İstanbul tip tarİhİ sergİsİ - acibadem.edu.tr · sistemi olmasıdır. cmps eğitim bloğunun...

İSTANBULTIP TARİHİ SERGİSİ


Yayıma Hazırlayanlar

Fatih Artvinli,Yeşim Işıl Ülman


İstanbul, 2015

Yayıma Hazırlayanlar

Fatih Artvinli, Yeşim Işıl Ülman


kün

ye k

ünye

İstanbul Tıp Tarihi Sergisi

Yayıma Hazırlayanlar: Fatih Artvinli - Yeşim Işıl ÜlmanKapak Tasarımı ve Dizgi: Aslı Yavuz

Basım: İstanbul, Mart 2015

Acıbadem Üniversitesi Yayınları Kerem Aydınlar Kampüsü

İçerenköy Mah Kayışdağı Cad. No: 32Ataşehir-İstanbul

www.acibadem.edu.trYayıncı Sertifika No:17873

Baskı:Ege Reklam Basım Sanatları San. Tic. Ltd. Şti.

Esatpaşa Mah. Ziyapaşa Cad. No:434704 - Ataşehir / İSTANBUL

Tel: 0216 470 44 70 Faks: 0216 472 84 05www.egebasim.com.tr

Matbaa Sertifika No: 12468

ISBN: 978-605-88735-8-2

YAYIN HAKKI:İstanbul Tıp Tarihi Sergisi kitabında yayınlanan poster ve metinler,

adları belirtilen öğrenciler tarafından hazırlanmış olup Acıbadem Üniversitesi Yayınları’nın yazılı izni olmaksızın

bu içeriklerin hiçbir bölümü basılamaz, elektronik ve mekanik bir şekildeçoğaltılamaz ve kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.

İçin

de

kil

er

İçindekiler

Sunuş: Prof. Dr. Hasan Tanyeri .................................................................. 6

Önsöz: Fatih Artvinli - Yeşim Işıl Ülman ........................................................ 8

14 Mart 2013, İstanbul Tıp Tarihi Sergisi ........................................... 11

Bakırköy Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Hastanesi ............................ 13

Balıklı Rum Hastanesi ...................................................................... 17

Beyoğlu Göz Hastanesi .................................................................... 20

Cerrahpaşa Tıp Fakültesi ................................................................. 23

Darülaceze ..................................................................................... 26

Florence Nightingale ....................................................................... 29

Haydarpaşa Hastanesi ..................................................................... 33

Fransız Lape Hastanesi ..................................................................... 36

Or-Ahayim Hastanesi ...................................................................... 39

Şişli Etfal Hastanesi .......................................................................... 42

Surp Agop Hastanesi ....................................................................... 45

Süleymaniye Darüşşifası ................................................................... 48

Süreyyapaşa Hastanesi .................................................................... 51

Yeni Moda Eczanesi ......................................................................... 54

Zeynep Kâmil Hastanesi ................................................................... 57

İçind

ek

iler

14 Mart 2014, İstanbul Tıp Tarihi Sergisi ........................................... 61

Avusturya Sen Jorj Hastanesi ............................................................ 64

Baltalimanı Kemik Hastalıkları Hastanesi ........................................... 67

Bezmialem Vakıf Gureba Hastanesi .................................................. 70

Bulgar Hastanesi ............................................................................. 73

Gümüşsuyu Asker Hastanesi............................................................. 76

Haseki Darüşşifası ........................................................................... 79

Kız Kulesi Veba Hastanesi................................................................. 82

Lepra Hastanesi .............................................................................. 85

Pantokrator ..................................................................................... 88

Rebul Eczanesi ................................................................................ 91

Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi ............................................................ 94

Validebağ Sanatoryumu ................................................................... 97

Valide-i Atik Darüşşifası.................................................................. 100

Yedikule Hastanesi ........................................................................ 103

Kaynakça/Okuma Önerileri ............................................................... 106

Acıbadem Üniversitesi 2012-2013 ve 2013-2014 Tıp Öğrencileri ... 109

Teşekkürler .......................................................................................... 111

6

SUNUŞ

Değerli okuyucular;

İstanbul Tıp Tarihi Sergisi başlıklı elinizde tuttuğunuz bu çalışma, Tıp Tarihi dersleri kapsamında öğrencilerin ziyaret ettikleri mekânlar hakkında hazırladığı sergilerin ki-taba dönüştürülmüş şeklidir.

Acıbadem Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin kuruluş çalışmaları sırasında eğitim ve müf-redatı planlarken, yeni ve dinamik bir ekip olmamız itibariyle, klasik tıp eğitimi plan-lamasının yanı sıra öğrencilerimizin entelektüel gelişimlerine katkıda bulunabilecek dersleri ve uygulamaları da müfredata entegre etmeye çalıştık. Hemen yanı başı-mızda ve içinde yaşadığımız İstanbul, tıp tarihi açısından çok zengin bir şehirdi ve çok sayıda tarihi tıp kurumunu bünyesinde barındırıyordu. Bu nedenle, İstanbul’daki tarihi tıp mekânlarında, tıp tarihi dersleri yapılmasını; bu derslerin bizzat yerinde ya-pılmasını ısrarla önerdiğimi hatırlıyorum.

Öğrenim ve eğiticilik hayatımda yıllar boyunca iki şey çok dikkatimi çekti. İnsan ya-şayarak ve deneyerek öğreniyor. Yaşamın her anı, her alanı öğrenme ve eğitim ile geçiyor. Bu nedenle uygulamalı, düşünmeyi özendiren derslerin insan zihninde daha kalıcı ve etkili bir yer bıraktığını biliyorum. Bu tür birikimlerin günlük aktarımı ve pratik hayattaki gücü daha yerleşik ve etkin sonuçlar doğuruyor.

Tıp sanatı insanı ruhsal ve bedensel bir bütünlük içerisinde tedavisini amaçlar. İnsan ruhuna dokunmayan tedavi eksik kalır. Giderek maddeleşen 21. yüzyıl insan ilişki-leri, hekimin hastasına bütüncül biçimde ulaşmasına engel oluyor. Bu durum hasta hekim ilişkilerini derinden ve olumsuz yönde etkiliyor. Ortaya çıkan donuk, robotik, dokunmayan, hissetmeyen iletişim, tedaviyi eksik kılıyor. Tam da bu noktada gelece-ğin hekimlerini eğitirken, duygusal zeka gelişimlerinin desteklenmesinin çok önemli olduğunu düşünüyorum. Çünkü geleceğin hekimleri hastayla empati kurarsa, kuv-vetli ve doğru iletişimde bulunurlarsa, tıp sanatını uygun şekilde icra edebilirler. Tıp tarihi mekânları bu özelliklerin yeşertilmesinde uygun bir aracı olabilir. Bir tıp tarihi mekânının havasını solumanın, orada yaşanmışlıkları hissetmenin ve belgelemenin öğrencilere iyi hekim olma yolunda katkıda bulunabileceğine inanıyorum. Yerinde uygulamalı, böyle bir tıp tarihi dersinin, öğrencilere entelektüel derinlik katacağına inanarak, bu uygulamanın eğitim ve müfredat programına alınmasını önerdim ve destekledim.


7

Daha ilk yıllarından başlayarak eğitimimiz kağıt üzerinde planlanıp iddia edildiği çağdaş standartlardan uzak kalıyor. Her ne kadar aksini defalarca tekrarlayarak, öyle olmadığına kendimizi inandırmaya çalışsak da; eğitimimiz kalıplardan kurtula-mıyor; sorgudan ve düşünmeden eksik kalıyor. İçinden bilim kelimesi eksik olmayan birçok yazılı dokümanın gerçek hayattaki karşılığı içselleştirilmediği için günlük uygu-lamalarımız kültürel ve sosyal birikimlerin olumsuz etkilerinden kurtulamıyor.

Rasyonel düşünce, stratejik planlama kalıcı sonuçlar, gelişim ve etik üretim için daha çok çalışıp dogmalardan arınmamız, düşüncenin önündeki engellerin kaldırılması gerekiyor. Hedeflenen düşünce serbestliğine mekânın ruhunu koklayarak ulaşmaya bir nebze de olsa katkıda bulunan bu çalışmanın bu açıdan da özgün bir ürün oldu-ğunu düşünüyorum.

Sayın Prof. Dr. Yeşim Işıl Ülman ve Yrd. Doç. Dr. Fatih Artvinli’ye böyle bir ders ile öğrencilerin görsel ve düşünsel dünyalarına, entelektüel gelişimlerine, tarih arşivine bulundukları katkıdan ötürü teşekkür ediyorum. Değerli öğrencilerimi bu özgün ya-yının oluşmasındaki katkılarından ötürü kutluyor, başarılarının devamını diliyorum.

Prof. Dr. Hasan Tanyeri Acıbadem Üniversitesi

Tıp Fakültesi Dekanı 8 Kasım 2014


8

ÖNSÖZ

İstanbul: Bir Tıp Tarihi Başkenti ve Sergisi

İstanbul, dünya uygarlık tarihinin en önemli kentlerinden birisidir. Yakın zamanda yapılan kazılarda ortaya çıkan bulgulara göre, İstanbul’daki ilk yerleşimler 8.000 yıl öncesine dayanıyor. İlk sakinlerinden günümüze kadar İstanbul eşsiz nitelikleriyle bir çekim merkezi olmaya devam etmiş ve bu kadim kent 1.600 yıl boyunca kesintisiz biçimde başkentlik yapmıştır.1 Hem Bizans Döneminde hem Osmanlı Döneminde siyasi, ekonomik ve kültürel bir başkent olarak İstanbul’da çok farklı kültürler, diller, dinler ve topluluklar birlikte ve birbirleriyle etkileşerek yaşamıştır.

İstanbul’un tıp tarihi açısından da mirası oldukça zengindir: Orta Asya ve Şaman halk geleneklerinden, Helenistik Tıp’a, Galen Tıbbından İslam Tıbbına, Bizans Tıbbından Osmanlı Tıbbına kadar geniş bir yelpaze. İstanbul tıp pratikleri ve teorileri açısından çok farklı unsurların birleştiği; yorumlanıp harmanlandığı kozmopolit bir kenttir. Farklı uygarlıkların tıp anlayışlarının sentezlendiği İstanbul, Osmanlı Dönemi’nde de tıp açısından “kültürlerüstü” bir niteliğe sahip olmaya devam etmiştir.2

Batı dünyasındaki hastane geleneğinin kökeni Bizans İmparatorluğu’na dayanır. İs-tanbul, ilk Hristiyan hastanelerinin kurulduğu kentlerden birisidir. Tarihi 4. yüzyıla dayanan Bizans hastaneleri zaman içinde gelişerek St. Sampson ve Pantokrator Kse-nonlarıyla modern hastane kavramının habercileri olmuştur.3 Kaynaklar, 6. yüzyıl-da İstanbul’da 35 hastanenin varlığına işaret ediyor. İstanbul’da bugünkü Zeyrek Camii’nin bulunduğu bölgede yer alan Pantokrator, modern hastane fikrinin erken ve yetkin örneklerinden biridir.4 Burada her gün vizit ve klinik muayeneler yapılır ve gerektiği zaman hasta muayenesi için evlere gidilirdi. İstanbul’un Bizans geçmişinde hekimler, eczacılar ve diğer şifacılar önemli bir yere sahipti ve kentin farklı yerlerinde hastalıkları tedavi etmek, bedeni ve ruhu kötülüklerden korumak için çeşitli mekanlar inşa edilmişti.

İstanbul’u ele alan Osmanlılar, bir yandan Bizans tıp kurumlarını, şifa yerlerini devam ettirmeye çalışırken, diğer yandan Selçuklu geleneğinin devamı şeklinde düşünülebi-

1 Doğan Kuban, İstanbul Bir Kent Tarihi, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2011.2 Rhoads Murphey, “Ottoman Medicine and Transculturalism from the Sixteenth Through the Eighteenth Century”, Bulletin of the History of Medicine, 1992 (66): 376-403.3 Nuran Yıldırım, İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul: Ajansfa, 2010.4 Timoty S. Miller, The Birth of the Hospital in the Byzantine Empire, Baltimore: John Hopkins University Press, 1985.


9


lecek darüşşifalar inşa etmeye başlamıştır. Fatih, Süleymaniye, Sultanahmet, Haseki ve Valide Atik Darüşşifaları şehrin önemli hastanelerindendir. İstanbul’un kozmopolit bir kent olduğunu anlamak için Osmanlı döneminde inşa edilen ve açılan hastanele-re bakmak yeterlidir: Askeri hastaneler, farklı etnik ve dini topluluklara ait hastaneler, belediye hastaneleri, yabancı ülkelerin misyon hastaneleri vb.

18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başlarında tıp alanındaki gelişmeler, Osmanlı Devleti’n-de ve onun gözbebeği olan payitahtı İstanbul’da da bir yenileşme ve yeni çağın ihti-yaçlarına uygun yeni kurumlar oluşturma gereğini ortaya çıkarmıştır. 14 Mart 1827 günü, ilk modern tıp okulu olan Tıphane-i Amire açılmış, 1839 yılında ise Tıphane ile Cerrahhane birleştirilerek bugünkü Galatasaray Lisesi’nin bulunduğu Enderun Mektebi, yeni tıp okuluna, tam adıyla Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şâhâne’ye mekân olmuştur5. Yirminci yüzyıl başında ise Tıbbiye, Haydarpaşa’da inşa edilen modern binaya taşınmıştır. Ardından yeniden Avrupa yakasına ve Çapa’ya yerleşen kurumdan Cerrahpaşa Tıp Fakültesi doğmuş, günümüz İstanbul’unda ise tıp fakültelerinin sayısı 10’u geçmiştir.

İstanbul, Cumhuriyet döneminde açılan yeni hastaneler, tıp fakülteleri ve diğer sağlık kurumları ile her açıdan tıptaki gelişmelerin, yeni yöntem ve uygulamaların başkenti olmaya devam etmiştir. Günümüzde de İstanbul, yalnızca bu şehirde yaşayanlara değil; bütün bir ülkeye ve giderek farklı ülkelerden, coğrafyalardan gelenlere şifa dağıtmaktadır.

İstanbul Tıp Tarihi Sergisi başlıklı bu kitap, Acıbadem Üniversitesi Tıp Fakültesi I. sınıf öğrencilerinin, 2013 ve 2014 yılı 14 Mart Tıp Bayramı’nda sergiledikleri posterler ve metinlerden oluşmaktadır. Geleceğin hekimleri, bu araştırmalarını, Tıp Tarihi der-si kapsamında gerçekleştirdiler. İstanbul’un farklı yerlerinde, bugün de ayakta olan sağlık kuruluşlarını ziyaret ederek haklarında bilgi edindiler. Elbette bu kitapta yer alan posterlere konu alan sağlık kurumları, İstanbul’un tıp tarihi bakımından geniş birikiminin yalnızca bir kısmını oluşturuyor.

Tıp Tarihi açısından son derece zengin bu kentte, öğrencilerin tarihi öneme sahip sağlık kuruluşlarını ziyaret etmelerinin pek çok açıdan yarar sağladığını düşünüyoruz. Öğrencilerin kendi seçtikleri mekânları ziyaret ettikleri; gözlemlerini, izlenimlerini, araştırarak edindikleri bilgileri kendilerinin raporladıkları bir saha çalışması; yani Türkiye’de bir Tıp Fakültesi öğrencilerinin aynı gün ve aynı saatlerde şehrin çok farklı yerlerindeki kurumları birebir ziyaret ederek, sonuçlarını kaleme aldıkları bir araştır-5 Yeşim Işıl Ülman, “Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’de Eğitim”, Türk Tıp Eğitiminin Önemli Adımları, (Editörler: H. Hatemi, A. Altıntaş), İstanbul: CSA Global Publishing, 2006: 71-76. Yeşim Işıl Ülman, Galatasaray Tıbbiyesi, Tıbbiye’de Modernleşmenin Başlangıcı, Bilgi Üniversitesi yay., İstanbul 2015 (baskıda).

10


ma ilk defa gerçekleşiyor. Öğrencilerimiz bu raporlarını birer postere çevirerek, 14 Mart Tıp Bayramı onuruna sergilediler. Bu uygulama yalnızca biz eğitimcileri değil, öğrencilerimizi karşılayan kurumların yetkililerini de oldukça heyecanlandırdı. Bazı kurumlar, ilk defa bir tıp fakültesinden öğrenci grubu ağırlamanın heyecanını; bazı kurumlar ise bizzat öğrenciler tarafından seçilip ziyaret edilmelerinin gururunu bizim-le paylaştılar. Bu ziyaretlerin bir açıdan tarihsel bir kucaklaşma olduğunu gözledik. İstanbul’un çok farklı kültürlerine, topluluklarına ait kurumlarının, bütün zenginliğiyle yeni kuşaklara, geleceğin hekimlerine kucak açması hepimiz için son derece anlam-lıdır. Haliç kıyısında bir Musevi hastanesinin, sur dışında Rum ve Ermeni Hastaneleri-nin, çocuklar için, yaşlılar için, lepralılar için, psikiyatrik hastalar, ortopedik hastalar ve daha pek çok branş için kurumsallaşmış tarihi hastanelerin veya kentin bir soka-ğındaki tarihi bir eczanenin varlığını öğrenmek, bizi yaşadığımız kent hakkında dü-şündürdüğü kadar; tıbbın farklı kültür, inanç, din ve milletlerden insanları birleştiren; ortak ve evrensel değerlerini de hissetmemize olanak sağlar.

Ülkemizde tıp tarihi eğitim ve öğretimine bir seçenek olarak düşündüğümüz bu ça-lışma, her şeyden çok Üniversitemiz eğitim felsefesinin bir parçasıdır. Bu nedenle ve öncelikle bizi bu uygulama konusunda destekleyen ve her tür olanağı sağlayan Üniversite Rektörümüz Prof. Dr. Ahmet Şahin’e ve Acıbadem Üniversitesi’nin değerli yöneticilerine; saha çalışmasının ortak fikir sahipleri Prof. Dr. Nadi Bakırcı ve Doç. Dr. Pınar Topsever başta olmak üzere, Üniversitemizde tıp eğitiminin planlanmasına emeği geçen tüm çalışma arkadaşlarımıza, sevgili öğrencilerimize, sağlık kurumla-rında bizlere destek veren kıymetli sağlık çalışanlarına ve idarecilere çok teşekkür ederiz. Kitabın yayın aşamasında gösterdikleri titizlik, sabır ve emekleri için sevgili Aslı Yavuz ve Mesut Anuk’a ayrıca teşekkür ederiz.

İstanbul Tıp Tarihi Sergisi’nin yalnızca sahip olduğumuz zengin kültürel ve tarihsel tıp mirasını değil; aynı zamanda, hekimliğin çağlara uzanan sağaltıcı gücünü, özverili emeğini, tıbbın ve tıp kurumlarının düne ait olduğu gibi bugüne ve geleceğe de ait olduğunu duyumsatmasını diliyoruz.

Fatih Artvinli - Yeşim Işıl Ülman

11

ACIBADEM�ÜNİVERSİTESİ�TIP�FAKÜLTESİ1.� SINIF� ÖĞRENCİLERİ� VE� CMPS� EKİBİ

Sağlık Çalışanlarının 14 Mart Tıp Bayramını Kutlarız.

Türkan Saylan Kültür Merke�� Saat: 09:00

ACIBADEM ÜNİVERSİTESİİSTANBUL TIP TARİHİ SERGİSİ

14 MART 2014

ACIBADEM ÜNİVERSİTESİİSTANBUL TIP TARİHİ SERGİSİ

14 MART 2013


12

Acıbadem Üniversitesi Tıp Fakültesi eğitiminin ayırıcı özelliklerinden biri, modern tıp eğitimi tekniklerinden yararlanan, hedefe dayalı öğrenme biçimini yaşama geçiren, “Clinical Medicine and Professional Skills” (CMPS) ders bloğudur. Bu eğitim yönteminin özelliği, öğrenciyi eğitimin merkezine koyan, yaparak öğrenmeyi ve uygulayarak anlamayı hedefleyen; toplumsal yaşam ve sağlık ortamı içinde öğrenmeyi sağlayarak, bilginin kalıcı olmasını önceleyen çalışma sistemi olmasıdır. CMPS eğitim bloğunun dört ana parçasından olan “Medical Ethics and Humanities” bölümü, ders içeriği yönüyle, hem bilgi edinmeyi hem de tutum ve beceri geliştirmeyi de öğrenme hedefleri olarak benimsemiştir. “Medical Ethics and Humanities” eğitim içeriğinin ayrılmaz parçasından biri Tıp Tarihi dersleridir. Tıp tarihi eğitiminin hedefleri, tıp biliminin ve tedavi hizmetinin çağlar boyunca geçirdiği evrimin temel aşamalarını inceleyerek; bu mesleği sanat yapan incelikleri ve yüzyılların düşünsel birikimini anlamaktır. 2012-2013 eğitim-öğretim yılında, Acıbadem Üniversitesi Tıp Fakültesi Dönem I öğrencileri, bu hedefi gerçekleştirebilmek için, bir saha çalışması gerçekleştirdi. Yaşadıkları ve eğitim gördükleri benzersiz İstanbul'un sağlık hazineleri olan, tarihi hastane ve eczane mekânlarından, seçtikleri kurumları ziyaret ettiler. İlgili kişilerle görüşüp kurumlar hakkında bilgi topladılar, fotoğraf çektiler; kaynak araştırması yaptılar ve ardından ziyaret ettikleri kurumlar hakkında öğrendiklerini ve deneyimlerini bir rapor halinde özetledirler.Bu Raporlar sergimizin metinlerine temel oluşturdu. Günümüzde de aynı işlevle hizmet veren bu kurumlar, İstanbul'un ve ülkemizin kültürel mirasının ve sağlık tarihimizin seçkin mekânlarıdır. Sergimizin, geçmişe ilişkin duyarlık, gelecek bilinci sunabilmesini; tarihimizin isimsiz kahramanlarının, gelecek nesillere, tıbbın evrenselliğini duyumsatabilmesini diliyoruz.

Acıbadem Üniversitesi Dönem I Öğrencileri ve CMPS Ekibi

“İSTANBUL TIP TARİHİ SERGİSİ”

ACIBADEM ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ

14 MART 2013

Acıbadem Üniversitesi'ne teşekkürlerimizi sunuyoruz.

TEŞEKKÜRLER

KurumlarBakırköy Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh Sağlığı ve Sinir

Hastalıkları Eğitim ve Araştırma HastanesiBalıklı Rum Hastanesi

Darülaceze MüessesesiFlorence Nightingale Müzesi

İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp FakültesiMarmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi

Marmara Üniversitesi Tıp FakültesiOr-Ahayim Özel Balat Hastanesi

Özel Fransız Lape HastanesiÖzel Surp Agop Hastanesi

Prof. Dr. N. Reşat Belger Beyoğlu Göz Eğitim ve Araştırma Hastanesi

Süleymaniye Camii ve KütüphanesiSüreyyapaşa Göğüs Hastalıkları ve Göğüs

Cerrahisi Eğitim ve Araştırma HastanesiŞişli Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi

Yeni Moda EczanesiZeynep Kamil Kadın ve Çocuk

Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi

KişilerYusuf Abuaf

Prof. Dr. Ayten AltıntaşDr. Funda Atabay

Prof. Dr. İbrahim BaşağaoğluYrd. Doç. Dr. Cemaliye Akyerli Boylu

Dr. Yorgi ÇolakBaşepiskopos Hovhannes Çolakyan

Doç. Dr. Gülten DinçG. Tasarımcı Makbule Düzenli

Dr. Demet GüleçProf. Dr. Ahmet Demirok

Prof. Dr. Emre DölenDoç. Dr. Murat Erkıran

Fulya KardeşDr. Ergun Karahallı

Suzan KaygusuzSaadet Kondur

Dr. Tutku MoralıProf. Dr. Gülden Zehra Omurtag

Dr. Gülsüm ÖnalDr. Yorgo Petriadis

Cafer Selçuk TayyarDr. Kemal TökeşinDr. Ufuk Yurtsever

Prof. Dr. Nil SarıEcz. Melih Ziya Sezer

Prof. Dr. Nuran Yıldırım

“İSTANBUL TIP TARİHİ SERGİSİ”DÜZENLEME KURULU

Dicle AcabanFatih ArtvinliHüseyin Erdil

Ahmet Murat PektaşSalame Sinno

Yeşim Işıl Ülman


13

Düşünen B�� Hastane

BAKIRKÖY'ÜN SİMGESİ: DÜŞÜNEN ADAM

Rodin'in Düşünen Adam heykelinin bir kopyası da Bakırköy'dedir. Hem hastanenin hem de Türkiye'de psikiyatrinin

simgesi olan Düşünen Adam heykelinin yapımına, o dönem hastanede tedavi görmekte olan ünlü heykeltıraş Kemal

Künmat tarafından başlanmıştır. Künmat'ın sağ kol ve el haricinde tamamını yonttuğu heykeli, daha sonra yine

hastanede tedavi görmekte olan Mehmet Pişdar tamamlamış ve 1951 yılında açılışı yapılmıştır.

"DELİ DEĞİL AKIL HASTASI, TIMARHANE DEĞİL AKIL HASTANESİ”

Dr. Faruk Bayülkem'in başhekimlik görevi yaptığı 1960-77 yılları arasında rehabilitasyon atölyeleri ile semt

poliklinikleri açılmış; hastaların da katıldığı Ruh Sağlığı Şenlikleri yapılmaya başlanmıştır. Dr. Faruk Bayülkem,

başhekimliği döneminde akıl hastalarıyla ilgili konularda medyanın desteğini almış; gazeteler daha özenli bir dil

kullanmaya başlamış ve Bakırköy'ün popülaritesi tüm Türkiye'de artmıştır. Ancak aynı dönemde, hasta sayısı

kapasitenin çok üstüne çıkmış, ihtiyaca cevap veremeyen altyapısı ile hastanede ciddi sıkıntılar yaşanmıştır.

BAKIRKÖY'ÜN ÜÇ AYAĞI: PSİKİYATRİ, NÖROLOJİ VE NÖROŞİRURJİ

1979'da başhekimlik görevini üstlenen Dr. Yıldırım Aktuna başhekimliği döneminde hastanenin ziki şartlarında ve

hasta bakımında önemli atılımlar yapılmıştır. 1170 Yataklı Ek Tesis, Alkol ve Madde Bağımlıları Tedavi Merkezi-

AMATEM ve Nevroz gibi bölümler bu dönemde açılmıştır.

Bakırköy Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi, halen psikiyatrinin

(Şizofreni, Duygudurum, İkinci Basamak Ayaktan Tedavi, Ergen ve Çocuk Psikiyatrisi, AMATEM, ÇEMATEM,

İnternet Bağımlılığı polikliniği gibi) ve nörolojinin (İnmeTedavisi, Hareket Bozuklukları, Epilepsi, Baş Ağrısı gibi)

birçok özel alanının yanı sıra, 3 adet nöroşirurji kliniği ile de bu alanda öncü bir hastanedir.

KENDİ SESİMİZ: HASTALARIN ÇIKARDIĞI DERGİLER

Bakırköy'ün önemli özelliklerinden birisi de, bünyesinde çıkardığı yayınlar ve dergilerdir. Akıl Hastalarının yazdığı

şiirlerden oluşan İnilti isimli bir antoloji ve Kendi Sesimiz dergisi 1960'larda yayınlanmıştır. 1990'lı yıllarda ise yine

hastaların yazı ve şiirlerinin yayınlandığı Şizofrengi ve Aura dergileri yayınlanmıştır. Hastane bünyesinde 1984

yılından itibaren düzenli olarak yayımlanan bir de bilimsel dergi bulunmaktadır: Düşünen Adam Psikiyatri ve

Nörolojik Bilimler Dergisi.

Hazırlayanlar: Hazal Yurdanur Kılıç, EcenurTuç, Ezgi Üren, Meltem Özkök, Pırıl Yıldız, Hasan Yazar, Merve Gemici, Servinaz Goozal, Nazlı Umman, Maryan Aden

Okuma Önerileri:1.Şahap Erkoç, Fulya Kardeş, Fatih Artvinli, "Bakırköy Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi'nin Kısa Tarihi",

Düşünen Adam 25. Yıl Özel Sayısı. (Aralık 2010): 1-11.2.Betül Yalçıner, Lütfü Hanoğlu, İç Bahçe Toptaşı'ndan Bakırköy'e Akıl Hastanesi,İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 2001.

3.Bakırköy Akıl Hastanesinin Gizli Tarihi(Ed. Betül Yalçıner, Peykan Gökalp, Cem Mumcu), İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 2009.

BAKIRKÖY RUH SAĞLIĞI VE SİNİR HASTALIKLARI HASTANESİ

SÜLEYMANİYE'DEN ÜSKÜDAR'A

Bakırköy Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Hastanesi'nin kuruluşu her ne kadar 1924 yılında gerçekleşmiş olsa da, hastanenin tarihi kökenlerini 19. yüzyılda aramak gerekir. Osmanlı Devleti'nin 19. yüzyılda en önemli akıl hastanesi olan Süleymaniye Bimarhanesi'nde 1873 yılında çıkan bir salgın sonucu bütün hastalar Üsküdar'daki Toptaşı Bimarhanesi'ne taşınır. Taşınmanın mimarı aynı zamanda akıl hastalarına kötü muamele ve zincir uygulamasını kaldırıp Türkiye'de modern psikiyatri uygulamalarını başlatan kişidir: İtalyan hekim Dr. Luigi Mongeri (1815-1882).

HASTANENİN VE PSİKİYATRİNİN KURUCUSU: MAZHAR OSMAN

ToptaşıBimarhanesi ilerleyen yıllarda artan hasta sayısı nedeniyle yetersiz hale gelmeye başlamış ve giderek bir hapishane halini almıştır. Toptaşı Bimarhanesi'nin ve Türkiye'de psikiyatrinin kaderini değiştiren kişi ise Dr. Mazhar Osman (1884-1951) olmuştur.Dünyaca ünlü psikiyatrist Kraepelin ve Alzheimer'in yanında bir süre çalışan Mazhar Osman, bütün hayatı boyunca akıl hastalıklarının diğer hastalıklar gibi tıbba ait olduğunu ve uzmanları tarafından tedavi edilmesi gerektiğini anlatmıştır. Halka verdiği konferanslar ile Türkiye'de psikiyatriyi popülerleştiren Mazhar Osman'ın yaşadığı dönemde, psikiyatrik hastalara "Mazhar Osman'lık" deniyordu.

TOPTAŞI BİMARHANESİ'NDEN REŞADİYE KIŞLASI'NA

ToptaşıBimarhanesi'ne başhekim olduktan sonra kurumda önemli reformlar gerçekleştiren, çok sayıda asistan yetiştiren ve onlarca kitap yazan Mazhar Osman'ın hayali, geniş bir arazi üzerinde hastaların meşguliyet ile tedavi edilebilecekleri modern bir akıl hastanesi kurmaktır. 1924 yılında Cumhuriyet Hükümeti Mazhar Osman'ın hayalini gerçekleştirir ve yeni akıl hastanesi için Bakırköy'deki Reşadiye Kışlası'nı verir.

MEŞGULİYETLE TEDAVİ

Toptaşı Bimarhanesi'ndeki hastalar, 1924 yılı sonlarından itibaren kademeli olarak yeni mekana taşınır. Harap durumdaki kışla binaları onarılır, yeni binalar inşa edilir, hastanenin geniş arazisi üzerinde üzüm bağları oluşturulur, binlerce ağaç dikilir, sebzeler ve meyveler yetiştirilir. Eski kışlayı modern bir hastane haline getirme sürecinde en büyük emek hastalara aittir. Hastalar kapalı koğuşlardan çıkartılarak, açık havada dolaşmaları, inşaat ve tarım faaliyetlerinde çalışmaları, özetle "meşguliyetle tedavi" edilmeleri sağlanır.

Bakırköy Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Hastanesi

14

Düşünen Bir Hastane

BAKIRKÖY RUH SAĞLIĞI VE SİNİR HASTALIKLARI HASTANESİ

Süleymaniye’den Üsküdar’a

Bakırköy Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Hastanesi’nin kuruluşu her ne kadar 1924 yılında gerçekleşmiş olsa da, hastanenin tarihi köken-lerini 19. yüzyılda aramak gerekir. Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda en önemli akıl hastanesi olan Süleymaniye Bimarhanesi’nde 1873 yılında çıkan bir salgın sonucu bütün hastalar Üsküdar’daki Toptaşı Bimarhanesi’ne taşınır. Taşınmanın, mimarı aynı zamanda akıl hastalarına kötü muamele ve zincir uygulamasını kaldırıp Türkiye’de modern psikiyatri uygulamalarını başlatan kişidir: İtalyan hekim Dr. Luigi Mongeri (1815-1882).

Hastanenin ve Psikiyatrinin Kurucusu: Mazhar Osman

Toptaşı Bimarhanesi ilerleyen yıllarda artan hasta sayısı nedeniyle yetersiz hale gel-meye başlamış ve giderek bir hapishane halini almıştır. Toptaşı Bimarhanesi’nin ve Türkiye’de psikiyatrinin kaderini değiştiren kişi ise Dr. Mazhar Osman (1884-1951) olmuştur.

Dünyaca ünlü psikiyatrist Kraepelin ve Alzheimer’in yanında bir süre çalışan Mazhar Osman, bütün hayatı boyunca akıl hastalıklarının diğer hastalıklar gibi tıbba ait ol-duğunu ve uzmanları tarafından tedavi edilmesi gerektiğini anlatmıştır. Halka verdiği konferanslar ile Türkiye’de psikiyatriyi popülerleştiren Mazhar Osman’ın yaşadığı dö-nemde, psikiyatrik hastalara “Mazhar Osman’lık” deniyordu.

Toptaşı Bimarhanesi’nden Reşadiye Kışlası’na

Toptaşı Bimarhanesi’ne başhekim olduktan sonra kurumda önemli reformlar gerçek-leştiren, çok sayıda asistan yetiştiren ve onlarca kitap yazan Mazhar Osman’ın hayali, geniş bir arazi üzerinde hastaların meşguliyet ile tedavi edilebilecekleri modern bir akıl hastanesi kurmaktır. 1924 yılında Cumhuriyet Hükümeti Mazhar Osman’ın ha-yalini gerçekleştirir ve yeni akıl hastanesi için Bakırköy’deki Reşadiye Kışlası’nı verir.


15

Meşguliyetle Tedavi

Toptaşı Bimarhanesi’ndeki hastalar, 1924 yılı sonlarından itibaren kademeli olarak yeni mekâna taşınır. Harap durumdaki kışla binaları onarılır, yeni binalar inşa edi-lir, hastanenin geniş arazisi üzerinde üzüm bağları oluşturulur, binlerce ağaç dikilir, sebzeler ve meyveler yetiştirilir. Eski kışlayı modern bir hastane haline getirme süre-cinde en büyük emek hastalara aittir. Hastalar kapalı koğuşlardan çıkartılarak, açık havada dolaşmaları, inşaat ve tarım faaliyetlerinde çalışmaları, özetle “meşguliyetle tedavi” edilmeleri sağlanır.

Bakırköy’ün Simgesi: Düşünen Adam

Rodin’in Düşünen Adam heykelinin bir kopyası da Bakırköy’dedir. Hem hastanenin hem de Türkiye’de psikiyatrinin simgesi olan Düşünen Adam heykelinin yapımına, o dönem hastanede tedavi görmekte olan ünlü heykeltıraş Kemal Künmat tarafından başlanmıştır. Künmat’ın sağ kol ve el haricinde tamamını yonttuğu heykeli, daha sonra yine hastanede tedavi görmekte olan Mehmet Pişdar tamamlamış ve 1951 yılında açılışı yapılmıştır.

“Deli Değil Akıl Hastası, Tımarhane Değil Akıl Hastanesi”

Dr. Faruk Bayülkem’in başhekimlik görevi yaptığı 1960-77 yılları arasında rehabi-litasyon atölyeleri ile semt poliklinikleri açılmış; hastaların da katıldığı Ruh Sağlığı Şenlikleri yapılmaya başlanmıştır. Dr. Faruk Bayülkem, başhekimliği döneminde akıl hastalarıyla ilgili konularda medyanın desteğini almış; gazeteler daha özenli bir dil kullanmaya başlamış ve Bakırköy’ün popülaritesi tüm Türkiye’de artmıştır. Ancak aynı dönemde, hasta sayısı kapasitenin çok üstüne çıkmış, ihtiyaca cevap veremeyen alt-yapısı ile hastanede ciddi sıkıntılar yaşanmıştır.

Bakırköy’ün Üç Ayağı: Psikiyatri, Nöroloji ve Nöroşirurji

1979 yılında başhekimlik görevini üstlenen Dr. Yıldırım Aktuna başhekimliği döne-minde hastanenin fiziki şartlarında ve hasta bakımında önemli atılımlar yapılmıştır.


16

1170 Yataklı Ek Tesis, Alkol ve Madde Bağımlıları Tedavi Merkezi-AMATEM ve Nev-roz gibi bölümler bu dönemde açılmıştır.

Bakırköy Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araş-tırma Hastanesi, halen psikiyatrinin (Şizofreni, Duygudurum, İkinci Basamak Ayaktan Tedavi, Ergen ve Çocuk Psikiyatrisi, AMATEM, ÇEMATEM, İnternet Bağımlılığı po-likliniği gibi) ve nörolojinin (İnmeTedavisi, Hareket Bozuklukları, Epilepsi, Baş Ağrısı gibi) birçok özel alanının yanı sıra, 3 adet nöroşirurji kliniği ile de bu alanda öncü bir hastanedir.

Kendi Sesimiz: Hastaların Çıkardığı Dergiler

Bakırköy’ün önemli özelliklerinden birisi de, bünyesinde çıkardığı yayınlar ve der-gilerdir. Akıl Hastalarının yazdığı şiirlerden oluşan İnilti isimli bir antoloji ve Kendi Sesimiz dergisi 1960’larda yayınlanmıştır. 1990’lı yıllarda ise yine hastaların yazı ve şiirlerinin yayınlandığı Şizofrengi ve Aura dergileri yayınlanmıştır. Hastane bünyesin-de 1984 yılından itibaren düzenli olarak yayımlanan bir de bilimsel dergi bulunmak-tadır: Düşünen Adam Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Dergisi.

***

Hazırlayanlar: Hazal Yurdanur Kılıç, Ecenur Tuç, Ezgi Üren, Meltem Özkök, Pırıl Yıldız, Hasan Yazar, Merve Gemici, Servinaz Goozal, Nazlı Umman, Maryan Aden

Okuma Önerileri: 1. Şahap Erkoç, Fulya Kardeş, Fatih Artvinli, “Bakırköy Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nin Kısa Tarihi”, Düşünen Adam 25. Yıl Özel Sayısı. (Aralık 2010): 1-11.

2. Betül Yalçıner, Lütfü Hanoğlu, İç Bahçe Toptaşı’ndan Bakırköy’e Akıl Hastanesi, İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 2001.

3. Bakırköy Akıl Hastanesinin Gizli Tarihi (Ed. Betül Yalçıner, Peykan Gökalp, Cem Mumcu), İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 2009.


106


Kaynakça/Okuma Önerileri

Altıntaş, Ayten. Hastahaneden Fakulteye Cerrahpaşa, İstanbul: Maestro, 2011.

Apalaçi, Viktor (Yayına Hazırlayan). Or-Ahayim Hastanesi: Sevgi ve Şefkatin Yüzyılı, İstanbul: Balat Or-Ahayim Musevi Hastanesi Vakfı, 2001.

Artvinli, Fatih. Delilik, Siyaset ve Toplum: Toptaşı Bimarhanesi (1873-1927), İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2013.

Can, Cengiz, Vedat Şahin, Ahmet Eryüksel. Saraydan Hastane’ye Metin Sabancı Baltalimanı Kemik Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi, İstanbul: Ajansfa, 2011.

Çolakyan, Hovhannes. Tarihi Surp Agop Hastanemizin Dünü ve Bugünü, İstanbul, 2004.

Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayını,

Ekdal, Müfit. Tıbhane’den Numuneye, İstanbul, 1982.

Erbay, Fethiye. “Florence Nightingale ve Müzeleri”, Üsküdar Sempozyumu VI (Ed. Coşun Yılmaz) İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2009 içinde s.309-325.

Erkoç, Şahap, Fulya Kardeş, Fatih Artvinli. “Bakırköy Prof. Dr. Mazhar Osman Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nin Kısa Tarihi”, Düşünen Adam 25. Yıl Özel Sayısı. (Aralık 2010): 1-11.

Etker, Şeref, Feza Günergun, Abdullah Köşe. “Zeynep-Kâmil Hastanesi’nin Kuruluşu ve Vakfiyesi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları. ed. F. Günergun V/2 (2004): 1-37.

Etker, Şeref, Feza Günergun. “Zeynep-Kâmil Hastanesi (1875): Romantik Tarihçiliğin Gölgesinden Bir Çıkış Denemesi”. Prof. Dr. Ali Haydar Bayat Anısında Düzenlenen Osmanlı Sağlık Kurumları Sempozyumu. İstanbul, 2 Haziran 2007. ed. B. Özaltay, N. Yıldırım, M. Çekin İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yay., 2008:147-169.

Koçu, Reşat Ekrem. Darülaceze 1895-1974, İstanbul: Darülaceze’ye Yardım Derneği, 1974.

Kuban, Doğan. İstanbul Bir Kent Tarihi, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2011.

107


Marmara, Rinaldo. Osmanlı Hoşgörüsünün Tanığı Lape Hastanesi 1858-2008, İstanbul: Büyükşehir Belediyesi Yayını, 2009.

Miller, Timoty S. The Birth of the Hospital in the Byzantine Empire, Baltimore: John Hopkins University Press, 1997.

Murphey, Rhoads. “Ottoman Medicine and Transculturalism from the Sixteenth Through the Eighteenth Century”, Bulletin of the History of Medicine, 1992 (66): 376-403.

Panzac, Daniel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba 1700-1850, Çeviren: Serap Yılmaz, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.

Sarı, Nil (Editör), Tarihi Sağlık Kurumlarımız Darüşşifalar, 2 Cilt İstanbul: Ajansfa, 2010.

Smith, Cecile Woodham. Florence Nightingale/ Hemşireliğin Doğuşu (Çeviren: Hasan İlhan), Ankara: Alter Yayıncılık, 2007.

Trompoukis, Constantinos, Spyros Marketos.“The Greek Orthodox Hospital of Yedikule (Balıklı) in İstanbul: A Medical History During The Ottoman Empire”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, ed. Nil Sarı 5 (1999): 113-126.

Ülman, Yeşim Işıl. “Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’de Eğitim”, Türk Tıp Eğitiminin Önemli Adımları, (Editörler: H. Hatemi, A. Altıntaş), İstanbul: CSA Global Publishing, 2006: 71-76.

Ülman, Yeşim Işıl. Galatasaray Tıbbiyesi, Tıbbiye’de Modernleşmenin Başlangıcı, Bilgi Üniversitesi yay., İstanbul 2015 (baskıda).

Yalçıner, Betül, Peykan Gökalp, Cem Mumcu (Editör). Bakırköy Akıl Hastanesinin Gizli Tarihi, İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 2009.

Yalçıner, Betül. Lütfü Hanoğlu. İç Bahçe Toptaşı’ndan Bakırköy’e Akıl Hastanesi, İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 2001.

Yarman, Arsen. Osmanlı Sağlık Hizmetlerinde Ermeniler ve Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Tarihi, İstanbul: Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı, 2001.

Yıldırım, Nuran. “Panoliko’dan Balıklı Rum Hastanesi’ne”, Toplumsal Tarih, 153 (2006): 50-57.

108


Yıldırım, Nuran. “Yedikule Göğüs Hastanesi”, Zeytinburnu / Surların Öte Yanı, editör: Burçak Evren Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2005.

Yıldırım, Nuran. Gureba Hastanesi’nden Bezmialem Vakıf Üniversitesi’ne, İstanbul: Ajansfa, 2013

Yıldırım, Nuran. Hastane Tarihimizde Bir Kutup Yıldızı: Hamidiye Etfal Hastanesi, İstanbul: Ajansfa, 2010.

Yıldırım, Nuran. İstanbul Darülaceze Müessesesi Tarihi, İstanbul: Darülaceze Vakfı, 1996.

Yıldırım, Nuran. İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul: Ajansfa, 2010.

Yıldırım, R. Vedat, Adnan Ataç. “Erken Dönem Bizans Hastaneleri ve Diğer Sağlık Sosyal yardım Kurumları” Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, ed. Nil Sarı 2006-2009: 12-15.

Arşivler

Acıbadem Üniversitesi, Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Arşiv ve Kütüphanesi.

GATA (Gülhane Askeri Tıp Akademisi) Kütüphane Arşivi ve Dökümantasyon Merkezi

Yeni Moda Eczanesi Arşivi.

Sözlü Tarih/Görüşmeler

Rebul Eczanesi Sahibi Mehmet Müderrisoğlu ile sözlü görüşme, 17 Ocak 2014.

Validebağ Hastanesi Hemşiresi Süheyla Aras ile sözlü görüşme, 17 Ocak 2014.

İSTANBUL TIP TARİHİ SERGİSİ

İstanbul, dünya uygarlık tarihinin en önemli kentlerinden birisidir. İlk yerleşimcilerinden günümüze binlerce yıl boyunca farklı kültürlerin, dillerin, dinlerin ve toplulukların yaşayıp inşa ettiği İstanbul, aynı zamanda tıp tarihi açısından da eşsiz bir mirasa sahiptir. Çağlar boyunca İstanbul’da, hem farklı tıp anlayışları, yaklaşımları bir arada yaşamış, harmanlanmış hem de farklı yüzyıllarda farklı sağlık ihtiyaçlarına yönelik olarak yüzlerce sağlık kurumu inşa edilmiştir.

İstanbul Tıp Tarihi Sergisi başlıklı bu kitap, Acıbadem Üniversitesi Tıp Fakültesi I. sınıf öğrencilerinin, 2013 ve 2014 yılı 14 Mart Tıp Bayramı’nda sergiledikleri posterler ve metinlerden oluşmaktadır. Geleceğin hekimleri, bu araştırmalarını, Tıp Tarihi dersi kapsamında gerçekleştirdiler. İstanbul’un farklı yerlerinde, bugün de ayakta olan sağlık kuruluşlarını ziyaret ederek haklarında bilgi edindiler. İstanbul Tıp Tarihi Sergisi’nin yalnızca sahip olduğumuz zengin kültürel ve tarihsel tıp mirasını değil aynı zamanda hekimliğin çağlara yayılan sağaltıcı gücünü, özverili çalışmalarını, tıbbın ve tıp kurumlarının düne ait olduğu gibi bugüne ve geleceğe de ait olduğunu hatırlatmasını diliyoruz.

İstanbul tip tarİhİ sergİsİ - acibadem.edu.tr · sistemi olmasıdır. cmps eğitim bloğunun...

Documents