ix-xjenzi applikati - il-medicina - university of malta · 2018. 10. 3. · ix-xjenzi applikati –...

L-Istorja tax-Xjenza f’Malta

125

IX-XJENZI APPLIKATI

IL-MEDIÇINA

CHARLES SAVONA-VENTURA

Mill-bidunett il-bniedem kien ma˙kum minng˙add ta’ mard, u anke fil-GΩejjer Maltin il-bniedem pre-istoriku kien mifni minn

diversi tipi ta’ mard inkluΩ ksur ta’ g˙adam,osteomijelite, deformazzjonijiet kon©enitali b˙al pereΩempju spina bifida, u problemi fis-snien. Ftit li xejn humag˙ruf b’çertezza dwar il-prattika medika tal-bniedempre-istoriku fil-GΩejjer Maltin, imma jidher li t-terapijamedika kienet marbuta ma’ prattika reli©juΩa u mal-prattika tal-ma©ija. G˙alhekk insibu li f’Malta uf’G˙awdex ©ew skavati diversi o©©etti li x’aktarx kellhomx’jaqsmu mal-prattika tal-ma©ija. Dawn jinkludu sett ta’statwetti misjuba fiç-Çirku ta’ Brochtorff u statwetti ta’nisa tqal misjuba l-Imnajdra, Óal Tarxien u l-Ipo©ew ta’Óal Saflieni. Waqt li s-superstizzjoni kienet ta˙kem sew,kura medika kienet ting˙ata wkoll. G˙alhekk insibu li xig˙admiet minn imkejjen Neolitici li wrew sinjali ta’ ksurkienu fiequ tant tajjeb li wie˙ed jista’ jissu©©erixxi li xi

L-Istorja tax-Xjenza f’MaltaL-Istorja tax-Xjenza f’Malta

126

forma ta’ splinting artifiçjali ©iet uΩata waqt il-perjoduta’ fejqan. Ir-rabta bejn is-superstizzjoni u l-mediçinakompliet fi Ωmien il-Feniçi u l-Karta©iniΩi. Dawn kienujemmnu li l-perikli ta’ kuljum kienu kka©unati mill-ispirti Ωiena li kienu ji©©errew ma’ l-univers u li kienujiddeffsu fil-proçess naturali. Dawn setg˙u ji©ueΩorçizzati biss bil-qawwa ma©ika ta’ amuletti jew bl-intonazzjoni ta’ kant li kien miktub fuq biççiet tal-papiru. EΩempji ta’ dawn l-o©©etti li suppost kienuji©©eneraw effetti straordinarji kienu skavati f’diversioqbra f’Malta u f’G˙awdex. Il-kultura Feniça baqg˙etta˙kem ukoll wara li l-gΩejjer Maltin waqg˙u ta˙t il-˙akma Rumana fis-sena 218 Qabel Kristu.

Statwetti misjuba fiç-Çirku ta’ Brochtorff

Ix-Xjenzi Applikati – Il-Mediçina

127

Il-˙akma Rumana ©abet mag˙ha tibdil fil-˙ajja tal-Maltin. Is-superstizzjoni baqg˙et, iΩda aspetti tal-˙ajjata’ kuljum b˙all-indafa personali u domestika ˙aduspinta ’l quddiem. Hekk insibu diversi banjijiet privatiu pubbliçi, u anke lokijiet b˙ala parti integrali tad-djarRumani f’Malta. Il-prattika tal-mediçina baqg˙et fuqbaΩi ta’ ma©ija u l-uΩu ta’ amuletti. Fit-tieni seklu WaraKristu, f’Malta da˙let preΩenza ta’ professjoni medikaorganizzata. Dan jidher minn lapida li nstabet f’partimill-Katakombi ta’ San Pawl fir-Rabat. Fuq din il-lapidahemm impin©ija erbatax-il dijagramma ta’ strumentimediçi. Dawn jinkludu tazzi li fihom kien jin©abar id-demm – indikazzjoni li f’dan iΩ-Ωmien kien da˙al

Amuletti Puniçi kontral-mard u l-˙aΩen


128

f’Malta kunçett ta’ mediçina filosofika kif kienetdeskritta minn Galen li g˙ex matul it-tieni seklu W.K.Il-mediçina filosofika ta’ Galen baqg˙et tippredominau tissa˙˙a˙ fi Ωmien il-BiΩantini, g˙alkemm bil-mi©jatal-KristjaneΩmu da˙al it-tabib “qassis” li sa˙˙a˙ il-kunçett ta’ mard b˙ala kastig minn Alla.

Fil-bidu tat-tieni millennju, il-GΩejjer Maltin kienu ta˙til-˙akma u l-influwenza kulturali ta’ l-G˙arab. Minkejja

Strumenti Rumani g˙al-kirur©ija


129

li l-G˙arab damu ja˙kmu l-GΩejjer g˙al aktar minnΩew© sekli, dawn ftit li xejn ˙allew evidenza tal-preΩenza tag˙hom f’Malta, sew fl-arti kif ukoll fix-xjenza, inkluΩ il-mediçina. L-G˙arab ©eneralment kienujipprattikaw mediçina pjuttost avvanzata meta mqabblamal-prattika fl-Ewropa, speçjalment fir-rigward tal-kirur©ija u l-farmaçija. Il-prattika tal-mediçina xortawa˙da kienet kemmxejn primittiva, u t-tobba ta’ dakiΩ-Ωmien ma tantx kellhom g˙odda effettiva kontra l-mard. Dan kien jirriΩulta fir-rassenjazzjoni reli©juΩa tal-marid u tal-qraba f’wiçç il-mard serju. Din ir-rassenjazzjoni tidher biç-çar fil-kitba li kienet tidher fuqil-qabar ta’ Majmuna misjuba f’G˙awdex li tfakkar il-mewt ta’ tfajla G˙arbija li mietet fil-21 ta’ Marzu 1171.Skond Temi Zammit, parti mill-kitba tg˙id “lili Alla l-kobor ta’ dejjem iΩda l-˙olqien tieg˙u ried jintemm …Saqsi lilek innifsek, jekk hemmx fl-art min jibqa’ jewjitfa’ lura l-mewt, jew jirqi (ifejjaq) il-mewt.” Il-˙akmaG˙arbija ©iet fi tmiemha bil-mi©ja tan-Normanni minnSqallija fl-1090, u l-G˙arab telqu definittivament minnMalta fl-1127.

Fil-bidu ta’ dan il-perijodu, ftit li xejn nafu x’©ara fil-qasam tal-mediçina fil-gΩejjer Maltin. Lejn it-tmiem tas-seklu 13, xi materjal definit beda jidher dwar l-istorjatal-mediçina f’Malta. Madanakollu, ta˙t in-Normannix’aktarx il-prattika tal-mediçina kienet taqa’ ta˙t l-ordinanzi ppubblikati minn Ru©©ieru II fl-1140, liemaordinanzi kienu ppubblikati b’aktar dettal minnFederiku II fl-1224. Dawn kienu jirregolaw il-liçenzjabiex wie˙ed jipprattika u jg˙allem il-mediçina, ir-


130

relazzjonijiet bejn it-tobba u l-ispiΩjara, il-prattika ta’ l-ispiΩjar, it-tariffi mediçi, u l-i©jene pubblika. Il-professjoni medika matul iΩ-Ωmien tal-Medju Evukienet tikkonsisti minn tobba fiΩiçi, tobba kirur©içi,barbiera, u spiΩjara. L-ewwel tabib mag˙ruf b’ismumatul il-Medju Evu kien wie˙ed Jacobus Finus, tabibminn Firenze li ©ie jg˙ix Malta fl-1283. Bil-mod, jidherli l-prattika medika f’Malta kienet ©iet ippredominatafis-seklu 15 minn tobba Lhud, li kienu meqjumin afnaakkademikament mill-awtoritajiet Maltin. Fuq ordnitar-Re ta’ Sqallija fl-1493, il-Lhud sfaw imkeççija mill-GΩejjer Maltin u Sqallin. It-tkeççija tal-Lhud alliet vojtkbir fis-servizz mediku tal-GΩejjer Maltin, ukoll waqt

It-Tabib MaltiMattew Callus ling˙ata il-forka

mill-Kavallieri ta’San Ìwann


131

li l-battal kien mid-dehra wkoll mimli minn Ωew© tobbaLhud, Andreas de Avula u Angelus Anello, li bidlu r-reli©jon tag˙hom biex ikunu jistg˙u jibqg˙u jg˙ixuMalta. L-ewwel tabib Malti li jissemma kien ÌuΩeppiCallus, mag˙ruf iΩjed b˙ala Mattew Callus. Callus, ibenl-ispiΩjar Ìlormu, beda jissemma fl-1536 u baqa’ jservisa l-1560, meta temm ˙ajtu ˙esrem fuq il-forkamin˙abba tilwima politika mal-Kavallieri ta’ l-Ordnita’ San Ìwann.

Il-prattika tal-mediçina f’Malta lejn it-tmiem tal-MedjuEvu kienet imsejsa fuq it-tag˙lim ta’ awturi antiki umedjevali ta’ kotba tal-mediçina. F’rapport mediku-legali fl-1542, l-esperti mediçi g˙amlu referenza g˙ax-xog˙ol ta’ Galen (li g˙ex fl-131-200 W.K.), Rhazes (860-

SpiΩerija Medjevali


132

932 W.K.), Avicenna (980-1037 W.K.), u Avenozoar(1072-1162 W.K.). Il-kura farmaçewtika wkoll kienettag˙mel parti mill-iskola tal-mediçina tradizzjonaliG˙arbija-Griega li dak iΩ-Ωmien kienet tiddomina lill-kontinent kollu. Waqt li ftit mis-sustanzi wΩati kienujinstabu lokalment, ˙afna kienu ji©u impurtati mill-Ewropa. Il-Gvern Malti matul il-Medju Evu, li kienjissejja˙ “Università”, kien konxju tar-responsabiltàtieg˙u fir-rigward il-˙arsien tas-sa˙˙a pubblika. Kienresponsabbli biex jiΩgura l-preΩenza ta’ tabib fil-GΩejjer,it-tmexxija ta’ l-isptar Santu Spirtu fir-Rabat li kienjintuΩa mill-inqas fl-1372, il-kwarantina waqt xiepidemiji f’Malta jew fil-pajjiΩi qrib, u r-rimi ta’ l-iskart.

Il-prattika tal-mediçina fil-GΩejjer Maltin, baqg˙et hekkukoll wara l-mi©ja f’Malta tal-Kavallieri ta’ l-Ordni ta’San Ìwann, lief li r-responsabbilità tas-sa˙˙a pubblikafil-qasam tag˙ha kollha waqg˙et f’idejn il-Kavallieriminflok l-Università. L-Ordni ta’ San Gwann ori©inatf’Ìerusalemm fil-bidu ta’ l-ewwel millennju WaraKristu, meta l-Benedittini bl-g˙ajnuna ta’ xi negozjantibnew xi sptarijiet biex jie˙du ˙sieb il-bΩonnijiet tal-pellegrini li kienu jmorru fl-Art Imqaddsa. Meta t-Torokbdew isiru aktar aggressivi, l-Ordni immodifikat il-funzjoni tag˙ha u barra minn dmirijiet reli©juΩi uospitaljeri, Ωiedet id-dmir li tiddefendi bl-armi lill-pellegrini. It-Torok, bil-mod il-mod imbuttaw l-Ordni’l bog˙od mill-Art Imqaddsa lejn il-punent tal-Mediterran, sakemm fl-1522 l-Ordni tkeççiet minn Rodiu fl-1530 il-GΩejjer Maltin ing˙ataw mill-ImperaturKarlu V ta’ Spanja lill-Ordni.


133

Is-Sagra Infermarija fil-Belt


134

Il-Kavallieri ta’ l-Ordni kienu wlied l-aqwa familji ta’Franza, Spanja, l-Italja, il-Ìermanja, u l-Ingilterra, ug˙alhekk dan il-grupp koΩmopolitan g˙amilhapossibbli g˙al Malta biex iΩΩomm relazzjoni kulturaliqawwija mal-kontinent Ewropew li kien g˙addej minnrinaxximent kulturali fl-arti u fix-xjenzi. Ir-rinaxximentkien ikkaratterizzat minn interess ©did fit-tag˙lim antikispirat minn awturi Griegi u Rumani, madankollu danma baqax marbut biss ma’ l-img˙oddi imma Ωviluppaskola ©dida ta’ ˙sieb. Din l-iskola kienet tis˙aq fuq it-tag˙lim tan-natura li l-kapulavur tag˙ha kien il-bniedem u g˙alhekk tat bidu g˙all-umaniΩmu. Ir-

Studju tal-Anatomija


135

restrizzjonijiet fuq it-tag˙lim, imposti mill-attitudnimedjevali lejn ir-reli©jon, bdew jispiççaw, u g˙alhekkix-xjenza ar©et miΩ-Ωmien tad-dlam u da˙let f’territorji©odda. Il-mediçina pjuttost filosofika-religjuΩa tal-Medju Evu bdiet tie˙u xejra xjentifika bbaΩata fuq studjianatomiçi u fiΩjolo©içi. Il-kuntatt kulturali li ©abetmag˙ha l-mi©ja ta’ l-Ordni ta’ San Ìwann f’Malta feta˙it-triq biex tobba Maltin mhux biss kienu m˙arr©a fl-avvanzi fil-mediçina fuq il-kontinent, imma wkoll xi

Swali fis-Sagra Infermerija


136

kultant taw sehemhom g˙all-progress tal-mediçina bir-riçerka tag˙hom.

Il-wasla tal-Kavallieri f’Malta fl-1530 kienetakkumpanjata minn immigrazzjoni ta’ tobba u kirurgili ©ew ma’ l-Ordni minn Rodi. In-nuqqas ta’ tobba likien qed jin˙ass fl-a˙˙ar tal-Medju Evu wara li l-Lhudkienu tkeççew mill-gΩejjer Maltin spiçça. It-t˙assib ta’l-Ordni inizjalment kien wie˙ed ta’ difiΩa kontra t-theddid tat-Torok. L-Ordni kkonçentrat il-forzi tag˙hafiç-çentru marittimu tal-Birgu. Il-preokkupazzjonimilitari madanakollu ma Ωammitx l-Ordni milli tie˙upassi biex ittejjeb l-istat mediku tal-pajjiΩ. Fl-1532, il-Kavallieri adu biçça art fuq ix-xatt tal-Birgu u bnew l-ewwel sptar tag˙hom f’Malta, imsejja˙ SagraInfermerija. L-isptar kien miftu˙ mhux biss g˙all-membri ta’ l-Ordni, imma wkoll g˙al ir©iel Maltin u l-iltiema. Fl-1538, il-Gran Mastru are© lista ta’ ordinanzibiex tit˙ares is-sa˙˙a pubblika fil-gΩejjer. Dawn il-li©ijiet ddettaljati kienu jirrigwardjaw miΩuri biexiraΩΩnu l-mard infettiv, il-˙ru© ta’ liçenzji biex wie˙edikun jista’ jipprattika l-mediçina, u l-individwazzjonitar-responsabbiltajiet ta’ l-ispiΩjara u tat-tobba.

Wara l-Assedju l-Kbir mit-Torok fl-1565, il-Kavallieribdew ja˙sbu biex jibnu belt-fortizza biex tindokra l-Portil-Kbir. Fil-belt iffortifikata, l-Ordni ppjana wkoll li jibniSagra Infermerija ©dida. Il-bini ta’ dan l-isptar, li kienjikkonsisti f’sala twila wa˙da, beda fl-1574. Dan l-isptarsar wie˙ed mill-a˙jar, jekk mhux l-a˙jar, sptarijiet li kienhawn fil-Mediterran u l-kontinent Ewropew. Dan


137

jixhduh il-kummenti ta’ ˙afna viΩitaturi li tkellmufavorevolment fuqu matul is-sekli 17 u 18. L-attenzjonig˙all-kumdità tal-pazjent kienet wa˙da li ma kienhemm b˙ala fl-ebda sptar ie˙or fl-Ewropa. Óa©a ta’ l-g˙a©eb g˙al dak iΩ-Ωmien, kull pazjent kellu soddag˙alih attrezzata bil-komodina biex iΩommlu ˙wej©u.Is-sodod kienu mdawrin bil-purtieri u fis-sajf kienuattrezzati b’purtieri kontra n-nemus. Meta wie˙ed iqisli fl-isptarijiet fl-Ewropa il-pazjenti kienu jkunu erbg˙af’kull sodda meta kien ikun hemm wa˙da, sodda g˙alkull pazjent fis-Sagra Infermerija ta’ Malta kien lussu.Barra minn lussu ta’ komfort, il-pazjenti kienu ji©uservuti l-ikel tag˙hom minn fuq platti tal-fidda. Din l-attenzjoni kienet ting˙ata lill-pazjenti kollha – membrita’ l-Ordni, Maltin, u anke lsiera. Sptar ie˙or g˙an-nisamsejja˙ La Casetta twaqqaf fl-1625, waqt li nfeta˙ ukollsptar ©enerali f’G˙awdex.

L-attenzjoni lejn is-sa˙˙a ma kenitx limitata biss fis-servizzi fl-isptarijiet, imma kien hemm attenzjoni serjafil-kontroll legali tas-sa˙˙a pubblika. G˙alhekk l-ordinanzi tal-1538 ©ew kontinwament riveduti matulis-snin bil-g˙an li jkun im˙ares kull aspett tal-prattikamedika f’Malta. B’hekk naraw kif fl-1624 ©ewippubblikati regolamenti biex jikkontrollaw il-prattikatal-qwiebel. Ir-regolamenti kollha li ar©u matul is-snin©ew inkorporati fil-kodiçi legali li ©ew ippubblikati fil-kodiçi legali ppubblikati mill-Gran Mastru Emanuel deRohan fl-1782. Il-Kodiçi ta’ De Rohan baqa’ l-baΩi tal-li©i Maltija, u waqt li dan il-kodiçi ©ie superat bil-le©islazzjoni intensiva u l-kodifikazzjoni li saret fit-tieni


138

parti tas-seklu dsatax, il-Kodiçi ta’ De Rohan baqa’jifforma parti mill-ius comune ta’ Malta, u xi kultantg˙adu ji©i kkwotat illum ukoll.

L-Ordni kellha ja˙dmu mag˙ha l-aqwa tobba tal-pajjiΩ.It-tobba ta’ l-Ordni kienu mg˙allmin sew dwar l-a˙˙arΩviluppi fil-mediçina u kienu j˙abbtuha tajjeb mal-kollegi tag˙hom fil-kontinent Ewropew. Biex il-pajjiΩikun fornut sew b’ tobba u kirurgi, il-Gran MastruNicolas Cottoner fl-1676 waqqaf l-Iskola ta’ l-Anatomijau l-Kirur©ija. L-ewwel g˙alliem ta’ din l-iskola kientabib Malti Giuseppe Zammit. Warajh fl-1694 ©iema˙tur tabib ie˙or Malti bl-isem ta’ Giuseppe Farrugia.Ta’ min wie˙ed jg˙id li l-ewwel skola fl-Anatomijaf’Londra twaqqfet fl-1572, waqt li f’Oxford twaqqfet fl-1623. L-Iskola f’Malta malajr kisbet fama kbira fil-blietprinçipali ta’ l-Ewropa, u partikolarment fis-seklu 18meta attirat studenti mill-kontinent. Wara t-ta˙ri© fl-Iskola ta’ l-Anatomija u l-Kirur©ija f’Malta, l-Ordnikienet tibg˙at it-tobba tag˙ha biex ikomplu jistudjawfl-universitatjiet ta’ Franza u l-Italja. B’hekk kienettassigura li s-Sagra Infermerija u l-isptarijet l-o˙ra kienikollhom l-a˙jar tobba im˙arr©in fl-aktar mediçinaavvanzata. It-tobba Maltin ta’ Ωmien l-Ordni, tawsehemhom ukoll g˙al progress xjentifiku fil-mediçina.G˙alhekk nafu li ˙afna mit-tobba minn Malta li marrujkomplu jistudjaw fl-Ewropa ppubblikaw diversixog˙lijiet xjentifiçi fl-universitajiet li attendew. Barraminn hekk numru ta’ tobba Maltin, b˙al MichelangeloMagri u Giuseppe Barth, emigraw barra minnpajjiΩhom u kisbu fama sinifikanti barra minn Malta.


139

Il-Gran Mastru Nicholas Cottoner (1663–1680)


140

Magri, li studja f’Malta emigra g˙al Firenze u n˙ataranatomista fl-Isptar ta’ Santa Marija fl-1740. Waran˙atar anatomista fl-Isptar ta’ Messina fl-1748 fejn hurinomat g˙all-forom fix-xemg˙a li juru s-sistema taç-çirkulazzjoni tad-demm. Barth, student ta’Michelangelo Grima, mar Vjenna fejn in˙atar Professurta’ l-anatomija, fiΩjolo©ija u l-oftalmija fl-Università ta’Vjenna fl-1773. Hu kien l-oftalmologu ewlieni tal-familija rjali ta’ l-Awstrija. Ta’ min wie˙ed jg˙id li l-ewwel ˙a©a li wie˙ed jara fil-MuΩew ta’ l-Istorja tal-Mediçina fi Vjenna hija sezzjoni ddedikata lill-MaltiBarth.

Tobba o˙ra Maltin ippubblikaw fil-qasam tax-xjenzamedika, mhux biss waqt li kienu barra minn Malta,imma wkoll waqt li kienu ja˙dmu f’Malta. Wie˙ed mit-tobba tas-seklu 18 mag˙rufin f’Malta hu MichelangeloGrima. Il-˙ajja ta’ Grima tissimbolizza l-metodi ta’ta˙ri© mog˙tijin lit-tobba Maltin. Grima, imwieled il-Belt probabbilment fil-1729, beda t-ta˙ri© tieg˙u ta’kirur©ija fis-Sagra Infermerija meta kellu madwar 12-ilsena. Fl-1750, intbag˙at Firenze fejn kompla l-istudjitieg˙u fl-Iskola Santa Maria Nuovo. Hemm, Grima fl-1754 kiseb dottorat fil-filosofija u l-mediçina mill-Università ta’ Pisa. Huwa kompla ja˙dem f’Firenze fejng˙amel riçerka xjentifika fuq metodi ©odda ta’ kirur©ijaintestinali. Fl-1758, l-Ordni tat sussidju finanzjarju lilGrima biex ikompli jistudja f’Pari©i. Hemm issie˙ebmal-militar FrançiΩ b˙ala kirurgu u ta kontribut waqtil-“Gwerra ta’ Seba’ Snin” kontra l-Ingilterra u l-Ìermanja. Fl-1763, l-Ordni sejj˙itlu lura f’Malta biex


141

jissieheb fis-servizz mediku ta’ l-Ordni. In˙atar b˙alakirurgu principali tas-Sagra Infermerija u kien inkarigatukoll li jg˙allem l-anatomija. Grima miet fl-1798 warakarriera twila.

L-istudju ta’ l-anatomija kien jittiehed bis-serjetà. Waqtli fl-ewwel snin ta’ l-Iskola tal-Anatomija u Kirur©ija l-prattika ta’ l-awtopsji ma kenitx ipprattikata, fl-1720 il-Gran Mastru Zondadari ppropona l-introduzzjonitag˙ha. Il-prattika da˙let tliet snin wara fl-1723. Barraminn awtopsji, l-istudju ta’ l-anatomija kien jinkludi l-uΩu ta’ forom anatomiçi tax-xemg˙a u disinji artistiçi.L-artist famuΩ Antoine Favray, li g˙ex Malta fit-tieninofs tas-seklu 18, kien studja l-movimenti skeletriçi umuskolari tal-©isem uman, imbag˙ad kien pin©a disinjianatomiçi biex jintuΩaw mill-istudenti ta’ l-anatomija.

L-Iskola ta’ l-Anatomija u l-Kirur©ija li waqqaf Cottonerfl-1676 kienet il-preludju tal-Fakultà tal-Mediçina fl-Università ta’ Malta. Wara t-tkeççija tal-ÌiΩwiti minnMalta fl-1769, il-proprjetà ta’ din is-soçjeta’, inkluΩ il-kulle©© ta’ l-edukazzjoni fil-Belt Valletta, kienetrekwiΩizzjonata mill-Ordni. Il-Gran Mastru Pinto deFonseca fl-1771 waqqaf università bi tliet fakultajiet –tat-Teolo©ija, tal-Li©i, u tal-Mediçina. L-Iskola ta’ l-Anatomija u Kirur©ija ©iet inkorporata f’din l-istituzzjoni ©dida. L-ewwel president tal-Fakultà kienMichelangelo Grima.

Ir-Rivoluzzjoni FrançiΩa tat daqqa ta’ ˙arta kbira lill-fondi esterni ta’ l-Ordni. G˙alhekk il-livelli ta’ l-


142

Il-Gran Mastru Marc’Antonio Zondadari (1720–1722)


143

isptarijiet ta’ l-Ordni bdew bil-mod il-mod neΩlin. It-theddida lejn il-prezenza ta’ l-Ordni f’Malta Ωdiedetmeta Napuljun Bonaparti tefa’ ˙arstu fuq il-GΩejjerMaltin. Bonaparti keçça ‘l-Ordni minn Malta fl-1798, ub’hekk beda Ωmien ta’ inkwiet u ta˙wid fil-gΩejjer. Il-˙akma FrançiΩa fuq Malta kienet wa˙da qasira. Il-Maltin irvellaw, u bl-g˙ajnuna ta’ l-IngliΩi, imblukkawlill-FrançiΩi fil-bliet iffortifikati sakemm il-©u˙ u l-mardsforza lill-Kmandant FrançiΩ Vaubois içedi l-armi fil-5ta’ Settembru 1880. Il-bidla politika fi tmiem is-seklu18, madanakollu, wittiet it-triq g˙al bidliet kbar fl-edukazzjoni u fil-prattika medika wara l-avvanzi li©raw g˙al nofs is-seklu 19.

Il-˙akma FrançiΩa mill-bidu nett da˙˙let kunçetti©odda ta’ kif kienu jitmexxew l-isptarijiet. Fi Ωmien l-Ordni ta’ San Ìwann, l-isptar ta’ l-istat is-SagraInfermerija kien miftu˙ g˙al kul˙add – suldati, ba˙˙arata’ l-Ordni, nies çivili, ilsiera, eçç. Il-FrançiΩi min-na˙al-o˙ra g˙amlu diviΩjoni çara bejn sptarijiet militari uçivili. Is-Sagra Infermerija ttie˙det biex issir sptarmilitari, waqt li l-kunvent tas-sorijiet fil-qrib ittie˙edbiex isir sptar çivili. L-isptar tan-nisa baqa’ jiffunzjonab˙al qabel. Wara r-rewwixta tal-Maltin kontra l-FrançiΩi, il-Maltin kellhom ir-responsabbiltà g˙as-sa˙˙afil-kampanja. G˙alhekk billi l-isptarijiet barra mill-BeltValletta kienu x’aktarx Ωg˙ar, ir-ribelli adu diversi sitibiex jintuΩaw b˙ala spartijiet g˙as-suldati Maltin uIngliΩi, ba˙˙ara IngliΩi, u nies çivili. Il-©u˙ u l-mardlaqat mhux biss lil dawk li kienu fil-bliet iffortifikati,imma wkoll lill-Maltin fil-kampanja. Ir-rata ta’ mwiet


144

matul dawn is-snin tant kienet g˙olja li l-popolazzjonital-GΩejjer naqset sinjifikament tant li fl-1807 il-popolazzjoni totali tal-GΩejjer kienet inqas bi tmintax unofs fil-mija minn dik tas-sena 1798.

Il-FrançiΩi wkoll ittantaw ida˙˙lu sistema ta’edukazzjoni ©dida. Fir-riformi li g˙amlu, ne˙˙ew l-Università imma Ωammew it-tag˙lim tal-mediçina fl-isptar. L-inkwiet li nqala’ matul il-˙akma FrançiΩawaqqaf kull forma ta’ studju, inkluΩ l-istudji mediçi. L-Iskola Medika re©g˙et kienet stabbilita minn SirAlexander Ball fl-1800, wara li l-FrançiΩi çedew l-armi.L-ewwel faΩi tar-rifondazzjoni ta’ l-istudji mediçi kienetikkaratterizzata minn stat ta’ konfuΩjoni. IΩda l-livellprofessjonali ma kienx baxx. Fl-1836 in˙atretKummissjoni Rjali biex tinvestiga u tirrapporta dwar l-amministrazzjoni ta’ l-Università ta’ Malta. Il-kummissjonarji rrakkommandaw il-˙atra ta’ ˙amesprofessuri biex jg˙allmu l-anatomija u l-kirur©ija, il-mediçina, l-ostetrija, il-kimika, u l-botanija. Il-filosofija,l-i©jene, l-istorja naturali, u l-mediçina forensikakellhom ji©u mg˙allma b˙ala su©©etti ta’ importanzaminuri. Fl-1879, is-Sur Patrick Keenan intbag˙at Maltabiex jistudja s-sistema edukattiva fil-pajjiΩ. Hu kien tal-fehma li kienet me˙tie©a riforma fil-kurrikulu medikufl-Università, imma stqarr li wara li ti©i introdotta r-riforma proposta, l-iskola medika f’Malta tkun tista’t˙abbatha ma’ kull kulle©© mediku fl-Imperu IngliΩ.Il-livell tal-Fakultà tal-Mediçina ©ie rikonoxxut fl-1901meta tobba li kkwalifikaw minn Malta ing˙atawlhomil-privile©©i kollha li kienu jing˙ataw lil studenti minn


145

universitajiet u kulle©©i tal-Gran Britannja, l-Irlanda, ul-Kolonji. Dan kien ifisser li tobba kwalifikati f’Maltakienu jistg˙u jmorru ja˙dmu fi kwalunkwe pajjiΩ fl-Imperu IngliΩ.

Barra minn edukazzjoni medika f’Malta, diversi tobbaMaltin kienu jmorru barra minn Malta biex ikomplujistudjaw u jispeçjalizzaw. Fis-sena 1812, it-tabibCleardo Naudi ntbag˙at Londra mill-Gvern IngliΩ biexjitg˙allem sew dwar ir-regolamenti ta’ l-iskejjel tal-mediçina fl-Ingilterra. Tabib ie˙or li mar fir-Renju Unitkien it-tabib Salvatore Luigi Pisani. Pisani kiseb id-dottorat mill-Università ta’ Malta fl-1850 u wara marikompli jistudja fl-Università ta’ Edinburgh fejn kisebdottorat sekondarju fl-1853. Hemm ˙adem ma’ ˙afnamill-professuri li kienu ta’ quddiem fil-mediçina fl-Ingilterra. Wara li Pisani telaq mill-Ingilterra, komplajΩur çentri ta’ ta˙ri© f’Londra, Pari©i, Berlin, Vjenna ul-Italja biex jiffamiljarizza ru˙u mal-prattika tal-mediçina fil-kontinent Ewropew. Wara li wasal luraMalta, da˙al fis-servizz militari IngliΩ u adem ta’ tabibfil-Krimea fejn iltaqa’ ma’ Florence Nightingale. Metare©a’ lura Malta n˙atar Professur tal-Maternità u l-Ìinekolo©ija fl-1858 u Professur tal-Kirur©ija fl-1869.Fl-1885 in˙atar l-ewwel Tabib Ewlieni tal-Gvernf’Malta, post li n˙oloq mill-©did bir-riformi fil-qasamtas-sa˙˙a li l-gvern ta’ dak iΩ-Ωmien kien qieg˙ediwettaq.

Il-kuntatt mal-prattika tal-mediçina barra minn Maltakien jinΩamm ukoll bil-preΩenza bla heda ta’ tobba


146

IngliΩi li ©ew ja˙dmu f’Malta mas-Servizzi IngliΩi jewfil-privat. B˙ala eΩempju ta’ min wie˙ed isemmi lit-tabib kirurgu Thomas Spencer Wells li beda l-karrieratieg˙u ja˙dem fl-Isptar Navali ta’ Bighi fl-1841, u kienwie˙ed minn grupp ta’ tobba IngliΩi li fl-1847 da˙˙lu l-uΩu ta’ l-anestesija waqt il-kirur©ija – dan ftit xhur bisswara l-ewwel uΩu tal-anestesija fl-Ingilterra. Wells telaqminn Malta u kompla l-karriera tieg˙u f’Londra biexsar kirurgu ta’ fama kbira, tant li sal-lum fil-kirur©ijag˙ad jintuΩa regolarment l-iSpencer Forceps. Tabibakontroversjali IngliΩa li ˙admet hawn Malta wkollkienet it-tabiba James Barry li biex la˙qet tabiba u˙admet ta’ hekk fost il-forzi armati IngliΩi ˙biet is-sesstag˙ha sa mewtha. Din kienet g˙amlet sforzi kbar biextirran©a l-kundizzjonijiet tas-sa˙˙a u l-g˙ajxien tas-suldati IngliΩi. Dawn l-isforzi mandankollu twettqu bisswara l-isforz li g˙amlet Florence Nightingale wara l-Gwerra tal-Krimea. Nightingale wkoll ©iet ©urnataMalta fis-sena 1854 matul il-vjagg tag˙ha lejn il-Krimea,u jing˙ad li Ωammet kuntatt siewi mal-gΩejjer Maltin lisewa ta’ uΩu fil-pjan ta’ l-Isptar San Vinçenz de Paulefl-1862. It-tobba IngliΩi li pprattikaw f’Malta taw ukollkontribut f’oqsma o˙ra tax-xjenza, partikolarment tax-xjenza naturali tal-gΩejjer Maltin. F’dan ir-rigwardwie˙ed irid isemmi lit-tabib Andrew Leith Adams li©ie Malta mas-servizzi militari fl-1860 u dam fil-gΩejjerMaltin sas-sena 1866. Dan it-tabib kien mid˙la sew tax-xjenzi naturali partikolarment fil-qasam tal-paleontolo©ija jew l-istudju tal-fossili. Ir-riçerka lig˙amel dan it-tabib hawn Malta rriΩultat fis-sejba ta’ l-ispeçi ta’ iljunfanti nani, fkieren gganti, u ©rieden kbar


147

endemici fil-gΩejjer Maltin waqt il-perjodu ©eologikuta’ Ûmien is-Sil©. Adams ukoll g˙amel riçerka fuq l-epidemijolo©ija tal-marda tal-kolera waqt l-epidemijatas-sena 1865, u wkoll wera li çerti pjanti b˙at-teng˙udasetg˙u jag˙mlu deni lill-bniedem anki jekk dawnjittieklu mill-mog˙oΩ g˙aliex is-sustanza velenuΩa litinsab fil-pjanta tg˙addi fil-˙alib.

It-tobba Maltin, matul is-seklu 19, Ωammew ru˙homa©©ornati sew mal-˙sibijiet u l-kitbiet tal-mediçina fl-Ewropa. Saru diversi sforzi biex l-edukazzjoni medikatkompli tikber fosthom permezz ta’ pubblikazzjonijietmediçi. L-ewwel pubblikazzjoni medika Maltija kienjisimha L’Ape Melitense li dehret l-ewwel darba fl-1883.Dan il-©urnal, minbarra kitbiet ori©inali, kien jinkludikitbiet u siltiet minn pubblikazzjonijiet mediçi Ewropej.Minn dak iΩ-Ωmien b’mod irregolari kien hemm ar©ietta’ pubblikazzjonijiet mediçi b’diversi ismijiet. Fl-1949l-istudenti tal-mediçina f’Malta ˙ar©u wkoll ir-rivistatag˙hom iç-Chestpiece, waqt li anke l-ispiΩjara u l-qwiebel matul is-seklu 20 ar©u r-rivisti tag˙hom. Barra©urnali, it-tobba Maltin kienu jissie˙buf’assoçjazzjonijiet mediçi li l-iskop prinçipali tag˙homkien li kabbru l-edukazzjoni medika fil-pajjiΩ u jxerrdutag˙rif mediku fost il-membri tal-professjoni. L-ewwelassoçjazzjoni kienet is-Società Medicad’Incorragiamento li twaqqfet fis-sena 1837. Din is-soçjetà kellha membri korrispondenti fl-Italja, Franza,l-IΩvizzera, Kostantinopli, il-Prussja, l-E©ittu, l-Ingilterra, u l-Amerika. Il-Malta Branch tal-BritishMedical Association li g˙adha teΩisti sal-lum twaqqfet


148

fis-sena 1888. Twaqqfu wkoll g˙aqdiet bi skop ta’trejdunjoniΩmu fil-qasam mediku. L-ewwel darba li l-professjoni medika ng˙aqdet flimkien kontra l-GvernKolonjali kien fl-1887 ta˙t it-tmexxija tat-tabib FilippoSceberras. L-ewwel union trejdunjonistika g˙at-tobbatwaqqfet fl-1954 ta˙t l-isem Medical Officers Union, lieventwalment sar jisimha The Medical Association ofMalta. Din l-union g˙adha t˙ares l-interessi tat-tobballum, barra milli t˙ares biex tmantni l-livelli tal-mediçina f’Malta.

Barra mill-isforzi biex jitjiebu l-livelli tat-ta˙ri© tat-tobbafl-Università ta’ Malta, matul is-seklu 19 saru sforzi serjibiex jitjiebu l-livelli tal-infermiera u l-qwiebel. L-ewweldarba li beda kors edukattiv g˙all-qwiebel kien fl-1804,imma l-kors regolari ˙a spinta vera fl-1868 ta˙t it-tmexxija tal-Professur S.L. Pisani, li wkoll ippubblikaktieb bil-Malti dwar is-su©©ett fl-1883. L-ewwel korsg˙all-infermiera sar fl-1882 ta˙t it-tmexxija tat-tabib T.Bonnici, u fil-1904 ©ie ppubblikat ukoll ktieb bil-Maltita’ ta˙ri© g˙all-infermiera. Tentattivi saru wkoll matull-a˙˙ar tas-seklu 19 u l-bidu tas-seklu 20 biex ji©i edukatil-poplu fil-qasam tas-sa˙˙a. Dan kien isir bil-pubblikazzjoni ta’ ktejjeb miktubin bil-Malti fuq diversioqsma tas-sa˙˙a, partikolarment fuq il-kura u t-trobbijatat-tfal.

Is-seklu 19 kien perjodu ta’ bidla u Ωvilupp b’ritmumg˙a©©el fejn ix-xjentisti bdew jag˙mlu sejba wara l-o˙ra. It-tobba f’Malta kienu jΩommu ru˙hom a©©ornatisew ma’ dak li kien qieg˙ed isir fl-Ewropa u afna mill-


149

Tobba fil-©lieda kontra id-Deni Irqiq fis-seklu 20T. Zammit, C. Kennedy, J.C. Weir, J.G. MacNought, J.W.H.

Eyre, T. McCulloch, E.M.A. Clayton.

It-Tabib Giuseppe Caruana Scicluna


150

kura ©dida kienet ti©i ntrodotta ftit snin wara l-iskoperta tag˙ha. Dan ir-ritmu baqa’ jse˙˙ anke fis-seklu 20, g˙alhekk naraw li l-introduzzjoni ta’ l-antibijotiçi saret ftit snin biss wara li dawn ©ew deskrittifl-Ewropa anke meta l-komunikazzjoni kienet diffiçlimin˙abba t-Tieni Gwerra Dinjija. L-X-rays ©ew deskrittimill-ÌermaniΩ Wilhelm Roentgen fl-1895. Din l-iskoperta malajr waslet Malta, g˙ax insibu li l-ProfessurTemi Zammit u l-fotografu John Ellis bdewjesperimentaw b’din it-teknika fl-1896.

Fit-tieni nofs tas-seklu 19, saru Ωviluppi rivoluzzjonarjifil-qasam mikrobijolo©iku li alla effett profond fuq it-tag˙rif dwar il-kawΩa tal-mard u fuq il-mod kif it-tobbabdew jittrattaw l-infezzjonijiet. It-tobba Maltin, u dawkbarranin li kienu ja˙dmu Malta, taw il-kontributtag˙hom ukoll g˙all-avvanz tax-xjenza. Id-deni rqiq, likien maghruf b˙ala Malta Fever, kien marda komuni litifni ˙afna lill-Maltin u anke l-barranin li kienu jg˙ixuf’pajjiΩna. It-tobba ma kellhom l-ebda jiel ta’ kif kienettiΩviluppa din il-marda. Kien hemm min jg˙id li dinkienet ti©i mill-arja ˙aΩina partikolarment fil-port. Ix-xog˙ol li g˙amel it-tabib Ingliz David Bruce u t-tabibMalti Giuseppe Caruana Scicluna fl-1866 wera bla dubjuta’ xejn li l-marda tad-deni rqiq kienet riΩultat ta’mikrobu li ssejja˙ Brucella melitensis, isem pjuttoststoriku g˙ax ifakkar fi Bruce u anke f’Malta.

Is-sejba tal-ka©un g˙al din l-infezzjoni kien avvanz,imma ma wassalx g˙al xi kura jew mezz ta’ kif wie˙edseta’ ja˙rab minnha. Kien ix-xog˙ol li g˙amel it-tabib


151

Malti Temi Zammit li wera li s-sors ewlieni tad-denirqiq kien il-˙alib tal-mog˙Ωa infettat. Din l-iskopertaeventwalment wasslet biex il-˙alib kollu ji©ippasturizzat biex jinqatel il-mikrobu. Imqar illum, metajkun hemm xi ˙add li ji©i infettat b’din il-marda, danisir g˙aliex ikun prodott tal-˙alib mhux ippasturizzat.Xog˙ol xjentifiku ie˙hor li g˙amlu Bruce u CaruanaScicluna fl-1887 kien il-konferma li l-mikrobu Commaspirillum li kien iddeskriva Koch kien il-kawΩa tal-kolera. Tabib IngliΩ li kien ja˙dem f’Malta wkoll fl-1892identifika l-mikrobu li kien jikkawΩa t-tifojde. Fil-qasamta’ l-iΩvilupp ta’ kura, it-tobba Maltin baqg˙u wkolljag˙tu l-kontribut tag˙hom. Ta’ min wie˙ed isemmi lill-oftalmologu Luigi Preziosi li Ωviluppa operazzjoni

Il-˙alib tal-mog˙Ωa infettata kien is-sors ewlieni tad-denirqieq


152

g˙all-kura tal-glawkoma imsej˙a sal-lum l-Operazzjonita’ Preziosi. Ukoll, l-oftalmologu ex-president ta’ Maltait-tabib Çensu Tabone ta l-kontribut tieg˙u fil-qasammediku meta wera kif l-antibjotiçi setg˙u jintuΩawkontra l-marda tat-trakoma. Wara li beda r-ritmu biexdin il-marda krudili tinqered minn Malta, dan kienma˙tur mill-G˙aqda Dinjija tas-Sa˙˙a biex jibda skemikontra din il-marda f’Tajwan.

Mit-Tieni Gwerra Dinjija ’l hawn, ix-xjenza medikag˙amlet possibbli metodi ta’ kura li sa ˙amsin sena ilukien jing˙ad li huma mirakoluΩi. Sfortunatament dawnis-servizzi mediçi m’humiex g˙ad-dispoΩizzjoni ta’kul˙add lanqas fl-Ewropa. L-G˙aqda Dinjija tas-Sa˙˙a˙asset il-bΩonn biex tfassal programm dinji msejja˙“Health for All by the Year 2000”, fejn l-g˙an prinçipalita’ dan hu li f’kull parti tad-dinja kul˙add, kbir jewΩg˙ir, ikollu kura preventiva u kurattiva g˙ad-dispoΩizzjoni tieg˙u. F’Malta s-servizz tas-sa˙˙a jinsabg˙ad-dispoΩizzjoni ta’ kul˙add u l-kura preventiva jewkurattiva kollha li pazjent jkun je˙tieg ting˙atalu b’xejnmiç-çentri tas-sa˙˙a jew mill-isptarijiet tal-Gvern. Danis-servizz komprensiv idda˙˙al fil-GΩejjer Maltin afnaqabel li ssemma l-programm tal-G˙aqda Dinjija tas-Sa˙˙a. L-Iskema Nazzjonali tas-Sa˙˙a bdiet isse˙˙ fl-ewwel faΩi tag˙ha fl-1979 meta t-trattament u l-kura fl-isptarijiet tal-Gvern saru b’xejn g˙al kul˙add. Fl-1980,is-servizzi ta’ infermiera u g˙ajnuna u kura fid-djar ©ietestiΩa g˙all-poplu kollu bla ˙las. F’Mejju 1980 ©ieintrodott servizz mediku f’kaΩijiet ta’ emer©enza. Il-Gvern Malti ta’ dak iΩ-Ωmien ma sabhiex bi tqila biex


153

jaqbel mal-programm politiku tal-G˙aqda Dinjija tas-Sa˙˙a li addotta fl-1984.

L-istorja tal-Mediçina f’Malta matul dan l-a˙˙armillennju turi biç-çar kemm is-sa˙˙a tal-poplu kienetqrib il-qalb tal-gvernijiet varji matul iΩ-Ωminijiet. Turiwkoll kemm it-tobba Maltin dejjem baqg˙u minn ta’quddiem fil-©lieda tag˙hom kontra l-mard. L-avvanzifix-xjenza tal-mediçina bidlet il-pattern tal-mardf’pajjiΩna, kif g˙amlet ukoll f’pajjiΩi Ωviluppati. Ta’ minjiftakar fil-©ganti tal-passat – mhux biss barranin immawkoll Maltin – li g˙amlu dan il-progress possibbli.Ming˙ajr ix-xog˙ol siewi tag˙hom, il-progress tal-lumma kienx ikun possibli.

Biblijografija

P. Cassar: Medical History of Malta, 1964. WellcomeHistorical Medical Library, Lonon, +586p.

C. Savona-Ventura: 1997, Outlines of Maltese MedicalHistory. Midsea Publ., Malta, +132p.

C. Savona-Ventura: 1999 Il-Mediçina fil-Gzejjer Maltin.PIN, Malta, +72p.

C. Savona-Ventura u A. Mifsud: 1999 PrehistoricMedicine in Malta. Proprint, Malta, +104p.

ix-xjenzi applikati - il-medicina - university of malta · 2018. 10. 3. · ix-xjenzi applikati –...

Documents