issn 1300-977x 6 - anbarcianbarci.net/fileupload/ks797224/file/238-239-oca-sub-2016.pdf · issn...

ISSN 1300-977X

www.ya pi dun ya si.com.tr

Ay lık Mes le ki Bi lim Tek nik ve Ha ber Der gi si

YIL 20 • OCAK-ŞUBAT 2016 • SA YI 238-239

Sa hi biMRA Reklam ve Tan.Hiz.Ltd.Şti. Adına Mus ta fa Bil giç

Ge nel Ya yın Yö net me niMus ta fa Bil giç

So rum lu Ya zı İş le ri Mü dü rüHik met Bil giç

Yö ne tim Ye riKen nedy Cad de si 102/1 Ga zi os man pa şa An ka ra Türkiye

Tel:+90 (312) 467 43 17 Fax:+90 (312) 467 43 18ya pi dun ya [email protected]

Hakem Ku ru luProf. Dr. Ing. Ahmet Durmuş (K.T.Ü.)Prof. Dr. Tefaruk Haktanır (E.Ü.)Prof. Dr. Erhan Karaesmen (O.D.T.Ü.)Prof. Dr. Ek rem Ma ni sa lı (İ.Ü.)Prof. Dr. Mehmet Orhan (G.Ü.)Prof. Dr. Mehmet Emin Tuna (G.Ü.)

Ya yın Ku ru luProf. Dr. Necati Ağıralioğlu (İ.T.Ü.)Prof. Dr. Yılmaz Aruntaş (G.Ü.)Prof. Dr. Metin Aydoğan (İ.T.Ü.)Prof. Dr. Alemdar Bayraktar (K.T.Ü.)Prof. Dr. Fazıl Çelik (K.T.Ü.)Prof. Dr. Murat Dicleli (O.D.T.Ü.)Prof. Dr. Adem Doğangün (U.Ü.)Prof. Dr. Cemal Eyyübov (E.Ü.)Prof. Dr. Ergün Gedizlioğlu (İ.T.Ü.)Prof. Dr. Polat Gülkan (O.D.T.Ü.)Prof. Dr. Tefaruk Haktanır (E.Ü.)Prof. Dr. Hı zır Ön soy (K.T.Ü.)Prof. Dr. Yener Özkan (O.D.T.Ü.)Prof. Dr. Ahmet Topçu (E.O.G.Ü.)Prof. Dr. Erdoğan Uzgider (İ.T.Ü.)Prof. Dr. Bayram Ali Uzuner (K.T.Ü.)Prof. Dr. Ahmet Yakut (O.D.T.Ü.)Doç. Dr. Ata kan Ak soy (K.T.Ü.)Doç. Dr. Ze ki Ay (S.D.Ü.)Doç. Dr. Muhittin Bağcı (C.B.Ü.)Doç. Dr. Şükrü Yetgin (G.Ü.)

Yrd. Doç. Dr. Hikmet Bayırtepe (G.Ü.)Yrd. Doç. Dr. M. Kür şat Çu buk (G.Ü.)Yrd. Doç. Dr. Erol İskender (K.T.Ü.)

Dr. Ali UğurluMi mar Y. Müh. Ci hat Uy sal (İ.T.Ü.)

İnş. Y. Müh. Cahit Kocamanİnş. Y. Müh. Me lik Sa fi Du yar (O.D.T.Ü.)İnş. Y. Müh. Fikret Kuranİnş. Y. Müh. İsmail Salıcı (İ.T.Ü.)

(İsimler soyadına göre alfebetik olarak sıralanmıştır.)

© 1996 YA PI DÜN YA SI, Der gide ya yın la nan ya zı ve şe kil le rin her hak kı sak lı dır. Kay nakgös te ril se da hi izin alın ma dan ya yın la na maz. Ya zı lar da ki so rum lu luk ya za rı na ait tir.

Ya yın ve Ya zım Ku ral la rıDergiye gönderilen makaleler Word belgesi olarak düzenlenmelidir. Yayın Kurulu tarafın-dan uygun görülen bu Yazı veya Makaleler ilgili Hakemlerin görüş ve onayları doğrultu-sunda, düzenlenmiş veya düzeltilmiş en son haliyle yayımlanır. Makaleler, daha önceyayımlanmamış olmalıdır. Dergide yer alan makaleler Türkçe ve yabancı dilde (İngilizce)"başlık (title)" ve "öz (abstract)" içermelidir. Makalelerde konuyu tanımlayan Türkçe veyabancı dilde uygun "anahtar kelimeler" bulunmalıdır. Yayın Kurulu veya ilgili Hakemlerveya Editörler, yayım öncesinde gerekli görülen düzeltme ve kısaltmaları yapabilir. Çeviriveya derleme yazılarda, ilgilisince gerekli izinlerin alınması, yazarının, yayımlandığı der-ginin ve kaynaklarının belirtilmesi zorunludur.

AYLIK YEREL SÜRELİ YAYIN15.02.2016

Bas kı: Başak Matbaacılık Ltd.Şti. Anadolu Bul. 5/15 Gimat-Ankara Tel:0312 397 16 17

Mimar Y. Müh. Cihat UYSAL

Çapraz Izgaralı Taşıyıcı Yapılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6

Erol İSKENDER

Atakan AKSOY

Cam Asfaltlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8

Prof. Dr. İlker USTA

Ahşap: Mekanik Özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

Dr. Murat ANBARCI

Arş. Gör. Osman Hürol TÜRKAKIN

Yrd. Doç. Dr. Burak ÖZ

Yapım İşleri Genel Şartnamesine Göre

Sözleşmede Bulunmayan İşlerin

Fiyat Tespiti ile Revize Birim Fiyat İlişkisi . . . . . . . . . .37

Latif Onur UĞUR

Ece ALKAN

2008 Küresel Ekonomik Krizinin

Dünya’da İnşaat Sektörüne Etkileri ve

Global Yapı Maliyetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

Dr. Hüseyin TEKEL

Güçlendirme Tasarımında Yapılan Bazı Hatalar ve

Çözüm Önerileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

Atilla İNAN

Mustafa BAŞYİĞİT

Yeni Birim Fiyat Analizlerindeki

Öncelik Sıralaması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54

Kerpiç ve taş kullanımı ile üretilmeye başlayanyapılara biçim verilirken, onların kemer, kubbegibi teknik buluşlarla hafifletilmesi tarihin en eskive önemli çözümlerindendir. Bugün bu mirasıbetonarmeden çeliğe ve ahşaba kadar birçokseçenek için geliştirerek kullanıyoruz. Birbiri ilekesişen ögelerden oluşan ızgara (grid) örgüsü-nün de yapıların taşıyıcı sistemini oluştururkentarih boyunca geliştirildiğini biliyoruz. Bu yazıdaızgara örgülü yapıların tarihten günümüze çaprazkonumda nasıl kullanıldığını örneklemeyeçalışacağım.

Sanayi devrimi sonrasında toplu üretimin getir-diği bir biçimlenme olarak başta modüler tekrarolmak üzere rasyonelliğin öngörüleri ile ön planaçıkmış ve yapıların tasarımında, taşıyıcı sistemle-rinin birbirine dik eksenler (ızgara) ile biçimlen-mesi tercih edilmiştir. Izgara tercihinin nedenlerinibirçok gerekçe ile açıklayabiliriz. Tarihe bakarsak,ızgara plan Mısır’da Piramitlerle başlamış, antikdönemde Megaron olarak temel bir mekan terci-hine dönüşmüştür. Bugün Mimarlar Odasınınsimgesi olan, mekanı en yalın hali ile anlatanmegaron planı da, (her ne kadar yan yana getiri-

6 YAPI DÜNYASI OCAK-ŞUBAT 2016

Çapraz Izgaralı Taşıyıcı Yapılar

——————————————————————————————————————————————Cihat UYSALMimar Yüksek Mühendis——————————————————————————————————————————————

lirken dalgalı araziye oturturken amorf hale getiril-miş olsa da) özünde ızgaradan türemedir.Megaronun ardından, Milet’li Hipodamus PrieneKentinin ızgara planlı olmasını öngörmüştü. Onedenle, bu yaklaşımın yapı-çevre bağlamındakiilk tohumunu MÖ V.nci yüzyılda Milet’liHipodamus attı diyebiliriz. Yapıların tasarımındaızgaranın yaygın kullanımının nedenleri saymak-la bitmez. Örneğin, yerçekiminin belirlediği, döşe-me ve kolon ihtiyacı ile ızgaranın yatay ve düşeykonumlanmasının, varlığını günümüzde de sür-dürmesinde başat neden olduğu söylenebilir.Izgaranın döndürülerek düşey ve yataya aykırıkonumda kullanılması ise, yerçekimi etkeninekarşı farklı olanaklar getirmiştir. Bu kullanımgünümüzde çapraz ızgara sistem (diagonal gridya da dia-grid) olarak adlandırılmaktadır. Çaprazızgara sistemi yapılarda çatı, duvar ve hem çatıhem duvar denebilecek küre, koni ve benzerikapalı biçimlerde giderek yaygınlaşmaktadır.

Çapraz ızgaranın günümüzde kafes kabuk ola-rak taşıyıcı yapı sistemi haline gelmesinin geçmi-şini Asya’da yaklaşık 3000 yıllık bir göçer gelene-ğin ürünü olarak Moğol, Kazak, Türkmen çadırla-rında görüyoruz. Asya’da bu yapılara Yurt deni-yor. Fotoğrafta görülen Yurt yapıları çeşitli büyük-lüklerde yapılıyor. Bu yapılar günümüzde dezemin yalıtımı, örtü gibi ögeleri değiştiği haldetaşıyıcı çapraz ızgara karakteri değiştirilmedenkullanılıyor. Öyle ki, günümüzde Asya dışındakiülkelerde de bu tür yapıları kullananlar var. Kısasürede kurulan bu yapıların duvarlarını silindirikahşap kafes duvar oluşturuyor. Daha sonra üzeriçadır ya da benzeri ile kaplanan bu yapıların insa-noğlu yeryüzünde var olduğu sürece kullanılaca-ğı anlaşılıyor. Yurt kurulurken duvarı oluşturacakızgara yapım yerine demet halinde birbirine bağ-

lanmış olarak getiriliyor ve ardından teleskopikolarak genişletilerek kafes duvar oluşturuluyor.Bu mekanizmayı anlatmak üzere makaslı akrobataydınlatma konsolu fotoğrafını yazıya ekledim.

Şimdi sizlere çapraz ızgara sistemleri ile tasar-lanan ve inşa edilen Çin Halk CumhuriyetininBaşkenti Pekin’deki bir yapıyı anlatmak istiyorum.Çin televizyon merkez binası diyebileceğimiz buyapı “CCTV Headquarters” olarak anılıyor. Buyapı zemin üzerinde yaklaşık 50 katlı olaraktasarlanmış. O nedenle, yeni yapılanlarla karşı-laştırıldığında gökdelen demek doğru olmaz.Ancak yapıyı özgün ve benzersiz yapan çaprazızgara sistemi ile 75 m.’ye varan bir konsola sahipolması. Konsol yapı yaklaşık 13 katlı yüksek,guse demeye dilim varmayan heyula bir kütledenoluşuyor. Bedenimizle algılayamayacağımız bubüyüklük gerçekten bir meydan okuma. Öyle birçevrede yaşayan insanı etkileyecek, dönüştüre-cek algı ve farkındalık yaratacak bir yapı. Buyapının tasarım ve yapım öyküsünü başka biryazıya bırakıyorum.

Özetle, çapraz ızgara taşıyıcılar kafes kabuksisteminin yaygın kullanımı ile son döneminbüyük ve gösterişli yapıları olarak dünyanın nere-de ise bütün bölgelerindeki yoğun yapı yerleşim-lerinde boy gösteriyor. Öyle ki, gelenekselmühendislik kavramları zorlanarak, bilgisayarortamında tasarım, teknolojik modelleme vehesaplama olanaklarının gelişmesi ile yapılarkabuk değiştirme sancılarını yaşıyor. Malzemeüretiminde meydana gelecek yeni seçeneklerbelki de bize yeni bir fiziksel çevre tasarlama veüretmemizi sağlayacaktır. Günümüzde bu geliş-meler ağır bedel ödenerek ortaya çıkıyor. Bunu,yarına ilişkin bir öngörü olarak söylüyor ve umutediyorum.

7

Sayın Okuyucular,

Derginiz Yapı Dünyası’nın yayın ilkesi, bilgide paylaşım ve katılımdır.

Yapı sektöründe gündeme getirilmesi gereken görüşlerinizi paylaşmaya giderek daha fazla ihtiy-acımız var. Oluşturmaya çalıştığımız bilgi ortamı, ülkemizin öncü sektörü olan yapı sektörününniteliğini yükseltecek ve toplumsal faydayı arttıracaktır. Bu nedenle, başta sektörümüzünmühendis, mimar, özel uzmanlık edinmiş bütün teknisyenlerini, akademisyenleri ve yapı tasarımve üretim sürecine katkıda bulunan herkesin bilgi ve deneyimlerini paylaşmak üzere katılımınızıbekliyoruz.

YAPI DÜNYASI OCAK-ŞUBAT 2016

ÖzetNüfusun ve buna bağlı olarak trafikteki araç

sayısının artması ve teknolojinin gelişmesiyleinsan ve yük taşımacılığı da artmaktadır. Özellik-le yüksek tonajlı araçlar yol kaplamalarında dahabüyük gerilmelerin oluşmasına neden olmaktadır-lar. Bu gelişmeler kaplamalardan beklentileri art-tırmaktadır. Bu beklentileri karşılamak için dahayüksek performanslı karışımlar üretme yolundaçalışmalar yapılmaktadır. Asfalt karışımlar içingradasyon değişiklikleri ve katkı uygulamaları ensık kullanılan yöntemlerdir. Bu çalışmalar sırasın-da, performansı arttırırken, günlük yaşantımızdaortaya çıkan evsel ve endüstrüyel atıkların da kul-lanılmasıyla hem çevrenin korunmasına hem dekaynakların verimli kullanılmasına katkıda bulun-mak bir arayış olmuştur. Atık camlar da yol uygu-lamalarında kullanılan materyaller arasında yerinialmıştır. Cam asfalt uygulaması, cam atıklarınasfalt karışımlarda agrega yerine belirli oranlardakullanılmak suretiyle oluşturulmuş sıcak karışımtürüdür. Bu çalışmanın amacı cam atıkların yoluygulamalarında kullanımı ve cam asfaltlar hak-kında bilgi vermektir.

Anahtar kelimeler: Cam atık; cam asfalt; geridönüşüm.

1. GirişSon yıllarda katı atıklardan kaynaklanan prob-

lemler ülkemizin en önemli çevre sorunlarından-dır. Nüfus artışına paralel olarak katı atık miktar-ları da artmakta, özellikle büyük kentlerimizdetüketim alışkanlıklarının değişimine paralel olarakatık kompozisyonu da hızla değişmektedir. Yineson yıllarda hızlı sanayileşme ve sanayi bölgele-rinin de belirli merkezlerde yoğunlaşması nede-niyle sanayiden kaynaklanan atık miktarının art-masına yol açmıştır. Önümüzdeki dönemlerdenüfus artışımızın devam edeceği ve sanayi tesis-lerinin sayısının artmaya devam edeceği kabu-lünden hareketle atık miktarının artacağı ve bunaparalel olarak atık problemlerinin de artacağınısöyleyebiliriz. Bu nedenle mevcut sıkıntıların enaza indirilmesi için yapılması gerekenler ve özel-likle gelecekte olası problemler ve çözüm yön-temlerinin şimdiden ortaya çıkarılması ve bunauygun bir planlama yapılması gerekmektedir [1].

Atık olarak elde edilen çeşitli ürünlerin depo-lanması veya doğaya terk edilmesi çok büyükgüçlükler yaratmakta, çevre kirliliği dahil toplumaçok büyük sorunlar getirmektedir. Günümüzde,çeşitli ürünlerin üretimi sırasında elde edilen yan

Cam Asfaltlar

——————————————————————————————————————————————Erol İSKENDER Atakan AKSOYKaradeniz Teknik Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi,Of Teknoloji Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü——————————————————————————————————————————————


ürün veya atıkların değerlendirilmesi üzerindeyoğun olarak çalışılmaktadır. Yüksek performan-slı karışımların elde edilmesinde farklı uygulama-lar görülmektedir. Çeşitli katkıların kullanımı, üstperformans değerinde malzeme seçimi, yüksekkalite kontrolü, farklı tasarım yöntemleri, günceltest teknikleri bu uygulamalar arasında yeralmaktadır. Yollarda kullanılan yüksek performan-slı bitümlü sıcak karışım üretiminde uygulananyöntemlerden birisi endüstriyel atık maddelerinbir katkı olarak kullanımıdır. Atık malzemelerinindeğerlendirilmesi ile hem atıkların oluşturacağıçevre kirliliği önlenmekte, hem de bu atıklar kulla-nılarak yolların bazı özellikleri iyileştirilmektedir.Ayrıca, atıkların değerlendirilmesiyle ülke ekono-misine de katkıda bulunulmaktadır [2].

Katı atıkları kaynaklarına göre aşağıdakişekilde sınıflandırabiliriz.

a) Evsel katı atıklarb) Endüstriyel nitelikli katı atıklar

1. Tehlikeli atıklar2. Evsel nitelikli endüstriyel atıklar

c) Tıbbi atıklard) Özel nitelikli katı atıklar

Ülkemizde katı atık konusu uluslararası geliş-melerin etkisiyle veya baskısıyla gündeme gel-meye başlamıştır. Özellikle büyük belediyeleri-mizden bazıları entegre atık yönetim sistemininoluşmasına dönük çalışmalar yapmaya başlamış-lardır. Bu noktada entegre atık yönetim sisteminintemel parçaları şu şekilde özetlenebilir [1]:

a) Atık miktarının azaltılmasıb) Atıkların mümkün olduğunca geri kazanımıc) Atıkların en ekonomik ve en uygun şekilde

çevreye zarar vermeyecek biçimde bertaraf edil-mesi.

Türkiye’de katı atık dağılımını incelediğimizdecam atıklar %6 ile çok önemli bir yer tutmaktadır.Sadece geri dönüştürülebilen atıklar içerisindeise camlar %18.46 yer tutmaktadır [1].

2. Camların genel özellikleriCam Tablo-1’de gösterildiği gibi silisyum ve

diğer küçük miktarda oksitleri içeren ham madde-

lerin pişirilmesiyle elde edilmektedir. Eritilmişcam, kalıp üzerine dökülerek soğutulunca isteni-len formda camlar elde edilmektedir. Normal bircam kırılgandır, kolaylıkla küçük parçalara kırıla-bilir. Bu fiziksel özellik, atık camları karışım amaç-lı olarak istenilen şekilde kırmada kullanılmakta-dır. Genellikle, kırılmış camların özgül ağırlığı2.5gr/cm3, 1m3 kırılmış camın ağırlığı 1.3-1.4 ton-dur ve su emme oranı %0.3-0.4’tür. 700°C’yekadar yüksek hacimsel stabilite gösterirler.Termal genleşme katsayısı ve yumuşama noktasısırasıyla 8.8–9.2×10−6cm/cm/°C ve 718–738°C’dir. Asfalt betonu uygulamaları için agrega ola-rak uygun olan kırılmış parçacık boyutu 4.75mmveya daha küçüktür [4].

Cam atıklar temelde iki farklı şekilde geri kaza-nılabilmektedir. Birincisi doğrudan geri kazanım,diğeri de dolaylı geri kazanımdır. Doğruda gerikazanımda camlar tekrar eritilerek yeni camadönüştürülür. İkinci yöntemde ise atık camlar kırı-larak cam asfalt yapımında, yol alt tabakalarında,yol kenarlarındaki yansıtıcı boyalarda, döşeme vetezgah üretiminde, peyzaj elemanlarında vedekoratif uygulamalarda kullanılabilmektedir. Buyazıda cam asfaltlar ile ilgili bilgiler verilmektedir.

——————————————————————Tablo-1 Camın genel kimyasal bileşimi [4]——————————————————————

Oksit Ağırlık %——————————————————————SiO2 70.87–72.83——————————————————————Na2O 12.40–13.67 ——————————————————————CaO 8.84–10.47 ——————————————————————Al2O3 1.47–2.43 ——————————————————————K2O 0.79–1.17 ——————————————————————SO2 0.20–0.26 ——————————————————————MgO 0.11–3.91 ——————————————————————Fe2O3 0.03–0.37

——————————————————————TiO2 0.01–0.04

——————————————————————

Şekil-1 Türkiye’deki kentsel katı atıkların kompozisyonu [3]

YAPI DÜNYASI OCAK-ŞUBAT 2016 9

——————————————————————Tablo-2 Cama ait standart değerler [5]——————————————————————Özellik Standart Değer ——————————————————————Doğrusal Isıl Genleşme ASTM E 228-71 90x10-7 ºC——————————————————————Yoğunluk ASTM C 693-84 2.499 g/cm3——————————————————————Yumuşama Sıcaklığı, Ts ASTM C 338-73 715 ºC——————————————————————Tavlama Sıcaklığı, Ta ASTM C 336-71 536 ºC——————————————————————Gerilme Sıcaklığı, Tst ASTM C 336-71 500 ºC——————————————————————Kırılma İndisi, no - 1.5188 ——————————————————————Kırılma Modülü, S ASTM C 158-84 100 MPa——————————————————————Esneklik Modülü, E - 71 GPa ——————————————————————

3. Cam asfaltlarLiteratürde “glassphalt” olarak bilinen cam

asfalt ince ve kaba agreganın %5 ile %40’ı ora-nında kırılmış cam parçacıkları içermesi dışındasıcak karışım asfalta benzemektedirler.

1960’ların sonu 1970’lerin başında Amerika’dacamın sıcak asfalt karışımlarında kullanımınıincelemek için birçok çalışma yapılmıştır. Budönemlerde test uygulamaları 33 bölgede uygu-lanmıştır. 1970’lerin ortalarından 1980’lerin orta-larına kadar Baltimore caddelerini camla kapla-mak için birtakım programlar uygulamaya geçiril-miştir. En az 17 cadde pırıltı etkisi sağlamakadına camla kaplanmıştır ki bu da güneş ışınları-nın veya cadde lambalarının cam yüzeye yansı-masından oluşmuştur. 1980 ortalarında araştır-malar Long adasında devam etmiş ve cam uygu-lama alanları tasarlanıp, uygulamaya geçirilmiştir.Bu çalışmada yaklaşık 14.000 ton cam kullanıl-mıştır. Yakın zamanda birçok kaplama projesihayata geçirilmiştir. En iddialı program NewYork’un Ulaştırma Departmanında başlatılmıştırve 1990’dan 1995’e kadar yaklaşık 250.000 toncam kullanılmıştır. Tüm bu çalışmalarda, uygunoranlarda (karışımın ağırlıkça %10–15) kullanıldı-ğında yansımanın göz kamaşmasına nedenolmadığı saptanmıştır. Cam katkısının yüzeygörünürlüğünü arttırdığı gözlenmiştir. 1960’larınsonu 1970’lerin başında Amerika’da camın sıcakasfalt karışımlarında kullanımını incelemek içinbirçok çalışma yapılmıştır. Bu dönemlerde testuygulamaları 33 bölgede uygulanmıştır [6].

Norveç Hükümetinin Karayolları Yönetimi hafifdolgu malzemelerinin yol tabanında kullanımıüzerine 1972’den beri çalışmalarını sürdürmekte-dir. Son senelerde 6 yol projesini tanelenmişköpüklendirilmiş cam (hücresel cam) kullanarak

yapmıştır. Köpüklendirilmiş cam atık cam malze-meler için çevre dostu geri dönüşüm teknolojilerikullanılarak oluşturulmaktadır. Değişik cam kay-naklarından elde edilmiş yongalanmış cam tozla-rı çeşitli kimyasal bağlayıcılarla karıştırılıp camköpüğüne dönüştürülmektedir. Normal tane boyu-tu 10–60 mm arasında çeşitlilik göstermektedir.Drenajı yapılmış dolgunun içerisine yerleştirilipsıkıştırıldığında, sıkıştırma makinesine ve sıkıştır-ma gücüne bağlı olarak birim hacim ağırlığı3,00–3,50 kN/m3 arasında değişmektedir.Yollarda donmayı önleyici tabaka olarak da üstünyalıtım özelliğinden dolayı kullanılabilir [6].

Cam asfaltlara belirli kaplama türlerinde kulla-nılabilirliğini doğrulamak için 1960’larda değerlen-dirme testleri yapıldı. O zamandan beri kırılmışcam üretmenin aşırı yüksek maliyetinden dolayıcam asfalt yaygın olarak kullanılmadı [7].

Maksimum boyut 9.5mm

Maksimum boyut 4.75mm Şekil-2 Suya daldırılmış tekerlek izi testinden sonra cam

asfaltların içsel durumunun görünümü [8]


Cam çözülemeyen veya yakılamayan ametalinorganik bir malzemedir. Camdan yapılan malze-meler kırılgandır ve çok miktarda silisyum içer-mektedir; üstelik hidrofilik olduklarından dolayıbitüm ile kohezyonda düşük yakınsaklık gösterir-ler. Bu kohezyon, suyun varlığında azalacak vearaç hareketlerinden dolayı asfalt tabakalarındasoyulmayla sonuçlanacaktır. Bu tip problemleriönlemek için genellikle soyulma önleyici katkılarkullanılmaktadır [7].

Camların geri dönüştürülmesi çevresel etkileri-ni azaltırken mevcut kaynaklar faydalı hale getiri-lerek kullanılabilecektir. Yapılarda kullanılan mal-zemelerin davranışları mühendislerin düşünmesigereken önemli bir konudur. Bu yüzden, atık mal-zemelerin mevcut materyallerden daha iyi olupolmadığının veya en azından eşit olup olmadığı-nın aslını öğrenmek için bu malzemelerin davra-nış ve etkinliğinin çalışılması gerekir [7].

Cam asfaltların performanslarını değerlendir-mek için çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Bu araş-tırmalardan birinde, aşınma tabakasında %10kırılmış cam içeren asfalt kaplamanın memnunedici bir performans sergilediği görülmüştür [9].

Bir başka çalışmada da %10-%15 kırılmış camparçacıkları içeren asfalt kaplama tabakasındabir kireç türü %2 oranında kullanılmış ve kaplamaörnekleri memnun edici bir performans ortayakoymuştur. İlaveten güvenlik konusunu da içeren(tekerlek patlatma gibi) müsaade edilebilen tekniközellikler ve limitler düşünülerek asfalt kaplama-larda müsaade edilebilir maksimum cam parçacıkboyutu olarak 4.75mm boyutun kullanılabileceğisöylenmektedir [10].

Cam asfaltlar daha yüksek içsel sürtünme gös-termektedir. Bu durum cam parçacıklarının dahaköşeli olmasından kaynaklanmaktadır ve camkırıntıları içeren örneklerin rijitlik modülünün art-masında önemli rol oynamaktadır. Diğer taraftankırılmış cam parçacıklarının pürüzsüzlüğü bitü-mün yeterince absorbe edilememesiyle sonuç-lanmakta, bu yüzden belirli bir limitten daha yük-sek cam içeriğinin kullanılması rijitlik modülünüdüşürmektedir [11].

Büyük cam kırıntıları kadar büyük oranda kırıl-mış cam da kaplamalarda yetersiz sürtünme vekilitlenmeye yol açar. Buna ragmen, yüksek oran-da cam partiküllerinin kullanımı kaplamanın alttabakaları için uygun olabilir. Uygulamada, gele-neksel sıcak karışım asfalt için uygulanan tasarımmetodları aynen cam asfalt kaplamalar için de

kullanılabilir. %30 oranında kırılmış cam içerenbinder ve bitümlü temel tabakası belirli trafik yük-leri için cam asfalt kaplamaların uygunluğunudeğerlendirmek için kullanıldı. Maksimum kırılmışcam boyutu 20mm seçildi. Sonuçlar, trafik yüklerialtında cam asfalt karışımın performansında artışolduğunu gösterdi [12].

Yine optimum koşullarda kırılmış cam ilavesi ilekaplamanın yorulma ömrünün iki katına çıktığıifade edildi [13].

Cam asfltar üzerine yapılan bir çalışmada bitüm-lü bağlayıcı nanoteknoloji ile modifiye edildi.Modifiye bağlayıcı ile cam asfalt üretildi ve gelenek-sel karışım ile karşılaştırıldı. Modifikasyonla birliktecam asfalt karışımın çekme mukavemetinin arttığı,karışımın su hasarı direncinin iyileştiği görüldü [14].

Geleneksel ve cam asfalt numunelerine parlak-lık ve yansıma deneyleri uygulanmıştır. Yol yüze-yinin otomobil farlarıyla aydınlatılması sırasındageri yansıma özelliklerinin ölçülmesi, geri yansıtıl-mış parlaklık katsayısı (RI), yol yüzeylerinin gün-düz ve gece far ve sabit aydınlatma altında neoranlarda ışık içerdiği ve aydınlık altında ortalamayansıma katsayısı (Qd) belirlenmiştir. Bu değerlertabloda verilmiştir. Atık cam katkı malzemesininyolun kayma direncini ve görünebilirlik özellikleri-ni arttırdığı gözlenmiştir. Tablo-5.17’de deneysonuçları verilmiştir [6].

Washington’da yapılan bir çalışmada, kırılmışcam ve agrega değişik oranlarda (0; %15; %50;%100) karıştırılarak inşaat uygulamaları için testedildi. Kaliforniya taşıma oranı (CBR) , gradasyon,sıkıştırma testleri, elastik üç eksenli tekrarlı yüktestleri yapıldı. Çalışma sonucuna göre, cam Tablo4 – Tablo-5’de verilen mühendislik yaklaşımlarıylakullanıldığında bir agrega olarak güçlü, güvenli,temiz ve ekonomik olduğu vurgulanmaktadır [15].——————————————————————Tablo-3 Cam asfaltların sürtünme, parlaklık ve yansımakatsayılarının geleneksel asfaltla karşılaştırılması [6]——————————————————————

Geleneksel bitümlü sıcak karışım Atık cam katkılı bitümlü sıcak karışım——————————————————————Aşındırılmamış Aşındırılmış Aşındırılmamış Aşındırılmış——————————————————————Kuru Islak Kuru Islak Kuru Islak Kuru Islakyüzey yüzey yüzey yüzey yüzey yüzey yüzey yüzey

——————————————————————Sürtünmekatsayısı (SK) 95 75 79 58 103 87 86 62——————————————————————Parlaklıkkatsayısı (RI) 5 7 8 3 11 23 11 4——————————————————————Yansımakatsayısı (Qd) 45 41 53 62 58 65 61 108 ——————————————————————


——————————————————————Tablo-4 Yapısal kullanımlar için agrega-camkarışımların uygulama koşulları [15]——————————————————————Elek Ağırlıkça Kullanım Maksimum Maksimum Minimumboyutu geçen türü cam debris sıkıştırma(mm) % içeriği (camdaki seviyesi

% kontaminant) %seviyesi %

——————————————————————19.0 100 Temel 15 5 95——————————————————————6.3 10-100 Alttemel 30 5 95——————————————————————1.9 0-50 Dolgu 30 5 90——————————————————————0.425 0-25 Yapısal olmayan 100 10 85

dolgu——————————————————————0.075 0-5 Taban ve 100 5 90

geri dolgu————————————————————————————————————————————Tablo-5 Drenaj dolguları için kullanılan agrega-camkarışımların uygulama koşulları [15]——————————————————————Elek Ağırlıkça Kullanım Maksimum Maksimum Minimumboyutu geçen türü cam debris sıkıştırma(mm) % içeriği (camdaki seviyesi

% kontaminant) %seviyesi %

——————————————————————19.0 100 İstinat duvarları 100 5 95——————————————————————6.3 10-100 Temel drenajı 100 5 95——————————————————————1.9 0-100 Drenaj blanketleri 100 5 90——————————————————————0.425 0-50 Fransız dreni 100 5 90——————————————————————0.075 0-5——————————————————————

Temel tabakasında agrega olarak değişik oran-larda geri dönüştürülmüş kırılmış cam kullanımı-nın tekerlek izi direncine etkisinin araştırıldığı birçalışmada güvenli olarak eklenebilecek maksi-mum cam içeriği araştırıldı. %0, %10, %20, %30,%50 oranlarında kırılmış cam agrega olarak kul-

lanıldı. Araştırmaya göre limitin üzerinde (>%20)kırılmış cam oranı kullanılması temel tabakasınınperformansını %30’a kadar arttırdığı ifade edildi.Literatürde temel tabakası için genellikle ağırlıkça%15’e kadar kırılmış cam kullanımı önerildiğifakat bu çalışmada %15 kırılmış cam içeriğininkullanılabileceği ve hatta agrega kırılma eğrisiüzerinde çalışılması gerektiği bu şekilde bu ora-nın da yükseltilebileceği ifade edilmektedir [16].

SonuçlarAtkılar günümüzde hem depolama olarak hem

de çevre kirliliği olarak önemli problemler oluştur-maktadır. Nüfusun artması ile hem evsel hem deendüstriyel atıklar da artmaktadır. Buna bağlı ola-rak atıkların yönetimi giderek daha fazla önemkazanmaktadır.

Cam atıklar bütün atıklar içerisinde önemli biryer tutmaktadır. Atık camlar biriktirilerek geridönüşüm yöntemiyle yol uygulamalarında çeşitliamaçlar için kullanılabilmektedir.

Yollarda, çeşitli tabakalarda, belirli oranlarda,agrega yerine kullanıldığında iyi sonuçlar alınabil-mektedir. Cam asfaltlar için %15 geri kazanılmışkırık cam oranı literatürde genellikle sınır değerolarak verilmektedir.

Drenaj maksatlı olarak ta atık camlar kullanıla-bilmektedir. Hem asfalt tabakalarda hem de dre-naj maksatlı olarak kullanımlarda maksimum camboyutu da önemli olmaktadır. Kullanım tavsiyele-rine uyulması önem arz etmektedir.

Kaynaklar[1] Neyim, C., Türkiye’de evsel nitelikli katı atık-

lar, Çevre ve Sürdürülebilir Kalkınma TematikPaneli https://www.tubitak.gov.tr/tubitak_con-tent_files/vizyon2023/csk/EK-4.pdf 15.01.2016 Şekil-3 RLT testinde 10mm tekerlek izi oluşması için yük

tekerrür sayısı üzerinde kırılmış cam içeriğinin etkisi [16]

Tablo-6 Geri dönüştürülmüş camların kullanıldığı bazıyol uygulamaları [17]


[2] Üstünkol, F. N., Turabi, A. Endüstriyel atık-ların karayolu üstyapısında değerlendirilmesi,BAÜ FBE Dergisi Cilt:11, Sayı:1, 15-27, Temmuz2009.

[3] Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012), T.C.Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi GenelMüdürlüğü, Mayıs – 2008, Ankara.

[4] Su, N., Chen, J. S. Engineering propertiesof asphalt concrete made with recycled glass,Resources, Conservation and Recycling, 35(2002) 259–274.

[5] Üstünkol, F. N., Turabi, A. Endüstriyel atık-ların karayolu üstyapısında değerlendirilmesi,BAÜ FBE Dergisi Cilt:11, Sayı:1, 15-27, Temmuz2009.

[6] Çağlar, G. A. Endüstriyel atık malzemelerinkarayollarında kullanımı, İTÜ Fen BilimleriEnstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Eylül 2007.

[7] Arabani, M. Mirabdolazimi,S.M. Ferdowsi,B. Modeling the fatigue behaviors of glasphaltmixtures Scientia Iranica A 19 (3), (2012)341–345.

[8] Arabani M, Kamboozia N. The linear visco-elastic behaviour of glasphalt mixture underdynamic loading conditions. Constr Build Mater2013;41:594–601.

[9] Airey, GD, Collop, AC, Thom, NH,Mechanical Performance of Asphalt MixturesIncorporating Slag and Glass SecondaryAggregates, Proceeding of the 8th ConferenceOn Asphalt Pavements for Southern Africa(CAPSA’04), Sun City, South Africa; 2004.

[10] Arabani M. Effect of glass cullet on theimprovement of the dynamic behavior of asphaltconcrete. Constr Build Mater 2011;25:1181–5.

[11] Hobbs, G., Adams, K., Reid, M. and Treen,M. ‘‘Promotional campaign to local authorities toincrease the specification, procurement and useof recycled and secondary aggregates in highwayand street maintenance’’, In The Waste &Resources Action Programme, WRAP, ProjectCode: AGG0051 (2005).

[12] NZTA research, Revisiting the Glass inRoads Equation, issue 04 (2009).

[13] Behbahani H. Ziari H., Kamboozia N.,Mansour Khaki A., Mirabdolazimi S.M. Evaluationof performance and moisture sensitivity of glasp-halt mixtures modified with nanotechnology zyco-soil as an anti-stripping additive Construction andBuilding Materials 78 (2015) 60–68

[14] Shin, C. J., and Sonntag, V. 1994. Usingrecovered glass as construction aggregate feeds-tock. Transportation Research Record 1437: pp8–18.

[15] Arnold, G., Werkmeister S., Alabaster D.The effect of adding recycled glass on the perfor-mance of basecourse aggregate. NZ TransportAgency Research Report 351, October 2008.

[16] Wu, S., Yang, W. ve Xue, Y. Preparationand Properties of Glass-asphalt Concrete,http://www.vegvesen.no/_attachment/110556/binary/192739 15.01.2016

[17] Hadad Amlashi SM, Vaillancourt M, CarterA. Current State of the Art Practice of Use ofGlass in Pavement Structures. Innovation inPavement Materials and Surfacing Technology.Conference of the Transportation Association ofCanada Charlottetown, PE. 2015.

[18] Federal Highway Administration. User gui-delines for waste and by-product materials inpavement construction. FHWA-RD-97-148. 1998.

[19] Clean Washington Centre. A Tool Kit forthe Use of Post-Consumer Glass as aConstruction Aggregate. GL-97-5, Seattle, USA.1998.

[20] Wartman, J., Dennis, G. and Strenk, P.Engineering properties of crushed glass-soilblends. 2004.

[21] Grubb, D. G., Gallagher, P. M., Wartman,J., Liu, L and Carnivale, M. Laboratory evaluationof crushed glass–dredged material blends.Journal of geotechnical and geoenvironmentalengineering, 132 (5), 2006 562-576.

[22] Finkle, I., Ksaibati, K. and Robinson, T.Recycled glass utilization in highway constructi-on. 2007.

[23] Ali, M. M. Y., Arulrajah, A., Disfani, M. M.and Piratheepan, J. Suitability of using recycledglass-crushed rock blends for pavement subbaseapplications. In Geo-Frontiers Congress 2011.

[24] Ali, M. M. Y., and Arulrajah, A. PotentialUse of Recycled Crushed Concrete-RecycledCrushed Glass Blends in Pavement SubbaseApplications. In GeoCongress 2012. 3662-3671.


Özetİtina ile yetiştirilen sürdürülebilir ormanlardaki ağaçlar-

dan temin edilen doğal bir malzeme olan ahşap, temelihtiyaçların karşılanması ve olası gereksinimlerin gideril-mesi maksadıyla, insanoğlunun kendi öngörüsüne göreşekillendirip faydalandığı organik bir malzemedir. İnsanlar(bir ağaç türevi olarak) ahşabı (ağaç malzemeyi) doğadanalıp kendi imkanları doğrultusunda işleyip (emprenye adıverilen çeşitli koruma yöntemlerinden geçirerek ve deği-şik üst yüzey işlemlerine tabi tutarak) araç-gereç imala-tında ve eşya yapımında tercihen kullanırken, muhtelifuygulamalar için de özellikle ondan istifade etmiştir.Bunun temel sebebi, ahşabın anatomik yapısı ve kimya-sal bileşimi ile fiziksel ve mekanik özellikleridir. Bu bağ-lamda, öznel bir içselliğe sahip olan ahşabın kolay şekil-lenebilir olması, hafif bir malzeme olmasına rağmenyük(lenme)lere karşı (bir dereceye kadar) doğal haldedayanıklı olması, onun vazgeçilmez bir tutku olarak gün-lük hayatın içerisinde kullanılmasını sağlamıştır.

Boyut ve şekil değiştirmelere ilaveten, aşırı gerilmelerile kırılmalara neden olan harici yük(lenme)lere veya kuv-vet(ler)e karşı ağaç malzemenin (ahşabın) özgüselmukavemet gösterme düzeyi (başka bir deyişle dirençgösterme kabiliyeti veya karşı koyma gücü), ahşabınmekanik özellikleri olarak betimlenir. Bu çerçevede, özel-likle binalarda kullanılan ahşap yapı elemanları içinmekanik özellikler büyük önem taşıdığından; çatı ve çatıörtüleri, kirişler ve kolonlar, döşeme ve merdiven gibiuygulamalarda ahşabın kullanılması düşünüldüğünde,

öngörülen ağaç malzemenin mevcut mekanik özellikleri-nin bilinmesi ve bu doğrultuda ideal tasarımların gerçek-leştirilmesi gerekir. Bu durum, ahşabın asıl veya tamam-layıcı bir malzeme olarak düşünüldüğü diğer birçok kons-trüksiyon için de geçerlidir.

Esasen bir ağaç malzeme olan ahşabın mekanik özel-likleri, kullanım yerleri itibariyle (mukavemet veya dirençtanımlamasıyla) farklı şekilde ele alınıp değerlendirilmesigereken öznel bir kurgu olup elastikiyet, eğilme, çekme,basınç, makaslama, burulma, yarılma, çivi ve vida tutma,şok (dinamik eğilme), sertlik ve aşınma gibi konuları içe-rir. Bu perspektifte, ahşabın (ağaç malzemenin) sözkonusu mekanik özelliklerini takdim etmek üzere hazırla-nan bu yazı, kültürlerarası etkileşimde seçkin bir doğalmalzeme olan ahşabın kendine özgü teknik özelliklerininbir kez daha ifşa edilmesini sağlayacaktır.

Ahşabın Mekanik Özellikleri temasını işleyen bu yazı-nın hazırlanmasında, Bozkurt ve Göker (1987) ileTsoumis (1991)’den geniş ölçüde faydalanılmıştır.

1 GirişAhşabın (ağaç malzemenin) kültürlerarası etkileşimde

“değerli bir nesne” olarak kabul edilip özümsenmesinde,onun vazgeçilmez bir tutku ile evvelden ezele günlükhayatımızda kullanılmasını sağlayan anatomik yapısı ilekimyasal bileşimi ve fiziksel özellikleri ile mekanik özel-likleri oldukça önemlidir (Usta, 2013). Ahşap (doğasıgereği sahip olduğu mekanik özellikleri itibariyle) mede-niyetin gelişmesinde çok önemli bir rol oynamıştır.

Ahşap: Mekanik Özellikler

——————————————————————————————————————————————Prof. Dr. İlker USTAHacettepe Üniversitesi, Ağaç İşleri Endüstri Mühendisliği——————————————————————————————————————————————


Günümüzde gelişen teknoloji, bazı alanlarda ahşabıbaşka malzemelerle ikame edilme durumuna getirmişolsa da, kültürlerarası etkileşimde seçkin bir doğal mal-zeme olan ahşabın mekanik özelliklerinin tanıtılması,ahşap hakkında önemli bir farkındalık sağlayacaktır.

1.1 Temel KavramlarAhşabın mekanik özelliklerinin tanıtılmasından önce,

genel olarak tüm malzemelerin mekanik özellikleri bağla-mında, aşağıdaki bazı temel kavramların açıklanmasıfaydalı olacaktır.

1.1.1 MekanikMekanik; kuvvetlerin etkisi altındaki cisimlerin statik

(durağan haldeki) ve dinamik (hareketli haldeki) dengele-rini inceleyen bir bilim dalıdır (URL 1). Buna göre, meka-nik bilimi; bir kuvvet tesiri altında şeklini hiç değiştirmeyenrijit cisimleri (ideal cisimler mekaniği), kuvvet etkisiyleşekil değiştiren cisimleri (katı mekaniği: mukavemet), sıvıve gaz akışkanlarını (akışkanlar mekaniği) neden-sonuçilişkisi kapsamında mekanik özellikler olarak inceler. Bubağlamda, ahşap (ağaç malzeme) bir cisim olarak ele alı-nacak olursa; ahşabın mekanik özellikleri, onun mevcutşeklini değiştirmeye yönelik etkide bulunan dış kuvvetlerekarşı gösterdiği özgüsel mukavemet düzeyidir (Tsoumis,1991). Başka bir ifadeyle, mukavemet; bir mekanik özel-lik tanımlaması olup halihazırdaki biçimini değiştirmemahiyetinde, kendisine tesir eden kuvvet(ler)e karşıahşabın gösterdiği direnç kabiliyetidir veya içsel bir karşıkoyma gücüdür. Ahşabın bu kuvvet(ler)e karşı gösterdiğidirenç; tesir eden kuvvet(ler)in büyüklüğü ile yapılanyükle(n)menin (ağaç malzeme üzerinde oluşturduğugerme, sıkıştırma, makaslama, eğme ve burma biçimindeortaya çıkan etkisel) şekline bağlıdır. Ahşabın, metaller vediğer homojen yapıya sahip malzemelerin aksine, anizot-rop bir malzeme olması sebebiyle, anatomik ve fizikselözellikleri liflere paralel yönde (boyuna yönde) ve lifleredik yönde (yıllık halka çevrimi yönünde: teğet yönde ve özışını doğrultusunda: radyal yönde) farklı olduğu için,mekanik özellikleri de farklı şekilde ortaya çıkar.

1.1.2 KuvvetKuvvet; hareketsiz bir cisme hareket kazandıran,

hareketli cismin ise hızını veya yönünü değiştiren, cisim-de şekil veya boyut değişimine neden olan bir etkidir(Sunley, 1968). Tsoumis (1991) tarafından bahsedildiğiüzere, dış kuvvetlerin etkisi altında kalan ağaç malzeme(ahşap), halihazırdaki durumunu korumak için, tesir edenkuvvete, doğal bir refleks ile karşı koymaya çalışır veyapılan yüklemeye karşı tepkisel bir direnç (mukavemet)gösterir. Bu direnç; dışarıdan tesir eden kuvvetlerin muh-

temel etkilerine dayanabilmek amacıyla, ağaç malzeme-nin bünyesinde geliştirdiği iç kuvvetlerdir ve iç gerilme(veya sadece gerilme) olarak adlandırılır. Bu tepkiselgerilmeler, (yapılan yüklemenin etkilerine birebir karşılıkvermek üzere) dış kuvvetlerin oluşturacağı gerilmelereeşittir.

Hoadley (1980) ve Tsoumis (1991) tarafından belirtil-diği gibi, kuvvet (veya yükleme) Newton (N) veya pounds(lb) ile gösterilir. Gerilme ise, birim alandaki kuvvet olaraktanımlanır ve N/mm2, Pascal (Pa) veya lb/inch2 (psi) ilegösterilir. Bazı kaynaklarda; kuvvet kp (kilopond) ile gös-terilirken, gerilme ise kp/cm2 ile gösterilmektedir(Bozkurt, 1986; Bozkurt ve Göker, 1987). Kuvvet veGerilme, kg (kilogram) ve kg/cm2 şeklinde de gösteril-mektedir (Örs ve Keskin, 2001). Bu tanıt nasıl olursaolsun, bir kuvvetin etki ettiği kesitte, birim alana düşenkuvvete gerilme denir. Yukarıda da vurgulandığı gibi,etkiye eşit olmak üzere içsel bir tepki açığa çıkarılmasımahiyetinde, gerilme; aynı zamanda, yükleme yapılanmalzemenin, ona tesir eden kuvvete karşı ortaya koydu-ğu bir direnç/mukavemet göstergesi durumundadır. Bunagöre, Bozkurt ve Göker (1987) tarafından açıklandığıgibi; a) kuvvet, malzeme kesitine dik ise ve boyut deği-şimlerine sebebiyet veriyorsa; normal gerilme, b) kuvvet,kesit içinde ise ve açı değişimine neden oluyorsa; kaymagerilmesi gerçekleşir.

Tsoumis (1991) tarafından açıklandığı gibi, ahşapta;çekme, basınç ve makaslama olmak üzere üç temelgerilme türü bulunur. Bunlardan, çekme ve basınç geril-meleri “normal gerilmeler” olarak da adlandırılırlar.Kuvvetlerin (sündürme biçimindeki) tesiriyle çekme geril-mesi altında bulunan ağaç malzemenin uzunluğunda birmiktar artış görülebilir. Kuvvetlerin (sıkıştırma yapmaküzere) zıt yönde etki etmesiyle basınç gerilmesi altındabulunan ağaç malzemede ise, bir kısalma gerçekleşebi-lir. Makaslama gerilmesi ise, ağaç malzemeye tesir edenkuvvetlerin (aynı yüzeyde bitişik halde bulunan iki bölü-mü birbiri üzerinde) kaydırmaya yönelik bir gerilmeyeneden olması durumunda ortaya çıkar.

Tsoumis (1991)’in açıkladığı gibi, dış kuvvetlerin etkisialtında gerilen ağaç malzemenin şekli ve boyutu değişe-bilir. Bu değişim, mevcut formun değişmesi (veya defor-masyon) olarak adlandırılır. Çekme ve basınç altındadeformasyon, mm (veya inch) olarak ölçülür. Ahşabınmevcut formunu değiştirmesi; toplam deformasyon vesünme terimleriyle betimlenir. Sünme, birim uzunluktameydana gelen deformasyondur ve toplam deformasyo-nun ağaç malzemenin gerilme öncesindeki uzunluğunaoranlanması suretiyle tespit edilir. Ahşap (ağaç malze-me); çekme altında tesir eden kuvvetin büyüklüğü karşı-sında, erişebileceği en yüksek gerginlik seviyesine kadar


gerilerek bu yüklemeye bir mukavemet gösterebilmekiçin, plastikleşme davranışıyla kopma sınırına kadarsünebilir. Bu durum, (gerilme sınırına kadar mevcut for-mun değişmesi sürecinde meydana gelen toplam defor-masyon miktarına bağlı özgün bir unsur olarak) ağaçmalzemenin sünme yeteneğini gösterir ve ahşabınsüneklilik düzeyi terimiyle ifade edilir.

Ahşap da dahil olmak üzere bir çok malzemede, geril-me ve gerginlik arasında (Hooke kanunu uyarınca (URL2), belirli bir noktaya kadar gerçekleşmesi mümkün olangerilmenin çok büyük olmaması halinde) doğrusal bir iliş-ki bulunur. Bu nokta, gerilme sınırı (veya elastik sınır)olarak adlandırılır. Ahşapta meydana gelen gerilmenin,söz konusu gerilme sınırını aşması halinde (gerilmenedeniyle oluşan gerginlikten daha büyük bir gerilmeortaya çıkacağı için), ağaç malzeme özgüsel dayanmayetisini kaybederek kopar veya kırılır. Bu durum, ahşa-bın statik eğilmede yük-deformasyon ilişkisi grafiği iledeğerlendirilir.

1.1.3 ElastikiyetElastikiyet; ağaç malzemenin gerilmesine ve form

değiştirmesine neden olan yükün kaldırılmasıyla, şekil veboyut olarak ilk durumuna geri dönmesi özelliğidir(Tsoumis, 1991). Ahşabın (ağaç malzemenin) elastikiye-ti, gerilme sınırının altında gerçekleşir. Gerilme sınırınınüzerinde yüklemenin devam etmesi halinde ise, ahşapta-ki şekil ve boyut değişikliklerinin bir kısmı kalıcı olur. Bugerilme ve sünme ilişkisi, Elastikiyet Modülü (MOE)(veya Young Modülü (URL 3)) olarak tanımlanır.

Ağaç malzemede, genellikle eğilmede veya liflereparalel yüklemede belirlenen Elastikiyet Modülü (MOE),sadece gerilme sınırına kadar geçerli bir olgudur(Tsoumis, 1991). Bunu başka bir şekilde ifade etmekgerekirse, yüksek elastikiyet modülü, (çok fazla bir defor-masyona uğramaksızın oldukça yüksek bir gerilimleayakta durabilen) güç bükülme özelliğine sahip sert biryapının mevcudiyetinin göstergesidir.

Singer & Pytel (1980) tarafından açıklandığı gibi, elas-tikiyetin tersi, plastikleşme olgusudur. İdeal olarak plastikmalzeme, meydana gelen şekil veya boyut değişiklikleri-nin çoğunu yük kaldırıldıktan sonra bile korur (ve kalıcıdeformasyon gerçekleşir). Oysa, ideal plastik malzemebir izafi yaklaşım olup gerçekte böyle bir malzeme yoktur.Buna karşın, yükün kaldırılması halinde tekrar eski duru-muna dönme davranışı ise, ancak ideal elastik malze-meler tarafından gerçekleştirilir. Bu mahiyette, ahşap(ağaç malzeme), doğası gereği; tesir eden kuvvete isti-naden belli bir seviyeye kadar sehim yapmak (eğilmek)suretiyle kendine özgü bir mukavemet ortaya koyarken,mevcut yükün kaldırılması halinde ise (yüklenme önce-

sindeki) eski durumuna tekrar dönmeye yönelik öznel birdavranış sergiler.

1.1.4 İş ve EnerjiTsoumis (1991) tarafından açıklandığı üzere, ani veya

darbeli bir yükle(n)meye karşı bir şok direnci gösterme(ve bu durumda bir dayanıklılık gösterme), ağaç malze-menin (ahşabın) diğer önemli mekanik özelliğidir. Buözellik, enerji ile ölçülür ve yükleme yapılmış olan ağaçmalzemenin özümseyebileceği miktarı gösterir. Enerji(deformasyonun gerçekleştiği anda tesir eden kuvvet(yük) tarafından açığa çıkartılan değere eşit olmaküzere), iş olarak ölçülür. İş; Nm, Joules (J) veya inch lbile gösterilir (bazı kaynaklarda ise; kpcm, kpm veyakpm/cm2 ile gösterilir). Bir malzemenin kırılması içingerekli iş değerinin fazla olması, o malzemenin yüksekdayanıklılık özelliğine sahip bir yapıda olduğunu gösterir.Birçok durumda, malzemelerin yüksek düzeydeki geril-melere dayanamaması, kırılgan olmalarına sebep olur vekırılgan özellikte bulunan malzemelerin kırılması içindaha az iş harcanır.

2 Ahşabın Mekanik ÖzellikleriAhşabın (ağaç malzemenin) mekanik özellikleri; farklı

şekilde etki eden kuvvet(ler)e istinaden gerçekleşenyükle(n)melere karşı, ağaç malzeme (ahşap) tarafındanhalihazırdaki mevcudiyetini korumak maksadıyla gösteri-len direnç olup tepkisel olarak bu(nlar)a yönelik ortayakonulan mukavemet, öznel bir karşı koyma gücüdür veahşabın mekanik özellikleri olarak tanımlanır (Usta,2013). Bu mahiyette, tesir eden kuvvet ile uygulananyükün etkisel şekline göre, ahşabın mekanik özellikleri;elastikiyet modülü, eğilme direnci (kopma modülü), dina-mik eğilme (şok) direnci, çekme direnci, basınç direnci,makaslama direnci, yarılma direnci, çivi ve vida tutmakabiliyeti, sertlik, aşınma direnci, burulma direnci tanım-lamasıyla değişik isimler altında betimlenir (Brown vd.,1952; Kollmann & Cote, 1968; Hoadley, 1980; Bozkurt,1986; Bozkurt ve Göker, 1987; Tsoumis, 1991; Örs veKeskin, 2001)

Bu özellikler, değişik faktörlerin etkileri kapsamında,aşağıda ayrı ayrı açıklanmıştır.

2.1 Elastikiyet – elasticity of woodElastikiyet, uygulanan kuvvet sonrası ağaç malzeme-

nin tekrar eski formuna geri dönmesi özelliği olarak ifadeedilir ve (elastikiyet sınırı içinde kalan gerilmeyle biçimdeğiştirme arasındaki oran mahiyetinde) elastikiyetmodülü ile betimlenir (Kollmann & Cote, 1968). Ahşabınmekanik özelliklerinden biri olan elastikiyet modülü, lite-ratürde MOE kısaltmasıyla sembolize edilir. Tsoumis


(1991)’in açıkladığı gibi, Elastikiyet Modülü (MOE); ağaçmalzemenin kuvvet altında elastik şekil değiştirmesininölçüsü olup birim uzama başına düşen gerilmeyi ve birimuzunluğu bir kat arttırmak için uygulanması gerekli kuv-veti gösterir. Buna göre, bir malzemenin şekil değiştirmekabiliyeti açısından bakıldığında; rakamsal olarak düşükdeğerdeki MOE (elastikiyet modülü), kolay şekil değişti-ren esnek bir malzemeyi simgeler. Başka bir deyişle,düşük MOE yüksek elastikiyet özelliğini (fakat düşük eğil-me direncini) gösterirken, yüksek MOE ise ahşabın yük-sek düzeyde bir eğilme direncine sahip olduğunu (fakatdüşük elastikiyet özelliğini) gösterir.

Tsoumis (1991)’in açıkladığı gibi, ahşap (ağaç malze-me); elastikiyet özelliği bakımından, diğer tüm malzeme-lerle karşılaştırıldığında, orta dereceli bir MOE ile aradabir yerde bulunur. Fakat bu durum; Vorreiter (1949),Kollmann (1951), Filipovici (1965), Dams (1968), Bolza &Keating (1972), Farmer (1972), Wagenführ (1975) tara-fından izah edildiği üzere, belli sınırlar içerisinde ve ağaçtürlerine göre farklılıklar gösterebilmektedir. Bu bağlam-da, FPL (1987) tarafından (hava kurusu halde test edilenahşap numuneler kapsamında) ortaya konulan araştırmaverilerine göre, ahşabın Elastikiyet Modülü (MOE) değer-leri 2500–17,000 N/mm2 (2.5–17 GPa,362,500–2,465,000 psi) arasında değişir. Ahşabın elasti-kiyet modülü; ağaç malzemenin anizotrop bir yapıyasahip olması nedeniyle, liflere paralel yönde ve liflere dikyönde (radyal ve teğet yönlerde) farklılıklar gösterir. Ağaçmalzemenin elastikiyet modülü; liflere paralel yönde enyüksek, radyal yönde düşük ve teğet yönde ise en düşükseviyededir. Yukarıda verilen MOE değerleri, liflere para-lel elastikiyet modülü değerleridir, oysa liflere dik yönde-ki elastikiyet modülü değerleri 300–600 N/mm2 (300–600MPa, 43,500–87,000 psi) arasında değişir. Bununla bir-likte, sayısal olarak radyal ve teğet yönlerde elastikiyetmodülü değeri bakımından önemli bir farklılık bulunma-maktadır.

Buna ilaveten, Tsoumis (1991) tarafından açıklandığıüzere; Baumeister (1967), Junival (1967) Bolz & Tune(1970), ACI (1985), FPL (1987), Fellers (1990) tarafındanortaya konulan karşılaştırmalı data, ağaç malzemenin(ahşabın) diğer malzemelerden daha düşük bir elastiki-yet modülüne sahip olduğunu (yani belli bir yük altındadaha fazla eğildiğini) gösterse de esasen [hava kurusuhalde] yoğunluğu ve mukavemeti tespit edilmiş ahşap(ağaç malzeme) [malzeme bileşimi ve imalat işlemi bakı-mından metaller ve beton mekanik özelliklerinin göstergedeğerlerindeki farklılıklar nezdinde] başta çelik olmaküzere, metaller ve diğer malzemeler ile kıyaslanabilecekbir dayanıklılık özelliği gösterir.

Elastikiyet Modülü (MOE), (genellikle statik olmak

üzere) statik veya dinamik eğilme testleriyle belirlenir.Dinamik testlerden türetilmiş değerler (yaklaşık %10–15gibi bir farkla) biraz daha yüksektir (Bodig & Jayne,1982), oysa basit kiriş kullanılarak statik eğilmeden türe-tilmiş değerler ise, (eğilmenin bir kısmı, makaslamadeformasyonundan türetildiği için) çekme testlerindenelde edilen değerlerden biraz daha düşüktür (Lawers,1969). Bu kapsamda, daha doğru değerler, özelikle lifle-re paralel çekme testlerinden belirlenebilmektedir fakatbu testlerin yapılması çok zordur. Liflere paralel basınçtestlerinden belirlenen elastikiyet modülü değerleri, eğil-me testlerinden belirlenen değerlerden daha düşüktür(IHD, 1965). Dinamik eğilme testlerinin dışında, elastiki-yet modülü; ahşap numunelerin dinamik olarak titreşimiile ortaya çıkan ses dalgaları aracılığıyla da belirlenebil-mektedir (Kollmann & Cote, 1968).

2.2 Eğilme Direnci – strength in bendingBozkurt (1986) ile Bozkurt ve Göker (1987) tarafından

belirtildiği gibi, eğilme direnci; tek veya çift taraftan birmesnet üzerine tespit edilmiş ağaç malzemenin (ahşa-bın) liflerine dik yönde etki edip eğilmesine sebep olacakkuvvetlere karşı, ahşap (ağaç malzeme) tarafından gös-terilen direnç olarak tanımlanır. Ahşabın yapılarda kulla-nılması halinde (genellikle eğilme etkisi yapan yükleme-lerle karşılaştığı için), bir yapı konstrüksiyonunda bulu-nan ahşap kirişler eğilme direncini ortaya koyacak birperformans sergilerler. Öyle ki; bu kirişlerin üzerine eğil-me etkisi yapacak şekilde muhtelif kuvvetlerleyükle(n)me yapıldığında, ağaç malzemede basınç,çekme ve makaslama gerilmeleri başta olmak üzereçeşitli mekanik gerilmeler oluşur.

Bu perspektifte, ahşap yapıların çoğunda ağaç malze-me eğilmeye sebebiyet veren yüklemelere maruz kaldığıiçin, statik eğilme durumunda eğilme direnci çok önemlibir mekanik özelliktir. Tsoumis (1991) tarafından açıklan-dığı üzere, sık rastlanan durum; dış kuvvetlerin etkisialtında malzeme eksenine dik gelecek şekilde gerçekle-şen ahşap kiriş eğilmesidir. Buna göre, eğmeye yöneliktesir eden kuvvetlerin etkisi altında, ağaç malzemede(eksenel düzleme uygulanan yükle(n)me itibariyle)çekme, basınç ve makaslama gerilmeleri gelişir. Bu üçgerilme de (kuvvetlerin tesir ettiği ahşabın eksenel düzle-mi esas alındığında) liflere paralel olarak ortaya çıkar. Buçerçevede, a) çekme gerilmeleri, odun liflerini uzatma eği-limindedir, b) basınç gerilmeleri ise, bunların kısalmasıiçin faaliyet gösterir, c) makaslama gerilmeleri ise, ahşapkirişin üst tarafını alt tarafından kaydırmayı öngörür.

Tsoumis (1991)’in açıkladığı gibi, yaygın olarak üç tipkiriş bulunur: 1) basit kiriş (uçlarından desteklenmiş), 2)konsol kiriş (sadece bir ucundan desteklenmiş), 3) sürek-


li kiriş (uçlarından ve ortasından desteklenmiş). Bu kap-samda, basit kirişte; eğilme üst sınırına kadar eğilmişolan ağaç malzemenin her zaman alt yüzeylerinde (dış-bükey tarafında) çekme gerilmeleri ve üst yüzeylerinde(içbükey tarafında) basınç gerilmeleri meydana gelir. Buçekme ve basınç gerilmeleri, ağaç malzemenin ortasınadoğru yavaş yavaş azalır ve ahşabın eksensel düzlemiüzerinde sıfır olur. Makaslama gerilmeleri ise, eksenseldüzlem üzerinde yüksektir ve yüzeylerde sıfırdır.Gerilmelerin ahşap kirişin uzunlamasına dağılımı, yükle-me şekline (merkezden, üçüncü noktadan, yeknesak)bağlıdır.

Eğilmede ağaç malzemenin direnci, genellikle KopmaModülü (MOR) ile ifade edilir (Tsoumis, 1991). Bunagöre, kopma modülü (MOR); birkaç dakika süreyle kade-meli olarak arttırılarak ağaç malzemeye uygulanan yük-leme etkisi altında kalan ahşap kirişin kırıldığı andaki, dışkısımlarda bulunan odun liflerinin en yüksek seviyedekigerilmelerini gösterir. Kopma Modülü (MOR), 55–160N/mm2 (55–160 MPa, 8000–23,200 psi) arasında deği-şir. Rakamsal olarak bu değerler, eğilme direncinin liflereparalel çekme direnci ile benzer durumda olduğunu gös-termektedir. Bu nedenle, eğilme direnci mahiyetindeahşabın kopma modülü; diğer özelliklere ait sayısaldeğerlerin mevcut olmaması halinde, ağaç malzemeninliflere paralel çekme direncinin rakamsal anlamda birgöstergesi olarak kullanılabilir.

Ağaç malzemenin eğilme direnci, metaller ile karşılaş-tırıldığında düşüktür fakat metal olmayan birçok malze-meden ise yüksektir (Tsoumis, 1991). Bu perspektifte,ağaç malzeme; çoğu kez düşük elastikiyet modülü avan-tajına sahiptir ve direncin ağırlığa olan ilişkisi bakımındandaha uygundur.

2.3 Dinamik Eğilme (Şok) Direnci – toughness of woodDinamik eğilme direnci (veya dinamik eğilmedeki

enerji), eğilme-çekme-basınç-makaslama konularındaöne çıkan sabit veya yavaş yavaş artırılarak uygulananyüklemelerin aksine, şok biçiminde ani bir yüklemeyekarşı ağaç malzeme tarafından gösterilen direnci ifadeeder (Tsoumis, 1991). Başka bir ifadeyle, dinamik eğilmedirenci; ahşabın (şok şeklinde) ani bir darbeyle meydanagelen etkiye karşı gösterdiği direnç olarak tanımlanır veçoğu kez ahşabın şok direnci olarak adlandırılır. Bu özel-lik; el aletleri, spor malzemeleri, kutular, kasalar vb gibiağaç malzemenin şok şeklinde ani yüklemelere maruzkalabileceği belli kullanış yerlerinde önemlidir. Ahşabın(ağaç malzemenin) bu tür yüklemelere karşı koyma dere-cesini saptayabilmek için, dinamik eğilme (şok) direnciaraştırılır.

Ağaç malzeme tarafından özümsenen enerji; statikhaldeki sabit yüklemelere nazaran, dinamik haldeki aniyüklemede daha yüksektir. Başka bir ifadeyle, ahşap; aniyüklere karşı önemli derecede dinamik eğilme (şok)direncine sahip bir malzemedir. Bu çerçevede, ani yükle-medeki bir kiriş, yaklaşık iki kat yükü destekleyebilir.Ayrıca, ani yüklemeyle ahşap kirişin sehiminin (eğilmemiktarının) statik haldeki yükle(n)meyle karşılaştırıldığın-da yaklaşık olarak iki kat daha fazla olduğu belirlenmiştir(Tiemann, 1947; Wangaard, 1950). Bu çıkarımlar, ahşa-bın dinamik yüklere karşı gösterdiği direncin, statik yük-lere karşı gösterdiği dirençten iki kat daha fazla olduğu-nu göstermektedir.

2.4 Çekme Direnci – strength in tensionBozkurt ve Göker (1987) tarafından açıklandığı gibi,

çekme direnci; birbirlerine ters yönlerde ahşaba etki ede-rek, ağaç malzemenin liflerini kopartıp ayırmaya çalışaniki kuvvete karşı, ahşabın gösterdiği mukavemet olaraktanımlanır.

Ağaç malzemenin (ahşabın) çekme direnci, yükleme-nin liflere paralel veya dik olmasına göre farklılıklar gös-terir. Bu mahiyette, ahşabın çekme direnci, liflere paralelve liflere dik yönde olmak üzere iki türlüdür (Kollmann &Cote, 1968; Bozkurt ve Göker, 1987): a) liflere paralelyönde çekme direnci, diğer bütün direnç özelliklerinegöre en yüksek değerde olma özelliği taşır; b) liflere dikyöndeki çekme direnci ise, büyüme hatalarının ve budak-ların liflere dik yönde olması sebebiyle kopmaya karşıahşabın direncini olumsuz yönde etkilediği için, liflereparalel yöndeki çekme direncine oranla çok düşüktür.Kollmann & Cote (1968)’a göre, 1) liflere paralel çekmedirenci 50 kat daha yüksektir, 2) liflere dik yönde, radyalve teğet yüklemenin etkisi aynı değildir.

Tsoumis (1991)’in belirttiği gibi, ılıman iklim kuşağındayetişmiş farklı ağaçların liflere paralel çekme direncideğerleri, 50–160 N/mm2 (50–160 MPa, 7250–23,200psi) arasında değişirken, liflere dik çekme direnci ise, 1–7N/mm2 (1–7 MPa, 145–1015 psi) olmaktadır. Bazı tropi-kal ağaç türlerinde ise, liflere paralel çekme direnci, 300N/mm2 (300 MPa, 43,500 psi) olabilmektedir.

Tekil hücreler (iğne yapraklı ağaçların boyuna traheidhücreleri ile geniş yapraklı ağaçların lifleri) 200–1300N/mm2 (200–1300 MPa, 29,000–188,500 psi) gibi yük-sek bir seviyede liflere paralel direnç gösterirler(Kollmann & Cote, 1968), mikrofibrillerin direnci ise dahada yüksektir. Selüloz zincirlerinin direnci, teorik olarak7500 N/mm2 (7.5 GPa, 1.087,50 psi) tahmin edilmektedir(Giordano, 1971). Selüloz zincirlerinin ve mikrofibrillerinağaç eksenine olan paralelliklerinden sapmaları ve selü-loz zincirleri ile mikrofibriller ve hücreler arasında düşük


dirençli maddelerin (hemiselüloz, lignin, pektik maddelerve ekstraktifler) bulunması, direncin (selüloz zincirlerin-den ağaç malzemeye ardışık bir şekilde) azalmasınıntemel nedenidir. Dinwoodie (1975)’ye göre, ağaç malze-menin liflere paralel çekme direncindeki başarısızlığı; lif-lere paralel yaz odunu tarheidlerinde, S1 ve S2 tabaka-ları arasında ve ilkbahar odunu traheidlerinde, hücreduvarının eksene dik yönde kırılmasıyla meydana gelir.Hücre uzunluğu ile ağaç malzemenin çekme direnci ara-sında bir ilişkinin olduğu görülmüştür. Öyle ki; uzun hüc-relere sahip ağaç malzeme (genelde, geniş yapraklıağaç türlerine nazaran iğne yapraklılar) daha yüksek birdirence sahiptir. Bu durum, hücre uzunluğu ile mikrofib-rillerin biçimsel kurgusu arasındaki ilişkiye bağlanabilir.Aynı ağaç türünde; mikrofibrilller ile hücre ekseni arasın-daki açının uzun hücrelerde küçük olduğu (paralelleştik-çe büyüdüğü), kısa hücrelerde ise geniş olduğu belirlen-miştir.

Tsoumis (1991) tarafından açıklandığı üzere, yukarıdabahsedilen liflere paralel çekme direnci değerleri kapsa-mında (özellikle de en yüksek olanı bağlamında), ağaçmalzemenin bu direnci ile metaller ve diğer malzemelerrahatlıkla kıyaslanabilir. Buna göre; ağaç malzemenin vediğer malzemelerin özgül ağırlığa (yoğunluğa) bağlımekanik özellikleri ile ilgili olarak Baumeister (1967),Junival (1967) Bolz & Tune (1970), ACI (1985), FPL(1987), Fellers (1990) tarafından ortaya konulan karşı-laştırmalı verilere göre; direncin, yoğunluk (özgül ağırlık)ile ilişkilendirilerek kıyaslanması halinde, ağaç malzeme-nin biraz daha iyi olduğu söylenebilir. Bu kıyaslamada,ağaç malzemenin çeliğe eşdeğerde bulunduğu, diğeryapı malzemeleriyle kıyaslandığında ise, daha üstün birözellikte olduğu görülür. Kollmann (1960) ve Knigge &Schulz (1966) tarafından belirtildiği gibi, ağaç malzeme-nin, hafif olmasına rağmen güçlü bir malzeme oluşu,“kopma uzunluğu” ile ifade edilir. Buna göre, kopmauzunluğu; ahşabın kendi ağırlığı altında kırılacağı teorikşerit uzunluğudur. Ahşabın kopma uzunluğu, kilometre(km) ile ölçülür ve farklı ağaç türleri için 7–30 km aralı-ğında değişir (iğne yapraklılar: 11–30 km, geniş yapraklı-lar: 7–30 km). Diğer malzemelerin kopma uzunluğu ise;yapı çeliği: 5.4 km, diğer çelikler: 12–32 km, duralümin-yum (alüminyum-bakır alaşımı): 13.6 km, beton: 0.2 km,dökme demir: 1.8 km, PVC (plastik): 4 km düzeyindedir.

Tsoumis (1991)’e göre, ağaç malzemenin yüksekseviyedeki liflere paralel çekme direnci (liflere paralelçekme gerilmesi ile birlikte makaslama gerilmesiningelişmesi sebebiyle) nadiren kullanılır. Ağaç malzemeninmakaslama direnci (liflere paralel çekme direncinin % 6-10’u kadar olmak üzere) nispeten çok düşüktür. Ayrıca,liflere paralel çekme direnci; ağaç malzemede budaklar,

lif kıvrıklığı ve diğer büyüme kusurlarının bulunmasıhalinde önemli ölçüde azalır. Liflere paralel çekme geril-mesi, helikopterlerin çarkları ve küçük uçakların perva-neleri gibi sadece özel durumlardaki uygulamalarda geli-şir. Bir yükleme yapılmış olan ağaç malzemenin (ahşa-bın) çekme direnci, liflere dik yönde çok küçük olduğun-dan, liflere dik çekme gerilmesinin gelişmesi, ahşap yapı-larda dikkate alınmaz. Öte yandan, ahşabın kurumasısırasında meydana gelen daralmaya bağlı olarak ağaçmalzemede çatlakların oluşması, bu direncin sıfır seviye-sine kadar düşmesine neden olabilir.

2.5 Basınç Direnci – strength in compressionBozkurt ve Göker (1987) tarafından açıklandığı gibi,

basınç direnci; birbirlerine doğru gelmek üzere, ağaçmalzemeye baskı uygulayarak, onu ezmeye veya sıkış-tırmaya çalışan iki kuvvete karşı ahşabın gösterdiğimukavemet olarak tanımlanır. Liflere paralel yöndekibasınç gerilmesi, ağaç malzemenin yapılarda taşıyıcıeleman olarak öngörülen muhtelif kullanım yerlerinde enfazla maruz kaldığı gerilmelerden bir tanesi olduğu için,ahşabın basınç direnci önemli bir gösterge olarak değer-lendirilir. Öyle ki; ağaç malzemenin yapılarda kullanılabi-lirliğinin tespitinde, öncelikle basınç direnci kapsamındadeğerlendirmeler yapılır.

Ahşabın (ağaç malzemenin) basınç direnci, liflere para-lel ve liflere dik yönde olmak üzere iki türlüdür (Kollmann& Cote, 1968; Bozkurt ve Göker, 1987): a) liflere paralelyönde basınç direnci; kazık, dikme, direk ve kolon (sütun)gibi ahşap yapı elemanlarında ortaya çıkmakta olup mev-cut ahşap yapı elemanının yüksekliği değiştikçe, malze-menin gösterdiği basınç direncinde değişiklikler meydanagelir. Örneğin, normal kat yüksekliğinde tasarlanmış birahşap dikme, daha fazla yükseklikte tasarlanmış dikmeyeoranla daha fazla basınç direnci gösterir; b) liflere dikyönde basınç direnci ise; taşıyıcı kirişler, lentolar ve hatıl-lar nezdinde açığa çıkmakta olup liflere paralel yöndekibasınç direncinden oldukça düşüktür.

Bu açıklamalara istinaden, yüklemenin liflere paralelveya dik olarak yapılmasına göre, ağaç malzemeninbasınç direnci de farklıdır. Tsoumis (1991) tarafındanbelirtildiği gibi, liflere paralel basınç direnci 15 kat dahayüksektir ve 25–95 N/mm2 (25–95 MPa, 3625–13,775psi) arasında değişirken, liflere dik basınç direnci değer-leri ise, 1–20 N/mm2 (1–20 MPa, 145–29000 psi) arasın-da değişir. Yıllık halka çevrimi yönündeki teğet basınçdirencinin, iğne yapraklı türlerde, öz ışını doğrultusunda-ki radyal basınç direncinden yüksek olduğu, geniş yap-raklılarda ise düşük olduğu tespit edilmiştir (Giordano,1971). Bu farklılaşmada; enine kesitte görülen diyagonalyıllık halka kurgusunu oluşturan anatomik unsurların,


radyal veya teğet kesitlerde bulunan yapısal bileşenlerekıyasla daha düşük dirence sahip olmalarının rolü vardır(Wangaard, 1950).

Tsoumis (1991) tarafından açıklandığı üzere, ağaçmalzemenin liflere paralel basınç direnci, metaller ilekıyaslandığında küçüktür fakat tuğla ve taş gibi diğer bir-çok yapı malzemeleriyle karşılaştırıldığında ise yüksektir.Ayrıca; ağaç malzeme, çekme direncinin yaklaşık yarısıkadar bir basınç direncine sahip olduğu için, metaller vemineraller gibi diğer malzemelerden farklıdır. Bu farklılı-ğın nedeni, ağaç malzemenin anatomik yapısıdır. Ağaçmalzemenin iskeleti, liflere paralel yönde oldukça yüksekçekme direncini veren selüloz zinciri moleküllerindenoluşmaktadır. Diğer bileşenler (hemiselülozlar ve lignin)basınç direncine katkıda bulunurlar ama selüloz ayrıcabasınç yüklemelerini de destekler.

Kollmann & Cote (1968) ile Kucera & Bariska (1982;1985) tarafından açıklandığı gibi, ağaç malzemenin lifle-re paralel basınç direncinin başarısızlığı; hücrelerarasıkatmanların kırılmasına, yarılmaya veya makaslamaya,hücrelerin burulmasına veya katlanmasına ve hücreduvarının kırılmasına bağlanabilir. Duvarlardaki geçitler,azalan direncin mevkilerini oluşturur. Tersine, liflere dikbasınçtaki gerilme ise; enine kesitteki hücre biçiminindeğişmesine ve hücre boşluklarının boyutunun azalma-sına neden olur. Yüklemenin artması ile bu değişmeleryüzeyden ağaç malzemenin iç kısımlarına doğru kade-meli olarak ilerler.

Wangaard (1950)’a göre, liflere dik basınç gerilmesi,demiryolu traverslerinde ortaya çıkarken, liflere paralelbasınç gerilmesi ise kolonlarda meydana gelir. Ahşapkolonda, uzunluğun ahşap numunenin en küçük boyutta-ki kenar genişliğine oranı, basınç direncinde önemlidir.Bu oranın, 11:1 değerinden küçük olması; ahşap kolondirencinin tamamen ağaç malzemenin liflere paralelbasınç direncine bağlı olduğunu gösterirken, bu oranın11:1 değerinden büyük olması ise; ağaç malzemenin(elastikiyet modülü mahiyetinde) burulmaya karşı diren-mesindeki sertliği bakımından ayrıca önemlidir.

Belli ağaç türlerinin, liflere paralel basınç gerilmesialtındayken kırılmadan önce karakteristik bir gürültüçıkartarak uyarma yeteneğine sahip oldukları söylenir.Bu ağaç türleri; ladin, melez, çam, kayın, huş ve yalancıakasya olarak rapor edilmiştir (Trendelenburgh & Mayer-Wegelin, 1955; Knigge & Schulz, 1966).

2.6 Makaslama Direnci – strength in shearBozkurt ve Göker (1987) tarafından açıklandığı gibi,

makaslama direnci; ahşabın iki bitişik yüzeyini, bir düz-lem üzerinde birbirine ters yönlerde kaydırarak liflerikoparmaya ve birbirinden ayırmaya çalışan kuvvete karşı

ağaç malzeme tarafından gösterilen direnç olarak tanım-lanır. Özellikle, ağaç malzemenin kesit ara yüzüne sahipkonstrüksiyonel uygulamalardaki birleşme yüzeyleri ileek yerlerinde ve çentik açılmış bölümlerinde makaslamadirenci büyük önem taşır.

Makaslama, boyuna kesitte veya teğet ile radyal kesit-lerde (liflere paralel veya dik olarak) meydana gelebilir.Liflere paralel makaslama gerilmesi, eğilmeye karşı geril-miş ağaç malzemede görülür. Farklı ağaç türlerinin liflereparalel makaslama direnci 5–20 N/mm2 (5–20 MPa,725–2900 psi) arasında değişir (Tsoumis, 1991).

Enine kesit üzerinde rol oynayan liflere dik makasla-ma direnci, liflere paralel makaslamadan 3–4 kat dahabüyüktür (Kollmann & Cote, 1968), fakat (ağaç malzeme,liflere dik makaslamadan önce ilk olarak liflere paralelmakaslama veya burulma makaslaması ile başarısızolduğundan) bunun pratikte bir önemi yoktur (Tsoumis,1991). Bu noktada, Tsoumis (1991)’e göre, liflere paralelmakaslama direnci, pratikte oldukça büyük bir önemesahiptir.

Wangaard (1950) ve Silvester (1967) tarafından açık-landığı üzere, ağaç malzemenin teğet veya radyal kesit-leri üzerine yapılan liflere dik yüklemeler, burulmamakaslaması gerilmelerinin bir sebebidir ve çok seyrekolmakla birlikte boyuna kesitteki liflerin burulmasınaneden olur. Bu perspektifte, ağaç malzemenin burulmamakaslaması direnci liflere paralel makaslama direnciylekıyaslandığında, önemli seviyede düşüktür. Bunun yanısıra, eğik makaslama gerilmeleri liflere paralel çekmeveya basınç yüklemeleri ile meydana gelir. Bu yükleme-lerin etkisiyle, hücre duvarlarında ve hücreler arasındaeğik makaslama yüzeyleri oluşur. En yüksek makaslamagerilmesi, (makaslama kuvveti ile gerilen yüzeyin ekseniarasındaki) açının yaklaşık 45° olduğu durumda gerçek-leşir ama (mevcut çeşitli hücre tipleri, öz ışınları, ilkbaharve yaz odunu vb gibi) ağaç malzemenin bütün anatomikyapısı, kopma yüzeylerinin yaklaşık 60–70° açı altındaoluşmasına katkıda bulunur. Sonuç olarak, makaslamayüklemeleri etkisi altında, ağaç malzeme genellikle buşekilde başarısız olur.

2.7 Yarılma Direnci – cleavage of woodTsoumis (1991) tarafından açıklandığı gibi, ağaç mal-

zemenin yarılma direnci: bir kama biçiminde ağaç mal-zemeyi yarmaya çalışan dış kuvvetlere karşı gösterilendirenci ifade eder. Başka bir deyişle, yarılma direnci;ağaç malzemenin lifleri arasına giren ve onu yarmayaçalışan yabancı bir cisme karşı ahşabın gösterdiği dirençolarak tanımlanır. Anatomik yapısına bağlı olarak liflereparalel yönde kolaylıkla (odun uzunlamasına) yarıldığıiçin, ağaç malzeme liflere paralel yönde yarılmaya karşı


düşük bir dirence sahiptir. Bu durum, (yakacak odununyarılması gibi) belli kullanımlarda yararlı iken, (ahşapyapı içerisinde konuşlandırılacak ağaç malzemenin, çiviçakılırken veya vidalama işlemi gerçekleştirilirken yarıl-ması gibi) diğer kullanımlarda ise sakınca oluşturur. Ağaçmalzemenin liflere dik yöndeki yarılma direnci ele alına-cak olursa, liflere dik yönde ve öz ışını doğrultusunda yükuygulandığında (ışınların varlığı nedeniyle) yarılmadirenci düşüktür. Başka bir ifadeyle, (yıllık halka çevrimiyönünde) teğet yöndeki yarılma direnci, (öz ışını doğrul-tusunda) radyal yöndekine göre daha yüksektir. Diğertaraftan, farklı ağaç türleri farklı yarılma direncine sahip-tirler. Örneğin; iğne yapraklılar (göknar, ladin) ve hafifgeniş yapraklılar (kavak), ağır geniş yapraklılar (akça-ağaç, huş, incir, yalancı akasya, gürgen) ile kıyaslandı-ğında düşük yarılma direncine sahiptirler.

Bozkurt (1986) ile Bozkurt ve Göker (1987) tarafındanaçıklandığı üzere, ahşabın kolay bir şekilde yarılıp yarıl-maması, kullanımını etkileyen önemli özelliklerden biridir.Örneğin, ağaç malzemenin çivi tutma kapasitesi ile yarıl-ma direnci arasında doğrusal bir bağlantı vardır. Öyle ki,ahşabın çivi ve vida elemanlarını kavrayarak sıkı birşekilde tutabilmesi için, yapı ve inşaat işlerinde yarılmadirencinin yüksek olduğu ağaç türlerinin öncelikli olarakkullanılması gerekir.

Tsoumis (1991)’in belirttiği gibi, ağaç malzemenin(ahşabın) mekanik özelliklerinin belirlenmesine yöneliknumune şekilleri ve yükleme biçimi göz önüne alındığın-da, yarılma direnci testi, aynı numunelerin kullanılmasınedeniyle liflere dik yöndeki çekme direnci testine benzerve yarılma değerleri N/mm (yarılan yüzeyin genişliğininmilimetre başına tekabül eden Newton) olarak gösterilir.Yarılma testi; çatlakların ilerlemesine karşı gösterilendirencin belirlenmesi bağlamında, kırılma dayanıklılığıyerine kullanılma eğilimindedir.

2.8 Çivi ve Vida Tutma Kabiliyeti – nail and screw holding powerAğaç malzemenin çivi ve vida tutma kabiliyeti, önemli

bir mekanik özellik olup ahşabın ideal bir yapı malzeme-si olarak yapılarda kullanılabilmesi için, çivi ve vida tutmakabiliyetinin (başka bir ifadeyle, çivi ve vida tutma gücü-nün) yüksek olması gerekir. Hoadley (1980) tarafındanizah edildiği üzere, ahşabın çivi ve vida tutma kabiliyeti;liflere paralel ve/veya dik yönde yapılan çivileme ve vida-lama işlemi sonrasında (çivileme/vidalama düzlemineparalel olacak şekilde) çivi ve vida elemanlarının asılarakgeri çıkarılmaya çalışılması halinde, ağaç malzeme tara-fından bunların sıkıca kavranıp tutulması ve salıverilme-mesi performansıdır.

Ahşabın çivi ve vida elemanlarını kavraması, bu

cisimlerin kurgusuyla doğrudan ilişkilidir. Şöyle ki; vida,(helisel eğrisine atfen) yivli eksenel yüzeyi sebebiyle,ilave bir spiral bağlanma gerçekleştirdiği için, yivsiz ekse-nel yüzeyi itibariyle çivi ile kıyaslandığında, ağaç malze-me içerisinde daha fazla ve daha güçlü bir tutunma per-formansı sergiler.

Ağaç malzemenin çivi ve vida tutma kabiliyeti (tutkalya da başka bir yapıştırıcı olmaksızın) birden çok farklıparçanın birbirlerine çivi veyahut vida ile bağlanmasıbakımından da önemli olup (çatı, köprü, iskele vb gibi)ahşap uygulamalarda ve (bahçe mobilyası gibi) ahşapeşya imalatında göz önünde bulundurulması gereken birolgudur.

2.9 Sertlik – hardness Tsoumis (1991) tarafından açıklandığı gibi, sertlik; bir

kuvvet tesiriyle içerisine girmeye çalışan yabancı katıcisimlere karşı ağaç malzemenin gösterdiği direncinölçüsüdür. Bu direnç, liflere dik yönlere kıyasla liflereparalel yönde yaklaşık olarak iki kat daha yüksektir (rad-yal ve teğet yüzeyler arasındaki farklılık nadiren önemli-dir) (Kollmann, 1951).

Bozkurt ve Göker (1987) tarafından açıklandığı üzere,ağaç malzemenin basınç direnci ile yakından ilgili birözellik olan sertlik; ahşabın kesilmeye ve işlenmeye karşıgösterdiği direnç kapsamında belirlenmektedir. Bu mahi-yette, sertlik; aletlerle ve makinelerle ahşabın işlenmekolaylığı veya zorluğu hakkında önemli bir gösterge olupağaç malzemenin aşınmaya ve çeşitli nesnelerle kazın-maya karşı ortaya koyacağı dirençlerle ilişkilidir. Sertlik;zemin döşemesi, kapı-doğrama, masa-sandalye, ahşapmobilya, spor malzemeleri, ahşap kalemler gibi değişikkullanım yerlerinde önemli bir özelliktir ve özel bir anlamifade etmektedir.

Tsoumis (1991) tarafından açıklandığı gibi, bazı ağaçtürleri oldukça yumuşaktır (kavak, söğüt, ıhlamur, çam),diğerleri orta sertliktedir (çam, göknar, ardıç, ceviz) vebazıları da serttir (porsuk, meşe, karaağaç, yalancı akas-ya, dişbudak, kayın, incir, gürgen, akçaağaç, huş, zey-tin). Tropik ağaçlar ise, çok yumuşaktan (balsa) çok sertekadar değişen türlerdir.

2.10 Aşınma Direnci – wear resistanceBozkurt ve Göker (1987) tarafından açıklandığı gibi,

ağaç malzemenin evsel aşındırıcı etkilere mukavemetgösterme özelliği, aşınma direnci olarak tanımlanır. Bukapsamda, aşınma direnci, ahşabın iç mekandaki kulla-nım yerine ve kullanılma şekline bağlıdır. Ağaç malze-menin (ahşabın) aşınma direnci; döşeme, parke ve kap-lama olarak ahşabın kullanılması halinde özellikle öneçıkan bir mekanik özelliktir. Bu bağlamda, ahşap yüzey-


lerinde aşınma oluşumundaki en önemli etken, sürtünmeolup malzeme üzerine ani çarpma etkisiyle düşen yüklerve şok biçiminde gelen kuvvetler de aşınmanın meydanagelmesinde etkilidir.

2.11 Burulma Direnci – torsional strengthBurulma direnci; eksenel düzlemi yere dik konumda

bulunan bir ağaç malzemede, dikey eksen etrafındaburkma (veya başka bir deyişle, burkulma) etkisi meyda-na getiren kuvvet(ler) sebebiyle gerçekleşen yüklenmeyekarşı, ahşabın burulma biçiminde gösterdiği direnç olupburkulmanın kırılmayla sonuçlanacağı ana kadar, ağaçmalzeme tarafından ortaya konulan maksimum gerilme-dir. Berkel (1970) tarafından ifade edildiği üzere, birahşap çubuk etrafında ters yönlerde etkide bulunan ikikuvvet tarafından (veya sarmal şekilde tek yönden tesireden bir kuvvet tarafından) çevrilerek burulduğu takdir-de, bir burulma momenti meydana gelir. Söz konusuburulma momentinin büyüklüğü ise, ağaç malzemeninmevcut yapısal bileşimi ile enine kesit şekline göre değiş-kenlik gösterir.

Ahşabın burulma direnci ile ilgili olarak, Bozkurt veGöker (1987) tarafından yapılan açıklamalar uyarınca,şu çıkarımlar yapılabilir: a) hava kurusu halde test edilenahşabın burulma direnci nezdinde, iğne yapraklı ağaçtürlerinden elde edilen ahşapta burulma direnci 100–170Kp/cm2 iken, geniş yapraklı ağaç türlerinden elde edilenahşapta ise 150–300 Kp/cm2 arasında değişir; b) numu-ne enine kesiti itibariyle, ahşabın burulma direnci sırala-ması, daire > kare > dikdörtgen biçiminde gerçekleşir; c)liflere dik yöndeki burulma direnci (liflere paralel yöndekiburulma direncine göre) düşük olup liflere dik burulmada,öz ışını düzlemi boyunca kırılmalar oluşur; d) liflere para-lel burulmada, maksimum gerilme sınırında iken boyunayönde çatlamalar ve enine kesiti köşeli olan ağaç malze-mede ise, kıymıklanma görülür.

Ahşabın burulma direnci; açık alanda kullanılan (çit,dikme, direk, kolon vb gibi) ağaç malzemede, rüzgar vebenzeri hava akım(lar)ı sebebiyle gerçekleşirken, kapalımekanlarda ise, kapı ve pencere kanadı gibi (yan dönelşekilde) açılır-kapanır elemanların devinimleri dolayısıylataşıyıcı dikey parçaya aktarılan/uygulanan kuvvet(ler)eistinaden ortaya çıkar.

3 Ahşabın Mekanik Özelliklerini Etkileyen FaktörlerAhşabın (ağaç malzemenin) mekanik özellikleri genel

olarak; rutubet miktarı, yoğunluk (özgül ağırlık), sıcaklık,yükleme süresi, malzeme kusurları gibi faktörler tarafın-dan etkilenir. Bu etmenlerin ahşabın mekanik özellikleri-ne nasıl bir etkide bulunduğu aşağıda açıklanmıştır.

3.1 Rutubet MiktarıRutubet, lif doygunluğu noktası altında değiştiği

zaman, mekanik özellikleri etkiler (Kollmann & Cote,1968; Hoadley, 1980; Bozkurt ve Göker, 1987; Tsoumis,1991). Buna göre; rutubet azaldığında, direnç artar (rutu-bet arttığında ise, direnç azalır) (Wangaard, 1950; Krpan,1954; Filipovici, 1965; FPL, 1987).

Stamm (1964) tarafından açıklandığı gibi, rutubetinazalmasıyla direncin artması, yoğunlaşan hücre duvarla-rındaki değişiklikler dolayısıyla gerçekleşir. Hücre duvarı-nın yapısal bileşeni olan mikrofibriller, birbirine yaklaşırve selüloz zincir molekülleri arasındaki çekici kuvvetlerdaha güçlü hale gelir Bu daralma eylemi, direncin artma-sına etki eder. Hücre duvarlarından rutubetin kaybolma-sıyla, birim hacimdeki odun bileşenlerinin kütlesi artar.Rutubet kaybı (ağaç malzemenin yarılmasıyla sonuçlan-madığı sürece) direncin artması için bir ön koşuldur. Bumahiyette, rutubet kaybı sırasında meydana gelen yarıl-ma veya çatlama gibi durumlar, ağaç malzemenin diren-cini düşürür.

Rutubetin, ahşabın mekanik özelliklerini etkileme şid-deti, farklı özelliklerde farklıdır (Tsoumis, 1991). Bu çer-çevede [Wangaard (1950), Bozkurt (1986), Bozkurt veGöker (1987), FPL (1999) tarafından açıklandığı üzere],rutubet miktarı ve mekanik özellikler ilişkisi kapsamındayapılan araştırmalara göre, rutubette %1 kadar bir deği-şiklik; elastikiyet modülünde (MOE, statik eğilmede) %2,eğilme direncinde (kopma modülü, MOR) %4, çekmedirencinde %3, liflere paralel basınç direncinde %6,makaslama direncinde %3, burulma direncinde %3, sert-likte (liflere dik yönde) %2.5 ve (liflere paralel yönde) %4kadar bir farklılık oluşturur. Rutubet miktarı, lif doygunlu-ğu noktasından sıfıra doğru azaldıkça, ağaç malzemenindirenci iki kattan daha fazla artar. Bu hususta; Filipovici(1965)’nin araştırması, sarıçam ve huş türlerinde havakurusu rutubet miktarı (olan %12 veya %15) sonrasındatam kuru hale doğru (%0 rutubetliliğe kadar) gidildikçe,liflere paralel basınç direncinin yaklaşık %120 arttığını,statik eğilmedeki eğilme direncinin %145 arttığını göster-miştir. Wangaard (1950) ve FPL (1987) tarafından açık-landığı gibi; kuru ağaç malzeme, (kırılma anına kadar)çok fazla yük taşıyabilir fakat az eğilir. Tsoumis (1991)’egöre, teorik olarak tam kuru haldeki ağaç malzemenindirenci iki kat artar. Ancak bir istisna olarak dinamik eğil-me (şok) direnci, rutubetin azalmasıyla artmazken,bazen ise ağaç malzeme kurudukça azalır. Bu durum,yaş haldeki ağaç malzemenin deformasyonunun büyük-lüğüne bağlanabilir. Çünkü dinamik eğilme (şok) direnci,sadece yükle(n)menin şiddetinden değil, aynı zamandaağaç malzemenin sertliğinden de etkilenir.

Rutubetin etkisi yüzünden (ve karşılaştırılabilir sonuç-


ların elde edilmesi amacıyla), mekanik özellikler aynırutubet miktarında belirlenir; a) taze halde (lif doygunlu-ğu üstünde) veya b) lif doygunluğu altında, genelliklehava kurusu halde (çoğunlukla %12 ve bazen %15)(Kollmann & Cote, 1968; Giordano, 1971).

Farklı rutubet miktarındaki direnç veya diğer mekaniközellik değerleri, karşılaştırma amacına göre düzeltilme-lidir (Galligan, 1975; ASTM D 143; ISO 3129; ISO 13061-1; ISO 13061-2; ISO 13061-3; ISO 13061-4; ISO 3132;ISO 13061-6; ISO 13061-7; ISO 3347; ISO 3348; ISO3350; ISO 3351; ISO 9087; TS 2470; TS 2471; TS 2472;TS 2473; TS 2474; TS 2475; TS 2476; TS 2477; TS2478; TS 2479; TS 2480; TS 3459; TS 6094; TS 7613;TS EN 1382; FPL, 1987; FPL, 1999).

Bu mahiyette, aşağıdaki eşitlik; rutubet miktarı vedirenç ilişkilendirmesi kapsamında kullanılabilir(Galligan, 1975; FPL, 1987; Tsoumis, 1991; FPL, 1999):

P = P12 × [P12 / Pg][(12 – RM) / (RMp – 12)]

Burada,P = öngörülen rutubet miktarındaki dirençRM = öngörülen rutubet miktarı (%)RMp = lif doygunluğu noktası rutubet miktarı P12 = (hava kurusu halde) %12 rutubet miktarındaki

dirençPg = yaş haldeki ağaç malzemenin direnci (rutubet

miktarı > lif doygunluğu noktası)Eşitlikte RMp ile gösterilen lif doygunluğu noktası, %30

rutubet miktarından az bir değerdedir ve farklı ağaç tür-leri için %21–27 arasında değişir (ortalama ise %25’dir)(Galligan, 1975). Ayrıca; söz konusu bu düzeltme, yuka-rıdaki eşitlikte gösterilmiş olan ilişkinin doğrusallaştırılmışbiçimi ile aşağıdaki şekilde yapılabilir (Tsoumis, 1991):

log P3 = log P1 +[(RM1–RM3) / (RM1–RM2)] × log (P2 / P1)Burada, P1 ile P2 direncin ve RM1 ile RM2 rutubet mik-

tarının bilinen değerleridir. P3 ise öngörülen RM3 rutube-tine bağlı direnç değeridir. Örneğin; bir laboratuar çalış-masıyla elde edilen deneysel verilerden P1’in taze halde(RM1) ve P2’nin ise %9.5 rutubette (RM2) belirlendiği söy-lendiğinde, %12 rutubet miktarındaki (RM3) direnç (P3)ne kadar olur ? (buradaki RM1 değeri, ahşap numuneninlif doygunluğu noktasındaki rutubet miktarıdır). Bu örnekdüzeltme, belli sınırlar içerisinde ortaya konulmuş olaneldeki veriler kapsamında, ağaç malzemenin direncineait değerlerin logaritması ile ahşabın rutubet miktarınındoğrusal olarak ilişkilendirilmesi suretiyle gerçekleştirilir(Lawers, 1969). Tsoumis (1991)’e göre, direnç değerleri-nin düzeltilmesinde, rutubet miktarının ağaç malzemeiçerisinde yeknesak bir şekilde dağıldığı öngörülür. Bu

düzeltmeler, rutubet miktarının lif doygunluğu noktasıaltında bulunması halinde gerçekleştirilir.

Lif doygunluğu noktası altında, rutubet miktarı ilemekanik özellikler ilişkilendirmesi hususunda, Bozkurt(1986) ile Bozkurt ve Göker (1987) tarafından yapılandeğerlendirmeler göz önüne alındığında, lif doygunluğunoktası altındaki rutubet miktarındaki %1’lik bir değişiklikhalinde, [elastikiyet modülü (MOE), eğilme direnci(MOR), çekme direnci, basınç direnci, makaslama diren-ci, burulma direnci, sertlik gibi] ahşabın mekanik özellik-lerinin (teorik olarak) ne kadar değişebileceği, aşağıdakieşitlikler aracılığıyla hesaplanabilir:

Elastikiyet Modülü (MOE); (rutubet miktarındaki %1’likbir değişikliğe karşı, elastikiyet modülünde %2 kadar birfarklılık oluşturacağı esasına göre):

MOE2 = MOE1 × [1 – ((0,02) × (RM2 – RM1))] MOE2: öngörülen herhangi bir rutubetteki elastikiyet

modülü (N/mm2)MOE1: test numunesinin sahip olduğu rutubetteki

elastikiyet modülü (N/mm2)RM2: öngörülen rutubet miktarı (%)RM1: testin yapıldığı numunenin rutubet miktarı (%)Eğilme Direnci (MOR, Kopma Modülü olarak); (rutubet

miktarındaki %1’lik bir değişikliğe karşı, eğilme direncin-de %4 kadar bir farklılık oluşturacağı esasına göre):

MOR2 = MOR1 × [1 – ((0,04) × (RM2 – RM1))]MOR2: öngörülen herhangi bir rutubetteki eğilme

direnci (N/mm2)MOR1: test numunesinin sahip olduğu rutubetteki eğil-

me direnci (N/mm2)RM2: öngörülen rutubet miktarı (%)RM1: testin yapıldığı numunenin rutubet miktarı (%)Çekme Direnci; (rutubet miktarındaki %1’lik bir deği-

şikliğe karşı, çekme direncinde %3 kadar bir farklılıkoluşturacağı esasına göre):

σÇ2 = σÇ1 × [1 – ((0,03) × (RM2 – RM1))] σÇ2: öngörülen herhangi bir rutubetteki çekme direnci

(N/mm2)σÇ1: test numunesinin sahip olduğu rutubetteki çekme

direnci (N/mm2)RM2: öngörülen rutubet miktarı (%)RM1: testin yapıldığı numunenin rutubet miktarı (%)Basınç Direnci; (rutubet miktarındaki %1’lik bir deği-


şikliğe karşı, basınç direncinde %6 kadar bir farklılıkoluşturacağı esasına göre):

σB2 = σB1 × [1 – ((0,06) × (RM2 – RM1))] σB2: öngörülen herhangi bir rutubetteki basınç direnci

(N/mm2)σB1: test numunesinin sahip olduğu rutubetteki basınç

direnci (N/mm2)RM2: öngörülen rutubet miktarı (%)RM1: testin yapıldığı numunenin rutubet miktarı (%)Makaslama Direnci; (rutubet miktarındaki %1’lik bir

değişikliğe karşı, makaslama direncinde %3 kadar birfarklılık oluşturacağı esasına göre):

σM2 = σM1 × [1 – ((0,03) × (RM2 – RM1))] σM2: öngörülen herhangi bir rutubetteki makaslama

direnci (N/mm2)σM1: test numunesinin sahip olduğu rutubetteki

makaslama direnci (N/mm2)RM2: öngörülen rutubet miktarı (%)RM1: testin yapıldığı numunenin rutubet miktarı (%)Burulma Direnci; (rutubet miktarındaki %1’lik bir deği-

şikliğe karşı, burulma direncinde %3 kadar bir farklılıkoluşturacağı esasına göre):

σT2 = σT1 × [1 – ((0,03) × (RM2 – RM1))]σT2: öngörülen herhangi bir rutubetteki burulma diren-

ci (N/mm2)σT1: test numunesinin sahip olduğu rutubetteki burul-

ma direnci (N/mm2)RM2: öngörülen rutubet miktarı (%)RM1: testin yapıldığı numunenin rutubet miktarı (%)Sertlik; (rutubet miktarındaki %1’lik bir değişikliğe

karşı, sertlikte [lifler dik yönde %2.5 ve liflere paralelyönde %4 kadar] bir farklılık oluşturacağı esasına göre):

H2 = H1 × [1 – ((k) × (RM2 – RM1))] H2: öngörülen herhangi bir rutubetteki sertlik (N/mm2)H1: test numunesinin sahip olduğu rutubetteki sertlik

(N/mm2)RM2: öngörülen rutubet miktarı (%)RM1: testin yapıldığı numunenin rutubet miktarı (%)k: liflere dik yöndeki sertlik için 0.025 iken, liflere para-

lel yöndeki sertlik için 0,04 alınır Yukarıda örneklenen eşitlikler, teorik değerlendirmeler

bakımından manidar olmakla birlikte, nihai sonuçlarıngerçek koşullarda hazırlanan numuneler ile laboratuartestleri yapılarak belirlenmesi esastır. Ahşabın rutubet

miktarındaki %1’lik bir değişikliğe karşı yarılma direnci,çivi ve vida tutma kabiliyeti, aşınma direnci gibi mekaniközellikler üzerinde ne kadar bir farklılık oluşturacağıkonusunda sayısal veriler ise yoktur [veya nedenselçıkarsama yapmayı sağlayacak mahiyette oldukça sınır-lıdır]. Bu nedenle, söz konusu özelliklere yönelik siste-matize edilmiş teorik hesaplama eşitlikleri henüz gelişti-ril(e)memiştir.

3.2 Yoğunluk (Özgül Ağırlık)Birim hacim ağırlık esasıyla tespit edilen yoğunluk

(başka bir deyişle özgül ağırlık), ağaç malzemenin birimhacimdeki net odun miktarı olup ahşabın mekanik özel-likleri üzerinde oldukça önemli bir özelliktir. Buna göre,ahşabın yoğunluğu arttıkça, mukavemeti de artar(Kollmann & Cote, 1968; Hoadley, 1980; Bozkurt, 1986;Bozkurt ve Göker, 1987; Tsoumis, 1991; FPL, 1999).

Tsoumis (1991) tarafından açıklandığı gibi, yoğunluk;malzeme kusurları olmayan bir ahşabın direncinin entemel ve en iyi göstergesidir. Birim hacimdeki mevcutodun bileşenlerinin ölçüsü yoğunluk olduğu için, yoğun-luk arttıkça direnç de artar. Yüksek yoğunluk, kalınduvarlı ve az boşluklu hücrelerin oransal olarak çoklu-ğuyla gerçekleşir (başka bir ifadeyle; ilkbahar odunu hüc-relerine kıyasla, hücre çeperi kalın ve lümeni dar olanyaz odunu hücrelerinin (yıllık halka içerisindeki) iştirakoranının artmasıyla, yoğunluk artar). Bunun neticesinde,kusursuz halde bulunan yüksek yoğunluklu ağaç malze-menin direnci daha fazla olur.

Yoğunluk ve direnç ilişkisi, farklı ağaç türleri ve meka-nik özellikler ile farklı şekilde değişir (Wood, 1990), fakatgenellikle doğrusal bir ilişki gösterir (Lawers, 1969,Pearson & Gilmore, 1980). Tsoumis (1991) tarafındanbelirtildiği üzere, ağaç türleri arasındaki farklı hücreselbileşime ve farklı (yabancı) eksatraktif madde içeriğinebağlı farklılıklar, aynı yoğunluktaki ağaç türlerinin direnci-nin de farklı olmasına neden olabilir. Öyle ki, mevcut eks-traktiflerin odundan uzaklaştırılması halinde direnç azalır.Bu mahiyette; Pecina (1981) tarafından gerçekleştirilenaraştırma, etanol-benzol ile huşta ve sıcak su ile ladindeekstraktiflerin uzaklaştırılması sonrasında, her iki ağaçmalzemenin liflere paralel çekme dirençlerinde bir azal-ma meydana geldiğini ortaya koymuştur. Bundan ötürü,yoğunluk; kesin bir ölçüt değildir ama daha önce bahse-dildiği gibi direncin önemli bir göstergesidir.

Aynı ağaç türünde, özodunu ve diri odun ayrı ayrı kar-şılaştırıldığında, yoğunluk ve direnç aşağıdaki bağıntıaracılığıyla ilişkilendirilebilir (Wangaard, 1950; Tsoumis,1991):

S / S΄ = [g / g΄]n


Burada, S ve S΄ ifadeleri g ve g΄ yoğunluklarına bağlıdirenç değerleridir. Eşitlikte gösterilen n değeri ise, özel-liğe bağlı olarak 1.25 ve 2.50 ararsında değişir. Örneğin;liflere paralel basınç direnci ve elastikiyet modülü (MOE)için 1.25, statik eğilmede eğilme direnci (kopma modülü,MOR) için 1.50, liflere dik basınç direnci ve sertlik için ise2.50 alınır.

3.3 Anatomik YapıAhşabın mekanik özellikleri üzerine ağaç malzemenin

anatomik yapısının nasıl bir etkide bulunduğu hususu;yıllık halka yapısı, hücre yapısı, lif açısı kapsamında irde-lenebilir. Buna göre, Tsoumis (1991) tarafından açıklan-dığı gibi, yoğunluğun mekanik özelliklere etkisi, yoğunlu-ğun değişmesine neden olan yapısal farklılıklardan kay-naklanır. Yoğunluğun yüksek ve düşük olmasına sebepolan (yıllık halka genişliği, yaz odunu iştirak oranı, vbgibi) özgüsel unsurlar, ağaç malzemenin direncini deetkilerler. Bu nedenle; yaz odununun yıllık halka genişli-ğinin artmasıyla azaldığı hızlı büyüyen iğne yapraklıağaçlarda, ağaç malzemenin direnci düşük olur. Genişyapraklılarda ise; halkalı traheli (meşe ve kestane gibi)ağaçlardaki geniş yıllık halkalar, yüksek yaz odunu oranıve yüksek direnç ile ilişkilendirilirken, dağınık traheli(kayın ve kavak gibi) ağaçlarda, yaz odunu kuşağı ayrı-mının belirgin olmaması nedeniyle net bir ilişki yoktur.Bunlar, genelleştirilmiş ilişkilerdir.

Mekanik özellikleri etkileyen hücresel karakteristikler,temel özelliklerdir fakat buna dair ilişkiler literatürde nadi-ren bulunur. Örneğin; Datta & Basu (1983) tarafından Tik(Tectona grandis) için yapılan çalışma, aşağıdaki bulgula-rı ortaya çıkarmıştır: a) her lif üzerinde bulunan geçitlerinsayılarının artması çekme direnci üzerinde bariz bir zayıf-lama oluşturmuştur; b) hacimsel olarak lif duvarı miktarıve lif duvarlarının ortalama kalınlığı ise, çekme direnciüzerinde az da olsa etkili olmuştur; c) basınç direnci;genellikle paranşim hücrelerinin miktarı, trahe elemanları-nın oluşum şekli ve bunların uzunluğu ile belirlenmiştir(bu perspektifte, kısa trahelerin bulunduğu ağaç malze-menin ezilmeye karşı daha dirençli olduğu görülmüştür);d) eğilme direnci; liflerin sıklığı, yumuşak elemanlarındağılışı ve trahelerin oluşum şekliyle ilişkilendirilmiştir.

Brazier (1986)’e göre, hücre çeperi nezdinde ultrayapısal karakteristikler, ahşabın mekanik özelliklerinietkileme bakımından ayrıca çok önemlidir. Örneğin; S2tabakasının mikrofibril açısı oldukça önemli bir etkiyesahiptir. Genç oduna özgü bir özellik olan büyük açılar,direncin düşmesine neden olurlar.

3.4 SıcaklıkGenel olarak, sıcaklığın artmasıyla ağaç malzemenin

direnci azalır (Comben, 1955; 1964; Rusche, 1973). Sözkonusu azalma; ağaç malzemenin rutubet miktarı, sıcak-lık derecesi, ısıtma süresi, yükleme biçimi, ağaç türü veahşap yapı elemanlarının boyutları gibi faktörlerden etki-lenir. Ayrıca, dirençteki bu azalma; (sıcaklığın değişmesi-ne bağlı olarak değişen rutubet miktarı nedeniyle mey-dana gelen çatlaklar gibi) ağaç malzemenin kusurların-dan kaynaklanır. Rutubetin eş zamanlı olarak değişmesisebebiyle, sıcaklığın (ve ısının) ağaç malzemenin diren-cine ve diğer özelliklerine etkisini belirlemek zordur.

Sulzberger (1953), Geissen (1976), Bodig & Jayne(1982) tarafından yapılan araştırmalar, sıcaklığın ve rutu-betin ahşabın elastikiyet modülünü nasıl etkilediği göste-rilmiştir. Buna göre; düşük sıcaklıkların elastikiyet modü-lünü arttırdığı, oda sıcaklığından (20 °C, 68 °F) dahayüksek sıcaklıkların ise elastikiyet modülünü düşürdüğügörülmüştür. Buna karşın, rutubetin etkisi ise tam tersidir.Öyle ki; yüksek rutubet miktarı düşük sıcaklıklarda elas-tikiyet modülünü arttıran, yüksek sıcaklıklarda ise düşü-ren bir etkiye sahiptir. Lif doygunluğu noktası üstünde,düşük sıcaklıklar ayrıca arttırıcı bir etkiye sahiptir. Örne-ğin; Geissen (1976)’e göre, %119 rutubet miktarındabulunan ladin odununda, 0 ile – 20 °C (32 ile – 4 °F) ara-sında elastikiyet modülünün tam doğrusal olarak arttığıtespit edilmiştir. Donmuş ağaç malzemedeki bu artış,hücre lümeninde buz oluşmasıyla sağlanan ilave sertliğedayandırılır. Sıcaklığın ve rutubetin etkisiyle ilgili olarak,Ganowicz vd. (1980) tarafından gerçekleştirilen araştır-maya göre; sıcaklık artışı, elastikiyet modülünü düşür-müş ve azalma yüksek rutubet miktarında daha fazlaolmuştur. Wangaard (1950)’a göre, bu durum; fırındakurutma işleminde önemlidir. Örneğin; ağaç malzemeninrutubet miktarının lif doygunluğu noktası üstünde bulun-ması koşuluyla, kurutmanın ilk aşaması süresince lifleredik çekme direncindeki azalma, çatlakların ortaya çıkma-sında belirgin bir etkiye sahiptir. Bu mahiyette, liflere dikçekme direnci, (oda sıcaklığındaki sayısal değerleriylekarşılaştırıldığında) 1/3 veya 1/2 kadar azalabilir

Isıtma süresi oldukça önemlidir. Ağaç malzeme kısasüre ısıtıldığında, 100 °C (212 °F)’den düşük sıcaklıkla-rın olumsuz bir etkisi görülmez fakat 65 °C (150 °F)’denyüksek sıcaklıkların (ısıtma süresinin uzamasıyla) kalıcıolumsuz etkileri olabilir. Örneğin; 200 °C (400 °F) sıcak-lık birkaç dakikada direnci düşürür (Galligan, 1975). FPL(1987), sıcaklığın ve ısıtma süresinin (ahşabın eğilmeözelliğine etkisi çerçevesinde) elastikiyet modülünü(MOE) ve [kopma modülü (MOR) mahiyetinde] eğilmedirencini azalttığını göstermiştir. Buna göre, sıcaklık ilesüre ve eğilme özellikleri arasındaki ilişkilendirmede,


uzun sürenin (mevcut elastikiyet modülü ile eğilme diren-ci üzerindeki) bozunma etkisinin, ağaç malzemenin kim-yasal olarak ayrışmasına bağlı olduğu görülmüştür.

Çeşitli mekanik özellikler, sıcaklık tarafından değişikşekillerde etkilenir (Kollmann, 1960; Rusche, 1973).Özellikle dinamik eğilme (şok) direnci, sıcaklığa çokduyarlıdır; düşük rutubet miktarında azalır ve yüksekrutubet miktarında sıcaklık artışıyla artar (Illston vd.,1979). Su ile doygun halde bulunan donmuş ağaç mal-zemenin, statik eğilmedeki eğilme direnci (kopma modü-lü) değerinin yüksek olduğu fakat oda sıcaklığındakihava kurusu halde bulunan değeriyle karşılaştırıldığındaise dinamik eğilme (şok) direncinin oldukça düşük oldu-ğu görülmüştür (Kollmann, 1960).

Suyun ısıtılması (buharın ısıtılmasıyla karşılaştırıldı-ğında), direncin azalmasına daha az neden olur amasıcak hava en az etkilidir (Wangaard, 1950; Stamm,1964). Boyutsal olarak küçük ağaç malzeme numuneleribüyük olanlara göre daha çok sıcaklıktan etkilenir ve yük-sek sıcaklıkların tekrarlı bir şekilde uygulanması bu etki-nin daha da artmasına neden olur (Illston vd., 1979).

3.5 Yükleme SüresiYükleme süresi, (ahşap yapıların taşıyabileceği yükün

büyüklüğü çerçevesinde) ağaç malzemenin direnci üze-rinde önemli bir etkiye sahiptir. Bu sebeple; saniyelikveya birkaç dakikalık yükleme kapsamında yapılan labo-ratuar testlerinin sonuçları, sadece kıyaslanabilir birdeğeri gösterir ve ancak düzeltme yapıldıktan sonrauygulamada kullanılabilir (Wood, 1960). Bu perspektifte,zamana bağlı olarak malzemelerin özelliklerinin değişi-miyle ilgilenen mekanik dalı olan Reoloji (URL 4) kapsa-mında yükleme (ya da ahşap nezdinde yükle(n)me hase-biyle) bu konuya bakıldığında; zamana göre değişendirencin büyüklüğü, benzer diğer şartlar altında (yükle-menin sürekli veya dönemsel olması durumuna göre)yükleme şekli tarafından etkilenir. Tsoumis (1991) tara-fından açıklandığı üzere, sürekli yükleme faaliyeti altın-da, ağaç malzeme (ve diğer malzemeler) zamanın ilerle-mesiyle deformasyonun yavaşça büyüdüğü sünme dav-ranışını sergilerler. Dönemsel yüklemeler ise, yorulmayaneden olurlar. Her iki durumda da, direnç azalır. Pearson(1972); sürekli yüklemenin (kopma modülü kapsamında)eğilme direncini, kısa süreli statik testlerden elde eldendeğerlerin %50-75’ine kadar düşürdüğünü göstermiştir.Wangaard (1950) ve Giordano (1971)’ya göre, dönemselyüklemeler de benzer etkiye sahiptir ama geride kalandirenç (dayanıklılık sınırı) statik değerlerin %25’i kadardüşük olabilir.

Genel olarak, ağaç malzemenin yükleme süresineolan özgüsel davranışı; (ağaç türü, yoğunluk, rutubet

gibi) ağaç malzemeyle ilişkili ve (yükleme büyüklüğü,yükleme süresi, değişim düzeni gibi) yükleme şartlarıylailgili değişik faktörler tarafından etkilenir (Tsoumis, 1991).Silvester (1967)’e göre, ahşapta yorulmaya karşı diren-me, yoğunluk ile artarken, sünme ise, rutubet miktarı vesıcaklık ile artar.

3.6 Malzeme KusurlarıKusurlar ağaç malzeme direncini düşürür (Kollmann &

Cote, 1968; Hoadley, 1980; Bozkurt ve Göker, 1987;Tsoumis, 1991). Bu kusurların etkileme derecesi; çeşit,boyut ve kusurun bulunduğu yer ile yükleme biçiminebağlıdır. Ağaç malzemenin boyutu, ayrıca bir faktördür.Örneğin; yapılarda kullanılmak üzere boyutlandırılmışkusurlu bir kereste, kusursuz halde bulunan ağaç malze-meyle kıyaslandığında, yüksek rutubetten daha az etkile-nir. Ayrıca, önemli bir saptama olarak; yapı kerestesinindirenci, mevcut boyutların büyütülmesi halinde azalır.Direnci düşüren en önemli kusurlar; budaklar, lif kıvrıklı-ğı, çatlaklar, (basınç ve çekme odunu olmak üzere) reak-siyon odunudur. Bunlara ilaveten; mantarlar ve böceklertarafından yapılan tahribat ile ağaç malzemenin bozul-masına sebep olan diğer faktörler, direnç üzerinde ayrıcaolumsuz bir etkiye sahiptir.

3.6.1 Budaklar: Budakların, esasen ağaç malzemeüzerinde konuşlandıkları bölge itibariyle lif kıvrıklığına veçatlaklara sebebiyet verdiklerinden dolayı olumsuz etkisivardır. Çatlaklar; (genellikle basınç ve çekme odunu içe-ren, ağaç gövdesine göre lif yönü farklı olan ve yüksekyoğunlukta bulunan) budakların genişlemesi ve daralma-sı sırasında (budağın etrafındaki odun lifleri arasındaortaya çıkan farklılıklar nedeniyle) oluşur. Kaynamış(sıkı) budaklar, büyük lif kıvrıklığına ve daha fazla çatla-maya neden olurlar. Düşer (oynak) budaklar, lif kıvrıklığı-na ilaveten, düşerek ağaç malzeme üzerinde bir delikoluşmasına veya anatomik unsurların budağın konuşlan-dığı yerde kesintiye uğramasına neden olurlar. Kaynamışve düşer budakların etkisi nispeten benzer veya farklıolabilir (Knigge & Schulz, 1966; Kucera, 1973;Wagenführ & Scheiber, 1974). Bu durum çoğunlukla,aynı şartlar altında, yükleme şekline bağlıdır (örneğin;her iki budak türüne ait aynı etki, liflere paralel çekmedegörülmüştür). Genel olarak budakların çapı, budaklarınasayısından daha fazla bir etkiye sahiptir. Direnç üzerindebudakların etkisi, budak(ların) çapı ve ağaç malzemeningenişliği (budak oranı) ilişkisinden (Dinwoodie, 1975;Illston vd., 1979) veya budak alanı oranından (Dawe,1964; Curry, 1965; Glos & Schulz, 1980) tahmin edilir.Buna göre, çapı ağaç malzeme genişliğinin yarısınakadar olan budaklar, (bulundukları yere ve yükleme biçi-


mine bağlı olarak) direnci %50’ye kadar düşürebilirler(Dinwoodie, 1975; Illston vd., 1979). Düşer budaklarındüşmesi nedeniyle ortaya çıkan deliklerin etkisi ise, alet-lerle açılan aynı boyuttaki deliklerin etkisinden farklıdır(Kollmann & Cote, 1968).

Budakların bulunması, (budakların civarında oluşan lifkıvrıklığı sebebiyle) ağaç malzemenin liflere paralelçekme direncini önemli ölçüde düşürür (Dawe, 1964;Curry, 1965; Kunesh & Johnson, 1972; Glos & Schulz,1980; FPL, 1987). Daha önce bahsedildiği gibi; liflere dikçekme direnci, liflere paralel basınç direncine kıyasla çokdüşüktür. Liflere paralel basınç direnci (kaynamış budak-ların bulunması halinde) biraz düşerken, liflere dik basınçdirenci ise artar (Trendelenburg & Mayer-Wegelin, 1955;Knigge & Schulz, 1966). Bu durum, demiryolu traverslerigibi belli kullanım yerlerinde ağaç malzemenin kullanıl-ması halinde bir avantaj sağlar. Ahşabın eğilme direnci(kopma modülü, MOR), budakların konumundan oldukçaetkilenir. İki ucundan desteklenen basit kirişlerin alt tara-fının ortasına yakın bir yerde bulunan budaklar, yüksekseviyede olumsuz bir etkiye sahiptirler. Budakların ahşapkirişin üst tarafının ortasında olması ve kiriş uçlarınayakın veya iki uç arasında çok küçük olarak bulunmasıhalinde ise, bu olumsuz etki en az seviyeye düşer. Yataymakaslama direnci, budaklardan çok az etkilenir veya hiçetkilenmez (hatta budaklar çatlakların bir satıh boyuncailerlemesini engellediği için artabilir) (Trendelenburg &Mayer-Wegelin, 1955). Ayrıca, elastikiyet modülü ve sert-lik ile birlikte ağaç malzemenin yarılmaya karşı direnciartar (Kollmann, 1951; Kollmann & Cote, 1968; Kunesch& Johnson, 1972). Genel olarak, ahşap numuneninkenarlarında bulunan budaklar (ve diğer kusurlar) ağaçmalzemenin içerisinde yer alan aynı boyuttaki budaklarile karşılaştırıldığında daha fazla olumsuz bir etkiyesahiptirler (Kunesch & Johnson, 1972; Boatright &Garrett, 1979).

3.6.2 Lif Kıvrıklığı: Lif kıvrıklığı etkisi, esasında ağaçmalzemenin liflere paralel ve dik dirençleri arasındakifarka bağlıdır. Çünkü, (çekme veya basınç dirençleri gözönüne alındığında) liflere paralel direnç yüksektir. Bubağlamda, Armstrong (1955)’a göre, açının büyümesi,dirençte daha fazla azalmaya neden olduğu için, direncinyükleme açısının artması ile azaldığı hususu belirginşekilde ortadadır. Lif kıvrıklığı kapsamında; Çekme diren-ci, basınç direncine göre daha çok etkilenirken, eğilmedirencindeki azalma ise orta seviyededir (Baumann,1922; Wangaard, 1950; Silvester, 1967; Kollmann &Cote, 1968). Bir diğer mekanik özellik olarak, elastikiyetmodülü de lif kıvrıklığı tarafından azalır ama en büyüketki dinamik eğilme (şok) direncinde görülür (Tsoumis,

1991). Kayın odununda; 5° kıvrıklığın direnci %10 azalt-tığı, açının 10° olması halinde ise direnci %50’ye kadarazalttığı belirlenmiştir (Kollmann & Cote, 1968). Lif kıv-rıklığının yatay makaslama direncine etkisi en düşükdüzeydedir ve aslında bu direnç (lif kıvrıklığı nedeniyle)artabilir (Wangaard, 1950).

Lif kıvrıklığına bağlı dirençteki azalma aşağıdakibağıntı ile hesaplanabilir (Kollmann & Cote, 1968;Galligan, 1975; FPL, 1987; Tsoumis, 1991; FPL, 1999):

N = (P × Q) / [(P × Sinn θ) + (Q × Cosn θ)]Burada,N: lif yönünden sapmış belli bir açı (θ) altındaki dirençP: liflere paralel direnç (θ = 0°)Q: liflere dik direnç ((θ = 90°)n: dirençlere bağlı katsayı olup liflere paralel çekme

direnci için 1.5–2, liflere paralel basınç direnci için 2–2.5,statik eğilme direnci ve dinamik eğilme (şok) direnci için1.5–2, elastikiyet modülü için 2 alınabilir.

3.6.3 Çatlaklar: Tsoumis (1991) tarafından açıklandı-ğı gibi, çatlakların etkisi; çatlakların boyu ile yönüne veyükleme şeklinde bağlıdır. Liflere paralel çekme direnciçatlaklardan hiç etkilenmez veya çekmeye yönelik tesireden kuvvetler sebebiyle aynı yönde bulunan çatlaklar-dan oldukça az etkilenir. Oysa, liflere dik çekme direnci(çatlaklar yüzünden) önemli miktarda azalır. Basınçdirencinde çatlakların etkisi küçüktür (liflere paralelbasınçla kıyaslandığında, liflere dik basınçta dahaküçüktür) fakat çatlaklara bağlı olarak yatay makaslamadirencinin azalması oldukça önemlidir. Kirişlerin yüklen-mesinde; çatlakların yatay makaslama gerilmelerinin enfazla olduğu eksensel düzleme yakın olması halinde,etkinin arttığı bir gerçektir. Yarılmaya karşı direnç, çatlak-ların mevcut olması halinde önemli ölçüde azalır.Çatlaklar, genellikle lif kıvrıklığı ve budaklar ile birliktegörülür.

3.6.4 Reaksiyon Odunu (Basınç odunu, ÇekmeOdunu): Tsoumis (1991) tarafından açıklandığı üzere,reaksiyon odunu; dikili haldeki ağaçta (rüzgar, kar ve top-rak kayması gibi çevresel etmenlerin etkisiyle) meydanagelen eğilmeye bağlı mekanik gerilmelerle gerçekleşenolağandışı bir büyüme kusurudur. Reaksiyon odunu;basınç odunu (iğne yapraklılarda) ve çekme odunu(geniş yapraklılarda) terimleriyle ifade edilir ve ağaç mal-zemenin statik eğilme direnci ile dinamik eğilme (şok)direncini (özellikle, çekmede gerilen tarafta bulunmasıhalinde) oldukça düşürür.


Basınç odununun veya çekme odununun bulunması,ağaç malzemenin direncini bazen olumlu bazen de olum-suz etkilerken, belli durumlarda ise önemli bir farklılığasebebiyet vermemektedir (Wangaard, 1950; Perem,1960; Cockrell & Knudson, 1973; Kucera, 1973;). Direnç;yükleme şekli ile ağaç türü ve mevcut basınç odunu veyaçekme odunu derecesinden etkilenir (Perem, 1960;Kucera, 1973). Basınç odunu; düşük elastikiyet modülü,düşük statik eğilme direnci ve düşük dinamik eğilme(şok) direnci özelliklerine sahiptir (Wangaard, 1950).Çekme odunu ise, (kayında) oldukça düşük liflere paralelbasınç direncine sahip iken, yüksek liflere paralel çekmedirenci ile yüksek dinamik eğilme (şok) direncine sahiptir(Clarke, 1937). Tsoumis (1991) tarafından açıklandığıgibi, normal yetişen ağaçlar için öngörülen direnç ileyoğunluk ve rutubet ilişkisi, aynı ağaç türü olsa dahibasınç veya çekme odunu için tatbik edilemez. Genelolarak, bu olağandışı odun yapısı, direnç üzerinde olum-suz bir etki olarak değerlendirilir, çünkü çatlamalara veyayüksek düzeydeki liflere paralel daralma sebebiyle rutu-bet miktarının değişmesi ile ağaç malzemede çarpılmagibi şekil değişmesine neden olur. Bundan dolayı, reak-siyon odunu bulunan ağaç malzemenin, mukavametgerektiren (muhtelif yüklemelere maruz kalacak) ahşapyapılarda kullanılmasından özellikle kaçınılmalıdır.Ahşap merdiven, kibrit vb gibi kullanımlarda, bazen ağaçmalzemede görülen ani kırılmalar, (lif kıvrıklığı veya mal-zeme kusurlarının bütünsel bir etkisiyle meydana geldiğigibi) basınç odunu veya çekme odunu yüzünden gerçek-leşir. Bu bağlamda; kırılma şekli itibariyle basınç odunu,bir tarak biçiminde kırılır.

Kucera (1973)’ya göre, diğer olağandışı büyümekusurları, örneğin öze yakın genç odunu (özün kendisi dedahil olmak üzere), ağaç malzemenin direncini düşürür.

3.6.5 Çürüme ve Diğer Biyolojik Bozulmalar: Ağaçmalzemenin mantar ve böcekler tarafından saldırıya uğra-ması ve deniz oyucuları tarafından tahrip edilmesi, ahşa-bın direncini en aza düşürür fakat başlangıç aşamasında-ki saldırı ayrıca olumsuz etkilere sahiptir (Tsoumis, 1991).Özellikle dinamik eğilme (şok) direnci, başlangıç çürüklü-ğü ile düşer. Ökseotu (Mistletoe: Viscum album L.) gibibitki parazitleri (URL 5), ayrıca direnci düşürür. Bu açıkla-malara istinaden, direncin önemli olduğu yerlerde, (biyolo-jik zararlılar tarafından) herhangi bir şeklide zarar görmüşağaç malzemenin kullanılmasından kaçınılmalıdır.

4 SonuçGeçmişten günümüze (doğrudan veya dolaylı şekilde)

insanlığın hizmetinde bulunan en eski doğal malzemeler-den biri olan ahşap, doğası gereği sahip olduğu anatomik

yapısı, kimyasal bileşimi, fiziksel ve mekanik özelliklerisayesinde, vazgeçilmez bir tutku ile kullanılmıştır. Ahşapbu özgüsel içselliğiyle, hem günlük hayatın gereksinimle-rini karşılayan hem de organik yaşam tarzını pekiştirenbir malzemedir. Öyle ki, ahşap bu özelliklerine atfen, fark-lı kültüre sahip toplumlar arasında ve/veya aynı kültürünfarklı kuşakları arasında bir eşya olarak veya bir araç-gereç olarak veyahut bir uygulama olarak kültürlerara-sında iletişimi sağlamış ve kültürlerarasında etkileşimigerçekleştirmiştir. Ahşabın kültürlerarası etkileşimi sağla-yan seçkin bir doğal malzeme oluşu, yadsın(a)maz birgerçeklik olarak ortadadır. Ahşabın bir nesilden/kuşaktandiğerine veya bir toplumdan diğerine bir kültür aktarımıyapmasındaki önemli unsurlardan biri, onun (kendinehas) mekanik özellikleridir. Bu çerçevede, bir ağaç mal-zeme olan ahşabın mekanik özellikleri: elastikiyet modü-lü, (kopma modülü olarak) eğilme direnci, dinamik eğilme(şok) direnci, çekme direnci, basınç direnci, makaslamadirenci, yarılma direnci, çivi ve vida tutma gücü/kabiliye-ti, sertlik, aşınma direnci, burulma direnci biçiminde deği-şik adlandırmalar altında konuşulabilir

Anizotrop bir malzeme olan ahşabın mekanik özellikle-ri, liflere paralel (boyuna yönde) ve liflere dik [yıllık halkaçevrimi yönünde] teğet yönde ve [öz ışını doğrultusunda]radyal yönde farklıdır. Bir ağaç malzeme olan ahşabın dışkuvvetlerin etkilerine karşı koyabilme gücü olan dirençveya mukavemet, yükleme yapan kuvvet(ler)in tesirindekalan ahşap numunenin kesit şekli ile yüzey boyutu veağaç malzemenin tepkisel gerilme özelliği dahilinde,ahşaba etki eden kuvvet(ler)in büyüklüğüne, yüklemeninyönü ile lif doğrultusu arasındaki açıya ve yükleme süre-sine bağlıdır. Öte yandan, ağaç malzemenin dış kuvvet-lerden etkilenme derecesi; 1) ahşabın elde edildiği ağacınyetişme bölgesi koşullarına ve mikroklima özelliklerine[ağacın yetiştiği; a) iklime, b) sıcaklığa, c) nem miktarına,d) yetişme muhitinin toprak yapısına], 2) ahşabın eldeedildiği ağaç türüne [halihazırdaki ahşabın; a) anatomikyapısına, b) yoğunluğuna (özgül ağırlığına), c) mevcutrutubet miktarına, d) normal ya da reaksiyon odunu olu-şuna, e) malzeme içselliği itibariyle çürük veya sağlamoluşuna ve teknolojik kusurlarının bulunup bulunmaması-na bağlı olarak değişiklik gösterir.

Ahşabın mekanik özellikleri, günlük hayatın pek çokalanında önemli olup mekanik özelliklerinin belirlenmesiöngörülen bir ağaç malzemenin seçiminde; ahşabın nor-mal büyüme göstermiş (reaksiyon odunu bulunmayan,düzgün lifli) ağaçlardan alınması, taslak keresteninkusursuz (budaksız, çatlaksız, çürümemiş ve mantar tah-ribatı ile böcek zararlarına uğramamış halde) sağlamolması, gerçekleştirilecek olan testler öncesindeki temelkriterdir.


Kaynakça• ACI: American Concrete Institute, (1985). Manual of

concrete practice, Part 1: Materials, and general proper-ties of concrete. ACI Publication, Farmington Hills.

• Armstrong, F.H. (1955). The strength properties oftimber. Forest Products Research Bulletin: 34, HMSO(Her Majesty’s Stationery Office), London.

• ASTM D143 (2014). Standard test methods for smallclear specimens of timber. American Society for Testingand Materials, West Conshohocken.

• Baumann, R.W. (1922). Die bisherigen Ergebnisseder Holzprüfungen in der Materialprüfungsanstalt an derTechnischen hochschule Stuttgart. Forschung auf demGebiete des Ingenieurwesens, 231.

• Baumeister, T. (1967). Standars handbook for mec-hanical engineers. McGraw Hill, New York.

• Berkel, A. (1970). Ağaç malzeme teknolojisi. İstanbulÜniversitesi, Orman Fakültesi Yayınları, YayınNo:1448/147, İstanbul.

• Boatright, S.W.J., G.G. Garrett. (1979). The effect ofknots on the fracture strength of wood. Holzforschung,33: 68-77.

• Bodig, J., B.A. Jayne. (1982). Mechanics of woodand wood composites. Van Nostrand Reinhold, NewYork.

• Bolz, R.E., G.L.Tune. (1970). Handbook of tables forapplied engineering science. Chemical Rubber Co.,Cleveland.

• Bolza, E., W.G. Keating. (1972). African Timbers:The Properties, Uses and Characteristics of 700Species. Division of Building Research, CSIRO(Commonwealth Scientific and Industrial ResearchOrganisation), Melbourne.

• Bozkurt, A.Y. (1986). Ağaç teknolojisi. İstanbul Üni-versitesi, Orman Fakültesi Yayınları, Yayın No: 3403/380,İstanbul.

• Bozkurt, A.Y., Göker, Y. (1987). Fiziksel ve mekanikağaç teknolojisi. İstanbul Üniversitesi, Orman FakültesiYayınları, Yayın No: 3445/388, İstanbul.

• Brazier, J. (1986). Growth features and structuralwood performance. Proceedings: 18th IUFRO(International Union of Forest Research Organisiation)World Forestry Congress, Divison 5: 37-49.

• Brown, H.P., A.J. Panshin, C.C. Forsaith. (1952).Textbook of wood technology (II). McGraw-Hill BookCompany Inc., New York.

• Clarke, S.H. (1937). The distribution, structure andproperties of tension wood in beech (Fagus sylvatica L.).Forestry, 11: 85-91.

• Cockrell, R.A., R.M. Knudson. (1973). A comparisonof static bending, compression and tension parallel to

grain and toughness properties of compression woodand normal wood of a Giant Sequoia. Wood Science andTechnology, 7 (4): 241-250.

• Comben, A.J. (1955). The effect of high temperaturekiln-drying on the strength properties of timber. Wood,20: 311-313.

• Comben, A.J. (1964). The effect of low temperatureson the strength and elastic properties of timber. Journalof the Institute of Wood Science, 13: 44-55.

• Curry, W.T. (1965). Progress in stres-grading ofboards. Timber Trades Journal, 254: 11.

• Dams, K. (1968). Afrikanische Exporthölzer. DRW-Verlag, Stuttgart.

• Datta, P.C., B. Basu. (1983). Strength elements ofwood structure and their biochemical control. IAWA(International Associaton of Wood Anatomists) Bulletin, 4(1): 5-6.

• Dawe, P.S. (1964). The effect of knots on the tensilestrength of European redwood. Wood, 29 (1): 49-51.

• Dinwoodie, J.M. (1975). Timber: A review of thestructure-mechanical property relationship. Journal ofMicroscopy, 104 (1): 3-32.

• Farmer, R.H. (1972). Handbook of hardwoods.HMSO (Her Majesty’s Stationery Office), London.

• Fellers, W.O. (1990). Materials science, testing andproperties for technicians. Prentice Hall, EnglewoodCliffs.

• Filipovici, J. (1965). Studiul Lemnului: II. Edituradidactica si pedagogica Bucuresti.

• FPL: Forest Products Laboratory. (1987). Woodhandbook: 72. U.S. Department of Agriculture, ForestService, Madison.

• FPL: Forest Products Laboratory. (1999). Woodhandbook: (Wood as an engineering material).Centennial Edition, General Technical ReportFPL–GTR–190, U.S. Department of Agriculture, Forestservice, Madison,

• Galligan, W.L. (1975). Mechanical properties ofwood. In: Wood structures, 32-54, American Society ofCivil Engineering, New York.

• Ganowicz, R., R. Guzenda, R. Plenzler. (1980).Einfluss der Temperatur auf den Elastizitatsmodul paral-lel zur Faserrichtung des Holzes. Holztechnologie, 21(1): 5-8.

• Geissen, A. (1976). The effect of temperature andmoisture content on the elastic and strength properties ofwood in the freezing range. PhD Dissertation, Universityof Hamburg.

• Giordano, G. (1971). Tecnologia del Legno (1).Unione Tipografico-Editrice, Torino.

• Glos, P., H. Schulz. (1980). Stand und Aussichten


der maschinellen Schnittholzsortierung. Holz als Roh-und Werkstoff, 38: 409-417.

• Hoadley, R.B. (2000). Understanding Wood: ACraftsman’s Guide to Wood Technology. Taunton Press,Revised edition, New York.

• IHD: Ingenieurschule für Holztechnik, Dresden.(1965). Taschenbuch der Holztechnologie. VEBFachbuchverlag, Leipzig.

• Illston, J.M., J.M. Dinwoodie, A.A. Smith. (1979).Concrete, Timber and Metals. Van Nostrand Reinhold,New York.

• ISO 3129 (2012). Wood: Sampling methods andgeneral requirements for physical and mechanical tes-ting of small clear wood specimens. InternationalOrganization for Standardization, Geneva.

• ISO 9087 (1998). Wood: Determination of nail andscrew holding power under axial load application.International Organization for Standardization, Geneva.

• ISO 13061-1 (2014). Physical and mechanical pro-perties of wood: Test methods for small clear wood spe-cimens. Part 1: Determination of moisture content forphysical and mechanical tests. InternationalOrganization for Standardization, Geneva.

• ISO 13061-2 (2014). Physical and mechanical pro-perties of wood: Test methods for small clear wood spe-cimens. Part 2: Determination of density for physical andmechanical tests. International Organization forStandardization, Geneva.

• ISO 13061-3 (2014). Physical and mechanical pro-perties of wood: Test methods for small clear wood spe-cimens. Part 3: Determination of ultimate strength in sta-tic bending. International Organization forStandardization, Geneva.

• ISO 13061-4 (2014). Physical and mechanical pro-perties of wood: Test methods for small clear wood spe-cimens. Part 4: Determination of modulus of elasticity instatic bending. International Organization forStandardization, Geneva.

• ISO 13061-6 (2014). Physical and mechanical pro-perties of wood: Test methods for small clear wood spe-cimens. Part 6: Determination of ultimate tensile stressparallel to grain. International Organization forStandardization, Geneva.

• ISO 13061-7 (2014). Physical and mechanical pro-perties of wood: Test methods for small clear wood spe-cimens. Part 7: Determination of ultimate tensile stressperpendicular to grain. International Organization forStandardization, Geneva.

• ISO 3132 (1975). Wood: Testing in compression per-pendicular to grain. International Organization forStandardization, Geneva.

• ISO 3347 (1976). Wood: Determination of ultimateshearing stress parallel to grain. InternationalOrganization for Standardization, Geneva.

• ISO 3348 (1975). Wood: Determination of impactbending strength. International Organization forStandardization, Geneva.

• ISO 3350 (1975). Wood: Determination of statichardness. International Organization for Standardization,Geneva.

• ISO 3351 (1975). Wood: Determination of resistanceto impact indentation. International Organization forStandardization, Geneva.

• Junival, R.C. (1967). Stress-Strain-Strength.McGraw Hill, New York.

• Knigge, W. and H. Schulz. (1966). Grundriss derForstbenutzung. P. Parey, Hamburg.

• Kollmann, F. (1951). Technologie des Holzes und derHolzwerkstoffe. Springer Verlag, Berlin.

• Kollmann, F. (1960). Die Abhangigkeit der elastisc-hen Eigenschaften von Holz von der Temperatur. Holzals Roh-und Werkstoff, 18 (8): 308-314

• Kollmann, F.F.P, Cote, W.A. (1968). Principles ofwood science and technology (I). Solid Wood. Springer-Verlag, Berlin.

• Krpan, J. (1954). Untersuchungen über denFasersattigungspunkt des Buchen-, Eichen-, Tannen-und Fichtenholzes. Holz als Roh-und Werkstoff, 12 (3):84-91.

• Kucera, L. (1973). Holzfehler und ihr Einfluss auf diemechanischen Eigenschaften der Fichte und Kiefer.Holztechnologie, 14 (1): 8-17.

• Kucera, L., M. Bariska. (1982). On the fracture morp-hology of wood (I). Wood Science and Technology, 16:241-259.

• Kucera, L., M. Bariska. (1985). On the fracture morp-hology of wood (II). Wood Science and Technology, 19:19-34.

• Kunesh, R.H., J.W. Johnson. (1972). Effect of singleknots on tensile strength of 2-by 8 inch Douglas-firdimension lumber. Forest Products Journal, 22 (1): 32-36.

• Lawers, G.M. (1969). The strength properties of tim-bers. Forest Products Research Bulletin: 50, HMSO (HerMajesty’s Stationery Office), London.

• Örs, Y., Keskin, H. (2001). Ağaç malzeme bilgisi.KOSGEB Yayınları, Ankara.

• Pearson, R.G. (1972). The effect of duration of loadon the bending strength of wood. Holzforschung, 26 (4):153-158.

• Pearson, R.G., R.C. Gilmore. (1980). Effect of fastgrowth rate on the mechanical properties of loblolly pine.


Forest Products Journal, 30 (5): 47-54.• Pecina, H. (1981). Eigenschaftsanderungen durch

chemische Einflussnahme auf die Grundbestandteiledes Holzes. Holztechnologie, 22 (1): 45-51.

• Perem, E. (1960). The effect of compression woodon the mechanical properties of white spruce and redpine. Forest Products Laboratory of Canada, TechnicalNote: 13.

• Rusche, H. (1973). Festigkeitseigenschaften vontrockenem Holz nach thermischer Behandlung. Holz alsRoh- und Werkstoff, 31 (7): 273-281.

• Silvester, D. (1967). Timber: Its mechanical properti-es and factors affecting its structural use. Harper andRow, New York.

• Singer, F.L., A. Pytel. (1980). Strength of materials.3rd edition. Harper and Row. New York.

• Stamm, A.J. (1964). Wood and cellulose science.The Ronald Press, New York.

• Sulzberger, P.H. (1953). The effect of temperature onthe strength of wood. Aeronautical Research andConstruction Committee Report, ACA-46, Melbourne.

• Sunley, J.G. (1968). Grade Stresses for StructuralTimbers. Forest Products Research Bulletin: 47, HMSO(Her Majesty’s Stationery Office), London.

• Tiemann, D.H. (1947). Wood Technology. Pitmann,New York.

• Trendelenburg, R., H. Mayer-Wegelin. (1955). DasHolz als Rohstoff. Hanser Verlag, München.

• TS 2470 (1976). Odunda fiziksel ve mekanikseldeneyler için numune alma metotları ve genel özellikler.Türk Standardları Enstitüsü, Ankara.

• TS 2471 (1976). Odunda fiziksel ve mekanikseldeneyler için rutubet miktarı tayini. Türk StandardlarıEnstitüsü, Ankara.

• TS 2472 (1976). Odunda fiziksel ve mekanikseldeneyler için birim hacim ağırlığı tayini. Türk StandardlarıEnstitüsü, Ankara.

• TS 2473 (1976). Odunun liflere dik doğrultudabasınçda denenmesi. Türk Standardları Enstitüsü,Ankara.

• TS 2474 (1976). Odunun statik eğilme dayanımınıntayini. Türk Standardları Enstitüsü, Ankara.

• TS 2475 (1976). Odunda liflere paralel doğrultudaçekme gerilmesinin tayini. Türk Standardları Enstitüsü,Ankara.

• TS 2476 (1976). Odunun liflere dik doğrultudaçekme gerilmesinin tayini. Türk Standardları Enstitüsü,Ankara.

• TS 2477 (1976). Odunun çarpmada eğilme dayanı-mının tayini. Türk Standardları Enstitüsü, Ankara.

• TS 2478 (1976). Odunun statik eğilmede elastikiyet

modülünün tayini. Türk Standardları Enstitüsü, Ankara.• TS 2479 (1976). Odunun statik sertliğinin tayini. Türk

Standardları Enstitüsü, Ankara.• TS 2480 (1976). Odunun çarpmada oyulmaya karşı

dayanımının tayini. Türk Standardları Enstitüsü, Ankara.• TS 3459 (2012). Odunda liflere paralel doğrultuda

makaslama dayanımının tayini. Türk StandardlarıEnstitüsü, Ankara.

• TS 6094 (1988). Odun: Çivi sökme mukavemetinintayini. Türk Standardları Enstitüsü, Ankara.

• TS 7613 (1989). Odun: Yarılma mukavemetinin tayi-ni. Türk Standardları Enstitüsü, Ankara.

• TS EN 1382 (2003). Ahşap yapılar; Deney metotları:Ahşap bağlayıcılarının geri çıkma kapasiteleri. TürkStandardları Enstitüsü, Ankara.

• Tsoumis, G.T. (1991). Science and technology ofwood: structure, properties, utilisation. Van NostrandReinhold, New York.

• URL 1: http://tr.wikipedia.org/wiki/Mekanik (ErişimTarihi: 09.08.2010).

• URL 2: https://tr.wikipedia.org/wiki/Hooke_yasası(Erişim Tarihi: 21.12.2012).

• URL 3: https://en.wikipedia.org/wiki/Young’s_modu-lus (Erişim Tarihi: 21.12.2012).

• URL 4: https://en.wikipedia.org/wiki/Rheology(Erişim Tarihi: 09.08.2010).

• URL 5: https://tr.wikipedia.org/wiki/okse_otu (ErişimTarihi: 10.08.2010).

• Usta, İ. (2013). Kültürlerarası etkileşimde ahşabınönemi ders notu. Hacettepe Üniversitesi, Ağaç İşleriEndüstri Mühendisliği, Ankara.

• Vorreiter, L. (1949). Holztechnologisches Handbuch(I). Verlag G. Fromme & Co., Wien.

• Wagenführ, R., C. Scheiber. (1974). Holzatlas. VEBFachbuchverlag, Leipzig.

• Wangaard, F.F. (1950). The Mechanical Properties ofWood. John Wiley & Sons, New York.

• Wood, L.W. (1960). Relation of strength of wood toduration of load. U.S. Forest Products LaboratoryReport: 1916.


ÖzetÜlkemizde 5/1/2002 tarihli ve 4735 sayılı Kamu

İhale Sözleşmeleri Kanununa göre sözleşmeyebağlanan yapım işlerinin yürütülmesinde uygula-nacak genel esasları belirlemek amacıyla hazırla-nan “Yapım İşleri Genel Şartnamesi” nin beşincibölümünün “İşin Yürütülmesi” başlıklı, “Sözleş-mede bulunmayan işlerin fiyatının tespiti” alt baş-lıklı 22.maddesine göre, sözleşme kapsamındayaptırılacak ilave işlerin bedelleri, idare ve yükle-nici ile birlikte tespit edilen yeni birim fiyatlar üze-rinden yükleniciye ödenir. Kamu İhale GenelTebliği 52.madde “Yapım işlerinde iş kalemi mikta-rının değişmesi” Yapım işlerine ait tip sözleşmenin(teklif birim fiyat sözleşmelerde) 28.maddesi“Sözleşmede bulunmayan işlere ait birim fiyat tes-piti” başlıklı 28.2. başlıklı “İş kalemi miktarınındeğişmesi”, “28.2.1. Sözleşme eki birim fiyat teklifcetvelinde yer alan her hangi bir iş kaleminin mik-tarında, işin devamı sırasında %20’yi aşan artışınmeydana gelmesi ve toplam artışın aynı zamandasözleşme bedelinin yüzde 1’ini geçmesi halinde,artışın sözleşme bedeli içindeki payı nispetindeilgili iş kalemine ait birim fiyat aşağıda gösterildiğişekilde revize edilir ve bu iş kaleminin yüzde yirmiartışı aşan kısmına revize birim fiyat üzerindenödeme yapılır.” alt başlığında revize birim fiyathesabının nasıl yapılması gerektiği bir formül ileaçıkça belirlenmiştir. Uygulamada yeni birim fiyatı

tespit edilen iş kalemleri için hakediş raporlarındarevize birim fiyat hesaplanmalı mı? Bu çalışmadabu soruya yanıt aramak adına Çevre ve ŞehircilikBakanlığı Yüksek Fen Kurulu karar ve görüşleriirdelenmiş, ilgili yönetmelik tetkik edilerek önerilersunulmuştur.

Anahtar Kelimeler: İnşaat Yönetimi, YeniBirim Fiyat, Yapım İşleri Genel Şartnamesi,Revize Birim Fiyat

GirişYapım işleri genel şartnamesi 5/1/2002 tarihli

ve 4735 sayılı Kamu İhale SözleşmeleriKanununa göre sözleşmeye bağlanan yapım işle-rinin yürütülmesinde uygulanacak genel esaslarıbelirlemek amacıyla hazırlanmıştır. İlgili şartna-menin 22. Maddesi sözleşmede bulunmayan işle-rin fiyatının nasıl tespit edileceğini belirtmektedir.Bu maddeye göre özetle yeni işlerin fiyatı bir sıra-lamaya uyularak tespit edilerek müteahhit veidare tarafından oluşturulan bir tutanak ile karar-laştırılır. Müteahhit ve İdare yeni birim fiyat tespi-tinde ihtilafa düşerse anlaşmazlık tutanağı düzen-lenerek T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı YüksekFen Kurulu Başkanlığı’na başvuruda bulunulur.Ancak müteahhit, fiyat ihtilafı hakkında YüksekFen Kurul kararını beklemeden İdare tarafındantespit edilmiş fiyat üzerinden işe devam etmekzorundadır.

37YAPI DÜNYASI OCAK-ŞUBAT 2016

Yapım İşleri Genel Şartnamesine GöreSözleşmede Bulunmayan İşlerinFiyat Tespiti ile Revize Birim Fiyat İlişkisi

——————————————————————————————————————————————Dr. Murat ANBARCI Arş. Gör. Osman Hürol TÜRKAKIN Yrd. Doç. Dr. Burak ÖZİnşaat Yüksek Mühendisi İstanbul Üniversitesi, Bülent Ecevit Üniversitesi,

İnşaat Mühendisliği Bölümü İnşaat Mühendisliği Bölümü——————————————————————————————————————————————

Yüksek Fen Kurulu 2005-2015 yılları arasındaaldıkları karar ve görüşlerini içeren 2015 yılındabir kitap yayınlamıştır. İlgili kitapta 98 adet kurulkararı ve görüşü yer almaktadır. Yayınlanan bukurul kararları içerisinde 18 adedi yeni birim fiyattespitinde yaşanan ihtilaflar hakkında karar vegörüşleri içermektedir. İncelenen kurul karar vegörüşlerinde yeni iş kaleminin fiyatındaki ihtilaflariçin görüş bildirilmiş, yeni iş kaleminin miktarı içinherhangi bir görüş ayrılığına düşülmediği için haliile kurul bu konuda bir yorum getirmemiştir.

Kamu İhale Genel Tebliği 52.madde “Yapımişlerinde iş kalemi miktarının değişmesi” teklifbirim fiyatlı yapım işlerine ait tip sözleşmenin28.maddesi “Sözleşmede bulunmayan işlere aitbirim fiyat tespiti” başlıklı 28.2. başlıklı “İş kalemimiktarının değişmesi”, “28.2.1. Sözleşme ekibirim fiyat teklif cetvelinde yer alan her hangi biriş kaleminin miktarında, işin devamı sırasında%20’yi aşan artışın meydana gelmesi ve toplamartışın aynı zamanda sözleşme bedelinin yüzde1’ini geçmesi halinde, artışın sözleşme bedeliiçindeki payı nispetinde ilgili iş kalemine ait birimfiyat aşağıda gösterildiği şekilde revize edilir vebu iş kaleminin yüzde yirmi artışı aşan kısmınarevize birim fiyat üzerinden ödeme yapılır.” altbaşlığında revize birim fiyat hesabının nasıl yapıl-ması gerektiği bir formül ile açıkça belirlenmiştir.Revize birim fiyat formülü aşağıdadır;

R = Fx [1 – (A x F) / S]

Formülde belirtilen sembollerin açıklamalarıaşağıdaki gibidir;

S= Sözleşme bedeli (TL), F= İş kaleminin sözleşme birim fiyatı (TL/….),A= İş kaleminde meydana gelen toplam artış

miktarı (adet, mt, m2 vb.), R= Revize birim fiyat (TL/….)Örnek olarak; 1.000.000.-TL sözleşme bedeli

üzerinden ihale edilen bir yapım işinde iş kalemimiktarının değişmesi sonucundaki revize fiyatınhesabı;

S (Sözleşme bedeli): 1.000.000.-TLF (İş kaleminin sözleşme birim fiyatı): 500

TL/m3

A1 (İş kaleminin sözleşmedeki miktarı): 100 m3

A2 (İş kaleminin uygulamadaki miktarı): 150 m3

A (İş kalemindeki toplam artış miktarı): 150-100= 50 m3

İş kalemindeki toplam artış yüzdesi: (150-100)/100 x 100 = %50 > %20

İş kalemindeki toplam artış tutarı: 50 x 500 =25.000 TL

Sözleşme bedeline göre artış yüzdesi:(25.000/1.000.000) x 100 = %2,5 > %1

Revize birim fiyat: 500x[1-(50x500)/1.000.000]= 487,50 TL/m3

Sözleşmede bulunmayan işlerin fiyatının tespitedilebilmesi için aşağıdaki şartların sağlanmasıhususu Yapım İşleri Genel Şartnamesinin22.maddesinden çıkarılmıştır;

• Yapım İşleri Genel Şartnamesi 12.madde4.fıkrasında (İdare, sözleşme konusu işlerleilgili proje v.b. teknik belgelerde, değişiklikyapılmaksızın işin tamamlanmasının fiilenimkansız olduğu hallerde, işin sözleşmedebelirtilen niteliğine uygun bir şekilde tamamlan-masını sağlayacak şekilde gerekli değişiklikleriyapmaya yetkilidir. Yüklenici, işlerin devamısırasında gerekli görülecek bu değişikliklereuygun olarak işe devam etmek zorundadır.Proje değişiklikleri, ilk projeye göre hazırlanmışmalzemenin terk edilmesini veya değiştirilme-sini veya başka yerde kullanılmasını gerektirir-se, bu yüzden doğacak fazla işçilik ve giderleriidare yükleniciye öder. Proje değişiklikleri işinsüresini etkileyecek nitelikte ise yüklenicinin buhusustaki süre talebi de idare tarafından dikka-te alınır.) belirtilen proje değişikliği şartlarınıngerçekleştiği haller,

• İşin yürütülmesi aşamasında idarenin gerekligörerek yapılmasını istediği ve ihale doküma-nında ve/veya teklif kapsamında fiyatı verilme-miş yeni iş kalemlerinin ve/veya iş gruplarınınbedelleri ile 21 inci maddeye (Sözleşme kap-samında yaptırılabilecek ilave işler, iş eksilişive işin tasfiyesi) göre sözleşme kapsamındayaptırılacak ilave işlerin bedellerinin tespiti.İdare ve Müteahhit birim fiyat teklif cetvelindeyer almayan yeni iş kaleminin fiyatının tespitin-de Yapım İşleri Genel Şartnamesi 22.maddesi2.fıkrasında yer alan aşağıdaki sıralamayauyularak oluşturulan analizlerden biri kullanılır;

a) Yüklenicinin birim fiyatlarının/teklifinin tespi-tinde kullanarak teklifi ekinde idareye sunduğu

38 YAPI DÜNYASI OCAK-ŞUBAT 2016

ve yeni iş kalemi/grubu ile benzerlik gösteren işkalemlerine/gruplarına ait analizlerle kıyasla-narak bulunacak analizler.

b) İdarede veya diğer idarelerde mevcut olanve yeni iş kalemine/grubuna benzerlik gösterenanalizlerle kıyaslanarak bulunacak analizler.

c) İhaleyi yapan idarenin daha önce gerçekleş-tirdiği ve ihale konusu işe benzer niteliktekiyapım işlerinin sözleşmelerinde ortaya çıkan işkalemleri/gruplarına ait maliyet analizleriylekıyaslanarak bulunacak analizler.

ç) Yeni iş kaleminin/grubunun yapılması sıra-sında tutulacak puantajla tespit edilecek mal-zeme miktarları, işçi ve makinelerin çalışmasaatleri ile diğer tüm girdiler esas alınarak oluş-turulacak analizler.

Yapım İşleri Genel Şartnamesi madde 22, yeniişlerin fiyatlarının nasıl belirleneceği açıkça belir-tilmiştir. Uygulamada yeni iş kaleminin tutarı tes-pit edilen yeni birim fiyat ile uygulama miktarınınçarpılması sonucu hakediş raporlarındaki yapılanişler listesinde (çarşaf) eklenerek ödemesi yapılır.Hakediş raporunun eklerinden birisi de revizebirim fiyat hesap sayfasıdır. Bu aşamada uygula-mada şu soru akla gelmektedir. Yeni birim fiyatıbelirlenen iş kalemine revize birim fiyat hesabıyapılmalı mıdır?

Bir iş kalemine revize birim fiyat hesabı yapıla-bilmesi için yukarıda verilen formülden de görül-düğü üzere iş kaleminde meydana gelen toplamartış miktarının hesaplanabilmesi için iş kalemininbir sözleşme miktarının bulunması gerekmekte-dir. Uygulamada yeni birim fiyat tespit tutanağın-da iş kaleminin sadece Müteahhit ve İdare tara-fından anlaşma altına alınan birim fiyatı yeralmaktadır.

Uygulamada özellikle İdareler yapım işlerindebenzer iş grupları listesinde yer alan V.grupKarayolu İşleri (Altyapı+Üstyapı) 3.bölüm caddeve sokak yapım işlerini açık ihale usulü ihale ede-rek teklif birim fiyatlı sözleşmeler hazırlamaktadır-lar. Teklif birim fiyatlı işlerde teklif mektubununekinde yer alan birim fiyat teklif cetvelinde her bir

iş kaleminin miktarı yer almaktadır. Yeni birim fiyat tespit tutanağında miktarı belir-

tilmeyen iş kaleminden müteahhit sözleşmebedelinin % kaçına kadar yapabilir? Birim fiyatteklif cetvelinde yer alan iş kalemlerine revizebirim fiyat hesabı uygulanabilmesi için iki şartbulunmaktadır. Birincisi iş kaleminin sözleşmemiktarında %20’yi aşan artışın meydana gelmesive ikincisi toplam artışın aynı zamanda sözleşmebedelinin yüzde 1’ini geçmesi.

Yapım İşleri Genel Şartnamesi 22.maddesi Tetkiki ve Öneriler

Yapım İşleri Genel Şartnamesi 22.maddesi;Sözleşmede bulunmayan işlerin fiyatının tespiti

Başlık Tetkiki: 22.maddenin başlığı sadecefiyat ile ilgilidir. Miktar tespitinin de ele alın-masının doğru olduğu kanaatindeyiz.

Başlık Önerisi: Sözleşmede bulunmayanişlerin fiyat ve miktar tespiti

(1) 12 üncü maddenin 4 üncü fıkrasında belirti-len proje değişikliği şartlarının gerçekleştiğihallerde, işin yürütülmesi aşamasında idareningerekli görerek yapılmasını istediği ve ihaledokümanında ve/veya teklif kapsamında fiyatıverilmemiş yeni iş kalemlerinin ve/veya iş grup-larının bedelleri ile 21 inci maddeye göre söz-leşme kapsamında yaptırılacak ilave işlerinbedelleri, ikinci fıkrada belirtilen usuller çerçe-vesinde yüklenici ile birlikte tespit edilen yenibirim fiyatlar üzerinden yükleniciye ödenir.

Tetkik (1) Bu fıkrada sadece fiyat tespitin-den söz edilmiştir. Esas işin ihale konusu işkalemlerinin yapılmasını önleyici ve ihalesürecinde sağlanan rekabete proje uygula-ma aşamasında zarar vermemek adına mik-tar tespitinin de yapılması kanaatindeyiz.Ayrıca esas işin ihale konusunun değişme-sini önlemek adına yeni birim fiyatı belirle-necek iş kalemi/kalemlerinin toplam tutarı-nın (miktar(x)birim fiyat) sözleşme bedeli-nin %20’sini aşmayacak şekilde olmasınadikkat edilmesi gerektiği düşüncesindeyiz.

39YAPI DÜNYASI OCAK-ŞUBAT 2016

Öneri (1) 12 üncü maddenin 4 üncü fıkrasın-da belirtilen proje değişikliği şartlarının ger-çekleştiği hallerde, işin yürütülmesi aşama-sında idarenin gerekli görerek yapılmasınıistediği ve ihale dokümanında ve/veya teklifkapsamında fiyatı verilmemiş yeni iş kalem-lerinin ve/veya iş gruplarının bedelleri ile 21inci maddeye göre sözleşme kapsamındayaptırılacak ilave işlerin bedelleri, ikinci fık-rada belirtilen usuller çerçevesindeMüteahhit ile birlikte tespit edilen yeni birimfiyatlar ve miktarlar üzerinden yükleniciyeödenir. Yeni birim fiyatı belirlenecek iş kale-mi/ kalemlerinin toplam tutarı sözleşmebedelinin %20’sini aşmamalıdır.

(2) Yeni fiyatın tespitinde iş kalemi veya iş gru-bunun niteliğine göre aşağıdaki sıralamayauyularak oluşturulan analizlerden biri kullanılır:

Tetkik (1) Bir sıralamaya uyularak yeni fiyattespitinin yapılması kamu yararı için dahauygun fiyata yapılabilecek diğer yöntemeulaşılmasını önlediği kanaatindeyiz.

Öneri (1) Yeni fiyatın tespiti iş kalemininmalzeme, makine, işçilik ve nakliye bedelle-ri açıkça belirtilecek şekilde işin tarifini deiçeren analiz şeklinde yapılmalıdır. Yenibirim fiyatı tespit edilecek iş kalemi veya işgrubunun niteliğine göre aşağıdaki yöntem-lerden herhangi biri kamu yararı göz önün-de bulundurularak İdare tarafından seçilir;

a) Yüklenicinin birim fiyatlarının/teklifinin tespi-tinde kullanarak teklifi ekinde idareye sunduğuve yeni iş kalemi/grubu ile benzerlik gösteren işkalemlerine/gruplarına ait analizlerle kıyasla-narak bulunacak analizler.

Tetkik (1) Açık ihalesi yapılan ve teklif birimfiyatlı sözleşmelerde birim fiyat teklif mek-tubunun ekinde birim fiyat teklif cetveli yeralmaktadır. Birim fiyat teklif cetvelinde deİdare tarafından hazırlanan ihtiyaç listesin-de yer alan iş kalemi no, iş kalemi açıkla-ması, birimi, miktarı, teklif bedeli ile tutaryer almaktadır. Teklif cetveli ekinde İdare’yesunulan analiz bulunmamaktadır.Analizlerin olmaması yeni iş kalemi analiziiçin kıyas imkanı sunmamaktadır.

Öneri (1) Müteahhittin teklif mektubu ekiolan birim fiyat teklif cetvelinde İdareyesunduğu yeni birim fiyatı belirlenecek olaniş kalemi ile benzerlik gösteren iş kalemleri-nin birim fiyatları ve miktarları ile kıyasla-mak

b) İdarede veya diğer idarelerde mevcut olanve yeni iş kalemine/grubuna benzerlik gösterenanalizlerle kıyaslanarak bulunacak analizler(Bu madde için önerimiz bulunmamaktadır.).

c) İhaleyi yapan idarenin daha önce gerçekleş-tirdiği ve ihale konusu işe benzer niteliktekiyapım işlerinin sözleşmelerinde ortaya çıkan işkalemleri/gruplarına ait maliyet analizleriylekıyaslanarak bulunacak analizler (Bu maddeiçin önerimiz bulunmamaktadır.).

ç) Yeni iş kaleminin/grubunun yapılması sıra-sında tutulacak puantajla tespit edilecek mal-zeme miktarları, işçi ve makinelerin çalışmasaatleri ile diğer tüm girdiler esas alınarak oluş-turulacak analizler.

Tetkik (1) Yeni birim fiyat tespiti için en ger-çekçi yöntemin bu madde olduğu kanaatin-deyiz.

(3) İş kalemi veya iş grubunun niteliğine uygunolarak yukarıdaki analizlere, kaynaklarınverimli kullanılması gözetilerek aşağıdakirayiçlerden biri, birkaçı veya tamamı uygulana-bilir:

Öneri (1) Yeni birim fiyatın belirlenmesi içinhazırlanacak analizlerde malzeme, makine,işçilik ve nakliye hesaplarında kaynaklarınverimli kullanılması gözetilerek aşağıdakirayiçlerden biri, birkaçı veya tamamı uygu-lanabilir:

a) Varsa yüklenicinin teklifinin ekinde idareyeverdiği teklif rayiçler. (Bu madde için önerimizbulunmamaktadır.)

b) İdarede veya diğer idarelerde mevcut rayiç-ler. (Bu madde için önerimiz bulunmamakta-dır.)

c) İhaleyi yapan idarenin daha önce gerçekleş-


tirdiği ve ihale konusu işe benzer niteliktekiyapım işlerinin sözleşmelerinde ortaya çıkanfiyatlar. (Bu madde için önerimiz bulunmamak-tadır.)

ç) İdarece kabul edilmek şartıyla, ticaretve/veya sanayi odasınca onaylanmış uygula-ma ayına ait yerel rayiçleri.

Tetkik (1) Yeni birim fiyat tespiti için kullanı-lacak rayiçler için en gerçekçi yöntemin bumadde olduğu kanaatindeyiz.

(4) Yeni fiyat yüklenici ile birlikte yukarıda belir-tilen usullerden biri ile tespit edilerek düzenle-nen tutanak idarenin onayına sunulur ve otuzgün zarfında idarece onaylanarak geçerli olur.Yeni fiyat tespitinde yüklenici ile uyuşulamazise, taraflarca anlaşmazlık tutanağı düzenlenirve anlaşmazlık idare tarafından on gün içeri-sinde Bayındırlık Kuruluna intikal ettirilir.Bayındırlık Kurulu tarafından tespit edilen fiya-tın iki tarafça kabulü zorunludur. Yüklenici, fiyatuyuşmazlığı hakkındaki Bayındırlık Kurulununkararını beklemeden idare tarafından tespitedilmiş fiyat üzerinden işe devam etmek zorun-dadır.

(5) Yeni fiyatın hesabında, ikinci fıkranın (a)bendine göre, teklif analiz ile kıyaslanarakbulunan analizin kullanılması halinde, bu anali-zin temsil ettiği iş kalemi miktarı ile yeni tespitedilecek iş kalemi miktarının rayiçlere ve genelgiderlere tesiri dikkate alınır.

Tetkik (1) Bu madde açık olmadığı içinönceki maddeler fiyat ile birlikte miktar tes-piti de yapılacağı için bu maddenin çıkarıl-ması gerektiği kanaatindeyiz.

(6) İdare istediği taktirde; bir işte, sözleşmeyeesas proje içinde kalan ancak öngörülemeyendurumlar nedeniyle bir iş artışının zorunlu oldu-ğu hallerde, ayrıca bir yükleniciye yaptırılmasımümkün olan bir işi başkasına da yaptırabilir,bundan dolayı yüklenici herhangi bir hak tale-binde bulunamaz.

Tetkik (1) Bu maddede sözleşme tarafıMüteahhit dışında başka bir Müteahhiteİdare tarafından iş yaptırılması uygulamada

karşılaşılan ve hakediş ödeme kısmındamuhasebe işlemlerinde karışıklığa sebebi-yet vereceğini düşündüğümüz için ilgilimaddenin kaldırılması kanaatindeyiz.

Sonuçİdareler 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu’na

göre saydamlığı, rekabeti, eşit muameleyi, güve-nirliği, gizliliği, kamuoyu denetimini, ihtiyaçlarınuygun şartlarla ve zamanında karşılanmasını vekaynakların verimli kullanılmasını sağlamaklasorumludur. İhale sözleşmesinde bulunmayanyeni iş kalemlerinin tespiti de İdarelerin bu sorum-luluğu açısından çok önem arz etmektedir. Bubağlamda yeni iş kaleminin birim fiyat tespiti yapı-lırken miktar tespitinin yapılıp, revize birim fiyathesabına dahil edilmesinin sözleşme konusu asılişin değişmesini önleyerek, rekabetin ve eşitmuamelenin sözleşme uygulama aşamasında dasağlanacağı kanaatindeyiz.

Kaynaklar1. 4734 Sayılı Kamu İhale Kanunu.2. 4735 Sayılı Kamu İhale Sözleşmeleri

Kanunu.3. Yapım İşleri Genel Şartnamesi.4. Kamu İhale Genel Tebliği.5. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Yüksek

Fen Kurulu Karar ve Görüşleri 2005-2015,Ankara, Haziran 2015.


GirişDünyanın en büyük ekonomik durgunluğu olarak bili-

nen 2008 ekonomik krizi, dünyanın önemli yatırım ban-kalarından Lehman Brothers’ın batışı ile başlamış, piya-salardaki çöküş başta ABD olmak üzere tüm dünyadafinans piyasalarını etkilemiştir. ABD’deki finansal sarsıl-ma önce hızla Avrupa piyasalarını etkilemiş, sonrasındada Asya piyasalarını tetiklemiştir (1). Yaşanan küresel-leşme süreci nedeni ile ekonomik olaylar da birbiri ileçok fazla ilişkili hale gelmiş ve ekonomik olayların yan-

sımaları da bu ilişki nedeni ile daha önemli hale gelmiş-tir. Bugüne gelinceye kadar dünyada değişik zamanlar-da farklı nedenlere bağlı olarak ortaya çıkan ekonomikkrizler görülmüş ve yansımaları da pek çok ülkede etki-sini göstermiştir. Küreselleşmenin hız kazanması nede-ni ile yaşanan 2008 krizinin etkisi eskilere göre çokdaha geniş alanları etkilemiştir (2). Bu alanlardan birtanesi de inşaat sektörüdür. Hem yurtiçi hem yurtdışıfaaliyetler sayesinde inşaat sektörü ülkemizin kalkınma-sında önemli yer tutmaktadır. İnşaat sektörünün gelişimi

2008 Küresel Ekonomik KrizininDünya’da İnşaat Sektörüne Etkileri ve Global Yapı Maliyetleri

——————————————————————————————————————————————Latif Onur UĞUR Ece ALKANDüzce Üniversitesi, Düzce Üniversitesi, Teknoloji Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü Teknoloji Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü——————————————————————————————————————————————

ÖzetBu çalışmada 2008 ekonomik krizinin dünya inşa-

at sektöründeki etkisi incelenmiştir. Türkiye’nin dünyaülkeleri arasında, inşaat sektöründeki konum analizi-ni yapmak için, öncelikle GSYH’nın (Gayrısafi YurtiçiHasıla’nın) yıllar içindeki değişimi gözlenmiştir. Busektörde Global Yapı Maliyetleri’nin 2009-2014 yıllarıarasında dünya ülkelerindeki değişimleri, Ec Harrisdanışmanlık şirketinin istatistiksel verilerinden yarar-lanılarak analiz edilmiştir. Bu analizde gelişmiş ülkelerve gelişmekte olan Türkiye’nin Global YapıMaliyetleri’nin ekonomik krizden nasıl etkilendiği belir-tilmiştir. Türkiye’de ve ülkelerde inşaat pazarlarındakiolumlu ve olumsuz beklentiler de sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Ekonomik Kriz, GSYM, Dünyaİnşaat Sektörü, Global Yapı Maliyeti

2008 Effects of Construction Sector In The World Of The Global Ekonomic Crisis And Global Construction Costs

AbstractIn this study it is aimed to examine the effect of 2008

economic crisis on construction sector in the world.Firstly, the change of GDP in years are observed tomake the position analysis of Turkey’s constructionsector among the world countries.In this sector,thechange of global construction cost among the worldcountries between 2009 and 2014 is analyzed by usingthe statistical data of the consultancy firm Ec HARRİS.In this analysis it is showed how progressive Turkey’sand developed countries’ global construction costs areaffected by economic crisis. The positive and negativeexpectations in the construction market of Turkey’s anddeveloped countries’ are also investigated.

Key Words: Economic Crisis, GDP, WorldConstruction Sector, Global Construction Cost


ve küresel rekabetçiliği birtakım etmenlere bağlıdır.Sektörün sürdürülebilir bir büyüme göstermesi açısın-dan bu etmenlerin iyi algılanması ve gerekli iyileştirme-lerin yapılması gerekmektedir. Gerek yurtiçi, gerekseyurtdışı değişimler sektör üzerinde olumlu ya da olum-suz etkiler gösterebilir. Bu etkiler altında sektörün güçlüyönlerinden istifade edip, zayıf yönlerinin de kuvvetlen-dirilmesi ve bu doğrultuda bir stratejik planlama yapıl-ması kilit bir nokta olarak görülmektedir.

Okumakta olduğunuz ekonomik değerlendirmeesaslı çalışmada inşaat sektörünün seçilmesinin ikiönemli nedeni bulunmaktadır. İlki, dünyada küreselekonomik krizin ilk ortaya çıkışının inşaat ve konutsektörü ile ilgili olmasıdır. İkincisi ise, inşaat sektörü-nün gerek ülke ekonomisinin büyümesine olan etkilerigerekse de ülkenin istihdamına olan önemli katkılarınedeniyle dünyada olduğu gibi Türkiye’de de ekono-minin lokomotif sektörlerinden birisi olmasıdır. Özetle,küresel ekonomik krizin ortaya çıkması ve yayılmasın-da inşaat sektörü önemli bir yere sahiptir. Bu derlemeçalışmasında 2008 yılı dünya ekonomik krizinden yolaçıkarak, krizin rekabetçi ülkelerin inşaat sektöründekiglobal yapı maliyetlerine yansıması ve Türkiye inşaatsektörünün küresel inşaat pazarındaki konumu değer-lendirilmiştir.

Türkiye’de inşaat sektörünün dünya ülkeleri arasın-daki profil analizini yapmak için, öncelikle GSYM’nınyıllar içindeki gelişimi incelenerek inşaat sektörününGSYH içindeki payı analiz edilmelidir. GSYM bir ülke-nin ekonomik büyüklüğünün birkaç ölçütünden biridir.GSYH, GSMH’den farklı olarak, bir ülke sınırları içeri-sinde belli bir zaman içinde, üretilen tümnihai mal ve hizmetlerin para birimi cinsinden değeri-dir. Bu tanımda belli bir zaman; bir ay, üç ay ya da biryıl olabilir. GSYH genellikle bir yıl için ele alınır. Nihaimal ve hizmetler ise, üretilen toplam mal ve hizmetler-den üretim için kullanılan ara mallar düşüldüktensonra geriye kalan değerdir. 2009 yılında inşaat sek-törünün GSYH’deki payı azalmıştır. Dünyanın pek çokülkesinde kriz önlemi olarak kamu altyapı yatırımları-na önem verilirken, Türkiye’de özel sektör yatırım har-

camalarının ağırlıklı olması, inşaat sektörünün krizdenen fazla etkilenen birinci sektör olmasına nedenolmuştur. Küresel kriz sonucunda, 2009 yılında inşaatsektöründe üretim ve ihracat gerilemiş, yan faaliyetalanlarında üretim azalmış, konut stokları artmış,konut fiyatları dibe vurmuş, işten çıkarımlar artmış,sektördeki firmaların bazıları piyasadan çekilmekzorunda kalmıştır (3). Bu süreçte inşaat sektörünündünyadaki toplam büyüklüğünün 3,5 trilyon dolar civa-rında olduğu tahmin edilmektedir. Söz konusu rakamdünyadaki toplam GSMH’nın yaklaşık %8’ine denkgelmektedir. Bu değerin %30’u Avrupa’da üretilmekte-dir. Dünya sanayi istihdamının yaklaşık %30’ununinşaat sektöründe olduğu tahmin edilmektedir. İnşaatsektörü gerek sanayi boyutuyla gerekse de pazarlamave ticaret boyutuyla Türkiye’nin de en büyük sektörle-rinden birisini oluşturmakta, dolaylı olarak 400 sektö-rü/alt sektörü etkilemektedir (4). GSYM büyüme veinşaat sektöründeki gelişim hızları aşağıdaki tablolar-da verilmiştir. (Bkz. Şekil-1 ve Şekil-2)

Bu verilere dayanarak “2004-2012 dönemindebüyümenin bileşenleri içinde imalat sanayinin ağırlığıdaha fazla olsaydı inşaat sektörünün daha yüksekoranlı bir büyüme sergileyebileceği” kuvvetli bir hipo-tez olarak öne sürülebilirdi. İmalat sanayinin ekonomi-deki payının yüksek olduğu Asya ülkeleri bu hipotezinyakın dönem kanıtları olarak dikkat çekmektedir. Buyıllarda finansal genişlemenin hem konut sektörünühem de diğer inşaat faaliyetlerini uyardığı söylenebilir.Buna ek olarak kamu, kentsel alanlarda arsa üretimive imar düzenlemeleri ile konut ve ticari bina üretiminidestekleyici rol üstlenmiştir. Ancak 2004-2012 dönemiincelendiğinde yine de inşaat sektörünün büyümede“sürükleyici” rol üstlendiğini söylemek mümkün görün-memektedir. 2000’li yıllarda sağlanan büyümenin sür-dürülebilir bir patikaya oturtulması için imalat sanayi-nin GSYH içindeki payının yeniden artırılması, %14-15’ler düzeyinden %25’lere çıkması, Türkiye’nin ölçe-ği (nüfus, ekonomik büyüklük vb.) ve jeopolitik konu-mu da dikkate alındığında önemli bir zorunluluk halinegelmektedir. İnşaat da dahil olmak üzere diğer sektör-lerin gelişiminde, büyüme deseninde bir değişiklikyapılıp yapılamayacağı ve bir sıçrama yaşanıp yaşa-namayacağı belirleyici olacaktır (7).

Şekil-1 Türkiye’de 2000-2014 yılları arasında GSMH ile YüzdeDeğişim oranları (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu) (5)

Şekil-2 2004-2015 yılları arasında GSYH ve İnşaat SektörüGelişim Hızları % (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu) (6)


2016-2018 dönemini kapsayan Türkiye ekonomisi-nin 2016 yılında %4 büyümesi öngörülmektedir.2015’in ilk çeyreğinde %2,5 ile mütevazı bir düzeydebüyüyen Türkiye ekonomisi özellikle hızlanan yatırı-mın ve tüketimin katkısıyla ikinci çeyrekte %3,8 büyü-müş ve G-20 ülkeleri içinde en hızlı büyüyen dördün-cü ekonomi olmuştur. Böylece 2015’in ilk yarısında“Büyüme Yıllık Ekonomik Rapor 2015-22” baz etkisi-nin de katkısıyla %6,9 büyüyen özel sektör yatırımla-rında 2011 yılından bu yana en güçlü artış kaydedil-miştir (8). Bu sebeple ekonomik büyümeye paralel ola-rak 2016 sonrası inşaat sektörünün olumlu yönde etki-leneceği öngörülmektedir. Yarattığı katma değer veistihdam olanaklarıyla Türk inşaat sektörü, ülke eko-nomilerinin büyümesi için önem arz etmektedir. Çoğuzaman inşaat sektörü bir kaldıraç görevi üstlenmesi ileayrı bir öneme sahiptir. Zira günümüzde ‘inşaat’, yal-nızca çevrenin inşa edilmesini değil, bakım, onarım veişletilmesine katkıda bulunan faaliyetlerin tümünü içe-recek şekilde değerlendirilmektedir. İnşaat üretimiartık yalnızca yapının üretimi olarak algılanmamakta;çevreyle dost, sosyal sorumluluk taşıyan, sosyal yaşa-ma, toplumsal yapıya doğrudan etki eden, saydam vesürdürülebilir üretim anlamına da gelmektedir. Bu bil-gilere dayanarak inşaat sektörünün dünya ekonomi-sinde büyük bir payı olduğu ifade edilebilir.

Dünya Ticari Ofisi, yerel pazar ve emek oranlarınadayalı yani; verimlilik, malzeme süreci, satış vergisi verekabet koşullarına göre global maliyet endekslerinikarşılaştırmaktadır. Örneğin; Hindistan’da bir kiracıtipik olarak bir kabuk ve çekirdek olarak bir yapıyı tes-lim alırken, İngiltere’de genellikle geliştiriciler kategoristandartlarına göre döşeme, tavan vb. modellerinegöre kategorize etmektedirler. Model doğruluğu veyerel uygulamalar (örneğin; metal damızlık bölüm,sıvalı blok çalışmaları duvarı vb.); değişen yerel tasa-rımlardan ve yönetmeliklerden etkilenebilir (9). Ayrıca,inşaat maliyetleri; bina tipi, yer, erişebilirlik, ve dizayn-dan etkilenebilir. Her ne kadar binaların uluslararasıstandartlarla inşa edildiği kabul edilse de, aynı tip bina-nın farklı ülkelerdeki inşasında yerel yönetmeliklereyansıması farklı olmaktadır. Örneğin; Batı Avrupa’dayalıtım ve ısıtma gereksinimleri İsveç, İtalya ve İspanyagibi ülkelerde çok farklı olacaktır. Türkiye’de iseBinalarda Isı Yalıtımı Yönetmeliği’nin yapı ve yalıtımmalzemelerinin standarda uygunluğu, yönetmeliğin17.maddesine göre belirlenen ısıl iletkenlik hesapdeğerlerine göre hesaplanır ve malzemelerin CE veyaG uygunluk işareti ve uygunluk beyanı veya belgesiolması zorunludur (10). Türkiye’de Yapı DenetimKanunu’na göre; Yapı Maliyetleri: Binalarda Bakanlıkçaher yıl yayımlanan mimarlık ve mühendislik hizmetbedellerinin hesabına göre, yaklaşık birim maliyetlerine

ilişkili olarak mevzuatta belirtilen birim maliyet (metrekare başına düşen maliyet) ile yapı inşaat alanının çar-pımından elde edilir. Yapı ile ilgili betonarme iksa, foreve çakma kazık, istinat duvarı ve yapı malzemeleri gibiözellikli imalatın toplam bedelini, binalarda gerçekleşti-rilecek değiştirme, güçlendirme ve esaslı onarım işleri-nin bedeli ve bina dışında kalan yapılarda ise yapınınkeşif bedeli belirlenir (11). Dünya’nın farklı yerlerindekiarsa bedelleri, yapım teknolojileri, yapı malzemeleri,kalite, kanun ve standart uygulamaları birbirinden fark-lı inşaatlar görülmektedir. Bu nedenle yapı maliyetleriülkeler arasında bölgenin yerel ihtiyaç ve tasarımlarınagöre farklılık göstermektedir.

Edward Charles Harris tarafından 1911 yılındakurulan “EC Harris” firması, faaliyet gösterdiği ülkeler-de yıllık ‘Global Yapı Maliyetleri’ araştırma raporlarısunmaktadır. EC Harris şirketi birçok sanayi dalındadanışmanlık yaparak faaliyetlerine başlamıştır.1950’lere gelindiğinde iş, inşaat mühendisliği ve altya-pı geliştirme odaklanarak büyük ölçüde mülkiyettemelli olmuştur. Bu şirketin Avrupa’nın ilk tesis yöne-timi danışmanlık hizmeti,1986 yılında olmuştur ve1996 yılında iş, tam yaşam döngüsü sermaye projesive danışmanlık tesisleri sunmaya başlamıştır. 2003yılında Ec Harris Limited Ortaklık (LLP) olmuş ve EcHarris’in şirketine ARCADIS ile bir iştiraki olarak21.000’den fazla profesyonelin erişimi vardır. 31 Ekim2011 tarihinde EC Harris’in 183 ortağının oylamasısonrasında 2 Kasım 2011 tarihinde Arcadis NV ile bir-leşmiş ve işgücü büyümüştür. Birleşme 2012’deArcadis gelirlerinde %84 artışı sağlamıştır (12). Yıllıkaraştırma verilerine göre Ec Harris danışmanlık şirke-tinin yapı maliyetleri değerlendirmeleri, ekonomik krizsonrası istatistiklere aşağıdaki yıllık tablolardaki gibiyansımaktadır. Tablolarda İngiltere inşaat maliyetlerireferans olarak alınmış ve 100 birim kabul edilmiştir.Ülkelerin inşaat maliyetleri tek bir değer değil bu refe-rans değerin 20 puan az ve 20 puan üzerinde olmaküzere bir bant olarak ifade edilmektedir. Buna göreörneğin İngiltere maliyetleri için; minimum 80, maksi-mum 120 değerlerinde bulunan bir bant verilmiştir.

Ec Harris uluslararası gayrimenkul danışmanlık şir-ketinin 2009 yılı ülkeler arası Global Yapı Maliyeti sıra-lamalarına göre küresel finansal kriz, küresel durgun-luğa dönüşmeye başlamış; dış talepte bu nedenlegözlenen sert düşüş Türkiye gibi büyümeye çalışanülkelerde üretime önemli darbe vurmuştur. Ekonomisigüçlü ülkeler arasındaki rekabet de sert düşüşe kapıl-mış ancak inşaat sektöründe öncülüklerini korumayadevam etmişlerdir. Ec Harris’in bu istatistiki verilerinegöre (Şekil-3) Danimarka en yüksek yapı maliyetinesahip ülke olarak görülmektedir. Bunun sebeplerinebakılacak olunursa, Danimarka’nın dünyadaki en


gelişmiş ülkeler arasında yer almasının arkasındayatan en önemli faktör, Danimarka firmalarının yarattı-ğı yüksek orandaki katma değerdir. Söz konusu katmadeğer işgücü ücretlerini ve üretim sürecinde sermaye-den sağlanan karı ifade etmekte olup, söz konusugelir üzerinden alınan vergi de Danimarka’nın bir refahdevleti olabilmesini sağlayan en önemli yapıtaşların-dan birini oluşturmaktadır (13). Bu sebeple Danimarkatipik bir İskandinav ülkesi ekonomisine sahip, dengelive istikrarlı büyüme, düşük enflasyon ve işsizlik oran-ları ile kişi başına yüksek ulusal gelir tablosu 2008mali krizinde biraz bozulsa da, 2009 yılında GlobalYapı Maliyetleri arasında en yüksek değerlere sahipolan ülke olmuştur.

İsviçre, süregelen güçlü performansının bir sonucuolarak 2009 yılında ikinci sıradaki yerini muhafazaetmiştir. Ülkenin göze çarpan en güçlü özellikleri yeni-

lik, teknolojik gelişme, işgücü piyasasının etkin yapısı-dır. Ülkenin araştırma enstitüleri, bilim ve iş dünyasıarasındaki işbirliğini en iyi şekilde yürütmekte ve dün-yanın en iyi araştırma merkezleri arasında bulunmak-tadır. Bu merkezlerde Ar-Ge çalışmaları için yükseködenekler ayrılmakta, yapılan araştırmalar pazarlana-bilir ürünlere dönüştürülmekte ayrıca çıktılar, katı mül-kiyet hakları ile korunmaktadır. 2009 yılında İsviçreekonomisi (gayri safi yurtiçi hasılası) reel %1,9 ora-nında küçülmüştür. Özel tüketimin %1 oranında art-ması, gayri safi yurtiçi hasılanın daha yüksek orandaküçülmesini engellemiştir. İnşaat yatırımlarındaki artışda küçülmeyi frenlemiştir. Gayri safi yurt içi hasıladakidüşüşe karşılık, yurtdışındaki sermaye ve iş gelirlerinide ihtiva eden gayri safi milli hasıla, cari fiyatlarla%10,2 oranında artmıştır. Bu olumlu gelişmeyi, İsviçrebankalarının yurtdışındaki şubelerinin durumunun iyi-leşmesine bağlamak mümkündür. Bu güçlü yaratıcıkapasitenin yüksek patentleme ile birleşmesi İsviçre’yibu alanda dünyada 2.sıraya taşımaktadır (15).“Küresel Rekabet Edebilirlik 2009-2010 Raporu”nagöre, ABD, zayıflayan finans piyasaları yüzündenbirinciliği kaybederken, İsviçre, göreceli ekonomikistikrardan dolayı ilk sıraya çıkmıştır. İsviçre ekonomi-sinden, yenileşmedeki mükemmel kapasitesi ve çokkarmaşık iş kültüründen ötürü övgüyle bahsedilenraporda, finans piyasalarındaki zayıflık ve makroeko-nomik istikrarsızlığına rağmen, birçok yapısal özelliği-nin ABD ekonomisini ziyadesiyle verimli kıldığı ve işçevrelerindeki değişiklikler ile ekonomik şokları atlat-mada sağlam bir temele sahip olmasını sağladığıifade edilmiştir.

İsveç, Danimarka, Finlandiya, Almanya ve Hollandagibi Avrupa ülkeleri, endekste ilk 10’da hâkimiyeti elegeçirirken, ekonomideki bu değişim Ec Harris danış-manlık şirketinin “2010 Global Constraction Cost rapo-ru”na göre (Şekil-4)‘deki gibi yansımıştır. DünyaEkonomik Forumu (World Economic Forum WEF)Rapora göre, 2008-2009 küresel rekabet edebilirlikendeksinde 63’üncü sırada yer alan Türkiye, 2009-2010 endeksinde ise iki sıra yükselerek 61’inci sırayaçıkmıştı (17). Bu ekonomik rapora kıyasla Ec Harrisdanışmanlık sektörünün yayınladığı “2010 GlobalConstraction Cost” raporuna göre Türkiye 2008 krizi-nin etkisi altında olan 2009 yılında global yapı mali-yetleri sıralamasında 29. sırada iken 2010 yılı globalyapı maliyetleri (Şekil-4) sıralamasında 28.sıraya yük-selmiştir. Bölgenin diğer ülkeleri gibi, Finlandiya da iyiyönetilen ve yüksek şeffaflığa sahip kamu kurumlarıile bu kategoride başı çekmektedir. Finlandiya WEFraporuna göre birkaç alanda yapığı küçük ilerlemelerile bir basamak yükselerek 3.sıraya gelmiştir. Bu eko-nomik rekabet değişimleri global yapı maliyetleriniŞekil-4 Global İnşaat Maliyetleri (Ec Harris 2010) (16)


2008 krizinden sonra 2009 ve 2010 yıllarında inşaatsektöründe ekonomisi güçlü olan ülkeler sıralamasın-da devam etmiştir. Sonradan AB üyeliğine katılmışFinlandiya da ekonomik anlamda diğer ülkelere göreDanimarka ve İsviçre’den sonra dünyanın en yükseküçüncü Global Yapı Maliyetine sahip olan ülkedir. Özelkuruluşlar da dünyanın en iyi işleyen ve en etik kurum-ları arasında yer almakta ve 2008 ekonomik krizindeninşaat sektörü konusunda rakip ülkeler sıralamasındada 3.sıradadır. Bir süre sonra Danimarka hükümetiözellikle ekonomik büyümeyi desteklemek amacıylakısa dönemde bankacılık sisteminde istikrar sağlama-yı hedeflemiştir. Dünyada en yüksek vergi yükü olanülkelerden biri olan Danimarka’da istihdam desteklen-mesi amacıyla gelir vergilerinin 2011 yılında düşürül-mesi amaçlanmış, ancak uygulamaya konulamamış-tır. Küresel ticaretin önemli oyuncularından biri olanDanimarka’nın dünya genelinde yaşanan finansal kriz-den 2008 yılından itibaren olumsuz olarak etkilenmesisonucu 2008 ve 2009 yıllarında ekonomisi küçülmüş-tür. 2010 yılından itibaren yavaş da olsa toparlanmasürecine giren ülke ekonomisi 2011 yılının ikinci yarı-sında daralmıştır.

İsviçre’nin 2010-2011 dönemleri için enflasyonoranı %1 seviyesindedir. Ülkedeki iç talep durgunlu-ğunu sürdürmektedir. Buna karşın mal ihracatı 3.çey-rekte %4,3 oranında artmış olup çeyrek dönemler ara-sındaki artış %2,3 oranında gerçekleşmiştir. Mal itha-latı %-0,14 düzeyinde gerilerken hizmet ithalatı %1,8oranında artmıştır. Yatırımlar konusundaki talep art-mıştır. Özel ve kamu tüketimi artmış, tüketici güveniOcak 2010 da uzun dönem ortalamasını üzerinde sey-retmiştir. Ülkedeki iç talep durgunluğunu sürdürmekte-dir. Buna karşın mal ihracatı 3.çeyrekte %4,3 oranın-da artmış olup çeyrek dönemler arasındaki artış %2,3oranında gerçekleşmiştir. Mal ithalatı %–0,1 düzeyin-de gerilerken hizmet ithalatı %1,8 oranında artmıştır(15). Bu oranlarla ekonomik kriz başlangıcından 2012yılına kadarki ekonomik sallantılar yapı maliyet seyrini(Şekil-4) yukarıdaki endekslere yansıttığını ifade ede-biliriz. Ekonomik küçülmesine rağmen Danimarkagüçlü ve güvenilir altyapısıyla 2011 yılı global yapı mali-yeti sıralamasında konumuna devam etmektedir. (13)

Simco veri tabanına göre 2011 yılında global inşaataktivitesi 5,6 trilyon euro’ya ulaşırken 2000 yılına göre%48’lik bir artış göstermiştir. Bu hızlı gelişimde artangloballeşme ve bununla birlikte düşünülmesi gerekenfinansal genişlemenin büyük payı bulunmaktadır.Afrika ve Güney Amerika’da inşaat sektörü gelişmesidaha fazla altyapı yatırımlarına dayanırken Avrupa’dakonut faaliyetleri, özellikle de onarım ve renovasyon(yenilik) faaliyetleri öne çıkmıştır. Konut dışı bina inşa-atları Hindistan ve Rusya’da inşaat yatırımlarındaağırlığı oluştururken henüz konut yatırımlarının topar-lanmadığı ABD’de de yüksek paya sahiptir.

IMF tarafından açıklanan “World Economic Outlook-April 2012” raporuna göre, 2010 yılında gelişmiş ülkeler%3,2 oranında büyürken, gelişmekte olan ülkeler ise%7,5 gibi oldukça yüksek oranında büyüme göstermiş-tir. 2011 yılında ise gelişmiş ülkeler %1,6 ile oldukçaküçük oranlı bir artış gösterirken, gelişmekte olan ülke-lerdeki büyüme oranı %6,2 olarak gerçekleşmiştir. 2012yılı için gelişmiş ülkelerde büyüme beklentisi %1,4 iken,gelişmekte olan ülkelerde %5,7 ile daha yüksek olarakifade edilmişti. IMF‘nin bu raporuna göre, 2011 yılı ikin-ci yarısında ABD’de artan ekonomik ivme ve Avro böl-gesinde uygulanan başarılı politikalar küresel kriz tehdi-dini azaltmıştır ve dünya ekonomisindeki kötüleşmeniniyileşme durumuna geçmesini sağlamıştır (19).

Son dönemlerde ekonomideki krizin iyileşmeyeyönelmesinin en önemli tetikleyicisi inşaat sektöründe-ki canlanma ve sektörünün ekonomiye katkısı olarakgörülmektedir. Bu yıllarda dünya ekonomisi küreselekonomik krizin etkisiyle büyük yaralar almış ve ülkeekonomileri bu krizle mücadele etmeye başlamıştı. Bunedenle birçok ülkede ekonomik krizin etkilerini orta-Şekil-5 Global İnşaat Maliyetleri (Ec Harris 2011) (18)


dan kaldırmak ve ekonomik durgunluğun önüne geç-mek amacıyla bir dizi önlem paketleri ele alınmış veçeşitli önlem politikalarıyla ekonominin canlanmasıamaçlanmıştı. Ekonomik kriz büyük oranda da ülkeekonomilerinin lokomotifi olan inşaat sektörünü etkile-miş ve inşaat sektörünün ciddi bir biçimde daralması-na ve yavaşlamasına sebep olmuştu (20). Bu nedenleuygulanan ekonomik reform paketlerinde ilk sıradainşaat sektörünün canlandırılması ve sektörün istikrar-lı ve sürdürülebilir bir güce ulaşması hedeflenmiştir. Buekonomik reform paketleri 2012 Ec Harris global yapımaliyetlerine Şekil-6’da görüldüğü gibi yansımıştır.

IMF 2012 raporuna göre; 2013 yılına yönelik bek-lentiler sırasıyla %2 ve %6 olarak öngörülmüştü.2010-2013 yılları arasında ülkeler bazında büyümeyüzdelerini şöyle tanımlanmaktaydı: 2010 yılındadünya ekonomisinde yaşanan yüksek oranlı büyüme-de, Çin ve Hindistan oldukça etkili olmuştu. 2010 yılın-da dünya ekonomisi %5,3 oranında büyürken, Çin%10,4 ve Hindistan %10,6 oranında büyüme başarısıgöstermişti. 2011 yılında da Çin ve Hindistan’daki%9,2 ve %7,2’lik artışlar dünya GSYH’daki %3,9’lukbüyümeye önemli katkılar sağlamıştı. 2012 ve 2013yıllarında öngörülen büyüme oranlarının elde edilme-sinde de yine bu iki ülkenin belirleyici rol oynaması

beklenmişti. 2012 yılında Çin’in %8,2 ve Hindistan’ın%6,9 oranında büyümesi öngörülmekteydi. Bu raporagöre; söz konusu ülkelere ait 2013 yılı büyüme tah-minleri de %8,8 ve %7,3 ile oldukça yüksek olaraktanımlanmıştı.

Türkiye’deki yapı maliyet değişimlerinin kriz sonrası durumuTürkiye’de 2012 yılında ekonomi %0,4 oranında

gerilemiştir. Bu gerilemenin temel nedenlerinden biridış ticarette beklenen büyümenin geliştirilememesidir.İthalatın ihracattan daha hızlı bir oranda artmasıGSYH’yi olumsuz etkilemiştir. 2014 yılında %0,1olarakgerçekleşen büyüme oranı 2015 yılında %1,7 olaraktahmin edilmekteydi (22). Bu durumda GSYH’nin inşa-at sektörüne yansıması da olumsuz olacaktı ve yapımaliyetleri endeksleri Şekil-5 teki gibi analiz edilmişti.

2002–2006 döneminde Türkiye’de konut talebi yük-selmiştir. Çünkü yüksek faiz-düşük kur politikasınınetkisiyle dünyadaki likidite Türkiye’ye yönelmiştir.Ayrıca bu politikaya bağlı olarak tasarruf sahipleridöviz yerine gayrimenkul yatırımlarını tercih etmeyebaşlamışlardır. Bankalar yine bu dönemde düşük faiz-li konut kredi imkanları sunmuştur. Konut talebi2006’nın ikinci yarısından itibaren azalmaya başlamış,

Şekil-6 Global İnşaat Maliyetleri (Ec Harris 2012) (21) Şekil-7 Global İnşaat Maliyetleri (Ec Harris 2013) (23)


inşaat sektöründeki büyüme hızı da 2007’nin ikinciçeyreğinden itibaren azalmaya başlamıştır.Görülmektedir ki inşaat sektöründeki olumsuz koşul-lar, küresel krizden önce ortaya çıkmıştır. Konut arzıile talebi arasında denge kurulamamıştır (25). 2008yılında yaşanan küresel kriz ile inşaat sektörü 2008’inilk çeyreğinden itibaren küçülmüştür. Türk inşaat sek-törü 2008 yılında dünyanın birçok ülkesini etkileyenekonomik kriz nedeniyle gelişim ivmesini düşürmeyebaşlamıştır. Ancak gelişmekte olan ekonomiler büyü-meyi sürdürebilmek konusunda diğer küçük ekonomi-lere göre büyümeyi sürdürebilmişlerdir. İnşaat sektörü-nün bu ekonomik krizin getirdiği olumsuzluklar nede-niyle etkilenip etkilenmemesi, ülkenin ve bölgenin sos-yal ve ekonomik durumuyla paralel ifade edilebilir.Küreselleşme ile dünyanın herhangi bir yerinde mey-dana gelen bir olayın yansımaları, diğer ülkelerde degörülmekte ve sadece olayın ortaya çıktığı ülkeyi değil,binlerce kilometre uzaklıkta bile başka ülkeleri de etki-lemektedir. Gelişmekte olan ülkelerde ekonomik büyü-me, istihdamda da artışa yol açmaktadır. Ancak buülkelerde sermaye kıt olduğundan yatırımlar yeterikadar arttırılamamaktadır. Diğer yandan genç nüfusunfazlalığı ve onlara nitelikli eğitim olanakları sunulama-ması, işsizlik sorununu beslediğinden istihdam sorunuçözülememektedir.

Ülkemizde yaşanan durum da ne yazık ki bunaörnek verilebilecek niteliktedir (26).

Karşılaştırmalı olarak yapılan analizlerde büyüme,işsizlik göstergeleri, dış ticaret hacmi ve gelir dağılı-mında aşırı bozulma, küresel krizi en ağır yaşayanülkeler arasında Türkiye’nin ilk sıralarda olduğunuortaya koymaktadır. Söz konusu ekonomik gösterge-lere bakıldığında 2009 yılı Türkiye ekonomisi temelsorunu, dengeli bir ekonomik büyüme sürecinin yaka-lanamamasıdır. Türkiye’de 2000’li yıllarda büyümeoranı, istikrarsız bir yapı sergilemiş ve gelişmekte olanülkeler ortalamasının altında kalmıştır. GSYH2008’den 2009’a bir yılda %8,4 oranında azalmıştır.2009 yılında dünya ticaret hacmi 11,9 daralırkenTürkiye’nin dış ticaret hacmi de %34,8 oranında daral-mıştır. Bu oranlar Türkiye de konut piyasalarındakitalebi azaltmış ve inşaat sektörü olumsuz yönde etki-lenmiştir (27). Bu olumsuz etkileri Ec Harris globalyapı maliyetlerinin yıllara göre Türkiye değişimi aşağı-daki grafikle (Şekil-9) gösterilebilir. Grafikte maliyetlerigösteren minimum değerler en düşük, maksimumdeğerler en yüksek, ve orta değerler de ortalama baş-lıkları ile verilmiştir.

Bu grafiğe göre; Türkiye 2008 ekonomik krizi son-rasında inşaat sektöründe yapı maliyetlerinde müteva-zi bir büyüme göstermiş 2011 yılı ivmesini düşürmüşve 2013 yılında tekrar yükselmeye başlamıştır.

Global BeklentilerHızlı büyüyen ekonomilerin başlangıçta düşük mali-

yetli işgücüne dayalı ucuz ve düşük teknolojili mal ihra-cı, zamanla taklitçi veya yenilikçi yüksek teknolojili ürün-lere doğru yayılmaktadır. Söz konusu yapısal dönüşüm-le, hızla gelişen bu ülkeler, giderek daha yüksek tekno-lojili sektörlerde rekabet avantajı elde etmeye başlamış-tır (27). “2013 Küresel Üretim Rekabetçilik Raporu”nagöre bir ülkenin rekabetçilik düzeyini belirleyen enönemli gösterge vasıflı işgücü olup bunu ülkenin ticare-ti, finansal yapısı, vergi sistemi, işgücü ve malzememaliyeti izlemektedir. Çin, 2010 yılında ABD’yi geçerekglobal inşaat faaliyetleri içindeki payı en yüksek ülke

Şekil-9 Ec HARRİS Yıllara Göre Türkiye Global Yapı Maliyetleri (28)Şekil-8 Global İnşaat Maliyetleri (Ec Harris 2014) (24)


durumuna gelmiştir. 2012 yılında global payı %18’e ula-şırken 2025 yılında bu payın %25 olması beklenmekte-dir. ABD, global krize ve 2005-2012 döneminde inşaatüretimindeki %30’luk gerilemeye rağmen dünyanın ikin-ci büyük inşaat pazarı durumundadır. Japonya daABD’nin ardından üçüncü büyük inşaat pazarı olmuştur.

Gelişmekte olan ülkeler arasında Çin ve Hindistanbelirleyici rol oynarken, gelişmiş ülkeler arasında küre-sel finansal krizin başladığı ülke olan Amerika BirleşikDevletleri’nde 2010 yılında ekonominin %3 oranındabüyüdüğü görülmekteydi. Bu artışta Çin, Hindistan veABD’nin %54’lük payı olacağı tahmin edilmektedir.2009 yılı rakamları dahilinde dünya inşaat sektörünün%46’sını oluşturan yükselen ekonomilerin 2020 yılı iti-bariyle %55’lik orana sahip olacakları öngörülmektedir(29). Sonuç olarak 2020 yılında küresel pazarlardadengelerin değişeceği ve Çin’in lider ülke konumunageleceği öngörülmektedir. 2010 yılında Amerika’nıntahtını elinden alan Çin, inşaat sektörünün en güçlüülkesi konumuna gelmiştir ve büyümesini 2011 yılındada devam ettirmiştir. Çin’in yükselişinin diğer Asyaülkelerinin de büyümesini teşvik etmesi beklenmekte-dir. 2020 yılı itibariyle Asya’daki yükselen ekonomilereyönelimin etkisiyle Hindistan dünyanın üçüncü enbüyük inşaat pazarı haline gelecek ve böylelikleJaponya’nın yerini almış olacaktır. ABD’nin konutinşaatı sektörü, 320 milyonluk nüfusunun etkisiylebüyüyecektir ve ABD’yi diğer gelişmiş ülkelerin arasın-da ilk sıraya yerleştirecektir (30).

Ec Harris raporuna göre dünyanın en hızlı büyüyeninşaat pazarı Katar olacaktır. Nijerya’da artan nüfus ilealtyapı ve konut ihtiyaçları nedeniyle hızlı bir büyümebeklenmektedir. Küresel ekonomik krizin etkileri, yük-sek bütçe açığı, dinamik nüfusun olmayışı gibi sebep-lerle Batı Avrupa inşaat sektöründe sınırlı gelişmegösterecektir. Bu alanda dünyanın en yavaş büyüyenülkesi Japonya olacaktır. Japonya’nın altyapı sektörü-nü; gelişmiş ülkelerin ortak sorunlarından olan yaşlınüfus, ilerlemeyen ekonomik büyüme ve yüksek kamuborcu gibi sorunlar oldukça olumsuz etkilemektedir.

Kaynaklar1- Müsiad 2009 Araştırma Raporları.2- Ekonomi Bilimleri Dergisi Cilt 1, Sayı 2, 2009 Issn:

1309-8020.3- Özdemir, E. ve S. Kılıç (2011). “2008 Küresel

Ekonomik Krizi Ve İnşaat Sektörü: PazarlamaAçısından Bir Alan Araştırması”, Anadolu ÜniversitesiSosyal Bilimler Dergisi, Cilt:11, Sayı:2, 43–68.

4- Maç, N. (2007 İnşaat Sektör Raporu, KonyaTicaret Odası Etüd Araştırma Servisi Sektör Raporu544- 504, 1-30).

5- Şekil-1 Türkiye’de 2000-2014 yılları arasındaGSMH ile Yüzde Değişim oranları (Kaynak: Türkiyeİstatistik Kurumu) (5).

6- Şekil-2 2004-2015 yılları arasında GSYH veİnşaat Sektörü Gelişim Hızları % (Kaynak: Türkiyeİstatistik Kurumu) (6).

7- Büyüme Bağlamında İnşaat Sektörü Ocak 2015,Gülay DİNCEL – Ekonomik Araştırmalar [email protected], TSKB Araştırma.

8- Türkiye Müteahhitler Birliği-İnşaat Sektörü Analizi-Nisan 2015.

9- Turner&Townsend.10- Binalarda Isı Yalıtımı Yönetmeliği/Yapı ve yalıtım

malzemelerinin standarda uygunluğu/ Madde 17.11- Yapı Denetim Kanunu.12- Wikipedia.13- Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı,

Danimar-ka Ekonomisi Raporu.14- Şekil-3 Global İnşaat Maliyetleri (Ec Harris 2009).15- T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı,

İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (İsviçre Ülke Raporu2011).

16- Şekil-3 Global İnşaat Maliyetleri (Ec Harris 2010).17- Dünya Ekonomik Forumu (World Economic

Forum WEF).18- Şekil-4 Global İnşaat Maliyetleri (Ec Harris 2011).19- International MonetaryFund (IMF)-Uluslararası

Para Fonu/”World Economic Outlook- April 2012”.20- Maliye Bakanlığı, “Yıllık Ekonomik Rapor 2009”,

Ankara.21- Şekil-5 Global İnşaat Maliyetleri (Ec Harris 2012).22-http://www3.weforum.org/docs/WEF_Global

CompetitivenessReport_2012-13.pdf/ T.C. Gümrük VeTicaret Bakanlığı Rykgm - Ekonomik Analiz VeDeğerlendirme Dairesi 20.09.2012 Ankara Yayın No:160.

23- Şekil-6 Global İnşaat Maliyetleri (Ec Harris 2013).24- Şekil-7 Global İnşaat Maliyetleri (Ec Harris 2014).25-Maliye Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, (2009). “Yıllık

Ekonomik Rapor 2009”, Ankara.26- İTO (İstanbul Ticaret Odası), Türkiye

Ekonomisin-de Son Yıllarda Yaşanan Yüksek OranlıBüyüme Rakamlarının İç Piyasa Üzerindeki Etkileri,İstanbul, 2008.

27- 10.Kalkınma Planı Taslağı, 2013.28- Şekil-8 Ec HARRİS Yıllara Göre Türkiye Global

Yapı Maliyetleri (28).29- Global Construction Perspectives, 2012.30- Global Construction 2020, Global Const-ruction

Perspectives and Oxford Economics, 2009, www.glo-balconstruction2020.com


ÖZETGüçlendirme tasarımı için eğitim aşamasında

verilen bilgiler yeterli değildir. Bu amaçla ilgilimeslek sonrası eğitimlere katılmak, bu hizmetiveren firmalarda belirli süre çalışmak gerekmek-tedir. Hata bu evrelerde edinilen kuramsal bilgileruygulama aşamasındaki gözlemlerle pekiştiril-melidir.

Verilen örneklerde, güçlendirme projelerinintasarımında deneyim, mevzuat, uygulama vemaliyet konularının önemi belirtilmektedir.Yapılan hataların önlenmesi için ivedilikle EtkinMühendislik veya benzeri bir denetim sistemininkurulması gerekmektedir.

GİRİŞ13 Mart 1992 Erzincan Depremi yapıların güç-

lendirilmesi konusunda milat sayılmaktadır. Butarihten önce, eğitim, kamu kurumları ve tasarım-cı mühendislerin konuyla ilgili bilgi ve deneyleriçok sınırlıydı. İlk kez önemli boyutlarda yapılarıngüçlendirilmesine bu depremden sonra başlan-mıştır. Erzincan’daki güçlendirme faaliyetleriningerçekleştirilmesi için yoğun kaynak taramasıyapılmış, başta Japonya’daki uygulamalar olmaküzere ülke dışında yapılan uygulamalar araştırıl-mıştır. Bugün çok basit gibi görünen detay veuygulamalar o tarihte araştırılıp bulunamayan bil-giler arasında yer alıyordu. Ogünkü koşullarda,

bugünkü internet ve mail olanakları bulunmiyor-du. Dolayısıyla kaynak araştırmaları ve bilgilerinpaylaşımları çok sınırlıydı.

Erzincan depreminden sonra, birçok üniversi-tede konuyla ilgili dernek veya vakıflar kurulmuş-tur. Bu dernek ve vakıflar canlılıklarını korumakiçin konuyla ilgili araştırmalarına ve bu alandakifaaliyetlerine devam etmişlerdir. Bu faaliyetlersonucunda konunun önemi anlaşılmış, depremve güçlendirmeyle ilgili eğitime ağırlık verilmiştir.Bu kapsamda üniversitelerimizin inşaat fakülte vebölümlerinde dersler, bölümler açılmış, lisanssonrası eğitim programları düzenlenmiştir. Bugün teorik olarak konuyla ilgili bilgiler ders kap-samlarında verilmektedir, ancak bu bilgilerin sağ-lıklı olarak uygulamaya aktarıldığını söylemekçok güçtür. Bunun güç olduğu aşağıda verilecekörneklerden anlaşılmaktadır.

İNCELEMEŞekil-1’de güçlendirme tasarımı kapsamında

hazırlanan bir mimari rölöve projesi görülmekte-dir. Planda hiçbir iç ölçü, duvar kalınlıkları ve kul-lanılan malzemelerle ilgili bilgiler yer almamakta-dır. Hazırlanan rölöveden hareketle duvar yükleri-nin, dolayısıyla yapı kütlesinin doğru olarakhesaplanması mümkün değildir. Döşeme veduvar malzemeleri gösterilmemiştir. Güçlendirmeaşamasında bu bilgilerden yoksun olarak güçlen-

Güçlendirme Tasarımında Yapılan Bazı Hatalar ve Çözüm Önerileri

——————————————————————————————————————————————Dr. Hüseyin TEKEL——————————————————————————————————————————————


dirme onarım malzemelerinin, dolayısıyla mali-yetleri hesaplanamamaktadır. Rölövede bulun-ması gereken kesit ve görünüşler yer almadığıiçin, dış cephedeki ve çatıdaki onarım imalatıbilinmemektedir. Projenin düzenlenmesininmimari rölöve ile ilgisi olmadığı gibi, bu rölöve ilesağlıklı bir analizin yapılması da mümkün değildir.

Şekil-2’de temel güçlendirme plan ve detayıgörülmektedir. Deprem Bölgelerinde Yapılacakbinalar Hakkında Yönetmelik (DBYBHY-2007)’te“Temel sistemi bina içinde veya dışında açılacakyeterli sayıda inceleme çukuru ile belirlenecektir.”denilmektedir. Hazırlanan güçlendirme projesin-de ise, zemin ve temel bilgilerinden yoksun, var-sayımlara dayalı, hesapsız, kitapsız ucu açık biryöntem belirlenmektedir. Böyle bir uygulama neyönetmeliğe nede proje düzenleme standardınauygundur.

Bilindiği gibi, temel imalatları zemin etüt rapo-rundaki bilgilere uygun olarak tasarlanmaktadır.Temel imalatının maliyetleri üst yapı maliyetindenoldukça yüksektir. Temel türleri ve temel sistemi-nin farklılığı maliyetlerin boyutunu önemli ölçüdeartırmaktadır. Temel sistemi ve detayları olmadanimalatın yapılması da mümkün değildir. Bu proje-lerin yer aldığı ihalelerin tamamı anahtar teslimiolarak ihale edilmiştir. Belirsizliklerle hazırlananmaliyetlerin kabul edilebilirlikleri mümkün değildir.Bu durumda, ya devlet ya da yükleniciler mağduredilmektedir.

Temellerin incelenmeleri sadece temel cinsinibelirlememektedir. Bu inceleme kapsamında

temel derinlikleri, zemin su ilişkisi de tespit edil-mektedir. Mevsimlere göre zemin su seviyesideğiştiği için, temel donatılarında korozyon olupolmadığı da tespit edilmektedir. Her iki durum datemeldeki imalat maliyetini önemli ölçüde artır-maktadır.

Böyle bir uygulamanın örneğine ne konuylailgili kaynaklarda nede uygulamada rastlamakmümkün değildir. İnternete temel güçlendirilmesidiye yazmaya kalksanız, çok sayıda kaynağa veörneğine rastlamak mümkündür. İnşaat mühendi-si olup, temel dersi görmemiş mühendisi düşün-mek mümkün değildir. Ayrıca önerilen yönteminmühendislik bilgileri ile bağdaşır tarafı değil, bilim-sellikle ilgisini kurmak mümkün değildir. Bilindiğigibi, her yapının temeli o yapının üst yapısına vezemin koşullarına bağlı olarak değişiklik göster-mektedir.

Şekil-3’te güçlendirme projesinden alınmışkalıp planı görülmektedir. Kalıp planından görül-düğü gibi, yapı taşıyıcı sistemi mevcut haliyle heriki yönde de tam bir simetriye sahiptir. Ancak,güçlendirme perdesinin ilavesi ile bu simetritamamen bozulmuştur. Bir yapının dayanımıkadar davranışının da önemli olduğu dikkate alı-nırsa, bu yapının güçlendirilmesiyle yapıda dep-rem riskinin azalmadığı tam tersine artığı kolaycagörülmektedir.

Mezun olur olmaz bir mühendise her türlü pro-jeyi yapma yetkisini vermek mevcut sisteminhatasıdır. Bilgisayarın ve bilgisayar programları-nın hizmete girmesi mühendislikte sağladığıyararlar kadar zararlarını birlikte getirmiştir. Artıkeskiden olduğu gibi adım adım kontrolü olarakprojeler yapılmamaktadır. Bunun sonucunda

Şekil-1 Rölöve projesinde kat planı

Şekil-2 Güçlendirme projelerinde yer alan temel bilgileri


mühendislik ürünleri değil, fason bilgisayar ürün-leri üretilmektedir. Aslında birçok güçlendirmeprojesi mühendislik hizmeti değil bilgisayar hiz-meti görmüş olmaktadır.

Şekil-4’te güçlendirme projesi kapsamındahazırlanan perde detayı görülmektedir. Artık bugibi detaylar, güçlendirme projesi yapan teknikelemanlar tarafından çok iyi bilinen standartdetaylardır. Yönetmelikte de perde detayı yeralmaktadır. Ancak, buna karşın detay incelendi-ğinde ilginçliiği anlaşılmaktadır.

Düşey kesitten görüldüğü gibi, perde başlıkbölgesi bulunmamaktadır. Donatı açılımları yapıl-mamıştır. Perde düşey donatılarında f8 donatıkullanılmıştır. Yatay kesitlerde kolon güçlendirme-si görülmezken, düşey kesitte kolon boyunadonatılar görülmektedir. Kesitlerde hiçbir boyutverilmemiştir.

Kontrollerin yapılması, metraj çıkarılması içinyeterli bilgiler bulunmamaktadır. Böyle bir proje-nin uygulanabilirliği de mümkün değildir. Her şeydemirci ustasının maharetine kalmaktadır. Bu gibiprojeler, şantiyede alay konusu edilmekte,mühendisler küçük düşürülmektedir.

Şekil-5’te, zayıf zeminde yer alan bir yapının,radye temelinin B/A kazık çakılarak güçlendiril-mesi kapsamında yapılan bir tespit ve gerçekdurum görülmektedir. Şekilden görüldüğü gibi,zemin durumunun tespiti için 1.5 m derinlikte birçukur kazılmıştır. Buradan hareketle nasıl tespitedildiği bilinmeyen bir şekilde, sağlam zeminin6.5 m derinlikte olduğu belirtilmiştir. Uygulamaprojeleri bu tespite uygun olarak hazırlanmıştır.Ancak, uygulamada gerçekte sağlam zeminin 6.5m değil, 2.5 m derinlikte olduğu görülmüş ve pro-jeler revize edilmiştir. Değişiklik sonucunda proje-nin uygulama maliyeti 0.50 oranında azalmıştır.

Şekil-6’da 4.derece deprem bölgesinde yeralan, bodrum, zemin ve iki normal olmak üzeretoplam dört katlı bir yapının, hazırlanmış güçlen-dirme projesinin kalıp planı görülmektedir.

Bu yapının bodrumu, çevre duvarları 50 cmkalınlıkta taş duvarlarla çevrili ve zemine gömülürijit kattır. Duvarlarda taşıyıcı dolu tuğla kullanıl-mıştır, yani yapı taşıyıcı sistemi karmadır. Bütünkatlarda kolonlar 30/30 cm boyutundadır. Katyükseklikleri en üst katta 2.80 m, diğer katlarda3.60 m yüksekliktedir.

Mevcut beton dayanımı 13.5 Mpa olarak tespitedilmiştir. Bu yapının son katı hariç diğer katların-da bir yönde %2, diğer yönde %0.2 oranında per-delere ilave olarak tüm kolonlar B/A manto ile ilegüçlendirilmiştir. Hiçbir duvar güçlendirmesi öngörülmemiştir.

Şekil-3 Güçlendirme kalıp planı

Şekil-5 Sağlam zeminin tespiti

Şekil-4 Güçlendirme perde detayı


Yapı karma olarak dikkate alınacağına betonar-me olarak dikkate alınmıştır. Yapı her iki doğrultu-da da ayni rijitlik ve dayanıma sahip olduğu halde,değişik oranda orantısız deprem perdeleri ilaveedilmiştir. Yapıda bir yönde 0.02 gibi çok yüksekoranda deprem perdeleri kullanılmıştır. Ön görü-len güçlendirme maliyetleri yeni yapım maliyetinin0.50’sini aşmaktadır. Yani, maliyet oranı yapınınyıktırılması gerektiğini göstermektedir.

Şekil-7’de güçlendirme kapsamında, temelcinsi tespiti görülmektedir. Hemen kolonun altın-dan tespit yapılmış, betona rastlayınca temel cin-sinin radye olduğuna karar verilmiştir.Uygulamada temel cinsinin radye değil, tekil oldu-ğu anlaşılmıştır.

Anahtar teslimi olan işin şartnamesi gereğince,müteahhit temeli radyeye çevirerek çok büyükmaddi kayıplara uğramıştır. Temel cinsi tespitininnasıl yapılacağı açıkça belirtilmektedir. Bu uygu-lama, bilinçsizliğin ve sorumsuzluğun en güzelörneğidir.

Yukarıda verilen örnekler, bizzat uygulamadanve Kamu İhale Kurumunun ihale ettiği işlerin dos-yalarından alınmıştır. Yani, bu projeler kullanıla-rak bu binalar güçlendirilmiştir. Bu sağlıksız pro-jelerle güçlendirmenin ne kadar amacına hizmetettiğini söylemek oldukça güçleşmektedir.

Bu yanlış uygulamaların örneklerini çoğaltmakmümkündür. Verilen örneklerin, güçlendirme pro-jelerinin tasarımında yapılan hataların boyutlarını

ortaya koymak açısından yeterli olduğu düşün-cesindeyim.

Uygulamadan uzak eğitimle yetişen mühendis-ler, rakamlara ve bilgisayar programlarına mah-kûm olmaktadırlar. Mühendislik konularının teknikboyutu kadar işin maliyeti, projenin uygulanabilirolması ve ihale mevzuatlarının bilinmesi deönemlidir. Özellikle maliyet konusu yapıların güç-lendirilmesinde çok daha önem kazanmaktadır.Güçlendirme maliyetinin yeni yapım maliyetineoranı yapının güçlendirilmesiyle ilgili kişi vekurumların düşüncesini etkilemektedir. Yanlışkararların sebebiyet verdikleri kaynak kaybınınboyutu çok büyük farklılıklar gösterebilmektedir.Bu yetersizliklerin giderilmesi ve sağlıklı bir şekil-de mühendislik hizmetlerinin verilebilmesi içinYetkin Mühendislik Sistemine geçilmelidir.

Yeterli eğitim ve tesis alt yapısından yoksunüniversitelerden mezun olan mühendisler, yeterlimühendislik eğitimi alamadıkları halde mühendis-lik diplomasının verdiği tüm yetki ve haklara sahipolmaktadırlar.

SONUÇ VE ÖNERİLER1) Yukarıdaki örnekler, açıkça bazı yanlış

uygulamaların mühendislerin yetersiz bilgi vedeneyimlerinden kaynaklandığını göstermektedir.

2) Çağımızın teknolojisi bilgiye ulaşımı oldukçakolaylaştırmaktadır. Mühendislik bilgi düzeyi gitik-çe yükselmektedir. Ancak, buna paralel olarakgüçlendirme tasarımlarında beklenen düzeye ula-şılamamaktadır.

3) Yeterli bilgi ve deneyime sahip olmayanmühendislerin ayıklanabilmesi veya teknik düze-yin yükseltilebilmesi için bir an önce YetkinMühendislik veya benzeri denetim mekanizmala-rının hayata geçirilmesi gerekmektedir.

Şekil-6 Güçlendirme kalıp planı

Şekil-7 Hatalı temel cinsi tespiti


GirişYeni birim fiyat ihtiyacı, 4735 sayılı Kamu İhale

Sözleşmeleri Kanununun 24.maddesinde tanımlananyasal iş artış ve eksilişlerinin uygulamasında karşımı-za çıkmaktadır.

Yeni birim fiyat, işin sözleşme ve eklerinde yer alma-yan fakat işin devamı esnasında idare tarafından yapıl-ması istenilen veya yapımından vazgeçilen iş kalemle-ri için Yapım İşleri Genel Şartnamesinin 22.maddesin-deki şartlar çerçevesinde kalınmak kaydıyla idare veyüklenici arasında oluşan mutabakatla belirlenir. Birbaşka deyişle yeni birim fiyat belirlenmesi idare ile yük-lenicinin mutabakatı ile gerçekleşir. Ancak bu süreçteuyulması gereken bazı ilkeler vardır. Bunlar;

1- Yeni birim fiyat analizlerinde kurallarla belirlenenöncelik sıralamasına uyulması,

2- Sözleşmeye esas fiyat analizlerinin sonradandeğiştirilemeyeceği,

3- Yeni birim fiyat analizlerinde uygulanacak rayiçle-rin bir düzen içerisinde olması,

4- Yeni birim fiyat konusunda karşılıklı mutabakatsağlanması,

5- Rayiçlerin tespit tarihlerinin önemi,6- Yeni birim fiyatlarda yüklenici kârı ve genel gider-

lerin belirlenmesi esasları, 7- Pursantaj üzerinden yeni birim fiyat belirlenme-

mesi ilkesi, 8- Yeni birim fiyatların her iki taraf için de bağlayıcı-

lığı olduğu, şeklinde ana başlıklar altında belirlediğimizilke, usul ve esaslardır.

Bu yazımızda değinilen ilkelerde yeni birim fiyatanalizlerinde öncelik sıralaması incelenecektir.

1) Yeni Birim Fiyat Analizlerindeki Öncelik Sıralaması:YİGŞ’nin Sözleşmede bulunmayan işlerin fiyatının

tespiti başlıklı 22.maddesinde;(1) 12.maddenin 4.fıkrasında belirtilen proje değişik-

liği şartlarının gerçekleştiği hallerde, işin yürütülmesiaşamasında idarenin gerekli görerek yapılmasını istedi-ği ve ihale dokümanında ve/veya teklif kapsamında fiya-tı verilmemiş yeni iş kalemlerinin ve/veya iş gruplarınınbedelleri ile 21.maddeye göre sözleşme kapsamındayaptırılacak ilave işlerin bedelleri, ikinci fıkrada belirtilenusuller çerçevesinde yüklenici ile birlikte tespit edilenyeni birim fiyatlar üzerinden yükleniciye ödenir.

(2) Yeni fiyatın tespitinde iş kalemi veya iş grubununniteliğine göre aşağıdaki sıralamaya uyularak oluşturu-lan analizlerden biri kullanılır:

a) Yüklenicinin birim fiyatlarının/teklifinin tespitindekullanarak teklifi ekinde idareye sunduğu ve yeni iş kale-mi/grubu ile benzerlik gösteren iş kalemlerine/gruplarınaait analizlerle kıyaslanarak bulunacak analizler.

b) İdarede veya diğer idarelerde mevcut olan ve yeniiş kalemine/grubuna benzerlik gösteren analizlerlekıyaslanarak bulunacak analizler.

c) İhaleyi yapan idarenin daha önce gerçekleştirdiğive ihale konusu işe benzer nitelikteki yapım işlerinin söz-leşmelerinde ortaya çıkan iş kalemleri/gruplarına aitmaliyet analizleriyle kıyaslanarak bulunacak analizler.

ç) Yeni iş kaleminin/grubunun yapılması sırasındatutulacak puantajla tespit edilecek malzeme miktarları,

Yeni Birim Fiyat AnalizlerindekiÖncelik Sıralaması

——————————————————————————————————————————————Atilla İNAN Mustafa BAŞYİĞİTE. Sayıştay Uzman Denetçisi İnşaat MühendisiBaşkent Üniversitesi, İhale Hukuku Öğr. Gör.——————————————————————————————————————————————


işçi ve makinelerin çalışma saatleri ile diğer tüm girdileresas alınarak oluşturulacak analizler.” denilmek suretiy-le, analiz kaynaklarının öncelik sırası belirlenmiştir.

Fiyat analizleri konusunda YİGŞ’nin 22.06.2005 tari-hinden önceki halinde yeni birim fiyat analizi kaynaklarıbakımından herhangi bir öncelik ve üstünlük sırasıyoktu. Halen yürürlükte olan yeni düzenlemede, analizkaynaklarının öncelik ve üstünlük kuralı gözetilirken yenifiyatı yapılacak iş kaleminin yapım şartları ve tekniközelliklerinin ön plana çıkarılması gerekmekte, yapıla-cak işin ilgili analizi tam olarak karşılayıp karşılamadığıhususuna özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir. Eğerdüzenlenen analiz, yapılacak iş kalemini tam olarak kar-şılamıyorsa bir alt sıradaki analiz kaynağına gidilmesigerekecektir.

YİGŞ’nin 22/2 maddesinde “Yeni fiyatın tespitinde işkalemi veya iş grubunun niteliğine göre aşağıdaki sıra-lamaya uyularak oluşturulan analizlerden biri kullanılır”denildiğinden, maddede yapılan analiz kaynağı sırala-masına uyulması gerekecektir. Alt sıradaki bir analizkaynağı öncelikle tercih edilmeyecek, en üst sıradakiduruma göre bir fiyat analizi yapılamıyorsa ikinci sırada-ki ve daha sonra diğerleri sırasıyla tercih edilecektir.

Örneğin, kamu idarelerinde bulunan bir analiz varkenbunun yerine daha alt sıradaki bir analizin kullanılabil-mesi için bunun bilimsel ve teknik açıdan yapılacak işitam olarak karşılamadığının (kullanılacak malzemeninteknik özellikleri, TSE standartlarına uyumluluk, birimimalatta sarf edilecek miktar, yardımcı malzemeler,amortisman giderleri, zayiat oranları, işçilik çeşitleri vesaatleri vb) ortaya konulması gerekecektir.

1-1- Yüklenicinin Teklif ekinde Sunduğu AnalizlerYİGŞ’nin 22/2-a maddesindeki “Yüklenicinin birim

fiyatlarının/teklifinin tespitinde kullanarak teklifi ekindeidareye sunduğu ve yeni iş kalemi/grubu ile benzerlikgösteren iş kalemlerine/gruplarına ait analizlerle kıyasla-narak bulunacak analizler.” ifadesi gereğince, yeni birimfiyat tespitinde varsa yüklenicinin idareye teklif ekindesunduğu analizlere öncelik verilmesi gerekecektir.

Bu yöntem kıyas esasına dayanmakta olup, isteklininrekabetçi ortamda ihaleyi kazanmasına sebep olan ana-lizlerinin daha gerçekçi ve uygulanabilir olduğu kabulü-ne dayanmaktadır. İdare, bu analizleri ihale esnasındainceleyip uygun görerek ihaleyi verdiğinden, uygulamaesnasında tekrar incelenmesine gerek kalmayacaktır.

Esasen bu hüküm, 04.03.2009 tarihli 1.MükerrerResmi Gazetede yayımlanan Yapım İşleri İhaleleriUygulama Yönetmeliğinin 30/ç maddesinde,

ç) Yaklaşık maliyeti, Kanunun 13.maddesinin birincifıkrasının (b) bendinin (2) numaralı alt bendinde yapım

işleri için öngörülen üst limit tutarına eşit ve üzerindeolan ihalelerde, idare tarafından isteklilerden aşırı düşüktekliflerin değerlendirilmesi ile sözleşmenin uygulanmasıaşamasında kullanılmak üzere teklifleri ekinde

1) Anahtar teslimi götürü bedel işlerde, teklif bedelinioluşturan iş kalemleri ve/veya iş gruplarına ait miktarlarve bunlara ait birim fiyatlar ile bu fiyatlara ilişkin idarenintanımladığı yapım şartlarına göre ihale dokümanı kap-samında verilen analiz formatına uygun analizler ve tek-lif bedelini gösteren hesap cetveli,

2) Teklif birim fiyatlı işlerde; teklif edilen fiyatlara ilişkinolarak idarenin tanımladığı her bir iş kaleminin yapımşartlarına göre ihale dokümanı kapsamında verilen ana-liz formatına uygun analizler,istenir. Teklifin aşırı düşükbulunması halinde ise Kanunun 38.maddesi uyarıncayapılacak açıklamada, ayrıca bu analizlere dayanak teş-kil eden bütün bilgi ve belgeler (proforma faturalar, mal-zemeye ilişkin teklif alma yazıları, yardımcı analizler vebuna benzer) sunulur.” şeklinde düzenlenmişken,

26.06.2010 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan“4/3/2009 tarihli ve 27159 (Mükerrer) sayılı ResmîGazete’de yayımlanan Yapım İşleri İhaleleri UygulamaYönetmeliğinin 30.maddesinin birinci fıkrasının (ç) ve (d)bentleri yürürlükten kaldırılmıştır.” şeklindeki Yönetmelikdeğişikliğiyle iptal edilmiştir.

Görüleceği üzere, Yapım İşleri İhaleleri UygulamaYönetmeliğinin 30/ç maddesinin değişikliğinden öncekihalinde isteklinin teklifiyle birlikte her iş kalemi için yeter-lik kriteri olarak fiyat analizi verme zorunluluğu vardı vebu analizleri vermeyen istekliler ihaleden elenmekteydi.Bu hüküm Danıştay kararı sonrasında Yönetmelik deği-şikliğiyle kaldırılarak ihale esnasında isteklilerden teklifekinde analiz istenmesi uygulamasından vazgeçilmiştir.

Kanaatimizce YİGŞ’nin 22/2-a maddesindeki fiyatanalizi konusundaki bu hüküm Yapım İşleri İhaleleriUygulama Yönetmeliğinin değişikliğinden önceki haligereğince ilk sıraya konulmuştur. Ancak, isteklilerin26.06.2010 tarihinden sonraki ihalelerde idareye teklifle-ri ekinde analiz sunma zorunluluğu olmadığından, esa-sen YİGŞ’nin 22/2-a maddesinin uygulama alanı da kal-mamıştır.

Diğer taraftan, Yapım İşleri İhaleleri UygulamaYönetmeliğinin “Sınır değer ve aşırı düşük teklifler” baş-lıklı 60.maddesindeki;

“(1) Değişik: RG-7/6/2014-29023) İhale komisyonuverilen teklifleri değerlendirdikten sonra Kurum tarafın-dan belirlenen yönteme göre sınır değeri hesaplar.

(2) İhale ilanında ve dokümanında teklifi sınır değerinaltında olan isteklilerden açıklama isteneceğinin belirtil-mesi halinde, sınır değerin altında olan teklifler ihalekomisyonunca aşırı düşük teklif olarak tespit edilir. Bu


teklif sahiplerinden Kurum tarafından belirlenen kriterle-re göre teklifte önemli olduğu tespit edilen bileşenler ileilgili ayrıntılar yazılı olarak istenir. İhale komisyonu;

a) Yapım yönteminin ekonomik olması, b) Seçilen teknik çözümler ve teklif sahibinin işin yeri-

ne getirilmesinde kullanacağı avantajlı koşullar,c) Teklif edilen işin özgünlüğü,gibi hususlarda yapılan yazılı açıklamaları dikkate

alarak aşırı düşük teklifleri değerlendirir. Bu değerlendir-me sonucunda, açıklamaları yeterli görülmeyen veyayazılı açıklamada bulunmayan isteklilerin teklifleri red-dedilir. İhale komisyonunca reddedilmeyen tekliflergeçerli teklif olarak belirlenir.

(3) İhale ilanında ve dokümanında ihalenin, Kanunun38.maddesinde öngörülen açıklama istenmeksizinsonuçlandırılacağının belirtilmesi halinde; ihale, ekono-mik açıdan en avantajlı teklif üzerinde bırakılır.

(4) Yaklaşık maliyeti Kanunun 8.maddesinde öngörü-len eşik değerin yarısına kadar olan ihalelerde, ihale ila-nında ve dokümanında sınır değerin altında olan teklif-lerin reddedileceğinin belirtilmesi halinde, sınır değerinaltında olduğu tespit edilen isteklilerin teklifleri açıklamaistenmeksizin reddedilir.” şeklindeki hükümler gereğin-ce istekliden aşırı düşük sorgulaması istenebilmektedir.

İsteklinin bu çerçevede idareye sunduğu fiyat analiz-lerinin uygulama esnasında ortaya çıkan yeni birim fiyatanalizlerinde kullanılıp kullanılamayacağı tartışılabilir.Zira bu analizler ihalenin başındaki teklif ekinde sunulananaliz hüviyetinde olmayıp, çoğu zaman isteklilerin iha-leyi kazanabilmek ve idareyi ikna edebilmek için çeşitliamaçlarla sonradan sunduğu ek belge niteliğindedir.Aşırı düşük sorgulamasına ilişkin düşük fiyat veren teda-rikçi ile bu teklife göre hareket eden mali müşaviri kont-rol eden bir mekanizma yoktur. Piyasada sırf bu işle(aşırı düşük sorgulaması) profesyonel olarak iştigaleden firmaların bulunduğu da bilinmektedir.

Diğer taraftan, aşırı düşük teklif sorgulaması sürecin-de idareye verilen analizlerin teklif ekinde, teklifle birlikteveya teklif kapsamında verildiği söylenemez. Zira, 4734sayılı Kanunun tanımlar başlıklı 4.maddesine göre“Teklif: Bu Kanuna göre yapılacak ihalelerde isteklininidareye sunduğu fiyat teklifi ile değerlendirmeye esasbelge ve/veya bilgiler” şeklinde tanımlandığından, istek-lilerin ihaledeki teklifleri açıklandıktan sonraki değerlen-dirme aşamasında ve sadece aşırı düşük teklif sahiple-rince sunulan analizlerin teklif eki olduğunu söyleyebil-mek zordur. Ayrıca, aşırı düşük sorgulamasında isteni-len analizler YİİUY’nin 60.maddesindeki tanımıyla“açıklama” olarak nitelendirilmiş olup, “teklif eki” niteli-ğinde olmadığı savunulabilir.

Bu açıklamalar çerçevesinde, mevzuatta yer alması

sebebiyle aşırı düşük sorgulamasında ortaya çıkan tek-lif analizlerin uygulama esnasındaki yeni birim fiyat ana-lizi oluşturulmasında dikkate alınmasına ilişkin bir zorun-luluğun olmadığı düşünülebilir. Ancak, YİGŞ’nin 22.mad-desindeki “......yüklenici ile birlikte...” ibaresi gereğincekamu yararı da gözetilerek idareyle yüklenicinin karşılık-lı olarak anlaşması halinde buna engel bir durumun daolmayacağı kanaatindeyiz.

1-2- İdarede veya Diğer İdarelerde Mevcut Olan ve Yeni İş Kalemine/Grubuna Benzerlik Gösteren Analizlerle Kıyaslanarak Bulunacak Analizler:Yapım İşleri Genel Şartnamesinin 22/2-b maddesinde

yer alan “idare” sözcüğünden sözleşmenin tarafı olankamu kuruluşunu, “diğer idareler” sözcüğünden ise birimfiyat yapma yetkisi olan Çevre ve Şehircilik Bakanlığı,MSB, TCK, DSİ, TEDAŞ, DLH, İller Bankası, KöyHizmetleri Genel Müdürlüğü gibi kamu idarelerinin anla-şılması gerekir.

Birim fiyat yapma yetkisine sahip kurumların aynı iştürlerine ilişkin farklı analizleri olabilir. Bu durumdaemsal alınacak analizin, yapılması istenilen imalatı tamolarak karşılayıp karşılamadığı hususuyla birlikte analizihazırlayan kurumun ihtisas alanına bakılması gerekir.Örneğin alt yapı işlerinde İller Bankası analizlerinin, yolişlerinde Karayolları Genel Müdürlüğü analizlerinin, binaişlerinde Çevre ve Şehircilik Bakanlığına ait analizlerinkullanılması daha gerçekçi olacaktır.

13.12.1983 tarihli 180 sayılı Bayındırlık ve İskanBakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında KanunHükmündeki Kararnamenin “Kamu Kurum veKuruluşlarının Yükümlülüğü” başlıklı 32.maddesindeki“(Değişik madde: 08/06/1984 - 209 KHK - 15 md.) Kamukurum ve kuruluşları; katma bütçeli daireler, il özel ida-releri, belediyeler; 2.maddenin (n) bendinde belirtilentüzük, yönetmelik, tip sözleşme, şartname, rayiç, fiyatanalizleri ve birim fiyatlarına uymak ve uygulamaklayükümlüdürler.” hükmü gereğince, mülga Bayındırlık veİskan Bakanlığınca her yıl yayımlanan birim fiyat, rayiçve bunlara ait fiyat analizlerinin, birim fiyat yapma yetki-si olmayan idareler bakımından ilk sırada bağlayıcılığıvardı. Ancak, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı 04.07.2011tarihli 644 sayılı Kanun Hükmündeki Kararname ile yeni-den yapılandırılarak Çevre ve Şehircilik Bakanlığı isminialmıştır. 644 sayılı KHK’nin “Kamu kurum ve kuruluşları-nın yükümlülüğü” başlıklı 32.maddesinde; “(1) Merkeziyönetim kapsamındaki kamu idareleri, sosyal güvenlikkurumları ve mahalli idareler, ilgili kanunlarında aksinebir hüküm bulunmadığı takdirde 4734 sayılı Kamu İhaleKanunu ve 4735 sayılı Kamu İhale SözleşmeleriKanununa göre ihale ettikleri işler hariç bu Kanun


Hükmünde Kararname uyarınca çıkarılan yönetmelik, tipsözleşme, şartname, rayiç, birim fiyat, birim fiyatlara aitanaliz ve tariflerine uymak ve bunları uygulamaklayükümlüdür.” denildiğinden, 4734 ve 4735 sayılı kanun-lara göre yürütülen yapım işlerinde Çevre ve ŞehircilikBakanlığınca hazırlanan birim fiyat, rayiç ve fiyat analiz-lerine ilk sırada ve öncelikle uymak ve uygulamakla ilgi-li yükümlülük kaldırılmıştır.

Burada hatırlatılması gereken bir başka konu da, MilliSavunma Bakanlığının kendi özel ihtiyaçları için hazırla-dığı birim fiyat ve fiyat analizleri resmi olarak ilan edil-mediğinden, diğer idarelerin bu fiyat ve analizleri kullan-ma zorunluluğunun olmadığı kanaatindeyiz. Ancak, buanalizlerden kaynak çeşitliliği bakımından istifade edil-mesi de faydalı olabilir.

YİGŞ’nin konuya ilişkin hükmündeki “İdarede veyadiğer idarelerde mevcut olan ve yeni iş kalemine/grubu-na benzerlik gösteren analizlerle kıyaslanarak buluna-cak analizler” ifadesinin bu konudaki ihtiyacı tam olarakkarşılamadığı kanaatindeyiz. Zira, burada sadece “ben-zerlik” ve “kıyas” sözcükleri kullanılmıştır. Halbuki, idare-de veya diğer idarelerde mevcut olan analizlerin yahutkamu kurum ve kuruluşlarınca yayımlanan birim fiyatanalizlerinin yapılacak işi bire bir tam olarak karşılamasıhalinde, kıyas yöntemine gerek olmadan doğrudan kul-lanılması mümkündür.

Az yukarıda bahsedildiği üzere, aynı iş türlerine ilişkinolarak farklı kamu kuruluşları tarafından hazırlanmış bir-den fazla analiz varsa ve bu analizler birbirinden farklıy-sa, fiyat analizinin yapılacak işi tam olarak karşılayıpkarşılamadığı hususuyla birlikte analizi düzenleyenkamu kurumunun ihtisas ve iştigal alanına göre tercihtebulunulması gerekecektir.

Esasen bu düzenleme, idarelerin sadece Çevre veŞehircilik Bakanlığınca yayımlanan birim fiyat ve analiz-lerinin değil, aynı konudaki diğer kamu kurumlarıncayayımlanan birim fiyat ve analizlere de vakıf olmalarınıgerekli hale getirmiştir.

Sayıştay Temyiz Kurulu Kararı:Yılı: 1998, İlâm No: 1457, Dosya No: 26171,Tutanak No: 26219, Karar Tarihi: 31.03.2003Özeti: Kaldırım düzenleme işinde, beton yol sökül-

mesi bedelinin İller Bankasının 18.1732 poz nolu (Betonyol kırılması) birim fiyatı üzerinden ödenmesi gerekir-ken, Bayındırlık ve İskan Bakanlığının 18.185 poz nolu(Patlayıcı madde kullanmadan demirli ve demirsiz betoninşaatın yıkılması) birim fiyatı üzerinden ödenmesi mev-zuata aykırıdır.

“3- Aynı ilâmın 3.maddesi ile Taşeron......yüklenimin-de bulunan........Emanet İnşaatı işinde beton yol sökül-

mesi bedelinin B.İ.G.Ş.nin 20.maddesi gereği İllerBankası Genel Fiyat Analizlerinde yer alan 18.1695 poznolu birim fiyat üzerinden ödenmesi gerekirkenBayındırlık ve İskan Bakanlığı Birim Fiyat Analizlerindeyer alan 18.185 poz nolu “Patlayıcı Madde KullanmadanDemirli ve Demirsiz Beton İnşaatın Yıkılması” birim fiya-tı üzerinden ödenmesi sonucu 693.459.000.-liranın taz-minine hükmolunmuştur.

Dilekçi dilekçesinde, İller Bankası Genel MüdürlüğüGenel Fiyat Analizinde yer alan 18.1695 poz nolu betonsökülmesi birim fiyatının tarifinde “Bu poz kalınlığı 10cm’ye kadar (10 cm dahil) olan beton yolun her cins aletile sökülmesi ibaresinin yeraldığını, halbuki ödenen ikiadet hakedişte ekli metrajlarında görüleceği üzere betonkalınlığının 15-20 cm olduğunu, bu nedenle 18.185 poznolu patlayıcı Madde Kullanmadan Demirli ve DemirsizBeton İnşaatın Yıkılması” pozunun birim fiyatı ile öde-mede bulunulmasının bir fazla ödemeye neden olmadı-ğını, Kurumlarının 180 sayılı KHK’nin 209 maddesi iledeğişik 32.maddesi kapsamına girdiğini bu nedenleBayındırlık ve İskan Bakanlığının yayınladığı birim fiyat-lar ile ihale yapıldığını, yapılan imalatın burada yeralan18.185 poz nolu patlayıcı madde kullanmadan demirli vedemirsiz beton inşaatın yıkım işi olduğunu, ayrıca yapı-lan işe ait sözleşmede, sözleşme tabii ekleri arasında,1998 yılı Birim Fiyat Tarifleri ve Eki Birim Fiyat Listeleriile Bayındırlık İşleri Genel Şartnamesinin yeraldığınıbelirterek konunun Temyiz Kurulu tarafından karara bağ-lanmasını talep etmektedir.

Hakediş ödemesine esas alınan 18.185 Poz No.luPatlayıcı Madde Kullanmadan Demirli ve DemirsizBeton İnşaatın Yıkılması analizinin tarifinde “Patlayıcımadde kullanmadan, demirli ve demirsiz beton inşaatınyıkılması, inşaat yerindeki yükleme, yatay ve düşey taşı-ma, boşaltma, her türlü işçilik, araç ve gereç giderleri,müteahhit kârı ve genel giderler dahil, 1 m3 demirli vedemirsiz beton inşaatın yıkılması fiyatı:

ÖLÇÜ: Yıkılan yerin kayıtlarına göre hacmi hesapla-nır. denilmektedir.

Söz konusu işle ilgili hakediş raporuna ekli metraj veataşman sayfaları incelendiğinde; Bayındırlık ve İskanBakanlığı Birim Fiyat Analizlerinde yeralan 18.185 poznolu “Patlayıcı Madde Kullanmadan Demirli ve DemirsizBeton İnşaatın Yıkılması” birim fiyatı ile 15-20 cm kalın-lığındaki beton yol kırılması ve rogar kırılmasına ilişkinişlerin bedellerinin ödendiği anlaşılmaktadır.

18.185 no.lu pozun tarifinden de anlaşılacağı üzere,bu pozda inşaat işlerinde beton kırılması düzenlendiğin-den söz konusu işte rogar kırılması da bu kapsamdadeğerlendirilip, bedelinin bu pozun birim fiyatı üzerindenödenmesinde mevzuata aykırı bir husus bulunmamakta-



dır. Ancak 15-20 cm kalınlığındaki beton yol kırılmasınailişkin işlerin bedellerinin ödenmesinde 18.1695 no.luİller Bankası pozunun kullanılması bu pozun tarifi gere-ği mümkün değildir. Zira bu pozun tarifinde “Kalınlığı 10cm’ye kadar (10 cm dahil) olan beton yolun her cins aletile sökülmesi, yol kenarına istifi inşaat yerindeki yatay,düşey taşıma, boşaltma ve her türlü işçilik, alet, edavatgiderleri ile yüklenici kârı ve genel giderleri dahil, betonyol sökülmesinin 1m3 fiyatı:……..”denilmektedir. Bunedenle 15-20 cm kalınlığındaki beton yol kırılması içinyapılan ödemelerde İller Bankasının 18.1695 nolu pozuyerine 18.1732 nolu Beton Yol Kırılması pozunun esasalınması gerekmektedir.

Açıklanan nedenlerle ilâmın 3.maddesi........liraya iliş-kin olarak verilen tazmin hükmünün, yeniden hükümtesisini teminen bozularak dosyanın ilgili daireye TEV-DİİNE, (........nun ilâmda tazmin kararına esas alınanİller Bankasının 18.1695 nolu pozunun yapılan işeuygun olmaması,18.185 pozunun keşifte yer alması,yüklenicinin bu keşfe göre ihaleye katılıp ve ihale tenzi-latı yapması nedeni ile beton yol kırılmasına ilişkin öde-melerde İller Bankası Genel Fiyat Analizlerinde yer alan18.1695 poz nolu birim fiyatı yerine Bayındırlık ve İskanBakanlığı Birim Fiyat Analizlerinde yer alan 18.185 poznolu “Patlayıcı Madde Kullanmadan Demirli ve DemirsizBeton İnşaatın Yıkılması” birim fiyatının esas alınmasın-da mevzuata aykırı bir husus bulunmamaktadır Bunedenle tazmin hükmünün kaldırılması gerekir şeklinde-ki ayrışık görüşlerine karşı) oy çokluğu ile,.....31.03.2003 tarihinde karar verildi.”

Sayıştay Temyiz Kurulu Kararı:Yılı: 2007, İlâm No: 844, Dosya No: 32829Tutanak No: 34677, Karar Tarihi: 27.03.2012Özeti: Yeni birim fiyat analizlerinde, emsal alınan

Bayındırlık ve İskan Bakanlığı analizlerinin bilimsel veteknik gerekçesi olmaksızın değiştirilmemesi gerekir.

“Kabul edilebilir bilimsel ve teknik bir gerekçeyedayanmadıkça, yeni birim fiyat yapımında, emsal alınanKamu Birim Fiyat Analizindeki işçilik ve malzeme miktar-larının artırılması mümkün değildir.

YFZ.24 poz nolu “PVC kaplı galvanizli tel çit yapılma-sı” yeni fiyat analizinin yapım şartı “Projesine göre dahaönceden hazırlanmış boru karkas üzerine pvc kaplı gal-vanizli kafes teli, gergi telleri ile gerdirilerek sarılması,…” şeklinde tarif edilmiştir. Yeni birim fiyat yapılırkenKarayolları Genel Müdürlüğünün 51.106/B poz nolu“Galvanizli Kafes Telden Çit Yapılması” analizindeki04.278 galvanizli tel, 04.278/1 galvanizli kafes tel pozla-rının miktarları ve işçilikler artırılarak alınmıştır. Ancaktelin pvc kaplanmış olması tel çitin yapılması için daha

fazla miktarda tel ve işçilik kullanılmasını gerektirme-mektedir. Dilekçede de pvc kaplı telin pvc kaplı olmayantele göre miktar ve işçiliklerinin neden artması gerektiği-ne dair açıklama yapılmamıştır.

YFZ.24 poz nolu “PVC kaplı galvanizli tel çit yapılma-sı” imalatı ile 51.106/B poz nolu “Galvanizli Kafes TeldenÇit Yapılması” imalatı arasındaki tek fark telin pvc kaplıolmasıdır ve ilamda pvc kaplama bedelinin ödenebilece-ği kabul edilmiştir.

Bu itibarla dilekçi iddialarının reddiyle 844 sayılı ilamın20.maddesiyle verilen tazmin hükmünün TASDİKİNE,

Karar verildiği 27.03.2012 tarih ve 34677 sayılıtutanakta yazılı olmakla işbu ilam tanzim kılındı.”

Sayıştay Temyiz Kurulu Kararı:Yılı: 2007, İlâm No: 844, Dosya No: 32822Tutanak No: 34678, Karar Tarihi: 27.03.2012Özeti: Yeni birim fiyat analizlerinde, emsal alınan

Bayındırlık ve İskan Bakanlığı analizlerinin bilimsel veteknik gerekçesi olmaksızın değiştirilmemesi gerekir.

“Yeni birim fiyat yapılan 16.080/A “Andezit bordürdöşenmesi (15/10/50 cm)” ve 16.080/AA “Andezit bordürdöşenmesi (10/25/70 cm)” pozlarının analizlerinde zayi-at öngörülmüştür. Kamu idarelerince hazırlanan birimfiyatlarda imalat esnasında zayiat olabilecek iş kalemle-rinin analizlerinde zayiat oranı ayrıca dikkate alınmakta-dır. Bayındırlık Bakanlığı birim fiyatlarındaki 26.221“Andezit Bordür Temini ve Yerine Döşenmesi(10x15x50cm)” pozunun analizinde 1 m de kullanılacakbordür adedi 2 (100 cm/50 cm)’dir. Dolayısıyla zayiatöngörülmemiştir. Aynı şekilde 26.222 “Andezit BordürTemini Ve Yerine Döşenmesi (10x20x70 cm)” pozununanalizinde 1 m de kullanılacak bordür adedi 1,43 (100cm/70 cm) olarak belirlenmiş, zayiat öngörülmemiştir.

Bu itibarla bordür döşenmesi imalatı için yapılan yenibirim fiyatlarda zayiat öngörülmesi mümkün olmadığın-dan 844 sayılı ilamın 21.maddesiyle verilen tazmin hük-münün TASDİKİNE,

Karar verildiği 27.03.2012 tarih ve 34678 sayılıtutanakta yazılı olmakla işbu ilam tanzim kılındı”

1-3- İhaleyi Yapan İdarenin Daha Önce Gerçekleştirdiği ve İhale Konusu İşe Benzer Nitelikteki Yapım İşlerinin Sözleşmelerinde Ortaya Çıkan İş Kalemleri/Gruplarına Ait Maliyet Analizleriyle Kıyaslanarak Bulunacak Analizler:Yapım İşleri Genel Şartnamesinin 22/2-c maddesine

göre bu analiz kaynağı 3.sırada yer almaktadır. Yapımİşleri İhaleleri Uygulama Yönetmeliğindeki 26.06.2010tarihindeki değişiklikler sebebiyle Yönetmeliğin 30/çmaddesinin iptal edildiği ve ihale esnasında isteklilerden


teklif ekinde analiz istenmesi uygulamasından vazgeçil-diği ifade edilmişti.

İdarelerin bu gibi durumlar için, daha önceki benzersözleşmelerin uygulanması esnasında ortaya çıkananalizleri de kullanabilmeleri mümkün olmakla birlikte,idarenin elinde daha önce gerçekleştirdiği ihaleler bakı-mından teklif ekinde sunulan analiz olmayacağından,analiz düzenlemelerinde bu kaynakların kullanılmasındazorluklar yaşanacağı tabiidir. İdarenin dokümanlarınınaksine, yüklenici durumu belgelendirdiğinde, yüklenici-nin sunduğu belge esas alınmalıdır.

Bu arada, idarelerin bu konuda ciddi bir arşiv oluştur-madıklarının uygulamada dikkati çektiğini vurgulamakgerekir..

Bazı idare uygulamalarında sıkça rastlandığı üzere,yaklaşık maliyet hazırlarken kullanılan analizlerin idaretarafından onaysız olması halinde bunların geçerliğin-den söz edilemez. Zira, analizlerin geçerliği ancak onayşartına bağlıdır. Bazı idarelerce yaklaşık maliyet hazırla-nırken inşaat, mimari, mekanik tesisat, elektrik tesisatı,alt yapı, peyzaj işleri gibi genel anlamdaki meslek disip-linlerine ait yaklaşık maliyet icmalleri ile bunların geneltoplamlarını imzalamakla yetindikleri, bunların detayları-nı gösteren birim fiyat analizlerini onaylamadıkları görü-lebilmektedir. Bu durumda yaklaşık maliyetin icmal say-fasının onaylanmasıyla fiyat analizlerinin de onaylanmışolduğunu varsaymak tartışma konusu olabilir. Bununlabirlikte genel anlamdaki bir onayın, detayların onayını dakapsadığı düşünülebilirse de, bu durum bir kuralla veyaiçtihatla açıklık kazanmamıştır.

Belirtilen nedenlerle, idarelerin yaklaşık maliyet hazır-larken kullandıkları onaylanmış fiyat analizlerinin uygu-lama esnasında başka bir işin yeni fiyat tespitinde dekullanabilecekleri göz önüne alınarak, bu analizlerionaylayarak ihale işlem dosyasında muhafaza etmeleriuygulama esnasında büyük kolaylık sağlayacaktır.

1-4- Yeni İş Kaleminin/Grubunun Yapılması Sırasında Tutulacak Puantajla Tespit Edilecek Malzeme Miktarları, İşçi ve Makinelerin Çalışma Saatleri İle Diğer Tüm Girdiler Esas Alınarak Oluşturulacak Analizler:Yapım İşleri Genel Şartnamesinin 22/2-ç maddesine

göre bu analiz kaynağı 4.sırada yer almaktadır.Bu yöntem idareler tarafından sıkça başvurulan bir

yöntem olmayıp, zorunlu hallerde başvurulacak bir yön-temdir. Yapı denetim elemanıyla yüklenicinin birlikteyapacağı bir çalışmayla imalata giren bütün malzemeçeşitleri, malzemelerin miktarı, malzemenin zayiatı, işci,usta, usta yardımcıları ve çırakların çalışma saatleri,makine ve ekipmanların çalışma saatleri, amortisman

bedelleri, hava şartları, kullanılan enerji, sarf malzeme-leri gibi fiyat analizinin oluşturulmasında birçok paramet-resi olan girdilerin sağlıklı bir şekilde puantajla tespitedilmesi esasına dayanır.

Sayıştay Temyiz Kurulu KararıTarih: 23.06.1998, Tutanak No: 24192YİGŞ’ nin 20.maddesinde belirtilen yol izlenmek sure-

tiyle tespit edilen yeni birim fiyat ile bu fiyatların elde edil-mesinde kullanılan veya puantaj suretiyle elde edilenişçilik ve malzeme değerlerinin, mükerrerlik ve teknikbilirkişi hariç, yüksek olduğunu ileri sürerek analizini vebirim fiyatını değiştirmek ve tazmin hükmüne dayanakyapmak mümkün değildir.

Sayıştay Temyiz Kurulu Kararı:Yılı: 1994, İlâm No: 2143, Dosya No: 24604Tutanak No: 25030, Karar Tarihi: 30.01.2001Özeti: Aksi teknik yönden kanıtlanmadığı sürece, tes-

pit edilen yeni birim fiat ile bu fiatların elde edilmesindekullanılan veya puantaj suretiyle elde edilen işçilik vemalzeme değerlerine itibar edilmesi gerekir.

“2143 sayılı ilâmın 3.maddesiyle, aynı inşaat işinde,YFZ/02 özel poz no.lu izolasyon imalat iş kalemi anali-zinde, yardımcı analiz olan 19.043 poz no.lu resmi anali-ze nazaran malzeme ve işçilik miktarlarının fazla olmasısebebiyle 473.307.580.-liraya tazmin hükmolunmuştur.

Bu hükme karşı dilekçi, idarece tanzim olunanYFZ.02 pozunun tespitinde Bayındırlık Bakanlığına ait19.043 pozunun analizinden faydalanılarak işçilik tespittutanağı ve kullanılan malzemenin fatura fiatının esasalındığını, kendi pozları ile Bayındırlık pozunda yer alanimalatların farklı olduğunu, imalatın yapımında kendianalizlerinde belirtilen malzeme ve işçiliklerin kullanılmışolması sebebiyle herhangi bir fazla ödeme yapılmadığı-nı ileri sürmektedir.

İlâmdan, işin özel bir imalat olduğu, Bayındırlık ana-lizlerinin bu işin yapımı için yeterli olmadığı, yeni analiz-lerin gerekli olduğunun idarece kabul edilerek uygulan-dığı, Sayıştay denetim ve yargısının da bu hususlarıkabul ettiği anlaşılmaktadır. Tartışma konusu olan, yenianalizde yer alan işçilik miktarında idarece tutanakla tes-pit edilen işçilik saat sayısının mı yoksa Bayındırlık ana-lizlerinde belirtilen işçilik saat sayısının mı kullanılmasıgerektiği hususudur.

İlk olarak birbirinden farklı imalatların aynı miktar işçi-lik ile yapılması, ikinci olarak B.İ.G.Ş.nin 20.maddesindebelirtilen yol izlenmek suretiyle tespit edilen yeni birimfiat ile bu fiatların elde edilmesinde kullanılan veyapuantaj suretiyle elde edilen işçilik ve malzeme değerle-rinin, mükerrerlik ve teknik bilirkişi tespiti hariç, yüksek


olduğunu ileri sürerek analizini ve birim fiatını değiştir-mek ve tazmin hükmüne dayanak yapmak mümkündeğildir.

Yukarıda belirtilen sebeplerle, dilekçi iddialarınınkabulü ile 2143 sayılı ilamın 3.maddesiyle.....liraya ilişkinolarak verilen tazmin hükmünün KALDIRILMASINA (...Başkanı....nın ilâmda belirtilen sebep ve gerekçeler doğ-rultusunda hükmün tasdikinin gerektiği hakkındaki ayrı-şık oyuna karşı) oyçokluğu ile...”

Sayıştay Temyiz Kurulu Kararı:Yılı: 1994, İlâm No: 2003, Dosya No: 24410,Tutanak No: 25104, Karar Tarihi: 20.03.2001Özeti: Aksi teknik yönden kanıtlanmadığı sürece, tes-

pit edilen yeni birim fiat ile bu fiatların elde edilmesindekullanılan veya puantaj suretiyle elde edilen işçilik vemalzeme değerlerine itibar edilmesi gerekir.

“2003 sayılı ilâmın 27/A maddesiyle 1993 yılından1994 yılına devreden ihzarat malzemeleri için ihzaratkesintisi yapılmaması; 27/B maddesiyle bazı imalatlarbünyesine giren bitüm bedellerinin Orta AnadoluRafineri rayiç fiatı yerine işbaşı rayiç fiatından ödenme-si; 27/C maddesiyle, 17.143 poz no.lu analizden fayda-lanılarak tanzim edilen 8x8x8 cm boyutlarındaki granitküp taş ile harçlı tretuvar kaplaması yapılması işindebirim imalâtta 04.034/1 poz no.lu küçük parke taşından102 adet kullanılması gerektiği halde 145 adet kullanıl-mış gibi birim fiat tesbit edilmesi, 27/D maddesiyle, İlkkeşfe tahminen konulan Beton Bordür Yapımı ve YerineDöşenmesi imalâtına ait birim fiatın TCK’ya ait 3362 pozno.lu “Beton Yaya Kaldırım Bordürü” imalâtına ilişkinanalizden yararlanılarak tesbit edildiği, ancak uygulamasırasında bu analizde belirtilen 21.001 poz no.lu ahşapseri kalıp yerine 21.035/1 poz no.lu “saç ile dişli (nervür-lü) çıplak beton ve betonarme döşeme kalıbı” kullanıldı-ğı varsayımından hareketle birim fiat tespit edilmesisebepleriyle tazmin hükmolunmuştur.

İlâmın 27/A ve B maddeleriyle verilen tazmin hüküm-lerine ilişkin olarak dilekçi tarafından tahsilat bildirilmek-te ise de, hüküm tarihinden önce yapılmış olan sözkonusu tahsilatlar temyiz konusu olmayıp yargılamanıniadesiyle ilgili bulunduğundan, gereğinin ifasını teminendosyanın ilgili daireye tevdii gerekmektedir.

İlâmın 27/C maddesiyle verilen hükme karşı dilekçi,17.043 poz no.lu imalâta ilişkin analizden işçilik miktarı-nın tesbiti amacıyla yararlanıldığını, derz aralarının 0.5cm olacak şekilde projelendirildiğini, birim imalâttaki taşmiktarının fiili tesbitlere dayandırıldığını, bu tesbit sonu-cunda 145 adet taş kullanıldığının belirlendiğini ve yenifiatın tesbitinde bu miktarın esas alındığını ileri sürerektazmin hükmünün kaldırılmasını talep etmektedir.

İlâmda, 8x8x8 cm. boyutlarında granit küp taş ileharçlı tretuvar kaplaması imalâtı için, imalâtta kum yeri-ne harç kullanılması sebebiyle, idarece yapılan yenianaliz esas olarak kabul görmüş, ancak idarece fiilenyapılan ölçümlerde tespit edilen 145 adet taş yerine17.143 poz no.lu analizde belirtilen 102 adedin esasalınması gerektiği hükme esas alınmıştır.

17.143 poz no.lu analiz ihtiyaca cevap vermediğindenyeni analiz yapılmıştır. Eğer yeni analizin gerekliliğikabul edilmiş ise, mükerrerlik ve teknik bilirkişi tesbitihariç, usulüne uygun olarak yapılan bu analize bağlı kal-mak gerekmekte, idarece fiili tesbit sonucunda elde edi-len miktarı, fahiş ve yanlış olmadığı sürece, kabul zorun-lu olmaktadır.

17.143 poz no.lu Bayındırlık Analizi, boyutları 8, 9 ve10 cm olan küptaşların her biri için ayrı ayrı değil ortala-ma (9 cm) alınmak suretiyle miktar tesbiti yapılmıştır.İdarece yapılan yeni analizde ise, fiilen kullanılan 8 cmlik küp taş ve 0.5 cm lik derz aralığı dikkate alındığında,1 m de kullanılan taş sayısı 12 adet, 1 m2 de kullanılantaş sayısı ise 144 adet olmaktadır. Bu durum idareceyapılan tesbiti ve dilekçi iddialarını doğrulamaktadır.

İlâmın 27/D maddesiyle verilen hükme karşı dilekçi,bordür taşlarının 8.000-10.000 titreşimli basınç altındave beton slambı 8 olacak şekilde prefabrik olarak yapıl-dığını, bu hususların temin edilebilmesi için saç kalıplarkullanıldığını, TCK’ya ait 3362 poz no.lu imalâtın iseişyerinde ve ahşap kalıpla yapılması sebebiyle istedikle-ri özellikleri elde edemeyeceklerini, bu sebeple ne bupozda ne de 21.001 no.lu pozda yer alan ahşap serikalıbı kullanamadıklarını, kullanmış oldukları özel saçkalıbın resmi makamlarca tesbit edilmiş bir birim fiatınınolmadığını, yapılan yeni analizde, özel fiat yerine, duru-ma en uygun 21.035/1 poz no.lu analizde belirtilen saçkalıbın fiatının esas alındığını ileri sürerek tazmin hük-münün kaldırılmasını talep etmektedir.

Yukarıda 27/C maddesine ilişkin görüşlerimizde deaçıklandığı üzere, gerekliliği kabul edilen ve usule uygunolarak yapılan yeni analize, mükerrerlik ve teknik bilirki-şi tesbiti ile fahiş miktar ve fiatlandırılmalar hariç, bağlıkalmak ve kabul zorunlu olmaktadır. İlâmda ise bu yoldahiçbir iddia ve hüküm yer almamaktadır. İlâmda ayrıca,sorumlular tarafından ileri sürülen, saç kalıbın ve imalâ-tın özel olduğu hususu da karşılanmamıştır.

Açıklanan sebeplerle, dilekçi tarafından ilâmın 27/Ave B maddesine ilişkin olarak bildirilen ve hüküm tarihin-den önce mahsuben yapılmış olan tahsilatlar temyizkonusu olmayıp yargılamanın iadesi ile ilgili bulundu-ğundan, bu hususta Kurulumuzca yapılacak işlem olma-dığına ve gereğinin ifasını teminen dosyanın ilgili daire-ye tevdiine, 27/C ve D maddeleri ile ilgili itirazlarının


kabulüne; sonuç olarak 2003 sayılı ilâmın 27. madde-siyle ..... liraya ilişkin olarak verilen tazmin hükmün-den........liralık kısmının düşülerek kalan........liranınsorumlular .................ın uhdesinde kalmak üzere hük-mün..........lira olarak DÜZELTİLMEK SURETİYLE TAS-DİKİNE (Üye.......ın esasa ilişkin gerekçelere aynenkatıldığı ancak sonuç hükmünün A ve B fıkraları için dai-resine tevdii, C ve D fıkraları için ref olması gerektiğişeklindeki ayrışık oyuna karşı) oyçokluğuyla,20.03.2001 tarihinde karar verildi.”

Sayıştay Temyiz Kurulu Kararı:Yılı: 2006, İlâm No: 1104, Dosya No: 33576Tutanak No: 35951, Karar Tarihi: 18.12.2012Özeti: 1-Aksi teknik yönden kanıtlanmadığı sürece,

tespit edilen yeni birim fiat ile bu fiatların elde edilmesin-de kullanılan veya puantaj suretiyle elde edilen işçilik vemalzeme değerlerine itibar edilmesi gerekir.

2-Bir işin geçici kabulünün veya kesin hesabınınyapılmamış olması, imalatın birim fiyatının hatalı alın-ması nedeniyle kamu zararına sebebiyet verilmesi husu-sunu ortadan kaldırmaz.

“Şartname’de yeni birim fiyat tespit edilirken önceliksırası ile hangi analizlerin kullanılacağı belirtildiktensonra bu analizlerde yine öncelik sırası ile hangi rayiçle-rin kullanılacağı tek tek sayılmıştır.

Şartname hükmünün yeni birim fiyatın tespitinde kul-lanılacak analizlere ilişkin öncelik sırası ile saymış oldu-ğu analizlerin incelenmesinde, bu analizlerin iki ayrıgrupta oldukları görülmektedir. Birinci grupta yer alananalizlerin, 1-Sözleşme ve eklerindeki (birim fiyat cetvel-lerindeki) birim fiyatların tespitinde kullanılan analizlerveya varsa o işe ait teklif analizler, 2-Sözleşme birimfiyatlarının tespitinde kullanılan analizlerle veya varsa oişe ait teklif analizlerle kıyaslanarak bulunacak analizler,3-Diğer İdarelere ait benzer analizler olduğu görülmek-tedir.

Bu grupta yer alan analizler yapılacak olan imalatakıyasla tespit edilen analizlerdir. Yani yapılacak olanimalata bire bir uyduğu veya yakın bir imalat olduğukıyasen tespit edilen analizler, ya aynen uygulanacakveya bir kısım girdileri değiştirilerek yeni analiz yapıla-caktır.

İkinci grupta ise Birim fiyatı tespit edilecek iş kalemle-ri için o işin yapılması sırasında tutulacak puantajla tes-pit edilecek malzeme miktarları ile işçi ve makinelerinçalışma saatleri esas alınarak oluşturulacak analizlerinyer almakta olduğu görülmektedir.

Yapılmış olan yeni birim fiyat analizleri Bayındırlıkİşleri Genel Şartnamesi’nin 20.maddesi çerçevesindeyüklenici ve idare arasında mutabakat içerisinde, oluştu-

rulmuş analizler olup, teknik bir bilirkişi tespitine dayalıolmadan bu analizlerde yer alan girdi miktarlarının fazlaolduğunu söylemek mümkün olmadığı gibi, benzer ana-liz olduğu hükmedilen analizlere kıyasla bu analizleringirdi miktarlarının benzer analizlerle aynı olması gerekti-ğini söylemekte mümkün görülmemektedir.

İlam hükmü yukarıda belirtildiği gibi her hangi bir tek-nik tespite dayalı olarak tesis edilmemiş olduğundanyerinde görülmemektedir.

Bu itibarla, 1104 sayılı İlam’ın 2.maddesi ile verilmişolan tazmin hükmünün KALDIRILMASINA,

3-) 1104 sayılı İlam’ın 3.maddesi ile...........İnşaatıİşine ilişkin...nolu Hakedişin hesaplanmasında 26.215poz nolu “3cm Andezit Duvar Kaplama Yapılması” ima-latının birim fiyatının hatalı alınması nedeniyle.....TL’yetazmin hükmü verilmiştir.

Dilekçi dilekçesinde özetle, söz konusu hatanın kesinhesapta düzeltileceğini; ancak, söz konusu yapım işininbugüne kadar geçici kabulü yapılmadığı gibi kesinhesabı da çıkarılmadığından ve her iki konunun da yar-gıya intikal etmiş olup, davanın ......Mahkemesinde.....Esas no ile devam ettiğini; buna göre 1104 sayılıSayıştay İlamının bozularak.....Mahkemesinde.....Esasno ile devam eden dava sonucunun beklenmesini talepetmiştir.

Söz konusu işin geçici kabulünün yapılmaması,İlam’a konu edilen 26.215 poz nolu “3 cm Andezit DuvarKaplama Yapılması” imalatının birim fiyatının hatalı alın-ması nedeniyle kamu zararına sebebiyet verilmesi husu-sunu ortadan kaldırmayacaktır. Zira, ilamın hüküm tarihiitibariyle ortada bir kamu zararı bulunmaktadır.

Bu itibarla, 1104 sayılı İlamın 3.maddesi ile verilmişolan tazmin hükmünün TASDİKİNE,

Karar verildiği 18.12.2012 tarih ve 35951 sayılıtutanakta yazılı olmakla işbu ilam tanzim kılındı.”

SONUÇ: 4734 sayılı Kamu İhale Kanununa göreihale edilip 4735 sayılı Kamu İhale SözleşmeleriKanununa göre sözleşmeye bağlanarak yürütülen biryapım işinde, uygulama esnasında yeni birim fiyat ana-lizi ihtiyacı doğması halinde, yeni fiyat analizlerinin söz-leşme eki Yapım İşleri Genel Şartnamesinin 22.madde-sinde belirtilen analiz kaynaklarındaki öncelik sıralama-sına uyulması kaydıyla idareyle yüklenicinin mutabakatıaranır.

issn 1300-977x 6 - anbarcianbarci.net/fileupload/ks797224/file/238-239-oca-sub-2016.pdf · issn...

Documents