Festa Gharb Lulju 2016

Wied 11-Mielan, wied kbir u wiesa' li jibda mill-bognod. Lejn tmiemu, dan il-wied jaqta' 'I isfel f'daqqa u jifforma nondoq fond li jinfed is-sies u jibqa' niezel tista' tgnid sal-livell tal-banar. 11-qiegn tal-nondoq sewwasew fejn il-wied jiftan gnal gol-banar kien magnruf bnala 11-t=lofra tat-Torok, gnax skond kif kienu jghidu n-nies tal-lokal gieli kienu jizbarkaw il-furbani u Torok fih. Dan jinfed mill-ewwel mal-banar miftun minn tant nnejja naturali daqsiex (gnolja xi disa' sulari) magnrufa bnala it-Tieqa, jew inkella lt-Tieqa to' Wied 11-M/e/ah biex tingnaraf mill-onra aktar famuza li hemm fid-Dwejra, li magnha tnabbatha kemm fid-daqs kif ukoll fi sbunitha. Dari gieli kien hemm min jinzel ignum hawn izda nadd ma kien jazzarda jonrog 'il barra minn mal-blat.

Niftakar Iii qrabati dejjem isemmu li xi nadd darba kien telaq kelb ignum hawn u dan innataf minn xi nuta kbira wara li qagnad icafC:af fernan gol-banar miftun; ftit wara f' witt 1-ilma tfacca nofs il-kelb milli demm. Gnadni s'issa ma nafx jekk din kinitx grajja li sennet tassew jew inkella xi nrafa li kienu jirrakkontaw lit-tfal biex ibezzgnuhom u jzommuhom 'il bognod mill-periklu. Bi dritt is-saqaf tat-Tieqa, mill-genb l-ienor tal-nondoq jonrog pizz wiesa' msejjan 11-t=tarriega tat-Tieqa, filwaqt li ma' sieq it-Tieqa nnifisiha hemm zewg postijiet mnejn jiddendlu s-sajjieda biex jistadu: 11-P/ier to' Gewwa u 11-P/ier to' Barra. Flimkien isibuhom bnala Tat-Tieqa, u x'imkien ndejhom hemm ukoll pasta onra (To' Pipu) mnejn jistadu aktar mill-gnoli. Fuq iz-zewg nanat tat-Tieqa hemm ukoll zewg gnerien imdaqqsin fil-banar,

75

It-Toponomastika t'Ghawdex:

L-Gharb u l-Inhawi

Alex Camilleri

wiened minnhom ismu miegnu: L-Ghar tat-Tieqa . Wied ii-Mielah tbiddel minn gawhra tan-natura gnal bokka tad-dranagg ewlenija fis-snin sittin, u kif maz-zmien nibtu sfregji onra aktar recenti li komplew gnarrquh. Wara 1-2000 sennu il-pjanijiet biex jinqata' 1-nrug tad-dranagg. lx-xognol sar kif kellu jkun u 1-ambjent unik tregga lura gnas-sbunija u s-sener ta' 1-imgnoddi. Nkomplu mexjin lejn sensiela ta' posti tas-sajd imperrcin wara t-Tieqa. lsem 1-ewwel tnejn (To' ieriaq u 11-Kerha) donnu relatat mat-tixbit mas-sies, u 1-'kruha' hawn aktarx tindika xi bicc:a mwiegnra aktar milli kwistjoni ta' sbunija. Warajhom hemm //-Fonda, li t-tifsira tagnha jagntihielna 1-banar ta' tantha. lmbagnad hem'!n L-lngieret (plural ta' "nigret", aktarx mit-Taljan negro'), kelma li dari kienet tintuza gnat-tajr sewdieni bnac-cawlli kien jittajar fl-innawi qabel ma nqered gnal kollox minn pajjizna. L-istess isem narawh ukoll fil-t=lotba ta/-lngieret, li tognla bil-mod fuq dawn 1-innawi u tifred Iii Wied ii-Mielan minn Wied t=lurrieqa. Dan ta' 1-annar huwa wied baxx li jserrep bejn 1-artijiet To' Lexxuna, To' t=lurrieqa, u To' Kremona qabel ma jixnet 1-ilma tiegnu mill-gnoli tas-sies ndejn pasta onra mlaqqma 11-Mithna. Fil-ma pep, ras il-wied hija indikata bnala 11-Wied to' Kremona u tibda sewwasew mal-genb ta' tumbata zgnira tat-tafal (isimha magnha - lt-Tafla) li dwarha nitkellmu dalwaqt. Tant Wied 1=turrieqa jinsab Ghar lx-Xih, gnar wiesa' izda ftit li xejn fond li hemm ma' wicc il-banar. lt-tliet posti tas-sajd li jmiss gnandhom ismijiet kemm xejn strambi: lr-Rundel/u, lt-Traviin, u 11-Buqrajt. L-ewwel tnejn m'gnandix njiel xi jfissru, filwaqt t-tielet wanda tidher qisha tansira ta' "buqrajq" (tip

76

ta' gliasfur) . Hawn wasalna lidejn il-kap prominenti ta' Ras il-t:tekka, kisra olira ewlenija max-xatt li meta tliares lejha minn fuq dgliajsa gliandha bixra qisha malikuka u migrufa . ls-sies kemmxejn imfaqqam mal-faccata tagliha isibuh bliala Tar-Rogg. Niftakar Iii zijuwi jirrakkonta gennata ta' wielied minn sliabu miii-Gliarb stess li darba kien fettillu jaqbez glial isfel minn hawn. L-istess isem li narawh ripetut fi-Ghar tar-Rogg li jinsab talitu kif ukoll f ' zewg xkafef (Tar-Rogg Fuq u Tar-Rogg lsfel) mnejn jistadu s-sajjieda wara li jixxabbtu mal-blat. Olirajn jistadu minn fuq 11-Pulptu, xoffa olira gliolja maliruga I-barra minn din ir-ras. Fuq 1-art naraw ukolll/-t:totba ta' Mi/ied, roqglia watja li tittawwal glial fuq Ras il-1=tekka b'sensiela ta' nagriet kbar imxerrdin fuqha. Mad-daqqa t'gnajn talisibhom fdalijiet ta' xi tempju megalitiku, izda fil-fatt huma naturali. Dan ma jtelliofx mill-interess taglihom, gliax tabilhaqq huma 1-aliliar tracci ta' gliolja qadima li ttieklet glial kollox mill-elementi, biex kulma fadal minnha huma dawn il-ftit gebliet tal-qawwi mxerrdin f'pajsagg fejn dan is-saff tal-blat m'gliadux jezisti aktar. Flimkien ma' lijiel ielior imxerred madwar 1-inliawi, ngliidu anna lt-Tafla (tumbata ckejkna taflija lidejn il-kappella ta' San Dimitri) u l-1=totba tai-Bies (olira blialha 'il hinn minn Wied ir-Rahab, li nitkellmu dwaru aktar 'il quddiem), dan il-post gliandu valur xjentifiku gliax jagliti xhieda mportanti dwar kemm kienu differenti dawn il-bnadi fl-imglioddi. ll-1=totba ta' Milied tifred minn xulxin 11-Wied ta' Milied u 11-Wied tas-Suf, zewg widien baxxi li jibdew minn talit il-kapella ta' San Dimitri u li jinzlu lejn it-tramuntana minn bejn 1-artijiet Ta' San Dimitri, Ta' Lexxuna, Tac-Cawla u Ta' Milled, sa ma jintemmu f'Ras il-1=tekka u Tar-Rogg. 11-Wied ta ' Milied mhuwiex gliajr gandott naturali dejjaq u mserrep maqtugli fil-blat mikxuf, filwaqt li l-ienor tas-Suf huwa ftit usa' u mimli qasab. Glial aktar minn nofs it-tul taglihom, iz-zewg widien jgliaddu ftit passi biss bogliod minn xulxin u bilkemm hemm glialqa jew tnejn bejniethom, izda mbagliad ii-Wied ta ' Milied jaqta' ftit ftit 'I isfel max-xaqliba tai-Lvant tal-1=totba ta' Milied, waqt li 1-Wied tas-Suf jaqa' minn fuq stroff tal-franka m'oglila sular man-nalia 1-olira tagliha . Aktar lejn il-punent, 1-istess stroff jingliaqad ma' xifer is-sies, fejn jispikka bliala saff car tant li 1-post jafuh bliala 11-Bajjada. 11-fatcata li magliha jcarcar 11-Wied tas-Suf maz-zmien kisbet lewn skur u glialdaqstant isejliulha 11-Gebla s-Sewda. Fil-qrib 1-erozjoni liolqot skerz tan-natura madwar liagra catta li kienet tgerrbet glial fuq il-blat artab tal-franka. Billi 1-liagra tal-qawwi tiflali

Ghaqda Mu:iikali Vi:iitazzjoni

aktar gliall-elementi, baqgliet hemm (flimkien ma' glionq dejjaq ta' blat li kien talit il-kenn tagliha) waqt li 1-blat ta' madwarha therra, hekk li maz-zmien liadet is-sura ta' faqqieglia.

1=tdejha ezatt hemm skultura olira naturali, t:talq t:tamiem- fetlia tawwalija u fonda fl-art li tinfed dritt 1-isfel minn go saqaf ta' gliar b'bokka daqsiex (L-Gnar tal-t:tamiem) li jinsab mal-baliar bosta sulari talitha. Gliandha bixra kemmxejn tal-biza' li donnha twissik li mhux gliaqli li tittarraf glial fuq xofftejha biex tittawwal glial gewwa. lzda minkejja 1-glioli, minn go fiha xorta jitla' r-raxx tal-baliar salvagg waqt xi maltempata mill-qliel nett, u 1-qtar mielali kultant jinliass sew anke fil-bogliod, saliansitra lidejn Ta' Pinu. U x}ingliidu dv.Jar 1-isem? Fih,vaqt li 1-liamiem gliadu sal-lum jinstema' jgorr talit 1-art, mhux car jekk 1-isem originali kienx "1=talq" jew "1=tarq" (jigifieri xaqq), gliax hawnhekk naraw qasma naturali li fl -istess waqt tfakkrek f'lialq miftuli lest biex jibla' . L-istess taliwid bejn dawn iz-zewg kelmiet li jixtiebliu narawh ukoll f'postijiet olira fii-Gzejjer Maltin, ngliidu anna ll-1=tluq ta' 1-lrqieqa f'Kemmuna, ll-1=tarq tan-Niges fl-Alirax tai-Mellielia, 1=talq it-Tafal u 1=talq is-Sigar fii-Qrendi u 1=talq Mannara u l-1=tluq ta' San Mitri fil-punent t'Gliawdex stess. U hawnhekk ma nistgliux ma ngliidux xi liaga dwar il -kappella mwarrba ta' San Dimitri (jew San Mitri, kif kienu jsibuha x-xjuli ta' 1-Gliarb) li tiddomina 1-moglidijiet tal-kampanja li jaglitu glial dawn 1-inliawi, u li nbniet mill-gdid bosta drabi bejn is-Sekiu XVI u 1-bidu tas-Seklu XIX. Skond wanda mill-aktar leggendi Gliawdxin maglirufa, hawnhekk selili miraklu fejn il-qaddis patrun ta widen lit-talb lierqan ta' wanda armla fqajra (Zgugina) biex binha jitragga' lura mill-jasar wara li kienu liaduh il-furbani Torok li kienu jissajjaw fil-kampanja. Niftakar Iii nannti (Alia jalifrilha) ssaliliarni bir-rakkont ta' kif dal-qaddis riekeb fuq ziemel inqala' mill-inkwatru li kien hemm fil -kappella, lebbet 'il barra glial fuq il-baliar sa ma laliaq il-furbani, u rega' lura bit-tifel qawwi u sliili. Bliala tifkira, lialla wkoll il-marki tan-naglial minquxa fil-blat. Glial dan, ix-xwejlia zammet il-weglida li tixgliellu qasba zejt kuljum. 11-leggenda tkompli li din il-grajja seliliet f'kappella medjevali li kienet qrib 1-irdum, u li mai-Zmie_n waqgliet glial gol-baliar meta ggarrfet 1-art li kienet mibnija fuqha . Minflokha nbniet olira aktar 'il gewwa li gliadha hemm sal-lum, pero olirog il-gliageb, il-kappella 1-qadima ma nqerditx u 1-musbieli tagliha baqa' jixgliel fil-qiegli saliansitra wara li kienet ilha li ntesiet,

lkompli fil-harga tas-sena d-diehla ...