IV. Autorskie prawa osobiste

1

dr Panczyk

a. Ochrona dóbr osobistych w kontekście twórczości

Uprawnienia twórcy związane z wynikami jego twórczości dzielą się na osobiste i

majątkowe. Te ostatnie dotyczą możliwości gospodarczego korzystania z utworu.

Autorskie prawa osobiste mieszczą się w szerszym pojęciu dóbr osobistych prawa

cywilnego. Te ostatnie rozumiane są jako wartości ze świata uczuć i przeżyć psychicznych człowieka. Obejmują one fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność

przejawiającą się zwłaszcza w działalności twórczej, a także godność i pozycję społeczną.

Jako dobra nierozerwalnie związane z jednostką ludzką są niezbywalne i wygasają wraz ze

śmiercią człowieka. Mają one charakter niemajątkowy, chronią bowiem te wartości, które

decydują o sposobie, w jaki postrzegamy siebie i jak jesteśmy postrzegani przez innych. Jeśli

chodzi o katalog tych chronionych wartości, to jest on otwarty, ustawodawca bowiem w art.

23 k.c. wymienia tylko przykładowo niektóre kategorie dóbr osobistych, o czym świadczy

użycie zwrotu „w szczególności". Wyliczenie to ułatwia jednak zrozumienie, o jakiego

rodzaju dobra chodzi. I tak chronione są imię i nazwisko, nietykalność cielesna, tajemnica

korespondencji, nietykalność mieszkania, wizerunek, twórczość wynalazcza i

racjonalizatorska. Katalog ten bywa rozszerzany przez praktykę, która wyodrębnia także

inne dobra osobiste, jak choćby prawo do identyfikacji z określoną płcią lub prawo czci

pamięci osoby zmarłej.

Ochrona dóbr osobistych może być dodatkowo „wzmocniona" przez inne przepisy. Tak

będzie w przypadku niektórych dóbr osobistych związanych z działalnością twórczą.

Spośród dóbr osobistych w interesującym nas zakresie należy zwrócić uwagę na prawo

do imienia i nazwiska, wizerunku, tajemnicy korespondencji oraz twórczości artystycznej,

literackiej i naukowej.

Imię i nazwisko stanowią istotne elementy identyfikujące osobę fizyczną, która może

się domagać tego, by nikt bezprawnie ich nie wykorzystywał. Przykładowo naruszeniem tego

dobra osobistego może być ujawnienie nazwiska autora tekstu, który sobie tego nie życzył.

Innym przejawem naruszenia prawa do nazwiska będzie przypisanie tekstu innej osobie niż jej

rzeczywisty twórca. Chodzi tu o swoistą odwrotność plagiatu (przypisania sobie autorstwa

cudzego dzieła).

Przykład: wydawca grafomańskiej powieści publikuje ją jako dzieło znanego pisarza.

Podobnie jak nazwisko chroniony jest pseudonim, jakim twórca oznacza swoje dzieło

(np. Deotyma, Madonna, Joe Alex), a nawet nazwa zespołu muzycznego. Szczególne

regulacje dotyczą użycia nazwiska przez prasę w związku z toczącymi się postępowaniami

karnymi. Sąd może, w uzasadnionych przypadkach, wyrazić zgodę na podanie go do

publicznej wiadomości, niekiedy też pozwala na podanie do publicznej wiadomości wyroku.

Kolejnym dobrem osobistym powiązanym z działalnością twórczą jest prawo do

wizerunku, rozumianego jako odtworzenie rysów twarzy i ogólnie wyglądu człowieka. Nie

chodzi tu o „wizerunek" w sensie tego, jak odbierana jest dana osoba fizyczna przez innych.

Generalnie, z punktu widzenia ochrony dóbr osobistych znaczenie ma nie tylko sam fakt

wykorzystania cudzego wizerunku, ale także kontekst, w jakim został on wykorzystany.

Może on bowiem prowadzić do naruszenia kolejnych dóbr osobistych. Również

rozpowszechnianie wizerunku regulują przepisy szczególne - prawa karnego procesowego,

prasowego i autorskiego.

Ujawnienie wizerunku osoby, przeciwko której toczy się postępowanie karne, może

IV. Autorskie prawa osobiste

2

dr Panczyk

nastąpić za zgodą właściwego sądu lub prokuratora, w zależności od etapu, na jakim to

postępowanie się znajduje. Dopuszczalne jest także ujawnienie wizerunku w liście gończym.

Jeśli chodzi o prawo autorskie, to chroni ono wizerunek osoby fizycznej, uzależniając

jego rozpowszechnianie od zgody przedstawionej na nim osoby. Zgoda ta może być

wyrażona w sposób wyraźny lub dorozumiany. W przypadku osoby, która wzięła

wynagrodzenie za pozowanie, przyjmuje się, że udzieliła ona zgody na rozpowszechnianie

wizerunku, chyba że w umowie postanowiono inaczej.

Uzyskanie zgody na rozpowszechnianie wizerunku nie jest wymagane, jeżeli

przedstawiona na nim osoba stanowi tylko szczegół większej całości, jak na przykład kibice

na trybunach czy przechodnie na ulicy. Nie trzeba też zgody na rozpowszechnianie

wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem

przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych i zawodowych.

Powszechnie znane są osoby z racji swojej działalności rozpoznawane w danym

środowisku. Jednakże rozpowszechniać wizerunek takiej osoby bez jej zgody można tylko,

jeżeli łączy się on w jakiś sposób z prowadzoną przez tę osobę działalnością. Przykładowo

fotos z występu charytatywnego gwiazdy pop będzie przedstawiał jej wizerunek w związku z

pełnioną funkcją. Natomiast zdjęcia ze szpitala, w którym artystka się leczy - nie, niezależnie

od tego, że jej życie prywatne jest niezwykle interesujące dla fanów.

Przepis szczególny dotyczy też rozpowszechniania korespondencji - mianowicie

wymaga ono zgody adresata, a w ciągu 20 lat po jego śmierci - zgody małżonka, a w jego

braku - zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków), rodziców lub rodzeństwa.

Osobnym dobrem osobistym podlegającym ochronie prawnej jest twórczość

naukowa, literacka i artystyczna. Ochrona zapewniana przez przepisy k.c. znajdzie w

przypadku tego rodzaju działalności zastosowanie niezbyt często, ze względu na to, że

przepisy prawa autorskiego i prawa własności przemysłowej zapewniają daleko idącą

ochronę twórcy. Nie zawsze jednak sięgnięcie do przepisów szczególnych jest możliwe, np.

w przypadku prawa uczonego do bycia uznawanym za pierwszego, który ustalił istnienie

danej zależności fizycznej lub odczytał tekst z antycznego papirusu. Wyniki ich działalności

nie podlegają ochronie prawnej, przysługuje im „jedynie" dobro osobiste. Podobnie będzie

w przypadku artystów, których dokonania twórcze nie mieszczą się w pojęciu „utwór". W

doktrynie przyjmuje się, że ochrona twórczości obejmuje także ochronę przed nadmierną

bądź nieuzasadnioną krytyką.

Odpowiedzialność za naruszenie dóbr osobistych jest niezależna od winy. Sprawca

odpowiada za sam fakt naruszenia. Jego odpowiedzialność wyłącza jednak działanie w

ramach upoważnienia ustawowego (np. opublikowanie danych osobowych oskarżonego za

zgodą sądu), nadużycie prawa przez uprawnionego, a także zgoda pokrzywdzonego.

Przykład: uczestnik reality show zgadzający się na udział w programie godzi się z tym, że jego dobra osobiste, w

tym wizerunek i prywatność będą permanentnie naruszane przez cały czas trwania programu. Bokser wyrażając

zgodę na udział w meczu bokserskim godzi się z tym, że może doznać w jego wyniku uszczerbku na zdrowiu, a

nawet zginąć.

Czwartą, choć kontrowersyjną okolicznością mogącą wyłączyć odpowiedzialność

naruszyciela jest działanie w uzasadnionym interesie społecznym.

Jeśli chodzi o roszczenia, to w przypadku grożącego naruszenia pokrzywdzony może

domagać się zaniechania grożących naruszeń, a jeżeli naruszenie już nastąpiło, przysługują

mu także roszczenia o usunięcie skutków naruszenia, w tym przez złożenie oświadczenia w

odpowiedniej treści lub formie, odszkodowanie lub zadośćuczynienie. Zamiast

IV. Autorskie prawa osobiste

3

dr Panczyk

zadośćuczynienia pokrzywdzony może żądać zobowiązania sprawcy do zapłaty odpowiedniej

sumy pieniężnej na cel społeczny.

b. Konstrukcja autorskich praw osobistych

Autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się

lub zbyciu więź twórcy z utworem. Od powszechnych dóbr osobistych różni je przede wszystkim

to, że chronią one nie tyle sferę osobistych przeżyć twórcy, co jego stosunek do dzieła. Nadto

dobra te mają charakter „wieczysty," to znaczy trwają przez czas życia twórcy i po jego śmierci.

W tym ostatnim przypadku są one wykonywane przez ściśle określony krąg osób. Prawa te mają

charakter niezbywalny, nie można się też ich zrzec. Możliwe jest jednak umowne zastrzeżenie, że

twórca nie będzie wykonywał określonych uprawnień osobistych (np. nie będzie się sprzeciwiał

wprowadzaniu zmian w utworze).

Katalog autorskich praw osobistych jest formalnie otwarty, możliwe jest istnienie praw

niewymienionych w katalogu z art. 16 u.p.a.p.p. Jednakże wskazanie, o jakie dobra mogłoby

chodzić, jest niemal niemożliwe. Stąd w literaturze reprezentowany jest pogląd, że katalog ten

jest kompletny.

Pierwszym z autorskich praw osobistych jest prawo do oznaczenia utworu imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem twórcy albo do rozpowszechniania go anonimowo. Decyzja o

oznaczeniu utworu nazwiskiem lub w inny sposób należy do twórcy. Może on, z różnych

przyczyn, nie chcieć, by dzieło było z nim kojarzone. Wtedy posługuje się pseudonimem lub w

ogóle nie oznacza swojego autorstwa. Oznaczenie utworu w sposób sprzeczny z wolą twórcy (np.

przez podanie jego nazwiska zamiast pseudonimu) stanowi naruszenie autorskich praw

osobistych. Problematyczne natomiast jest, czy dopuszczalne jest wskazanie jako autora osoby

innej niż rzeczywisty twórca. Kwestia ta pojawia się w różnych kontekstach. Zazwyczaj wskazuje

się na problem tzw. ghostwriter'ów, tzn. osób piszących za kogoś innego (np. dziennikarz

spisujący wspomnienia znanego polityka, specjalista przygotowujący mowę politykowi). W

przypadku tych pierwszych nazwisko jest zazwyczaj ujawniane. Natomiast autorzy mów

sejmowych pozostają zazwyczaj anonimowi, co uzasadnia się obowiązującymi zwyczajami. Za niedopuszczalną należy natomiast uznać sytuację, w której twórca ukrywa swoje autorstwo po to, by ktoś inny mógł ją przedstawić jako własną pracę dyplomową.

Jeśli chodzi o prawo do autorstwa, to jego treścią jest uprawnienie do bycia

identyfikowanym jako twórca konkretnego dzieła. Każde naruszenie tego prawa, choćby

nieumyślne albo niezawinione, stanowi wkroczenie w sferę praw wyłącznych twórcy. Jeśli

chodzi o typologię naruszeń, to jest ona stosunkowo rozbudowana.

Przykład: naruszeniem prawa do autorstwa będzie pominiecie nazwiska twórcy dzieła albo podanie go tylko w

bibliografii, bez wskazania, które fragmenty dzieła pochodzą od niego.

Szczególnym rodzajem naruszenia prawa do autorstwa jest plagiat. Stanowi on

zjawiskową postać deliktu (czynu niedozwolonego) polegającą na przypisaniu sobie

autorstwa cudzego dzieła. W przeciwieństwie do innych naruszeń prawa do autorstwa

plagiat jest zawsze wynikiem umyślnego działania sprawcy (plagiatora). Plagiat może być

plagiatem całkowitym lub częściowym. Plagiat całkowity polega na przejęciu całości cudzego

utworu - na przykład plagiator podaje cudzą pracę jako swoją. Z plagiatem częściowym

mamy do czynienia, gdy przejmowany jest tylko fragment utworu, na przykład hasło z

„Wikipedii" czy kilka stron z książki. Czasami plagiator przejmuje cudzy utwór bez wprowa-

dzania w nim zmian, przejmując zarówno jego treść, jak i formę. Mamy wtedy do czynienia

z plagiatem jawnym. Jeżeli natomiast przejęciu towarzyszy wprowadzenie zmian mających

IV. Autorskie prawa osobiste

4

dr Panczyk

na celu ukrycie faktu przejęcia cudzego dzieła, mówimy o plagiacie ukrytym. Jeśli chodzi o nienaruszalność treści i formy utworu (prawo do integralności), to

przejawia się ona przede wszystkim możliwością sprzeciwienia się przez twórcę

modyfikacjom dzieła przez osoby trzecie.

Przykład: prawo do integralności będzie naruszać wprowadzenie skrótów do tekstu albo dodanie śródtytułów

nieprzewidzianych przez autora. Innym przykładem może być opublikowanie czarno-białej wersji kolorowego

obrazu lub kolorowanie filmów czarno-białych.

Z integralnością utworu łączy się prawo do jego rzetelnego wykorzystania. Chodzi tu o

prawo twórcy do decydowania o kontekście, w jakim jego dzieło zostanie wykorzystane.

Przykład: nierzetelnym wykorzystaniem utworu może być tendencyjny dobór cytatów, wypaczający sens

tekstu, albo wykorzystanie utworu plastycznego o tematyce sakralnej do zilustrowania tekstu wyszydzającego

wyznawany przez twórcę system wartości.

Prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu dzieła publiczności daje twórcy

możliwość określenia momentu, w którym uzna je za gotowe w stopniu umożliwiającym

podzielenie się nim z odbiorcą. Twórca może bowiem ten moment odłożyć w czasie, a

nawet zdecydować, że jego twórczość nie będzie w ogóle udostępniana publiczności.

Ostatnim, choć równie ważnym prawem osobistym twórcy jest możliwość

sprawowania nadzoru autorskiego. Pod tym pojęciem rozumie się możliwość kontroli

przygotowania utworu do rozpowszechnienia, sposobu rozpowszechniania, jak również

wprowadzania do niego uzasadnionych zmian. Zgodnie z art. 60 ust. 1 u.p.a.p.p.

korzystający z utworu ma obowiązek umożliwić przeprowadzenie nadzoru autorskiego. W

przypadku utworów wyrażonych słowem przybiera on postać korekty autorskiej. Nadzór

jest też, oczywiście, możliwy w przypadku innych utworów - np. artysta plastyk może

kontrolować sposób reprodukowania jego dzieła, np. odwzorowanie kolorów w druku.

Szczególnie rozwinięty jest nadzór autorski w przypadku utworów architektonicznych. Osoby

uprawnione do jego sprawowania i jego zakres określają przepisy prawa budowlanego.

Generalnie nadzór autorski należy do projektanta. Inaczej niż przy innych utworach w

pewnych przypadkach jego sprawowanie może być obligatoryjne. Obowiązek ten może

nałożyć na projektanta inwestor (art. 18 ust. 3 pr. bud.). W przypadku robót szczególnie

skomplikowanych lub oddziaływujących na środowisko właściwy organ może nałożyć na

inwestora obowiązek zapewnienia nadzoru autorskiego (art. 19 ust. l pr. bud.). Jeśli chodzi

o zakres nadzoru to obejmuje on stwierdzanie w toku robót budowlanych zgodności ich

realizacji z projektem oraz uzgadnianie możliwości wprowadzenia rozwiązań zamiennych w

stosunku do przewidzianych w projekcie, zgłoszonych przez kierownika budowy lub

inspektora nadzoru inwestorskiego (art. 20 ust. 2 pkt. 4 pr. bud.). W związku z tym

projektant ma prawo wstępu na teren budowy, dokonywania wpisów w dzienniku budowy,

a nawet żądania wstrzymania robót niezgodnych z projektem (art. 21 pr. bud.).

Elementem nadzoru autorskiego jest także prawo do odstąpienia lub wypowiedzenia

umowy, jeżeli dzieło jest publicznie udostępniane w nieodpowiedniej formie albo ze

zmianami, którym twórca mógłby się słusznie sprzeciwić. Przed złożeniem oświadczenia o

odstąpieniu twórca powinien wezwać do usunięcia naruszeń.

Innym uprawnieniem osobistym autora, niewymienionym w art 16 u.p.a.p.p., jest prawo

do odstąpienia od umowy ze względu na istotny interes twórcy. Jest ono w pewnym

stopniu zbliżone do nadzoru autorskiego, jednak nie jest z nim tożsame. Podmiot praw

autorskich niekiedy będzie zainteresowany wycofaniem dzieła z obiegu publicznego,

IV. Autorskie prawa osobiste

5

dr Panczyk

nawet jeżeli jest już związany umową z wydawcą. Ustawodawca daje mu w takim

przypadku możliwość odstąpienia od umowy. Po złożeniu stosownego oświadczenia woli

umowę uważa się za niezawartą, a strony zwracają sobie to, co wzajemnie świadczyły.

Przejawem istotnego interesu twórczego uzasadniającego odstąpienie od umowy może być

np. zmiana światopoglądu twórcy.

Przykład: autor znany ze swoich ateistycznych poglądów, którym dawał wyraz w swojej twórczości, przechodzi

przemianę duchową i zostaje mnichem klauzurowym. W związku z tym nie chce, by jego dawne dzieła

demoralizowały odbiorców.

Niekiedy wskazuje się, że ważny interes twórcy może mieć charakter ekonomiczny (np.

niedostateczna promocja dzieła przez wydawcę).

c. Środki ochrony autorskich praw osobistych

Naruszenie autorskich praw osobistych skutkuje odpowiedzialnością cywilną sprawcy.

Uprawnionym do wystąpienia z roszczeniami jest sam twórca, a po jego śmierci, o ile nie

wyraził on innej woli, małżonek, a w jego braku zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), rodzice,

rodzeństwo, zstępni rodzeństwa. Z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych

może wystąpić także reprezentująca twórcę organizacja zbiorowego zarządzania prawami

autorskimi.

W przypadku zagrożenia naruszeniem autorskich praw osobistych twórcy przysługuje

roszczenie o zaniechanie grożącego naruszenia. Jeżeli naruszenie już nastąpiło, twórcy

przysługuje roszczenie o zaniechanie dalszych naruszeń. Ponadto może on żądać usunięcia skutków naruszeń, w szczególności przez złożenie oświadczenia w odpowiedniej treści lub

formie. Oświadczenie to ma na celu poinformowanie zainteresowanych, w tym odbiorców

dzieła, o fakcie bezprawnej ingerencji w sferę praw osobistych twórcy. Innymi sposobami

usunięcia skutków naruszeń mogą być np. wycofanie nakładu książki będącej plagiatem, czy

wycofanie naruszających autorskie prawa osobiste fragmentów ze strony internetowej.

Jeżeli twórca odniósł szkodę na skutek działań sprawcy, może żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Ponadto w przypadku zawinionego naruszenia praw

osobistych twórcy przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie. Ma ono wynagrodzić

doznaną przezeń krzywdę, czyli ból i cierpienie moralne związane z naruszeniem jego

praw. Twórca może dochodzić zamiast zadośćuczynienia zobowiązania sprawcy do zapłaty odpowiedniej sumy pieniędzy na cel społeczny.