istraŽivanje o niskokarbonskom turizmu u crnoj gori …lowcarbonmne.me/files/pdf/lct finalni...

GLOBAL ENVIRONMENT FACILITY

INVESTING IN OUR PLANET

ISTRAŽIVANJE O NISKOKARBONSKOM TURIZMU U CRNOJ GORI

FINALNI IZVJEŠTAJ

Izvještaj pripremio:

E3 Consulting Energy-Ecology-Economy

2015. godina

2

ISTRAŽIVANJE O NISKOKARBONSKOM TURIZMU U CRNOJ GORI, 2015. GODINE

UNDP uspostavlja partnerstva sa ljudima na svim nivoima društva kako bi pomogao izgradnju država koje mogu da

izdrže krize, te da pokreću i održavaju razvoj koji unapeđuje kvalitet življenja za sve. Na terenu, u 177 zemalja i

teritorija, nudimo globalni pogled i lokalni uvid u cilju osnaživanja ljudskih života i izgradnje jakih država.

www.undp.org

GLOBAL ENVIRONMENT FACILITY INVESTING IN OUR PLANET GEF okuplja 182 zemlje u partnerstvu sa međunarodnim institucijama, nevladinim organizacijama (NVO) i privatnim

sektorom sa ciljem rješavanja problema životne sredine na globalnom nivou uz istovremenu podršku nacionalnim

održivim razvojnim inicijativama. GEF je danas najveći javni finansijer projekata na unapređenju životne sredine na

globalnom nivou. Kao finansijska organizacija koja nezavisno posluje, GEF obezbjeđuje grantove za projekte koji se

bave biološkom raznolikošću, klimatskim promjenama, međunarodnim vodama, propadanjem zemljišta, ozonskim

omotačem i trajnim organskim zagađivačima. GEF je od 1991. godine ostvario značajne rezultate sa zemljama u

razvoju i zemljama čija je privreda u tranziciji i pritom obezbijedio 9,2 milijardi američkih dolara za grantove i

omogućio ulaganje 40 milijardidolara kroz sufinansiranje više od 2.700 projekata u preko 168 zemalja.

www.thegef.org

http://www.undp.org/

http://www.thegef.org/

3


AUTORSKI TIM:

E3 Consulting -– Energy-Ecology-Economy

Mr Milica Daković, supervizorka

Budimka Golubović, menadžerka

Dr Andrija Đurović, metodolog

Mr Aleksandar Janičić, ekonomski analitičar

Aleksandra Popović, ekonomska analitičarka

Ivana Janković, ekonomska analitičarka

Maida Muratović, specijalista iz oblasti zaštite životne sredine

UNDP

doc. dr Jelena Janjušević, dipl. ekon. – menadžerka Centra za održivi razvoj

Aleksandra Kiković, dipl. ekon. – menadžerka Projekta Razvoj niskokarbonskog turizma

mr Slađana Lazarević, dipl. inž. arh. – koordinatorka za prostorno planiranje i energetski efikasnu arhitekturu

Ana Pajević-Tošić, dipl. biolog – koordinatorka za investicione projekte

Viktor Subotić, dipl. biolog – koordinator za regulatorni okvir, sertifikaciju i monitoring gasova s efektom staklene bašte

mr Radica Zeković-Nikolić, dipl. filolog – koordinatorka za komunikacije i odnose sa javnošću

4


Kratki izvodi iz ove publikacije mogu se kopirati nepromijenjeni, bez prethodnog odobrenja autora, pod uslovom da se

navede izvor. Stavovi predstavljeni u ovoj publikaciji mišljenje su autora i nužno ne predstavljaju stavove UNDP-a.

5


UVODNA RIJEČ

Profesor Peter M. Burns

Međunarodni glavni tehnički savjetnik, Projekat „Razvoj niskokarbonskog turizma u Crnoj Gori“

Odnos između sektora putovanja i turizma, na jednoj, i klimatskih promjena, na drugoj strani, odražava

kompleksnost ove dvije oblasti jer ih spajaju dugoročne vrijednosti i lanci snabdijevanja koji objedinjuju

cjelokupnu industriju. Turizam stvara emisije gasova s efektom staklene bašte, naročito u oblasti

transporta i smještaja. Međutim, i turizam je sam po sebi takođe pod uticajem klimatskih promjena, s

obzirom na to da im se turističke atrakcije i destinacije moraju prilagođavati. Rezultati istraživanja o

niskokarbonskom turizmu značajni su iz dva razloga. Prvo, predstavljaju prvi empirijski doprinos nauci o

shvatanjima i percepciji turizma i klimatskih promjena u Crnoj Gori. Drugo, rezultati istraživanja pružaju niz

preporuka kreatorima politika, relevantnim organizacijama, organizacijama civilnog društva, kao i

privatnom sektoru za sagledavanje brojnih zadataka koje Crna Gora treba da ispuni da bi ostvarila svoju

ambiciju i postala karbon-neutralna turistička destinacija.

Izvještaj je fokusiran na primorske opštine Bar, Budva, Herceg Novi, Kotor, Tivat i Ulcinj, i Prijestonicu

Cetinje i pokazuje da, iako postoji nizak nivo razumijevanja o rastu niskokarbonskog turizma, ukazuje na

činjenicu da preko 70% anketiranih turista izražava interesovanje da smanji sopstveni uticaj na prirodu

kroz niskokarbonski turizam. To predstavlja dobar pokazatelj za: a) imidž Crne Gore kao zelene destinacije

i b) investicije u oblasti niskokarbonskog turizma u budućnosti.

Ovo je zanimljiv i koristan izvještaj i treba da ga pročitaju svi subjekti koji imaju udjela u procesu razvoja

održivog turizma u Crnoj Gori.

6


REZIME

Istraživanje o niskokarbonskom turizmu u Crnoj Gori sprovedeno je u šest primorskih opština (Bar, Budva, Herceg Novi,

Kotor, Tivat, Ulcinj) i u Prijestonici Cetinje i obuhvatilo je tri ciljne grupe: 1) 1000 turista/posjetilaca; 2) 100 predstavnika

poslovnog sektora putovanja i turizma – turistički poslenici; i 3) predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom i

lokalnom nivou u oblasti turizma i zaštite životne sredine.

Turisti, turistički poslenici i predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom i lokalnom nivou u oblasti turizma i zaštite

životne sredine pokazali su generalno prilično nizak nivo svijesti o niskokarbonskom rastu, kao i nizak nivo znanja o

niskokarbonskim proizvodima i uslugama u lancu usluga u oblasti putovanja i turizma. Ipak, opšta je percepcija da je Crna

Gora čista i ekološka turistička destinacija. Nijesu iznijeti konkretni niskokarbonski turistički proizvodi ili usluge u Crnoj

Gori, osim Marine Porto Montenegro koja ima propisane ekološke standarde za jahte.

Turistički poslenici u određenoj mjeri koriste mjere ublažavanja i smanjenja emisije CO2, ali potrebni su dodatni podsticaji

i sistematski pristup koje bi vodile državne institucije. Nadležne institucije su svjesne programa eko-označavanja i postoje

određene namjere za pružanje pomoći turističkim poslenicima da ga uvrste u svoju turističku ponudu.

Glavne prepreke za korišćenje ili pružanje niskokarbonskih turističkih proizvoda i usluga koje su iznijeli turistički poslenici

odnose se na nedostatak interesa (percepcija da time ne bi privukli više klijenata/turista) i nedostatak sredstava i

podsticaja. Pored toga, turiste uglavnom ne zanimaju niskokarbonski turistički proizvodi i usluge, dok nadležne nacionalne

i lokalne institucije navode nedostatak sredstava i nedostatak interesa od strane predstavnika turističkog sektora.

Aktivnosti identifikovane za neutralisanje karbonskog otiska u turizmu, a koje bi mogle biti i podsticaj i motivacija za dalje

stvaranje ambijenta za razvoj niskokarbonskog turizma odnose se na pješačke i biciklističke zone, biciklističke staze i

stanice za upotrebu električnih bicikala, poreske olakšice za smještaj viših kategorija, benefiti za turističke objekte koji

koriste neki program energetske efikasnosti, adekvatne deponije, itd.

7


1000 turista/posjetilaca

Anketirani turisti uglavnom su „pogađali“ što je zapravo niskokarbonski turizam i većina njih ne zna što je

niskokarbonski turizam. Međutim, većina (70,17%) anketiranih turista zainteresovana je da smanji sopstveni uticaj

na prirodu kroz niskokarbonski turizam, a nešto manje od polovine (48,84%) turista platilo bi više za odmor ukoliko

bi se time finansirali niskokarbonski projekti u Crnoj Gori.

Većina turista ne zna što je karbonski otisak – više od polovine (51,60%) navelo je da ne zna definiciju karbonskog

otiska. Samo 2,20% anketiranih turista nekad je računalo sopstveni karbonski otisak. Ipak, većina (49,29%) turista

je zainteresovano da izračuna sopstveni karbonski otisak za manje od 10 eura godišnje.

Više od tri četvrtine (76,32%) anketiranih turista smatra da zaštita okoline jeste na zadovoljavajućem nivou u Crnoj

Gori.

Turisti su uglavnom izabrali Crnu Goru zbog netaknute prirode (50,60%) i povoljnih cijena (40%). Četvrtina turista

koji su odabrali Crnu Goru zbog netaknute prirode smatra da zaštita okoline nije na zadovoljavajućem nivou u

Crnoj Gori.

Turisti koji posjećuju Crnu Goru uglavnom smatraju da se ponašaju na ekološki savjestan način (76,23%). Međutim,

mjere koje turisti sprovode da bi smanjili korišćenje prirodnih resursa dok borave u Crnoj Gori odnose se uglavnom

na uštedu energije – isključuju svjetla i klima-uređaje kad izlaze napolje i na uštedu vode/goriva – brzo tuširanje i

pješačenje.

Ljetnji odmori generalno (56,07%) i ovaj ljetnji odmor u Crnoj Gori (50,90%) zasnovani su za većinu turista u

izvjesnoj mjeri na kontaktu s prirodom iako je manje od jedne trećine (32,23%) turista dobro obaviješteno o

zelenom turizmu u Crnoj Gori.

Turisti su čuli za odmor u zelenoj turističkoj destinaciji (63,30%), ali je samo manje od jedne trećine njih (31,22%)

nekad provelo odmor u zelenoj turističkoj destinaciji. Turisti koji su proveli odmor u zelenoj turističkoj destinaciji,

uglavnom su za takav odmor čuli putem interneta (58,39%) i na tim destinacijama su tražili različita iskustva i

aktivnosti. Turisti su obično na odmor u zelenu turističku destinaciju putovali s porodicom, putovanja su

samostalno organizovali i na takva putovanja su trošili manje od 500 eura.

Polovina turista iz inostranstva došla je u Crnu Goru avionom, dok je više od dvije trećine (67,64%) svih anketiranih

turista došlo u Crnu Goru koristeći drumsko prevozno sredstvo – sopstveni automobil, rent a car, motor ili autobus.

Turisti obično koriste sopstveni automobol (44,80%) ili autobus (30,70%) kad putuju kroz Crnu Goru.

Većina turista odsjeda u hotelima i hotel-apartmanima (41,34%), kao i u privatnom smještaju (iznajmljene sobe)

(34,33%). Turisti obično potroše za smještaj 10 do 30 eura po osobi po danu (45,05%)

Jedna trećina turista koji dolaze iz inostranstva boravila je u Crnoj Gori prvi put..

Gotovo svi (95,77%) turisti planiraju ponovo posjetiti Crnu Goru u narednih pet godina.

8


Najvažniji aspekt, od 18 ponuđenih, prilikom odabira destinacije za odmor za turiste s prosječno najvišom ocjenom

je „opšti osjećaj sigurnosti i bezbjednosti“, dok je najmanje važna „dostupnost sportskih kapaciteta“.

Većina anketiranih turista na odmoru se ponaša očekivano – većina njih ide na odmor jednom ili dva puta godišnje

(78,74%), svake godine (76,9%) u trajanju od oko dvije sedmice, destinaciju za odmor biraju preko prijatelja i

rođaka ili preko interneta i organizuju odmor samostalno.

100 predstavnika poslovnog sektora putovanja i turizma

Turistički poslovni subjekti (49%) ulažu u energetsku efikasnost i većina njih (63,3%) uložili su u nove izolacije –

vrata, dok je 18,4% njih uložilo u alternativne izvore energije (solarni paneli), a samo 4,1% njih su uložili u druge

izvore energije, poput hibridnih automobila i „pametnih soba“. U isto vrijeme, većina turističkih poslovnih

subjekata (61,2%) uložila je do 10000 eura u energetsku efikasnost. Samo 21% turističkih poslovnih subjekata

uložilo je u obnovljive izvore energije i 80,95% njih ulaže u solarnu energiju.

Uključivanje lokalnih zajednica u razvoj niskokarbonskog turizma od presudne je važnosti, jer je većina turističkih

poslovnih subjekata (98%) spremna da podrži prikupljanje otpada u njihovoj zajednici.

Dvije trećine turističkih poslovnih subjekata (67%) vjeruje da opština nema dovoljno finansijskih sredstava za

finansiranje zelenih projekata, a kao razlog većina njih je navela ekonomsku krizu (30,8%) i druge prioritete

(15,4%). S druge strane, 33% turističkih poslenika vjeruje da opština ima dovoljno finansijskih sredstava za

finansiranje zelenih projekata, prvenstveno zbog budžeta, visokih poreza, naknada i ostalih prihoda (68,8%).

Više od polovine (56%) turističkih poslovnih subjekata koji pružaju usluge prevoza kao glavnu aktivnost spremni

su investirati u svoja vozila za uključivanje ekoloških i alternativnih goriva, spremni su investirati u prosjeku 1528,9

eura godišnje. Takođe smatraju da korišćenje ekoloških i alternativnih goriva treba promovisati kroz različite

podsticaje.

Većina turističkih poslovnih subjekata (89%) veoma se slaže i slaže se s tvrdnjom „Eko-turizam će biti važan u

budućnosti“, a 81% njih se veoma slaže i slaže se s tvrdnjom „Klimatske promjene imaju veliki uticaj na razvoj

turističkog sektora“.

Kad je riječ o nivou zaštite životne sredine u Crnoj Gori, mišljenje turista je vrlo različito od mišljenja turističkih

poslovnih subjekata. Naime, nešto više od petine (23,7%) turista vjeruje da zaštita životne sredine nije na

zadovoljavajućem nivou, u odnosu na 62% turističkih poslovnih subjekata s istim mišljenjem. Međutim, oni se

slažu da su „nedostatak brige i volje“ i „nečistoća, otpad i otpadne vode“ glavni razlozi zašto zaštita životne sredine

nije na zadovoljavajućem nivou.

Gotovo polovina (48%) turističkih poslovnih subjekata veoma se slaže i slaže se sa tvrdnjom „Ulaganja u razvoj

niskokarbonskih/karbon-neutralnih turističkih usluga i proizvoda privući će određena turistička tržišta i stvoriće se

dugoročno veći prihodi“, dok se 40% njih donekle slaže s navedenom tvrdnjom.

9


Većina (60%) turističkih poslovnih subjekata slaže se da bi Nacionalni turistički fond trebao biti uspostavljen za

finansiranje projekata iz oblasti smanjenja emisije CO2.

U odnosu na ukupan broj turističkih poslovnih subjekata, samo jedna četvrtina (25%) spremna je izdvojiti sredstva,

a više od polovine njih (54,2%) spremno je izdvojiti više od 10 eura godišnje za obuku o tome kako izračunati

karbonski otisak.

Više od dvije trećine (68,7%) turističkih poslovnih subjekata ne primjenjuje nikakve standarde iz oblasti zaštite

životne sredine, niti ima sertifikovan neki poslovni segment.

Više od polovine (58%) turističkih poslovnih subjekata spremno je platiti za eko sertifikaciju – 23% na dobrovoljnoj

osnovi i 35% na obaveznoj osnovi.

Dvije trećine turističkih poslovnih subjekata (66%) zainteresovano je da sazna više o eko-sertifikaciji u Crnoj Gori,

kao i da se dodatno informiše o klimatskim promjenama i turizmu u budućnosti (75%).

Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom i lokalnom nivou u oblasti turizma i zaštite životne sredine

Predstavnici svih relevantnih institucija upoznati su generalno s konceptom ekološkog turizma, ali im je definicija

niskokarbonskog turizma nedovoljno poznata.

Generalno svi predstavnici relevantnih institucija smatraju da je Crna Gora „čista“ turistička destinacija u pogledu

uticaja na klimatske promjene i u odnosu na stepen štetnih izduvnih gasova. Međutim, razvija se svijest o

globalnom uticaju klimatskih promjena te razvoj turizma treba usmjeriti u skladu s odgovorima na ovakve izazove

u budućnosti.

Kad je riječ o zaštiti životne sredine uopšte, a posebno u sektoru turizma, predstavnici nadležnih institucija obično

ističu tri problema: (1) problem s komunalnim čvrstim otpadom, (2)„divljim“ deponijama i (3) otpadnim vodama,

dok rijetko ističu da problem predstavlja zagađenje vazduha. Važno je istaći da je prepoznato da ovom problemu

podjednako doprinose i institucije koje se neadekvatno bave tretmanom otpada i otpadnih voda, ali i građani i

turisti. Pored otpada, značajan problem koji su svi intervjuisani istakli odnosi se na lošu infrastrukturu – saobraćaj,

snabdijevanje električnom energijom i vodosnabdijevanje, a što dalje negativno utiče ne samo na razvoj turizma,

nego i na kvalitet života u Crnoj Gori.

Iako se zakonska i strateška rješenja donose na nacionalnom nivou, predstavnici nacionalnih i lokalnih institucija

smatraju da postoje preduslovi za uključivanje koncepta ekološkog turizma, koji prvenstveno podrazumijeva

smanjenje štetnih gasova, u strateški i regulativni sistem Crne Gore. Istaknuto je da već postoje određene zakonske

i strateške smjernice kao preduslovi za primjenu koncepta ekološkog turizma.

10


Postoji potpuna saglasnost kod svih ispitanika kad je u pitanju primjena definisanih zakonskih i strateških odredbi

i smjernica, kao i sistem nadzora primjene zakona i propisa i sistemom naplate novčanih kazni za prekršioce zakona

i propisa iz oblasti životne sredine.

Uz očigledne barijere za adekvatan nadzor primjene zakona i propisa, kao što je mali broj ekoloških inspektora i

definisane procedure po kojima oni rade, navedeni su još i nedostatak transparentnosti i dosljednosti u radu

nadležnih organa.

Značajno neslaganje u vezi s nadležnostima donošenja i sprovođenja odluka, propisa i nadzora, zabilježeno je

između predstavnika institucija na nacionalnom nivou s predstavnicima institucija na lokalnom nivou. Predstavnici

institucija na nacionalnom nivou smatraju da je potrebna dodatna centralizacija, dok predstavnici institucija na

lokalnom nivou vjeruju da bi decentralizacijom bio pojednostavljen sistem donošenja i sprovođenja svih propisa i

cijeli sistem bi značajno efikasnije funkcionisao. Dodatno su predstavnici svih relevantnih institucija istakli

nedostatak saradnje među institucijama i opštinama.

Intervjuisani predstavnici svih institucija saglasni su da bi osnivanje Nacionalnog klimatskog fonda bilo poželjno,

ali su naveli brojne preduslove potrebne da bi ovakav fond funkcionisao na adekvatan način kao što su: cost-

benefit analiza, transparentnost, način finansiranja fonda, način raspodjele sredstava.

Predstavnici relevantnih institucija generalno nijesu upoznati s dobrovoljnim/kompenzatornim šemama za

zagađivače, ali vjeruju da bi efikasnije u primjeni bilo uvođenje obaveznih kompenzatornih šema i obezbjeđivanje

određenih podsticaja za privrednike.

Predstavnici relevantnih institucija vjeruju da je uvođenje eko-sertifikacije i standardizacije potrebno, ali uz

transparentne kriterijume i značajne podsticaje za privrednike da ovaj koncept ne bi predstavljalo dodatnu biznis

barijeru.

Predstavnici nadležnih institucija na lokalnom i nacionalnom nivou uglavnom su naveli da zaposleni u njihovim

institucijama imaju dovoljno znanja i vještina u skladu s poslovima koje obavljaju, ali se redovno dodatno edukuju

i informišu i zainteresovani su da prošire svoja znanja u tom pogledu.

Institucije koje imaju direktan kontakt s turistima i privrednicima u sektoru turizma upoznate su sa zahtjevima

turista putem redovnih anketa i komunikacije s turistima, ali i praćenjem trendova u turizmu na međunarodnom

nivou. Rezultate svojih saznanja i informacije s terena prenose se donosiocima odluka radi unapređenja turističke

ponude.

11


12


SADRŽAJ

REZIME .................................................................................................................................................................................... 6

TABELE I GRAFICI ................................................................................................................................................................... 14

UVOD ..................................................................................................................................................................................... 17

METODOLOGIJA PROJEKTA ................................................................................................................................................... 19

TURISTI .................................................................................................................................................................................. 23

Uvod .................................................................................................................................................................................. 24

Rezultati istraživanja ......................................................................................................................................................... 25

Socio-ekonomske karakteristike ispitanika ................................................................................................................... 26

Godišnji odmor .............................................................................................................................................................. 29

Posjeta Crnoj Gori ......................................................................................................................................................... 32

Zeleni turizam ................................................................................................................................................................ 37

Niskokarbonski turizam ................................................................................................................................................. 43

Ključni zaključci ................................................................................................................................................................. 45

PRIVREDNI SUBJEKTI U OBLASTI TURIZMA ........................................................................................................................... 47

Uvod .................................................................................................................................................................................. 48


Opšte informacije o privrednom subjektu .................................................................................................................... 50

Eko-turizam ................................................................................................................................................................... 58

Niskokarbonski turizam ................................................................................................................................................. 62

Karbonski otisak (carbon footprint) .............................................................................................................................. 64

Eko-sertifikacija ............................................................................................................................................................. 66

Turistički objekti s ekološkom oznakom EU .................................................................................................................. 68


DUBINSKI INTERVJU .............................................................................................................................................................. 73

Uvod .................................................................................................................................................................................. 74


13


Analiza nivoa upoznatosti i opšteg znanja i preferencija po određenim pitanjima .......................................................... 75

Uticaj klimatskih promjena, emisija ugljen-dioksida i drugih štetnih gasova na turizam u Crnoj Gori........................ 75

Preduslovi za uključivanje koncepta ekološkog turizma u strateški i regulativni sistem Crne Gore ............................ 77

Osnivanje Nacionalnog klimatskog fonda u turizmu ili nekog drugog mehanizma finansiranja smanjene emisije gasova

s efektima staklene bašte u sektoru turizma ................................................................................................................ 79

Potencijalne koristi od dobrovoljnih/kompenzatornih šema i njihovo uključivanje u booking sistem za sektor

transporta i smještaja u oblasti turizma u Crnoj Gori ................................................................................................... 80

Ekološka sertifikacija i standardizacija; promovisanje šire standardizacije u svakodnevnim aktivnostima ................. 81

Mogućnosti ponude proizvoda i usluga bez uticaja štetnih gasova u crnogorskom turizmu ....................................... 83

Mogućnost i preferencije da granski „prvaci“ promovišu ekološke projekte u turizmu .............................................. 84

Upoznatost zaposlenih s konceptom održivog i ekološkog turizma ............................................................................. 85

Mogućnosti i kapaciteti za implementaciju ekološkog turizma ........................................................................................ 86

Donošenje odluka i mehanizmi za adekvatan odgovor na zahtjeve tržišta u sektoru turizma .................................... 86

Je li zakonski okvir adekvatno definisan i može li se primijeniti za ekološki turizam ................................................... 86

Sistem nadzora primjene postojećih „ekoloških“ zakona i podzakonskih akata u oblasti turizma .............................. 87

Funkcionisanje sistema novčanih kazni i korišćenje prikupljenih sredstava za „ozelenjavanje“ sektora .................... 88

Uloga institucija u razvoju ekološkog turizma .............................................................................................................. 90

Upoznatost s potrebama i zahtjevima krajnjih korisnika/turista za primjenom održivog i ekološkog turizma u Crnoj

Gori ................................................................................................................................................................................ 91


Prilog: Rodni aspekt Istraživanja o niskokarbonskom turizmu među turistima ................................................ 94

Uvod ................................................................................................................................................................................. 94

Socio-ekonomske karakteristike ispitanika ........................................................................................................... 96

Godišnji odmor .............................................................................................................................................................. 96

Posjeta Crnoj Gori ......................................................................................................................................................... 99

Zeleni turizam .............................................................................................................................................................. 101

Niskokarbonski turizam ............................................................................................................................................ 104

14


TABELE I GRAFICI

LISTA TABELA:

TABELA 1: VRSTA SMJEŠTAJA DOK BORAVE U CRNOJ GORI .................................................................................................................... 33 TABELA 2: ZAŠTO TURISTI SMATRAJU DA ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE U CRNOJ GORI NIJE NA ZADOVOLJAVAJUĆEM NIVOU............... 36 TABELA 3: MJERE KOJE TURISTI SPROVODE RADI SMANJENJA KORIŠĆENJA PRIRODNIH RESURSA I ENERGIJE NA ODMORU PO ZEMLJI

PORIJEKLA TURISTE ......................................................................................................................................................................... 41 TABELA 4: DEFINICIJA KARBONSKOG OTISKA .......................................................................................................................................... 43 TABELA 5: UZORAK PO GRADOVIMA / VRSTA USLUGE U OKVIRU SEKTORA TURIZMA ........................................................................... 49 TABELA 6: KAPACITET TURISTIČKIH OBJEKATA PREMA VRSTI USLUGE ................................................................................................... 50 TABELA 7: MARKETING KORIŠĆEN ZA PROMOVISANJE PONUDE ............................................................................................................ 52 TABELA 8: ZEMLJE IZ KOJIH DOLAZE GOSTI/KLIJENTI .............................................................................................................................. 52 TABELA 9: NAČIN ULAGANJA U ENERGETSKU EFIKASNOST / GLAVNA POSLOVNA AKTIVNOST .............................................................. 54 TABELA 10: PROSJEČNI MJESEČNI REŽIJSKI TROŠKOVI U TOKU SEZONE PO GRADOVIMA ...................................................................... 56 TABELA 11: U KOJOJ MJERI SU TURISTIČKI POSLENICI SAGLASNI S KONSTATACIJAMA O KLIMATSKIM PROMJENAMA I EKO-TURIZMU

........................................................................................................................................................................................................ 58 TABELA 12: ZAŠTO NIJESTE DOVOLJNO INFORMISANI O EKO-TURIZMU U CRNOJ GORI ........................................................................ 60 TABELA 13: ZAŠTO ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE U CRNOJ GORI NIJE NA ZADOVOLJAVAJUĆEM NIVOU .................................................. 60 TABELA 14: ZAŠTO USLUGE I KAPACITETI U OBLASTI TURIZMA U CRNOJ GORI NIJESU NA ZADOVOLJAVAJUĆEM NIVOU .................... 61 TABELA 15: DEFINICIJE KARBONSKOG OTISKA ......................................................................................................................................... 64 TABELA 16: KOLIKO SU SPREMNI DA IZDVOJE NA GODIŠNJEM NIVOU ................................................................................................... 65 TABELA 17: KOJE ŠEME EKOLOŠKE STANDARDIZACIJE ILI SERTIFIKACIJA SE PRIMJENJUJU; ZAŠTO SE NE PRIMJENJUJU ŠEME EKOLOŠKE

STANDARDIZACIJE ILI SERTIFIKACIJA; KOJE ŠEME EKOLOŠKE STANDARDIZACIJE ILI SERTIFIKACIJA SE PLANIRAJU........................ 66 TABELA 18: KOLIKO SU SPREMNI DA PLATE ZA EKO-SERTIFIKAT NA GODIŠNJEM NIVOU ....................................................................... 67 TABELA 19: EKO-OZNAKA EU ................................................................................................................................................................... 68

LISTA GRAFIKA:

GRAFIK 1: STRUKTURA UZORKA PO GRADOVIMA ................................................................................................................................... 24 GRAFIK 2: STRUKTURA UZORKA PO ZEMLJI PORIJEKLA TURISTE/POSJETIOCA ........................................................................................ 24 GRAFIK 3: POL ISPITANIKA ....................................................................................................................................................................... 26 GRAFIK 4: GODINE STAROSTI ISPITANIKA ................................................................................................................................................ 26 GRAFIK 5: BRAČNI STATUS ISPITANIKA .................................................................................................................................................... 27 GRAFIK 6: STEPEN OBRAZOVANJA ISPITANIKA ........................................................................................................................................ 27 GRAFIK 7: ZAPOSLENOST ISPITANIKA ...................................................................................................................................................... 27 GRAFIK 8: OSNOVNI IZVOR PRIHODA ISPITANIKA ................................................................................................................................... 28 GRAFIK 9: PROSJEČNI GODIŠNJI PRIHOD ISPITANIKA .............................................................................................................................. 28 GRAFIK 10: KOLIKO ČESTO TURISTI IDU NA ODMOR ............................................................................................................................... 29 GRAFIK 11: IDU LI TURISTI SVAKE GODINE NA LJETNJI GODIŠNJI ODMOR .............................................................................................. 29 GRAFIK 12: KOLIKO DUGO TURISTI PLANIRAJU OSTATI NA LJETNJEM ODMORU OVE GODINE .............................................................. 30 GRAFIK 13: KAKO TURISTI BIRAJU DESTINACIJU ZA ODMOR ................................................................................................................... 30 GRAFIK 14: KAKO TURISTI ORGANIZUJU SVOJ ODMOR ........................................................................................................................... 31 GRAFIK 15: NA SKALI OD 1 DO 10 NAVEDENA VAŽNOST SLJEDEĆIH ASPEKATA KAD SE ODLUČUJU O DESTINACIJI ZA ODMOR............ 31 GRAFIK 16: PRVA TURISTIČKA POSJETA CRNOJ GORI (DOMAĆI TURISTI UKLJUČENI) ............................................................................ 32 GRAFIK 17: PRVA TURISTIČKA POSJETA CRNOJ GORI (DOMAĆI TURISTI ISKLJUČENI) ............................................................................ 32 GRAPH 18: ZAŠTO SU TURISTI IZABRALI CRNU GORU KAO DESTINACIJU ZA ODMOR ............................................................................. 32 GRAFIK 19: VRSTA PREVOZA KORIŠĆENA DA SE DOPUTUJE U CRNU GORU (DOMAĆI TURISTI ISKLJUČENI) .......................................... 33 GRAFIK 20: LIČNI TROŠKOVI SMJEŠTAJA I HRANE I PIĆA U CRNOJ GORI PO OSOBI PO DANU ................................................................ 34 GRAFIK 21: PREVOZNA SREDSTVA KORIŠĆENA ZA PUTOVANJE KROZ CRNU GORU ............................................................................... 34 GRAFIK 22: S KIM TURISTI PROVODE ODMOR U CRNOJ GORI ................................................................................................................. 35 GRAFIK 23: AKTIVNOSTI KOJE TURISTI PLANIRAJU ZA VRIJEME ODMORA U CRNOJ GORI ...................................................................... 35 GRAFIK 24: JE LI ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE U CRNOJ GORI NA ZADOVOLJAVAJUĆEM NIVOU .............................................................. 36

15


GRAFIK 25: U KOJOJ MJERI SE TURISTI PONAŠAJU NA EKOLOŠKI SAVJESTAN NAČIN ............................................................................. 37 GRAFIK 26:JESU LI TURISTI IKAD ČULI I IKAD BORAVILI U ZELENOJ TURISTIČKOJ DESTINACIJI ................................................................ 37 GRAFIK 27: KAKO SU PRVI PUT SAZNALI ZA ZELENI TURIZAM ................................................................................................................. 38 GRAFIK 28: ŠTA TURISTI NAJVIŠE OČEKUJU TOKOM ODMORA U ZELENOJ DESTINACIJI ......................................................................... 38 GRAFIK 29: SA KIM OBIČNO TURISTI POSJEĆUJU ZELENE DESTINACIJE TOKOM ODMORA ..................................................................... 39 GRAFIK 30: KAKO TURISTI ORGANIZUJU ODMOR U ZELENIM DESTINACIJAMA ...................................................................................... 39 GRAFIK 31: KOLIKO OTPRILIKE TURISTI POTROŠE NOVCA TOKOM ODMORA U ZELENOJ DESTINACIJI ................................................... 39 GRAFIK 32: LJETNJI ODMORI GENERALNO I OVAJ ODMOR U CRNOJ GORI ZASNOVANI NA KONTAKTU S PRIRODOM .......................... 40 GRAFIK 33: SPROVOĐENJE MJERA DA BI SMANJILI KORIŠĆENJE PRIRODNIH RESURSA I ENERGIJE TOKOM ODMORA .......................... 41 GRAFIK 34: AKTIVNOSTI KOJE SPROVODE TURISTI DA BI SMANJILI KORIŠĆENJE PRIRODNIH RESURSA DOK BORAVE U CRNOJ GORI ... 41 GRAFIK 35: HOĆE LI U BUDUĆNOSTI ZELENI TURIZAM BITI ZNAČAJAN ................................................................................................... 42 GRAFIK 36: DEFINICIJA KOJA NAJBOLJE OPISUJE NISKOKARBONSKI TURIZAM ....................................................................................... 43 GRAFIK 37: TURISTI ZAINTERESOVANI DA IZRAČUNAJU SVOJ KARBONSKI OTISAK ................................................................................. 44 GRAFIK 38: KOLIKO SU TURISTI SPREMNI DA PLATE ZA IZRAČUNAVANJE SOPSTVENOG KARBONSKOG OTISKA NA GODIŠNJEM NIVOU

......................................................................................................................................................................................................... 44 GRAFIK 39: STRUKTURA UZORKA PO GRADOVIMA ................................................................................................................................. 48 GRAFIK 40: SEGMENT U OKVIRU SEKTORA TURIZMA .............................................................................................................................. 50 GRAFIK 41: GODIŠNJI PROMET U OBLASTI TURIZMA (U 2014. GODINI) .................................................................................................. 51 GRAFIK 42: DODATNE AKTIVNOSTI PONUĐENE KLIJENTIMA/GOSTIMA ................................................................................................. 52 GRAFIK 43: U KOJOJ MJERI JE BIZNIS SEZONSKI OGRANIČEN .................................................................................................................. 53 GRAFIK 44: ULAŽE LI SE U ENERGETSKU EFIKASNOST ............................................................................................................................. 53 GRAFIK 45: NAČIN ULAGANJA U ENERGETSKU EFIKASNOST ................................................................................................................... 53 GRAFIK 46: IZNOS DOSADAŠNJIH ULAGANJA U ENERGETSKU EFIKASNOST ............................................................................................ 54 GRAFIK 47: IKAD ULOŽENO U OBNOVLJIVE IZVORE ENERGIJE ............................................................................................................... 55 GRAFIK 48: U KOJE OBNOVLJIVE IZVORE ENERGIJE SE ULAGALO ............................................................................................................ 55 GRAFIK 49: IMA LI OPŠTINA DOVOLJNO FINANSIJSKIH SREDSTAVA ZA FINANSIRANJE ZELENIHPROJEKATA ......................................... 56 GRAFIK 50: TURISTIČKI POSLENICI SMATRAJU DA JE ZAGAĐENJE OKOLINE GORIVOM ZNAČAJNO ........................................................ 56 GRAFIK 51: VRSTA GORIVA KORIŠĆENOG U TRANSPORTU PUTNIKA/TURISTA ....................................................................................... 57 GRAFIK 52: KOJOJ STAROSNOJ GRUPI PRIPADAJU EKO-TURISTI ............................................................................................................. 58 GRAFIK 53: MIŠLJENJE O GODIŠNJEM PRIHODU EKO-TURISTA / GODIŠNJI PRIHODI TURISTA KOJI SU PROVELI ODMOR U EKO

DESTINACIJAMA .............................................................................................................................................................................. 59 GRAPH 54: KOLIKO EKO-TURISTA DNEVNO TROŠI TOKOM POSJETE CRNOJ GORI (PO OSOBI) ............................................................... 59 GRAFIK 55: DOVOLJNO INFORMISANI O EKO-TURIZMU U CRNOJ GORI ................................................................................................. 60 GRAFIK 56: ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE NA ZADOVOLJAVAJUĆEM NIVOU U CRNOJ GORI ...................................................................... 60 GRAFIK 57: USLUGE I KAPACITETI U OBLASTI TURIZMA U CRNOJ GORI NA ZADOVOLJAVAJUĆEM NIVOU ............................................ 61 GRAFIK 58: ZAŠTO BI TURISTI BIRALI CRNU GORU KAO DESTINACIJU ZA EKO-TURIZAM ........................................................................ 61 GRAFIK 59: DEFINICIJE NISKOKARBONSKOG TURIZMA............................................................................................................................ 62 GRAFIK 60: ULAGANJA U RAZVOJ NISKOKARBONSKIH/BEZ-KARBONSKIH TURISTIČKIH USLUGA I PROIZVODA ĆE PRIVUĆI SPECIFIČNO

TURISTIČKO TRŽIŠTE I OSTVARITI DUGOROČNI PRIHOD ................................................................................................................. 62 GRAFIK 61: OSNIVANJE NACIONALNOG TURISTIČKOG FONDA ZA FINANSIRANJE PROJEKATA U OBLASTI SMANJENJA EMISIJE CO2 .... 63 GRAFIK 62: ŠTO JE KARBONSKI OTISAK .................................................................................................................................................... 64 GRAFIK 63: SPREMNOST DA IZDVOJE FINANSIJSKA SREDSTVA NA DOBROVOLJNOJ OSNOVI DA BI SE UPOZNALI S NAČINOM

IZRAČUNAVANJA KARBONSKOG OTISKA ......................................................................................................................................... 65 GRAFIK 64: INOVATIVNE MJERE PRIMIJENJENE KOD TURISTIČKIH POSLENIKA ....................................................................................... 66 GRAFIK 65: SPREMNOST DA PLATE ZA EKO-CERTIFIKAT NA DOBROVOLJNOJ ILI OBAVEZNOJ OSNOVI .................................................. 67 GRAFIK 66: JESTE LI ČULI ZA KRITERIJUME EU U OBLASTI EKO-SERTIFIKACIJE (10 NAJČEŠĆIH ODGOVORA ONIH ISPITANIKA KOJI SU

UPOZNATI S EKO-SERTIFIKACIJOM) ................................................................................................................................................. 69 GRAFIK 67: PRIMJENJUJU LI VAŠI OBJEKTI KRITERIJUME U OBLASTI EKO-SERTIFIKACIJE (DESET NAJČEŠĆIH ODGOVORA) ................... 70

16


17


UVOD

Projekat „Razvoj niskokarbonskog turizma “ (TCNT), koji realizuju UNDP i Ministarstvo održivog razvoja i turizma a finansira

GEF, odnosi se na sveobuhvatan pristup umanjenja emisije karbonskog otiska u glavnom i najdinamičnijem privrednom

sektoru Crne Gore, u turizmu. Budući da je najveći razvojni izazov u XXI vijeku stvaranje klimatski otporne budućnosti,

krajnji cilj ovog projekta jeste smanjenje emisije gasova s efektom staklene bašte u crnogorskom turizmu promovisanjem

tranzicije države prema karbon-neutralnom turizmu i putovanjima, smanjenje potrošnje energije i transporta i novih

greenfield projekata razvoja, pomažući turizmu da identifikuje i sprovede isplative mogućnosti putovanja i smještaja, kao

i uvođenje programa i šema kompenzacije ugljendioksida i druge inovativne finansijske mehanizme kao naknadu za ostale

emisije. Nadalje, projekat će direktno podržati četiri od sedam prioritetnih oblasti utvrđenih Strategijom za održivi razvoj

Crne Gore (MSSP), odnosno 1) održivu fleksibilnost kroz odgovarajući menadžment u transportu; 2) održivi turizam kao

vodeći privredni sektor; 3) održivi prostorni razvoj i 4) bolje racionalno korišćenje energije, povećanje upotrebe energije

iz obnovljivih izvora.

Projekat „Razvoj niskokarbonskog turizma“ ima za cilj sljedeće:

• Poboljšanje pravnog i regulatornog okvira koji podržava niskokarbonski turizam, uključujući promociju sertifikacije za

postojeće i nove turističke smještajne kapacitete

• Podrška pilot investicijama u niskokarbonski turizam

• Razvoj niskokarbonskog i karbon-neutralnog turizma u transportnoj infrastrukturi;

• Uspostavljanje održivih mehanizama finansiranja da bi se obezbijedila podrška ublažavanju klimatskih promjena i

prilagođavanje

• Praćenje emisije štetnih gasova s efektom staklene bašte u sektoru turizma,

što će sve zajedno povećati svijest javnosti o karbonskom otisku u sektoru turizma, a na duži rok pozitivno uticati na ovaj

glavni sektor crnogorske ekonomije.

Konkretnije, istraživanje je fokusirano na razvoj percepcije o sljedećem:

• Nivo svijesti i stavovi prema niskokarbonskom turizmu, opšte znanje o niskokarbonskim uslugama i proizvodima u

sektoru putovanja i lancu turističke ponude

• Postojeći niskokarbonski proizvodi i usluge koji se nude u Crnoj Gori u oblasti putovanja i turizma

• Koliko preduzeća koja posluju u oblasti turizma koriste mjere ublažavanja za smanjenje emisije CO2

• Korišćenje i znanje o programima eko-označavanja

• Identifikacija barijera za korišćenje ili pružanje turističkih niskokarbonskih proizvoda i usluga

• Identifikacija postojećih mjera za neutralizaciju emisije ugljen-dioksida u putovanjima i turizmu i stvaranje okruženja

za razvoj niskokarbonskog turizma.

18


Osnovni cilj „Istraživanja o niskokarbonskom turizmu u Crnoj Gori“ fokusiran je na to da se dobiju informacije o

mogućnostima smanjenja štetnih gasova u turizmu u Crnoj Gori uključujući tri ciljne grupe: (1) 1000 posjetilaca/turista; (2)

sektor putovanja i turizma – 100 predstavnika; i (3) predstavnike relevantnih nacionalnih i lokalnih institucija u oblasti

turizma i zaštite životne sredine.

Ovaj Izvještaj sastoji se iz tri izvještaja za svaku ciljnu grupu. Predstavljeni su ključni rezultati s osnovnim i detaljnim

analizama podataka dobijenih od predstavnika ciljnih grupa. Zaključci dati u ovom izvještaju zasnovani su na tome što su

predstavnici ciljnih grupa iznijeli kao lično i/ili institucionalno mišljenje ili stav. Upitnici za kvantitativna istraživanja – ciljne

grupe turista i predstavnici sektora putovanja i turizma, kao i smjernice za dubinske intervjue za kvalitativna istraživanja –

ciljna grupa predstavnici relevantnih nacionalnih i lokalnih institucija iz oblasti turizma i zaštite životne sredine,

pripremljeni su i prethodno odobreni od strane Nadzornog tima projekta.

Osim ovog Izvještaja, pripremljen je i poseban dokument s aneksima koji sadrži:

• Precizan opis zadatka – Terms of ReferenceUpitnik 1 za anketiranje turista (uključujući priručnik za anketara)

• Osnovna analiza ankete među turistima – frekvencije – za svako pitanje u Upitniku 1

• Detaljna analiza ankete među turistima – ukrštene tabele – za svako pitanje u Upitniku 1 u odnosu na profilne varijable

Upitnik 2 za anketiranje predstavnika sektora putovanja i turizma

• Priručnik za anketare za anketiranje predstavnika sektora putovanja i turizma

• Osnovna analiza ankete među predstavnicima sektora putovanja i turizma – frekvencije – za svako pitanje u Upitniku

2

• Detaljna analiza ankete među predstavnicima sektora putovanja i turizma – ukrštene tabele – za svako pitanje u

Upitniku 2 u odnosu na profilne varijable

• Smjernice za sprovođenje dubinskih intervjua

• Lista anketiranih predstavnika lokalnih i nacionalnih institucija

• Dubinski intervjui s predstavnicima lokalnih i nacionalnih institucija – detaljni izvještaji iz intervjua s predstavnicima

lokalnih i nacionalnih institucija.

19


METODOLOGIJA

„Istraživanje o niskokarbonskom turizmu u Crnoj Gori“podijeljeno je u tri dijela prema tri ciljne grupe.

1000 turista

Terensko istraživanje među 1000 turista u Crnoj Gori imalo je za cilj da analizira informacije o nivou svijesti, opštem znanju

i sklonostima turista koje se odnose na:

• Koncept niskokarbonskog turizma, proizvoda i usluga (održiva transportna sredstva, ekološki smještajni kapaciteti,

primjena ekoloških standarda, komplementarni turistički proizvodi)

• Eko-sertifikacija i standardi u sektoru smještaja i lancu turističke ponude

• Njihova emisija karbon-dioksida i neutralizovanje uticaja karbona

• Dostupnost nisko/bez-karbonskih turističkih proizvoda i usluga u Crnoj Gori.

Kao i sljedeće:

• Nivo korišćenja javnog i nemotorizovanog prevoza turista

• Spremnost da plate više za usluge koje bi mogle pomoći da neutrališu njihov uticaj na životnu sredinu, uključujući i

slična iskustva iz drugih destinacija

• Optimalne metode za širenje informacija o ovim pitanjima putem medija (preko interneta, priručnika i drugih

publikacija, medijskim nastupima), zavisno o tome kako oni najčešće dobijaju informacije.

Projekat se odnosi na istraživanje u šest primorskih opština u Crnoj Gori (Ulcinj, Bar, Budva, Kotor, Tivat, Herceg Novi) i u

Prijestonici Cetinje koja se nalazi u centralnom dijelu.

Radi strukturiranja uzorka korišćeni su zvanični statistički podaci (MONSTAT – Statistički godišnjak 2014/turizam) koji su

modifikovani u skladu sa zahtjevima UNDP/Centar za održivi razvoj. Uzorak se zasnivao na modelu trostepenog slučajnog

uzorka gdje su uzete u obzir sljedeće kategorije:

1. Distribucija turista na domaće i strane

2. Frekvencija dolazaka turista u primorske gradove

3. Broj noćenja turista.

Za potrebe istraživanja Upitnik 1 je pripremljen izvorno na crnogorskom jeziku, ali je dodatno preveden na engleski. Za

potrebe realizacije terenskog istraživanja, E3 Consulting je angažovao mrežu od 15 anketara raspoređenih po ciljnim

20


gradovima. Prije procesa prikupljanja podataka (intervjua) anketari su prošli obuku i dobili uputstva od tima supervizora

projekta. Supervizori istraživanja sproveli su obuku za anketare i uveli ih u metodologiju anketiranja pripremljenu i

štampanu u formi Priručnika posebno za anketare – na posljednjoj stranici svakog Upitnika 1. Anketiranje (terenski rad) je

sprovedeno u periodu od 5. do 15. jula 2015. godine.

Nakon završetka terenskog rada i kontrole prikupljenih podataka, projektni tim sproveo je unos podataka u kreirane baze

podataka u MS Office (Excel). Za potrebe obrade podataka, baza podataka je pripremljena u SPSS statističkom programu.

Obrada podataka se odnosi na SPSS rezultate kao što su ključne frekvencije, deskriptivne statistike, ukrštene tabele i

grafikoni. Analitičari podataka pripremili su izvještaje prema zahtjevima klijenta u obliku statističkih priloga izvještajima.

100 predstavnika sektora turizma i putovanja

Osnovni cilj istraživanja među 100 predstavnika sektora turizma i putovanja u Crnoj Gori jeste da analizira informacije o

nivou svijesti, opštem znanju i sklonostima predstavnika sektora turizma koje se odnose na:

• Koncept niskokarbonskog turizma, proizvodi i usluge

• Neutralizovanje karbona i karbonski otisak u turizmu

• Koristi od dobrovoljnih šema neutralizovanje karbona i njihovo uključivanje u sistem rezervacija prevoza i smještaja u

turizmu Crne Gore

• Zakonski zahtjevi u pogledu investiranja u niskokarbonsku infrastrukturu (npr. energetsku efikasnost, upravljanje

resursima)

• Uticaji i interakcije između sektora turizma i klimatskih promjena i njihove međusobne veze (doprinos razvoja turizma

na klimatske promjene i uticaj klimatskih promjena na sektor turizma).

Posebna pažnja posvećena je informacijama o stepenu spremnosti i uslovima i okolnostima pod kojima su predstavnici

turističke industrije spremni da:

• Investiraju u razvoj niskokarbonskih turističkih usluga i proizvoda da bi se privukla određena turistička tržišta i ostvarili

dugoročni prihodi

• Investiraju u mjere i aktivnosti koje se odnose na smanjenje njihovog karbonskog otiska

• Sprovedu inovativne prakse upravljanja (Društvena odgovornost kompanija, ISO, EMAS)

• Uvedu standarde eko-sertifikata kao standarde poslovnog djelovanja

• Uvedu obvezne ili dobrovoljne naknade za emisiju CO2

• Imaju perspektivu uvođenjem niskokarbonskih programa

• Edukuju se o klimatskim promjenama i turizmu.

21


Istraživanje je sprovedeno među 100 privrednih subjekata koji posluju u sektoru turizma, u daljem tekstu turistički

poslenici, u šest primorskih opština u Crnoj Gori (Ulcinj, Bar, Budva, Kotor, Tivat, Herceg Novi) i u Prijestonici Cetinje koja

se nalazi u centralnom dijelu.

Za potrebe istraživanja tim E3 Consulting je u saradnji s UNDP pripremio uzorak na bazi privrednih subjekata registrovanih

u Centralnom privrednom registru Crne Gore, kao i baze privrednih subjekata iz Privredne komore Crne Gore, Unije

poslodavaca i Nacionalne turističke organizacije Crne Gore. Uzorak je kreiran kao reprezentativni troetapni stratifikovani

uzorak nacionalnih turističkih poslenika. Metod slučajnog uzorka primijenjen je u slučaju odabira uzoračkih jedinica kao

što su rent-a-car agencije, restorani i turističke agencije. Uzoračke jedinice za individualni smještaj određene su po metodi

slučajnog uzorka prema kategoriji objekta (broju zvjezdica).

Za potrebe prikupljanja podataka od turističkih poslenika pripremljen je Upitnik 2, u skladu s definisanim ciljevima

istraživanja, u originalu na crnogorskom jeziku, a kasnije je preveden na engleski jezik. Za potrebe realizacije terenskog

istraživanja, E3 Consulting angažovao je mrežu od 13 anketara koji su bili raspoređeni po ciljnim gradovima. Projektni tim

održao je trening za anketare i upoznao ih s metodologijom istraživanja koja je pripremljena i štampana u formi Priručnika

za anketare kao odvojen dokument. Priručnik je takođe obuhvatio detaljna objašnjenja određenih termina i izraza, kao što

je „eko-turizam“, niskokarbonski turizam, karbonski otisak itd. Anketiranje (terenski rad) sprovedeno je u periodu od 24.

juna do 3. jula 2015. godine.

Nakon završetka terenskog rada i kontrole prikupljenih podataka, projektni tim je sproveo unos podataka u kreirane baze

podataka u MS Office (Excel). Za obradu podataka, baza podataka pripremljena je u SPSS statističkom programu. Obrada

podataka odnosi se na SPSS rezultate kao što su ključne frekvencije, deskriptivne statistike, ukrštene tabele i grafikoni.

Analitičari podataka pripremili su izvještaje prema zahtjevima klijenata u obliku statističkih priloga izvještajima.

Predstavnici nadležnih nacionalnih i lokalnih institucija iz oblasti turizma i zaštite životne sredine

Osnovni cilj istraživanja sprovedenog među 21 institucijom na nacionalnom i lokalnom nivou u Crnoj Gori jeste da analizira

informacije o nivou svijesti, opštem znanju i sklonostima predstavnika javnih institucija (na nacionalnom i lokalnom nivou;

univerzitet) koje se odnose na:

• Koncept niskokarbonskog turizma, proizvode i usluge

• Preduslove za integraciju koncepta niskokarbonskog turizma u strateški i zakonodavni sistem u Crnoj Gori

• Prednosti osnivanja Nacionalnog klimatskog turističkog fonda i mehanizama finansiranja za podršku niskokarbonskog

turizma

22


• Benefite od dobrovoljnih/ šema kompenzacije ugljen dioksida i njihovo uključivanje u booking sistem za sektor

transporta i smještaja u oblasti turizma u Crnoj Gori

• Ekološku sertifikaciju i standardizaciju i preference za buduće aktivnosti u promovisanju standardizacije u

svakodnevnim aktivnostima

• Dostupnu ponudu proizvoda i usluga bez uticaja štetnih gasova u crnogorskom turizmu

• Podsticaj da granski „prvaci“ promovišu programe odgovora na klimatske promjene u turizmu kroz razmjenu znanja i

edukaciju.

Pored toga, istraživanje je dalo uvid i u informacije o sljedećem:

• Donošenje odluka i mehanizmi koji se primjenjuju da bi se adekvatno odgovorilo na zahtjeve tržišta u sektoru turizma

(primjer ekološkog turizma)

• Nivo do kog je zakonski okvir adekvatno definisan ili direktno primjenjiv za implementaciju ekološkog turizma

• Sistem nadzora primjene postojećih ekoloških zakona i podzakonskih akata u oblasti turizma

• Kako postojeći sistemi novčanih kazni funkcionišu i da li se prikupljena sredstva koriste na način da se „ozeleni“ sektor.

Za dobijanje informacija od nadležnih nacionalnih i lokalnih institucija korišćena je istraživačka metoda dubinskih intervjua.

Dubinski intervju1 predstavlja metod koji uključuje razgovor između moderatora i relevantnog predstavnika ciljne grupe

(ispitanika). Ova tehnika pripada setu kvalitativnih istraživanja. Kao što im i naziv kaže, dubinski intervju (eng. in-depth

interview) kao metod koristi se u onim istraživanjima koja treba da omoguće dublji uvid u određeni problem koji se ispituje,

jer je ispitaniku omogućeno da detaljnije izrazi svoje mišljenje bez uticaja grupe.

Rezultati istraživanja su predstavljeni kroz dva cilja, odnosno dvije grupe pitanja. Za potrebe sprovođenja dubinskih

intervjua s predstavnicima relevantnih institucija pripremljene su smjernice koje nijesu prethodno date ispitanicima na

uvid, ali su služile moderatoru da bi bio fokusiran na ključne teme intervjua i jasno usmjeren ka realizaciji cilja istraživanja.

U izvještaju su predstavljeni najvažniji istraživački nalazi iz kvalitativnog istraživanja, realizovanog korišćenjem tehnike

dubinskih intervjua, koji su realizovani u periodu 22. jun – 08. jul 2015. godine.

1 Kombinovana definicija preuzeta iz Zbornika Ekonomskog fakulteta u Zagrebu, godina 3, 2005. godine, mr. sc. Mirko Palić

23


TURISTI

24


Uvod

Projekat SLCT obuhvata istraživanje sprovedeno u šest primorskih opština u Crnoj Gori (Ulcinj, Bar, Budva, Kotor, Tivat,

Herceg Novi) i u Prijestonici Cetinje koja se nalazi u centralnom dijelu. Istraživanjem jeobuhvaćeno 1000 turista/posjetilaca

u sedam crnogorskih gradova.

Grafik 1: Struktura uzorka po gradovima

Uzorak turista/posjetioca odnosio se na ispitanike starije od 18 godina odabrane prema Kiš tablicama (slučajnim izborom

ispitanika) s procijenjenom statističkom greškom +/- 3%.

Grafik 2: Struktura uzorka po zemlji porijekla turiste/posjetioca

25


Radi strukturiranja uzorka korišćeni su zvanični statistički podaci (MONSTAT – Statistički godišnjak 2014/turizam) koji su

modifikovani u skladu sa zahtjevima UNDP/Centar za održivi razvoj. Uzorak se zasnivao na modelu trostepenog slučajnog

uzorka gdje su uzete u obzir sljedeće kategorije:

1. Distribucija turista na domaće i strane

2. Frekvencija dolazaka turista u primorske gradove

3. Broj noćenja turista.

Za potrebe prikupljanja podataka od posjetilaca/turista, pripremljen je Upitnik 1 prema definisanim ciljevima istraživanja.

Upitnik 1 sastojao se od zavisnih i nezavisnih varijabli. Glavne socio-ekonomske varijable su takođe uključene (stepen

obrazovanja, zaposlenost, godine starosti, pol, životni standard, zemlja porijekla), kao i pitanja o navikama vezanim za

godišnji odmor (motivacija za posjetu, preferencije smještaja, rezervisanja, učestalost posjeta, trajanje posjete, način

prevoza tokom putovanja), eko-osjetljivost, novac potrošen za posjete i druga pitanja. Te varijable predstavljaju osnovu

za analize putem ukrštenih tabela s drugim varijablama, kao što su: turističke aktivnosti, zelene akcije, itd.

Za potrebe istraživanja Upitnik 1 je pripremljen izvorno na crnogorskom jeziku, ali je dodatno preveden na engleski. Za

potrebe realizacije terenskog istraživanja, E3 Consulting je angažovao mrežu od 15 anketara i oni su bili raspoređeni po

ciljnim gradovima. Prije procesa prikupljanja podataka (intervjua) anketari su prošli obuku i dobili uputstva od tima

supervizora projekta. Supervizori istraživanja sproveli su obuke za anketare i uveli ih u metodologiju anketiranja koja je

pripremljena i štampana u formi Priručnika za anketare – na posljednjoj stranici svakog upitnika. Obuka za anketare je

obuhvatila:

Detaljno objašnjenje ciljeva istraživanja

Strukturiranje uzorka.

Nakon obuke, svaki anketar je dobio materijal za terenski rad koji je obuhvatao:

Priručnik za anketare

Propratno pismo / ovlašćenje od firme E3 Consulting Podgorica

Dovoljan broj upitnika na crnogorskom i engleskom jeziku.



Obrada podataka odnosi se na SPSS rezultate kao što su ključne frekvencije, deskriptivne statistike, ukrštene tabele i

grafikoni. Analitičari podataka su pripremili izvještaje prema zahtjevima klijenata u obliku statističkih priloga izvještajima.

Rezultati istraživanja

26


Socio-ekonomske karakteristike ispitanika

Upitnik za turiste/posjetioce u okviru istraživanja o niskokarbonskom turizmu u Crnoj Gori obuhvatio je pitanja o njihovim

socio-ekonomskim karakteristikama u posebnom poglavlju.

Prosječan turista obuhvaćen istraživanjem je muškarac (51,71%), starosti između 25 i 36 godina, u braku (40,24%), sa

završenim fakultetom (37,20%), zaposlen/a puno radno vrijeme (61,16%), s platom kao osnovim izvorom prihoda (80,94%)

koja na godišenjem nivou iznosi manje od 10000 eura (59,43%).

Pol ispitanika – Muški turisti su nešto više

zastupljeni u ukupnom uzorku (51,71%), pa

čak i više zastupljeni u Baru (58,3%), dok je

ženskih turista bilo više od prosjeka

zastupljenih u Cetinju (65,6%).

Grafik 3: Pol ispitanika

Godine starosti ispitanika – Prosječna starost

ispitanika je 35,81 godina. Iako je većina

ispitanika u dobi 26 do 35 (32,65%), više od

polovine turista u Baru (57,20%) ima preko 36

godina, dok je velika većina turista u Kotoru i

Tivtu mlađa od 35 godina (78,30% i 70,20%,

respektivno).

Grafik 4: Godine starosti ispitanika

Osim toga, nije bilo anketiranih turista u Kotoru i Tivtu iznad dobi od 55. Većina turista u Cetinju su bili u dobi 18 do 25,

dok 62,60% turista u Budvi bili su u dobi 26–45.

27


Bračni status ispitanika – Većina anketiranih

turista su u braku (40,24%). Međutim, u Cetinju,

Kotoru i Tivtu većina anketiranih turista su samci

(37,5%, 44,7% i 55,3%, respektivno). Isti procenat

turista u braku i samaca bio je i u Ulcinju

(41,20%).

Grafik 5: Bračni status ispitanika

Stepen obrazovanja ispitanika – Većina

ispitanih turista ima završen fakultet s

univerzitetskom diplomom (37,20%), što je

bio slučaj u Budvi, Cetinju i Ulcinju (45,1%,

50,0% i 35,8%, respektivno). S druge strane,

većina turista u Baru (44,8%) završili su višu

školu, a u Herceg Novom, Kotoru i Tivtu većina

turista ima završenu srednju školu (43,8%,

60,5% i 51,1%, respektivno).

Grafik 6: Stepen obrazovanja ispitanika

Zaposlenost ispitanika – Skoro dvije trećine ispitanih

turista su u stalnom radnom odnosu, što je bio slučaj

u svim ciljnim opštinama. Međutim, u Kotoru i Tivtu

nije bilo penzionera, domaćica i nezaposlenih

ispitanih turista.

Grafik 7: Zaposlenost ispitanika

28


Osnovni izvor prihoda ispitanika – Plata je osnovni

izvor prihoda za većinu ispitanih turista koji posjećuju

Crnu Goru (80,94%). Od svih turista koji su naveli

„neki drugi“ osnovni izvor prihoda, 85,83% su

izdržavana lica od strane drugog člana porodice

(roditelji, supružnik...) i većina njih su u posjeti

Cetinju (21,90%).

Grafik 8: Osnovni izvor prihoda ispitanika

Prosječni godišnji prihod ispitanika – je ispod 10000 eura za većinu anketiranih turista (59,43%). Turisti koji posjećuju

Cetinje i Kotor nijesu naveli prihod iznad 30000 eura, dok je većina onih koji su prijavili godišnji prihod iznad 60000

eura posjetilo Tivat (4,3%).

Grafik 9: Prosječni godišnji prihod ispitanika

29


Godišnji odmor

Koliko često turisti idu na odmor – Više od tri četvrtine (78,74%) anketiranih turista obično ide na godišnji odmor

jednom ili dva puta godišnje. Većina turista koji posjećuju Cetinje, Herceg Novi i Tivat obično idu na odmor jednom

godišnje. Turisti iz Crne Gore i iz Regiona u većini slučajeva obično idu na odmor jednom godišnje, dok većina drugih

turista obično ide na odmor dva puta godišnje. Obično idu na odmor jednom godišnje turisti koji su naveli godišnji

prihod manji od 10000 eura, oni s prihodom od 10000 eura do 20000 eura i oni s godišnjim prihodima višim od 60000

eura.

Grafik 10: Koliko često turisti idu na odmor

Idu li turisti svake godine na ljetnji godišnji odmor – Više od tri četvrtine (76,9%) anketiranih turista, od 98,90% turista

koji su odgovorili na ovo pitanje, navodi da obično idu na ljetnji odmor svake godine. Među njima su u većini slučajeva

anketirani turisti koji posjećuju Herceg Novi (82,0%), dolaze iz Albanije (92,9%), domaćice ili s „drugim“ zanimanjem

(83,3%, svaki) i uz godišnji prihod preko 60000 eura (81,8%).

Grafik 11: Idu li turisti svake godine na ljetnji godišnji odmor

30


Koliko dugo turisti planiraju da ostanu na ljetnjem odmoru ove godine – Više od dvije trećine (69,1%) anketiranih

turista planira da ostane na ljetnjem odmoru ove godine, 1–2 sedmice i od 2 do 3 sedmice i gotovo polovina njih

(46,8%) planira da ostane na ljetnjem odmoru 1 do 2 sedmice. Među turistima koji posjećuju Cetinje većina je onih

koji planiraju da ostanu na ljetnjem odmoru 1 do 2 sedmice, kao i kod onih koji dolaze iz Regiona, domaćice i oni koji

su naveli „drugo“ zanimanje (61,1% i 66,7%, respektivno) i među turistima koji su naveli 10000 eura do 20000 eura

kao godišnji prihod.

Grafik 12: Koliko dugo turisti planiraju ostati na ljetnjem odmoru ove godine

Kako turisti biraju destinaciju za odmor –

Postojala je mogućnost davanja više odgovora.

Turisti u većini slučajeva (67,20%) biraju

lokaciju za odmor preko preporuka prijatelja i

rođaka ili preko Interneta (41,90%). Većina

anketiranih turista koji su odabrali destinaciju

za odmor preko knjiga i vodiča u posjeti su

Ulcinju (40,0%), oni u većini slučajeva dolaze iz

drugih evropskih zemalja (47,5%), u stalnom su

radnom odnosu (71,8%), a većina njih je navelo

godišnji prihod manji od 10000 eura (30,0%).

Grafik 13: Kako turisti biraju destinaciju za odmor

31


Kako turisti organizuju svoj odmor –

Postojala je mogućnost davanja više

odgovora. Velika većina turista (77,36%) u

sopstvenoj režiji – samostalno organizuje

svoj odmor. Usluge putničkog agenta

koristi većina turista u Kotoru (39,5%),

turisti koji dolaze iz drugih evropskih

zemalja (23,2%), zaposleni s punim radnim

vremenom (66,7%) i oni koji su naveli

godišnji prihod manji od 10000 eura

(44,7%).

Grafik 14: Kako turisti organizuju svoj odmor

Turisti ocjenjuju koliko su važni navedeni aspekti pri odabiru destinacije za odmor (u rasponu od 1 kao najmanja do

10 kao najveće važnost) – turisti generalno smatraju ponuđene aspekte kao važne prilikom izbora destinacije za

odmor. Najniže prosječne ocjene date su javnom prevozu u zemlji destinacije i dostupnost sportskih kapaciteta (6,88

i 6,55, respektivno). Najveća važnost je data opštem osjećaju sigurnosti, prosječnom ocjenom 9,26.

Grafik 15: Na skali od 1 do 10 navedena važnost sljedećih aspekata kad se odlučuju o destinaciji za odmor

32


Posjeta Crnoj Gori

Prva turistička posjeta Crnoj Gori – Gotovo jedna četvrtina od svih ispitanih turista (24,48%), a više od jedne trećine

(34,47%) turista koji dolaze iz inostranstva, borave u Crnoj Gori prvi put. Anketirani turisti koji su posjetili Crnu Goru

prvi put u većini slučajeva su posjetili Budvu (38,8%), dolaze iz ostalih zemalja svijeta (izvan Evrope) (55,0%),

samozaposleni su (37,2%), a navode godišnji prihod od 30000 eura 40000 eura (48,8%).

Grafik 16: Prva turistička posjeta Crnoj Gori (domaći turisti UKLJUČENI)

Grafik 17: Prva turistička posjeta Crnoj Gori (domaći turisti ISKLJUČENI)

Zašto su turisti izabrali Crnu Goru kao destinaciju

za odmor – Postojala je mogućnost davanja više

odgovora. Polovina anketiranih turista (50,60%)

navodi da su odabrali Crnu Goru kao destinaciju za

odmor zbog netaknute prirode i skoro 40% njih

zbog povoljnih cijena. Od turista koji su kao razlog

izbora Crne Gore za destinaciju za odmor odabrali

nešto drugo, polovina ih je navela blizinu, naviku

(27,40%) ili sopstvenu, prijateljevu, rođačku kuću

ili neku drugu vrstu besplatnog smještaja (23,29%)

kao razlog. Od turista koji su odabrali Crnu Goru

kao destinaciju za odmor zbog netaknute prirode,

njih 75,75% smatraju da je zaštita životne sredine

na zadovoljavajućem nivou u Crnoj Gori.

Graph 18: Zašto su turisti izabrali Crnu Goru kao destinaciju za odmor

33


Vrsta prevoza korišćena da se doputuje u Crnu Goru – Turisti su upitani koju vrstu prevoza su koristili kad su

doputovali u Crnu Goru i od svih turista, više od dvije trećine (67,64%) koristili su vozila drumskog saobraćaja – vlastiti

automobil, rent-a-car, motocikl ili autobus. Ukoliko se isključe turisti iz Crne Gore, istraživanje je pokazalo da je nešto

više od polovine turista iz inostranstva stiglo avionom (50,40%). Samo turisti iz inostranstva koji su posjetili Ulcinj u

većini slučajeva su doputovali u Crnu Goru vlastitim automobilom (48,1%), kao i turisti iz Albanije (71,4%), domaćice

(54,5%) i oni s godišnjim prihodima ispod 10000 eura (40,3%).

Grafik 19: Vrsta prevoza korišćena da se doputuje u Crnu Goru (domaći turisti ISKLJUČENI)

Vrsta smještaja dok borave u Crnoj Gori – Većina turista (41,34%) navodi da su smješteni u hotelu ili u apartman

hotelu u toku njihovog boravka u Crnoj Gori, dok je više od jedne trećine (34,33%) odsjelo u domaćinstvima (privatni

smještaj). Turisti iz Rusije, drugih evropskih zemalja i ostatka svijeta u najvećem broju slučajeva boravili su u hotelima

(38,1%, 44,8% i 42,9%, respektivno), kao i samozaposleni (29,5%) i većina anketiranih turista s godišnjim prihodima

većim od 20000 eura.

Tabela 1: Vrsta smještaja dok borave u Crnoj Gori

Domaćinstvo (privatni smještaj) 34,43%

Hotel 23,52%

Apartman hotel 17,82%

Nešto drugo 8,21%

Turistički apartman 6,91%

Pansion 3,40%

Turističko naselje 1,90%

Kamp 1,50%

Motel 1,00%

Prenoćište 1,00%

Radničko odmaralište 0,20%

Banjsko lječilište 0,10%

34


Lični troškovi smještaja i hrane i pića u Crnoj Gori po osobi po danu – Anketirani turisti su odgovorili da u Crnoj Gori

uglavnom troše od 10 do 30 eura po danu za smještaj (45,05%) i za hranu i piće (33,23%). Više od polovine turista koji

su posjetili Kotor (55,3%) troše za smještaj od 30 do 50 eura, kao i 41,7% turista koji dolaze iz drugih evropskih zemalja.

Većina turista koji posjećuju Tivat (55,3%) i turisti koji dolaze iz Albanije (64,3%) troše od 10 do 30 eura po danu za

hranu i piće.

Grafik 20: Lični troškovi smještaja i hrane i pića u Crnoj Gori po osobi po danu

Prevozna sredstva korišćena za putovanje

kroz Crnu Goru – Postojala je mogućnost

davanja više odgovora. Turisti su naveli da

najčešće koriste vlastiti automobil (44,80%)

ili autobus (30,70%) za putovanje kroz Crnu

Goru. Turisti koji najčešće koriste autobus

kad putuju kroz Crnu Goru borave u Budvi

(42,0%), Herceg Novom (29,0%) i Tivtu

(10,4%), a u većini slučajeva su iz Crne Gore

(47,9%) i Regiona (20,5%). Turisti koji su u

većini slučajeva koristili brod za putovanje

kroz Crnu Goru naveli su godišnji prihod

preko 60000 eura.

Grafik 21: Prevozna sredstva korišćena za putovanje kroz Crnu Goru

35


S kim turisti provode odmor u Crnoj Gori – Gotovo

dvije trećine ispitanih turista je izjavilo da odmor

obično provode s porodicom i/ili rođacima (33,13%) i

supružnikom/partnerom (30,43%). S 52,87% onih

turista koji odmor provode s porodicom i/ili rođacima

u prosjeku je i 1634 djece. Gotovo polovina od svih

anketiranih turista u Tivtu (48,9%) i studenata

(48,9%) odmor provode s prijateljima, dok većina

turista koji dolaze iz drugih evropskih zemalja odmor

provode sa supružnikom/partnerom (37,2%).

Grafik 22: S kim turisti provode odmor u Crnoj Gori

Aktivnosti koje turisti planiraju za vrijeme odmora u Crnoj Gori – Postojala je mogućnost davanja više odgovora.

Skoro svi intervjuisani turisti naveli su kupanje i sunčanje tokom odmora u Crnoj Gori (97,80% i 95,00%, respektivno).

Turisti uglavnom planiraju posjete istorijskim mjestima (35,30%), nacionalnim parkovima (31,70%) ili krstarenje

(32,10%).

Grafik 23: Aktivnosti koje turisti planiraju za vrijeme odmora u Crnoj Gori

Smatraju li turisti da je zaštita životne sredine na zadovoljavajućem nivou u Crnoj Gori – više od tri četvrtine ispitanih

turista izjavilo je da zaštita životne sredine jeste na zadovoljavajućem nivou u Crnoj Gori.

36


Grafik 24: Je li zaštita životne sredine u Crnoj Gori na zadovoljavajućem nivou

Tabela 2: Zašto turisti smatraju da zaštita životne sredine u Crnoj Gori nije na zadovoljavajućem nivou

Prljavština, otpad, otpadne vode 35,04%

Nedostatak volje i interesa 15,38%

Nije navedeno 14,10%

Nerazvijena svijest 8,12%

Nekompetentnost 5,56%

Prljave plaže i voda 4,27%

Nema investicija 3,85%

Zagađenje 3,42%

Može bolje 2,99%

Ne znam 2,56%

Nelegalna gradnja 2,56%

Mnoge greške i problem 1,28%

Nedostatak zelenila 0,43%

Niska bezbjednost 0,43%

Ukupno 100,00%

Anketirani turisti koji u većini slučajeva smatraju da zaštita okoline nije na zadovoljavajućem nivou u Crnoj Gori su oni koji

borave u Ulcinju (47,3%), dolaze iz Crne Gore (29,2%), penzioneri (61,7%) i turisti koji su naveli godišnji prihod iznad 60000

eura (45,5%).

37


Zeleni turizam

U kojoj mjeri se turisti ponašaju na ekološki savjestan način – Velika većina anketiranih turista u Crnoj Gori vjeruju

da se ponašaju na ekološki savjestan način, u potpunosti ili prilično (29,39% i 46,84%, respektivno). Većina anketiranih

turista koji borave u Ulcinju (43,9%) navodi da se ponašaju na ekološki svjestan način u potpunosti, kao i većina onih

koji dolaze iz Albanije (35,7%), većina penzionera (55,3%) i većina onih koji navode godišnji prihod iznad 60000 eura

(60,0%).

Grafik 25: U kojoj mjeri se turisti ponašaju na ekološki savjestan način

Jesu li turisti ikad čuli i ikad boravili u zelenoj

turističkoj destinaciji – Oko dvije trećine njih

izjavili da su čuli (63,30%) i da su boravili (68,78%)

u zelenoj turističkoj destinaciji. Većina anketiranih

turista koji borave u Kotoru (86,8%) je čulo o

zelenoj turističkoj destinaciji, kao i većina onih

dolaze iz Regiona (68,4%), većina penzionera

(76,6%) i većina onih koji navode godišnji prihod od

50000 eura do 60000 eura (87,5%).

Grafik 26: Jesu li turisti ikad čuli i ikad boravili u zelenoj turističkoj destinaciji

Osim toga, većina turista koji borave u Cetinju (65,6%) boravili su u zelenoj turističkoj destinaciji, većina turista koji

dolaze iz drugih evropskih zemalja (42,8%), većina penzionera (44,7%) i većina onih koji navode godišnji prihod od

50000 eura do 60000 eura (66,7%).

38


Turisti koji su boravili u zelenoj turističkoj destinaciji (31,22% turista ili 310 ispitanika) odgovorilo je na pitanja o svojim

iskustvima i navikama tokom boravka u zelenoj turističkoj destinaciji.

Kako su prvi put saznali za zeleni turizam –

Postojala je mogućnost davanja više odgovora.

Većina ispitanih turista koji su boravili u zelenoj

turističkoj destinaciji izjavilo je da su prvi put čuli

za takvu vrstu turizma s interneta (58,39%), ali i

od prijatelja/rođaka (37,42%) ili TV (34,84%).

Grafik 27: Kako su prvi put saznali za zeleni turizam

Većina turista koji su prvi put čuli za zeleni turizam s interneta boravi u Herceg Novom (28,7%), dolaze iz Crne Gore

(44,8%), zaposleni su puno radno vrijeme (69,4%), te su naveli godišnji prihod manji od 10000 eura (46,8% ).

Što turisti najviše očekuju tokom odmora

u zelenoj destinaciji – Postojala je

mogućnost davanja više odgovora. Od

turista koji su boravili u zelenoj turističkoj

destinaciji, većina je navela većinu

ponuđenih aktivnosti i iskustava, dok su

najmanje zainteresovani za ekonomsku

podršku lokalnim zajednicama (27,74%).

Grafik 28: Što turisti najviše očekuju tokom odmora u zelenoj destinaciji

Posjeta destinacijama gdje nema gužve najatraktivnija je za turiste iz Herceg Novog (39,7%), turiste iz Crne Gore

(39,7%), u stalnom radnom odnosu (68,8%) i one koji su naveli godišnji prihod do 10000 eura (50,8%).

39


Sa kim turisti obično posjećuju “zelene”

destinacije tokom odmora, na koji način

organizuju odmor u “zelenim” destinacijama

i koliko otprilike potroše novca tokom

odmora u zelenoj destinaciji – Anketirani

turisti koji su boravili u zelenoj turističkoj

destinaciji su naveli da na takva putovanja

odlaze sa porodicom (49,03%), putovanje je

organizovano nezavisno (60,71%) i na takvim

putovanjima potroše manje od 500 eura

(51,47%).

Turoperatori su organizovali odmor u zelenim

destinacijama za 7,79% ispitanih turista koji su

bili na takvnoj vrsti odmora. Turoperatori su

organizovali odmor u zelenim destinacijama

15,9% turista koji su bili posjetili zelene

destinacije i borave u Budvi, za 25,0% onih koji

dolaze iz ostalih zemalja svijeta, 10,2%

zaposlenih puno radno vrijeme i 28,6% onih

koji navode godišnji prihod preko 60000 eura.

Od anketiranih turista koji su bili na odmoru u

zelenim destinacijama i koji borave u Ulcinju,

njih 28,1% potrošili su više od 2000 eura na

takvom odmoru, kao i 26,2% onih koji dolaze

iz drugih evropskih zemalja i 57,1% onih koji su

naveli godišnji prihod preko 60000 eura.

Grafik 29: S kim obično turisti posjećuju zelene destinacije tokom

odmora

Grafik 30: Na koji način turisti organizuju odmor u zelenim destinacijama

Grafik 31: Koliko otprilike turisti potroše novca tokom odmora u zelenoj

destinaciji

40


Na sljedeća pitanja u okviru dijela upitnika o zelenom turizmu, odgovarali su svi turisti.

Koliko su ljetnji odmori turista bazirani na kontaktu s prirodom – Ljetnji odmori su generalno za više od polovine

ispitanih turista (56,07%) u određenoj mjeri zasnovani na kontaktu s prirodom. Ovo je slučaj za većinu turista koji

posjećuju Tivat (83,0%), dolaze iz Albanije (64,3%), za studente (65,9%) i za većinu turista koji su naveli godišnji prihod

preko 60000 eura (72,7%).

Koliko je odmor turista u Crnoj Gori zasnovan na kontaktu s prirodom – Ovaj ljetnji odmor u Crnoj Gori je u izvjesnoj

mjeri zasnovan na kontaktu s prirodom za polovinu turista (50,90%). Ovo je slučaj za većinu turista koji posjećuju Tivat

(78.7%), dolaze iz Albanije (85,7%), za studente (68,2%) i za većinu turista koji su naveli godišnji prihod preko 60000

eura (63,6%).

Grafik 32: Ljetnji odmori generalno i ovaj odmor u Crnoj Gori zasnovani na kontaktu s prirodom

Obaviještenost turista o zelenom turizmu u Crnoj Gori – Manje od jedne trećine anketiranih turista (32,23%) dobro

su informisani o zelenom turizmu u Crnoj Gori. Među njima su u većini slučajeva turisti koji posjećuju Kotor (65,8%),

dolaze iz ostalih zemalja svijeta (47,6%), u stalnom su radnom odnosu (36,4%) i turisti koji su naveli godišnji prihod od

10000 eura do 20000 eura (43,3% ).

41


Sprovođenje mjera da bi smanjili korišćenje prirodnih resursa i energije tokom odmora – Više od dvije trećine

(76,00%) ispitanih turista sprovode neke od aktivnosti radi smanjenja korišćenja prirodnih resursa i energije na

odmoru. Postojala je mogućnost davanja više odgovora na pitanje koje mjere turisti sprovode da bi smanjili korišćenje

prirodnih resursa i energije tokom odmora u Crnoj Gori. Aktivnosti se uglavnom odnose na uštedu energije –

isključivanje svjetla i klima-uređaja kad su napolju i ušteda vode/goriva – brzo tuširanje i pješačenje.

Grafik 33: Sprovođenje mjera da bi smanjili korišćenje prirodnih resursa i energije tokom odmora

Grafik 34: Aktivnosti koje sprovode turisti da bi smanjili korišćenje prirodnih resursa dok borave u Crnoj Gori

Anketirani turisti koji u većini slučajeva sprovode neke od aktivnosti radi smanjenja korišćenja prirodnih izvora i

energije na odmoru, borave u Baru (99,0%), dolaze iz Rusije (81,9%), u penziji su (91,5%) i naveli su godišnji prihod od

50000 eura do 60000 eura.

Tabela 3: Mjere koje turisti sprovode radi smanjenja korišćenja prirodnih resursa i energije na odmoru po zemlji porijekla turiste

Kratko tuširanje umjesto kupanja

Ponovno korišćenje peškira

Gašenje svjetla pri izlasku iz

sobe/apartmana

Gašenje klima

uređaja pri izlasku

Korišćenje

lokalnog javnog

prevoza

Iznajmljivanje bicikla

Pješačenje Nešto drugo

Zem

lja p

ori

jekl

a

turi

ste

Crna Gora 48,0% 37,6% 51,4% 50,1% 47,2% 40,8% 53,3% 75,0%

Države regiona 21,6% 29,8% 21,9% 22,2% 20,3% 21,4% 22,1% 25,0%

Rusija 9,8% 9,6% 10,3% 9,8% 7,3% 15,5% 10,4%

Albanija 1,7% 1,8% 0,8% 0,8%

Ostale evropske države

17,0% 19,7% 13,5% 14,7% 17,1% 18,4% 12,8%

Ostatak svijeta 2,0% 1,4% 2,1% 2,4% 8,1% 3,9% 1,4%

42


Planiraju li turisti da ponovo posjete Crnu Goru u narednih pet godina – Velika većina (95,77%) ispitanih turista je

navela da planira ponovo posjetiti Crnu Goru u narednih pet godina. Turisti koji su naveli da ne planiraju ponovo

posjetiti Crnu Goru u narednih pet godina u većini slučajeva su bili u posjeti Cetinju (10,3%), turisti koji dolaze iz drugih

evropskih zemalja (13,9%), zaposleni pola radnog vremena (9,4%) i oni koji su naveli godišnji prihod viši od 60000 eura

(18,2%).

Mišljenje o tome da li će u budućnosti zeleni turizam biti značajan – Anketirani turisti su u približnom procentu

procijenili značaj zelenog turizma u budućnosti.

Grafik 35: Hoće li u budućnosti zeleni turizam biti značajan

Anketirani turisti koji su u većini slučajeva naveli da će zeleni turizam biti vrlo važan u budućnosti borave u Cetinju

(56,3%), dolaze iz drugih evropskih zemalja (36,4%), naveli su neko „drugo“ zaposlenje (većina njih su izdržavana lica)

(50,0%) i većina turista koji su naveli godišnji prihod iznad 60000 eura (81,8%).

43


Niskokarbonski turizam

Definicija koja najbolje opisuje niskokarbonski turizam – Anketirani turisti su se odlučili za neku od ponuđenih

definicija koja najbolje opisuje niskokarbonski turizam kako slijedi:

Grafik 36: Definicija koja najbolje opisuje niskokarbonski turizam

Jesu li turisti zainteresovani da smanje vlastiti uticaj na prirodu kroz niskokarbonski turizam – Većina (70,17%)

ispitanih turista jeste zainteresovana da smanji vlastiti uticaj na prirodu kroz niskokarbonski turizam. Većina

anketiranih turista u Cetinju (86,7%), turista koji dolaze iz Rusije (71,2%), penzioneri (84,4%) i većina turista koji su

naveli godišnji prihod iznad 60000 eura (90,9%) zainteresovani su za smanjenje vlastitog uticaja na prirodu kroz

niskokarbonski turizam.

Definicija karbonskog otiska – Više od polovine ispitanih turista (51,60%) izjavilo je da ne zna definiciju karbonskog

otiska, dok su se ostali odlučili za neke ponuđene definicije karbonskog otiska i to:

Tabela 4: Definicija karbonskog otiska

Smanjenje emisije CO2 u kopnenom saobraćaju 2,8%

Smanjenje emisije CO2 u vazdušnom saobraćaju 6,2%

Smanjenje emisije CO2 u vodenom saobraćaju 1,9%

Količina emitovanih gasova s efektom staklene bašte i CO2 kao posljedica neke aktivnosti u toku datog perioda 23,3%

Smanjenje emisije CO2 kod smještajnih kapaciteta 6,0%

Smanjenje emisije CO2 kod turističkih aktivnosti 8,2%

Ne znam 51,6%

44


Jesu li turisti ikad izračunali svoj karbonski otisak – Samo 2,20% anketiranih turista je navelo da jeste izračunalo

sopstveni karbonski otisak. Među njima je 3,7% turista koji posjećuju Budvu, 4,8% turista koji dolaze iz ostalih zemalja

svijeta, 2,9% zaposlenih puno radno vrijeme i 9,8% turista koji su naveli godišnji prihod od 30000 eura do 40000 eura.

Jesu li turisti zainteresovani za izračunavanje sopstvenog karbonskog otiska i koliko su spremni da za to plate na

godišnjem nivou – Polovina ispitanih turista (49,29%) jeste zainteresovana za izračunavanje sopstvenog karbonskog

otiska i spremni su da plate do 10 eura godišnje za izračunavanje sopstvenog karbonskog otiska.

Grafik 37: Turisti zainteresovani da izračunaju svoj karbonski otisak

Grafik 38: Koliko su turisti spremni da plate za izračunavanje sopstvenog karbonskog otiska na godišnjem nivou

Više turista koji posjećuju Tivat (63,0%) zainteresovano je da izračuna svoj karbonski otisak, kao i većina onih koji

dolaze iz ostalih zemalja svijeta (61,9%), većina turista u penziji (61,7%) i turista koji su naveli godišnji prihod od 50000

eura do 60000 eura (75,0%).

Od turista koji su zainteresovani za izračunavanje svog karbonskog otiska, 62,1% turista u Budvi je spremno za to da

plati do 10 eura godišnje, kao i 62,1% turista iz Crne Gore, svi oni koji su naveli neki drugi radni status (u većini slučajeva

izdržavana lica) i 77,3% turista koji su naveli godišnji prihod do 10000 eura.

Jesu li turisti spremni da plate više za svoj odmor ukoliko bi na taj način doprinijeli finansiranju niskokarbonskih

projekata u Crnoj Gori – Nešto manje od polovine ispitanih turista (48,84%) spremno je platiti više za odmor ukoliko

bi na taj način doprinijeli finansiranju niskokarbonskih projekata u Crnoj Gori. Više turista koji borave u Herceg Novom

(61,8%) spremno je platiti više za svoj odmor ukoliko bi na taj način doprinijeli finansiranju niskokarbonskih projekata

u Crnoj Gori, kao i veći broj turista koji dolaze iz Rusije (58,7%), više penzionera (55,3%) i gotovo svi (90,9%) turisti s

godišnjim prihodima iznad 60000 eura.

45


Ključni zaključci

Na osnovu istraživanja sprovedenog u julu 2015. godine među 1000 turista u Crnoj Gori, statističkom analizom došlo se

do sljedećih rezultata:

Ovo istraživanje o niskokarbonskom turizmu u Crnoj Gori sprovedeno je među turistima/posjetiocima u šest

primorskih opština i Prijestonici Cetinje. Prema strukturi uzorka prema zemlji porijekla turiste polovina anketiranih

turista su iz Crne Gore. Većina turista je anketirana u Budvi jer statistički podaci pokazuju da je Budva domaćin

većini turista koji dolaze u Crnu Goru.

Uzorak obuhvata gotovo jednak broj muškaraca i žena i gotovo izjednačenu starosnu strukturu ispitanika,

strukturu ispitanika po bračnom statusu i po obrazovanju – uz gotovo jednak broj onih koji su u „srednjem dobu“,

sa završenom srednjom ili visokom školom i značajno manje u uzorku onih koji su značajno stariji ili mlađi i onih s

osnovnom školom ili s većim stepenom od univerziteta. Kao što se očekivalo, većina turista živi od sopstvene plate,

ali nivo plate je na najnižem ponuđenom nivou.

Većina ispitanih turista očekivano se ponaša na odmoru – većina njih ide na odmor jednom ili dva puta godišnje

(78,74%), svake godine (76,9%) u trajanju od oko dvije sedmice, destinaciju za odmor biraju preko prijatelja i

rođaka ili preko interneta i organizuju odmor samostalno.

Najvažniji aspekt, od 18 ponuđenih, s najvišom prosječnom ocjenom prilikom odabira destinacije za odmor za

turiste je „opšti osjećaj sigurnosti i bezbjednosti“, dok je kao najmanje važan aspekt ocijenjena „dostupnost

sportskih kapaciteta“.

Jedna trećina turista koji dolaze iz inostranstva boravila je u Crnoj Gori prvi put, kao i polovina turista koji dolaze

iz ostalih zemalja svijeta (osim Evrope).

Gotovo svi (95,77%) turisti planiraju ponovo posjetiti Crnu Goru u narednih pet godina.

Polovina turista iz inostranstva došla je avionom u Crnu Goru, dok je više od dvije trećine svih anketiranih turista

(67,64%) došlo prevozom drumskog saobraćaja – sopstvenim automobilom, rent-a-carom, motorom ili

autobusom.

Većina turista odsjeda u hotelima i hotel apartmanima (41,34%), kao i privatnom smještaju (iznajmljivanje soba)

(34,33%).

Turisti obično potroše za smještaj od 10 do 30 eura po osobi po danu (45,05%), kao i za hranu i piće (33,23%).

Turisti obično koriste vlastiti automobil (44,80%) ili autobus (30,70%) kad putuju kroz Crnu Goru i obično dolaze

na odmor s porodicom i/ili rođacima i sa supružnikom/partnerom. Gotovo svi turisti koji dolaze u Crnu Goru tokom

ljetnjeg odmora planiraju kupanje i sunčanje.

Više od tri četvrtine (76,32%) turista smatra da zaštita okoline jeste na zadovoljavajućem nivou u Crnoj Gori.

46


Turisti su uglavnom izabrali Crnu Goru zbog netaknute prirode (50,60%) i povoljnih cijena (40%). Jedna četvrtina

turista koji su odabrali Crnu Goru kao destinaciju za odmor zbog netaknute prirode smatra da zaštita okoline nije

na zadovoljavajućem nivou u Crnoj Gori.

Turisti koji posjećuju Crnu Goru uglavnom smatraju da se ponašaju na ekološki savjestan način (76,23%), većinom

su čuli za zeleni turizam (63,30%), ali je samo manje od jedne trećine (31,22%) njih nekad provelo odmor u zelenoj

turističkoj destinaciji.

Turisti koji su nekad proveli odmor u zelenoj turističkoj destinaciji, obično su se o tome prvi put informisali preko

interneta (58,39%), a na ovim destinacijama tražili su različita iskustva i aktivnosti.

Turisti su obično putovali na odmor u zelenu turističku destinaciju s porodicom, putovanja su samostalno

organizovali i na takva putovanja su trošili manje od 500 eura.

Ljetnji odmori generalno (56,07%) i ovaj ljetnji odmor u Crnoj Gori (50,90%) u izvjesnoj mjeri zasnovani su na

kontaktu s prirodom za većinu turista.

Manje od jedne trećine (32,23%) turista dobro je obaviještena o zelenom turizmu u Crnoj Gori.

Mjere koje turisti sprovode da bi smanjili korišćenje prirodnih resursa dok borave u Crnoj Gori odnose se uglavnom

na uštedu energije – isključuju svjetla i klima-uređaje kad izlaze napolje i uštedu vode/goriva – brzo tuširanje i

pješačenje.

Anketirani turisti su uglavnom „pogađali“ što je zapravo niskokarbonski turizam. Međutim, većina (70,17%)

ispitanih turista zainteresovani su za smanjenje sopstvenog uticaja na prirodu kroz niskokarbonski turizam i nešto

manje od polovine (48,84%) turista bi platilo više za odmor, ako bi to omogućilo finansiranje niskokarbonskih

projekata u Crnoj Gori.

Većina turista ne zna što je niskokarbonski turizam – više od polovine (51.60%) je navelo da ne zna definiciju

karbonskog otiska. Samo 2,20% anketiranih turista nekad je izračunalo karbonski otisak. Ipak, većina turista

(49,29%) zainteresovana je za izračunavanje sopstvenog karbonskog otiska za manje od 10 eura godišnje.

47


PRIVREDNI SUBJEKTI U OBLASTI TURIZMA

48


Uvod

Projekat o “Razvoj niskokarbonskog turizma“predstavlja novi pravac u razvoju turizma, stvaranje novih poslovnih prilika i

izazov za razvoj turizma. Ekološki pokret je unaprijedio svijest o važnosti prirodnih resursa i o smanjenju emisije gasova s

efektom staklene bašte za razvoj turizma i biznisa. U tom kontekstu, sektor turizma Crne Gore ima potencijal da razvije

forme turizma zasnovanog na prirodi radi stvaranja održivog poslovnog modela promovišući nacionalnu orijentaciju ka

karbonski neutralnom sektoru putovanja i turizma, čime se smanjuje potrošnja energije u sektorima transporta i smještaja.

Za potrebe istraživanja tim E3 Consulting je u saradnji s UNDP pripremio uzorak na bazi privrednih subjekata registrovanih

u Centralnom privrednom registru Crne Gore, kao i baze privrednih subjekata iz Privredne komore Crne Gore, Unije

poslodavaca i Nacionalne turističke organizacije Crne Gore.

Kreiran je reprezentativni troetapni stratifikovani uzorak nacionalnih turističkih poslenika. Istraživanje je sprovedeno

među 100 privrednih subjekata koji posluju u sektoru turizma, u daljem tekstu turistički poslenici, u sedam gradova

(Ulcinj, Bar, Budva, Kotor, Tivat, Herceg Novi i Cetinje) u Crnoj Gori.

Grafik 39: Struktura uzorka po gradovima

Metod slučajnog uzorka primijenjen je u slučaju odabira uzoračkih jedinica kao što su rent-a-car agencije, restorani i

turističke agencije s istom vjerovatnoćom odabira. Uzoračke jedinice za individualni smještaj određene su po metodi

slučajnog uzorka prema kategoriji objekta (broju zvjezdica). Podaci za opštinu Ulcinj nijesu bili na raspolaganju i za

pomenutu opštinu je uzet prosjek svih kategorija (2,25), što je dovelo do slučajnog odabira uzorka kad je u pitanju

individualni smještaj u Ulcinju. Svaka targetirana kategorija privrednih subjekata imala je svoje dodatne zamjenske

uzoračke jedinice u slučaju da anketari nijesu u mogućnosti da realizuju anketiranje primarne uzoračke jedinice. U slučaju

49


da se inicijalno odabrana jedinica nije mogla naći, te da nije postojala zamjena u uzorku, mogla se koristiti dodatna jedinica

iz baze podataka, poštujući načelo o istoj kategoriji i opštini.

Tabela 5: Uzorak po gradovima / Vrsta usluge u okviru sektora turizma

Vrsta usluge u okviru sektora turizma Grad

Ulcinj Tivat Kotor Bar Cetinje Budva Herceg Novi

Hotel 10,5% 5,3% 15,8% 5,3% 47,4% 15,8%

Apartman/Hotel 20% 60 % 20%

Pansion 100%

Turističko naselje 100%

Turistički apartman 14,3% 9,5% 9,5% 38,1% 28,6%

Domaćinstvo (privatni smještaj) 12,5% 12,5% 68,8% 6,2%

Prevoz putnika 12,5% 12,5% 12,5% 12,5% 18,8% 18,8% 12,5%

Restorani 14,3% 14,3% 14,3% 14,3% 14,3% 14,3% 14,3%

Turistička agencija/Tour-operator 14,3% 14,3% 14,3% 14,3% 14,3% 14,3% 14,3%

Projektni tim održao je trening za anketare i upoznao ih s metodologijom istraživanja koja je pripremljena i štampana u

formi Priručnika za anketare kao odvojen dokument. Priručnik je takođe obuhvatio detaljna objašnjenja određenih termina

i izraza, kao što je „eko-turizam“, niskokarbonski turizam, karbonski otisak, itd. Obuka za anketare odnosila se na:

• Detaljna objašnjenja ciljeva istraživanja

• Uzorak

Nakon obuke, svaki anketar je dobio paket za terenski rad koji se sastojao od:

• Priručnika za anketare

• Pismo namjere / ovlašćenje anketara koje je izdala E3 Consulting

• Dovoljan broj upitnika i na crnogorskom i na engleskom jeziku.



Obrada podataka odnosi se na SPSS rezultate kao što su ključne frekvencije, deskriptivne statistike, ukrštene tabele i

grafikoni. Analitičari podataka pripremili su izvještaje prema zahtjevima klijenta u obliku statističkih priloga izvještajima.

50



Opšte informacije o privrednom subjektu

Godina osnivanja privrednog subjekta – Prema uzorku, najveći broj turističkih privrednih subjekata (62,9%) je u

periodu između 2000. i 2010. godine; 14,4% u periodu između 1990. i 2000. godine; 9,3% nakon 2010. godine; 7,2%

prije 1980. i 6,2% njih je osnovano u periodu od 1980. do 1990. godine.

Segment u okviru sektora turizma – U odnosu na ukupan broj turističkih poslenika, 43% njih predstavljaju individualni

smještaj, 20% njih predstavljaju kolektivni smještaj, 16% njih vrši prevoz putnika, 14% njih predstavlja restorane i 7%

njih predstavljaju turističke agencije.

Grafik 40: Segment u okviru sektora turizma

Kapacitet turističkih objekata prema vrsti usluge Napomena: Prevoz putnika i turističke agencije su isključene

Tabela 6: Kapacitet turističkih objekata prema vrsti usluge

Vrsta usluge u turizmu Glavna poslovna

aktivnost

Srednja vrijednost

Kapacitet turističkih objekata Godišnja stopa zauzetosti

Hotel 19% 186,8 51,9

Apartman/hotel 5% 19,6 46

Pansion 1% 4 50

Turističko naselje 1% 1985 40

Turistički apartman 21% 18,8 43,8

Domaćinstvo (privatni smještaj) 16% 12,1 30,6

Restoran 14% 101,1 44,5

51


Pozicija ispitanika u privrednom subjektu – U većini slučajeva (51%) turističke poslenike su predstavljali vlasnici

privrednog subjekta, 15% menadžeri, 12%, direktori, 10% zaposleni, 8% zaposleni u administraciji i 4% zaposleni u

menadžmentu.

Broj stalno zaposlenih – Prosječan broj stalno zaposlenih kod turističkih privrednih subjekata je 9,8. Više od tri

četvrtine (78,5%) turističkih privrednih subjekata ima do 10 zaposlenih, dok 20,3% privrednih subjekata zapošljava od

10 do 50 zaposlenih, a samo 1,3% njih ima između 50 i 250 stalno zaposlenih.

Broj sezonski zaposlenih radnika – Kad je riječ o sezonskim radnicima prosječan broj sezonskih radnika koje

zapošljavaju turistički privredni subjekti je 18,8, tako da u toku turističke sezone, većina turističkih privrednih subjekata

(74,6%) zapošljava do 10 sezonskih radnika, 19,7% njih od 10 do 50, 1,4% njih zapošljava od 50 do 100 i od 100 do 150

radnika, a samo 2,8% njih zapošljava više od 150 radnika.

Godišnji promet u oblasti turizma (u 2014.

godini) – Najveći broj turističkih privrednih

subjekata (72,5%) u 2014. godini je imao

promet u iznosu do 100.000 eura, dok s

druge strane, samo je 3,3% privrednih

subjekata imalo više od 1.000.000 eura

prometa.

Grafik 41: Godišnji promet u oblasti turizma (u 2014. godini)

Na koji način se promoviše turistička ponuda – Kad se radi o marketinškim alatima koje turistički privredni subjekti

koriste za promovisanje svoje turističke ponude, imali su priliku da rangiraju marketinške alate sa 1 – najviše koristimo

i 5 – najmanje koristimo. Prema tome, 65,4% turističkih privrednih subjekata najčešće koristi turoperatore za

promovisanje svoje turističke ponude, dok s druge strane, većina turističkih privrednih subjekata (52,6%) najrjeđe

koristi marketinške alate kao što su online rezervacije i uvrštavanje u katalog s ostalim izdavaocima smještaja da bi

promovisali svoju ponudu. Što se tiče osnovne djelatnosti turističkih poslovnih subjekata, predstavnici individualnog

smještaja najčešće koriste travel advice, Booking, Trip Advisor... (45,7%) za promovisanje turističke ponude. S druge

strane, kolektivni smještaji kao marketinški alat većinom (37,8%) koriste uključivanje u katalog drugih smještajnih

predstavnika, a transportna preduzeća u turizmu i turističke agencije uglavnom koriste brošure za promociju turističke

ponude (25% i 10,4%, respektivno).

52


Tabela 7: Marketing korišćen za promovisanje ponude

1 – najviše koristimo 5 – najmanje koristimo

Web sajt 51,2% 48,8%

Brošure 53,3% 46,7%

Online rezervacije 47,4% 52,6%

Tur-operatori/Agencije 65,4% 34,6%

Web portali (TripAdvisor, Booking…) 56,8% 43,2%

Uvrštavanje u katalog s ostalim izdavaocima smještaja 47,4% 52,6%

Iz kojih zemalja dolaze gosti/klijenti – Turistički privredni subjekti imali su priliku da rangiraju zemlje iz kojih turisti

dolaze sa 1 – najčešće dolaze i 5 – najrjeđe dolaze. Prema tome, za najveći broj (83,3%) turističkih privrednih subjekata

najčešći turisti su oni koji dolaze iz zemalja EU, a najrjeđi su oni (98,7%) koji dolaze iz Južne Amerike.

Tabela 8: Zemlje iz kojih dolaze gosti/klijenti

1 – najčešće dolaze 5 – najrjeđe dolaze

Domaće tržište (Crna Gora) 53,8% 46,2%

Zemlje Zapadnog Balkana/Region 81,9% 18,1%

EU 83,3% 16,7%

Azija 21,8% 78,2%

Afrika 3,6% 96,4%

Sjeverna Amerika 11% 89%

Južna Amerika 1,3% 98,7%

Australija 13% 87%

Dodatne aktivnosti ponuđene klijentima/gostima –

Postojala je mogućnost davanja više odgovora. U

pogledu dodatnih aktivnosti koje se nude turistima,

38% privrednih subjekata nudi sunčanje, 34% plivanje,

19% aktivni turizam, 18% krstarenja, 11% eko ture, 9%

biciklizam, 3% njih nudi kite surfing, paraglajding i

kajaking, a samo 2% nudi jahanje konja. Od turističkih

poslenika (18%) koji nude druge usluge, najveći broj,

njih 33,3% nudi turističke aranžmane i 5,6% njih SPA.

U odnosu na prosječan broj turističkih poslenika koji

nude dodatne aktivnosti kao što su aktivni turizam,

52,6% njih rade u Budvi, 26,3% rade u Baru, dok

turistički poslenici koji pružaju eko-ture uglavnom

rade u Kotoru (27,3%), kao i u Budvi (27,3%).

Grafik 42: Dodatne aktivnosti ponuđene klijentima/gostima

53


U kojoj mjeri je biznis sezonski ograničen – Za

najveći broj turističkih privrednih subjekata (41%)

poslovanje značajno zavisi od sezone, dok za 6%

privrednih subjekata posao van sezone predstavlja

veliki problem. Od 41% onih čije poslovanje u velikoj

mjeri zavisi od sezone, 76,9% njih su iz Bara i 71,4%

predstavljaju turističke agencije. U isto vrijeme, od

ukupnog prosjeka onih (23%) koji ne rade van

sezone, 60% su iz Herceg Novog.

Grafik 43: U kojoj mjeri je biznis sezonski ograničen

Ulaganja u energetsku efikasnost objekata – U odnosu na ukupan broj turističkih poslenika, 49% njih investira u

energetsku efikasnost u svojim objektima, a 8% njih ne ulaže, ali planira da uloži sredstva. S druge strane, 43%

turističkih privrednih subjekata ne ulažu i nemaju planova za ulaganje sredstava u energetsku efikasnost u svojim

objekatima u bliskoj budućnosti. Od 66,7% onih koji investiraju u energetsku efikasnost su iz Herceg Novog a 70% njih

predstavljaju kolektivni smještaj. U isto vrijeme, velika većina (88,2%) onih koji ulažu u energetsku efikasnost, zabilježi

godišnji promet u iznosu od 100.000 eura do 500.000 eura.

Postojala je mogućnost davanja više odgovora na pitanje o vrstama ulaganja u energetsku efikasnost turističkih

objekata za koja je navedeno da su izvršena.

Grafik 44: Ulaže li se u energetsku efikasnost

Grafik 45: Način ulaganja u energetsku efikasnost

54


Većina turističkih poslenika koji su investirali u energetsku efikasnost ulaganjem u nove izolacije zidova, vrata i prozora

(74,1%, 67,7% i 66,7%, respektivno) investirali su do 10000 eura, dok je većina onih koji su investirali u solarne panele

uložila od 50000 eura do 100.000 eura (30%), kao i više od 500.000 eura (30%).

Tabela 9: Način ulaganja u energetsku efikasnost / glavna poslovna aktivnost

Kolektivni smještaj

Individualni smještaj

Transportne usluge

Restoran Turistička agencija

Postavili smo novu izolaciju – vrata 32,3% 48,4% 3,2% 9,7% 6,5%

Postavili smo novu izolaciju – prozori 33,3% 48,1% 3,7% 11,1% 3,7%

Novi zidovi, izolacija 48,1% 25,9% 3,7% 18,5% 3,7%

Novi sistem grijanja 48,0% 24,0% 0,0% 28,0% 0,0%

Novi sistem hlađenja 47,1% 29,4% 0,0% 11,8% 11,8%

Zamijenili smo sistem rasvjete 25,9% 40,7% 3,7% 22,2% 7,4%

Korišćenje alternativnih izvora energije (solarni paneli) 70,0% 20,0% 0,0% 10,0% 0,0%

Drugo 50,0% 0,0% 50,0% 0,0% 0,0%

Iznos dosadašnjih ulaganja u energetsku efikasnost

– U odnosu na ukupan broj turističkih privrednih

subjekata koji su investirali u energetsku efikasnost

svojih objekata, većina njih (61,2%) uložilo je do

10000 eura. S druge strane, po 6,1% turističkih

privrednih subjekata uložili su finansijska sredstva od

100.000 eura do 500.000 eura, kao i više od 500.000

eura u energetsku efikasnost svojih objekata.

Grafik 46: Iznos dosadašnjih ulaganja u energetsku efikasnost

Je li ikad uloženo u obnovljive izvore energije – Skoro dvije trećine (65%) turističkih poslenika nikad nije investiralo u

obnovljive izvore energije, dok 14% njih nikad nije investiralo, ali planira to učiniti. Samo 21% turističkih privrednih

subjekata investiralo je u obnovljive izvore energije. Iz ukupnog prosjeka od 21% onih koji su investirali u obnovljive

izvore energije, najveći broj ih je iz Budve (38,9%), a 45% njih predstavljaju kolektivni smještaj. U isto vrijeme, od

ukupnog prosjeka od 16,5% onih koji su investirali u obnovljive izvore energije, 20% je izjavilo da im je godišnji promet

u iznosu od 100.000 eura do 500.000 eura, kao i oni s prometom višim od jednog miliona eura (100%). S druge strane,

od ukupnog prosjeka od 14% onih koji nikada nijesu uložili već planiraju da investiraju, 25% su iz Tivta i 23,3%

predstavljaju individualni smještaj.

55


U koje obnovljive izvore energije se ulagalo – Postojala je mogućnost davanja više odgovora za turističke poslenike

koji su investirali u obnovljive izvore energije. Velika većina onih koji su ulagali u obnovljive izvore energije (80,95%)

investirali su u solarnu energiju, dok je najmanji broj privrednih subjekata 4,76% investirao u male hidroelektrane, kao

i energiju vjetra. U poređenju s prosječnim brojem turističkih poslenika koji ulažu u solarnu energiju, 61,1% je iz Budve,

44,4% njih predstavljaju kolektivni smještaj i 50% njih navodi godišnji promet do 100.000 eura.

Grafik 47: Ikad uloženo u obnovljive izvore energije

Grafik 48: U koje obnovljive izvore energije se ulagalo

Podrška organizovanom otkupu čvrstog otpada u opštini – Skoro svi (98%) turistički poslenici spremni su podržati

prikupljanje i otkup čvrstog otpada u svojoj opštini, dok samo 2% privrednih subjekata nije spremno da podrži otkup

čvrstog otpada. S druge strane, od ukupnog prosjeka od 2% onih koji neće podržati prikupljanje otpada u svojoj

zajednici, većina su iz Budve (5,6%), 5% predstavlja kolektivni smještaj, 33% je navelo da im je godišnji promet viši od

1.000.000 eura i 6,2% upošljava od 10 do 50 stalno zaposlenih radnika.

Korišćenje vode iz gradskog vodovoda – U odnosu na ukupan broj turističkih privrednih subjekata, 96% njih koriste

vodu s gradskog vodovoda, a samo 4% privrednih subjekata ima vlastiti izvor vode ili koristi kišnicu.

Korišćenje nekih vidova uštede vode – Samo 21% turističkih privrednih subjekata koristi mehanizme za uštedu vode,

i to uglavnom bunare (19%) i perlatore na slavinama (14,3%). S druge strane, 76% turističkih privrednih subjekata ne

koristi mehanizme za uštedu vode, dok 3% njih ne koristi, ali planira koristiti i to alternativne izvore vode (33,3%).

56


Prosječni mjesečni režijski troškovi u toku sezone

Tabela 10: Prosječni mjesečni režijski troškovi u toku sezone po gradovima Prosječni mjesečni troškovi (EUR) Srednja vrijednost (euro)

Električna energija Gorivo Vodosnadbijevanje Odlaganje otpada

Grad

Ulcinj 486,36 200,00 261,00 66,30

Tivat 888,57 1362,50 301,43 190,50

Kotor 852,86 5100,00 182,86 70,71

Bar 671,67 398,18 250,00 142,00

Cetinje 507,14 700,00 107,14 94,33

Budva 131,94 1525,00 1121,50 553,42

Herceg Novi 568,18 283,33 246,00 40,11

Total 855,70 958,60 552,47 257,26

Ima li opština dovoljno finansijskih sredstava za finansiranje zelenihprojekata – Dvije trećine (67%) turističkih

privrednih subjekata vjeruje da opštine nemaju dovoljno finansijskih sredstava za finansiranje zelenih projekata.

Grafik 49: Ima li opština dovoljno finansijskih sredstava za finansiranje zelenih projekata

Opštine imaju dovoljno finansijskih sredstava za finansiranje zelenih projekata zbog: - ekonomske krize (30,8%) - drugih prioriteta (15,4%).

Opštine nemaju dovoljno finansijskih sredstava za finansiranje zelenih projekata zbog: - budžeta - visokih poreza, naknada - ostalih prihoda (68,8% ukupno).

Smatraju li turistički poslenici da je zagađenje

okoline gorivom značajno – Većina (86,7%)

smatra da je zagađenje životne sredine gorivom

posebno važno. Od ukupnog prosjeka od 13,3%

privrednih subjekata koji smatraju da je

zagađenje životne sredine gorivom zanemarljivo,

većina je iz Ulcinja (26,3%), zatim iz Budve

(19,4%), iz Bara i Kotora (12,5%) i 6,7% iz Herceg

Novog.

Grafik 50: Turistički poslenici smatraju da je zagađenje okoline gorivom značajno

57


Je li turistima važan izbor goriva kod prevoza kad biraju turističku destinaciju – Više od polovine (56,4%) anketiranih

turističkih poslenika smatra da izbor goriva kod prevoza nije važan za turiste pri izboru destinacija, a 43,6% njih misli

suprotno.

Vrsta goriva korišćenog u transportu putnika/turista

– Postojala je mogućnost davanja više odgovora za

turističke privredne subjekte kojima je prevoz putnika

osnovna djelatnost. Polovina (50%) njih koristi dizel

benzin, dok najmanji broj (6,3%) njih koristi

kombinaciju benzina (super 98) i električne energije.

Grafik 51: Vrsta goriva korišćenog u transportu putnika/turista

Spremnost na dodatno investiranje u prevozna sredstva da se prebace na ekološka i alternativna goriva da bi se

privuklo više putnika ili da bi se privukla određena kategorija turista – Više od polovine (56%) je spremno da investira

u svoja vozila radi prebacivanja na ekološka i alternativna goriva i u tu svrhu spremni su izdvojiti u prosjeku godišnje

1528,9 eura.

58


Eko-turizam

U kojoj mjeri su turistički poslenici saglasni s konstatacijama o klimatskim promjenama i eko-turizmu – Velika većina

(89%) turističkih poslenika u potpunosti se slaže i slaže se da će „Eko-turizam biti važan u budućnosti“, kao i 81% onih

koji se u potpunosti slažu i slažu se da će „Klimatske promjene imati veliki uticaj na razvoj sektora turizma“.

Tabela 11: U kojoj mjeri su turistički poslenici saglasni s konstatacijama o klimatskim promjenama i eko-turizmu

U potpunosti se slažem

Slažem se

Donekle se slažem

Donekle se ne slažem

Ne slažem se

Uopšte se ne slažem

Klimatske promjene imaju veliki uticaj na razvoj turizma

41,0% 40,0% 14,0% 3,0% 1,0% 1,0%

Razumijem koncept eko-turizma 37,0% 48,0% 13,0% 1,0% 1,0%

Eko-turizam je značajan dio ukupne turističke industrije

36,4% 40,4% 17,2% 5,1% 1,0%

Eko-turizam koristi prirodnu i kulturnu baštinu 40,4% 39,4% 18,2% 1,0% 1,0%

Eko-turizam je dugoročan koncept održivog razvoja

36,0% 38,0% 22,0% 3,0% 1,0%

Masovna odmarališta u prirodi i investicioni razvoj narušavaju koncept eko-turizma

24,2% 26,3% 22,2% 9,1% 16,2% 2,0%

Eko-turizam ima veliki uticaj na razvoj turizma u našoj opštini

20,0% 29,0% 26,0% 7,0% 14,0% 4,0%

Eko-turizam će biti važan u budućnosti 50,0% 39,0% 10,0% 1,0%

Kojoj starosnoj grupi pripadaju eko-turisti – Više od polovine (56%) turističkih poslenika vjeruje da su eko-turisti

starosti između 35 i 50 godina i najviše (68,8%) ih je s takvim mišljenjem iz Cetinja i u istom procentu je onih turističkih

poslenika koji se bave transportom. S druge strane, najmanji broj (5%) njih smatra da eko-turisti pripadaju starosnoj

grupi od 18 do 25 godina.

Grafik 52: Kojoj starosnoj grupi pripadaju eko-turisti

59


Koliki je godišnji prihod eko-turista – Nešto više od polovine (50,5%) turističkih poslenika smatra da je godišnji prihod

eko-turista veći od 10000 eura, što je u skladu s rezultatima iz ankete među turistima, prema kojoj je 47% turista koji

su bili na eko-turističkom odmoru navelo da im je godišnji prihod do 10000 eura. S druge strane, 8,1% turističkih

poslenika smatra da godišnji prihod eko-turista iznosi od 30000 do 50000 eura, što je takođe u skladu s godišnjim

prihodima koje su naveli turisti koji su proveli odmor u eko destinacijama.

Grafik 53: Mišljenje o godišnjem prihodu eko-turista / Godišnji prihodi turista koji su proveli odmor u eko destinacijama

Koliko eko-turista dnevno troši

tokom posjete Crnoj Gori (po osobi)

– Većina (46%) turističkih poslenika

vjeruje da eko-turisti troše u prosjeku

dnevno manje od 50 eura, dok samo

1% njih vjeruje da eko-turisti troše u

prosjeku dnevno više od 200 eura.

Od ukupnog prosjeka od 46%

turističkih poslenika koji vjeruju da

eko-turisti troše u prosjeku manje od

50 eura po danu, najviše je iz Bara

(69,2%), zatim 62,5% iz Kotora i 78,6%

od njih su restorani.

Graph 54: Koliko eko-turista dnevno troši tokom posjete Crnoj Gori (po osobi)

60


Dovoljno informisani o eko-turizmu u Crnoj Gori

Grafik 55: Dovoljno informisani o eko-turizmu u Crnoj Gori

Tabela 12: Zašto nijeste dovoljno informisani o eko-turizmu u Crnoj Gori

Nije dovoljno medijski ispraćeno 42,9%

Nedostatak dostupnih informacija 40,8%

Nije me interesovalo 10,2%

Bez odgovora 2%

Zato što eko-turizam nije dovoljno razvijen u

našoj zemlji 2%

Loša organizacija 2%

Zaštita životne sredine na zadovoljavajućem nivou u Crnoj Gori – U pogledu nivoa zaštite životne sredine u Crnoj

Gori, mišljenja turista su vrlo različita od mišljenja turističkih poslenika. Samo 23,7% turista, u odnosu na 62%

turističkih poslenika vjeruje da zaštita životne sredine nije na zadovoljavajućem nivou. Međutim, oni se slažu da su

„Nedostatak brige i volje“ i „Prljavština, otpad i otpadne vode“ glavni razlozi zašto zaštita životne sredine nije na

zadovoljavajućem nivou. Od ukupnog prosjeka od 38% turističkih poslenika koji vjeruju da je zaštita životne sredine u

Crnoj Gori na zadovoljavajućem nivou, najveći broj je iz Bara (83,3%), zatim iz Ulcinja (75%), a većina njih predstavljaju

restorane (71,4% ).

U suprotnosti s ukupnim prosjekom od 62% turističkih poslenika koji smatraju da zaštita životne sredine u Crnoj Gori

nije na zadovoljavajućem nivou, 100% su iz Tivta, zatim iz Kotora (75%) i većina njih predstavljaju kolektivni smještaj

(75%).

Grafik 56: Zaštita životne sredine na zadovoljavajućem nivou u Crnoj Gori

Tabela 13: Zašto zaštita životne sredine nije na zadovoljavajućem nivou u Crnoj Gori

Nedostatak svijesti i kontrole 39,3%

Zaprljanost (čvrsti otpad, otpadne

vode) 19,7%

Neinvestiranje 13,1%

Loše upravljanje Vlade 11,5%

Bez odgovora 6,6%

Nekontrolisana gradnja 4,9%

Nepoštovanje zakona 3,3%

Ne znam 1,6%

61


Usluge i kapaciteti u oblasti turizma u Crnoj Gori na zadovoljavajućem nivou – Od ukupnog prosjeka od 57,1%

turističkih poslenika koji smatraju da su usluge i kapaciteti u Crnoj Gori na zadovoljavajućem nivou, većina njih (83,3%)

su iz Bara, zatim iz Ulcinja (75%). U isto vrijeme, od ukupnog prosjeka od 59,6% onih koji vjeruju da su usluge i

kapaciteti na zadovoljavajućem nivou, 70,6% navodi da im je godišnji promet od 100.000 eura do 500.000 eura.

Međutim, od 42,9% sub turističkih poslenika koji smatraju da usluge i kapaciteti nijesu na zadovoljavajućem nivou,

40,5% njih je navelo „nedostatak kapaciteta (ljudskih investicija)“ kao glavni razlog za to.

Grafik 57: Usluge i kapaciteti u oblasti turizma u Crnoj Gori na zadovoljavajućem nivou

Tabela 14: Zašto usluge i kapaciteti u oblasti turizma u Crnoj Gori nijesu na zadovoljavajućem nivou

Nedovoljni kapaciteti (ljudska ulaganja...) 40,5%

Bez odgovora 23,8%

Nedostatak brige 11,9%

Prljavština (zagađenje, otpad) 7,1%

Loše upravljanje Vlade 4,8%

Neprofesionalnosti 4,8%

Može i bolje 2,4%

Iz mnogo razloga 2,4%

Neregulisan parking servis 2,4%

Zašto bi turisti birali Crnu Goru kao destinaciju za eko-turizam – Postojala je mogućnost davanja više odgovora. Više

od tri četvrtine (78%) turističkih poslenika vjeruje da je „netaknuta priroda“ glavni razlog zbog kojeg bi turisti odabrali

Crnu Goru kao eko-destinaciju.

Grafik 58: Zašto bi turisti birali Crnu Goru kao destinaciju za eko-turizam

62



Izjave koje najbolje opisuju niskokarbonski turizam – Više od trećine (35,4%) turističkih poslenika smatra da je

niskokarbonski turizam „Smanjenje uticaja čovjeka na prirodu“, svi anketirani turistički poslenici definisali su

niskokarbonski turizam na sljedeći način:

Grafik 59: Definicije niskokarbonskog turizma

Ulaganja u razvoj niskokarbonskih/bez-

karbonskih turističkih usluga i proizvoda će

privući specifično turističko tržište i ostvariti

dugoročni prihod – Gotovo polovina (48%)

turističkih poslenika se u potpunosti slaže i

slaže da „Investiranje u razvoj

niskokarbonskih/beskarbonskih turističkih

usluga i proizvoda privući će specifično

turističko tržište i ostvariti dugoročni prihod“,

dok se 40% njih donekle slaže s ovom izjavom.

Od ukupnog prosjeka od 12% onih turističkih

poslenika koji se ne slažu i donekle ne slažu,

50% njih su iz Ulcinja i 28,5% njih predstavljaju

restorane.

Grafik 60: Ulaganja u razvoj niskokarbonskih/bez-karbonskih turističkih usluga i proizvoda će privući specifično turističko tržište i ostvariti

dugoročni prihod

63


Da li bi trebalo da se osnuje Nacionalni turistički fond za finansiranje projekata u oblasti smanjenja emisije CO2 –

Više od polovine (60%) turističkih poslenika slaže se da treba uspostaviti Nacionalni turistički fond za finansiranje

projekata u oblasti smanjenja emisije CO2. S druge strane, 9% njih se ne slaže s osnivanjem takvog fond, dok 31% nema

stav o ovom pitanju. Od ukupnog prosjeka od 60% onih turističkih poslenika koji se slažu da treba osnovati Nacionalni

turistički fond, 75% je iz Tivta, kao i iz Kotora i Cetinja, i 71,4% je onih koji predstavljaju turističke agencije. Suprotno

od ukupnog prosjeka od 9% onih turističkih poslenika koji se ne slažu s osnivanjem Nacionalnog turističkog fonda, 50%

su iz Ulcinja i najveći broj njih (28,6%) predstavljaju turističke agencije.

Grafik 61: Osnivanje Nacionalnog turističkog fonda za finansiranje projekata u oblasti smanjenja emisije CO2

Preferencije za dodatnim informisanjem i upoznavanjem o klimatskim promjenama i o turizmu u budućnosti – Tri

četvrtine (75%) turističkih poslenika žele biti dodatno informisani o klimatskim promjenama i o turizmu u budućnosti,

dok preostala jedna četvrtina (25%) navodi da im nije potrebno više informacija o klimatskim promjenama i o turizmu

u budućnosti. Od ukupnog prosjeka od 75% onih turističkih poslovnih subjekata koji su zainteresovani da se dodatno

informišu o klimatskim promjenama i o turizmu u budućnosti, 100% su iz Kotora i 85,7% njih predstavljaju restorane,

zatim 85% njih predstavljaju kolektivni smještaj. U isto vrijeme, gotovo svi (92,9%) turistički poslenici koji su osnovani

u periodu između 1990. i 2000. godine zainteresovani su da se dodatno informišu o klimatskim promjenama i o turizmu

u budućnosti 92,9%.

64


Karbonski otisak (carbon footprint)

Što je karbonski otisak (carbon footprint) – Samo 16% turističkih poslenika zna što je karbonski otisak, 56% njih ne

zna što je karbonski otisak, dok 28% turističkih poslenika ne zna, ali je zainteresovano da sazna što je karbonski otisak.

Većina (37,5%) turističkih poslenika iz Tivta i 37,5% njih je iz Kotora, većina osnovanih nakon 2010. godine (55,6%) i

onih koji predstavljaju restorane (42,9%) ne zna, ali je zainteresovano da sazna što je karbonski otisak.

Grafik 62: Što je karbonski otisak

Definicije karbonskog otiska – Anketirani turistički poslenici definisali su karbonski otisak kako slijedi:

Tabela 15: Definicije karbonskog otiska

Smanjenje emisije CO2 u kopnenom saobraćaju 27,3%

Smanjenje emisije CO2 u vazdušnom saobraćaju 19,2%

Smanjenje emisije CO2 u vodenom saobraćaju 1,0%

Smanjenje emisije CO2 kod smještajnih kapaciteta 10,1%

Smanjenje emisije CO2 kod turističkih aktivnosti 12,1%

Količina emitovanih gasova s efektom staklene bašte i CO2 kao posljedica neke aktivnosti u toku datog perioda 29,3%

Ne znam 1,0%

Jesu li turistički poslenici ikad izračunali karbonski otisak – Velika većina (84%) turističkih poslenika nikad nije

izračunala sopstveni karbonski otisak, dok je samo 2% njih imalo priliku da izračuna svoj karbonski otisak. Od ukupnog

prosjeka od 28% turističkih poslenika koji nikad nijesu izračunali sopstveni karbonski otisak, ali su zainteresovani za

izračunavanje sopstvenog karbonskog otiska, većina njih su iz Tivta (25%) i Kotora (25%), a 21,4% njih predstavljaju

restorane.

65


Zainteresovani za učešće na programu obuke za izračunavanje karbonskog otiska – Od ukupnog prosjeka od 24%

turističkih poslenika koji su zainteresovani da učestvuju na programu obuke za izračunavanje sopstvenog karbonskog

otiska, najveći broj (41,7%) su iz Bara, 46,2% njih je osnovano između 1990. i 2000. godine, a 35,7% predstavljaju

restorane. S druge strane, od ukupnog prosjeka od 76% onih koji nijesu zainteresovani za program obuke, 100% njih

su iz Ulcinja i 100% su turističke agencije.

Spremnost da izdvoje finansijska sredstva na dobrovoljnoj osnovi da bi se upoznali s načinom izračunavanja

karbonskog otiska – Samo jedna četvrtina (25%) turističkih poslenika spremno je da izdvoje sredstva na dobrovoljnoj

osnovi da bi se upoznali s načinom izračunavanja sopstvenog karbonskog otiska. Od ukupnog prosjeka od 25% onih

koji su spremi da dobrovoljno izdvoje sredstva, najveći broj (42,9%) su iz Cetinja, a 80% njih ima ostvaren godišnji

promet od 500.000 eura do 1.000.000 eura. Više od polovine (54,2%) turističkih poslenika spremno je da izdvoji

sredstva na dobrovoljnoj osnovi da bi se upoznali s načinom izračunavanja sopstvenog karbonskog otiska do 10 eura

na godišnjem nivou.

Grafik 63: Spremnost da izdvoje finansijska sredstva na dobrovoljnoj osnovi da bi se upoznali s načinom izračunavanja

karbonskog otiska

Tabela 16: Koliko su spremi da izdvoje na godišnjem nivou

Do 10 eura 54,2%

Od 10 do 50 eura 37,5%

Od 50 do 100 eura 4,2%

Više od 100 eura 4,2%

66


Eko-sertifikacija

Inovativne mjere primijenjene kod turističkih poslenika – Postojala je mogućnost davanja više odgovora. Najveći broj

(41%) turističkih poslenika primjenjuje društveno odgovorno poslovanje kao inovativnu praksu, dok samo 1% njih

primjenjuje neke druge inovativne mjere, kao što su štedne sijalice.

Grafik 64: Inovativne mjere primijenjene kod turističkih poslenika

Primjena neke od šema ekološke standardizacije ili sertifikovan neki segment poslovanja – Postojala je mogućnost

davanja više odgovora. Više od dvije trećine (68,7%) turističkih poslenika ne primjenjuju nikakve šeme ekološke

standardizacije, niti ima certifikovan neki segment poslovanja, dok 14,1% njih ne primjenjuje, ali planira. Preostalih

17,2% turističkih poslenika primjenjuje neke šeme ekološke standardizacije ili imaju sertifikovan neki segment

poslovanja.

Tabela 17: Koje šeme ekološke standardizacije ili certifikacija se primjenjuju; Zašto se ne primjenjuju šeme ekološke standardizacije ili certifikacija; Koje šeme ekološke standardizacije ili certifikacija se planiraju

„DA“ „NE“ „Ne, ali planiramo“

ECO LABEL 5,9% Bez odgovora 17,6% Čim se edukujemo, izabraćemo

7,1%

Atest za struju 5,9% Ne zna zašto 5,9% HACCAP 7,1%

HACCAP 17,6% Ne treba im 29,4% Ne znam koji ćemo informisaćemo se

7,1%

HACCAP za prečišćavanje otp. ulja i vode 5,9% Nemamo sredstava 17,6% ISO 21,4

%

ISO 5,9% Nema standarda u ovoj oblasti 1,5% Svejedno koji 35,7

%

ISO, GREEN GLOBE 5,9% Nisam informisan 17,6% Nijesmo upoznati 7,1%

MESAP 5,9% Nezainteresovan 8,8% Reciklažu 7,1%

Jedna zvjezdica 5,9% Nije nam ponuđeno 1,5% Istražujemo 7,1%

Tri zvjezdice 29,4%

67


Četiri zvjezdice, sertifikat 5,9%

Dvije zvjezdice 5,9%

Spremnost da plate za eko-sertifikat na dobrovoljnoj ili obaveznoj osnovi – Od ukupnog prosjeka od 23% onih

turističkih poslenika koji su spremni da plate za eko-sertifikat na dobrovoljnoj osnovi, 37,5% su iz Cetinja, predstavljaju

kolektivni smještaj (30%) i prijavili su godišnji promet od više od 1.000.000 eura (66,7%). S druge strane, od ukupnog

prosjeka od 35% onih turističkih poslenika koji su spremni da plate za eko-sertifikat na obaveznoj osnovi, 61,5% njih

su iz Bara, predstavljaju restorane (57,1%) i navode godišnji promet u iznosu od 500.000 do 1.000.000 eura (40%).

Grafik 65: Spremnost da plate za eko-sertifikat na dobrovoljnoj ili obaveznoj osnovi

Tabela 18: Koliko su spremi da plate za eko-sertifikat na godišnjem nivou

Do 100 eura

92,7%

Od 100 eura do 300 eura

7,3%

Zainteresovani da saznaju više o eko-sertifikaciji u Crnoj Gori – Od ukupno 66% turističkih poslenika koji žele saznati

više o eko-sertifikaciji u Crnoj Gori, 76,9% su iz Bara, predstavljaju kolektivni smještaj (75%), osnovani su nakon 2010.

godine (77,8%) i naveli su godišnji prihod u iznosu od 500.000 do 1.000.000 eura (100%).

68


Turistički objekti s ekološkom oznakom EU

Tabela 19: Eko-oznaka EU

Kriterijumi EU u oblasti eko-sertifikacije: Jeste li čuli

Da li

primjenjujete

Planirate li da

uvedete

DA NE DA NE DA NE

Procenat

Ene

rgija

Mogućnost korišćenja minimum 50% energije iz obnovljivih izvora (gdje je primjenjivo)

76,2% 23,8% 15,9% 84,1% 46% 54%

Korišćenje goriva sa sadržajem S većim od 0,1% i bez korišćenja uglja kao energenta. (Dekoratvni ugalj za kamine je dozvoljen.)

46% 54% 1,6% 98,4% 30,2% 69,8%

Instaliran sistem grijanja s ekološkom oznakom, uz efikasno kombinovano generisanje toplote i električne energije, toplotna pumpa ili efikasni kotao.

66,7% 33,3% 17,5% 82,5% 44,4% 55,6%

Mjerenje efikasnosti kotla prema Direktivi 92/42/EC 30,2% 69,8% 6,3% 93,7% 28,6% 71,4%

Postojeće kombinovanje generisanja toplote i el. energije usklađeno s Direktivom o visokoj efikasnosti 2004/8/EC

34,9% 65,1% 3,2% 96,8% 33,3% 66,7%

Efikasnost kotla veća od 88% prema Direktivi 92/42/EC 41,9% 58,1% 8,1% 91,9% 27,4% 72,6%

Svaki sistem klima uređaja koji je nabavljen uz ekološku oznaku ima minimum A klasu efikasnosti prema Direktivi 2002/31/EC.

74,6% 25,4% 42,9% 57,1% 40,3% 59,7%

Prozori s odgovarajućom izolacijom, barem 80% svih sijalica i sve sijalice koje će vjerovatno biti uključene više od 5 sati dnevno treba da su A klase energetske efikasnosti prema Direktivi 98/11/EC.

85,7% 14,3% 68,3% 31,7% 48,4% 51,6%

Usklađenost sa zakonskim i građevinskim pravilima koji se odnose na energetsku efikasnost u građevinarstvu.

61,9% 38,1% 36,5% 63,5% 40,3% 59,7%

Isključivo korišćenje obnovljivih izvora za grijanje spoljnih prostora

69,8% 30,2% 22,2% 77,8% 47,6% 52,4%

Ušt

ed

a vo

de

Protok vode iz česme ili tuša manji od 9l/minuti 73% 27% 34,9% 65,1% 50,8% 49,2%

Odgovarajuće korpe za otpatke u toaletima 82,5% 17,5% 80,6% 19,4% 41,9% 58,1%

Primjena odgovarajućeg sistema za izbjegavanje stalnog ispiranja pisoara.

69,8% 30,2% 33,3% 66,7% 38,1% 61,9%

Zalivanje biljki i dvorišta nakon zalaska ili prije izlaska sunca

87,3% 12,7% 80,6% 19,4% 41,3% 58,7%

Tretiranje otpadnih voda 87,3% 12,7% 58,7% 41,3% 50,8% 49,2%

Usklađenost s lokalnim planovima tretiranja otpadnih voda i zaštite voda

87,3% 12,7% 61,9% 38,1% 46% 54%

Up

rava

Zabrana pušenja u zajedničkim prostorijama 95,2% 4,8% 92,1% 7,9% 46% 54%

Redovno održavanje i servis opreme, uključujući godišnje održavanje kotlova

76,2% 23,8% 58,7% 41,3% 42,9% 57,1%

Uvedene mjere zaštite okoline i detaljan akcioni plan 71,4% 28,6% 42,9% 57,1% 46% 54%

Zaposleni obučeni za primjenu mjera zaštite okoline (uključujući i svakodnevne provjere propuštanja) i podizanje svijesti.

65,1% 34,95 31,7% 68,3% 39,7% 60,3%

Prikupljanje podataka (potrošnja energije i vode, upotreba hemikalija i količina otpada).

71,4% 28,6% 38,1% 61,9% 39,7% 60,3%

Sman

j

en

je

otp

ad a

Gosti sortiraju otpad. 77,8% 22,2% 11,1% 88,9% 54% 46%

Zaposleni sortiraju opasni otpad prema Odluci 2000/532/EC.

58,7% 41,3% 19% 81% 49,2% 50,8%

69


Otpad sortiran i odvezen na odgovarajuće mjesto (ukoliko je primjenjivo).

87,3% 12,7% 34,9% 65,1% 58,7% 41,3%

Nekorišćenje proizvoda za jednokratnu upotrebu (sapun, šampon, kape za tuširanje, itd.)

81% 19% 28,6% 71,4% 39,7% 60,3%

Nekorišćenje pojedinačnih pakovanja hrane, osim kad je to zakonom propisano ili kod određenih razmazivih/rasutih proizvoda.

69,8% 30,2% 23,8% 76,2% 44,4% 55,6%

Info

rmac

ije z

a go

ste

Aktivno informisanje gostiju o politici zaštite okoline, ciljevima i aktivnostima.

82,5% 17,5% 36,5% 63,5% 47,6% 52,4%

Gašenje klima uređaja za hlađenje/grijanje kad su prozori otvoreni (ukoliko nema automatskog gašenja).

96,8% 3,2% 77,8% 22,2% 47,6% 52,4%

Gašenje svjetla kad se izlazi iz sobe (kad nije podešeno automatsko gašenje).

96,8% 3,2% 84,1% 15,9% 46% 54%

Obavještenje gostima da koriste korpu za otpatke u toaletu.

96,8% 3,2% 93,5% 6,5% 45,2% 54,8%

Obavještenje gostima da obavijeste zaposlene u slučaju bilo kakvih propusta/curenja.

95,2% 4,8% 87,3% 12,7% 52,4% 47,6%

Obavještenje o lokalnom javnom prevozu. 93,7% 6,3% 79,4% 20,6% 46% 54%

Ob

avje

šte

nje

o

eko

lošk

oj

ozn

aci E

U Imati istaknutu oznaku: „Ovaj turistički objekat aktivno

sprovodi mjere korišćenja obnovljivih izvora energije, štedi energiju i vodu i smanjuje otpad da bi unaprijedio zaštitu životne sredine.“

73% 27% 14,3% 85,7% 52,4% 47,6%

Grafik 66: Jeste li čuli za kriterijume EU u oblasti eko-sertifikacije (10 najčešćih odgovora onih ispitanika koji su upoznati s eko-sertifikacijom)

70


Grafik 67: Primjenjuju li vaši objekti kriterijume u oblasti eko-sertifikacije (deset najčešćih odgovora)

71


Ključni zaključci

Na osnovu istraživanja sprovedenog u julu 2015. godine među 100 predstavnika turističke privrede, statističkom analizom

došlo se do sljedećih rezultata:

Turistički poslovni subjekti (49%) ulažu u energetsku efikasnost i većina njih (63,3%) uložili su u nove izolacije –

vrata, dok je 18,4% njih uložilo u alternativne izvore energije (solarni paneli), a samo 4,1% njih su uložili u druge

izvore energije, poput hibridnih automobila i „pametnih soba“. U isto vrijeme, većina turističkih poslovnih

subjekata (61,2%) uložilo je do 10000 eura u energetsku efikasnost. Samo 21% turističkih poslovnih subjekata

uložilo je u obnovljive izvore energije i 80,95% njih ulaže u solarnu energiju.

Uključivanje lokalnih zajednica u razvoju niskokarbonskog turizma od presudne je važnosti, jer je većina turističkih

poslovnih subjekata (98%) spremno da podrži prikupljanje otpada u njihovoj zajednici.

Dvije trećine turističkih poslovnih subjekata (67%) vjeruje da opština nema dovoljno finansijskih sredstava za

finansiranje zelenih projekata, a kao razlog tome većina njih navela je ekonomsku krizu (30,8%) i druge prioritete

(15,4%). S druge strane, 33% turističkih poslenika vjeruje da opština ima dovoljno finansijskih sredstava za

finansiranje zelenih projekata, prvenstveno zbog budžeta, visokih poreza, naknada i ostalih prihoda (68,8%).

Više od polovine (56%) turističkih poslovnih subjekata koji pružaju usluge prevoza kao glavne aktivnosti spremni

su da investiraju u svoja vozila za uključivanje ekoloških i alternativnih goriva i oni su spremni da investiraju u

prosjeku 1528,9 eura godišnje, te korišćenje ekoloških i alternativnih goriva treba promovisati kroz različite

podsticaje.

Većina turističkih poslovnih subjekata (89%) veoma se slaže i slaže se s tvrdnjom Eko-turizam će biti važan u

budućnosti, a 81% njih se veoma slaže i slaže se s tvrdnjom Klimatske promjene imaju veliki utjicaj na razvoj

turističkog sektora.

Kad je riječ o nivou zaštite životne sredine u Crnoj Gori, mišljenje turista je vrlo različito od mišljenja turističkih

poslovnih subjekata. Naime, nešto više od petine (23,7%) turista vjeruje da zaštita životne sredine nije na

zadovoljavajućem nivou, u odnosu na 62% turističkih poslovnih subjekata s istim mišljenjem. Međutim, oni se

slažu da su „nedostatak brige i volje“ i „nečistoća, otpad i otpadne vode“ glavni razlozi zašto zaštita životne sredine

nije na zadovoljavajućem nivou.

Gotovo polovina (48%) turističkih poslovnih subjekata veoma se slaže i slaže se s tvrdnjom"Ulaganja u razvoj

niskokarbonskih/karbon-neutralnih turističkih usluga i proizvoda privući će određena turistička tržišta i stvoriće se

dugoročno veći prihodi, dok se 40% njih donekle slaže s navedenom tvrdnjom.

Većina (60%) turističkih poslovnih subjekata se slaže da bi Nacionalni turistički fond trebao biti uspostavljen za

finansiranje projekata iz oblasti smanjenja emisije CO2.

72


U odnosu na ukupan broj turističkih poslovnih subjekata, samo jedna četvrtina (25%) spremna je izdvojiti sredstva,

a više od polovine njih (54,2%) spremno je izdvojiti više od 10 eura godišnje za obuku kako izračunati karbonski

otisak.

Više od dvije trećine (68,7%) turističkih poslovnih subjekata ne primjenjuje nikakve standarde iz oblasti zaštite

životne sredine niti ima sertifikovan neki poslovni segment.

Više od polovine (58%) turističkih poslovnih subjekata spremno je platiti za eko-sertifikaciju – 23% na dobrovoljnoj

osnovi i 35% na obaveznoj osnovi.

Dvije trećine turističkih poslovnih subjekata (66%) zainteresovano je da sazna više o eko-sertifikaciji u Crnoj Gori,

kao i da se dodatno informiše o klimatskim promjenama i turizmu u budućnosti (75%).

73


DUBINSKI INTERVJU

74


Uvod

Informacije o nivou upoznatosti i opšteg znanja i preferencija o niskokarbonskom i ekološkom turizmu, kao i o

mogućnostima i kapacitetima nadležnih nacionalnih i lokalnih institucija u oblasti turizma i zaštite životne sredine za

implementaciju ekološkog turizma dobijene su sprovođenjem dubinskih intervjua.

Najvažniji korak u pripremi ovog istraživanja jeste odabir sagovornika, odnosno, ispitanika. Projekat „Istraživanje o

niskokarbonskom turizmu u Crnoj Gori“ obuhvatio je tri grupe (relevantnih) ispitanika:

1) Predstavnici relevantnih institucija na nacionalnom nivou

a. Predstavnici resora Ministarstva održivog razvoja i turizma i Ministarstva saobraćaja i pomorstva

b. Predstavnici fakulteta iz oblasti turizma

2) Predstavnici lokalnih samouprava u Herceg Novom, Tivtu, Kotoru, Budvi, Ulcinju i Cetinju i predstavnik Luke Kotor

3) Predstavnici Nacionalne turističke organizacije i lokalnih turističkih organizacija u Herceg Novom, Tivtu, Kotoru, Budvi,

Baru, Ulcinju i Cetinju.

75



Analiza nivoa upoznatosti i opšteg znanja i preferencija po određenim pitanjima

Uticaj klimatskih promjena, emisija ugljen-dioksida i drugih štetnih gasova na turizam u Crnoj Gori

Predstavnici relevantnih institucija na nacionalnom nivou smatraju da je Crna Gora prepoznata kao „čista turistička

destinacija“, ali da je većina turista ne bira kao destinaciju za odmor na osnovu toga, jer turisti u Crnoj Gori uglavnom

nijesu ekološki osviješćeni. Glavni prepoznati ekološki problemi u crnogorskom turizmu odnose se na čvrsti komunalni

otpad, divlje deponije, kao i na otpadne vode.

Iz Direktorata za životnu sredinu i klimatske promjene istaknuto je da je

Crna Gora mala država, s veoma malim brojem industrijskih postrojenja,

pa samim tim nema velikog uticaja štetnih gasova na životnu sredinu.

Konkretno kad je u pitanju turizam, najveći rizik se odnosi na činjenicu da

se populacija u kratkom vremenskom intervalu tokom ljetnje turističke sezone višestruko povećava i potrebno je u

primorskim oblastima preventivno djelovati da bi se minimizirao uticaj klimatskih promjena kao što su npr. toplotni talasi,

šumski požari izazvani ekstremnim temperaturama i sl. Stoga institucije (npr. Institut za javno zdravlje) sprovode kampanje

podizanja svijesti populacije o mogućim posljedicama klimatskih promjena. U prilog tome govori i činjenica da je došlo do

zastoja zimskog turizma u Crnoj Gori usljed nedostatka snijega, što je direktno posljedica klimatskih promjena.

Saglasni su da je uticaj saobraćaja i izduvnih gasova najsnažniji i najočigledniji, ali i da je negativan uticaj saobraćaja na

životnu sredinu zbog „neadekvatne infrastrukutre i nedostatka ponude javnog prevoza – gradskog, prigradskog i

međugradskog, kao i pomorskog linijskog međugradskog saobraćaja“ – Direktorat za drumski saobraćaj.

Kad je riječ o uticaju klimatskih promjena na smještajne kapacitete, kao i njihov uticaj na životnu sredinu, akcenat je

stavljen na korišćenje alternativnih izvora energije i energetsku efikasnost. Iz Direktorata za turistički razvoj i standard

ističu da se korišćenje alternativnih izvora energije podstiče dodjelom dodatne „zvjezdice“ za smještajne kapacitete koji

koriste ovaj vid energije.

Predstavnici lokalnih samouprava smatraju da Crnogorsko primorje generalno nije zagađeno izduvnim gasovima i da

izduvni gasovi i klimatske promjene ne utiču značajno na turizam. U prilog tome govore i podaci nadležnih službi koje vrše

mjerenja u oblasti zagađenja vazduha i životne sredine uopšte (Godišnji izvještaj o stanju životne sredine u Crnoj Gori (s

prijedlogom mjera za unapređenje stanja životne sredine i Akcionim planom).

„Uticaj klimatskih promjena na turizam u Crnoj Gori, kao i uticaj turizma na klimatske promjene je obostran.“ (Direktorat za turistički razvoj i standard)

76


Kao glavni emiteri ugljen-dioksida i negativnog uticaja na životnu

sredinu izdvajaju se drumski saobraćaj – posebno u opštini Ulcinj, ali i

avionski i kruzer saobraćaj u zoni Boke Kotorske.

Pored višestrukog povećanja obima saobraćaja u toku ljetnje turističke sezone, životna sredina je ugrožena višestrukim i

neefikasnim korišćenjem električne energije. Negativan uticaj prekomjernog korišćenja električne energije ogleda se kroz

emisiju štetnih gasova iz uređaja, ali i kroz oštećenja na infrastrukturi. (Oštećenja se tiču loših fasada, prozora i vrata na

objektima, itd.).

Predstavnici lokalnih samouprava, pak, smatraju da se i taj neznatni negativni uticaj klimatskih promjena na turizam može

iskoristiti na efikasan način i istovremeno obogatiti turistička ponuda – ponudom bicikala, vozića, brodova ili žičare (Cetinje

– Kotor) na električni pogon, kao i podsticajima za privrednike koji nude ekološki turizam.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) i lokalnih turističkih organizacija (LTO) saglasni su da su primjetne i

evidentne klimatske promjene nastale zagađenjem u generalnom smislu. Turisti koji uglavnom dolaze

automobilima/autobusima i koriste klima uređaje, doprinose zagađenju, a

tome doprinosi i povećana potrošnja struje. Ističu da je ipak velika prednost

što ne postoje značajna industrijska zagađenja. U svim turističkim mjestima

istaknut je problem s infrastrukturom koja onemogućava korišćenje

alternativnih izvora energije u saobraćaju (električni automobili, bicikla),

nedostatak biciklističkih staza, dok javni saobraćaj nije razvijen.

Predstavnici fakulteta za turizam smatraju da zagađivači u Crnoj Gori nijesu značajni, jer nema razvijene industrije i

negativan uticaj saobraćaja je zanemarljiv.

Predstavnik Luke Kotor2 istakao je da kruzeri nijesu tako značajni zagađivači životne sredine u Boki Kotorskoj. S druge

strane, veći problem predstavljaju manji brodovi, koji nemaju tako striktne standarde, čiji je opseg kretanja u Boki mnogo

veći i koji nemaju zatvorene sisteme kao kod kruzera. Dio toaletnih otpadnih voda uliva se direktno u more, dok se čvrsti

otpad sakuplja i odlaže relevantnim institucijama za sakupljanje otpada u lukama. Takođe, imajući u vidu da u Boki i uopšte

u Crnoj Gori industrija nije dovoljno razvijena, smatra se da emisija ugljen-dioksida nije značajna. Poseban osvrt ipak bi se

trebao dati na smanjenje emisije ugljen-dioksida u dijelu drumskog saobraćaja.

2 Stavovi predstavnika Luke Kotor odnose se na kruzing turizam, imajući u vidu instituciju koju predstavlja i dat je osvrt s aspekata kakav uticaj kruzer brodovi mogu imati na životnu sredinu u Boki Kotorskoj.

„Negativan uticaj saobraćaja na životnu sredinu nije značajan jer je naglašen u nekim kratkim intervalima u toku špica ljetnje turističke sezone u trajanju od nepuna dva mjeseca.“ (Lokalna samouprava Budve)

„S obzirom da smo mi turistički orijentisana i ekološki opredijeljena država, svakako bi trebali da vodimo računa o emisiji štetnih gasova, ne samo zbog turista, nego i zbog građana. Najviše štetnih gasova emituje saobraćaj.“ (NTO)

77


Preduslovi za uključivanje koncepta ekološkog turizma u strateški i regulativni sistem Crne Gore3

Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou saglasni su da postoje značajni preduslovi u strateškom i

zakonskom sistemu Crne Gore za uključivanje i primjenu koncepta

ekološkog turizma. Međutim, potrebno je dodatno unapređivati i

ubrzano prilagođavati cijeli sistem sa standardima i zahtjevima EU. Do

sada je najviše postignuto u oblasti energetske efikasnosti i pametne

gradnje, što međutim, nije slučaj u oblasti obnovljivih izvora energije.

Važno je istaći da postojeći zakonski okvir ne predstavlja smetnju, ali i ne daje posebne podsticaje za razvoj ekološkog

turizma. Najvažniji podsticaji za turističke poslenike su finansijski podsticaji, direktni ili indirektni, kroz olakšice u dijelu

poreza i taksi. Iako su definisane jasne smjernice za izradu planske dokumentacije za gradnju, tretman otpada i otpadnih

voda, te smjernice su obavezujuće samo kad je prostorno planiranje u pitanju.

Bez obzira na to što je potrebno dodatno usklađivati i prilagođavati strateški i zakonski okvir i mehanizme primjene

donesenih odluka da bi se koncept ekološkog turizma u potpunosti primijenio u Crnoj Gori, svi predstavnici institucija na

nacionalnom nivou saglasni su da uvođenje novčanih kazni ili drugih represivnih mjera može donekle uticati da ovaj

koncept bude primjenljiv, ali to nijesu održiva rješenja, posebno imajući u vidu raspoložive budžete i prihode od turizma.

Dodatne kazne i takse mogle bi predstavljati barijere za turističke poslenike, s obzirom na činjenicu da njihovi prihodi

nijesu visoki, i s obzirom na to da se trude obezbijediti kvalitetnu ponudu turistima.

Predstavnici lokalnih samouprava smatraju se da je u Crnoj Gori generalno mnogo urađeno na zakonskom okviru iz oblasti

zaštite životne sredine od 2005. godine, ali je problem implementacija tih normativnih akata. Dodatni problem kod

implementacije definisanih normi, pored nerazumijevanja, predstavlja i nepoznavanje nadležnosti.

Većina lokalnih samouprava iskoristila je svoje nadležnosti i obezbijeđene su određene podsticajne mjere za investitore

koji ugrađuju alternativne izvore energije i ispunjavaju neke druge ekološke kriterijume u svojoj turističkoj ponudi (Budva)

ili za niže takse za luksuznije hotele u višoj kategoriji (Cetinje). Osim toga, strateško opredjeljenje opštine Tivat jeste održivi

razvoj i ekološki turizam, te su uveli brojne normativne akte i implementiraju aktivnosti koje doprinose razvoju ekološkog

turizma – definisanje zelenih površina, pješačkih zona, ponuda bicikala, prostorno planiranje, itd. Pored podsticajnih

3 Odnosi se na koncept ekološkog turizma koji prvenstveno podrazumijeva smanjenje štetnih gasova kao i na dosadašnje mogućnosti uticaja našeg zakonodavstva da se ovaj koncept primijeni (na nacionalnom i lokalnom nivou kroz npr. takse za zagađenje životne sredine).

„Država radi na kreiranju zakonodavnog i strateškog okvira. Međutim, implementacija će biti dugoročna ili barem srednjoročna.“ (Direktorat za drumski saobraćaj)

78


mjera, lokalne samouprave sprovode i kaznene mjere, kao i redovne naplate taksi. Iako su im redovne takse jedini redovni

novčani priliv, saglasni su da bi uvođenje dodatnih naplata za privrednike i građane imalo negativan efekat.

Predstavnici svih ciljnih lokalnih samouprava saglasni su da lokalne

samouprave imaju sužene nadležnosti u velikom broju oblasti, a koje se

direktno tiču razvoja turizma i privrede uopšte. Posebno je naglašeno

da su lokalne uprave oštećene jer obezbjeđuju uslove za razvoj turizma,

komunalne infrastrukture i cjelokupne ponude, a zauzvrat imaju veoma

malo sredstava i nadležnosti.

Konkretan primjer postojanja dobrih preduslova za uključivanje ekološkog turizma u strateški i zakonski okvir, ali i

izostanka pune implementacije je Zakon o regionalnom razvoju koji predviđa osnivanje regionalnih razvojnih agencija,

preko kojih bi se unaprijedila saradnja među lokalnim samoupravama i omogućilo svima da uspješno sprovode svoje

aktivnosti i imaju koristi na lokalnom/regionalnom nivou.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) i lokalnih turističkih organizacija (LTO) uglavnom ističu da zakonski i

strateški okvir u Crnoj Gori na dovoljan način tretira i predviđa implementaciju ekološkog turizma, na direktan ili indirektan

način, ali da je problem kod implementacije u pogledu inspekcijskog nadzora i podsticajniih mjera.

Iz LTO Budva ističu, međutim, da „to što postoji od regulative, a odnosi

se posebno na procedure dobijanja dozvola, je prilično konfuzno i

nesređeno, što predstavlja biznis barijeru. Jedan od značajnih problema

je postojanje sive zone u privredi, a do nje dolazi upravo zbog

komplikovanih i skupih procedura, kao i zbog nemogućnosti dolaska do adekvatnih informacija“.

Predstavnici fakulteta za turizam smatraju da je zakonska regulativa Crne Gore u oblasti ekološkog turizma uglavnom

usklađena s pravnim tekovinama EU, ali je problem implementacija. Takođe dodaju da je potrebno dodatno definisati

oblast i kriterijume za dostizanje nivoa ekološkog turizma.

Predstavnik Luke Kotor istakao je da kod nas ne postoje posebna „ekološka“ zakonska rješenja i zahtjevi za kruzing turizam,

jer se, prije svega, plašimo pada broja brodova i turista usljed uvođenja nekih novih, strožijih standarda.

„Potrebna je decentralizacija sistema i davanje autonomije lokalnim samoupravama u određenim segmentima.“ (Lokalna samouprava Kotor) * * * * * „Veoma je poželjno pojačati komunikaciju i saradnju među opštinama.“ (Lokalna samouprava Budva)

„Postoje značajni prirodni resursi za razvoj koncepta eko-turizma, ali ne postoje strateške smjernice za cijelo primorje.“ (LTO Ulcinj)

79


Osnivanje Nacionalnog klimatskog fonda u turizmu ili nekog drugog mehanizma finansiranja smanjene emisije

gasova s efektima staklene bašte u sektoru turizma

Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou saglasni su da bi osnivanje Nacionalnog klimatskog fonda u

turizmu bilo od značaja iako su generalno veoma skeptični na koji način bi fond bio osnovan i na koji način bi funkcionisao

– kako bi se sredstva unosila i na koji način bi bila alocirana.

Posebno je pitanje ulaganja u fond, uz napomenu da je još 2008. godine postojala slična inicijativa koja nije usvojena

upravo zbog načina priliva i odliva sredstava. Sad se ponovo inicira osnivanje fonda, čije će osnivanje i funkcionisanje biti

definisano novim Zakonom. (Zakonom o životnoj sredini iz 2015. godine)

Svaki od predstavnika institucija na nacionalnom nivou je iz svoje oblasti

dao prijedloge mogućih načina ulaganja sredstava u fond, ali i njihove

alokacije. Svi eventualni ulagači sredstava morali bi biti veoma

motivisani određenim podsticajima, dok bi alokacija sredstava trebala

biti što transparentnija. Takođe je istaknuto da finansijska situacija u privredi nije povoljna za osnivanje fonda.

Predstavnici lokalnih samouprava smatraju da postoji niz potencijalnih benefita od osnivanja Nacionalnog klimatskog

fonda, ali ako bi imalo zaista multiplikativni efekat na sam sektor turizma i ukoliko bi se namjenski trošio novac prikupljen

od zagađivača – „prethodno treba uraditi cost-benfit analizu“ (Lokalna samouprava Cetinje).

Iz Herceg Novog, međutim, ističu da investitori ili turistički privrednici ne

bi bili zainteresovani dobrovoljno da ulažu u ovakav Fond, a u Tivtu

smatraju da su privrednici previše opterećeni taksama i nametima i da

treba ravnomjerno rasporediti opterećenje.

Svi predstavnici lokalnih samouprava imaju stav da bi jedan takav fond

trebalo osnovati na lokalnom nivou. Na taj način, fond bi kreirao

značajno veći broj benefita za sektor turizma i razvoj eko-turizma.

Osnivanje lokalnog fonda omogućilo bi lokalnim samoupravama da definišu takse koje bi se prikupljale za fond, a kasnije

se koristile kao podsticaji za lokalne privrednike.

Osnivanje fonda na nacionalnom nivou imalo bi više negativnih strana, prije svega zbog preliva i neadekvatne alokacije

sredstava, i da privrednici, donatori i ostale investitorine bi bili motivisani da finansiraju projekte koji bi bili implementirani

Neophodno je obezbijediti transparentnost rada Nacionalnog klimatskog fonda, saglasni su svi predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou.

„Problem kod osnivanja fonda bi postojao zbog nepovjerenja građana i preduzeća u institucije. .“ (Lokalna samouprava Ulcinj) * * * * * „Bolje i korisnije bi bilo da se formira lokalni Fond ovakvog tipa jer bi se onda obezbijedilo namjensko trošenje i znalo bi se ko ulaže u fond i gdje se plasiraju ta sredstva kada bi sve bilo na lokalnom nivou.“ (Lokalna samouprava Budva)

80


van njihovih zajednica. Jedan od negativnih primjera neke od nacionalnih inicijativa ovog tipa jeste uvođenje nacionalne

ekološke takse za vozila. Naime, sredstva prikupljena od ove takse nijesu korišćena za finansiranje ekoloških projekata, i

što je značajnije, nijesu bila distribuirana proporcionalno lokalnim samoupravama u kojima su ove takse prikupljene.

Predstavnici lokalnih turističkih organizacija (LTO) saglasni su da bi osnivanje ovakvog fonda bilo veoma poželjno, čak

nužno (LTO Herceg Novi). Svi predstavnici LTO takođe su istakli da bi bila potrebna značajna sredstva za osnivanje takvog

fonda i da sredstva u dogledno vrijeme neće biti moguće prikupiti, kao i da bi bila potrebna edukacija svih koji bi upravljali

i raspolagali ovim fondom.

Predstavnici fakulteta za turizam smatraju da bi osnivanje Nacionalnog klimatskog fonda bilo veoma poželjno, ali ističu da

bi moglo doći do problema prilikom implementacije ove ideje. Predloženo je da se prvenstveno definišu načini donošenja

odluka o projektima u navedenoj oblasti koje treba finansirati i koji su prioriteti da bi sprovođenje ove ideje proteklo

nesmetano.

Predstavnik Luke Kotor vjeruje da je osnivanje Nacionalnog klimatskog fonda veoma dobra ideja, ali je prethodno potrebno

pripremiti cost-benfit analizu tog Fonda.

Potencijalne koristi od dobrovoljnih/kompenzatornih šema i njihovo uključivanje u booking sistem za sektor

transporta i smještaja u oblasti turizma u Crnoj Gori

Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou saglasni su da bi se ostvarili značajni benefiti od

dobrovoljnih/kompenzatornih šema za zagađivače. Predloženo je da se zakonski nametne primjena ovakvih šema kao

obaveza i procjenjuje se da ne bi bilo otpora prilikom primjene, naročito

ukoliko bi se osmislilo sistem podsticaja i kazne jer nije poželjno uvoditi

samo kaznenu politiku bez podsticajnih mjera. Uz dobro osmišljenu šemu,

„zagađivači“ bi mogli procijeniti ima li veće koristi od podsticaja za

dodatne ekološke investicije ili od plaćanja kazne zbog ugrožavanja

životne sredine.

Formalno se u Crnoj Gori ovakve šeme trenutno ne primjenjuju, ali je jedino nacionalna avio-kompanija AD Montenegro

Airlines po obavezi uključena u tu tzv. „trgovinu gasovima“ koja se sprovodi u Evropskoj uniji. Planirano je uvođenje sličnog

programa u Crnoj Gori i to za nekoliko kompanija koje su prepoznate kao najveći zagađivači: Termoelektrana Pljevlja,

Željezara Nikšić, KAP i eventualno Pivara Nikšić.

„Crnogorska privreda, kao i njen uticaj na zagađenje nije od velikog značaja. U Crnoj Gori je u primjeni Zakon o odgovornosti za štetu, a koji se odnosi na ovu oblast i do sada se pokazao primjenjivim taj sistem zagađivač plaća“. (Direktorat za životnu sredinu i klimatske promjene)

81


Predstavnici lokalnih samouprava imaju različito mišljenje o mogućnostima primjene kompenzatornih šema, kao i efekta

koji bi ovakva praksa imala na turiste. Jedino su saglasni svi predstavnici lokalnih samouprava da bi nametanje

kompenzatornih šema zagađivačima bilo korisno dugoročno za cijelu zajednicu u ekološkom smislu.

Većina predstavnika lokalnih samouprava smatra da je potrebno nametnuti primjenu kompenzatornih šema preko Odluka

na nivou lokalnog Parlamenta i uprave (Cetinje, Budva, Tivat i Kotor),

dok neki od njih smatraju da je „ovakvo nešto veoma teško realizovati i

očekivati jer investitori i privrednici od države i zajednice očekuju

podsticaje“ (Herceg Novi).

Kad su u pitanju turisti, predstavnici većine gradova smatraju da bi uključivanje kompenzatornih šema u booking privuklo

značajniji broj turista. Posebno ističu iz lokalne samouprave Kotor da su gosti i tur-operateri koji posjećuju Kotor u velikoj

mjeri ekološki osviješćeni, dok iz lokalne samouprave Ulcinj smatraju da „turisti biraju destinaciju za odmor prema

cijenama“ i nijesu dovoljno ekološki osviješćeni.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) i lokalnih turističkih organizacija (LTO) smatraju da bi bilo veoma

značajno primijeniti kompenzatorne šeme u booking sistem za smještaj i transport u turizmu u Crnoj Gori. Međutim, izrazili

su skepsu u pogledu implementacije uvođenja kompenzatornih šema iz više razloga: investitori i privrednici bi prihvatili

kompenzatorne šeme jedino ukoliko bi bili obavezujući, vjeruje se da turisti koji posjećuju Crnu Goru generalno nijesu

značajno ekološki osviješćeni, kao i da je neophodno obezbijediti snažnu volju da se kompenzatorne šeme primjenjuju na

transparentan način.

Predstavnici fakulteta za turizam vjeruju da bi primjena kompenzatornih šema donijela veoma veliku korist, posebno

imajući u vidu da su turisti koji posjećuju Crnu Goru sve više ekološki osviješćeni.

Ekološka sertifikacija i standardizacija; promovisanje šire standardizacije u svakodnevnim aktivnostima

Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou smatraju da bi država trebala da sertifikacijom i standardizacijom

nametne ekološki način poslovanja jer se na taj način najbolje sprovode određeni procesi. Poželjno je uskladiti

standardizaciju i sertifikaciju sa EU radi privlačenja većeg broja turista, naročito sa zapadnoevropskog tržišta.

Uvođenje standarda ISO najprisutnije je u Crnoj Gori u svim granama privređivanja. U turizmu su ustanovljene

standardizacije za uređenje plaža i smještajnih kapaciteta – „Plava zastavica“ i kategorizacija smještaja. „Plavu zastavicu“

izdaje Morsko dobro, dok kategorizaciju smještaja vrši resorno ministarstvo. Smatra se da bi lokalna uprava mogla da

predloži podsticajne mjere za izdavaoce smještaja koji bi podigli uslugu na viši nivo u zamjenu za uvrštavanje njihovih

„Predviđeno je planom o komunalnom redu da se nadoknađuje bilo kakvo urušavanje ili sječa drveća novim. Inače se i preventivnim i kaznenim mjerama predviđaju određene aktivnosti.“ (Lokalna samouprava Tivat)

82


kapaciteta u ponudu cijele opštine i slično. Standardizacija i sertifikacija

poželjne su i u oblasti saobraćaja, gdje bi dodatno trebalo motivisati

privrednike da posluju u skladu s ekološkim principima, ali bi to zahtijevalo

dodatna finansijska sredstva iz državnog budžeta.

Svi predstavnici lokalnih samouprava smatraju da je uvođenje sertifikacije i standardizacije veoma važan i poželjan vid

unapređenja turističke ponude – za privlačenje turista, s jedne strane, i kao nagrada turističkom privredniku koji uvede

novi standard, s druge strane.

Predstavnici lokalnih samouprava saglasni su da je uvođenje standarda u

turizmu nedovoljno zastupljeno i iskorišćeno u odnosu na mogućnosti i

potrebe, ali je to nešto čemu se treba okrenuti.

Kriterijumi sertifikacije i standardizacije moraju biti transparentno definisani na nacionalnom nivou i to pod pritiskom

regulative i/ili tražnje na tržištu jer praksa pokazuje da dobrovoljne sertifikacije i standardizacije ne daju očekivane

rezultate.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) i lokalnih turističkih organizacija (LTO) vjeruju da je veoma potrebno

i poželjno uvođenje standardizacije i sertifikacije u turizmu uopšte, posebno u oblasti eko-turizma. Međutim, ističu da je

potrebno stvoriti određene preduslove da bi se adekvatno realizovale standardizacija i sertifikacija. Potrebno je

obezbijediti podsticaj za privrednike koji ulažu u ekologiju, promovisati eko ponudu, definisati jasne i transparentne

smjernice za dobijanje i izdavanje ekoloških sertifikata. Kao jedan od prvih napora da se obezbijedi veći broj sertifikovanih

objekata i unaprijedi standardizacija u širem polju turističke ponude, lokalna turistička organizacija opštine Bar zajedno sa

NTO i drugim relevantnim institucijama (kroz projekat koji je finansirala EU) i u saradnji s austrijskim procjenjivačem

otpočela je proces standardizacije EU Eco-label. Tokom ovog projekta, tri turistička objekta su sertifikovana.

Predstavnici fakulteta za turizam smatraju da je ekološka standardizacija veoma potrebna i to u različitim oblastima

(smještaj, hrana, transport), ali je veoma bitno da država definiše kriterijume standardizacije i da se vrši informisanje

javnosti radi upoznavanja s koristima procesa.

„Postoje pozitivni primjeri uvođenja standarda i sertifikovanja poslovanja, ali ta oblast nije regulisana i sistemski uređena u Crnoj Gori.“ (Direktorat za životnu sredinu i klimatske promjene)

„Eko-sertifikacija i standardizacija su poželjne, ali pod uslovom da ne predstavljaju biznis barijeru.“ (Lokalna samouprava Cetinje)

83


Mogućnosti ponude proizvoda i usluga bez uticaja štetnih gasova u crnogorskom turizmu

Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou saglasni su da postoje veoma velike mogućnosti, kapaciteti i

resursi za ponudu proizvoda i usluga bez uticaja štetnih gasova u

crnogorskom turizmu. Posebno je istaknuta mogućnost ponude kroz

međusektorske projekte i spoj turizma, zaštite životne sredine,

poljoprivrede i slično, ali i strateško povezivanje institucija i uvođenje

podsticajnih mjera.

Takođe je istaknuto da postoje značajni prirodni i društveni resursi za ponudu ekoloških proizvoda i usluga u turizmu, ali

predstavnici vlasti na državnom nivou treba da podstiču ovakve aktivnosti, prije svega kroz medijsku kampanju.

Svi predstavnici lokalnih samouprava smatraju da postoje velike mogućnosti ponude ekoloških proizvoda i usluga u

turizmu u Crnoj Gori. Međutim, bez obzira na raspoložive resurse i dostupna sredstva, zbog kratkoročnih profita i kratke

turističke sezone ne postoji interesovanje za uvođenje ekoloških principa u poslovanje.

Pored nedostatka motiva za turističke privrednike, razlozi za nedovoljan nivo ekološke ponude u turizmu su i na strani

nepostojanja adekvatne prateće infrastrukture, prije svega korišćenje energije i vode. Istaknuta je i potreba za snažnom

promotivnom kampanjom koja će se odnositi na postojeću ponudu ekoloških proizvoda i usluga u turizmu.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) ističu da ne postoje značajne mogućnosti ponude ekoloških

proizvoda i usluga jer ono što se kao takvo nudi turistima zapravo je ponuda proizvoda i usluga pripremljenih na starinski

način, ali ne uz korišćenje ekoloških standarda prilikom

pripreme/proizvodnje. Ponuđači zapravo ne nude sistemski definisane

ekološke proizvode ili usluge kao takve, nego ih laički definišu. Veoma

je mali broj onih koji sistemski vode računa da su im proizvodi ili usluge

ekološki. Tek u skorije vrijeme su pojedini privrednici počeli da koriste

jasne smjernice prilikom formiranja svoje ponude ekoloških proizvoda

ili usluga, a te smjernice zaista postoje.

Predstavnici lokalnih turističkih organizacija (LTO) saglasni su da iako postoje prirodni potencijali i resursi, veoma je

skromna ponuda ekoloških proizvoda i usluga u turizmu. Istaknuto je da ne raspolažemo adekvatnim (hotelskim)

smještajnim kapacitetima za adekvatnu ekološku turističku ponudu (LTO Tivat), a i da sa državnog nivoa institucije ne mogu

odgovoriti na zahtjeve privrednika kako i pod kojim uslovima treba da nude ekološke proizvode/usluge (LTO Budva).

„Primjeri ponude ekoloških turističkih proizvoda i usluga postoje, ali nijesu organizovani i sistematizovani.“ (Direktorat za turistički razvoj i standard)

„Postoje velike mogućnosti ponude ekoloških proizvoda i usluga u turizmu i treba napraviti brendove u oblasti nacionalnih parkova, istorijskih centara, Skadarskog jezera, ušća Bojane, itd. Napraviti sponu između tih destinacija i ljudi koji dolaze kruzerima u luku Kotor.“ (Luka Kotor)

84


Predstavnici fakulteta za turizam saglasni su da postoje značajne mogućnosti ponude proizvoda i usluga bez uticaja štetnih

gasova u crnogorskom turizmu posebno na sjeveru Crne Gore, i u zaleđu crnogorskog primorja. Međutim, mogućnosti

ponude ekoloških proizvoda i usluga u turizmu na primorju su veoma ograničene zbog nekontrolisanog procesa gradnje i

bez precizno definisanih standarda, ali treba raditi na razvoju turizma koji će se polako približavati nivou ekološkog turizma

bez uticaja štetnih gasova, i to će biti dugotrajan proces.

Mogućnost i preferencije da granski “prvaci” promovišu ekološke projekte u turizmu

Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou smatraju da bi u svakom slučaju institucije trebalo da preuzmu

inicijativu preko podsticaja za promotere dobre prakse, ali i preko kažnjavanja „zagađivača“.

Iz Direktorata za životnu sredinu i klimatske promjene preporučuju primjenu preciznih smjernica, definisanje nivoa i vrste

početnih ulaganja i slično, jer uobičajene podsticajne (finansijske) mjere za sada nije moguće realizovati s limitiranim

budžetskim sredstvima. S druge strane, iz Direktorata za drumski saobraćaj smatraju da je primjenljiviji koncept „zagađivač

plaća“, iako nije do kraja u primjeni. Istaknuto je da u Crnoj Gori nije prepoznata nijedna firma koja je dovoljno i na pravi

način društveno odgovorna i posluje ekološki odgovorno na sopstvenu inicijativu.

Svi predstavnici lokalnih samouprava vjeruju da granski „prvaci“ svakako mogu i treba da motivišu širu zajednicu da

sprovode programe prilagođavanja klimatskim promjenama. U nekim opštinama granski „prvaci“ sprovode promotivne

kampanje za ekološke programe (Tivat). Takođe je istaknuto da promovisanje i edukativni programi nijesu dovoljni, nego

je poželjno da velike kompanije kroz svoj primjer pokažu dobru praksu, kroz konkretne aktivnosti i djela. (veliki hotelski

lanci kao što su Montenegro stars group, Porto Montenegro, Portonovi, Luštica bay, itd.).

Bez obzira na društvenu odgovornost koju pokazuje, neophodno je definisati granice dokle svaki privrednik može i smije

negativno da utiče na životnu sredinu obavljanjem privredne djelatnosti i kad se mora pribjeći represivnim mjerama.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) i lokalnih turističkih organizacija (LTO) ističu da bi svakako bilo

podsticajno da granski „prvaci“ daju primjer dobre prakse u oblasti ekološkog turizma, ali i da granske „prvake“ treba

država/lokalna uprava da motiviše da bi dalje prenosili primjere društveno odgovornog poslovanja. Jedino je predstavnica

LTO Tivat istakla da granski „prvaci“ već promovišu svoje ekološke projekte u ovoj opštini, dok su iz LTO Budva istakli da

treba primjenjivati sistem „šargarepe i štapa“ – kombinacija kazne i nagrade, uz napomenu da kod nas sistem „zagađivač

plaća“ ne funkcioniše u praksi kako treba.

85


Predstavnici fakulteta za turizam smatraju da podsticaj granskih „prvaka“ i primjeri iz prakse mogu predstavljati veoma

dobar podstrek za ostale privrednike u turizmu u Crnoj Gori.

Upoznatost zaposlenih s konceptom održivog i ekološkog turizma

U Crnoj Gori je evidentna povezanost turizma i zaštite životne sredine, što se posebno ogleda kroz činjenicu da su ove dvije

oblasti u okviru jednog ministarstva. Na nivou Ministarstva održivog razvoja i turizma takođe okupljaju i ostale resore sa

kojima imaju zajedničke ciljeve i aktivnosti, organizuju edukativne i promotivne projekte i aktivno učestvuju na projektima

u zemlji i inostranstvu.

Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou smatraju da im,

pored dostupnih, trebaju dodatni tehnički i kadrovski kapaciteti,

posebno u oblasti izrade i implementacije projekata, dobijanja donacija,

kao i za uvođenje novina u pravni okvir (Direktorat za turistički razvoj i

standard).

S obzirom na to da su lokalne samouprave nadležne i upravljaju lokalnim turističkim organizacijama preko kojih sprovode

aktivnosti usmjerene ka turistima, predstavnici lokalnih samouprava smatraju da zaposleni u lokalnim upravama i ne treba

da budu detaljno upoznati s konceptom održivog i ekološkog turizma, ali uglavnom jesu u dovoljnoj mjeri i u skladu s

poslovima koje obavljaju. U nekim gradovima, pak, postoje u samoj lokalnoj upravi ekološki programi koje sprovode svi

zaposleni i nijesu direktno vezani za turizam, ali takve aktivnosti generalno doprinose podizanju ekološke svijesti.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) i lokalnih turističkih organizacija (LTO) istakli su da su svi zaposleni u

TO upoznati i informisani o ekološkom turizmu i o konceptu održivog razvoja i da su ekološki osviješćeni, organizuju i

sprovode brojne edukativne i promotivne aktivnosti, a takođe „motivišu sve građane“ (LTO Tivat). Iz NTO su istakli još da

su do sada učestvovali u velikom broju edukativnih programa na međunarodnom nivou.

Predstavnici fakulteta za turizam smatraju da je obaveza fakulteta kao najviše obrazovne institucije da budu upoznati s

konceptom ekološkog turizma. Međutim, u studijskim programima na osnovnim studijama ne postoji poseban predmet

ekološki turizam na oba fakulteta (na master studijama fakulteta u Baru postoji poseban predmet Eko-turizam), iako se

kroz više predmeta taj koncept obrađuje i na osnovnim i na specijalističkim studijama. Generalno zaključuju da je edukacija

svih segmenata društva veoma potrebna kroz saradnju svih aktera društva, prije svega državnih i lokalnih organa vlasti,

državnih i privatnih fakulteta, biznis sektora i civilnog sektora.

Dodatna edukacija je uvijek potrebna, posebno u oblasti razvoja i primjene novih tehnologija i razmjene iskustva, istakli su svi predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou.

86


Mogućnosti i kapaciteti za implementaciju ekološkog turizma

Donošenje odluka i mehanizmi za adekvatan odgovor na zahtjeve tržišta u sektoru turizma4

Nacionalna politika u turizmu odnosi se prvenstveno na podsticanje i promovisanje eko-turističkih projekata. Predstavnici

nadležnih institucija na nacionalnom nivou smatraju da se odluke i smjernice moraju donositi i na državnom i na lokalnom

nivou.

Predstavnici Direktorata za životnu sredinu i klimatske promjene, Direktorata za turistički razvoj i standard, kao i

Direktorata za drumski saobraćaj, smatraju da ne bi bio veliki problem

da se odgovori zahtjevima značajnog broja turista za primjenu

ekološkog turizma. U prilog tome govori činjenica da strateški okvir za

primjenu ekološkog turizma postoji na nacionalnom nivou, te bi se

preko nadležnih institucija na nacionalnom nivou mogli inicirati

turistički djelatnici da se tome prilagode.

S druge strane, predstavnici Direktorata za planiranje prostorom smatraju da mehanizmi donošenja odluka u skladu sa

zahtjevima tržišta trenutno nijesu dovoljno razvijeni. Svi aktuelni prostorni planovi sadrže sve elemente u skladu s održivim

razvojem, ali prilikom implementacije planova dolazi do problema.

Predstavnici lokalnih samouprava uglavnom nijesu upoznati s tim jesu li mehanizmi donošenja odluka adekvatni i usklađeni

sa zahtjevima turističke tražnje. Upravo iz tog razloga što nijesu u mogućnosti da odgovore direktno zahtjevima turista,

smatraju da je potrebna decentralizacija sistema da bi se na pravi način odgovorilo na zahtjeve tržišta u više aspekata.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) i lokalnih turističkih organizacija (LTO), kao ni predstavnici fakulteta

za turizam nijesu upoznati s tim da li su mehanizmi donošenja odluka adekvatni i usklađeni sa zahtjevima turističke tražnje.

Je li zakonski okvir adekvatno definisan i može li se primijeniti za ekološki turizam

4 Naveden je primjer ukoliko bi značajan broj turista zahtijevao usvajanje i razvoj koncepta ekološkog turizma.

Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou smatraju da lokalne vlasti imaju dovoljno ingerencija da samostalno donose odluke koje će odgovarati zahtjevima turističkog tržišta, kao i odluke koje se tiču komunalne djelatnosti koje su u potpunosti u njihovoj nadležnosti.

87


Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou saglasni su da je zakonski okvir jasno definisan u oblasti ekološkog

turizma. Međutim, primjena definisanih zakonskih rješenja veoma je problematična. Pored toga, iz Direktorata za drumski

saobraćaj navode i nedostatak promotivnih kampanja za primjenu koncepta ekološkog turizma.

S druge strane, iz Direktorata za životnu sredinu i klimatske promjene naveden je primjer gradnje u primorskim opštinama

gdje postoji ubjeđenje da su urbanistički neuređena i suviše izgrađena pojedina područja i gradske sredine. Međutim,

nakon izvršenih uporednih kvantitativnih analiza, došlo se do zaključka da priobalni pojas nije suviše izgrađen i time

zapravo zakonski i strateški može da se kaže da ima ekoloških elemenata u turističkoj ponudi.

Predstavnici lokalnih samouprava smatraju da zakonski okvir i regulativa uglavnom zadovoljavaju potrebe građana, turista,

administracije, privrednika, ali je primjena problematična s aspekta tumačenja, kadrova koji treba to da sprovode i

nadležnosti institucija. Iz lokalne samouprave Budva ističu da je kod nekih zakonskih i strateških rješenja problem u tome

što su „preuzeti“ iz nekih drugih sistema i djeluju veoma efikasno u primjeni u tom sistemu. Iz navedenih razloga istaknuto

je da bi bilo veoma teško ili nemoguće implementirati u našem kontekstu.

Zakonski okvir treba da prati promjene tehnološkog razvoja i ostale promjene na tržištima. Zakoni i propisi na lokalnom

nivou su veoma jasno definisani za primjenu, ali primjena ekološkog poslovanja ili poslovanja u skladu sa održivim razvojem

nisu značajno i jasno definisani.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) su istakli da je Ministarstvo održivog razvoja i turizma definisalo

smjernice za ekološke proizvode i usluge i ono je nadležno da ih sprovodi i kontroliše, dok je uloga NTO i LTO da upućuje

zainteresovane na te smjernice i da je u saradnji sa GIZ-om pripremljen vodič za neke segmente eko-turizma.

Predstavnici lokalnih turističkih organizacija (LTO) donekle su upoznati

sa zakonskim okvirom i smjernicama za implementaciju ekološkog

turizma, ali su svi saglasni da su definisani zakonski okvir i smjernice

jasno i adekvatno definisani, ali se ne primjenjuju ili se djelimično

primjenjuju.

Predstavnici fakulteta za turizam nijesu u mogućnosti da ocijene da li je zakonska regulativa adekvatna za primjenu

ekološkog turizma, ali vjeruju da su zakonski propisi usklađeni s direktivama EU, pri čemu njihova primjena može

predstavljati problem.

Sistem nadzora primjene postojećih „ekoloških“ zakona i podzakonskih akata u oblasti turizma

„Ne postoji adekvatna saradnja među institucijama kao ni među lokalnim samoupravama.“ (Lokalna turistička organizacija Herceg Novi)

88


Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou saglasni su da je najveći problem kod sistema nadzora što

inspekcija djeluje po prijavi, a nedovoljan je broj ekoloških inspektora. Pored toga, sistem nadzora primjene „ekoloških“

zakona nije efikasan jer se nakon učinjene štete malo toga u nekim situacijama može učiniti, kao zbog činjenice da

inspektor može da izrekne kaznu samo ukoliko se zatekne na licu mjesta u trenutku činjenja štete.

Kad je riječ o žalbama turista, najviše prijava odnosi se na buku koju proizvode privredni subjekti tokom sezone (uglavnom

glasna muzika, dijelom buka prouzrokovana građevinskim radovima). Međutim, to nije konstantna buka koja ugrožava

biljni i/ili životnjski svijet i zdravlje ljudi, te je kontrola buke u nadležnosti komunalne policije.

Iz Direktorata za turistički razvoj i standard smatraju da bi sistem nadzora bio najefikasniji ukoliko bi prilikom obavljanja

djelatnosti ili pribavljanja potrebne dokumentacije svaki naredni korak bio uslovljen prethodnim korakom, dok iz

Direktorata za drumski saobraćaj smatraju da inspekcija ne treba da djeluje po prijavi, nego bi trebalo da se kontinuirano

vrši nadzor u svim oblastima i da se djeluje preventivno. S druge strane, iz Direktorata za planiranje prostorom smatraju

da bi bilo potrebno vratiti institut revizije planova i posljedično ličnu odgovornost – da pojedinac odgovara licencom, kao

i da pojedinci i službe koje na nivou lokalnih samouprava izdaju građevinske dozvole budu obučeni na istovjetan način kao

i pojedinci i službe na nacionalnom nivou da bi imali ista znanja, istu kontrolu, iste mehanizme donošenja odluka i slično.

Svi predstavnici lokalnih samouprava smatraju da sistem nadzora nije adekvatan, kao ni sistem kažnjavanja. Pored

nedvoljnog broja inspektora, problem je i ekološki nerazvijena svijest populacije da bi se adekvatno vršio nadzor i

primijenili propisi.

Iz lokalnih samouprava predlažu decentralizaciju dijela nadležnosti nadzora ka

lokalnim samoupravama da bi se povećala efikasnost nadzora.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) i lokalnih turističkih organizacija (LTO) saglasni su da je i pored

zadovoljavajućeg zakonskog okvira, nadzor primjene „ekoloških“ zakona na niskom nivou. Iz NTO su istakli da je problem

i u tome što ekološki inspektori rade po prijavi, niko ne djeluje preventivno, a ni po prijavama se ne ide do kraja sa

sprovođenjem kaznenih mjera.

Predstavnici fakulteta za turizam smatraju da je primjena postojećih zakonskih rješenja iz oblasti ekologije i turizma veoma

problematična.

Funkcionisanje sistema novčanih kazni i korišćenje prikupljenih sredstva za „ozelenjavanje“ sektora

„Sistem inspekcija je naslabija karika u svakoj oblasti.“ (Lokalna samouprava Tivat)

89


Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou uglavnom nijesu upoznati sa sistemom funkcionisanja novčanih

kazni, kao i načinom alokacije tih sredstava. Međutim, saglasni su da bi

novčane kazne zbog kršenja „ekoloških“ zakona svakako imale najviše

smisla ukoliko bi se taj novac zaista koristio da se „ozeleni“ sektor. Na ovaj

način kazna bi bila vidljiva svima, i kažnjenom i ostalima, kao upozorenje i

kao mehanizam za podizanje ekološke svijesti.

Svi predstavnici lokalnih samouprava saglasni su da se na lokalnom nivou ne može izreći i naplatiti ekološka kazna ili taksa.

Eventualno bi se mogla uvesti određena podzakonska akta – lokalno donesene Odluke – koje bi to omogućavale, ali je

pitanje koliko bi one bile zapravo u skladu s tim i ostalim zakonima (Zakon o zaštiti životne sredine, Zakon o lokalnim

samoupravama, Zakon o inspekcijskim poslovima...). Istaknuto je da je komunalna policija jedini lokalni nadzorni organ,

ali ekološki problemi nijesu njihova nadležnost. Stoga je predloženo da se

dio nadležnosti nadzora decentralizacijom povjeri lokalnim samoupravama,

naročito jer je 2008. godine dio ingerencija u ovoj oblasti koje su imale

opštine prenesen na nacionalni nivo.

Istaknuto je da su sredstva prikupljena naplatom ekološke takse prije nekoliko godina na državnom nivou za svakog turistu

na graničnom prelazu trebala biti raspoređena po opštinama proporcionalno broju stranih turista koji su posjećivali

opštinu. Međutim, ta sredstva raspoređena su na drugačiji način tako da opštine i zajednice gdje su zapravo ti turisti

dolazili nijesu dobili gotovo ništa.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) i lokalnih turističkih organizacija (LTO) istakli su da nijesu upoznati s

tim da li se namjenski koriste sredstva prikupljena naplatom kazni, ali su generalno saglasni da sistem kazni loše funkcioniše

i vjeruju da se ta sredstva ne koriste za „ozelenjavanje“ sektora. Iz LTO Budva istaknuto je da je radi toga potrebna

edukacija i ekološka osviješćenost svih aktera u sektoru turizma.

Predstavnici fakulteta za turizam smatraju da je sistem kazni za „zagađivače“ u velikoj mjeri nefunkcionalan, kao i sama

primjena zakona.

„Kad je nešto transparentno, onda svi osjećaju korist od aktivnosti – tzv. stakleni džep.“ (Direktorat za turistički razvoj i standard)

„Veoma loše funkcioniše sistem primjene i naplate novčanih kazni.“ (Lokalna samouprava Ulcinj)

90


Uloga institucija u razvoju ekološkog turizma

Uloga institucija na nacionalnom nivou u pogledu razvoja ekološkog turizma ogleda se kroz definisanje zakonskog i

strateškog okvira, kao i predlaganje podsticajnih mjera radi realizacije postavljenih strateških ciljeva.

Direktorat za planiranje prostorom postavlja osnove za razvoj ekološkog turizma kroz plansku dokumentaciju i

njenu adekvatnu i dosljednu primjenu.

Direktorat za turistički razvoj i standard kreira zakone za izdavanje dozvola, odobrenja, smjernica i kategorisanje

turističke ponude.

Direktorat za životnu sredinu i klimatske promjene kroz strateška, planska i druga dokumenta predviđa promociju

i podsticaje za razvoj ekološkog koncepta, kako u turizmu, tako i u drugim oblastima.

Direktorat za drumski saobraćaj predlaže obnovu voznih parkova, podsticaje kroz niže takse prilikom registracije

novih vozila, uvođenje ekoloških zona u gradovima gdje bi se za ulazak autom plaćale takse, podsticajne mjere

preusmjeravanja s drumskog na željeznički saobraćaj.

Svi predstavnici lokalnih samouprava istakli su da već sprovode podsticajne aktivnosti za razvoj ekološkog turizma. Tako u

Budvi podstiču ekološke projekte, promocije, edukacije i planove u pogledu

izgradnje objekata, adekvatno odlaganje otpada, finansijske stimulanse i

olakšice. U Cetinju sprovode više projekata koji se odnose na ekologiju –

energetska efikasnost, povlastice za turističke kapacitete, kao i u opštinama

Kotor i Tivat.

Primjeri ovih tipova projekata su projekti Beautiful Cetinje (projekat u oblasti energetike), otvaranje Lipske pećine

(uvođenje ponude speleološkog turizma), obezbjeđivanje prese za papir i karton za dio hotela u Budvi, izgradnja parka za

djecu (projekat Stratex grupe), izgradnja podzemnih kontejnera za otpad sa separacijom vrsta otpada u opštini Tivat,

izgradnja biciklističkih staza i stanica za obične i električne bicikle u centru opštine Tivat, i uvođenje biciklističkih i pješačkih

zona u centru grada, uvođenje pješačke i biciklističke zone u Perastu i veći broj projekata kompanija kao što su Porto

Montenegro i Luštica bay.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) naveli su da je ova institucija u potpunosti orijentisana ka promociji

i zagovaranju svih vrsta turizma, a posebno ekološkog turizma. Nastoje takođe da povežu ponudu iz različitih regiona

(sjever i jug). Predstavnici lokalnih turističkih organizacija (LTO) uglavnom se bave promovisanjem ekološkog turizma,

pojedinačnih projekata, ali i udruživanjem pojedinih privrednika i njihovom edukacijom da bi predstavljali jedinstvenu

ponudu svoga grada ili zajednice.

„Potrebno je uvezati i kombinovati sva znanja i nadležnosti svih institucija kako bi se ravnomjerno i na pravi način razvijala ova oblast.“ (Lokalna samouprava Ulcinj)

91


Predstavnici fakulteta za turizam istakli su da imaju značajnu dugotrajnu saradnju sa svim institucijama koje posluju u

oblasti turizma u Crnoj Gori, prije svega kroz obaveznu praksu studenata tokom studija, i kroz zajedničke projekte. Sa

Fakulteta za turizam i hotelijerstvo Bar istakli su da su realizovali veliki broj edukativnih i istraživačkih projekata i planiraju

da nastave implementaciju različitih projekata, prije svega kroz fondove različitih donatora, dok će se dio aktivnosti tih

projekata odnositi i na koncept ekološkog turizma.

Upoznatost s potrebama i zahtjevima krajnjih korisnika/turista za primjenom održivog i ekološkog turizma u

Crnoj Gori

Predstavnici nadležnih institucija na nacionalnom nivou su generalno upoznati s potrebama i zahtjevima turista za

primjenom održivog i ekološkog turizma u Crnoj Gori. Međutim, jedino je Direktorat za turistički razvoj i standard po

službenoj dužnosti upoznat i to indirektno preko Nacionalne turističke organizacije.

Predstavnici nekih institucija naveli su da broj ekološki osviješćenih turista u Crnoj Gori raste, na što ukazuju činjenice da

je značajan porast posjeta zabilježen u Nacionalnim parkovima. Stoga ističu da je neophodno posebnu pažnju posvetiti

promociji i razvoju ekološkog turizma, posebno kroz realizaciju strategije ravnomjernog regionalnog razvoja, a i obuhvatiti

marketing strategijom za cjelokupnu turističku ponudu Crne Gore koju sad nemamo na snazi.

Predstavnici lokalnih samouprava ne dobijaju direktno informacije o potrebama i zahtjevima turista. Međutim, u okviru

svake lokalne samouprave postoji lokalna turistička organizacija koja se, između ostalog, bavi prikupljanjem informacija o

potrebama turista. Tako u Tivtu, Baru i Kotoru lokalne turističke organizacije sprovode redovno anketiranje turista i

rezultate istraživanja predstavljaju lokalnoj samoupravi i lokalnom Parlamentu. Informacije dobijene od turista koriste se

za donošenje odluka na lokalnom nivou u skladu s interesovanjima i potrebama turista, ali i u skladu s mogućnostima

lokalne samouprave da ispuni očekivanja turista.

Predstavnici Nacionalne turističke organizacije (NTO) i lokalnih turističkih organizacija (LTO) sprovode redovna godišnja

istraživanja o zadovoljstvu turista ponudom u svom gradu. Rezultati tih istraživanja prezentuju se pred lokalnim

parlamentima i u Ministarstvu održivog razvoja i turizma, posebno radi unapređenja naredne turističke sezone. Jedino se

u LTO Ulcinj ne realizuju istraživanja jer su skoro osnovani pa se planira realizacija sličnih aktivnosti na terenu.

Predstavnici fakulteta za turizam kao i predstavnik Luke Kotor nijesu upoznati s potrebama i zahtjevima turista za

primjenom održivog i ekološkog turizma u Crnoj Gori.

92


Ključni zaključci

Analizom odgovora svih intervjuisanih predstavnika relevantnih institucija, došlo se do sljedećih ključnih zaključaka:

Predstavnici svih relevantnih institucija upoznati su generalno s konceptom ekološkog turizma, ali im je oblast

niskokarbonskog turizma nedovoljno poznata.

Generalno svi učesnici dubinskih intervjua smatraju da je Crna Gora „čista“ turistička destinacija u pogledu uticaja

na klimatske promjene i u odnosu na stepen štetnih izduvnih gasova. Međutim, razvijena je svijest o globalnom

uticaju klimatskih promjena i vjeruje se da razvoj turizma treba usmjeriti u skladu s odgovorima na ovakve izazove

u budućnosti.

Kad je riječ o zaštiti životne sredine uopšte, a posebno u sektoru turizma, predstavnici nadležnih institucija

nedvosmisleno su istakli tri problema: (1) problem s komunalnim čvrstim otpadom, (2) problem s „divljim“

deponijama i (3) problem s otpadnim vodama. Važno je istaći da je prepoznato da ovom problemu podjednako

doprinose i institucije koje se neadekvatno bave tretmanom otpada i otpadnih voda, ali i građani i turisti. Pored

otpada, značajan problem koji su svi intervjuisani istakli odnosi se na lošu infrastrukturu – saobraćaj, snabdijevanje

električnom energijom i vodosnabdijevanje, a što dalje negativno utiče ne samo na razvoj turizma, nego i na

kvalitet života u Crnoj Gori.

Iako se zakonska i strateška rješenja donose na nacionalnom nivou, predstavnici nacionalnih i lokalnih institucija

smatraju da postoje preduslovi za uključivanje koncepta ekološkog turizma, koji prvenstveno podrazumijeva

smanjenje štetnih gasova, u strateški i regulativni sistem Crne Gore. Istaknuto je da već postoje određene zakonske

i strateške smjernice kao preduslovi za primjenu koncepta ekološkog turizma.

Postoji potpuna saglasnost kod svih ispitanika kad je u pitanju primjena definisanih zakonskih i strateških odredbi

i smjernica, kao i sistem nadzora primjene zakona i propisa i sistem naplate novčanih kazni za prekršioce zakona i

propisa iz oblasti životne sredine. Uz očigledne barijere za adekvatan nadzor primjene zakona i propisa, kao što je

mali broj ekoloških inspektora i definisane procedure po kojima oni rade, još su navedeni i nedostatak

transparentnosti i dosljednosti u radu nadležnih organa.

Značajno neslaganje u vezi s nadležnostima donošenja i sprovođenja odluka, propisa i nadzora zabilježeno je

između predstavnika institucija na nacionalnom nivou s predstavnicima institucija na lokalnom nivou. Predstavnici

institucija na nacionalnom nivou smatraju da je potrebna dodatna centralizacija, dok predstavnici institucija na

lokalnom nivou vjeruju da bi decentralizacijom bio pojednostavljen sistem donošenja i sprovođenja svih propisa i

cijeli sistem bi značajno efikasnije funkcionisao. Dodatno su predstavnici svih relevantnih institucija istakli

nedostatak saradnje među institucijama i opštinama.

93


Intervjuisani predstavnici svih institucija saglasni su da bi osnivanje Nacionalnog klimatskog fonda bilo poželjno,

ali su naveli brojne preduslove potrebne da bi ovakav fond funkcionisao na adekvatan način kao što su: cost-

benefit analiza, transparentnost, način finansiranja fonda, način raspodjele sredstava.

Predstavnici relevantnih institucija generalno nijesu upoznati s dobrovoljnim/kompenzatornim šemama za

zagađivače, ali vjeruju da bi efikasnije u primjeni bilo uvođenje obaveznih kompenzatornih šema i obezbjeđivanje

određenih podsticaja za privrednike.

Predstavnici relevantnih institucija vjeruju da je uvođenje eko-sertifikacije i standardizacije potrebno, ali uz

transparentne kriterijume i značajne podsticaje za privrednike da ovaj koncept ne bi predstavljalo dodatnu biznis

barijeru.

Zaposleni u svim institucijama imaju dovoljno znanja i vještina u skladu s poslovima koje obavljaju, ali se redovno

dodatno edukuju i informišu i zainteresovani su da prošire svoja znanja u tom pogledu.

Institucije koje imaju direktan kontakt s turistima i privrednicima u sektoru turizma upoznati su sa zahtjevima

turista putem redovnih anketa i komunikacije, ali i praćenjem trendova u turizmu na međunarodnom nivou.

Rezultate svojih saznanja i informacije s terena prenose se donosiocima odluka radi unapređenja turističke

ponude.

94


Prilog: Rodni aspekt Istraživanja o niskokarbonskom turizmu među turistima

Uvod

Istraživanje o niskokarbonskom turizmu u Crnoj Gori obuhvatilo je je tri ciljne grupe: 1) 1000 turista/posjetilaca; 2) 100

predstavnika poslovnog sektora putovanja i turizma – turistički poslenici; i 3) predstavnici nadležnih institucija na

nacionalnom i lokalnom nivou u oblasti turizma i zaštite životne sredine.

Predstavnici poslovnog sektora putovanja i turizma – turistički poslenici, i predstavnici nadležnih institucija na

nacionalnom i lokalnom nivou u oblasti turizma i zaštite životne sredine nijesu analizirani s rodnog aspekta jer su oni kao

ispitanici predstavljali institucije iz dvije ciljne grupe istraživanja.

Rezultati istraživanja među 1000 turista/posjetilaca u šest primorskih opština (Bar, Budva, Herceg Novi, Kotor, Tivat, Ulcinj)

i u Prijestonici Cetinje u centralnom dijelu države analizirani su detaljnije s rodnog aspekta.

Istraživanje je pokazalo da su žene i muškarci gotovo ujednačeno učestvovali u uzorku jer je to kao napomena dato

anketarima, ali nije zahtijevano.

Grafik 1: Pol ispitanika

Struktura uzorka po polu pokazala je da je više žena (65,6%) anketiranih na Cetinju, dok je više muških ispitanika anketirano

u Baru (58,3%).

S obzirom na zemlju porijekla anketiranih turista, više ispitanica (61,9%) dolazi iz ostatka svijeta (osim Evrope), dok je

većina muških ispitanika iz drugih evropskih zemalja (59,6%).

95


Tabela 1: Turisti po gradu & zemlji porijekla po polu

Grafik 2: Grad posjete po polu Pol

Muški Ženski

Bar

58,3%

41,7%

Budva 54,7% 45,3%

Cetinje 34,4% 65,6%

Herceg Novi 52,4% 47,6%

Kotor 39,5% 60,5%

Tivat 53,2% 46,8%

Ulcinj 45,3% 54,7% Ukupno 51,7% 48,3%

Grafik 3: Zemlja porijekla turista po polu

Crna Gora

50,8%

49,2%

Države regiona 53,3% 46,7%

Rusija 48,6% 51,4%

Albanija 42,9% 57,1%

Ostale evropske države 59,6% 40,4%

Ostatak svijeta 38,1% 61,9%

Ukupno 51,7% 48,3%

96


Socio-ekonomske karakteristike ispitanika

Istraživanje je pokazalo da više ispitanica u dobi od 18 do 25 (53,3%), više udovica (78,9%), više ispitanica sa završenom

osnovnom školom (85,7%), a ne[to vi[e od polovine žžžena zarađuje od 10000 eura do 20000 eura (50,9%).

S druge strane, više je muškaraca u dobi iznad 66 godina (55,6%), razvedenih (56,9%), sa završenim fakultetom (55,1%),

više je samozaposlenih muškaraca (67,7%) ili sa „drugim“ izvorom prihoda (uglavnom „izdržavanih lica“) (83,3%) i više

muškaraca navelo je da im je prosječan godišnji prihod veći od 60000 eura (72,7%).

Tabela 2: Socio-ekonomske karakteristike ispitanika Pol

Muški Ženski

Godine starosti

od 18 do 25 46,7% 53,3%

od 26 do 35 52,1% 47,9%

od 36 do 45 55,0% 45,0%

od 46 do 55 50,4% 49,6%

od 56 do 65 50,0% 50,0%

Preko 66 55,6% 44,4%

Ukupno 51,5% 48,5%

Bračni status

Oženjen/udata 51,3% 48,7%

Zajednica s partnerom 50,0% 50,0%

Samac/samica 54,0% 46,0%

Razveden/razvedena 56,9% 43,1%

Udovac/udovica 21,1% 78,9%

Ukupno 51,7% 48,3%

Obrazovanje

Osnovna škola 14,3% 85,7%

Srednja škola 48,8% 51,2%

Viša škola 53,2% 46,8%

Fakultet (Osnovne studije) 55,1% 44,9%

Postdiplomske studije (Magistarske studije) 47,4% 52,6%

Doktorske studije 54,5% 45,5%

Ukupno 51,7% 48,3%

Zaposlenost

Zaposlen/zaposlena, puno radno vrijeme 52,5% 47,5%

Zaposlen/zaposlena, pola radnog vremena 56,5% 43,5%

Samozaposlen/samozaposlena 67,7% 32,3%

Student 40,9% 59,1%

Penzioner/penzionerka 51,1% 48,9%

Domaćica 0,0% 100,0%

Nezaposlen/nezaposlena 42,9% 57,1%

Nešto drugo 83,3% 16,7%

Ukupno 51,7% 48,3%

Osnovni izvor prihoda

Plata 53,7% 46,3%

Penzija 50,0% 50,0%

Socijalna pomoć 25,0% 75,0%


Ukupno 51,6% 48,4%

Prosječni godišnji prihod

Do 10000 eura 49,2% 50,8%

10000 do 20000 eura 49,1% 50,9%

20000 do 30000 eura 59,2% 40,8%

30000 do 40000 eura 56,4% 43,6%

40000 do 50000 eura 55,2% 44,8%

50000 do 60000 eura 62,5% 37,5%

Preko 60000 eura 72,7% 27,3%

Ukupno 51,1% 48,9%

Godišnji odmor

97


Istraživanje je pokazalo da više ispitanica obično ide na odmor više od pet puta godišnje (58,8%), više ženskih ispitanika

ne ide na ljetovanje svake godine (50,2%), više ispitanica planira da boravi na ovom ljetnjem odmoru od 3 do 4 nedjelje

(54,0%), više ispitanica bira lokaciju gdje će ići na odmor preko knjiga i vodiča (52,6%), a isti procentat žena i muškaraca

organizuju odmor samostalno u sklopu organizovanih tura.

S druge strane, više muških ispitanika obično ide na odmor pet puta godišnje (66,7%), više muškaraca ide na ljetnji

odmor svake godine (52,2%), više muškaraca planira da boravi na ovom ljetnjem odmoru više od 4 sedmice (54,50%),

više muškaraca bira lokaciju gdje će ići na odmor na sajmovima i izložbama (70,0%) i turoperatori organizuju odmor

za više muškaraca (69,6%).

Tabela 3: Godišnji odmor po polu

Pol

Muški Ženski

Koliko često idu na godišnji odmor

Jednom godišnje 48,9% 51,1% Dva puta godišnje 53,0% 47,0% Tri puta godišnje 54,7% 45,3% Četiri puta godišnje 59,0% 41,0% Pet puta godišnje 66,7% 33,3% Više od pet puta godišnje 41,2% 58,8%

Ukupno 51,7% 48,3%

Idu li turisti svake godine na ljetnji godišnji odmor

Da 52,2% 47,8%

Ne 49,8% 50,2%

Ukupno 51,7% 48,3%

Koliko dugo turisti planiraju da ostanu na ljetnjem odmoru ove

godine

Manje od 1 sedmice 52,9% 47,1% 1–2 sedmice 51,2% 48,8% 2–3 sedmice 52,8% 47,2% 3–4 sedmice 46,0% 54,0% Duže od 4 sedmice 54,5% 45,5% Nešto drugo 25,0% 75,0%

Ukupno 51,7% 48,3%

Kako turisti biraju destinaciju za odmor

Putem Interneta 49,9% 50,1%

Preporuka prijatelja i rođaka 51,5% 48,5%

Putem medija 52,5% 47,5%

Putem knjiga i vodiča 47,4% 52,6%

Putem sajmova i izložbi 70,0% 30,0%


Ukupno 51,7% 48,3%

Kako turisti organizuju svoj odmor?

U sopstvenoj režiji – samostalno 51,3% 48,7% Samostalno u sklopu organizovanih tura 50,0% 50,0% Putem neprofitnih grupa i organizovanih tura 58,3% 41,7% Putem tur-operatora 69,6% 30,4% Putem putničke agencije 52,1% 47,9%


Ukupno 51,8% 48,2%

98


Turisti ocjenjuju koliko su važni navedeni aspekti pri odabiru destinacije za odmor (u rasponu od 1 kao najmanja do

10 kao najveća važnost). Iako su muškarci i žene približnim ocjenama rangirali važnost ponuđenih aspekata pri odabiru

destinacije za odmor, u sljedećem grafiku se vidi da su žene neke aspekte ocijenile nešto višim ocjenama nego

muškarci.

Grafik 4: Na skali od 1 do 10 navedena važnost sljedećih aspekata kad se odlučuju o destinaciji za odmor po polu

99


Posjeta Crnoj Gori

Više muških ispitanika boravilo je u Crnoj Gori prvi put (57,1%).

Više anketiranih žena odabralo je Crnu Goru kao destinaciju za ljetovanje zbog netaknute prirode (52,5%), dok je više

muških ispitanika odabralo Crnu Goru kao destinaciju za ljetovanje zbog kvaliteta smještaja (56,4%).

Više ispitanica je koristilo autobus (56,5%), dok je više muških ispitanika koristilo motor (71,4%), kad su doputovali u

Crnu Goru.

Svi turisti koji su boravili u banjskom lječilištu su muškog pola, dok je više ispitanica (60,0%) boravilo u kampovima.

Tabela 4: Posjeta Crnoj Gori po polu

Pol

Muški Ženski

Je li ovo prva turistička posjeta Crnoj Gori? Da 57,1% 42,9%

Ne 49,9% 50,1%

Zašto su turisti izabrali Crnu Goru kao destinaciju za odmor?

Netaknuta priroda 47,5% 52,5% Kvalitet smještaja 56,4% 43,6% Kvalitet ishrane 52,8% 47,2% Povoljne cijene 50,6% 49,4% Turistički kapaciteti 53,9% 46,1% Kvalitet usluge 54,4% 45,6%


Vrsta prevoza korišćena da se doputuje u Crnu Goru

Avion 52,2% 47,8% Sopstveni automobil 55,5% 44,5% Rent-a-car 58,3% 41,7% Motor 71,4% 28,6% Brod 66,7% 33,3% Voz 44,4% 55,6% Autobus 43,5% 56,5%


Vrsta smještaja dok borave u Crnoj Gori

Hotel 52,6% 47,4% Apartman hotel 56,3% 43,7% Pansion 46,4% 53,6% Motel 55,6% 44,4% Turističko naselje 55,6% 44,4% Turistički apartman 54,4% 45,6% Prenoćište 60,0% 40,0% Domaćinstvo (privatni smještaj) 49,7% 50,3% Banjsko lječilište 100,0% 0,0% Radničko odmaralište 50,0% 50,0% Kamp 40,0% 60,0%


100


U pogledu ličnih dnevnih troškova za smještaj i hranu i piće, sljedeći grafici pokazuju da muški turisti troše više nego

žene.

Grafik 5: Lični dnevni troškovi za smještaj po polu Grafik 6: Lični dnevni troškovi za hranu i piće po polu

Istraživanje je pokazalo da je više

ispitanica koristilo voz (70,0%), dok je

većina muških ispitanika koristilo brod

(57,5%) za putovanje kroz Crnu Goru.

Takođe je značajno više anketiranih

žena (55,7%) koje ne putuju kroz Crnu

Goru.

Grafik 7: Prevozna sredstva korišćena za putovanje kroz Crnu Goru po polu

Više ispitanika muškog pola misli da je zaštita životne sredine na zadovoljavajućem nivou u Crnoj Gori (52,6%).

101


Zeleni turizam

Više ispitanica smatra da se ponaša

na ekološki savjestan način u

potpunosti (54,1%), dok je znatno

više muških ispitanika koji smatraju

da se ne ponašaju uopšte na ekološki

savjestan način (83,3%).

Grafik 8: U kojoj mjeri se turisti ponašaju na ekološki savjestan način po polu

Više anketiranih muškaraca nego žena je čulo (50,9%) za zeleni turizam, ali i više muškaraca nego žena nije čulo (53,3%)

za zeleni turizam.

S druge strane, više anketiranih žena je boravilo u zelenoj turističkoj destinaciji (51,0%).

Anketirane žene su u više slučajeva čule za zeleni turizam iz časopisa/knjiga (58.5%), dok su anketirani muškarci u više

slučajeva čuli za zeleni turizam preko TV-a (51,9%).

Anketirane žene u više slučajeva u zelenoj turističkoj destinaciji očekuju da vide neobične biljke i životinje (56,7%), dok

muškarci očekuju najviše komunikaciju s lokalnim stanovništvom (52,0%).

Tabela 5: Na koji način su prvi put saznali za zeleni turizam & šta turisti najviše očekuju tokom odmora u zelenoj destinaciji po polu

Pol

Muški Ženski

Kako su prvi put saznali za zelen” turizam

Internet 47,8% 52,2% Časopisi/knjige 41,5% 58,5% Prijatelji/rođaci 50,0% 50,0% TV 51,9% 48,1%


Što turisti najviše očekuju tokom odmora u zelenoj destinaciji

Posjeta destinacijama gdje nema gužve 51,1% 48,9% Obilazak udaljenih mjesta i netaknute prirode 49,4% 50,6% Nova saznanja o divljini 54,7% 45,3% Komunikacija s lokalnim stanovništvom 52,0% 48,0% Ekonomska podrška lokalnim zajednicama 48,2% 51,8% Da vidim rijetke biljke i životinje 43,3% 56,7% Nijesam uopšte zainteresovan/zainteresovana za eko-turizam 44,4% 55,6%


102


Anketirane žene koje su boravile u zelenoj turističkoj destinaciji su u većem broju slučajeva navele da na takva

putovanja odlaze poslovno/s kolegama (71,4%), dok muškarci obično na takva putovanja idu sami (53,6%).

Anketirane žene koje su boravile u zelenoj turističkoj destinaciji su u većem broju slučajeva navele da ovakav odmor

organizuju nezavisno u okviru organizovanih tura (57,1%), dok turoperatori organizuju odmor za više muškaraca

(66,7%).

Anketirane žene koje su boravile u zelenoj turističkoj destinaciji u većem broju slučajeva na ovakva putovanja troše

više od 2000 eura (64,7%), dok više muškaraca na ovakva putovanja troše 1500 eura do 2000 eura.

Tabela 6: Navike turista na odmoru u zelenoj turističkoj destinaciji po polu

Pol

Muški Ženski

S kim obično turisti posjećuju zelene destinacije tokom odmora

Sam/sama 53,6% 46,4%

S porodicom 48,7% 51,3%

Prijateljem/prijateljima 50,0% 50,0%

Poslovno/s kolegama 28,6% 71,4%

U okviru organizovane grupe 42,9% 57,1%

Na koji način turisti organizuju

odmor u zelenim destinacijama

Nezavisno 50,3% 49,7%

Nezavisno u okviru organizovanih tura 42,9% 57,1%

U okviru neprofitne grupe 41,7% 58,3%

Preko turoperatora 66,7% 33,3%

Preko putničke agencije 42,9% 57,1%

Koliko otprilike turisti potroše novca tokom odmora u zelenoj destinaciji

Do 500 eura 45,2% 54,8%

500 eura – 1000 eura 58,6% 41,4%

1000 eura – 1500 eura 50,0% 50,0%

1500 eura – 2000 eura 53,8% 46,2%

Više od 2000 eura 35,3% 64,7%

Ljetnji odmori generalno u više slučajeva potpuno su bazirani na kontaktu s prirodom za više anketiranih žena (56,5%),

dok se ljetnji odmor uopšte ne zasniva na kontaktu s prirodom za više muških ispitanika (58,3%).

Slična je situacija i s ovim ljetnjim odmorom u Crnoj Gori, koji je u više slučajeva potpuno baziran na kontaktu s

prirodom za anketirane žene (52,9%), dok se ovaj ljetnji odmor u Crnoj Gori uopšte ne zasniva na kontaktu s prirodom

za više muških ispitanika (54,2%).

Nešto više muških ispitanika misli da su dobro informisani o zelenom turizmu u Crnoj Gori (50,9%), ali i da nijesu dobro

informisani o zelenom turizmu u Crnoj Gori (52,0%).

103


Grafik 9: Aktivnosti koje sprovode turisti da bi smanjili korišćenje prirodnih resursa dok borave u Crnoj Gori po polu

Nešto malo više anketiranih muškaraca

sprovode neke od aktivnosti radi

smanjenja korišćenja prirodnih resursa i

energije na odmoru (50,5%), ali i nešto

više njih ne sprovode nikakve aktivnosti

radi smanjenja korišćenja prirodnih

resursa i energije na odmoru (55,7%).

Grafik 10: Hoće li u budućnosti zeleni turizam biti značajan po polu

Nešto više anketiranih žena misli da će u

budućnosti zeleni turizam biti veoma

značajan (52,8%), dok više muškaraca

misli da zeleni turizam uopšte neće biti

značajan u budućnosti (66,7%).

104



Više je anketiranih žena navelo „nešto drugo“ kao izjavu koja najbolje opisuje niskokarbonski turizam (80,0%) (većina

je pod „nešto drugo“, navela „ne znam“), dok je više ispitanika muškog pola izjavilo da je ekološki otisak najbolji opis

niskokarbonskog turizma (55,2%).

Više ispitanica je zainteresovano da smanji vlastiti uticaj na prirodu kroz niskokarbonski turizam (51,1%).

Više anketiranih žena definisalo je karbonski otisak kao „smanjenje emisije CO2 u vazdušnom saobraćaju“ (56,5%), dok

je više ispitanika muškog pola definisalo karbonski otisak kao „smanjenje emisije CO2 u vodenom saobraćaju“ (77,8%).

Više ispitanika muškog pola izračunalo je sopstveni karbonski otisak (57,1%).

Više ispitanika muškog pola zainteresovano je za izračunavanje sopstvenog karbonskog otiska (51,6%).

Više anketiranih žena spremno je da plati za izračunavanje sopstvenog karbonskog otiska na godišnjem nivou od 10

do 50 eura (54,2%), dok je više ispitanika muškog pola spremno da plati za to od 50 do 100 eura godišnje (64.3%).

Tabela 7: Mišljenje turista o niskokarbonskom turizmu i karbonskom otisku po polu

Pol

Muški Ženski

Definicija koja najbolje opisuje niskokarbonski turizam

Obrazac ekonomskog rasta u okviru smjernica koncepta održivog razvoja

50,6% 49,4%

Mjera za smanjenje emisija CO2 u atmosferu 51,5% 48,5%

Ekološki otisak 55,2% 44,8%

Smanjenje uticaja čovjeka na prirodu 51,1% 48,9%


Turisti zainteresovani da smanje vlastiti uticaj na prirodu kroz niskokarbonski turizam

Da 48,9% 51,1%

Ne 59,3% 40,7%

Definicija karbonskog otiska

Smanjenje emisije CO2 u kopnenom saobraćaju 46,4% 53,6%

Smanjenje emisije CO2 u vazdušnom saobraćaju 43,5% 56,5%

Smanjenje emisije CO2 u vodenom saobraćaju 77,8% 22,2%

Količina emitovanih gasova sa efektom staklene bašte i CO2 kao posledica neke aktivnosti u toku datog perioda

47,6% 52,4%

Smanjenje emisije CO2 kod smještajnih kapaciteta 63,8% 36,2%

Smanjenje emisije CO2 kod turističkih aktivnosti 46,9% 53,1%

Ne znam 53,4% 46,6%


Turisti ikad izračunali svoj karbonski otisak Da 57,1% 42,9%

Ne 51,6% 48,4%

Turisti zainteresovani za izračunavanje sopstvenog karbonskog otiska

Da 51,6% 48,4%

Ne 51,9% 48,1%

Koliko su turisti spremni da plate za izračunavanje sopstvenog karbonskog otiska na godišnjem nivou

Do 10 eura 52,3% 47,7%

Od 10 do 50 eura 45,8% 54,2%

Od 50 do 100 eura 64,3% 35,7%

Više od 100 eura 50,0% 50,0%

Jesu li su turisti spremni da plate više za svoj odmor ukoliko bi na taj način doprinijeli

finansiranju niskokarbonskih projekata u Crnoj Gori

Da 49,4% 50,6%

Ne 54,2% 45,8%

105


CIP - Каталогизација у публикацији

Национална библиотека Црне Горе, Цетиње

ISSN 2337-0971 = Istraživanje o niskokarbonskom turizmu

u Crnoj Gori

COBISS.CG-ID 30781712

istraŽivanje o niskokarbonskom turizmu u crnoj gori …lowcarbonmne.me/files/pdf/lct finalni...

Documents