yorumlarn muhtevi eserlerin tefsir diye isimlendirilmemesine zen

gstermilerdir. Sz gelimi Kueyr (v. 465/1072) Kurann tasavvuf yorumuy-

la ilgili eserini Letiful-rt, Necmeddn-i Dye (v. 654/1256) Bahrl-Hakik

vel-Men (Aynul-Hayt veya et-Tevltun-Necmiyye), ve Redddn-i

Meybd (v. 520/1126dan sonra) Keful-Esrr ve Uddetul-Ebrr, smail Hak-

k Bursev (v. 1137/1725) Ruhul-Beyn diye isimlendirmitir. Geri Sehl et-

Tsternin (v. 283/896) her sureden birka ayetin tasavvuf yorumunu ieren

eseri Tefsrul-Kurnil-Azm, Ebu Abdurrahman es-Slemnin (v. 412/1021)

eseri ise Hakikut-Tefsir ismini tar; fakat Tsternin eseri bizzat kendi telifi

olmad gibi, eserin bu ekilde isimlendirilmesi de ona ait deildir. Hakik,

letif, kef gibi isimlendirmelerden de anlalaca zere, sflerin Kuran yo-

rumlar tefsirden ok farkl bir nitelie sahiptir. Bize gre bu tr yorumlarla ilgili

en isabetli deerlendirme tasavvuf-irfn tevildir. Sflerin tevilleri aslnda

itibar kavramnda ifadesini bulan irfn dnce ve kyasn rndr.22

Kurann sf/irfn tarzda ilk olarak yorumlayan Slem eserinin mu-

kaddimesinde unlar kaydetmektedir: Zhir ehli Kurann mkilt, ahkm,

20 Bkz. Mennul-Kattn, Mebhis f Ulmil-Kurn, Mektebetu Vehbe, XI. Bask,

Kahire, 2000, s. 348. Ayrca bk. smail Cerraholu, Tefsir Tarihi, II, 13; Ate, r Tefsir Okulu, s. 21. Ayrca bkz. Mahmut Ay, ar Tefsiri Yeniden Dnmek, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 103-148, s. 106.

21 ztrk, Tefsirin Halleri, s. 90.

22 ztrk, Tefsirin Halleri, s. 81-82. Ayrca bkz. Uluda, r Tefsir, XXIII, 427.

126 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

irab, dilsel yn, mcmeli, mfesseri, nsih ve menshu gibi konularda pek

ok eser vermilerdir. Ancak hakkati bilenlerin (sflerin) aklamalar ise

dzensiz bir ekilde sadece Ebul-Abbas el-At ve mam Cafer Sadktan

nakledilmitir. Ben bu bilgileri ve hakkat ehline, eyhlere ait aklamalar sure

tertibini dikkate alarak gcm ve gayretim nisbetinde derlemek istedim. bn

Mesudun Rasulullahtan naklettiine gre Kuran yedi harf zere vahyedil-

mitir. Her ayetin zahr, batn vardr. Her harfin ise had ve matla vardr. Buna

yakn bir tarzda mam- Cafer de, Allahn kitab ibadet, iret, letif ve hakik

olmak drt esasa dayanmaktadr. badet avma, iaret havasa, letif evliyaya,

hakik ise enbiyaya aittir. demitir.

Hz. Ali ise, Her ayetin zhir, btn, had ve matla olmak zere drt

anlam vardr. Kurann zhiri onu tilavet etmek, btn anlamak, hadd ibare,

iaret, ahkm, helal ve haram; matla ise Allahn o ayetle kuldan istediidir.

Allah Kuran ibre, iaret, letif ve hakik olarak klmtr. badet dinlemeye,

iaret akla, letif mhadeye ve hakik ise istislama/ Allaha teslim olmaya

baldr.23

Bu makalede cihad ve ktal ayetleriyle ilgili grlerini tahlil edecei-

miz Kueyr ise eserine kendi tevil yntemiyle ilgili unlar kaydetmektedir:

Evliyasnn kalplerini irfanyla aan, yoluna girmek isteyenlere burhannn

klaryla hakkn metodunu ortaya koyan, imann tahkikini arzu edenlere basi-

reti ltfeden, setii sevgili kulu Muhammede hidayet ve mucize olarak furka-

n indiren, limlerin gsne Kurann marifetini ve tevilini yerletiren, onlar

Kurann nzulnn ve kssalarnn ilmiyle ereflendiren, kitabnn vadi, vadi,

muhkemi, mtebihi ve nsihine imanla limleri rzklandran; kullarnn en

sekinlerini (mutasavvuflar) Kurann esrarnn, iaretlerinin incelikleriyle on-

larn basiretlerini nurlandran, rumuzlarnn esrarna iaret eden Allaha hamd

olsun. Bu sekin kullar dier insanlara gizli kalan gaybn nurlarn bilmeye has

klndlar. nsanlara bu hakikatlerin inceliklerini anlatp, ona iaret ediyorlar ve

en gzel ekilde aklyorlar. Onlarn insanlara anlattklar ve anlatmadklar

her eyin hkm Allaha aittir.

23 Slem, Tefsrus-Slem (Hakikut-Tefsr), I, 19-23. Bu rivayetler hakkndaki

deerlendirmeler iin bkz. Mustafa ztrk, Kuran ve Ar Yorum, Ankara Okulu

Yaynlar, 3. Bask, Ankara, 2014, 250-259.


FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Bizim bu kitabmz marifet ehlinin lisanyla Kurann iaretlerinden bir

ksmn aklamaktadr. Bu aklamalar ayetlerin lafzlarnn manalarna, usul-

lerine bal kalnarak yazlmtr.24

Mehur sflerden ve el-Bahrul-Medd isimli eserin mellifi olan bn

Acibe ise (. 1224/1809) tefsirinin mukaddimesinde unlar kaydetmektedir:

En yce ilimlerden biri de tefsirdir. Bu ilimde ancak insanlardan renilen

Arap dili, sarf, lgat, beyan, fkh, hadis ve tarih gibi ilimlerde derinletikten

sonra imann tadn alan kemal ehlinden bir kiinin sohbetiyle zevk, hal ve

makam alarndan tasavvufa dalan kii bu konuda yetkili olabilir. Bu yetkinli-

e sahip olmayan kiinin tefsir konusunda susarak gc orannda eriat ilimle-

riyle itigal etmesi en doru yoldur.

Bil ki zhir ehli iin Kurann zhiri, btn ehli iin de Kurann btn

vardr. Btn ehlinin tefsirini ancak btn ehli tadp, anlayabilir. Bunlarn dn-

dakiler bu tr tefsirleri anlayamaz ve tadn alamaz. Bu tr btni tefsirlere

zhir anlam aklandktan sonra ince, hassas, dikkatli bir ekilde iaret edil-

mesi gerekir. Bu iar yorumlar akl st bir kaynaktan geldii, rivayetlerle

bilinemeyecei iin anlama yetenekleri bu iaretleri kavramaya yetmeyenlerin

onlar inkr etmeye almamas ve bu srlara teslim olmas gerekir.

Bu yorumlar kabul etmeyen murzlarn Bu tr yorumlar Allah ve Ra-

sulnn kelamn deitirmektir demeleri seni ir yorumlar kabul etmekten

alkoymasn. Eer sfler kendi yorumlar hakknda bu ayetin esas manas

budur demi olsalard o takdirde bu tavr ayetin deitirilmesi olurdu. Ancak

sfler ayetin zhiri anlamn gre kabul edip, akladktan sonra kendi yorum-

larn yapyorlar.25

Btn bu yorumlar sflerin eserlerini bilinli bir ekilde ayetlerin nzul

vasatndaki ilk anlam tespit etmek anlamndaki tefsir almas anlamnda

yapmadklarn, kendi usullerince Kuran anlayp yorumladklarn gstermek-

tedir.

24 Abdulkerim b. Hevzin el-Kueyr, Letful-rt, th. Abdullatif Hasan Abdurrah-

man, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2000, I, 5.

25 Ahmed b. Muhammed b. Acbe, el-Bahrul-Medd f Tefsril-Kurnil-Mecd, th.

Ahmed Abdullah el-Kura Rasln, Kahire, 1999, I, 49-50.

128 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

2. Kueyr ve Letiful-rt simli Eseri

Reblevvel 376da (Temmuz 986) bugn rann Trkmenistan snr

yaknndaki Kan kasabasnn bulunduu stv yresinde doan Kueyr

baba tarafndan Kueyr, anne tarafndan Ben Sleym kabilesine mensuptur.

Kk yata babasn kaybedince akrabalarndan Ebl-Ksm el-Yemnnin

himayesinde byd, Arapa ve edebiyat bilgilerini ondan rendi. Binicilie

ve silh kullanmaya heves etti; iyi bir binici ve silhr oldu.

Kueyr, babasndan miras kalan kyne konulan ar verginin hafifle-

tilmesini salamak ve hesap renip maliye memuru (mstevf) olmak ama-

cyla gen yata Nbura gitti. Burada bir rastlant sonucu dnemin tannm

sflerinden Eb Ali ed-Dekkkn sohbet meclisine katld ve kendisinden

etkilenerek mridi olmak istedi. Dekkk ona nce ilim tahsil etmesini syledi.

Bunun zerine Kueyr Eb Bekir Muhammed et-Tsden fi fkhn ren-

di. Ayrca kelm limi bn Frekin, onun vefatndan sonra Eb shak el-

sferynnin derslerine devam etti. sferynnin kendisine derslerine devam

etmesi gerekmediini, kitaplarn okumasnn yeterli olduunu sylemesi,

onun bu sralarda kelm ilminde olduka ileri bir seviyeye ulam olduunu

gstermektedir. Kueyr bu dnemde Bkllnnin eserlerini inceleyerek Er

kelmn benimsedi. limle megul olduu bu yllarda bir yandan da mridi

Dekkkn sohbetlerine devam ederek tasavvuf alanda kendini gelitirdi.

Dekkk onu kz Ftma ile evlendirdi ve medresesinde ders vermesine izin

verdi. Hadis ilmiyle de uraan Kueyr el-Mstedrek mellifi Hkim en-

Nsbr, Ebl-Hseyin el-Hafff, Eb Nuaym el-sferyn, Eb Bekir Abds

el-Mzekk, Ebl-Hasan el-Ahvz gibi muhaddislerin derslerine devam etti.

Hatb el-Badd bata olmak zere birok tannm muhaddis kendisinden

hadis rivayet etti.

Mridi Dekkkn vefatndan (405/1015) sonra Eb Muhammed b.

Hseyin es-Slemye intisap ederek tasavvuf bilgisini ve tecrbelerini arttran

Kueyrnin etrafnda ok sayda renci topland, ayrca halkn sayg ve g-

venini kazand. Ali b. Hasan el-Bharz, Kueyrnin gzel hitabeti ve etkili

vaazlarndan sz ederken taa hitap etse onu bile eriteceini, meclisine ey-

tan getirilip balansa tvbe edeceini sylemektedir.

Tasavvuf literatrnn temel kitaplar arasnda yer alan er-Risle adl

eserin de mellifi olan Kueyr Nburdaki medresesinde 437de (1045)


FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

balad hadis derslerini lmne (465/1072) kadar yirmi yedi yl boyunca

srdrd.

Tasavvuf, kelm, hadis, fkh, tefsir, gramer, lgat ve edebiyat gibi ilim

dallarnda geni bilgisi olan Kueyr fkhta afi, itikadda Ear mezhebine

baldr. Daha ok mutasavvf kimliiyle tannan Kueyr tasavvuf tarihinin en

nemli kaynaklarndan saylan er-Risle; esm-i hsny erhettii et-Tahbr

fit-Tezkr; zikir dbna dair Tertbs-Slk f Tarkillh; gramer terimleri ve

kurallarnn tasavvuf tarzda yorumland Nahvl-Kulb gibi eserlerinin yan

sra kendisinden sonrakileri de etkileyen Letiful-rt isimli bir tefsir de

yazmtr.26

Kueyr tefsirinde hocas Slemden ok istifade etmitir. Metodu,

Slemnin metoduna yakndr. leri srlen fikirler, Slemnin tefsirindeki fikir-

lerdir. Ancak bu tefsirde senetler atlm, kaynaklardan bahsedilememitir.

Yani Kueyr, Slem tefsirindeki bilgileri kendi dnce potasndan geirerek

yazmtr.

Kueyr, ayetin zetle manasn verdikten sonra eitli anlamlar ze-

rindeki grlere deinir: Bazlar yle anlyor, bazlar byle anlyor. der.

ahs zikretmeden tasavvuf ehli arasnda dolaan anonim manalar sralar,

sonra fasl diye att bir balkla vaz uslubuna geer, ili bir ifade ile zhd ve

Tanr sevgisine dair manalar verir. Gerekten bu ifadeler, kendisinin ok gzel

bir vaiz olduunu, byl bir ifade yeteneine sahip bulunduunu gsterir.27

Eserinde baz ayetleri zhiri anlamlarna gre bazlarn da ir usulle ak-

lamaktadr. Baz yerlerde de sf yorum yaptn cmleye ireten28 ek-

linde balayarak ihsas ederken bir ok yerde byle vurgu yapmadan doru-

dan ir yorumlara gemektedir. Tefsirinde tm ayetlere yer vermekle birlikte

geni aklamalara da girmemektedir.

26 Zeheb, Siyer Almin-Nbel, XVIII, 227-233; Zeynuddin Muhammed Abdurraf

el-Mnv, Tabaktus-Sfiyye el-Kevkibud-Durriyye f Tercimis-Sdtis-Sufiyye et-Tabaktul-Kbr, thk. Muhammed Edb el-Cdr, Dru Sdr, Beyrut, 1999, II, 186-189; Sleyman Uluda, Kueyr, Abdulkerm b. Hevzin, DA, Ankara, 2002, XXVI, 474; Sleyman Uluda, r Tefsir, DA; XXIII, 427.

27 Ate, r Tefsir Okulu, s. 100.

28 Bkz. Kueyr, Letful-rt, I, 92, 93, 94, 95, 96, 402, 411.

130 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

3. Cihad ve slamdaki nemi

Arap dilinde cehd-chd mastaryla kkte olan cihad kelimesindeki

asl mana Cevherye (. 400/1009dan nce) gre tkattir.29 Buna mukabil

dier baz dilciler cehdin meakkat, chdn tkat anlamna geldii yahut

her ikisinin de vsat ve tkati (g, kudret) ifade ettiini de kaydetmilerdir.30

Cihad ve mchede kelimeleri dmana kar btn imknlar sefer-

ber etmek anlamna gelmektedir. Cihad grnen dmanla, eytanla ve nefis-

le olmak zere ksma ayrlmaktadr.31 Zhiri cihad, Allahn kelimesinin,

dininin en yce olmas iin kfirlerle yaplan sava ve mlhitlere kar delillerle

yaplan cihaddr. Btni cihad ise cihadn en zoru olan nefis ve eytanla yap-

lan cihaddr. Byk cihaddan kk cihada dndk rivayeti de bunu anlat-

maktadr.32

Bir mslmann Allaha taat yolunda tm gayretini ortaya koymasn

ifade eden bir kelime ve kavram olarak tm eitleriyle Mslman ahsiyet ve

slam toplumunun olumasnda, varlnn srdrlmesinde ok nemli bir

kavram olan cihad Kurn- Kermde isim olarak drt, bundan treyen fiil ek-

linde yirmi drt yerde gemektedir; cihad eden anlamndaki mcahid ise iki

yette zikredilmitir.33 Bu yetlerin bir ksmnda34 cihad kelimesinden doru-

dan savan kastedildii anlalmakta, bir ksmnda da cihad Allahn rzsna

29 Ebl-Hseyn Ahmed bn Fris, Mucem Mekysil-Lua, nr. Abdsselm

Muhammed Hrn, Drul-Fikr, Beyrut 1970, I. 486; Eb Nasr sml b. Hammd el-Cevher, es-Shh, nr. Ahmed Abdlkdir At, Drul-lm lil-Melyn, nc Bask, Beyrut 1984, II. 460.

30 Bkz. Ebl-Ksm Hseyn b. Muhammed Rb el-sfehn, el-Mfredt f arbil-Kurn, th. Muhammed Halil Aytn, Drul-Marife, IV. Bask, Beyrut, 2005, s. 108; Ebl-Feyz Muhammed el-Murtaz ez-Zebd, Tcul-Ars min Cevhiril-Kms,

nr. Abdsselm Muhammed Hrn, Matbaat Hkmetil-Kveyt, kinci Bask, Mansra 1994, VII. 534; Mecduddin Muhammed b. Yakub el-Fruzabd, Besiru Zevit-Temyz f Letifil-Kitbil-Azz, thk. Muhammed Ali en-Neccr, Beyrut, Mektebetul-lmiyye, trs. II, 401.

31 sfehn, el-Mfredt f arbil-Kurn, s. 108; Semn el- Haleb, Umdetul-Huffz, s. 651.

32 Ahmed b. Ysuf b. Abduddim es-Semin el-Haleb, Umdetul Huffz f Tefsri Erfil-Elfz, thk. Muhammed Bsil Uynus-Sd, Beyrut, Drul-Ktbl-lmiyye, 1996, s. 651; Frzbd, Besiru Zevit-Temyz, II, 402-403.

33 Bkz. Muhammed Fuad Abdulbk, el-Mucemul-Mfehres li Elfzil-Kurnil-Kerm, Matbatu Darul-Ktbil-Msriyye, Kahire, 1364. s. 183.

34 Bkz. et-Tevbe 9/41, 44, 81, 86.


FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

uygun bir ekilde yaama abas eklinde zetlenebilecek olan genel anla-

myla gemektedir. Bu kapsam geniliine ramen slm hukukularnn daha

ok mslman olmayanlarla sava anlamndaki cihada arlk vermeleri, bu

tr cihadn hukuk bir mahiyet arzetmesi ve birtakm hukuk sonular dour-

mas sebebiyledir. Nitekim fkh kitaplarnda, bata sava ve bar mnasebet-

leri olmak zere devletler hukukuyla ilgili konularn ele alnd blmler

kitbl-cihd (veya kitbs-siyer) eklinde adlandrlmtr. Bunun yannda

nefisle mchede eklindeki cihadla daha ok tasavvuf ehli ilgilenmitir. Bu

sebeple cihadn savatan ibaret olduunu dnmek gerei yanstmad

gibi cihada yalnz sava anlamnn verilmesi, Kuran ve Snnette ifade edilen

anlam ve kapsam bakmndan eksik ve yanl saylr.35

4. Tasavvuf Geleneinde ve Kueyrye Gre Cihad

slam geleneindeki hkim cihad anlaynn fakihler ve fakih mfes-

sirlerce ekillendirildii, dolaysyla byk resmin fkh-tefsir literatrnde res-

medildii phesizdir. Buna mukabil mutasavvflar cihad konusundaki yakla-

mlaryla farkl bir anlay temsil etmektedir.36 Bu gelenekteki cihad anlay,

Kk cihaddan byk cihada dndk (racen minel-cihdil-asar ilel-

cihdil-ekber) mealindeki rivayete dayanr. Ali el-Kr (v. 1014/1605) gibi baz

limler bu rivayetin senet/sbut ynyle zayf olduu tespitinde bulunmu,37

sz konusu rivayete gre Hz. Peygamber bir gazve dnnde sahabilere,

Hayrl bir yere, ayn zamanda kk cihaddan byk cihada dndnz bu-

yurduunda sahabiler, Byk cihad nedir diye sorduklarnda Rasulullah,

Kulun hevsyla mcahadesidir buyurmutur. Ancak rivayetin mehur olan

ekli Byk cihaddan kk cihada dndk eklindedir. Bu rivayeti Beyhak

(v. 458/1066) ve Gazl (v. 505/1111) zayf bir senetle sahabi Cabir b. Abdil-

lahtan nakletmi; Hatip el-Badd (v. 392/1002) de bu rivayeti Tarihinde

ayn raviden nakletmitir. Ancak bn Hacer el-Askaln (v. 852/1449) bunun

tbin kuandan brahim b. Eb Ableye (v. 152/769) ait bir sz olduunu,

35 Ahmet zel, Cihad, DA, stanbul, 1993, VII, 527-528.

36 Mustafa ztrk, Cihad Ayetleri: Tefsir Birikimine, slm Geleneine ve Gnmze Yansmalar, slam Kaynaklarnda Geleneinde ve Gnmzde Cihad altay,

Kuramer, stanbul, 2016. s. 103.

37 Ebl-Hasen Nruddn Ali el-Kr, el-Esrrul-Merfa fil-Ahbril-Mevda, nr. Muhammed b. Ltfi es-Sabb, el-Mektebl-slm, kinci Bask, Beyrut 1986, s. 211-212.

132 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

zaman iinde dilden dile yaylarak hret bulduunu belirtmitir. 38 bn Tey-

miyye (v. 728/1328) ise rivayetin aslsz/uydurma olduunu savunmutur.39

Kueyriye gre zhir cihad aktan kfirlerle yaplan ve kk

cihaddan byk cihada dndnz/dndk rivayetinde de anlatlan; btni olan

ise nefis ve eytanla yaplandr.40 Kiinin en byk dman gsnde/kendi

iinde bulunan nefsidir. Kulun nefsiyle olan en byk cihad konusunda her

eit riyazet yoluyla ona bask uygulamas, kendisinden istenilen amelleri

yerine getirmede tm gcn kullanarak ruhsat oluturacak ekildeki tevillere

bavurmadan her zaman en zor olan mcadele yntemini tercih etmesi gere-

kir.

Tevbenin hakikati tam olarak gnahtan vazgeerek ona herhangi bir

kalnt/krnt brakmamaktr. Kfir ahs nasl irkten vazgeip slama girip

gereince amel ettiinde ondan el ekilir ve serbest braklrsa nefs boyun

eip, beeri zaaflar yok edilene/silinene kadar onunla mcadelenin devam

etmesi gerekir.41 Allah iin cihad, ilk olarak haramlar, sonra pheli durumlar

ve mubahlar terk etmektir. Bunlara ek olarak da Allahtan bakasyla balar

kesmek ve her annda Allahn rzasna uymayan meguliyetlerden kendini

arndrarak Allah iin btn duyu organlarn yanl eylerden muhafaza et-

men ve her nefeste Allah ile birlikte olmandr.42 Kii nefsini ldrmedii sre-

ce cihad sahih/doru olmaz. Bunun iin ncelikle kiinin kalbinden rahatn

dnmeyi karp nefsi lme teslim etmesi gerekir.43 Allah Tel kalplerine

iman yerlemedii halde iman iddiasnda bulunanlardan imann kabul edilme-

sini hasr edatn da kullanarak herhangi bir pheye kaplmadan Allah ve

38 Bkz. Ebl-Fid smail b. Muhammed el-Acln, Kefl-Haf ve Mzll-lbs, nr.

Husmud-Din el-Kuds, Mektebetul-Kuds, Kahire, 1351, I, 424-425. Ayrca bkz., Cihad Ayetleri: Tefsir Birikimine, slm Geleneine ve Gnmze Yansmalar, s. 103. 9. dipnot

39 bn Teymiyye, Mecmul-Fetv, XI. 93-94. Zehebnin (. 748/1348) naklettii

bilgiye gre Muhammed b. Ziyd el-Makdis, brahim b. Eb Ablenin savatan dnen mslmanlara, Kk cihaddan dndnz; peki byk cihad, kalple cihad hususunda ne yaptnz? dediini nakletmitir. Bkz. Zeheb, Siyer Almin-Nbel, VI. 325.

40 Kueyr, Letiful-rt, I, 395. lgili ayet Enfal, 8/41.

41 Kueyr, Letifl-rt, I. 408. lgili ayet Tevbe, 9/5.

42 Kueyr, Letifl-rt, II, 463. lgili ayet Ankebut, 29/69.

43 Kueyr, Letifl-rt, I, 215. lgili ayet Nisa, 4/74.


FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Rasulne iman ederek Allah yolunda mallar ve canlaryla cihad etme artlar-

na balad. Bunlara bal kalanlarn iman makbul dierlerininki deildir.44

Gayrimslimlere ynelik olarak nasl Hz. Musa ve Haruna Firavna

yumuak konumalar45 emredildiyse Peygamberimiz de mriklerle tartma

ortam oluturmadan onlar ilk nce gzel ahlaka davet etti. Ancak muhataplar

kendilerine hakikat yeterince aklanmasna, zr olarak ne srebilecekleri

bir durum kalmamasna ramen batlda srar edip mstekbirce davrandklar

zaman tehdit ve zorlama gndeme geldi. Bundan da sonu alnmayp konu-

ma ve knama ie yaramadnda ise tm gc, imknlar kullanarak cihad,

sava gndeme gelmitir.46

Yukarda naklettiimiz bilgilerden de anlald gibi sf bir lim olan

Kueyr nefisle cihad n plana karmakla birlikte ayetlerin aklamalarnda

Kurann genel ieriine ve snnetteki uygulamaya bal olarak cihadn tm

eitlerini ve hangi artlarda hangisinin ncelikli olduu hususlarn da akla-

maktadr.

4.1. Kueyrnin Cihad Ayetlerini Yorumlama Yntemi

Pek ok konuda yetkin bir lim olan olduu iin ayetlerin nzul ba-

lamyla ilgili bilgilere de sahip olan Kueyr baz ayetleri bu balam bilgisini

dikkate alarak aklarken bazlarn ise sf bak asn temel alarak yorum-

lamtr. almamz Kueyrnin cihad ve ktalle ilgili ayetlerle ilgili yorumlarn

ortaya koymay amalamaktadr. Makalenin hacminin artmamas iin ayetlerin

balam bilgisine girmeden sadece kaynaklardaki yerlerine iaret ederek mel-

lifin yorumlar zerinde duracaz.

4.1.1. Cihad Ayetlerinin Yorumunda Zhir Anlam

Dikkate Almas

Kueyr Furkan suresi 25/52. ayetteki Hz. Peygambere Kfirlere itaat

etme ve sana verdiimiz Kuranla onlara kar btn gcnle mcadele et.

emrini ayetin indii vasatla da uyumlu47 bir ekilde Bizden bakasna mey-

44 Kueyr, Letifl-rt, III, 223-224. lgili ayet Hucurat, 49/15.

45 Taha, 20/44.

46 Kueyr, Letifl-rt, I. 435; III, 335. lgili ayetler Tevbe, 9/73 ve Tahrim, 66/9.

47 Bkz. Ebul-Hasen Muktil, b. Sleyman Tefsru Muktil b. Sleyman, thk. Ahmed

Ferid, I. Bask, Beyrut, Drul-Ktbil-lmiyye, 2003. II, 439; Ebul-Ferec Cemalud-

134 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

letmeden, onlara taviz vermeden emirlerimizi tam olarak yerine getir. Biz her

art ve durumda seni korur ve hibir zaman yardm glgemizi senden kaldr-

mayz.48 eklinde; Kim Allah yolunda alp didinirse, bunu ancak kendi

iyilii iin yapm olur49 ayetini ise Kim iyilik yaparsa nefsinin kurtuluunu

isteyerek saadetini elde etmi olur. Kim de gnah ilerse kendisinin cezaland-

rlmasn istemi ve kt akbetini hazrlam olur. taat edenlere sevaplar

verilir, asilere gelince onlar azab beklemektedir. Hak/Hakikat aziz, stndr.

Bakasna ihtiyac yoktur. Ona tabi olmak ona bir gzellik eklemedii gibi,

gnahlar da ona bir leke getirmez.50 eklinde tevil etmektedir.

irke dnmesi iin anne babas tarafndan baskya maruz kalan

mmine bu konuda onlara itaat etmemesini emreden Ankebut, 29/8. ayetini51,

Allah Tela kullarna anne babalarnn hakkn gzetmeyi sk bir ekilde em-

retmitir. Ancak Allahn hakkn gzetmek onlarn isteklerini gzetmenden

daha nemlidir. Eer onlar Allaha irk koman konusunda seninle mcadele

eder, bask uygularlarsa onlara itaat etme, her eye ramen onlara yumuak

davran52 eklinde aklamaktadr.

Tevbe, 9/86. ayette cihad emri gelince hali vakti yerinde olan mnafk-

larn savaa gitmek istemedikleri anlatlmaktadr.53 Bu ayeti Kendilerine cihad

emredilip i ciddiye binince zenginler mal, mlkleriyle ilgilenmeyi mazeret

gstererek cihaddan geri kalmak istediler. te bunlar Allah Telnn yard-

mndan mahrum braklan ve kalpleri Onun rzasn kazanmay istemekten

uzak tutulanlardr.54 eklinde aklayan Kueyr, Allah yolunda cihada kmak

istemeyen Mslmanlar Eer babalarnz, ocuklarnz, kardeleriniz, eleri-

niz, kabileniz, kazanp biriktirdiniz malnz-mlknz, ktye gitmesinden en-

die ettiiniz ticaretiniz, ok sevdiiniz evleriniz sizin iin Allahtan, elisinden

din Abdurrahman b. Ali bnul-Cevz, Zdul-Mesr f lmit-Tefsir, Beyrut, el-Mektebul-slam, 1948. III, 323.

48 Kueyr, Letifl-rt, II, 387.

49 Ankebut, 29/6.


51 Bkz. Muktil, Tefsr, I, 512; bnul-Cevz, Zdul-Mesr, III, 399-400.


53 Bkz. Muktil, Tefsr, II, 64; Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kuran, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Trk, Drul-Ktb-lmiyye, Drdnc Bask, Beyrut, 2005. VI, 441.

54 Kueyr, Letifl-rt, I, 438.


FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

ve Allah yolunda cihad etmekten daha gzel ve nemliyse, o zaman Allahn

ceza/azap hkmnn gelmesini, bekleyin! [Bilin ki] Allah imann gereklerini

yerine getirmeyenleri umduklarna kavuturmaz. eklinde eletiren Tevbe

Suresi 9/24. ayeti55, ayetteki bekleyin emrinde Mslmanlara herhangi bir

seim, izin veya grevlerini brakp zevklerini tercih edebileceklerine dair bir

izin bulunmamaktadr. Aksine Allahn emirlerini brakp hazlarna tabi olmak-

tan gl bir ekilde sakndrma ve knama vardr. Zaman kaderin ayrntlarn

aa karan adil bir hakemdir. Tevhid konusunda sadakatin belirtisi Allahn

dndaki her eyle alakay kesmek; yanl detleri terk etmek ve iyi hallerin

devam hususunda Allah ile yetinmektir. Ayrca kimin dini zarar ederse zevkle-

ri de zarar eder. Nefsini zevklerin igalinden kurtarmadka, ilh mahadele-

re nil olup imar olamazsn56 eklinde aklamaktadr.

Allah Telnn Mslmanlar mcahidler ve sabredenler ortaya kn-

caya kadar snayacan anlatan Muhammed, 47/31. ayeti57, mtihan ve bela-

larla insanlarn cevherleri, muhlisleriyle yalanc ve mnafklar ortaya karlr.

man edip ihlasl olanlar kurtulurken kfirler, mnafklar zillete ve alakla

duar olurlar. ekavetle damgalanarak cezalandrlrlar;58 benzer ierikteki Al-

i mran, 3/142. ayeti59, Kim zorluklarla mcadele etmeden byk bir makam

ulaacan zannediyorsa kuruntular onu helake srklemi demektir. Kim,

istedii, arzu ettii talebin gerek kymetini anlar, bilirse onun iin gayret sarf

etmek ona kolay gelir.60 eklinde, Allah katnda karl olan ticaretin cihad oldu-

unu aklayan Saff, 61/10 ve 11. ayetleri ise Ticarette tacir asndan ka-

zanma ve kaybetme sz konusu olduu iin iman ve cihad ayette ticaret ola-

rak isimlendirilmitir. Kul gayret ettii zaman iman ve cihadla cenneti kazanr.

Bunun tersi durumda ise zarara urar61 tarznda aklamtr.

Cihad edenlerle etmeyenler ayrt edilmedike ve Mslmanlardan

bakasn srda edinmeyenler ortaya karlmadka Mslmanlarn imtihan-

55 Bkz. Muktil, Tefsr, II, 41; Taber, Cmiul-Beyn, VI, 339.


57 Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, XI, 325; bnul-Cevz, Zdul-Mesr, IV, 122.

58 Kueyr, Letifl-rt, I, 205. lgili ayet Muhammed, 47/31.

59 Bkz. Muktil, Tefsr, I, 194; Ebul-Hasen Ali b. Ahmed el-Vhid, el-Vast f Tefsril-Kurnil-Mecd, thk. Komisyon, Beyrut, Drul-Ktbil-lmiyye, 1994. I, 498.


61 Kueyr, Letifl-rt, III, 316. Saff, 61/11.

136 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

lardan kurtulamayacaklarn aklayan Tevbe, 9/16. ayetle62 ilgili olarak, Kim

herhangi bir icraat olmadan sadece kendisinin kuru iddialaryla Allahn ken-

dinden raz olacan zannediyorsa o bu hesabnda yanlg iindedir. Allah

Tela onlardan Allaha gvenerek, Allah ile iktifa ederek ve Allahtan baka-

sndan teberri ederek Allah iin mcahade sznde durmalarn, Allahdan

bakasna meyletmekten vazgemelerini ve Allahn dmanlaryla birlikte

yaamaktan uzaklamalarn istemitir. l-i mran, 3/28. ayette de Mslman-

lardan bakasn dost, srda edinmelerinin yasaklanmas (da bu anlamdadr

ve bu ayetle de Mslmanlarn srlarn kfirlere sylemeleri yasaklanmtr.

Mslmann kendisinin srlarna vakf olmamas iin ncelikli olarak

kendisinden uzak durmas gereken en yaman dman olan nefsidir. Beyazd-

Bistamnin mkefe annda Allah Telya Seni nasl talep edeyim diye

sorduu ve Onun da Nefsini terk ederek beni talep et buyurduu nakledil-

mektedir.63 demektedir.

Enfal, 8/72-75. ayetlerde hicret eden Mslmanlarn birbirlerinin veli-

leri olduklar, zrsz hicret etmeyenlerle ve kfirlerle herhangi bir velayet

ilikisinin kalmad anlatlmaktadr. 64 Bu ayetleri, Hicretin mkemmel hali

kt ahlak terk etmek, nefsi ehvetin isteklerinden uzak tutmak, kt dostlar

brakmak, kulun ayann kayd, gnaha girdii yerlerden uzaklamaktr.

Ayrca dnyalk menfaatlerin/hazlarn vatanndan Hakkn rzasnn olduu

vatana hicret etmektir.

Bu ayetler kfirlerle Mslmanlar arasndaki koruma ve himayeyi or-

tadan kaldrmtr. Mslman kendine dman olana dman, dost olana

dosttur. Kfirler de ayn ekilde davranmaktadrlar. imdi Mslmanlarla ayn

yolda yryenler ve gelecekte de bu yola dhil olacak olanlar bir saylacak,

lfet ve artlar bunlar bir araya getirecek, velayet ilikisi onlar kapsayacaktr.

Bunlar ahirette Allahn byk mkfatna nail olacak ve azaptan kurtulacak-

lard. Bunlara den sorumluluk birbirlerinin sevmek, samimi ilikiler gelitir-

mek ve birbirlerinin velisi olmaktr.65 eklinde aklamaktadr.

62 Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, VI, 333-334; bnul-Cevz, Zdul-Mesr, II, 241-242.

63 Kueyr, Letifl-rt, I, 411. Tevbe, 9/16.

64 Bkz. Vhid, el-Vast, II, 473-474; bnul-Cevz, Zdul-Mesr, II, 227-229.



FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

4.1.2. Cihad Ayetlerinin Yorumunda r Tevili

Dikkate Almas

Kueyr aada nakledeceimiz ekilde cihad kavramnn getii ba-

z ayetleri ir arlkl olarak yorumlamtr.

Allah Tel Ankebut, 29/69. ayette kendi yolunda cihad edenleri yolla-

rna ileteceini haber vermektedir. 66 Kueyr bu ayeti ir arlkl olarak,

Zhirlerini mchedeyle ssleyenlerin srlar/kalpleri mhadelerle gzelle-

tirilir. Onlar zhirlerini kendilerine emredilen vazifelerle megul ettikleri iin

onlarn srlar ltuflara nail edildi. Onlar bizim iin zorluklara katlanarak na-

mazlarn klnca gzel sonularla mkfatlandrdk, sevince boduk 67

eklinde yorumlamaktadr.

Maide, 5/35. ayette Mslmanlara Allahtan korkmalar, Ona yakla-

mak iin vesile aramalar ve cihad etmeleri emredilmektedir.68 Bu ayetin tefsi-

rinde cihad konusuna hi deinmeyen Kueyr vesle arama konusuna youn-

laarak bu konuda daha nce dile getirilen vesile aramak g ve kuvvetten

beri olmak, imann hakikatine vasl olmak ise Allahn ltfu ve kudretidir. Ku-

lun Allah Telnn kendisine ltfettii ltuflar, ihsanlar ile Ona kurbiyet tesis

etmesi; Onun ihtiyarnn kul iin en iyi olduunu kabul etmektir. Her trl

pheden arnmak; amelleri riyadan temizlemek; amelleri beenilme derdin-

den soyutlamak ve nefsi hazlardan halas etmektir.69 gibi yorumlar naklet-

mektedir.

Tevbe, 9/41. ayette Mslmanlara binekli veya yaya her durumda mal

ve canlaryla Allah yolunda cihad (sava) emreden ayeti70 ir tarzda, Allah

Tel Mslmanlara emredilenleri tam olarak yerine getirmeyi, her durumda

grevlerine bal kalmay emretti. Hiffen lafz kalplerin huzur halini anlatr ki

bu durumda nefisle mchede konusunda herhangi bir yorgunluk, bitkinlik

hissedilmemesi gerekir. Siklen lafz ise zorluklarla kar karya gelindiinde

katlanmay ve kendilerinden alnan biate bal kalmay anlatr. Ayrca

hiffenin kulun kendi ihtiyarndan ve isteklerinden azade olduu anlar;

66 Bkz. bnul-Cevz, Zdul-Mesr, III, 414.


68 Bkz. Muktil, Tefsr, I, 297.


70 Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, VI, 379.

138 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

siklenin ise Allah Telnn ltfunu elde etmeyi amalarken dnyevi ihtiya-

larn kalbe bask yapt anlar anlatt da sylenmitir.71 Haclara su ver-

mekle Allah yolunda cihad etmeyi bir tutanlarn eletirildii72 Tevbe, 9/19. ayeti

de ayn tarzda Zhiren grevlerini yapanla srlarnn ilikisiyle istikamet bulan;

ilimlerden k alanla marifet gneleriyle gren; kapda hizmet iin duranla

Hakka yaknl elde eden; nifak zere olanla imann gerekletirerek ona

uygun davranan bir deildir. Aralarnda ok byk mesafeler vardr.73 olarak

aklamtr.

Kueyrnin bu ir yorumlar ayetlerin balamyla uyumamakla bir-

likte slamn genel prensipleriyle de atmamaktadr. Ayrca mellif ayetlerin

tek gerek anlamlarnn bu ir yorumlar olduunu da iddia etmemektedir. Bu

haliyle dier limlerin sf bak asyla ilgili yaptklar eletirileri dikkate ald

sylenilebilir.

4.2. Kueyrnin Ktal Ayetlerini Yorumlama Yntemi

Dmanla savamak, onlar ldrmek anlamna gelen katele fili ve

trevleri Kuran Kerimde pek ok ayette gemektedir.74 Bu ayetlerin zhiri

anlamlar dman ldrmek olmakla birlikte sfler tarafndan nefisle sava-

mak eklinde yorumlanmtr. Mslmanlara savama izni Hacc, 22/39. ayetle

verilmi, Bakara, 2/190. ayette ise Allah yolunda savamak emredilmiti. Ku-

eyr cihadla ilgili ayetlerde olduu gibi ktalle ilgili baz ayetleri de zhir an-

lamlar erevesinde yorumlarken bazlarn da ir arlkl yorumlamtr.

4.2.1. Ktal Ayetlerinin Yorumunda Zhir Anlam Dikkate Almas

Kueyr, Hacc, 22/39. ayeti tarihi balamyla 75 uyumlu bir ekilde,

Zhirde Mslmanlara dmanlarndan bir zarar, zillet, zulm geldiinde

veya yabanc dmanlardan istila geldiinde Allah Tel dmanlarndan

intikam alr. Mslmanlar genel olarak endieye kaplmadan skn ve Allaha

teslim halindedirler. Kaderin ayrntlar sras gelen zerinde hkmn sr-

drmekte ve felaketler dmanlarn kuatmaktadr. yorumlarn yaptktan


72 Bkz. Vhid, el-Vast, I, 485-486.

73 Kueyr, Letifl-rt, I, 412. Tevbe, 9/19.

74 Bkz. sfehn, el-Mfredt, s. 394; Abdulbk, Mucemul-Mfehres, s. 533-536.

75 Vhid, el-Vast, III, 273.


FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

sonra ir yorumlara geerek Nefisten ve vesveselerden dolay bazen evli-

yann kalbine bir zulm/karanlk gelir. Kalbin sakinlerinin baz saf halleri gider

ve kalplerini nefsin istekleri kaplar. Gaflet kalbi kaplad iin onu ifsat edecek

baz iler yapar. Kalp bu durumdan kurtulmay ister. Buna cevap olarak Ce-

nab- Hak kuluna ynelerek vesveseleri yok eder76 ekilde aklamaktadr.

Mslmanlara sava emreden Bakara, 2/190. ayetin77 yorumunda ise, Nefis-

lerinizi Hakkn emanetleri olarak kabul edin. Eer Allah cann muhafaza edil-

mesini, korunmasn isterse onu koruyun. Eer cannz savata feda etmeyi

emrederse onu bu yolda feda etmekten ekinmeyin. Bar zaman savatan el

ekmen, sava zaman ise savaman gerekir. Yoksa ilahi snrlar inemi

olursun. 78 eklindeki yorumuyla bir Mslmann cihad, hayat ve lm konula-

rnda sahip olmas gereken hassasiyetleri dile getirmektedir.

Fitne kalmayncaya kadar savamay emreden Enfal, 8/39. ayeti ise

tamamen zhiri anlamn79 dikkate alarak Allah Tel Mslmanlara kfirlerle

savamay, hatta onlarn kklerini kazyncaya kadar savamay emretti. Tki

Mslmanlar onlardan zarar gelmeyeceinden emin olsunlar, fitneleri tama-

men el etek eksin. Hareket etme kabiliyeti olduu srece ylandan emin

olunmad gibi dmann da tamamen tm kklerinin sklmesi ve irkin

slam beldelerinden tekrar yeermeyecek ekilde yok edilmesi gerekmektedir.

Eer o mrikler kibirlenerek imandan yz evirirlerse Allah sizin veli-

niz olduu, size her trl yardm etmeyi stlendii iin kalplerinizde onlardan

korkuya dair herhangi bir eser olmasn. Siz her ne kadar iyi kul olmasanz da

O, en iyi Mevlanz ve yardmcnzdr. Allah kalpleri irfanyla aydnlatt zaman

ne gzel Mevla, balanma nimetiyle sizi nimetlendirdii gnde de ne gzel

yardmcdr denilir. Ayrca sen zerine deni yapmasan da ne gzel Mevla,

grevini yerine getirdiinde de ne gzel yardmc da denir.80 eklinde yorum-

lamaktadr.

76 Kueyr, Letifl-rt, II. 323-324.

77 Muktil, Tefsr, I, 101.


79 Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, VI, 245-247; bnul-Cevz, Zdul-Mesr, II, 211.

80 Kueyr, Letifl-rt, I, 394-395.

140 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Kueyr, Rdvan biatnn anlatld Fetih suresi, 48/10. ayet tarih

balamyla uyumlu olarak aklamtr.81 Kfirler sizinle savasalard kesinlik-

le arkalarn dnp kaarlard eklindeki Fetih, 48/22. ayetini 82 Hayber,

Esed ve Gatafanllar sizinle savalarsa kesinlikle yenilecekler, Allaha ramen

kendilerine yardm edecek birini de bulamayacaklar. eklinde aklarken;

Allahn Mslmanlara yardmnn deimeyen snnetullah olduunu akla-

yan ayn surenin 23. ayetini ise Dmanlarn yenilgiye uramalar, yardmsz

kalmalar Allahn snnetidir ve bunda herhangi bir deiiklik gremezsin.83

eklinde zhire uygun olarak aklamtr.

Mslmanlarn birbirlerine kar merhametli, kfirlere kar ok etin

ve tavizsiz olduklarn aklayan Fetih, 48/29. ayeti84, Mslmanlarn kfirlere

kar izzetli olmalar onlara kar gl, sert olmalardr. Hz. Peygamberin

sahabeyle birlikte gl bir konuma gelmesi tek bana gl bir ekilde bitip,

byyen sonra etrafnda dierlerinin de bitmesiyle de glenen ekine benze-

tilmitir.85 eklinde ayetin nzul balamna uygun olarak aklamtr.

Mekkedeyken savan emredilmesini isteyip de Medinede sava farz

klnnca savamak istemeyenleri eletiren Nisa, 4/77. ayeti ise yine zhiri

anlamna86 bal olarak Sava onlara farz klnnca sava onlara ar geldi.

Savamadan Allahn ltfuna elde etmek iin acele ettiler. Kulluk, Allahn em-

rini ar grmemek, acele etmemek/aceleyi nefyetmek, Allahn emirlerinin zor

gelmesinden ve bunlardan sklmaktan uzak durmaktr. 87 eklinde zhire

uygun olarak aklamtr.

Nisa, 4/84. ayette Hz. Peygambere Allah yolunda savamas, sadece

kendinden sorumlu olduu ve mminleri de cihada tevik etmesi emredilmek-

tedir.88 Bu ayeti Btn benliinle emrimize teslim olarak bizimle istikamet

zere ol. Hi kimse bu yce makamda senin benzerin deildir. Bundan dolay

81 Kueyr, Letifl-rt, III, 211.

82 Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, XI, 339-339; 354; bnul-Cevz, Zdul-Mesr, IV, 129-130; 134.


84 Bkz. bnul-Cevz, Zdul-Mesr, IV, 138-140.


86 Bkz. Muktil, Tefsr, I, 242; Vhid, el-Vast, II, 81-83.


88 Bkz. Vhid, el-Vast, II, 88.


FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

sana yklediimiz sorumluluu bir bakasna yklemeyiz. Sen numune-i imti-

sal olmada esiz olduun iin sana teklif ettiimizi bakasna teklif etmeyiz.89

eklinde; ehid olmann ve Allah yolunda savamann deerini anlatan Al-i

mran 3/157. ayetini zhire bal kalarak90 Allah iin rahatn feda etmek Al-

lahn raz olmad bir hayattan hayrldr. Allah Telya dnmek Allah ile

birlikte baka varlklarn da olduu bir ortamdan daha hayrldr. Kulun Allah

brakpta yneldii eylerin herhangi bir deeri yoktur. Btn bunlardan sonra

ister dnyay istersen ahireti tercih et. Varlacak yer Allah Tel olunca bu

yolculuk ne gzel olur.91 eklinde zhire bal olarak aklamtr.

4.2.2. Ktal Ayetlerinin Yorumunda r Tevili Dikkate Almas

Kueyr baz ayetlerin yorumunda sf bak asn ne karmakta-

dr. Fitne/bask ve zulm kalmayncaya kadar kfirlerle savamay emreden92

Bakara, 2/193. ayeti tamamen tasavvuf bir ekilde Bu ayetten nefisle

mchedeye iaret vardr. En yaman dman iinde olan nefsindir. Beeriyet-

ten hibir eser kalmayncaya kadar nefisle mcadeleyi tm usullerine uygun

olarak yerine getir. Kalbini ve nefsini Allah'a teslim et. Ona kar ne ekime,

kendini muhafaza etme, tedbir ve ne de irade gibi hallerden hibiri sende kal-

masn. Allah Tel senin hakknda istedii hkm uygulasn. Sen de hibir

irade kalmayp tamamen mahviyet olusun. Eer nefis teslim olursa o zaman

sana kulluu az yaptrmaya almas dnda bir dmann kalmaz. Kim bu

mcadeleyi hakkyla yaparsa en st mertebeye ular.93 diye tevil etmektedir.

Nisa Suresi 4/71-73. ayetlerde Mslmanlara dmanlarna kar

tedbirlerini almalar, duruma gre topluca veya gruplar halinde sefere kmala-

r emredilerek iman iddiasnda bulunan bazlarnn dnyev karlarn gzete-

rek hem tehlikelerden uzak durmay hem de ganimete ortak olmay istedikleri

aklanarak bu kiiler eletirilmektedir.94

Bu ayeti Kueyr El-firaru ilallah Allaha ynelenlerin sfatlarndandr.

El-firaru maallah ise Ona vasl olanlarn sfatlarndandr. El-firaru mallah ise


90 Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, III, 492-493; Vhid, el-Vast, I, 511-512.


92 Bkz. Vhid, el-Vast, I, 292.


94 Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, IV, 167-170.

142 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

ancak fil-firari ilallahdaki sadakat ile olur. Allah dndaki her eyden kamak

ise her muvahhidin halidir.

Savaa gitmemek iin ii ardan alanlar bu gzel sfatlara sahip ol-

madklar iin hazlarna balanmlardr. Mslmanlarn bana bir sknt ge-

lince kendi hallerine krederek, Bizi bu skntlara denlere tabi olmaktan

koruyan Allaha hamd olsun, yoksa ayn skntlara biz de maruz kalrdk der-

ler. Eer bir nimete, ganimete sahip olursanz sizin yannza gelirler ve keke

bunlarla birlikte olsaydk diye temenni ederler. te bunlar hem dnyada hem

de ahirette hsrana uramlardr. Bunlar ne kfir ne de muhlis mminler

deil ikiyzllerdir.95 eklinde aklamaktadr.

Nisa Suresi 74-76. ayetlerde ise Mslmanlar savaa tevik edilmek-

te, Mekkede bask altnda kalan sahableri kurtarmalar iin savamalar em-

redilerek, inananlarn Allah, inanmayanlarn ise taut yolunda savatklar

anlatlmaktadr.96 Bu ayetlerle ilgili olarak Kueyr, Kim kendi benliinde nef-

sini ldrmezse nefisle cihad sahih/doru olmaz. Bunun iin ncelikle rahata

olan dknl kalpten karmas ve sonrada nefsi lme teslim etmesi ge-

rekir. Bunu baarrsa bizimle baki olmas srf kendi nefsi iin yaamasndan,

hayatta olmasndan hayrldr. Ey Mslmanlar Sizi Allah yolunda savamak-

tan hangi ey uzak tutuyor? Cann Allah iin harcamaya seni tevik etmeyen

ne? Allah yolunda, Allah iin ruhlarnz harcasanz ne olur? Allahn sizin

mkfatnz tam vermeyeceinizden mi korkuyorsunuz? Allahn huzurunda

toplanacanz bilmiyor musunuz? Allah iin cannz verdikten sonra Onunla/

Allah ile birlikte baki olmakla niin yetinmiyorsunuz?

Allah iin ihlasl olanlar hibir eyi Allaha tercih etmezler. Hibir eyi

Allahtan esirgemezler. Onlar daima Allah iin nefislerini kontrol ederler. Kfir-

ler ise mminlerin bu hasletlerinin tam aksine bir durum iindedirler.

eytann taraftarlaryla savan ayetiyle Allah Tel Mslmanlar

cesaretlendirip, kuvvetlendirdi ve dmanlarnza kar iinizde korku besle-

meyin. Ben velinizim ve dmanlarnza kar siz yeterim buyurdu.97 demek-

tedir.


96 Bkz. Muktil, Tefsr, I, 241-242.



FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Savan kazanlmas iin askerlerin yerlerini korumalar ok nemli bir

husus olduu iin Enfal, 8/45. ayette, [Ey Mminler!] Herhangi bir dman

birliiyle savamak zere karlatnzda salam ve sk durun; Allah da

oka ann ki [bu sayede glenecek maneviyatnzla] zafere ulan. buyrul-

maktadr.98 Bu ayeti Kueyr, Mslmanlara mrik bir grupla karlatklarn-

da sabit durup kamamalar emredildi. Sebat, yaknin ve kalbin kuvveti ile

olur. Bu da ancak basiretin almas ve btn olan biten her eyin Ondan

kaynaklandn bilmekle olur. Ancak bu durumda kii Allaha teslim olarak

Onun hkmne raz olup Ondan yardm bekler. Bundan dolay Allah Tel

Mslmanlar zikre ynlendirerek Allah ok zikredin buyurdu.

Btn hayrlar kalbin sebat bulmasyla elde edilir ve insanlarn deer-

leri de bununla aa kar. Herhangi bir insann aklna onu rahatsz eden

yanl bir dnce veya onu telalandran/etkileyen bir vesvese geldiinde

kim basiret sahibiyse durur ve bu akla gelen dncelerin hakikatini anlar.

Nefsine hkim olduu, (metanetini koruduu) kalbi sakin olduu ve z saf

olduu iin gelen vesveselere kaplmaz. Bunlar byklerin zellikleridir.99

Al-i mran, 3/200. ayette dmanlara kar sabrl ve uyank olmak

emredilmektedir.100 Bu ayeti, Sabr kulun kendisiyle alakal tek bana olduu

durumlar iin, musbere ise dmanla ilgili durumlarda kullanlr. Ribat daha

zel bir anlam tamakla birlikte sabrn bir eididir.

Sabrn balangc ilk noktas tasabbur, sonra srasyla sabr,

musbere ve son olarak da istibr gelir denilmektedir. Ayrca emirleri yerine

getirme ve nehiylerden kanmada sabredin, hev ve ehvetleri terk etmede,

isteklerden ve Allah dndaki eylerle alakay terk etmede sbir, her hal ve

zamanda sohbete devam konusunda rbit denilmektedir. Nefislerinizle sab-

redin, kalplerinizle sbir, srlarnzla rbit da denilmitir.

Kul gaybet annda sabrettiinde sabr ac bulur. Fakat ruyet ve m-

ahede halinde sabr yudumlarsa o zaman tadn lezzetli bulur.101 eklinde

ir tarzda yorumlamtr.



100 Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, III, 561-564.


144 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Mriklerle savaa girmek istemeyen Mslmanlar uyaran Tevbe,

9/13. ve 14. ayetleri, Allah Tel Mslmanlar bu konudaki emirlerini gzete-

rek, dmana kar kine kaplmadan onlar savaa tevik etti. Kim nefsi iin

kzp fkelenirse yanl yapm olur. Kim Allah iin gazaplanrsa Allahn yar-

dm ona yakndr.

Allahtan korkmak Ona kavumann mjdecisidir. Allahtan bakasn-

dan korkmak ise Ondan ayrln habercisidir. Korkmann asl ise srr silke-

lemek, onu gnahlardan ve Allahn emirlerine muhalefet etmekten arndr-

maktr. Allah Tel yardm ve zafer vad ederek Mslmanlarn kendi yolunda

canlarn feda etmelerini kolaylatrd. Dmann yenilgisini, rezil olmasn

grmek de Allah yolunda savamay kolaylatrd gibi zafere ulamak da

amaca giden yoldaki yorgunluklar yok eder. 102 eklinde aklamtr. Ayn

surenin 15. ayetinde Mslmanlarn kalplerinin kfirleri yenerek huzura ka-

vumas anlatlmaktadr. Kueyr ayeti Mslmanlarn kalplerinin ifas ma-

kam ve derecelerindeki konumlarna gre deiir. Her biri kendi durumuna

gre dman kahr- perian edip zafere ulaarak, umduuna nail olarak,

sevdiklerine kavuarak ve Allah ile bek bularak ifaya kavuurlar. Ayn ekil-

de kalplerindeki kinin yok olmas da farkl sebeplere, vesilelere baldr.103

eklinde kalp huzurunun farkl vehelerini dikkate alarak aklamtr.

Ehl-i kitapla cizye verene kadar sava emreden104 Tevbe, 9/29. ayeti

Kim alakl, hor ve hakir olmay hak etmise seni onun errinden ona hak

ettii zilleti tattrmak kurtarabilir. Kim dmanna yaclk yaparsa dmannn

ktln tatmay hak etmi olur.

En byk dmann ve imana gelme ihtimali en uzak olan ktln

kontrolne girmi olan nefsindir. Onu ancak mchedenin byk bayla

kurban ederek kknden sklebilirsin. Nefis, kendi kendine Allahn takdirine

iman etmez ve pheden soyutlanmaz. Onu ancak her trl kar tedbiri ala-

rak dizginleyebilirsin. Bil ki nefis, ancak Allahn emirlerinin uygulanmasyla

sakinleir ve tehditlerle yola gelir.105



104 Bkz. Vhid, el-Vast, II, 489.



FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Bakara, 2/191-194. ayetlerde mriklerin bulunduklar yerde ldrl-

meleri ve haram aylarda sava hukukuna dikkat etmeleri gibi konular ak-

lanmaktadr.106 Bu ayetlerin yorumlarnda, Allah Tel Mslmanlara dostla-

rma kar velayeti ve yardmlamay ortaya koymak, bunlara bal kalmak

nasl greviniz ise dmanlarma kar da dmanlnz canl, gl tutma-

nz da sizin grevinizdir. Aranzda yakn akrabalk balar dman olduklarn-

z size unutturmasn, onlara efkat gstermeyin, ncelikle onlarn sevgilerini

ve dostluklarn kalbinizden karn sonra da zilleti tatmalar ve zelil olarak

kalmalar iin onlar slam beldelerinden srgn edin.107 demektedir eklinde

zhiri anlama uygun aklamalar yapan Kueyr, Fitne insan ldrmekten

daha ktdr. ayetindeki fitne kelimesinin Mslmanlara yaplan ikence ve

irk olarak deil de ireten diyerek yaygn anlamyla fitne olarak alglayp,

Allahtan uzak kalmann musibetlerinden dolay kalbe gelen bask ve ikence-

ler nefsin terbiyesi edilmesi srecindeki mihnetten daha zordur. nk kalbin

lm, nefsin lmnden daha zordur. Nefislerin canll sevdikleriyle olur-

ken, kalbin canll ise ancak Allah (c.c.) ile olur. Allaha iman olmadnda

kalp lm olur. Allah'tan uzak durmak rahatndan ve hayatndan uzak dur-

maktan daha zor olduu iin Fitne adam ldrmekten daha ktdr. denil-

mitir.108 demektedir.

Bakara, 2/191 ve 193. ayetlerdeki Mescidin (Kbenin) yannda kfir-

ler sizinle savamadka onlarla savamayn ksmn Bu blmden iaret

yaptn nafile ibadetlerden dolay da olsa sakn u kadar farz, nafile iledim

gibi dncelerle Allah'la olan vaktini bulandrma. Elinden geldiince seni

Allah ile birlikte olmaktan alkoyan her eyden ban kes. Ayetteki haram

aylar karlkl ifadesinden ireten anlalan Allah iin olan iki grevle ayn

anda muhatap olduunda iinde bulunduun durumu dikkate alarak ncelikli

olan yerine getirmen ve az da olsa nefsine pay karma ihtimali olduu iin

ikisi arasnda tercih yapmaktan saknmandr. Yoksa Hakkn uhdundan per-

delenir ve kalbinin basireti kr olur, kapanr. Hevna ters gelen her ey yap-

man en uygun olandr, nefsinin seni cezbetmesi ve ona uyman ise en kt

eydir.109 eklinde ireten lafzn/tenbihini kullanarak aklamtr.

106 Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, II, 198-206.




146 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Kueyrnin sf yorumu ireten kelimesini/uyarsn kullanarak

vermesi bu yapt yorumlarn zhir anlamn dnda olduunu bildiini ve

okuyucuyu ir yorumlar zhir anlam yerine koymamas konusunda uyard

eklinde anlalabilir. Onun bu durumu zayf ve uydurma rivayetleri senetleriy-

le naklederek okuyucuya, Ben senediyle naklediyorum, sen senetleri incele,

kendi kararn ver demi olan muhaddislerin ve dier ulemann tavrna ben-

zemektedir.

Bakara, 2/216. ve 217. ayetlerde, Mslmanlarn houna gitmese de

kendilerine savan farz klnd ve haram aylarda savamann gnah olduu

ancak mriklerin Mslmanlara ikence etmelerinin, onlar Mekkeden -

karmalarnn daha byk gnah olduu anlatlmaktadr.110 Bu ayetlerle ilgili

olarak Kueyr, Savaa girmek, savala yzlemek nefislere zor gelmekte-

dir. dedikten sonra ir yorumlara geerek Kalplerin rahata/huzura ermesi

ncelikli konu olduu iin acele edilmitir. Mutluluk nefislere muhalefetle elde

edilebilir. Kim nefsine uyarsa en yce muhabbeti karm olur. Ayn ekilde

saadet kalbe uymakla elde edilir. Kim kalbe muhalefet ederse en yce yoldan

sapm olur. Hakka teslim olana mjdeler olsun Nefis hazla, kalp ise hakla

bk kalr. demektedir. Bakara, 2/217. ayette ise haram aylar konusuna hi

deinmeden ireten lafzn kullanarak, Gaflet ehli seni kontrol altna almaya

g yetirebilirlerse seni kendi gafletlerine evirmek/srklemek isterler ve

senden de ancak bu ekilde raz olurlar. Kim Allah ile olan ahdini fesh ederse

kalbi batla evrilmi olur/mesh olur.111 yorumunu yapmaktadr.

Kueyr, savala ilgili baz ayetleri ise ir arlkta yorumlamtr.

ehitlerin l olarak telakki edilmemesini emreden112 Al-i mran, 3/169. ayeti,

Gerek hayat, Hakkn rzas uruna nefsi yendikten sonra Hakk zikrederek

yaamaktr. Bu hayat, Hakdan uzak bir ekilde nimetlerle canl kalmaktan

daha stndr.113 eklinde aklarken; Allah Tel yardm ettiinde kimsenin

Mslmanlara galip gelemeyeceini anlatan114 Al-i mran, 3/160. ayeti, Sade-

ce bedenlerini dnenler iin Allahn yardm, baarl klnmalar; ruhlarn

dnenler iin ise hakikatlerin yaanmasdr. Allah size hem dnyev ileri-

110 Muktil, Tefsr, I, 113-115.






FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

nizde hem de srlarnz istikamete erdirerek yardm eder. yi bil ki senin en

yaman dmann iindeki nefsindir. Allahn nefse kar yardm rahmetiyle

onun isteklerinin, ehvetlerin hcumunun hezimete uratlmas ve tm kontro-

ln Allah Telya ait olmasdr. Gnahla ba baa braklmak ise yardmsz

kendi haline braklmak demektir.115 eklinde aklamtr.

Ganimetlerin bete birinin kimlere ait olduunu aklayan 116 Enfal,

8/41. ayete farkl bir adan yaklaan Kueyr, Mslmanlarn savata kfirle-

rin mallarndan ele geirdiklerine ganimet, savamadan ele geirdiklerine de

fey denir.

Cihadda aktan kfirlerle yaplan zhir ve nefis ve eytanla yaplan,

rivayette de byk cihad olarak tanmlanan btn olmak zere iki trldr.

Kk cihadda zafer annda ganimet elde edildii gibi byk cihadda da Ms-

lmann dman olan eytan ve hevnn elinden zhiri ve btin olarak gna-

ha batm, hevsna kaplm ve ehvetlere esir olmu nefsini kurtarmas da

onun ganimetidir.

Ganimetin bete biri Allah ve Rasul iin pay olarak ayrlr. Bu ayette

ireten byk cihadn sonunda elde edilen ganimetten de sadece Allaha ait

olup kulun hibir nasibi olmayan bir pay vardr. Bu pay ahiret ltuflarndan,

Allaha yakn olma semerelerinden, Ona ynelmenin hususiyetlerinden bir

zellik, nasip yoktur. Bu durumda her trl payn boyunduruundan, kleliin-

den azade olur, sadece Allah iin Allah ile birlikte olur ve Onun dndaki her

ey yok olur.117 demektedir.

Bakara 195. ayetteki nfak edin, kendinizi tehlikeye atmayn emri-

ni118 ise, Zenginlerin infak mallaryla, bidlerin infak nefisleriyle ilgilidir. Bun-

lar ibadetlerini ve dier vazifelerini bekletmezler. Ariflerin infak kalpleriyledir.

Kalpleriyle ilgili ahkm geciktirmezler. klarn infak ruhlaryladr ki sevgile-

rini geciktirmezler, bekletmezler. Zenginlerin infak nimetlerden, fakirlerin infa-

k ise niyetlerindeki kararllklarndandr. Zenginlerin infak keselerinden malla-

rn karmak, fakirlerin infak rahata dknlkten vazgemek, muvahhidlerin


116 Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, VI, 247-254.



148 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

infak ise srlarndan halk/yaratlmlar karmaktr. 119 eklinde aklarken

Mslmanlara mrikler haram aylarda sava atklar takdirde onlarla topluca

savamalar emredilen Tevbe, 9/36. ayeti ise, Avm iin baz aylar ibadetlerin

younlatrlaca aylar iken, havs ehli iin btn aylar aban ve Ramazan,

tm gnler Cuma ve her yer mescittir. Bu aylarda savamayn emriyle avma

bu aylarda gnah ilemeyin buyruluyor. Havas iin ise bu yasak btn aylar-

da geerlidir. Topluca savan emri ise kendisi kadar etkili baka bir silah

olmayan dmandan tebberr etmendir.120 eklinde ir bir tarzda yorumla-

maktadr.

Tevbe, 9/60. ayette zekt verileceklerden gruplardan birinin de Allah

yolunda olanlar olduklar aklanmaktadr.121 Bu ayeti de hem zhiri hem de

ir bir ekilde Zhiri ilimlerin diliyle sylersek fkh meselelerde ayrntsyla

akland gibi kim Allahn yoluna girerse ona zekttan bir pay verilmesi ge-

rekir. Bu yolda ise kim Allah yoluna girerse onun bu yolda arzulanan hedeflere

ulamas iin nce maln, sonra makamn, sonra nefsini ve ruhunu harcama-

s/feda etmesi gerekir. Bu ilke bu yolun ilk admdr. aklamaktadr.122

Dmana kar g, hazrlamay, at beslemeyi emreden 123 Enfal,

8/60. ayet Dmanla savamak iin gcnzn nispetinde kuvvet hazrlama-

y emretmektedir. Bu glerin en hayrls kalbin Allah ile glenmesidir ki bu

konuda herkesin durduu yer farkldr. nsanlar durumlarna gre kalplerini

Allahn yardm vadi, Hakk Telnn halini bilmesi, Rabbinden gelen ahitlik,

Rabbinin rzasn nefsinin arzusuna tercih ederek ve Mevlsnn rzas iin

amelde bulunarak kalbini glendirir.

Bu ayetten ireten Mslmann ganimet iin veya dman yenerek

gnln rahatlatmak iin deil, srf Allahn davasnn en st olmas iin

mchede etmesi gerektii anlalmaktadr.124

Kueyr ele aldmz ayetlerden az bir ksmnda ise konuyu seyr-u

sluk ve mridin durumuyla balant kurarak aklamaktadr. Tevbe, 9/42.





123 Bkz. Muktil, Tefsr, II, 25.



FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

ayette mnafklarn ve savaa katlmamak iin mazeret uyduranlarn kolay ve

yakn bir mesafedeki sava veya ganimet sz konusu olsayd savaa itirak

etmek isteyecekleri anlatlmaktadr.125 Bu ayeti nce zhiri anlamna uygun

aklayan Kueyr daha sonra sz mridin seyr-u slukuna getirerek, Mri-

din ruhsatlara tabi olup, tembellie meylettiini ve tevillerle kendine mazeret-

ler uydurduunu grdn zaman onun yoldan km olduunu, sluktan geri

kaldn bil. Kim hedefine ulamak iin gayret ediyorsa o tembellik yurduna

uramaz. Yola koyulur ve almaktan, zorluklardan kanmaz, hibir ey onu

yldramaz.126 demektedir.

Mslmanlara, kfirlerden kendilerine yakn olanlaryla savamalar-

n emreden127 Tevbe, 9/123. ayeti, Mslmana en yakn olan kfir, mcadele

etmesi gereken en yaman dman nefsidir. Kfirlerle savaacak kiinin sava-

a, nefsiyle mcadeleyle balamas gerekir. nk Rasulullah (a.s.), Kk

cihaddan byk cihada dndk buyurmutur.

Ayetin sizde bir sertlik ve diren grsnler ksm kim dmanna ilti-

mas geer, ona kar tedbirini almazsa dman onu kahreder. Ayn ekilde

mrid de hakikati talep etmekten vazgeip bir takm yanl tevillere ynelirse

Allah ile ahdini bozmu olur ki bu durumda zhir ehlinin irtidat dedii duruma

dm olur.128 diyerek mridin irtidat gibi tamamen sflerle ilgili bir konuya

gei yapmtr.

4.3. Kueyrnin Cihad ve Ktal Ayetlerini Yorumlarken

Kulland Kavramlar

Bir dncenin, ilmn sistemletirilmesinde, ortak zihniyetin oluma ve

srdrlmesinde temel yap talar kavramlardr. Her ilm yap gibi tasavvufun

da kendine ait bir kavramlar dnyas bulunmaktadr.

Kueyr de ele aldmz ayetlerde konular kendi dnce sistemi ie-

risinde anlatmak iin birok kavram ve kavram olarak kullanlan tamlamalar

kullanmtr. Bu kavramlardan nefs, hev, riya, basret, cihad, yakn, infak,

zekt, ganimet, vesvese, bid, kalp ve tebberr gibi kavramlar Kuranda pek

125 Bkz. bnul-Cevz, Zdul-Mesr, II, 263.


127 Bkz. Taber, Cmiul-Beyn, VI, 217-516.


150 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

ok ayette gemektedir. Yaplan yorumlarda nefs, zekt, ganimet, bid, cihad

gibi birok kavramn sf dnce ierisinde anlam deiime urayarak yeni

anlamlarda kullanldklar anlalmaktadr.129 nfak konusunu klarn infak,

muvahhidlerin infak, zenginlerin ve fakirlerin infak diye ayrmas; sf usulle

Allah yolunda gidenin bu yolda her eyini harcamasn zekt olarak aklama-

s; genel anlamda kul anlamn gelen bid kavramn seyr-i sulk ehli anlamn-

da kullanmas da bu durumu aklamaktadr.

Kueyrnin kulland zhir, btn, tasabbur, musbere, ribat, latfe,

gaybet, mhede, k, avm, havs, mchede, mchede ba, Allaha

kurbiyet tesis etmek, kalbin lm, nefsin lm, kalbin hakla baki kalmas,

nefsin hazla baki kalmas, seyr-i slk, kalp ahkm, haz, haz vatan, gnah

vatan, mridin irtidat, kalbin huzur hali, zulmetin kalbi rtmesi, kalbin sakini

olmak, el-mcdeletu lillah, el-mcdeletu fillah, el-firru illallah, el-firru ma-

allah, Allah ile bek bulmak gibi kavram ve kullanmlar genel erevede slam

dncesi ierisinde yer bulmakla birlikte zelde sflere ait eletiriye ak

deerlendirmelerdir.

Kueyr eserinin mukaddimesinden ve yorumlarndan sflerin dier

ilim ehlinden daha derin bilgilere ve daha hassas bir yaantya sahip oldukla-

rn iddia ettii anlalmaktadr. Avm ve havs ayrm, infak, zekt ve gani-

metle ilgili aklamalar da bu dncesini yanstmaktadr. Ayrca tarikat ada-

bna uymayan mridi Allahla ahdinden dnm kabul ederek irtidat etmi

olacan sylemesi de konular kendi dnce sistemi ierisinde kavramsal-

latrarak sistematize ettiini gstermektedir.

129 Sflerin kullandklar kavramlarn kkenleri ve Kuranla ilikileri konusunda geni

bilgi iin bkz. Mahmud Esad Erkaya, Kuran Kaynakl Tasavvuf Kavramlar, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaymlanmam Doktora Tezi),

Adana, 2015. s. 45-346.


FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Sonu

rfn ekoln nde gelen isimlerinden olan Kueyrnin Letiful-rt

adl eserinde cihad ve ktalle ilgili ayetleri anlama ve yorumlama yntemiyle

ilgili ulatmz sonular u eklide sralayabiliriz.

1. Kueyri eserini Letiful-rt olarak isimlendirerek ve mukaddime-

sinde kitabn riflerin usulne gre yazacan aklayarak kitabnn genel

anlamda bilindik tefsir eseri olmadn aklamtr. Konular aklarken hem

zhir anlamlar hem de ireten kaydn derek kef ve ilhma dayal ak-

lamalara yer vermesi aklad usule bal kaldn gstermektedir.

2. Kueyr ir tevile ynelik dier limler tarafndan yaplan eletiri-

leri bildiinden birok ayette ir yorumlarna ireten kaydn derek ba-

lamaktadr. Bu tenbih ile okuyucuya, Bundan sonra okuyacan yorumlar

kendimize has usul, bilgi ve anlaymza gre yazlanlardr. Bu gzle okuman

gerekir demek istemitir. Bu durum zayf ve uydurma da olsa rivayetleri ese-

rine senetleriyle alan ve okuyucuya, Ben sana rivayetleri senetleriyle aktar-

yorum, kabul edip etmemek sana kalm diyen muhaddislerin ve bilgileri se-

netleriyle nakleden mfessir v.b. limlerin anlay ve tavrlaryla benzemek-

tedir.

3. Mtekellim, fakh ve filolog mfessirlerin tefsirlerinde kendi alanla-

ryla ilgili oluturulan kavramlar ve hadis stlahlarn kullandklar gibi Kueyr

eserinde sf terminolojiye ait nefs, kalp, sr, ruh, havtr, ilham, iret,

mhade ve latfe gibi kavramlara yer vermitir. Bu kavramlarn bazlar

Kurandaki anlamlaryla kullanlrken, bazlarna da yeni anlamlar yklenmi-

tir.

4. Kueyr, eserindeki cihad ve ktalle ilgili yapt yorumlarla zelde

sfleri/mridleri genelde ise tm Mslmanlar dmanla ve nefisle mcade-

lede hep gayretli, canl, fedakr olmaya, zorluklara katlanmaya tevik etmek-

te, ruhsatlara ve birtakm yanl tevillere ynelerek mcadeleden kamamaya

armaktadr.

5. Eserdeki baz ir yorumlarla ayetlerin zhir anlamlar arasndaki

ban zayf olduu anlalmaktadr. Mekk ve Meden sureler birbirinin devam

olarak Mslman ahsiyet ve toplumu in etmitir. Mekke dneminde mmin

ahsiyetin in edildiini, Medinede ise bu innn devam olarak gerekli du-

rumlarda savan emredildiini dndmzde Mekk surelerde ele alnan

152 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

tevhid, iman, ahlak, dnyevlememe ve kalp olgunluu gibi konularn anlam

muhtevalarnn ir yorum eklinde esere yanstld sylenilebilir. Ku-

eyrnin aklamalar sf dnce asndan tutarlla sahip olmakla birlikte

gerek usul gerekse muhteva olarak dier limlerin eletiri ve tartmalarna

ak mlahazalardr.

Kaynaka

Abdulbk, Muhammed Fuad, el-Mucemul-Mfehres li Elfzil-Kurnil-Kerm,

Matbatu Darul-Ktbil-Msriyye, Kahire, 1364.

Acln, Ebl-Fid smail b. Muhammed Kefl-Haf ve Mzll-lbs, nr.

Husmud-Din el-Kuds, Mektebetul-Kuds, Kahire, 1351.

Ate, Sleyman, r Tefsir Okulu, Yeni Ufuklar Neriyat, II. Bask, stanbul,

1998.

Ay, Mahmut, ari Tefsiri Yeniden Dnmek, stanbul niversitesi lahiyat

Fakltesi Dergisi, 2011, 24, 103-148,

Bezzr, Ahmed b. brhm, Msnedl-Bezzr, thk. Mahfzurrahmn Zeynul-

lah, dil b. Sad, Mektebetl-Ulm vel-Hikem, Medine 1988-2009.

Cbir, Muhammed bid, Arapslam Kltrnn Akl Yaps, Kitabevi, ev.

Burhan Krolu ve dierleri, stanbul, 1999.

Cerraholu, smail, Tefsir Tarihi, Fecr Yaynevi, Ankara, 1996.

Cevher, Eb Nasr sml b. Hammd. es-Shh, nr. Ahmed Abdlkdir At,

Drul-lm lil-Melyn, nc Bask, Beyrut 1984.

Dhlev, ah Veliyyullah, el-Feyzul-Kebr f Uslit-Tefsr, Tefsir Usul, Anka-

ra, 2015.

Fruzabd, Mecduddin Muhammed b. Yakub, Besiru Zevit-Temyz f Leti-

fil-Kitbil-Azz, thk. Muhammed Ali en-Neccr, Beyrut, Mektebetul-

lmiyye, trs.

Haleb, Ahmed b. Ysuf b. Abduddim es-Semin, Umdetul Huffz f Tefsri

Erfil-Elfz, thk. Muhammed Bsil Uynus-Sd, Beyrut, Drul-

Ktbl-lmiyye, 1996.


FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

Heysem, Ebl-Hasen Al b. Eb Bekr, Mecmeuz-Zevid ve Menbeul-Fevid,

thk. Muhammed Abdlkdir Ahmed At, I-XII, Drul-Ktbil-lmiyye,

Beyrut, 2001.

bn Acbe, Ahmed b. Muhammed, el-Bahrul-Medd f Tefsril-Kurnil-Mecd,

th. Ahmed Abdullah el-Kura Rasln, Kahire, 1999.

bnul-Cevz, Ebul-Ferec Cemaluddin Abdurrahman Ali, Zdul-Mesr f lmit-

Tefsir, Beyrut, el-Mektebul-slam, 1948.

bn Fris, Ebl-Hseyn Ahmed, Mucem Mekysil-Lua, nr. Abdsselm

Muhammed Hrn, Drul-Fikr, Beyrut 1970.

bn Manzr, Lisnul-Arab, th. Heyet, Drul-Marif, Kahire, trs,

bns-Salh, Eb Amr Takyyddn e-ehrezr, Fetv ve Mesil bnis-

Salh, nr. Abdlmut Emn Kalac, Beyrut 1986.

bn Teymiyye, Ebl-Abbas Takiyyddn Ahmed, Mecmul-Fetv, nr. mir

el-Cezzr, Enver el-Bz, Drul-Vef, III. Bask, 2005.

sfahn, Ebl-Ksm Hseyn b. Muhammed Rb, el-Mfredt f Garbil-

Kuran, thk. Muhammed Halil Aytn, IV. Bask, Beyrut, Drul-Marife,

2005.

Kueyr, Abdulkerim b. Hevzin, Letful-rt, th. Abdullatif Hasan Abdur-

rahman, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2000,

Mennul-Kattn, Mebhis f Ulmil-Kurn, Mektebetu Vehbe, XI. Bask, Ka-

hire, 2000

Maturd, Eb Mansr, Tevltu Ehli-Snne, th. Mecd Bslm, Drul-ktbil-

lmiyye, I, Bask, Beyrut, 2005.

Mevsl, Ahmed b. Ali Eb Yal, Msned Eb Yal el-Mevsl, thk. Huseyn

Selm Esed, I-XIV, Drul-Memn lit-Trs-Drus-Sekfetil-

Arabiyye, am-Beyrut 1986-1992.

Muktil, Ebul-Hasen b. Sleyman, Tefsru Muktil b. Sleyman, thk. Ahmed

Ferid, I. Bask, Beyrut, Drul-Ktbil-lmiyye, 2003.

Mnv, Zeynuddin Muhammed Abdurraf, Tabaktus-Sfiyye el-Kevkibud-

Durriyye f Tercimis-Sdtis-Sufiyye et-Tabaktul-Kbr, thk. Mu-

hammed Edb el-Cdr, Dru Sdr, Beyrut, 1999.

zel, Ahmet, Cihad, DA, stanbul, 1993, VII.

154 | Sami Klnl

FD, 2017, cilt: 17, say: 1, ss. 119-155

ztrk, Mustafa, Tefsirin Halleri, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2013.

... Kuran ve Ar Yorum, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2014.

... Cihad Ayetleri: Tefsir Birikimine, slm Geleneine ve Gnmze

Yansmalar, slam Kaynaklarnda Geleneinde ve Gnmzde Ci-

had altay, Kuramer, stanbul, 2016.

Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kuran,

thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Trk, Drul-Ktb-lmiyye, Dr-

dnc Bask, Beyrut, 2005.

Uluda, Sleyman, r Tefsir, DA, stanbul, 2011.

... Kueyr, Abdulkerm b. Hevzin, DA, Ankara, 2002, XXVI.

nsal, Hadiye Ebl-Hasen el-Vhidnin Hayat, Eserleri ve Tefsir Tarihindeki

Yeri, ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 13, Say:1,

s.135-164.

Suyuti, Celaleddin Abdurrahman, el-tkan fi Ulumi'l-Kur'an, thk. Ahmed b. Ali,

Daru'l-Hadis, Kahire, 2006.

Slem, Muhammed b. Hseyin b. Musa el-Ezd, Tefsrus-Slem (Hakikut-

Tefsr), th. Seyyid mrn, Darul-ktbil-ilmiyye, I. Bask, Beyrut,

2001.

Vhid, Ebul-Hasen Ali b. Ahmed, el-Vast f Tefsril-Kurnil-Mecd, thk. Ko-

misyon, Beyrut, Drul-Ktbil-lmiyye, 1994.

Zeheb, Eb Abdillah emsddn Muhammed Siyer Almin-Nbel, nr.

uayb el-Arnat, Messesetr-Risle, I. Bask, Beyrut 1984.

Zeheb, Muhammed Hseyin, et-Tefsr vel-Mfessirn, Mektebetu Vehbe, VII.

Bask, Kahire, 2000.

Zerke, Bedreddin Eb Abdillh Bedrddn Muhammed b. Bahdr b. Ab-

dillh, el-Burhan fi Ulmi'l-Kur'an, Thk. Mustafa Abdulkadir Ata, Daru'l-

Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 1971.

Zrkn, Muhammed Abdulazm Menhilul-rfn, th. Fevvz Ahmed Zemerl,

Drul-Ktbil-Arab, I. Bask, Beyrut, 1995.

Ishar Tewil and Qushayris Interpretation Method

of Jihad and Qital Verses

Citation / -Klnl, S. (2017). Ishar Tewil and Qushayris In-

terpretation Method of Jihad and Qital Verses, ukurova Uni-

versity Journal of Faculty of Divinity, 17 (1), 119-155.

Abstract- Ishar/irfn (gnostic) tewil approach is one of the

efforts emerged in Islam history in order to understand the

Quran. Sufis have produced works in ishari style in order to

explain that their understanding has its roots in Quran and

convey their ideas to humans by establishing links with Quran

verses. In this vision of Sufis, along with respecting the appa-

rent meanings of verses, signs and inspirations coming from

heart have directed the tewil. Although those works are defi-

ned as ishari tafsir in the later ages, Sufis have named their

works as not tafsir but by names like haqaiq, lataif, kashf in

accordance with their tewil style. Lataif al-Isharat by al-

Qushayri is one of the most well known of these works. Al-

Qushayri, in this work, besides explaining verses related with

jihad and qital in accordance with their apparent meanings

and historical contexts, he interpreted many verses in ishari

way. As the greatest enemy of humankind is the nafs inside

according to Sufis, they defined the jihad against nafs as the

major jihad, and the jihad against enemy as the minor jihad.

For this reason jihad against nafs has standed out in al-

Qushayris tewils. Al-Qushayri also mentioned terms like qalb

(heart), nafs, sir (secret) belonging to sufi thought in his interp-

retations.

Keywords- Islamic sufism, sufi, tavil, nafs, jihad

İşârî te’vil ve kuşeyrî’nin cihad ve...

Documents