izdj.k 3 js cks/n fl=;kapk vkffkzd o lkekftd...

86
70 izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;kl 3-1 izLrkouk 3-2 la’kks/ku fo”k; 3-3 vH;kl {ks=kph vksG[k 3-3-1 ,sfrgkfld ik’oZHkweh 3-3-2 HkkSxksfyd ik’oZHkweh 3-3-3 ‘kS{kf.kd ik’oZHkweh 3-3-4 jktdh; ik’oZHkweh 3-3-5 vkS|ksfxd ik’oZHkweh 3-3-6 iq.ks ‘kgjkph yksdla[;k 3-4 fo’ys”k.k i/nr 3-5 lkekftd fo’ys”k.k 3-6 vkfFkZd fo’ys”k.k 3-7 lkekftd o vkfFkZd ?kVdkapk lglaca/k 3-8 fl/nkarkph iMrkG.kh 3-9 x`ghrdkaph iMrkG.kh 3-10 lkjka’k

Upload: others

Post on 05-Oct-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

70

izdj.k 3 js

ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;kl 3-1 izLrkouk

3-2 la’kks/ku fo”k;

3-3 vH;kl {ks=kph vksG[k

3-3-1 ,sfrgkfld ik’oZHkweh

3-3-2 HkkSxksfyd ik’oZHkweh

3-3-3 ‘kS{kf.kd ik’oZHkweh

3-3-4 jktdh; ik’oZHkweh

3-3-5 vkS|ksfxd ik’oZHkweh

3-3-6 iq.ks ‘kgjkph yksdla[;k

3-4 fo’ys”k.k i/nr

3-5 lkekftd fo’ys”k.k

3-6 vkfFkZd fo’ys”k.k

3-7 lkekftd o vkfFkZd ?kVdkapk lglaca/k

3-8 fl/nkarkph iMrkG.kh

3-9 x`ghrdkaph iMrkG.kh

3-10 lkjka’k

Page 2: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

71

izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;kl

3-1 izLrkouk %&

folkO;k ‘krdkrhy ,d Fkksj RkRofpard vkf.k ;qxiq:”k

Eg.kts MkW- ckcklkgsc vkacsMdj T;kauh v[kaMi.ks

in~nfyr yksdkaph lsok dsyh- gtkjkss o”ksZ vKku] vU;k; o

vR;kpkjkyk cGh iMysY;k vLi`’; cka/kokP;k eukr

vkRefo’okl fuekZ.k d:u] R;kaP;k gDdkalkBh la?kVhri.ks

y<k ns.;klkBh ckcklkgsckauh vkiys vk;q”; ospys- vLi`’;rk

u”V dj.;klkBh d`rh’khy v’kh pGoG mHkh d:u cfg”d`rkaP;k

thoukyk uok vkdkj] uoh fn’kk ns.;kpk iz;Ru dsyk- vkiY;k

/kkjnkj ys[k.khus vkiY;k o`Rri=kae/kwu vLi`’;kaph leL;k

ekaMwu R;kaP;k tho?ks.;k osnukauk okpk QksM.;klkBh

fufHkZM iz;Ru dsyk- cgqtu lektke/;s fopkjkaph dzakrh

?kMowu vk.kyh- rlsp loZ lektkrhy fL=;kalkBh] R;kaP;k

leL;kauk okpk QksM.;klkBh R;kP;k thoukyk uohu fn’kk

ns.;klkBh fufHkZM] d`rh’khy iz;Ru dsys-1

3-2 la’kks/ku fo”k; %&

la'kksf/kdsus la’kks/kulkBh ^^ckS/n r:.k

fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;kl** vlk fo”k; fuoMysyk

vkgs- vkrki;Zar >kysY;k la’kks/kukae/;s vuqlwfpr tkrh ;k

fo”k;kojrh rlsp fL=;kaojrh la’kks/ku >kysys vkgs- ijarq

ckS/n fL=;kaojrh la’kks/ku >kysys ukgh- vls vk<Gys

Page 3: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

72

Eg.kwu la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh gk fo”k; gkrh

?ksrysyk vkgs-

3-3 vH;kl {ks=kph vksG[k %&

la'kksf/kdsus la’kks/kuklkBh vH;kl {ks=

Eg.kwu iq.ks ‘kgjkph fuoM dsysyh vkgs- iq.ks ‘kgjkrhy

foJkarokMh ;sFkhy ^^ladYi** o/kw&oj lwpd eaMGkph

fuoM la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh mn~ns’kiw.kZ uequk

fuoM i/nrhus dsysyh vkgs- vH;kl {ks= Eg.kwu fuoMysY;k

iq.ks ‘kgjkph ekfgrh ,sfrgkfld] HkkSxksfyd] jktdh;]

‘kS{kf.kd o vkSn;ksfxd n`”V;k foHkkxwu vH;kl {ks=kph

vksG[k ;k Hkkxkr dsysyh vkgs-

3-3-1 ,sfrgkfld ik’oZHkweh %&

lg;knzhP;k dq’khr olysys gs uxj nhM nksu gtkj

o”kkZiklwu mRd”kkZps ikolkGs mUgkGs vuqHkor lrr

fodkl ikor jkfgys vkgs- dkgh uO;k xks”Vh f’kdr ?kMor

jkfgys vkgs- ijaijsrhy lRoka’kkpk veksy Bsok tru djhr

uO;kpk fLodkj djr jkfgys vkgs- R;keqGsp iq.;kyk dsoG

xroSHkokP;k iwoZ Le`rhph LoIus [ksGohr orZekukyk

foUeq[k gks.;kph ikGh vkysyh ukgh- HkwrdkG cjkscj

?ksÅu Hkfo”;kr f{krhtkapk os/k ?ksr ?ksr R;kaph

orZekukrwu okV pkyw vkgs-

iq.;] iwud] iq.kd gh vuqdzes ‘kds 608] 690] 915 ;k

o”kkZrhy ys[kkr mYysf[kysyh frUgh ukos ^iq.ks* ;k

vktP;k ukok’kh tqG.kkjhp vkgsr- ;k rhu rkeziVkarhy

Page 4: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

73

mYys[kko:u gs fufoZokni.ks fl/n gksrs dh bloh lukP;k

vkBO;k ‘krdkiwohZiklwu iq.ks gs R;kp ukokP;k ‘kkldh;

foHkkxkps dsanz Eg.kwu izfl/n gksrs-2

vkGanhP;k nf{k.ksyk iq.;s’oj vkf.k ukxs’oj gh nksu

nsoLFkkus R;krhy iq.;kpk ukxs’oj vktgh lkseokj isBsr

HkkfodkaP;k HkDrhpk fo”k; gksÅu clyk vkgs-

iq.ks gs dsoG iq.;{ks=p uOgrs rj nqlÚ;k uxjk’kh

O;kikjmfnne pkyfo.kkjs ,d le`/n uxjgh gksrs-

f’koizHkwaP;k mn;kiwohZ iq.ks ‘kgj ijdh; vf/klRrs[kkyh

HkjMys xsys b-l-1200 iwohZ vYykmnhuph Lokjh

gksbZi;Zar R;kaph izxrh pkyw gksrh- R;kuarj lkrR;kus

iq.;kP;k vkliklpk ifjlj izFke nsofxjhps ;kno fnYyhpk lqyrku]

iq<s cgkeuh jkT; R;kP;k vLrkuarj vgenuxjph futke’kkgh

;kaP;k vf/kiR;k[kkyh jkfgyk- vkSjaxtsckP;k dkGkr rj

Lor%ps uko xekowu eqfg;kckn ;k ukokus vksG[kys tkÅ

ykxys- v’kk izdkjs /oLrm/oLr voLFksr foiUurk

vuqHko.kkÚ;k iq.;kyk lksGkO;k ‘krdki;Zar vusd ladVkuk

rksaM n;kos ykxys- rjhlq/nk iq.ks fVdwu jkfgys- egean

vfny’kgkus ‘kgkth egkjktkauk pkaHkkj xqaMk] lqis vkf.k

iq.ks ;kph tgkfxjh fnyh vkf.k yodjp R;kauk dukZVdkr

ikBo.;kr vkys- iRuh fttkckbZ vkf.k fo’oklw uksdj nknksth

dksaMnso ;kaP;koj ckyo;hu f’kokth vkf.k gh loZ

tgkfxjhph tckcnkjh Vkdwu rs dukZVdkr xsys-3 ;k

dkGkiklwu ckyo;hu f’koizHkwps ik; iq.;kyk ykxys vkf.k

Page 5: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

74

R;k{k.kh Lojktkph LoIufcts jksoyh xsyh- j;rsus

olkgrhlkBh vHk;nku fnys- ‘kklukph iztkghrn{krk ok<yh

‘kks”kd ‘kkldkauk BkdfBd dj.;kph O;oLFkk >kyh- ,dk

;qxkardkjh drZ`Rokps ik;kHkj.k >kys- f’kokth

egkjktkalkBh ykyegky cka/k.;kr vkyk- ,dk drqZRooku

O;fDreRokHkksorh ,dkis{kk ,d fodzeh ek.kls xksGk

>kyh- v’kk eksBeksB;k O;DrhaP;k drZ`Rokph] R;kxkph

lq:okr ;k iq.;uxjhr v’kk izdkjs >kyh vkgs- iq.ks gs vkiY;k

loZ gkypkyhaps dsanz cuys- LojkT;kps lkezkT;kr :ikarj

>kys- lkÚ;k Hkkjrkr iq.;kpk njkjk fuekZ.k >kyk-

f’koizHkwaP;k fuokZ.kkuarj iq.;kyk nqnSZokps vorkj

igkos ykxys- ‘kkgw N=irhP;k drZcxkj is’kO;kauh iq<s gh

ifjfLFkrh lkoj.;kpk iz;Ru dsyk- ijarq ifgY;k ek/kojko

is’kO;kalkj[;k dkgh drZ`Rooku is’kO;kaP;k vdkyh

fu/kukeqGs iqUgk mrjrh dGk vkyh- is’kO;kP;k vafre

dkGkr lairh vkf.k lRrk foyklkph lk/kus cuyh- ejkBh lRrspk

1817 e/;s vLr >kyk vkf.k iq.ks gs baxzth lRrs[kkyh vkys-4

uoh jkT; O;oLFkk] f’k{k.k] fopkj ;keqGs nksu n’kds iq.ks

Hkkackoys] ijarq yodjp uO;k vkOgkukauk rksaM ns.;kph

r;kjh d: ykxys- is’kokbZP;k varkcjkscj laiRrhpk yksi

>kysyk vlyk rjh iq.ks ‘kgj egkjk”Vªkr vxzHkkxh gksrs-

fganwLFkkukP;k bfrgklkpk vkjaHk iq.ks ‘kgjkP;k

bfrgklkiklwup dsyk ikfgts vls EgVys rj okoxs gks.kkj

ukgh5- mn;dkG fouk’kdkG ;k voLFksrwu iq.ks vusd

Page 6: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

75

osGk vkys vkf.k xsys i.k rjhlq/nk iq.ks vkiys ik.kh foljys

ukgh- ;kps dkj.k izkphu iq.ks lekt lq/kkjdkaps]

dzkarhdkjdkaps] lk;dyhps] fo|sps ekgsj?kj]

lsokfuo`Rrkaps] lkoZtfud laLFkkps vkf.k vkrk vkS|ksfxd

izxrhps iq.ks vls fofo/k {ks=kr mYys[kuh; dkefxjh d:u

iq.;kus vkiY;k dlchi.kkph oSf’k”V;s iVowu fnyh vkgsr-

Eg.kwu iq.ks gs lkekftd] jktdh; izcks/kukps ,d dsanz

Eg.kwu vksG[kys tkrs-

3-3-2 HkkSxksfyd ik’oZHkweh %&

egkjk”Vª jkT;kr iq.ks gs fulxkZusp e/;orhZ ‘kgj

olfoys vkgs- ;k ‘kgjkP;k jpusyk ,d MkSy vkyk vkgs-

,sfrgkfld ijaijsph lk{k ns.kkjk flagxM ik’oHkwehyk [kMk

vkgs- lg;knzhiklwu pkGhl iUukl eSy nwj vlY;kus ioZrko:u

;s.kkÚ;k Lora= okÚ;kpk xq.k] tks rjrjhri.kk R;kpk Qk;nk

yksdkauk feGrks- FkaMi.kk ck/kr ukgh- gokeku lekrksy

vlY;keqGs vusd fuo`Rr ek.kls ;k lq[kkdfjrk ;k iq.;uxjhpk

vkljk ?ksrkr- ik.kh iqjoBk foiqy vkf.k mRre vkgs-

Msªustph O;oLFkk jLR;k[kkywu vkgs- R;keqGs

fdVdkapk vkjksX;kP;k n`”Vhus =kl deh- iq.ks ‘kgj likV

ukgh- mapho:u [kkyh vkysys vkgs- R;keqGs ik.;kpk

fupjk yodj gksÅu jLrs yodj LoPN gksrkr- ;sFkwu loZ

‘kgjkauk jLrs tkrkr- R;keqGs nw/k] vUUk/kkU;] QGs]

HkkT;k us.;k vk.k.;kph mRre lks;- ;k loZ lq[klks;heqGs

vusd yXukaps eqDdke iwohZiklwu ;k iq.ks ‘kgjkr

Page 7: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

76

vk<Gwu ;srkr- Eg.kwup ^iq.ks rsFks dk; m.ks* vls

EgVys tkrs6-

3-3-3 ‘kS{kf.kd ik’oZHkweh %&

brj ?kMkeksMhizek.ksp ‘kS{kf.kd egRokps dsanz

Eg.kwu iq.ks ‘kgjkph [;krh vktgh vkgs- f’k{k.kkP;k

vHkkokus lektkps dlsdls uqdlku gksr xsys] rs egkRek

Qqys ;kauh ^^fon;s fouk erh xsyh] erh fouk uhrh xsyh]

furhfouk xrh xsyh] xrhfouk foRr xsys] foRr fouk ‘kqnz

[kpys] brds vuFkZ ,dk vfo|sus dsys**- ;k jpusrwu

usedsi.kkps lkafxrys vkgs- egkRek Qqys ;kaP;k dkGkr

lektifjorZuklkBh f’k{k.kkps egRo tk.k.kkjs rs ,d egRokps

fopkjoar gksrs- Eg.kwu R;kauh vkiY;k dk;kZph lq:okr

‘kS{kf.kd dk;kZus dsyh7- iq.;kr ifgyh baxzth f’kd.;kph

‘kkGk jso jsUM tsEl fepy lkgscakuh cq/kokj okM;kr

Hkjfoyh- yksdkauh baxzth f’kdkos Eg.kwu Qh ?ksr ulr]

myV mRrstu ns.;kdjhrk R;kauk ixkj nsr vlr- ijh{ksP;k

osGh baxzth f’kdo.;kcn~ny ‘ksyk] ikxksVs c{khl nsr vlr-

xksikG gfj ns’keq[k] lksU;kckiw HkkaMs] lnkf’kojko

xksMls] nkth fuGdaB uxjdj] fo”.kw eksjs’oj fHkMs gs

fonoku ;sFks r;kj >kys8- ifgyh [kktxh eqykaph ‘kkGk U;w

bafXy’k Ldwy vkf.k [kktxh eqyhaph ‘kkGk gqtwjikxk

;sFks lq: dj.;kr vkyh- rlsp vusd ckyfo/kokaps nq%[k nwj

dj.;klkBh vkf.k L=h f’k{k.kkyk ntkZ izkIr d:u ns.;klkBh

MkW- dosZ ;kauh fgax.ks ;sFks L=h f’k{k.k laLFkk lq:

Page 8: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

77

dsyh- jekckbZ jkuMs ;kauh lsoklnu laLFkk lq: dsyh iwuk

oqesUl dkSfUly rQsZ fL=;kaph fLFkrh lq/kkj.;kps dke

pkyw >kys- lu 1921&22 P;k njE;ku L=heqDrh pGoGhph

lq:okr dsyh- 1934&35 e/;s L=h;kaP;k gyk[khps

^eqDrh?kj* Eg.kwu vukFk fganw efgykJe lq: dj.;kr vkys9-

iq.;kr baxztkuh baxzth Hkk”ksrwu f’k{k.k ns.kkÚ;k

‘kkGk t’kk dk<Y;k r’kk mPPk f’k{k.kklkBh iq.;kr vusd

egkfon;ky;s fu?kkyh- dsoG lqf’kf{kr UkOgs rj mPp f’kf{kr

vusd fonokaukps HkkaMkj Eg.kwu ;k ‘kgjkdMs ikfgys

tkrs- vktgh egkjk”VªkP;k dks.kR;kgh oSpkfjd cSBdhr

iq.ks ‘kgjkpk fopkj izFkeka’kkus vkBo.khus fopkjkr

?ksryk tkrks- rkfRod cSBdhoj ikj[kqu fpdhRld izo`Rrhus

dks.krkgh fopkj Lohdkj.;kph iq.ksdjkaph izo`Rrh vkgs-

19 O;k ‘krdkP;k e/;kiklwu lokZr tqU;k MsDdu dkWystps

uko loZ= ?kqer jkfgys- ;kcjkscjp QX;qZlu dkWyst] l-i-

egkfo|ky;] ,e-bZ- lkslk;Vhph fo/kh egkfo|ky;] iwuk

dkWyst] fVGd egkjk”Vª fon;kihB] iq.ks fon;kihB] ‘ksrdh

dkWyst] egkjk”Vª eaMG] ch-ts- esfMdy dkWyst] dkWyst

vkWQ baftfuvfjax] fo/kh egkfo|ky;] uW’kuy fMQsUl

vWdWMeh [kMdoklyk] ljLorh eafnj] [kMdh fefyVjh

baftfuvfjax dkWyst] f’kokth ejkBk lkslk;Vh] ljnkj nLrwj

gk;Ldwy] os/kikB’kkyk] okMh;k dkWyst] ekWMZu

gk;Ldwy] vk;qosZn egkfon;ky; v’kk fdrhrjh vla[; ygku

eksB;k laLFkk vkgsr10

- vktgh Kkunkukps v[kaM dk;Z djr

Page 9: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

78

vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

cuyh-

3-3-4 jktdh; ik’oZHkweh %&

jktdh; {ks=kr rj iq.;kus usr`Rop fLodkjysys gksrs-

^^LojkT; gk ek>k tUefl/n gDd vkgs vkf.k rks eh

feGo.kkjp]** gk cqyan vkokt dk<wu baxzth jktoVhyk

gknjowu lksM.kkjs yksdekU; fVGd ewG jRukfxjhps vlys]

rjh R;kaps dk;Z iq.ks ‘kgjkr pkyw gksrs- R;kaP;k dkekps

Lekjd Eg.kwup vkt fVGd Lekjd eafnj gh HkO; vkf.k

vknj.kh; okLrw mHkh vkgs- dsljh& ejkBk ;k

orZekui=kaP;k& vxzys[kkrwu ij[kMi.ks vkiys

&er&ekaMwu&jktfd;&cktw&lakHkkGyh&dsljhP;k

&MjdkGhus jkT;dR;kZauk tkx] ;sbZ- egkjk”Vª

fganwegklHkk] dkWaxzsl dfeVh] lkoZtfud lHkk] lektoknh

i{k v’kk vusd i{kkaP;k la?kVuk ;sFks dk;Z djr gksR;k]

jk”Vªh; f’k{k.kkph lq:okr ijdh; ekykph gksGh] cfg”dkjkps

/kMs] ;kp iq.;kus Hkkjrkyk ?kkywu fnys- iq.;kps e/;orhZ

dkjkx`g gs Lokra«;fojkaP;k ?kjkph [kksyhp cuyh gksrh-

;k Mkoispkcjkscj czkEg.kh iq.ks Eg.kwu T;kapk

mYys[k ,dk cktwyk dsyk tkrks- rj nqlÚ;k cktwyk

tkrhfueqZyu pGoGhps dsanz ekuys tkrs- czkEgkslekt]

vk;Zlekt] ;kaph dsanz m?kMyh xsyh- egkRek T;ksrhjko

Qqys ;kauh vczkEg.k lektkdjhrk ‘kkGk dk<wu tutkx`rh

dsyh- iarlfpo] LdkÅV laLFkk] jk”Vªlsok ny] vf[ky Hkkjrh;

Page 10: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

79

fon;kFkhZ la?kVuk ;kaP;k ekQZr gs dke pkyw jkfgys11

egknso xksfoan jkuMs ;kauh jktdh; nwjn`”Vh nk[kfoyh

vkf.k R;kaP;k ;k izsj.kseqGs baxzth f’k{k.k ?ksÅu ‘kgk.ks

>kysY;k vusd usR;kauh baxztkauh nsÅ dsysyh uksdjh

fLodkjyh ukgh rj ;k Lokra= pGoGhr rs lgHkkxh >kys12

-

3-3-5 vkS|ksfxd ik’oZHkweh %&

vkS|kfxd vk?kkMhoj vl.kkÚ;k fczVh’k jktoVhph

eqgwrZes< iq.ks ‘kgjkrp jksoyh xsyh- nhM’ks o”ksZ

foKku fu”Bspk >saMk bFks >MRk jkfgyk- laidZ

lk/kukapk izpkj >kY;keqGs R;kapk okij eksB;k izek.kkr

gksÅ ykxyk- oSpkfjd ‘kS{kf.kd ekxZn’kZu dj.kkÚ;k

lqLkaLd`r] iz;ksx’khy fi<hps izfrfuf/kRo iq.;krp lq: >kys-

HkkSfrd ifjfLFkrhe/khy cnykpk ifj.kke fnlw ykxyk- iq.ks

gs y”djh dsanz cuys vkf.k R;kcjkscjp vkSn;ksfxdj.kkph

okVpky d: ykxys- vkSn;ksfxd udk’kkoj R;kyk LFkku

feGkys vkgs- egRokps vkSn;ksfxd ‘kgj Eg.kwu iq.ks

vksG[kys tkrs- iq.ks ifjljkrhy vkSn;ksfxdj.kkus iq.ks

oSHkolaiUu >kys vkf.k rsFkhy ;qodkauk uksdjhlkBh

vkiyh cqf/neRrk drZ`Ro n[kfo.;kl foLr`r {ks= miyC/k

>kys- ?kjcka/k.kh] okgrwd leL;k mH;k jkfgY;k

>ksIkMiV~V;kaph cslqekj ok< >kyh13

-

xsY;k ohl o”kkZr iq.;kpk psgjk eksgjk] vkdkjeku

>ikV;kus cnywu xsys vkgs- rs vkrk isU’kujkaps ‘kkar

xko] fuOoG ‘kS{kf.kd dsanz lkekftd] jktdh; pGoGhps

Page 11: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

80

mxeLFkku jkfgys ulwu ,d izeq[k mn;ksx dsanz Eg.kwu

iq<s vkys vkgs- dkj[kkunkjheqGs iSlk gkrh vkyk- thou

n`f”Vdksu cnyw ykxyk- vusd ijizkarkrhy yksd iq.;kr ;sÅu

jkgw ykxys-

ik.kh] oht] okgrwd] dPPkk eky] tehu] euq”;cG

;keqGs dkj[kkunkj] cWadk] daiU;k] ;kaps y{k iq.;kdMs

oGys vkgs- dkexkjkaP;k lks;hdfjrk vuds ntsZnkj

vkgkjx`gs >kyh vkgsr- laiw.kZ ns’kkP;k bysDVªkWfud

midj.kkaP;k O;kikjkr iq.;kpk fgLlk pkGhl VDds brdk

egRokpk vkgs14

-

iq.ks ‘kgjkph yksdla[;k

v-dz-

yksdla[;k iq:”k fL=;k ,dw.k

1 iq.ks ‘kgjkrhy ,dw.k yksdla[;k

1405965 ¼52-16%½

1289946 ¼47-84%½

2695911 ¼100%½

2 vuqlwfpr tkrhph yksdla[;k

163111 ¼51%½

156684 ¼49%½

317975 ¼100%½

3 vuqlwfpr tekrhph yksdla[;k

13692 ¼52-40%½

12436 ¼47-60%½

26129 ¼100%½

Source : Census of India (2001), The first Report on Religion Data

3-4 fo’ys”k.k i/nrh %&

ckS/n fL=;kapk lkekftd o vkfFkZd vH;kl dj.;klkBh

la’kksf/kdsus lgsrqd uequk fuoMh}kjs ladYi o/kw&oj

lwpd eaMGkrwu iq.ks ‘kgjkrp jkg.kkÚ;k inoh izkIr

Page 12: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

81

dsysY;k fL=;kaph fuoM dsyh vkgs- ;k fL=;k yXu u

>kysY;k vkgsr- v’kk 313 eqyhaph fuoM la’kksf/kdsus

dsyh vkgs- rF; ladyuklkBh iz’ukoyh o fufj{k.k ;k ra=kpk

mi;ksx dsyk vkgs- rF;kps fo’ys”k.k la[;kRed o xq.kkRed

i/nrhus dsys vkgs- fo’ys”k.kkph ekaM.kh lkekftd

fo’ys”k.k] vkfFkZd fo’ys”k.k] lkekftd o vkfFkZd lglaca/k

;kizek.ks dj.;kr vkyh vkgs-

3-5 lkekftd fo’ys”k.k

izLrqr izdYike/;s fuoM.;kr vkysY;k 313 ckS/n

fL=;kaP;k lkekftd fLFkrhpk vH;kl djrkuk ;k lanHkkZr

la’kksf/kdsus iz’ukoyhP;k lgk¸;kus izkFkfed ekfgrh

feGowu R;kvk/kkjs ckS/n fL=;kackcr izkeq[;kus R;kaP;k

o;kuqlkj oxhZdj.k] f’k{k.kkuqlkj foHkktu dsysys vkgs- rlsp

R;kaP;k ewG xkokuqlkj ns[khy foHkktu dsysys vkgs-

rlsp fganw nso&nsork eku.;kcn~ny] /kekZarjkcn~ny

ekfgrh feGfoysyh vkgs o R;kps oxhZdj.k la[;kRed

i/nrhus dsyh vkgs-

3-5-1 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k o;kuqlkj oxhZdj.k

la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k r:.k

fL=;kaps R;kaP;k o;kuqlkj foHkktu dsysys vkgs- iwohZ

eqyk&eqyhaph yXu [kwi ygku o;kr dsyh tkr gksrh- ijarw

vkrk 40 o”kkZi;Zar eqyk&eqyhaph fookg gksrkr vkrk

eqyhapk dy tkLrhr tkLr f’k{k.k ?ksowu Lor%P;k ik;koj

mHkk jkg.;kdMs vkgs- rlsp eqyhaP;k ikydkaP;k erke/;s

Page 13: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

82

ns[khy ifjorZu >kY;kps fnlwu ;srs- eqyhauh f’k{k.k

?ksowu Lor%P;k ik;koj [kachji.ks mHks jgkos v’kk

i/nrhph ikydkaph fopkj/kkjk >kysyh fnlrs-

r:.k fL=;kaps o;ksxVkuqlkj dsysys foHkktu

vkys[kk}kjs rDrk dz- 3-5-1 e/;s Li”V dsysys vkgs- 313

iSdh 122 brD;k eqyh g;k 20&25 ;k o;ksxVkrhy vkgsr-

Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k

gs 38-97% rj 313 iSdh 132 eqyh 20 rs 30 o;ksxVkrhy

vkgsr] R;kaps ,dw.k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 42-30%

brds vkgs- rj 313 iSdh 47 brds izek.k gs 30&35 brds

o;ksxVkps vkgs- Eg.kts ,dw.k la[;s’kh VDdsokjhps

vl.kkjs izek.ks gs 15-06% brds vkgs- loZlk/kkj.ki.ks fuoM

dsysY;k o/kw&oj lwpd eaMGke/;s ukouksan.kh lokZr

tkLr 25&30 ;k o;ksxVkrhy vkgs- R;kuarj 20&25 ;k

o;ksxVkph ukouksan.kh vkgs- ijarq fookgklkBh ;ksX;

o;ksxV 25&30 vlY;kps fnlwu ;srs- rlsp ikydgh tkLrhr tkLr

fookgklkBh vkxzgh fdaok iz;Ru ;kp o;ksxVkr djrkr- ijarw

eqyhaP;k yXuklkBh g;kgh is{kk eksBk o;ksxV ns[khy

vkgs- ‘ksoVh eqyhaP;k yXuklkBh lokZr eksBk o;ksxV

Eg.kts 35&40 gk vkgs- 313 iSdh 12 eqyh ;k o;ksxVkrhy

vkgs- gs izek.k tjh lokZr deh vlys rjh ns[khy ;k o;ksxVkr

eqyh vkgsr- Eg.kts ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs

izek.k gs 3-84% brds vkgs-

Page 14: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

83

3-5-1 fuoM dsysY;k L=h;kaph oxZokjh o;kuqlkj

iq<hyizek.ks

v-Ø- o;kuqlkj xV la[;k ‘ksdMk

1 20&25 122 38-97%

2 25&30 132 42-30%

3 30&35 47 15-06%

4 35&40 12 3-84%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-1 fuoM dsysY;k L=h;kaph oxZokjh o;kuqlkj

iq<hyizek.ks

3-5-2 fuoM dsysY;k r:.k fL=;akph f’k{k.kkuqlkj

oxhZdj.k %&

la’kks/kuklkBh la’kksf/kdsus r:.k fL=;kapk ,d xV

fuoMysyk vkgs- ;k L=h;k vkt R;kaph dkyph ifjfLFkrh

38.97%

42.30%

15.06%

3.84%

20&25

25&30

30&35

35&40

Page 15: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

84

>qxk:u mPp f’kf{kr >kysY;k vkgsr- R;kauh osxosxG;k

{ks=kr dke d:u Lor%pk osxGk vlk Blk meVoysyk vkgs-

fuoM dsysY;k fL=;kaph ,dw.k la[;k gh 313 vkgs-

,dw.k la[;kiSdh Eg.kts 313 iSdh 44 L=h;k ;k MkWDVj

vkgsr- Eg.kts R;akps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs

izek.k gs 14-05 % brds vkgs- rj 313 iSdh 57 fL=;k ;k

f’kf{kdk vkgs R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 18-

26% brds vkgs- rj vfHk;ark Eg.kwu dke dj.kkÚ;k eqyhaps

izek.ks gs f’k{kd eqyhalkj[ksp Eg.ktsp leku vkgs- inoh/kj

vkf.k mPp inoh/kj vl.kkÚ;k L=h;kaps izek.k gs 313 iSdh

155 Eg.kts lokZr tkLr vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

VDdsokjhps izek.k gs 49-67% brds vkgs-

la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k

fL=;kaph la[;k ,dw.k la[;kiSdh osxosxG;k {ks=kr d’kk

i/nrhus foHkkthr >kysyh vkgs- gs vys[kk}kjs vkd`rh dza-

3-5-2 e/;s Li”V dj.;kr vkysys vkgs-

3-5-2 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaph f’k{k.kkuqlkj

oxhZdj.k

f’k{k.k la[;k ‘ksdMk

1 MkWDVj 44 14-05%

2 f’kf{kdk 57 18-26%

3 vfHk;ark 57 18-26%

4 inoh/kj@mPp inoh/kj

155 49-67%

,dw.k 313 100% lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

Page 16: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

85

3-5-2 fuoM dsysY;k r:.k fL=;akph f’k{k.kkuqlkj

oxhZdj.k %&

3-5-3 dqVqackP;k vkdkjkuqlkj oxhZdj.k

izLrqr la’kks/kuke/;s dqVqackP;k vkdkjkuqlkj

oxhZdj.k dsysys vkgs- R;kaps la;qDr dqVqac o foHkDr

dqVqac v’kk izdkjkr oxhZdj.k dsys vkgs- izLrqr

la’kks/kukr la;qDr dqVqac Eg.kts pqyr HkkÅ] pqyrs] vkth

vktksck vls ,df=r dqVqac y{kkr ?ksrys vkgs o v’kk

dqVqackps izek.ks 313 iSdh 69 brds vkgs- Eg.ktsp 22-

05% fL=;k ,df=r dqVqackr jkgrkr- rj 313 iSdh 244 dqVqac

foHkDr Eg.ktsp 77-95% fL=;k foHkDr dqVqackr jkgrkr

;ko:u vls fnlrs dh] tkLrhr tkLr ckS/n dqVqach;kauk

foHkDr dqVqach; i/nrhps Qk;ns letys vkgs-

3-5-3 dqVqackP;k vkdkjkuqlkj oxhZdj.k

v-dz- dqVqackpk vkdkj lnL; la[;k ‘ksdMk

1 foHkDr dqVqac 244 77-95%

2 la;qDr dqVqac 69 22-05%

14.05%

18.26%

18.26%

49.67%

MkWDVj

f'kf{kdk

vfHk;ark

inoh/kj@mPp inoh/kj

Page 17: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

86

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-4 r:.k fL=;kaP;k f’k{k.kkP;k ek/;ekuqlkj

r:.k fL=;kaP;k ek/;ekuqlkj oxhZdj.k djrkuk

la’kksf/kdsus rs rhu izdkjs dsys vkgs- baxzth ek/;e]

ejkBh o lseh bafXy’k vls dsys vkgs- rDrk dz- 3-5-4 e/;s

R;kps la[;kRed fo’ys”k.k ns[khy dsys vkgs- baxzth

ek/;ekrwu f’k{k.k ?ksrysY;k eqyhaps izek.ks 313 iSdh

160 Eg.ktsp ‘ksdMk 50-91% eqyh baxzth ek/;ekrwu

f’k{k.k ?ksrys vkgs- rj 105 eqyhauh ejkBh ek/;ekrwu

f’k{k.k ?ksrys vkgs Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k fuEE;kgwu

deh 32-08% eqyh ejkBh ek/;ekrwu f’kdysY;k vkgsr rj lseh

bafXy’k e/;s vl.kkÚ;k eqyhaps izek.k lokZr deh Eg.ktsp

15-01% brds vkgs-

3-5-4 r:.k fL=;kaP;k f’k{k.kkP;k ek/;ekuqlkj

v-dz- ek/;ekps ukao lnL; la[;k ‘ksdMk

1 baxzth ek/;e 160 50-91%

2 ejkBh ek/;e 105 33-08%

3 lseh bafXy’k 48 15-01%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-4 r:.k fL=;kaP;k f’k{k.kkP;k ek/;ekuqlkj

Page 18: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

87

3-5-5 fganw nsonsork eku.;kfo”k;h oxhZdj.k

izLrqr la’kks/kukr ckS/n fL=;kapk vH;kl djrkuk ckS/n

fL=;k fganw nsonsork ekurkr dh ukgh ;kps oxhZdj.k

la’kksf/kdsus dsysys vkgs- fganw nso nsorkauk

eku.kkÚ;k fL=;kaps izek.k 313 iSdh 118 fL=;k vls vkgsr

Eg.ktsp 37-45% fL=;kauk nso gh ladYiuk ekU; vkgs- rj

313 iSdh 195 eqyh fdaok fL=;k nso gh ladYiuk ekur

ukgh- Eg.ktsp 62-55% fganw nsonsorkauk ekur ukgh-

3-5-5 fganw nsonsork eku.;kfo”k;h oxhZdj.k

v-dz- rif’ky lnL; la[;k ‘ksdMk

1 ekU; 118 37-45%

2 vekU; 195 62-55%

,dw.k 313 100% lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-5 fganw nsonsork eku.;kfo”k;h oxhZdj.k

50.91%

33.08%

15.01%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

baxzth ejkBh lseh bafXy'k

fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaph

,dq.k la[;k

Page 19: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

88

3-5-6 /kkfeZd l.k mRlo fo”k;d oxhZdj.k

izLrqr vH;kl mPpf’kf{kr ckS/n fL=;kaoj vkgs

R;keqGs ;k fL=;k fdrh izek.kkr fganw l.k mRlo lktjs djrkr

;kps oxhZdj.k la’kksf/kdsus dsysys vkgs- R;kr fganw l.k

mRlo lktjs dj.kkÚ;k o u dj.kkjs rlsp ckS/n o fganw

nksUghgh l.k lktjs dj.kkjs fdrh ;k izek.kkr oxhZdj.k dj.;kr

vkysys vkgs- ;kr l.k mRlo lktjs u dj.kkÚ;k eqyhaps izek.k

lokZr tkLr Eg.kts 313 iSdh 137 fL=;k vls vkgs- Eg.ktsp

,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs gs izek.k 43-76% brds

vkgs- rj lokZr deh izek.k nksUgh l.k lktjs dj.kkjs eqyhaps

vkgs- 313 iSdh 69 vls vkgs- ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh

vl.kkjs izek.k gs 22-06% brds vkgs- rj /kkfeZd l.k mRlo

lktjs dj.kkÚ;kaps ns[khy izek.k FkksMs tkLr Eg.kts 313

iSdh 107 eqyh l.k lktjs djrkr- R;kaps ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 34-18% brds vkgs-

37.45%

62.55%

ekU;

vekU;

Page 20: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

89

3-5-6 /kkfeZd l.k mRlo fo”k;d oxhZdj.k

v-dz- rif’ky lnL; la[;k ‘ksdMk

1 lktjs dj.kkjs 107 34-18%

2 lktjs u dj.kkjs 137 43-76%

3 nksUgh lktjs

dj.kkjs

69 22-06%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-6 /kkfeZd l.k mRlo fo”k;d oxhZdj.k

3-5-7 /kekZarjkcn~nyP;k erkaps oxhZdj.k

izLrqr la’kks/kukr ckS/n fL=;kapk vH;kl djrkuk

/kekZarj djkos dh ukgh ;kckcr oxhZdj.k dsys- rsOgk vls

vH;klys dh] fganw /kekZP;k dYiuk ekU; dj.kkÚ;k

fL=;kaph ¼nso] nsork] fganw l.k½ /kekZarj djkos dh

34.18%

43.76%

22.06%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

40.00%

45.00%

50.00%

lktjs dj.kkjs lktjs u dj.kkjs nksUgh lktjs dj.kkjs

Page 21: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

90

ukgh ;kckcr vkacsMdjkaojhy J/nk fnlwu ;srs- loZp

fL=;kauh /kekZarj djkos vls er O;Dr dsys vkgs-

3-5-7 /kekZarjkcn~nyP;k erkaps oxhZdj.k

v-

d

z-

/kekZarjkcn

~nyps er

MkW

DVj

vfHk;

ark

f’k{k

d@

izk/;k

id

br

j

,dw

.k

1 /kekZarj

djkos

44 57 57 15

5

313

2 ukgh djkos & & & & &

,dw.k 44 57 57 15

5

313

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-8 ckS/n /kekZP;k izpkjkr lgHkkxh gks.;kckcr

oxhZdj.k

izLrqr la’kks/kukr ckS/n /kekZP;k izpkjkr lgHkkxh

gks.;kcn~ny oxhZdj.k dsys xsys dh] lgHkkxh gks.kkÚ;k

fL=;k o lgHkkxh u gks.kkÚ;k fL=;k vls oxhZdj.k dsys

xsys- rj lgHkkxh gks.kkÚ;k fL=;kaps izek.k tkLr

gksrs- 313 iSdh 212 fL=;k lgHkkxh gksow bfPNrkr

Eg.ktsp 67-35% fL=;k ;k ckS/n /keZ izpkjkr lgHkkxh

gks.;kcn~ny er izdV djrkr- ijarw 313 iSdh 101 fL=;k

Page 22: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

91

lgHkkxh u gks.;kcn~ny er izdV djrkr ;kps dkj.k R;kauh

lkafxrys dh] osG feGr ukgh] osGsvHkkoh 32-65%

izR;{kkr /keZ izpkjkr lgHkkxh gksow ‘kdr ukghr-

3-5-8 ckS/n /kekZP;k izpkjkr lgHkkxh gks.;kckcr

oxhZdj.k

v-

dz-

rif’ky la[;k ‘ksdMk

1 ckS/n /keZ izpkjkr lgHkkxh

gks.kkÚ;k fL=;k

212 67-35%

2 ckS/n /keZ izpkjkr lgHkkxh u

gks.kkÚ;k fL=;k

101 32-65%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-8 ckS/n /kekZP;k izpkjkr lgHkkxh gks.;kckcr

oxhZdj.k

Page 23: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

92

3-5-9 vLi`’;rk fo”k;d oxhZdj.k

izLrqr vH;kl mPpf’kf{kr fL=;kapk vkgs dh] ts.ksd:u

uksdjh fdaok O;olk; ;kaP;klkBh fL=;k ckgsjP;k txk’kh

laca/kh vkgsr- ijarw R;k tjh f’kdY;k] mPpf’kf{kr >kY;k rjh

ns[khy R;kauk vLi`’;rspk vuqHko gk ;srksp- dsoG

tkrheqGs R;kauk dkgh xks”Vh lgu djkO;k ykxrkr- v’kk

fL=;kauk vkysY;k vuqHkokps fo’ys”k.k la’kksf/kdsus

dsys vkgs- T;kauk vLi`’;rspk vuqHko vkysyk vkgs v’kk

fL=;k 313 iSdh 172 vlwu R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

izek.k 54-95% brds vkgs- rj 141 eqyhauk vLi`’;rspk

vuqHko vkysyk ukgh- dkj.k R;kaP;k erkuqlkj [kktxh mnk-

vk;Vh ikdZ v’kk fBdk.kh tkr dks.kh y{kkr ?ksr ukgh] rj

dke y{kkr ?ksrys tkrs- ;k eqyhaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

izek.k gs 45-05% brds vkgs-

3-5-9 vLi`’;rk fo”k;d oxhZdj.k

v-dz- rif’ky la[;k ‘ksdMk

1 vLi`’;rspk vuqHko vkysys 172 54-95%

67.35%

32.65%ckS/n /keZ izpkjkr lgHkkxh gks.kkÚ;k fL=;k

ckS/n /keZ izpkjkr lgHkkxh u gks.kkÚ;k fL=;k

Page 24: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

93

2 vLi`’;rspk vuqHko u vkysys 141 45-05%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-9 vLi`’;rk fo”k;d oxhZdj.k

3-5-10 vkacsMdjh fopkj fLodkj.;kckcr oxhZdj.k

izLrqr la’kks/kuke/;s T;k ckS/n r:.k fL=;kaph fuoM

dsysyh vkgs- R;k fL=;kauh vkacsMdjh fopkj fLodkjkos

vls Li”V er izdV dsysys vkgss- fuoMysY;k 313 fL=;kauh

vkacsMdjh fopkj fLodkjkos vls lkafxrys- Eg.ktsp loZ

fL=;kauk vkacsMdjh fopkjkaps egRo iVysys vkgs-

Lofodkl] lektkpk fodkl o ns’kkP;k fodklklkBh o izxrhlkBh

vkacsMdjh fopkjkapk voyac dj.ks xjtsps vkgs vls er ;k

fL=;kauh izdV dsys-

3-5-10 vkacsMdjh fopkj fLodkj.;kckcr oxhZdj.k

v- dz-

rif’ky MkWDVj vfHk;ark f’kf{kdk@ izk/;kfidk

brj ,dw.k

54.95%

45.05% vLi`’;rspk vuqHko vkysys

vLi`’;rspk vuqHko u vkysys

Page 25: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

94

1 vkacsMdj

fopkj

fLodkjkosr

44 57 57 155 313

2 vkacsMdj

fopkj u

fLodkjkosr

& & & & &

,dw.k 44 57 57 155 313

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-11 miokl fo”k;d oxhZdj.k

fuoMysY;k fL=;kaps oxhZdj.k miokl djrkr dh ukgh

vls dsys rsOgk fnlwu vkys dh] miokl dj.kkÚ;k fL=;kaps

izek.k tkLr Eg.kts 313 iSdh 210 fL=;k miokl djrkr- R;kaps

,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 67-10% brds vkgs- rj miokl u

dj.kkjs fL=;kaps izek.k 313 iSdh 103 brds vkgs R;kaps

,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 32-90% brds vkgs-

3-5-11 mioklkuarj fuoMysY;k fL=;kaps oxhZdj.k

v-dz- rif’ky la[;k ‘ksdMk

1 miokl u dj.kkjs 103 32-90%

2 miokl dj.kkjs 210 67-10%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-12 mioklkP;k izdkjkuqlkj oxhZdj.k

fuoMysY;k fL=;kaiSdh miokl dj.kkÚ;k fL=;k ;k 210

vkgsr ;kps la’kksf/kdsus useD;k ;k fL=;k dks.kR;k

n`”Vhus miokl djrkr ;kps oxhZdj.k dsysys vkgs- ;ke/;s vls

Page 26: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

95

fnlwu vkys dh] 210 iSdh 60 fL=;k vk/;kfRed n`”Vhus

miokl djrkr R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 28-17%

vkgs- rj 150 fL=;k ‘kkL=h; n`”Vhdksukrwu miokl djrkr

R;kps izek.k 71-83% vkgs-

3-5-12 mioklkP;k izdkjkuqlkj oxhZdj.k

v-dz- rif’ky la[;k ‘ksdMk

1 vk/;kfRed

n`”Vhdksu

60 28-17%

2 ‘kkL=h; n`”Vhdksu 150 71-83%

,dw.k 210 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-13 fuoM dsysY;k L=h;kaiSdh ewG

xkokizek.ks foHkktu iq<hy izek.ks

fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaps R;kaP;k eqG xkokuqlkj

foHkktu la’kksf/kdsus dsysys vkgs- Eg.kts dkgh r:.k

fL=;kaps eqG xko iq.ks vkgsr rj dkgh fL=;kps eqGxkao

lkrkjk] dksYgkiwj] lkj[kh brj xkos vkgs- ijarq R;kaps

vktksck i.ktksck iq.;kr LFkkf;d >kY;kus R;kps eqGxko tjh

iq.ks ulys rjh okLrO; iq.;krp vkgs- la’kksf/kdsus fuoM

dsysY;k fL=;kaps R;kaP;k LFkykarjkuqlkj foHkktu

dsysys vkgs o vkys[kk}kjs R;kps Li”Vhdj.k vkd`rh dz- 3-

5-13 e/;s Li”V dsysys vkgs-

fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh ewGxko iq.ks vl.kkÚ;k

fL=;kaps izek.k lokZr tkLr vkgs- Eg.kts 313 iSdh 154

Page 27: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

96

fL=;kaps eqGxkao iq.ks vkgs- R;kps ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 49-20% rj /kqGs] fcnj]

tkyuk] ijHk.kh] Bk.ks] xksaf/k;k] oÚgkM b- eqG xkao

vl.kkÚ;k fL=;kaps izek.k lokZr deh Eg.kts 313 iSdh

dsoG 1 brds vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh

vl.kkjs izek.k gs 0-32% VDds brds vkgs-

rj R;k [kkyks[kky 313 fL=;kaiSdh izR;sdh 2 fL=;k

brdh la[;k vl.kkjh eqGxkao Eg.kts vkSjaxkckn] xqycxkZ]

tGxkao] ukansM] o/kkZ] panziwj ;orekG gh xkos vkgsr

;k fL=;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.ks gs

0-64% VDds brds vkgs- rlsp vejkorh jk;xM gs eqGxkao

vl.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 313 iSdh 3 brdh vkgs- R;kps

,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 0-96% brdss

vkgs-

313 iSdh izR;sdh 4 fL=;kaps eqGxkao gs cqy<k.kk

vkgs Eg.ktsp 1-28% VDds brds vlwu la[;sP;k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k vkgs- rj ukxiwj] ykrwj] gs

eqGxkao vl.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 313 iSdh izR;sdh 5

brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs

izek.k gs 1-60% brds vkgs- R;kuarj 313 iSdh izR;sdh 7

yksdkaps ewG xkao chM] ukf’kd] vdksyk vkgs R;kaps

,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 2-24% brds

vkgs- rlsp 313 iSdh 8 brds fL=;kaph la[;k mLekukckn]

Page 28: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

97

dksYgkiwj ;k nksu xkokaph vkgs R;kaps ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.ks 2-56% brds vkgs-

iq.ks ‘kgj gs eqGxko vl.kkÚ;k fL=;kaps izek.k lokZr

tkLr vkgs- ijarw R;k [kkyks[kky lksykiwj ftYg;kps izek.k

vkgs rs 313 iSdh 29 Eg.ktps R;kaps VDdsokjhrhy ,dw.k

la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 9-29% vkgs- rj R;kuarj lkrkjk

ftYg;kps izek.k gs 313 iSdh 20 brdh vkgs- R;kaps ,dw.k

la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 6-41% brds vkgs-

R;kuarj 313 iSdh 19 yksdkaps eqGxko gs vgenuxj vkgs-

,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 6-08% VDds

brds vkgs- R;kuarj lkaxyh gs eqGxkao vl.kkÚ;k

yksdkaph la[;k gh 313 iSdh 20 Eg.kts ,dw.k la[;sP;k

Vddsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 4-16% brds vkgs-

v’kk izdkjs la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM

dsysY;k r:.k fL=;kaps R;kaP;k LFkykarjkuqlkj Eg.ktsp

ewGxkaokuqlkj foHkktu dsysys vkgs-

3-5-13 fuoM dsysY;k L=h;kaiSdh ewG xkokizek.ks foHkktu iq<hy izek.ks

v-Ø- xkokps ukao la[;k ‘ksdMk

1- A. iq.ks 154 49-20%

2- B. lksykiwj 29 9-29%

3- C. lkrkjk 20 6-41%

4- D. vgenuxj 19 6-08%

5- E. xqycxkZ 2 0-64%

Page 29: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

98

6- F. cqy<k.kk 4 1-28%

7- G. mLekukckn 8 2-56%

8- H. dksYgkiwj 8 0-96%

9- I. vejkorh 3 0-64%

10- J. vkSjaxkckn 2 1-60%

11- K. ukxiwj 5 0-64%

12- L. tGxkao 2 1-60%

13- M. ukansM 2 0-64%

14- N. jk;xM 3 0-96%

15- O. chM 7 2-24%

16- P. lkaxyh 13 4-16%

17- Q. ykrqj 5 1-60%

18- R. o/kkZ 2 0-64%

19- S. /kqGs 1 0-32%

20- T. panziwj 2 0-64%

21- U. fcnj 1 0-32%

22- V. ukf’kd 7 2-24%

23- W. tkyuk 1 0-32%

24- X. ijHk.kh 1 0-32%

25- Y. ;orekG 2 0-64%

26- Z. Bk.ks 1 0-32%

Page 30: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

99

27- A1 vdksyk 7 2-24%

28- B1 xksaf/k;k 1 0-32%

29- C1 oÚgkM 1 0-32%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-5-13 fuoM dsysY;k L=h;kaiSdh ewG

xkokizek.ks foHkktu iq<hy izek.ks

3-6 vkfFkZd fo’ys”k.k

la’kks/kuklkBh mi;qDr vl.kkjh ekfgrh xksGk d:u frps

lkekftd fo’ys”k.k dsY;kuarj vkfFkZd fo’ys”k.k dsys R;ke/;s

fuoM dsysY;k ckS/n r:.k fL=;kaP;k vkfFkZd ifjfLFkrhuqlkj

ekfgrh Eg.ktsp r:.k fL=;kaps mRiUu] R;kapk gqn~nk]

R;kaP;k ikydkaPkk gqn~nk R;kaps mRiUu vkf.k

lsokfuo`Rr ikydkaps mRiUu rlsp R;kaP;k ekfld [kpZ fdrh

dtZ ?ksrysys vkgs] ‘kkldh; ;kstukapk ykHk b- ekfgrhps

49.20%

9.29%

6.41% 6.08%

0.64% 1.28%2.56% 2.56%

0.96% 0.64%1.60%

0.64% 0.64% 0.96%2.24%

4.16%

1.60%0.64% 0.32% 0.64% 0.32%

2.24%

0.32% 0.32% 0.64% 0.32%

2.24%

0.32% 0.32%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

Page 31: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

100

fo’ys”k.k o Li”Vhdj.k vkys[kk}kjs dsysys vkgs rs

iq<hyizek.ks %&

3-6-1 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh uksdjh O;olk;kuqlkj

la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh ^^ckS/n fL=;kapk

vkfFkZd o lkekftd vH;kl** vlk fo”k; fuoMysyk vlwu] fuoM

dsysY;k r:.k fL=;k ;k loZ inoh/kj vkgsr- R;keqGs

fuoMysY;k fL=;kaiSdh dkgh fL=;k uksdjh djrkr dkgh

fL=;k f’k{k.k ?ksr vkgsr- fuoM dsysY;k fL=;kaph uksdjh

O;olk; o f’k{k.k ;k i/nrhus oxhZdj.k la’kksf/kdsus R;kP;k

,dw.k la[;s}kjs Li”V dsysys rlsp VDdsokjhe/;s ,dw.k

la[;s’kh vl.kkjs izek.k dk<wu vkys[kk}kjs R;kps Li”Vhdj.k

rDrk dz- 3-6-1 e/;s Li”V dsysys vkgs-

fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaph ,dw.k la[;k gh 313 brds

vkgs- 313 iSdh 277 ;k uksdjh djrkr R;kaps ,dw.k la[;sP;k

Vddsokjh’kh vl.kkjs izek.ks 88-49% brds vkgs- rj 313

iSdh QDr 16 fL=;k ;k O;olk; djrkr ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.ks gs 5-11% VDds brds deh

vkgs- ,dw.k la[;siSdh Eg.kts 313 iSdh 20 fL=;k fdaok

eqyh ;k QDr f’k{k.k ?ksr vkgsr- vkiys inoh/kj f’k{k.k iq.kZ

d:u ;k fL=;k mPp f’k{k.k ?ksr vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;s’kh

vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 6-58% brds vkgs-

3-6-1 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh

uksdjh O;olk;kuqlkj iq<hyizek.ks

v-Ø- m|ksx la[;k ‘ksdMk

Page 32: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

101

1 uksdjh 277 88-49%

2 O;olk; 16 5-11%

3 f’k{k.k 20 6-58%

,dw.k 313 100% lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-6-1 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh uksdjh O;olk;kuqlkj

3-6-2 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k la[;sph uksdjhe/;s

vl.kkÚ;k gqn~n;kuqlkj foHkkx.kh

la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k fL=;k ;k

f’k{k.k ?ksowu osxosxG;k {ks=kr dk;Zjr vkgsr ;k uksdjh

dj.kkÚ;k fL=;kaP;k R;kaP;k dkekrhy gqn~n;kuqlkj

foHkktu 3-6-2 e/;s vkys[kk}kjs Li”V dsysys vkgs-

fuoM dsysY;k ,dw.k fL=;kaP;k la[;siSdh Eg.kts 313

iSdh 277 fL=;k g;k uksdjh djrkr- rj 20 fL=;k f’k{k.k ?ksr

vkgsr- rj 16 fL=;k O;olk; djhr vkgs- rlsp 277 iSdh 5 fL=;k

;k uksdjh djrkr- lqijok;tj] dWf’kvj] yWc vflLVaV ;k

gqn~;kojrh dk;Zjr vkgsr- Eg.ktsp ,dw.k la[;s’kh ;k

88.49%

5.11%6.58%

uksdjh

O;olk;

f'k{k.k

Page 33: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

102

fL=;kaps vl.kkjs izek.ks gs 1-80% brds vkgs- rj 277 iSdh

izR;sdh 10 fL=;k vWMfeuhLVªsVj] fjlsI’kfuLV]

VsfydkWyj] vdkmVaV] dkWylsaVj ¼Vªsuh½ odhy]

DykdZ ;k gqn~n;kojrh dk;Zjr vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;s’kh

vl.kkjs izek.k gs 3-61% brds vkgs-

lsYl vkWfQlj vkf.k dkWEI;qVj vkWijsVj g;k

gqn~n;kojrh dke dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 277 iSdh

izR;sdh 15 brdh vkgs- ;k fL=;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

izek.ks gs 5-41% brds vkgs-

vfHk;ark ;k gqn~n;koj dke dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k

gh lokZr tkLr vkgs- Eg.kts 277 iSdh 57 fL=;k ;k vfHk;ark

Eg.kwu dke djr vkgsr- Eg.ktsp ,dw.k la[;sps VDdsokjh’kh

vl.kkjs izek.k gs 20-57% brds vkgs- rj lokZr deh ulZ vkf.k

iksyhl ;k gqn~n;kojrh fL=;k dk;Zjr vkgsr gs izek.k 277

iSdh izR;sdh dsoG 2 fL=;k vls vkgs- ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

izek.k gs 0-72% brds vkgs-

MkWDVj Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaps izek.k 277

iSdh 44 fL=;k vls vkgs- ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs

15-88 brds vkgs- rj f’kf{kdk Eg.kwu dke dj.kkÚ;k

fL=;kaps izek.k gs 277 iSdh 43 fL=;k vkgsr- R;kaps

,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 15-52%

vkgs- rj izk/;kid Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaps izek.k gs

277 iSdh 57 fL=;k vkgsr R;kaps ,dw.k la[;sP;k

Page 34: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

103

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 20-57% vkgs- 57 iSdh 14

fL=;k g;k izk/;kid ;k inkoj dk;Zjr vkgsr-

3-6-2 fuoM dsysY;k L=h;kaP;k la[;sph uksdjhe/;s vl.kkÚ;k gqn~n;kuqlkj foHkkx.kh-

v-Ø- inkps ukao la[;k ‘ksdMk

1- A. lqijok;tj 5 1-80%

2- B. vfHk;ark 57 20-57%

3- C. dWf’kvj 5 1-80%

4- D. vWMfefuLVªsVj 10 3-61%

5- E. lsYl vkWfQlj 15 5-41%

6- F. fjlsI’kfuLV 10 3-+61%

7- G. Vsfy dkWyj 10 3-61%

8- H. vdkmVaV 10 3-+61%

9- I. MkWDVj 44 15-88%

10- J. f’kf{kdk 43 15-52%

11- K. izk/;kid 14 5-25%

12- L. yWc vflLVaV 5 1-80%

13- M. dkWEI;qVj

vkWijsVj

15 5-41%

14- N. dkWy lsaVj

Vªsuh

10 3-+61%

Page 35: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

104

15- O. odhy 10 3-+61%

16- P. DykdZ 10 3-+61%

17- Q. ulZ 02 0-72%

18- R. iksyhl 02 0-72%

,dw.k 277 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-6-2 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k la[;sph uksdjhe/;s

vl.kkÚ;k gqn~n;kuqlkj foHkkx.kh

3-6-3 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh f’k{kd Eg.kwu

dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh R;kaP;k vH;kl {ks=kuqlkj

uksdjh O;olk; o f’k{k.kkuqlkj oxhZdj.kkuarj fuoM

dsysY;k fL=;kaiSdh T;k fL=;k uksdjh djrkr R;k tkLrhr tkLr

izek.kkr MkWDVj vfHk;ark o f’k{kd ;k is’kkadMs vkdf”kZr

vlY;kps fnlwu vkys] rsOgk ;k rhu ?kVdkaP;k vH;kl

1.80%

20.57%

1.80%

3.61%

5.41%

3.61% 3.61% 3.61%

15.88% 15.52%

5.25%

1.80%

5.41%

3.61% 3.61% 3.61%

0.72% 0.72%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

lqijok

;tj

vfHk;a

rk

dWf’k

vj

vWMf

efuLV

ªsVj

lsYl v

kWfQ

lj

fjlsI’k

fuLV

Vsfy

dkW

yj

vdkm

VaV

MkW

DVj

f’kf{k

dk

izk/;k

id

yWc v

flLVa

V

dkW

EI;qV

j vkW

ijsVj

dkW

y lsaV

j Vªsu

h

odhy

Dykd

Z ulZ iksyh

l

Page 36: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

105

{ks=kuqlkj oxhZdj.k la’kksf/kdsus dsysys vkgs- R;kiSdh

f’k{kd Eg.kwu dk;Zjr vl.kkÚ;k eqyhaph ekfgrh R;kaP;k

vH;kl {ks=kuqlkj o R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

VDdsokjhps izek.k rDrk dz- 3-6-3 uqlkj Li”V dj.;kr vkysys

vkgs-

313 fL=;kaph fuoM la’kks/kuklkBh dj.;kr vkysyh

vkgs- 313 iSdh 277 fL=;k ;k uksdjh djrkr- 277 iSdh 57

fL=;k ;k f’k{kdh is’kke/;s uksdjh djrkr ;k 57 fL=;k g;k

vkiY;k vH;kl {ks=kuqlkj osxosxG;k fBdk.kh f’k{k.k lsok

djr vlrkr-

fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh izk/;kid fdaok O;k[;rk

Eg.kwu dke djrkr R;k fL=;kaps izek.ks 57 iSdh 14 brds

vkgs- Eg.kts R;kps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps

izek.k gs 24-56% brds vkgs- rj ek/;fed f’kf{kdk Eg.kwu

dke dj.kkÚ;k eqyhaps izek.ks gs lokZr tkLr Eg.kts 57

iSdh 22 brds vkgs- R;kps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

VDdsokjhps izek.k gs 38-59% brds vkgs- rj lokZr deh

la[;sus fL=;k fp=dyk o [ksGkps f’k{kd Eg.kwu dke djrkr

Eg.kts 57 iSdh izR;sdh 2 fL=;k fp=dyk o [ksGkps f’k{kd

Eg.kwu dke djrkr- R;kps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.ks 3-

50% brds vkgs- izkFkfed f’kf{kdk Eg.kwu dke dj.kkÚ;k

fL=;kaph la[;k 57 iSdh 5 brdh vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k

la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k 8-77% brds vkgs- ijarq

baxzth ek/;e f’k{kdkaps izek.ks ;kis{kk FkksMs tkLr

Page 37: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

106

vkgs- 57 iSdh 9 fL=;k baxzth ek/;ekP;k f’kf{kdk vkgs-

R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 15-78% brds vkgs-

rj lseh bafXy’k f’kf{kdk Eg.kwu dke dj.kkÚ;k eqyhaps

izek.k gs 57 iSdh 3 Eg.kts ,dw.k la[;sP;k VDdsokjhP;k

izek.kk’kh 5-36% VDds brds vkgs-

3-6-3 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh f’kf{kdk Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh %

v-Ø- f’kf{kdk@mifoHkkx la[;k ‘ksdMk

1- O;k[;krk ¼izk/;kid½ 14 24-56%

2- ek/;fed f’kf{kdk 22 38-59%

3- izkFkfed f’kf{kdk 5 8-77%

4- baxzth ek/;e f’kf{kdk 9 15-78%

5- lseh bafXy’k f’kf{kdk 3 5-36%

6- [ksGkps f’kf{kdk ¼B.

Pd.½

2 3-50%

7- fp=dyk f’kf{kdk

¼A.T.D.½

2 3-50%

,dw.k 57 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-3 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh f’kf{kdk Eg.kwu

dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh %

Page 38: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

107

3-6-4 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh QDr MkWDVj

Eg.kwu uksdjh dj.kkÚ;k o O;olk; dj.kkÚ;k fL=;kaps oxhZdj.k vH;kl {ks=kuqlkj %

fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh dkgh fL=;k g;k MkWDVj

vkgsr- ;k fL=;kaps MkWDVjkaP;k osxosxG;k

vH;kldzekuqlkj osxosxG;k {ks=kr foHkktu la’kksf/kdsus

dsyssys vkgs- Eg.kts ,dw.k la[;k 277 iSdh 44 fL=;k

MkWDVj vkgsr- ;k 44 fL=;kaps ch-,-,e-,l-] ,e-Mh-] ch-

Mh-,l- b- osxosxG;k vH;kl{ks=kuqlkj foHkktu d:u R;kps

vkys[kk}kjs Li”Vhdj.k rDrk dz- 3-6-4 }kjs Li”V dsys vkgs-

MkWDVj ;k {ks=kr dke dj.kkÚ;k eqyhaph la[;k gh

lokZr tkLr vkgs- Eg.kts 277 iSdh 44 fL=;k g;k MkWDVj

vkgsr- ;k 44 fL=;kaiSdh 16 fL=;k ch-,-,e-,l- d:u MkWDVj

>kysY;k vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh

vl.kkjs izek.k gs 36-36% brds vkgs- rj lokZr deh izek.k

vl.kkjs {ks= Eg.kts Mh-lh- gs vkgs Mh-lh- ;k foHkkxkr

f’k{k.k ?ksowu MkWDVj >kysY;k fL=;kaph la[;k 44 iSdh

24.56%

38.59%

8.77%

15.78%

5.36%3.50% 3.50%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

40.00%

45.00%

O;k[;krk ¼izk/;kid½

ek/;fed f’kf{kdk izkFkfed f’kf{kdk

baxzth ek/;e f’kf{kdk

lseh bafXy’k f’kf{kdk

[ksGkps f’k{kd ¼B. Pd.½

fp=dyk f’k{kd ¼A.T.D.½

Page 39: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

108

dsoG 1 brdh vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh

vl.kkjs izek.k gs 2-27% brds vkgs-

R;kuarj R;k[kkyks[kky ch-Mh-,l- o ,e-Mh- ;k

foHkkxkps f’k{k.k ?ksowu MkWDVj >kysY;kaph la[;k

vuqdzes izR;sdh 44 iSdh izR;sdh 2 fL=;k v’kh vkgs-

R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 4-54% VDds brds

vkgs- R;kuarj ,e-ch-ch-,l- dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k 44 iSdh

10 fL=;k v’kh Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k izek.kk’kh vl.kkjs

VDdsokjhph izek.k gs 22-72% VDds brds vkgs- R;kuarj

ch-,p-,e-,l- dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 44 iSdh 13 fL=;k

v’kh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;s’kh R;kaP;k VDdsokjh’kh

vl.kkjs izek.k gs 26-54% brds vkgs-

3-6-4 fuoM dsysY;k L=h;kaiSdh QDr MkWDVj Eg.kwu uksdjh dj.kkÚ;k o O;olk; dj.kkÚ;k L=h;kaps oxhZdj.k vH;kl {ks=kuqlkj %

v-Ø- MkWDVj

¼f’k{k.kkuqlkj½

la[;k ‘ksdMk

1- ch-,-,e-,l- 16 36-36%

2- ch-,p-,e-,l- 13 26-54%

3- ,e-ch-ch-,l- 10 22-72%

4- Mh-lh- 1 2-27%

5- ch-Mh-,l- 2 4-54%

6- ,e-Mh- 2 4-54%

,dw.k 44 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

Page 40: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

109

3-6-4 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh QDr MkWDVj

Eg.kwu uksdjh dj.kkÚ;k o O;olk; dj.kkÚ;k

fL=;kaps oxhZdj.k vH;kl {ks=kuqlkj %

3-6-5 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh QDr vfHk;ark

Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh

vH;kl{ks=kuqlkj %

la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k

fL=;kaiSdh vfHk;ark Eg.kwu dke dj.kkÚ;k r:.k fL=;kauh

vfHk;ark Eg.kwu dke d:u vkiY;k dqVqackpk fuEek

dk;ZHkkj lkaHkkGysyk vkgs- ;k fL=;kaps R;kaP;k

dk;Z{ks=kuqlkj fdaok vH;kldzekuqlkj oxZokjh d:u R;kps

vkys[kkuqlkj Li”Vhdj.k iq<hyizek.ks dsysys vkgs-

vfHk;ark Eg.kwu dke dj.kkÚ;k 57 fL=;k vkgsr ;k 57

fL=;kaiSdh 30 fL=;kauh ch-bZ- ;k vH;kldzekps f’k{k.k

?ksrysys vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps

izek.k 52-63% brds vkgs- rlsp Mh-,e- o ,e-ch-,- ;k vH;kl

36.36%

26.54%

22.72%

2.27%4.54% 4.54%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

40.00%

ch-,-,e-,l- ch-,p-,e-,l- ,e-ch-ch-,l- Mh-lh- ch-Mh-,l- ,e-Mh-

Page 41: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

110

{ks=kpk vH;kl d:u vfHk;ark Eg.kwu dke dj.kkÚ;k

eqyhaph la[;k 57 iSdh izR;sdh 4 v’kh vkgs- R;kaps ,dw.k

la[;sokjh’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 7-01% brds

vkgs- rlsp ,e-,e-,l-] ch-lh-,-] vk;-Vh-] Mh-,p-,e-] ;k vH;kl

{ks=kpk vH;kl dj.kkÚ;k r:.k fL=;kaph la[;k 57 iSdh

izR;sdh 2 v’kh vkgs- Eg.ktsp vfHk;ark Eg.kwu dke

dj.kkÚ;k L=h;kaP;k ,dw.k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs

3-50% brds vkgs-

rlsp ,e-lh-lh- ;k vH;kl {ks=kpk vH;kl d:u vfHk;ark

Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 57 iSdh 5 brdh

vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k

gs 8-77% brds vkgs-

ch-lh-,l- dj.kkÚ;k eqyhaph la[;k gh 57 iSdh 6 brdh

vkgs Eg.kts ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs

10-60% brds vkgs-

3-6-5 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh QDr vfHk;ark

Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh

vH;kl{ks=kuqlkj %

v-Ø- MkWDVj

¼f’k{k.kkuqlkj½

la[;k ‘ksdMk

1- ch-bZ- 30 52-63%

2- Mh-,e- 4 7-01%

3- ,e-,e-,l- 2 3-50%

Page 42: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

111

4- ,e-ch-,- 4 7-01%

5- ch-lh-,- 2 3-50%

6- vk;-Vh- 2 3-50%

7- ch-lh-,l- 6 10-62%

8- Mh-,p-,e- 2 3-50%

9- ,e-lh-lh- 5 8-77%

,dw.k 57 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

Page 43: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

112

3-6-5 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh QDr vfHk;ark

Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh

vH;kl{ks=kuqlkj %

3-6-6 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaiSdh inoh/kj fdaok

mPp inoh/kj fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh

vH;kl{ks=kuqlkj%

la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k

fL=;kaiSdh Eg.ktsp 313 iSdh 155 fL=;k g;k inoh/kj fdaok

mPp inoh/kj vlwu ns[khy NksVh NksVh vkWfQle/;s

DykdZph uksdjh djr vkgsr- rlsp ;k fL=;k O;oLFkkiu

vH;kldzekrhy rlsp dqBY;k u dqBY;k vH;kl {ks=krhy

mPpf’k{k.k ?ksr vkgsr- la’kksf/kdsus ;k r:.k fL=;kaps

R;kaP;k f’k{k.kkP;k vH;kldzekuqlkj oxhZdj.k rDrk dz- 3-

6-6 e/;s dsysys vkgs-

313 iSdh 155 fL=;k ;k inoh/kj o mPp inoh/kj vkgsr

;kiSdh Eg.ktsp 155 iSdh dyk ‘kk[ksrwu inoh feGfo.kkÚ;k

52.63%

7.01%3.50%

7.01%3.50% 3.50%

10.62%

3.50%

8.77%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

ch-bZ- Mh-,e- ,e-,e-,l- ,e-ch-,- ch-lh-,- vk;-Vh- ch-lh-,l- Mh-,p-,e- ,e-lh-lh-

Page 44: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

113

Eg.kts ch-,- ¼dyk ‘kk[kk½ dj.kkÚ;k L=h;kaph la[;k gh

155 iSdh 26 brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 16-77% brds vkgs rj

okf.kT; ‘kk[ksrwu inoh feGfo.kkÚ;k ch-dkWe- dj.kkÚ;k

eqyhaph la[;k 155 iSdh 46 brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k

la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 26-77% brds vkgs-

rj lokZr deh la[;k vl.kkjs f’k{k.k Eg.kts ,e-lh-,-] ch-,-lh-],e-

lh-,e-] ch-ch-,- ;k O;oLFkkiu ‘kk[ksrhy vH;kl dj.kkÚ;k

eqyhaph la[;k vuqdzes 155 iSdh izR;sd ‘kk[kslkBh 1 r:.k

L=h v’kh vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k

gs 0-64% brds vkgs-

foKku ‘kk[ksrwu inoh izkIr dj.kkÚ;k Eg.ktsp ch-,l-lh-

rlsp ,e-,y-vk;-ch- dj.kkÚ;k eqyhaph la[;k gh 155 iSdh 5

eqyh vkgsr-

R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 3-22% brds

vkgs- rlsp ,e-,-],e-dkWe-] ,e-,l-lh- dj.kkÚ;k r:.k fL=;kaph

la[;k vuqdzes 155 iSdh vuqdzes 16]21]7 r:.k fL=;k v’kh

vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs ,e-,- ps 10-

32% brds vkgs- ,e-dkWe- gs izek.k 13-54% brds vkgs- rj

,e-,l-lh- ps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 4-

51% brds vkgs-

mPp egkfo|ky;hu f’k{k.k ?ksowu ;k r:.k fL=;k

FkkacysY;k ukghr rj O;oLFkkiu vH;kldzekrhy osxosxG;k

Page 45: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

114

‘kk[kkae/khy mPp f’k{k.k ?ksowu ;k fL=;k vkiY;k

dk;Z{ks=kr mPp inkoj vkgsr- O;oLFkkiusrhy ,e-ch-,- ;k

‘kk[ksP;k vH;kldze iw.kZ d:u dk;Zjr vl.kkÚ;k eqyhaph

la[;k 155 iSdh 6 brdh vkgs- frps ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 3-87% brds vkgs- rj Mh-ch-

,e-] ,e-,l-MCY;q-] Mh-,e-,y-,y- gk vH;kldze iq.kZ d:u

dk;Zjr vl.kkÚ;k fL=;kaph la[;k 155 iSdh izR;sdh 2 r:.k

fL=;k brdh vkgs- ;k fL=;kaps ,dw.k VDdsokjh’kh vl.kkjs

izek.k gs 1-29% brds vkgs-

Mh-Vh-,y- dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 155 iSdh 3

Eg.kts ,dw.k la[;sP;k izek.k’kh 1-93% brds vkgs-

Page 46: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

115

3-6-6 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaiSdh inoh/kj fdaok

mPp inoh/kj fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh

vH;kl{ks=kuqlkj%

v-Ø- inoh/kj@mPpinoh/kj la[;k ‘ksdMk

1- ch-,- 26 16-77%

2- ch-dkWe- 46 29-67%

3- ch-,l-lh- 5 3-22%

4- ,e-,- 16 10-32%

5- ,e-dkWe- 21 13-54%

6- ,e-,l-lh- 7 4-51%

7- ,e-ch-,- 6 3-87%

8- Mh-ch-,e- 2 1-29%

9- ch-ch-,- 1 0-64%

10- Mh-Vh-,y- 3 1-93%

11- ,e-lh-,e- 1 0-64%

12- Mh-,e-,y-,e- 2 1-26%

13- ,y-,y-ch- 10 6-55%

14- ,y-,y-vk;-ch- 5 3-22%

15- ch-,-lh- 1 0-64%

16- ,e-lh-,- 1 0-64%

17- ,e-,l-MCY;q- 2 1-29%

,dw.k 155 100%

Page 47: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

116

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-6-6 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaiSdh inoh/kj fdaok

mPp inoh/kj fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh

vH;kl{ks=kuqlkj%

3-6-7 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ?kjkrhy

mRiUu feGfo.kkÚ;k O;Drhaph oxZokjh

iq<hyizek.ks %

loZlkekU; dqVqackph la[;k tso<h tkLr vlrs

R;kpizek.ks R;k dqVqackrhy feGfoR;k fdaok mRiUu

defo.kkÚ;k O;Drhaph la[;k tkLr vlrs- ijarw dkgh dqVqacs

viokn ns[khy vkgsr- dkgh dqVqackph la[;k ygku vkgs-

dkgh eksBs dqVqac vkgs- rjh ns[khy R;kaP;k ?kjkrhy

mRiUu feGfo.kkÚ;k O;Drhaph la[;k gh ,d]nksu] rhu] v’kk

js”ksr vkgs-

16.77%

29.67%

3.22%

10.32%

13.54%

4.51%3.87%

1.29%0.64%1.93%

0.64%1.26%

6.55%

3.22%

0.64%0.64%1.29%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

Page 48: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

117

dqVqac NksVs vkgs fdaok eksBs vkgs- ?kjkrhy

O;Drh 1p feGorh vl.kkÚ;k dqVqackph la[;k 313 iSdh 30

vkgs- frps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 9-68% vkgs rj

dqVqackr ,dw.k 7 O;Drh feGfoR;k vl.kkÚ;k dqVqackph

la[;k gh 2 brdh vkgs- Eg.ktsp frps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

izek.k gs 0-63% brds vkgs-

?kjkrhy feGfoR;k O;Drhaph la[;k vuqdzes 2 vkf.k 3

vl.kkÚ;k dqVqackph la[;k 313 iSdh izR;sdh 95 v’kh

vkgs- frps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs

30-35% brds vkgs-

dqVqackrhy feGoR;k O;Drhaph la[;k 4 vl.kkjh

dqVqacs 64 vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

VDdsokjhps izek.k 20-44% brds vkgs- mRiUu

feGfo.kkÚ;k O;Drhaph la[;k 5 brdh vl.kkÚ;k dqVqackph

la[;k 21 brdh vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh

vl.kkjs izek.k gs 6-80% brds vkgs- rj dqVqackrhy

feGfo.kkÚ;k O;Drhaph la[;k 6 vl.kkjs dqVqackps ,dw.k

la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 1-91% brds vkgs-

fuoM dsysY;k T;k fL=;k vkgsr] R;k fL=;k iSdh dkgh

dqVqacs v’kh vkgs dh frFks 1 p O;Drh mRiUu

feGfo.kkjh vkgs- R;k O;Drhoj voyacwu dqVqackrhy brj

lnL; vkgsr- ex R;k dqVqackph la[;k tkLr vkgs fdaok deh]

Eg.ktsp dqVqac eksBs vkgs fdaok ygku loZ lnL; R;k ,dk

O;Drhojp voyacwu vkgs- R;keqGs v’kk dqVqackpk

Page 49: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

118

vkfFkZd ntkZ FkksMk [kkykoysyk fnlwu ;srks- dkgh

dqVqackps Lor%ps ?kj ukgh- dkgh lnL; ljdkjh uksdjnkj

vkgsr- rj dkgh t.k [kktxh uksdjhr vkgsr vls fnlwu ;srs-

ijarw dkgh dqVqackP;k ckcrhr ifjfLFkrh osxGh fnlwu

vkyh- tj dqVqackrhy lnL; la[;k pkj vlsy fdaok lkr vlsy

loZP;k loZ yksd mRiUu feGfo.kkj vkgsr v’kk dqVqackph

vkfFkZd cktq gh vfr’k; HkDde vlY;kps fnlwu ;srs-

3-6-7 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ?kjkrhy

mRiUu feGfo.kkÚ;k O;Drhaph oxZokjh

iq<hyizek.ks %

v-Ø- feGfo.kkÚ;k O;Drh

xVkuqlkj

la[;k ‘ksdMk

1 ?kjkrhy ,dp O;Drh feGorh 30 9-68%

2 ?kjkrhy nksup O;Drh

feGorh

95 30-35%

3 ?kjkrhy rhup O;Drh feGorh 95 30-35%

4 ?kjkrhy pkj O;Drh feGorh 64 20-44%

5 ?kjkrhy ikp O;Drh feGorh 21 6-80%

6 ?kjkrhy lgk O;Drh feGorh 6 1-91%

7 ?kjkrhy lkr O;Drh feGorh 2 0-63%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

Page 50: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

119

3-6-7 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ?kjkrhy mRiUu feGfo.kkÚ;k O;Drhaph oxZokjh iq<hyizek.ks %

3-6-8 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k mRiUukuqlkj

oxhZdj.k

la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k fL=;k ;k mPpf’kf{kr

vkgsr vkf.k R;k mPp inkojrh dk;Zjr vkgsr ;k fuoM

dsysY;k fL=;kaph R;kaP;k f’k{k.kkuqlkj] lsosrhy

gqn~n;kuqlkj oxZokjh dsY;kuarj mRiUuuqlkj oxZokjh

vkys[kk}kjs la’kksf/kdsus Li”V dsysys vkgs-

la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k

fL=;kaph mRiUukuqlkj oxhZdj.k djrkuk mRiUukps

osxosxGs xV dsys o R;kuqlkj mRiUu feGfo.kkÚ;k

fL=;kaps oxhZdj.k dsysys vkgs- R;kuqlkj R;kaph

vkfFkZd ifjfLFkrh vkf.k jkg.khekup ntkZ o ;kapk vankt

;srks fuoM dsysY;k fL=;kaph ,dw.k la[;k gh 313 brdh

vkgs- ;kiSdh 20 r:.k fL=;k ;k QDr f’k{k.k ?ksr vkgsr- rj 16

9.68%

30.35% 30.35%

20.44%

6.80%

1.91%0.63%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

?kjkrhy ,dp O;Drh feGorh

?kjkrhy nksup O;Drh feGorh

?kjkrhy rhup O;Drh feGorh

?kjkrhy pkj O;Drh feGorh

?kjkrhy ikp O;Drh feGorh

?kjkrhy lgk O;Drh feGorh

?kjkrhy lkr O;Drh feGorh

Page 51: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

120

fL=;k ;k O;olk; {ks=ke/;s dk;Zjr vkgsr- Eg.ktsp 277 fL=;k

;k uksdjh djrkr- ;kiSdh 1000&5000 brds mRiUu

feGfo.kkÚ;k r:.k fL=;kaph la[;k gh 277 iSdh 86 Eg.kts

tkLr vkgs- ;k xVkrhy fL=;k ;k uksdjh d:u f’k{k.k ?ksr

vkgsr fdaok R;kaP;koj ?kjkrhy dqVqackph tckcnkjh vlrs

Eg.kwu feGsy rh NksVh uksdjh d:u R;k vkiys drZO; ikj

ikMr vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps

izek.k gs 29-61% brds vkgs-

nqljk xVk vkgs rks 6000&10]000 brds mRiUu

feGfo.kkÚ;k r:.k fL=;kaph la[;k 277 iSdh 89 Eg.kts lokZr

tkLr vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjh izek.k

gs 30-41% brds vkgs rj lokZr deh fL=;kaps la[;k vl.kkjk

mRiUu xV 31]000 rs 35]000 gk vkgs- ;k mRiUu ikrGhr

fL=;kaph la[;k gh 277 iSdh 2 v’kh vkgs- frps ,dw.k

la[;sP;k mRiUu ikrGh’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 0-

68% brds vkgs-

11]000 rs 15]000 brds mRiUu feGfo.kkÚ;k r:.k

fL=;kaph la[;k gh 277 iSdh 63 brdh vkgs- R;kps ,dw.k

la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 21-60% brds vkgs-

R;kuarj 16]000 rs 20]000 brds mRiUu vl.kkÚ;k r:.k

fL=;kaph la[;k 23 brdh vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;s’kh

vl.kkjs VDdsokjh izek.k 7-94% brds vkgs-

ftFks dqVqackrhy xjtk Hkkxw ‘kdrkr v’kh mRiUukps

ikrGh Eg.kts 21]000 rs 25]000 brdh vkgs- ;k mRiUu

ikrGhyk dqVqackrhy xjtk FkksM;k Qkj izek.kkr iw.kZ

Page 52: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

121

gksowu ;k r:.k fL=;k Lor%ps jkg.kheku mapkow ‘kdrkr

R;kaph la[;k 277 iSdh 11 brdh vkgs- Eg.kts R;kaps

,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 3-75% brds vkgs rj 26]000

rs 30]000 brds mRiUu feG.kkÚ;k O;Drhaph la[;k gh 277

iSdh 12 brdh vkgs- Eg.kts ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs

4-09% brds vkgs- R;kuarj 36]000 rs 40]000 brds mRiUu

feGfo.kkÚ;k O;Drhaph la[;k gh 277 iSdh 0 vkgs ;k

mRiUu xVkr ,dgh r:.k L=h ukgh- 40]000 rs 45]000 brdh

tkLr mRiUu ikrGh vl.kkÚ;k r:.k fL=;kaph la[;k gh 277

iSdh 4 brdh vkgs- Eg.kts frps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k

gs 1-46% brds vkgs- lokZr tkLr mRiUu feGfo.kkÚ;k

fL=;kaph la[;k gh 277 iSdh 3 brdh vkgs- mRiUukpk

mPpkad xkB.kkjh vlk gk mRiUu ikrGh xV Eg.kts 46]000

rs 50]000 brds mRiUu feG.kkÚ;k fL=;k vkgsr- R;kaps

,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 1-02% brds vkgs-

3-6-8 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k mRiUukuqlkj

oxhZdj.k

v-Ø- mRiUu xV la[;k ‘ksdMk

1 :- 1000&5000 86 31-04%

2 :- 6000&10000 89 32-12%

3 :-11000&15000 63 22-74%

4 :-16000&20000 23 8-30%

5 :-21000&25000 11 3-97%

6 :-26000&30000 12 4-33%

7 :-31000&35000 02 0-72%

Page 53: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

122

8 :-36000&40000 0 0%

9 :-41000&45000 4 1-44%

10 :-46000&50000 3 1-08%

,dw.k 277 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-6-8 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k mRiUukuqlkj oxhZdj.k

3-6-9 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k [kpkZuqlkj

oxhZdj.k

izLrqr la’kks/kuke/;s la’kksf/kdsus fuoMysY;k

fL=;kaP;k [kpkZP;k oxhZdj.kkuqlkj oxhZdj.k dsysys

vkgs- vkiY;k Lor%P;k mRiUukiSdh fdrh mRiUu R;k [kpZ

djrkr ;kP;k oxhZdj.kkr tkLrhr tkLr eqyh Lor%P;k

jkg.khekukoj rlsp dkgh eqyhauh dtZ dk<ysys vkgs R;kps

gIrs ns.ks ;koj [kpZ vkgs vls vH;klko:u letrs- ;kiSdh

26000 rs 30000 brdk [kpZ vl.kkÚ;k eqyhaps izek.k 313

iSdh 13 eqyh brds vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 4-25% vkgs rj 21000 rs

31.04% 32.12%

22.74%

8.30%

3.97% 4.33%

0.72% 0%1.44% 1.08%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

Page 54: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

123

25000 brdk [kpZ dj.kkÚ;k eqyhps izek.k 19 brds vkgs-

R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 6-07% brds vkgs- rj

16000 rs 20000 brdk [kpZ vl.kkÚ;k eqyhaph la[;k 70

brdh vkgs- Eg.ktsp tkLrhr tkLr eqyh tj brdk [kpZ djr vlrhy

rj lkgftdp ;k eqyhapk jkg.khekukpk ntkZ pkaxyk vlY;kps

fnlwu ;srs- rlsp ;k eqyhapk dtZQsMhlkBh lq/nk [kpZ

gksrks ijarw nqlÚ;k cktqyk 500 rs 1000 brdk [kpZ dj.kkjs

ns[khy vkgsr v’kk eqyhapk [kpZ ‘kD;rks clHkkMs]

eksckbZy vlk fnlwu vkyk- rlsp 1000 rs 5000 brds [kpZ

dj.kkÚ;k eqyhaps izek.k ns[khy 313 iSdh 45 vkgsr ;kapk

[kpZ ‘kD;rks dqVqackoj tkLr izek.kkr gksrks- rj 6000 rs

10000 vkf.k 11000 rs 15000 brdk [kpZ dj.kkÚ;k eqyhaps

izek.k ns[khy vuqdzes 313 iSdh 80 o 61 vls vkgs-

R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 25-56% rj 19-48%

brds vkgs- ;k eqyhapk [kpZ Lor%oj o dqVqackoj rlsp

dtZQsM dj.;koj gksrks vls fnlwu vkys- ,danjhr eqyhapk

tkLrhr tkLr [kpZ gk jkg.khekukoj Eg.kts ikyZj] Mªsl ;koj

>kysY;k vH;klko:u fnlwu ;srs-

3-6-9 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k [kpkZuqlkj

oxhZdj.k

v-Ø- [kpZ xV la[;k ‘ksdMk

1- 500&1000 25 7-99%

Page 55: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

124

2- 1000&5000 45 14-38%

3- 6000&10000 80 25-56%

4- 11000&15000 61 19-48%

5- 16000&20000 70 22-37%

6- 21000&25000 19 6-07%

7- 26000&30000 13 4-25%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-6-9 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k [kpkZuqlkj

oxhZdj.k

3-6-10 fuoM dsysY;k fL=;kaps cprho:u oxhZdj.k

izLrqr la’kks/kukr feGfoysY;k ekfgrhP;k vk/kkjs r:.k

fL=;kaP;k cpr dj.;kP;k izo`Rrhps oxhZdj.k dsysys vkgs

T;k i/nrhus ;k fL=;k [kpZ djrkr] Lor%P;k jkg.khekukP;k

ntkZdMs dVk{kkus ikgrkr R;kpizek.ks ;k fL=;kauk cprhps

egRo iVys vkgs- vkiY;k mRiUukpk fopkj d:u deh izek.kkr

7.99%

14.38%

25.56%

19.48%

22.37%

6.07%4.25%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

500&1000 1000&5000 6000&10000 11000&15000 16000&20000 21000&25000 26000&30000

Page 56: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

125

dk gksbZuk cpr dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k 313 iSdh 85 brdh

vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k

27-15% brds vkgs- rj vkiyk Lor%] dqVqach;kapk [kpZ d:u

FkksM;k Qkj izek.kkr cpr dj.kkÚ;k eqyhaph la[;k 313

iSdh 110 eqyh Eg.ktsp lokZr tkLr vkgs- R;kaps ,dw.k

la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 35-14% brds vkgs-

Lor%P;k ixkjkpk fdaok mRiUukpk fopkj djrk djkrwu lwV

oxSjs feG.;klkBh] ,yvk;lh oxSjse/;s cpr dj.kkÚ;k fL=;kaph

la[;k 313 iSdh 90 brdh vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

izek.k 28-75% brds vkgs- ;k fL=;k tkLrhr tkLr izek.kkr cpr

djrkr- rj cpr djrp ukgh v’kk fL=;k ns[khy vkgsr R;kaps

izek.k 313 iSdh 28 fL=;k brds vkgsr R;kaps ,dw.k

la[;s’kh vl.kkjs izek.k 8-96% brds vkgs-

3-6-10 fuoM dsysY;k fL=;kaps cprho:u oxhZdj.k

v-Ø- cprhps izek.k la[;k ‘ksdMk

1- deh izek.kkr 85 27-15%

2- FkksM;kQkj izek.kkr

110 35-14%

3- tkLr izek.kkr 90 28-75%

4- dsyhp tkr ukgh 28 8-96%

5- ,dw.k 313 100% lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-6-10 fuoM dsysY;k fL=;kaps cprho:u oxhZdj.k

Page 57: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

126

3-6-11 ckS/n fL=;kaps dtZfo”k;d oxhZdj.k

izLrqr vH;klkr ckS/n fL=;kauh dtZ ?ksrysys vkgs

fdaok ukgh ;kps oxhZdj.k dj.;kr vkysys vkgs R;kr dtZ

?ksrysY;k fL=;kaph la[;k tkLr Eg.kts 313 iSdh 243

fL=;kauh dtZ ?ksrysys vkgs R;kaps ,dw.k VDdsokjh’kh

vl.kkjs izek.k 77-64% brds vkgs- rj dtZ u ?ksrysY;k

eqyhaph la[;k deh vkgs- 313 iSdh 70 eqyhauh dtZ

?ksrysys ukgh- R;kaps ,dw.k la[;sP;k vkdMsokjh’kh

vl.kkjs izek.k 22-36% brds vkgs-

v-dz- rif’ky la[;k ‘ksdMk

1 dtZ ?ksrysys vkgs 243 77-64%

2 ?ksrysys ukgh 70 22-36%

313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-11 ckS/n fL=;kaps dtZfo”k;d oxhZdj.k

27.15%

35.14%

28.75%

8.96%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

40.00%

deh izek.kkr FkksM;kQkj izek.kkr tkLr izek.kkr dsyhp tkr ukgh

Page 58: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

127

3-6-12 dtkZP;k izdkjkuqlkj oxhZdj.k

izLrqr la’kks/kukr 313 iSdh 243 fL=;kauh dtZ

?ksrysys vkgs- ;k fL=;kauh dtZ osxosxG;k dkj.kkalkBh

?ksrysys vkgs- 243 iSdh 105 eqyhauh ‘kS{kf.kd dtZ

?ksrysys vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh

vl.kkjs izek.k gs 43-81% brds vkgs- lokZr tkLr dtZ

dks.kR;k dkj.kklkBh ?ksrys vls rj rs f’k{k.kklkBh- ;k o:u

ckS/n /kekZe/;s f’k{k.kkyk lokZr tkLr egRo fnys tkrs vls

fnlwu vkys vkf.k rs gh eqyhaP;k f’k{k.kklkBh dtZ dk<wu

f’k{k.k fnys tkrs- Eg.ktsp lektkP;k izxrhP;k n`”Vhus ikÅy

iq<s iMr vkgs fdaok iMysys vkgs vls fnlwu ;srs- rlsp ;k

eqyhauh f’k{k.kklkBh dk<ysys dtZ Lor% uksdjh d:u

QsMr vlY;kps ns[khy fnlwu ;sr vkgs- rj ?kjklkBh dk<ysys

dtZ Eg.ktsp x`gdtZ ns[khy 243 iSdh 70 eqyhauh

dk<ysys vkgs R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs

izek.k 28-81% brds vkgs- rj brj dkj.kklkBh Eg.kts xkMh

77.64%

22.36%

dtZ ?ksrysys vkgs

ukgh

Page 59: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

128

?ks.ks] oLrw ?ks.ks fdaok O;Drhxr dtZ 243 iSdh 68

eqyhauh dk<ys vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k

27-98% vkgs-

3-6-12 dtkZP;k izdkjkuqlkj oxhZdj.k

v-dz-

dtkZph dkj.ks la[;k ‘ksdMsokjh

1 ‘kS{kf.kd dtZ 105 43-21%

2 x`gdtZ 70 28-81%

3 brj dkj.kkalkBh dk<ysys

dtZ

68 27-98%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-6-12 dtkZP;k izdkjkuqlkj oxhZdj.k

3-6-13 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k dqVqackP;k ,dw.k

mRiUukuqlkj

izLrqr la’kks/kuke/;s fuoMysY;k r:.k fL=;kaP;k

dqVqackps mRiUu fdrh vkgs ;kps oxhZdj.k dsys vkgs

R;kuqlkj tkLr mRiUu Eg.ktsp 5 yk[k rs 6 yk[k dqVqackps

mRiUu vl.kkÚ;k fL=;k ;k 313 iSdh 88 brD;k vkgsr-

R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 28-11% brds vkgs-

43.21%

28.81% 27.98%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

50 gtkj rs 1 yk[k 2 yk[k rs 2-5 yk[k 3 yk[k rs 3-5 yk[k 4 yk[k rs 4-5 yk[k 5 yk[k rs 6 yk[k

Page 60: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

129

rj 50 gtkj rs 1 yk[k mRiUu vl.kkÚ;k xVkrhy 313 iSdh 40

fL=;k vkgsr R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps

izek.k 12-77% vkgsr- 4 yk[k rs 4-5 yk[k brds mRiUu

vl.kkÚ;k eqyhaps izek.k 313 iSdh 80 brds vkgs- R;kaps

,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 25-55% brds

vkgs- rlsp 2 yk[k rs 2-5 yk[k o 3 yk[k rs 3-5 yk[k brds

dqVqackps ,dw.k mRiUu vl.kkÚ;k fL=;k ns[khy vkgsr

R;kaps vuqdzes izek.k 313 iSdh 35 vkf.k 70 brds vkgs-

R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 11-18%

vkf.k 22-36% vkgs-

;ko:u vls fnlrs dh] tkLrhr tkLr r:.k fL=;kaps

dqVqackps mRiUu pkaxys vkgs- ;k oxhZdj.kkr

fuoMysY;k fL=;kaps mRiUu ?ksrysys ukgh- R;keqGs

lkgftdp R;kaP;k dqVqafc;kapk jkg.khekukpk ntkZ o

fuoMysY;k ckS/n fL=;kapk ns[khy jkg.khekukpk ntkZ

pkaxykp vkgs vls fnlwu ;srs-

3-6-13 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k dqVqackP;k ,dw.k

mRiUukuqlkj

v-

dz-

mRiUu xV la[;k ‘ksdMsokjh

1 50 gtkj rs 1 yk[k 40 12-77%

2 2 yk[k rs 2-5 yk[k 35 11-19%

3 3 yk[k rs 3-5 yk[k 70 22-37%

Page 61: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

130

4 4 yk[k rs 4-5 yk[k 80 25-55%

5 5 yk[k rs 6 yk[k 88 28-12%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-6-13 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k dqVqackP;k ,dw.k

mRiUukuqlkj

¼;ke/;s fuoMysY;k r:.k fL=;kaps mRiUu /kjysys ukgh½

3-6-14 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps

R;kaP;k m|ksxkuqlkj oxhZdj.k

fuoM dsysY;k fL=;kaP;k ikydkaps R;kP;k

O;olk;kuqlkj oxhZdj.k la’kksf/kdsus dsysys vkgs- mnk-

dkgh fL=;kaps ikyd ‘ksrdjh vkgsr- dkghaps [kktxh fdaok

ljdkjh uksdjh dj.kkjs ikyd vkgsr- v’kk izdkjs oxhZdj.k

dsysys vkgs- R;kps lknjhdj.k vkys[kk}kjs vkd`rh 3-6-14

e/;s dsysys vkgs-

12.77%11.19%

22.37%

25.55%

28.12%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

50 gtkj rs 1 yk[k 2 yk[k rs 2-5 yk[k 3 yk[k rs 3-5 yk[k 4 yk[k rs 4-5 yk[k 5 yk[k rs 6 yk[k

Page 62: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

131

fuoM dsysY;k fL=;kP;k ikydkaiSdh ljdkjh uksdjh

dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k 101 Eg.kts lokZr tkLr vkgs-

R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k 32-62%

brds vkgs- R;kuarj T;k r:.k fL=;kaps ikyd ‘ksrdjh vkgsr

R;kaph la[;k lokZr deh Eg.kts 313 iSdh 11 ikyd ‘ksrdjh

vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 3-15% brds

vkgs-

rlsp lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaph la[;k ns[khy tkLr

vkgs- 313 iSdh 94 yksd gs lsokfuo`Rr vkgsr R;kaps

,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k 30-03% brds

vkgs-

[kktxh uksdjh dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh 313 iSdh

55 brdh vkgs- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

izek.k gs 17-57% vkgs rj O;olk; dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k

gh 313 iSdh 17 brdh Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

VDdsokjhps izek.k gs 5-43% brds vkgs-

ijarw T;kaps ikyd Eg.kts oMhy gs g;kr ukghr v’kk

r:.k fL=;kaP;k@eqyhaP;k ikydkaph la[;kgh 313 iSdh 35

brdh vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs

izek.k gs 11-28% brds vkgs-

3-6-14 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps R;kaP;k m|ksxkuqlkj oxhZdj.k

v-

dz-

uksdjh O;olk; la[;k ‘ksdMsokjh

Page 63: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

132

1 ljdkjh uksdjh 101 32-26%

2 [kktxh uksdjh 55 17-57%

3 O;olk; 17 5-43%

4 ‘ksrdjh 11 3-51%

5 lsokfuo`Rr 94 30-03%

6 g;kr ukgh 35 11-28%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-14 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps

R;kaP;k m|ksxkuqlkj oxhZdj.k

3-6-15 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh

lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k

gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k

0

20

40

60

80

100

120

ljdkjh uksdjh [kktxh uksdjh O;olk; 'ksrdjh fuo`Rr g;kr ukgh

101

55

17 11

94

35

Page 64: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

133

lsokfuo`Rrh >kysY;k ikydkaiSdh ljdkjh uksdjnkj

vl.kkÚ;k o ys[kfud Eg.kwu dke dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh

94 iSdh 40 brdh vkgs- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k la[;s’kh

vl.kkjs VDdsokjhps izek.k 42-55% brds vkgs- rj lokZr deh

la[;k gh izk/;kid Eg.kwu fuo`Rr >kysY;k ikydkaph vkgs-

rh la[;k 94 iSdh dsoG 1 brdh vkgs Eg.kts frps ,dw.k

la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 1-06% brds vkgs-

rj R;k[kkyks[kky Eg.kts 94 iSdh izR;sdh 2 brdh la[;k

vl.kkÚ;k lsokfuo`Rr ikydkapk gqn~nk gk vfHk;ark] f’k{kd]

xWtsVsM vkWfQlj] vdkmaV vkWfQlj] ys[kfud] vkehZ

vf/kdkjh] iksLV ekLrj b- gksrk R;kaps ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 2-12% brds vkgs- rj jkT;

ljdkj ys[kfud] f’k{k.k] milapkyd] eq[;k/;kid] cWad vkWfQlj

Eg.kwu dke djr vlrkuk lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaph la[;k

gh 94 iSdh izR;sdh 3 v’kh vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 3-19% brds vkgs-

R;kuarj lsaUVªy xOguZesaV e/;s ys[kfud Eg.kwu

dke d:u lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaph la[;k gh 94 iSdh 10

brdh vkgs- frps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k

gs 10-63% brds vkgs- rj Dykl ou vkWfQlj Eg.kwu fuo`Rr

>kysY;k ikydkaph la[;k gh 94 iSdh 8 brdh vkgs- Eg.kts

frps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 8-51%

brds vkgs-

Page 65: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

134

lqijok;tj Eg.kwu uksdjh d:u lsokfuo`Rr >kysY;k

ikydkaph la[;k gh 94 iSdh dsoG 4 Eg.kts R;kaps ,dw.k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 4-25% brds vkgs rj iksyhl

vkWfQlj Eg.kwu lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaph la[;k 94

iSdh dsoG 5 brdh vkgs- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k la[;s’kh

vl.kkjs izek.k gs 5-31% brds vkgs-

3-6-15 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k

v-Ø- inkps ukao la[;k ‘ksdMk

1- A. ljdkjh uksdjh

¼DykdZ½

40 42-55%

2- B. jkT; ljdkjh ¼DykdZ½ 3 3-19%

3- C. Dykl ou vkWfQlj 8 8-51%

4- D. lsUVªy vkWfQlj 10 10-63%

5- E. baftfuvj 2 2-12%

6- F. f’k{k.k milapkyd 3 3-19%

7- G. iksyhl vkWfQlj 5 5-31%

8- H. eq[;k/;kid 3 3-19%

9- I. cWad vkWfQlj 3 3-19%

10- J. f’k{kd 2 2-12%

11- K. izk/;kid 1 1-06%

12- L. xWtsVsM vkWfQlj 2 2-12%

Page 66: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

135

13- M. vdkmaV vkWfQlj 2 2-12%

14- N. euik ¼DykdZ½ 2 2-12%

15- O. vkehZ vkWfQlj 2 2-12%

16- P. mi&lqijok;tj 4 4-25%

17- Q. iksLV ekLrj 2 2-12%

,dw.k 94 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-15 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh

lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k

3-6-16 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh

lsosr vl.kkÚ;k ikydkaP;k lsosrhy gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k

la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k ckS/n

r:.k fL=;kaP;k ikydkaps O;olk;kuqlkj oxhZdj.k dsY;kuarj

R;kiSdh dkgh ikyd gs lsokfuo`Rr gksrs- R;kaP;k lsosrhy

gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k la’kksf/kdsus dsysys vkgs- rlsp rs

40

3

810

23

53 3

5

12 2 2 2

42

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. M. N. O. P. Q.

Page 67: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

136

ikyd l/;k lsosr vkgsr- R;kaP;k lsosrhy gqn~n;kuqlkj

ns[khy oxhZdj.k la’kksf/kdsus dsysys vkgs- R;kps

lknjhdj.k vkd`rh dz- 3-6-16 e/;s Li”V dsysys vkgsr-

lsosr vl.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh 156 vkgs- 156 iSdh

62 ikyd gs ljdkjh uksdjhe/;s ys[kfud Eg.kwu dke djrkr-

R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 39-

71% brds vkgs- Eg.ktsp lokZr tkLr ikyd gs ljdkjh uksdjh

djrkr rj ‘kkL=K vl.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh lokZr deh

Eg.kts 156 iSdh dsoG 1 brds vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh

vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 0-64% brds vkgs-

[kktxh daiuhr ys[kfud Eg.kwu dke dj.kkÚ;k

ikydkaph la[;k gh 156 iSdh 20 brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k

la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 12-52% brds vkgs-

rj ,y-vk;-lh- ;k bU’kqjUl daiuhe/;s eWustj inkoj dke

dj.kkÚ;k rlsp] Dykl ou vkWfQlj] jkT; ljdkj e/;s ys[kfud

Eg.kwu dke dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k vuqdzes 156 iSdh

izR;sdh 5 brdh vkgs- ,dw.k la[;s’kh VDdsokjhps vl.kkjs

izek.k gs 3-20% brds vkgs- lsaUVªy xOguZesaV e/;s

ys[kfud Eg.kwu dke dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh 156 iSdh

12 brdh vkgs- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

VDdsokjhps izek.k gs 7-69% brds vkgs-

iksyhl vkWfQlj vkf.k f’k{kd Eg.kwu dke dj.kkÚ;k

ikydkaph la[;k gh 156 iSdh 8 brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k

la[;s’kh R;kaps vl.kkjs izek.k gs 5-12% brds vkgs- izk/;kid

Page 68: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

137

Eg.kwu lsosr vl.kkÚ;k ikydkaph la[;k 156 iSdh 7 brdh

vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 4-

58% brds vkgs- cWad vf/kdkjh Eg.kwu dke dj.kkÚ;k

ikydkaph la[;k gh 156 iSdh 9 brdh vkgs Eg.ktsp R;kaps

,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 5-76% brds vkgs-

rlsp MsOgyiesaV vkWfQlj Eg.kwu dke dj.kkÚ;k

ikydkaph la[;k 156 iSdh 6 brdh vkgs- Eg.ktsp R;kaps

,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 3-48% brds vkgs-

daiuhe/;s lYykxkj Eg.kwu ts ikyd odhy lsosr vkgsr-

R;kaps o flD;qfjVh vkWfQlj Eg.kwu ts lsosr vkgs R;kaph

la[;k 156 iSdh izR;sdh 2 brdh vkgs Eg.kts R;kaps ,dw.k

la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 1-28% brds vkgs-

3-6-16 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh lsosr vl.kkÚ;k ikydkaP;k lsosrhy gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k

v-Ø- inkps ukao la[;k ‘ksdMk

1- A. odhy 2 1-28%

2- B. ljdkjh uksdjh

¼DykdZ½

62 39+-74%

3- C. [kktxh uksdjh

¼DykdZ½

20 12-82%

4- D. uksdjh ,yvk;-lh-eWustj 5 3-20%

5- E. lsUVªy xOguZesaV

¼DykdZ½

12 7-69%

6- F. flD;qfjVh xkMZ 2 1-28%

Page 69: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

138

¼vkWfQl½

7- G. iksyhl vf/kdkjh 8 5-12%

8- H. Dykl ou vkWfQlj 5 3-20%

9- I. vk;dj foHkkx] vf/kdkjh 4 2-56%

10- J. ‘kkL=K 1 0-64%

11- K. MsOgyiesaV vkWfQlj 6 3-84%

12- L. cWad vf/kdkjh 9 5-76%

13- M. izk/;kid 7 4-58%

14- N. f’k{kd 8 5-12%

15- O. ftYgk ifj”kn DykdZ 5 3-20%

,dw.k 156 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-6-16 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh lsosr vl.kkÚ;k ikydkaP;k lsosrhy gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k

2

62

20

5

12

2

85 4

1

69

7 85

0

10

20

30

40

50

60

70

A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. M. N. O.

Page 70: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

139

3-6-17 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k mRiUukuqlkj oxZokjh%

fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps R;kaP;k

lsosrhy gqn~n;kuqlkj >kysY;k oxhZdj.kkuarj

la’kksf/kdsus lsokfuo`Rr ikydkaP;k mRiUukuqlkj

oxhZdj.k dsysys vkgs- R;kps Li”Vhdj.k vkys[kk}kjs dz-

3-6-17 uqlkj dsysys vkgs-

lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaph ,dw.k la[;k gh 94 brdh

vkgs- 94 iSdh 1000 rs 5000 brds lsokfuo`Rrh osru

vl.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh 58 brdh vkgs- R;kaps ,dw.k

la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 61-70% brds Eg.kts

brj mRiUu xVkiSdh gh la[;k tkLr vkgs-

6000 rs 10000 brds lsok fuo`Rr feG.kkÚ;k

ikydkaph la[;k gh 94 iSdh 23 Eg.kts ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjhP;k izek.kk’kh 24-46% brds vkgs rj 11000 rs

15000 brds lsokfuo`Rrh osru feG.kkÚ;k ikydkaph la[;k

gh 94 iSdh 13 brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjhP;k izek.kk’kh vl.kkjs izek.k gs 13-82% brds

vkgs-

3-6-17 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k mRiUukuqlkj oxZokjh%

v-Ø- mRiUu xV la[;k ‘ksdMk

1- 1000&5000 58 61-70%

Page 71: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

140

2- 6000&10000 23 24-46%

3- 11000&15000 13 13-82%

,dw.k 94 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-17 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh

lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k mRiUukuqlkj oxZokjh%

3-6-18 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps ¼lsosr vlrkuk½ mRiUukph oxZokjh iq<hyizek.ks %&

la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh T;k r:.k fL=;k

fuoMysY;k vkgsr- R;k r:.k fL=;kaP;k lsosr vl.kkÚ;k

ikydkaps gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k >kY;kuarj R;kaps

R;kaP;k mRiUukuqlkj foHkktu la’kksf/kdsus dsysys

vkgs- R;kps Li”Vhdj.k vkys[k dz- 3-6-18 uqlkj dsysys

vkgs-

1000 rs 5000 brds mRiUu vl.kkÚ;k ikydkaps izek.k

gs 156 iSdh 25 brds vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;sP;k

VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 16-02% brds vkgs- rj 6000

58

23

13

1000&5000

6000&10000

11000&15000

Page 72: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

141

rs 10000 brds mRiUu vl.kkÚ;k ikydkaps izek.k gs 156

iSdh 30 Eg.kts ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k

gs 19-23% brds vkgs-

lokZr tkLr mRiUu ikrGh’kh ikydkaps vl.kkjs izek.k

gs 156 iSdh 46 gs vkgs gk mRiUu xV Eg.kts 11000 rs

15000 brdk vkgs- R;kps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs

29-48% brds vkgs- rj 26000 rs 30000 brdh mRiUu ikrGh

vl.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh lokZr deh Eg.kts 156 iSdh 10

ikyd gs ;k mRiUu ikrGhoj vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;s’kh

vl.kkjs izek.k gs 6-41% brds vkgs-

16000 rs 20000 brds mRiUu vl.kkÚ;k ikydkaph

la[;k gh 156 iSdh 21 brdh vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k

la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 13-46% brds vkgs- rlsp 21000 rs

25000 brds mRiUu vl.kkÚ;k ikydkaps izek.k gs 156 iSdh

24 brds vkgs- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs

izek.k gs 15-48% brds vkgs-

3-6-18 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps ¼lsosr vlrkuk½ mRiUukph oxZokjh iq<hyizek.ks %&

v-Ø- mRiUu xV la[;k ‘ksdMk

6- 1000&5000 25 16-02%

7- 6000&10000 30 19-23%

8- 11000&15000 46 29-48%

9- 16000&20000 21 13-46%

Page 73: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

142

10- 21000&25000 24 15-48%

11- 26000&30000 10 6-41%

,dw.k 156 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-18 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps

¼lsosr vlrkuk½ mRiUukph oxZokjh iq<hyizek.ks %&

3-6-19 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k ?kjkP;k i/nrhuqlkj

oxhZdj.k

izLrqr la’kks/kukr ckS/n fL=;kapk vkfFkZd vH;kl

dj.;kr vkyk vkgs- tsOgk fL=;kaP;k mRiUukuqlkj

jkg.khekukpk fopkj dsyk tkrks- rsOgk R;k jkgrkr dqBY;k

i/nrhP;k ?kjkr Eg.kts caxyk] ¶yWV] pkG ;kpkgh fopkj

;srks Eg.kwu la’kksf/kdsus ?kjkP;k i/nrhuqlkj oxhZdj.k

dsys vkgs- ;kr ¶yWV i/nrhus jkg.kkÚ;k fL=;kaps izek.k

[kqip tkLr vk<Gys Eg.ktsp 313 iSdh 130 eqyh ¶yWV

16.02%

19.23%

29.48%

13.46%15.48%

6.41%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

1000&5000 6000&10000 11000&15000 16000&20000 21000&25000 26000&30000

Page 74: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

143

i/nrhe/;s jkgrkr R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 41-

54% ,o<s vkgs- rj lokZr deh pkGhrhy ?kjkr jkg.kkÚ;k

eqyhaps izek.k vkgs- 313 iSdh QDr 24 eqyh pkGhae/;s

jkgrkr R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 7-67% ,o<s

vkgs- rjh ;kp ifydMs caxyks o jks&gkÅl e/;s jkg.kkÚ;k

eqyhaps izek.k ns[khy pkaxys vkgs- 44 eqyh caxyks

e/;s rj 45 eqyh jks&gkÅl e/;s jkgrkr R;kaps ,dw.k la[;sP;k

izek.kk’kh VDdsokjhps vl.kkjs izek.k vuqdzes 14-06% o

14-36% brds vkgs- rj iDD;k ?kjkr Eg.kts flesaV okGw e/;s

cufoysY;k ?kjkr jkg.kkÚ;kaps izek.k 22-37% vkgs-

3-6-19 fuoM dsysY;k ?kjkP;k i/nrhuqlkj

v-Ø- ?kjkph i/nr la[;k ‘ksdMk

1- pkGhrys ?kj 24 7-67%

2- iDds ?kj 70 22-37%

3- ¶yWV 130 41-54%

4- caxyks 44 14-06%

5- jks&gkÅl 45 14-36%

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-6-19 fuoM dsysY;k ?kjkP;k i/nrhuqlkj

Page 75: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

144

3-6-20 fuoM dsysY;k ?kjkP;k ekydhuqlkj oxhZdj.k

izLrqr la’kks/kukr ?kjkP;k i/nrhuqlkj oxhZdj.k

>kY;kuarj ?kjkP;k ekydhuqlkj oxhZdj.k la’kksf/kdsus

dsysys vkgs- ;kr caxyks vFkok ¶yWV pkGhrhy vlw nsr

ijarw rs HkkM;kus ?ksowu jkg.kkÚ;k fL=;kaps izek.k 313

iSdh 111 fL=;k vkgs R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh

vl.kkjs izek.k 35-46% rj Lor%ps ?kj vl.kkÚ;kaps izek.k

313 iSdh 157 fL=;k brD;k vkgsr- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k

la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 50-50% vkgs rlsp

T;kaps ikyd vtqugh lsosr vkgsr rlsp lsosekQZr R;kauk

?kj feGkysys vkgs v’kk eqyhaps izek.k ns[khy 313 iSdh

44 brds vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs

izek.k 14-04% brds vkgs-

3-6-20 fuoM dsysY;k ?kjkP;k ekydhuqlkj oxhZdj.k

v-Ø- ?kjkph ekydh la[;k ‘ksdMk

7.67%

22.37%

41.54%

14.06% 14.36%

0.00%

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

30.00%

35.00%

40.00%

45.00%

pkGhrys ?kj iDds ?kj ¶yWV caxyks jks&gkÅl

Page 76: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

145

1- HkkM;kps ?kj 111 35-46%

2- Lor%ps ?kj 157 50-50%

3- lsosekQZr feGkysys

?kj

44 14-04%

,dw.k

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-6-20 fuoM dsysY;k ?kjkP;k ekydhuqlkj oxhZdj.k

3-6-21 vuqlwfpr tkrhP;k loyrhuqlkj oxhZdj.k

izLrqr la’kks/kukr ckS/n fL=;kaP;k vuqlwfpr

tkrhlkBh fnY;k tk.kkÚ;k loyrhaps oxhZdj.k dsY;kuarj vls

fnlwu vkys dh] loZP;k loZ ckS/n fL=;kauh ;k loyrhapk

Qk;nk ?ksrysyk vkgs- tjh R;kaps f’k{k.k [kktxh ‘kkGsr

>kys vlys rjh mPp f’k{k.kkP;k izoklkP;k [kpkZP;k ckcrhr

35.46%

50.50%

14.04%

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

HkkM;kps ?kj Lor%ps ?kj lsosekQZr feGkysys ?kj

Page 77: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

146

rlsp uarj gks.kkÚ;k [kpkZlkBh] LdkWyjf’ki] R;kuarj

uksdjhlkBh v’kk osxosxG;k dkj.kkalkBh ckS/n fL=;kauh

vuqlwfpr tkrhpk loyrhapk Qk;nk ?ksryk vkgs- ;ko:u vls

fnlrs dh] vtqugh ckS/n lektkyk izxrhlkBh vuqlwfpr

tkrhaP;k loyrhapk Qk;nk gksrks o R;krwup ckS/n lekt

ojrh ;sr vkgs-

3-6-21 vuqlwfpr tkrhP;k loyrhuqlkj oxhZdj.k

v-dz- rif’ky la[;k ‘ksdMk

1 loyrhpk ykHk ?ksryk vkgs 313 100%

2 ukgh & &

,dw.k 313 100%

lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj

3-7 lkekftd o vkfFkZd ?kVdkapk lglaca/k

1½ f’k{k.k vkf.k uksdjh

2½ f’k{k.k vkf.k mRiUu

1½ f’k{k.k vkf.k uksdjh

iq.ks ‘kgjkrhy ckS/n fL=;kapk vH;kl dsyk vlrk] ckS/n

fL=;kaps f’k{k.k ?ks.;kps izek.k ok<ysys vkgs vls fnlrs-

uequk Eg.kwu fuoMysY;k loZ fL=;k ¼100%½ ;k inoh/kjp

vkgsr R;kaphp fuoM dsysyh vkgs- ijarw R;k mPpf’kf{kr

ns[khy vkgsr- ;ko:u ckS/n fL=;kapk f’k{k.kkpk Lrj

mapkoysyk vkgs vls fnlrs-

O;olk; fdaok uksdjhpk fopkj djrk 313 iSdh 277 fL=;k

;k uksdjh djrkr 20 fL=;k f’k{k.k ?ksr vkgsr rj 16 fL=;k

Page 78: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

147

O;olk; djr vkgs- f’k{k.kkeqGs ;k fL=;kauk pkaxY;k

gqn~n;koj uksdjh feGfoyh- eqyh izk/;kid] odhy] MkWDVj

v’kk inkoj vkgsr- rlsp O;oLFkkiu ‘kkL=kr vH;kl d:u R;k

pkaxY;k uksdÚ;k feGow ‘kdY;k o O;olk;klkBh ns[khy

R;kauk pkaxyk ekxZ feGkyk vkf.k mRiUukr ns[khy

f’k{k.kkeqGs Hkj iMyh vkgs-

2½ f’k{k.k vkf.k mRiUu

ckS/n r:.k fL=;kapk vH;kl dsyk vlrk vls y{kkr ;srs dh]

f’k{k.kkpk Lrj ok<yk vlrk mRiUukpk Lrj ok<ysyk fnlwu

;srks-

fuoMysY;k 313 iSdh 44 eqyh MkWDVj] 57 eqyh

vfHk;ark rj f’k{kd o izk/;kid Eg.kwu 57 vkgsr- ;kaph

‘kS{kf.kd ifjfLFkrh lq/kkjyh R;kuqlkj R;kaph mRiUukph

ikrGh ns[khy lq/kkjyh-

;ko:u ‘kS{kf.kd Lrj o ekfld mRiUu ikrGh ;kapk

/kukRed laca/k fnlwu ;srks- 313 iSdh 155 fL=;k inO;qRrj

vkf.k mPp inO;qRrj vkgsr- ijarw mPp inLFk fdaok tkLr

mPp f’k{k.k ?ks.kkÚ;k eqyhaP;k ekukus ;kaps mRiUu

deh vlY;kps fnlwu ;srs-

3-8 fl/nkarkph iMrkG.kh

izLrqr la’kks/ku ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd

?kVdk lanHkkZr vkgs- la’kks/kuklkBh lS/nkafrd pkSdV

Eg.kwu MkW- ckcklkgsc vkacsMdjkauh lkafxrysY;k

f’k{k.k o /kekZarj ;k nksu egRokP;k ?kVdkaojhy

Page 79: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

148

fopkjkapk fopkj dsyk vkgs- R;kauh f’k{k.k gs Lofodkl

vkf.k lkekftd ifjorZukps lk/ku ekuys- ;k fopkjkapk izHkko

ckS/n fL=;kaoj ns[khy >kY;kps izLrqr vH;klko:u vk<Grs-

vH;klko:u fuoMysY;k ckS/n fL=;kaP;k f’k{k.kkph lq:okr

R;kaP;k ikydkaiklwu >kysyh vkgs- Eg.kwu rj fuoMysY;k

loZ fL=;k Eg.ktsp 313 fL=;k ;k mPpf’kf{kr o pkaxY;k

gqn~n;koj dk;Zjr vkgsr- ;k fL=;kaP;k ikydkauhp

vkacsMdjh fopkj fLodkjY;keqGsp ;k fL=;kaps loZ HkkÅ]

cfg.k mPpf’kf{kr vlY;kps fnlwu vkys- cgqrka’k ckS/n

fL=;kaps vkbZ] ofMy inO;qRrj vlwu rs uksdjh djr vlY;kps

vk<Gwu vkys- rlsp 50-9% ckS/n fL=;kauh baxzth ek/;e o

15-3% fL=;k ;k lseh bafXy’k e/kwu f’kdysY;k vkgsr ;ko:u

R;kapk f’k{k.kkojpk n`”Vhdksu izxr vlY;kps fnlwu ;srs-

mRrjnkrs o R;kaP;k dqVqackrhy brj O;Drhapk

‘kS{kf.kd Lrj lek/kkudkjd vlY;kus ckS/n fL=;kaP;k

dqVqackrhy lnL; o R;k Lor% mPpinLFk uksdÚ;k] O;olk;

djrkuk vk<Gys- ifj.kker% ;k ckS/n fL=;kaP;k dqVqackph

mRiUu ikrGh mPp vlY;kps fnlwu ;srs- ;ko:u ckS/n

fL=;kauh vkacsMdjkaP;k LofodklklkBh f’k{k.k ;k

fopkjkapk voyac d:u Lofodkl fl/n dsyk vkgs gs fl/n gksrs-

MkW- ckcklkgsc vkacsMdjkauh lkaLd`frd cnyklkBh

dsysY;k /kekZarjkyk ekxkloxhZ;kapk lq:okrhiklwu

ikBhack vkgs- 1956 lkyh vkacsMdjkauh yk[kks

vuq;k;kalkscr ckS/n /kekZpk izlkj dsyk- l/;k ckS/n

Page 80: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

149

fL=;kae/;s /kekZarj fdaok ckS/n /kekZckcr tkx:drk fnlwu

;srs- 100% mRrjnkR;kauh vkarjtkrh; fookgkl udkj fnyk-

/keZ lksMwu tk.;kl ckS/n fL=;k r;kj ukgh- rlsp ckS/n

fL=;kaP;k ers /kekZarj vo’; djkos vls R;kauk okVrs-

37-45% fL=;k ;k fganw nsonsorkauk ekur ukgh-

Eg.ktsp R;kauh fganw laLd`rh iq.kZi.ks ukdkjyh o ckS/n

/kekZpk fLodkj dsysyk vkgs- ijarw tkLrhr tkLr ,dw.k

la[;sP;k 62-55% fL=;k fganw nso&nsorkauk ekurkr ;k

fL=;kauh ckS/n /keZ fLodkjyk- ckS/n /kekZpk vH;kl

dsysyk vkgs- /kekZarjkfo”k;h R;kaph er iz[kj vkgsr-

vkacsMdjh fopkj R;k fLodkjrkr ijarw R;kaP;keuke/;s

dqByh rjh v’kh ,d fHkrh fnlwu vkyh R;k fHkrhiksVh R;k

miokl dj.ks] nso eku.ks ;k dYiusyk ekurkr- R;k vkarjtkrh;

fookg dj.;kl udkj nsrkr- ckS/n /kekZizek.ks yXu yko.;kl

R;kaph ekU;rk vkgs- ijarw rjhgh R;k nso ekurkr vkiY;k

lektklkBh dkgh rjh dj.;kph R;kaph /kMiM fnlwu ;srs rlsp

ckS/n /kekZP;k izpkjklkBh lq/nk iq<s ;s.;kph R;kaph

rGeG tk.koyh-

3-9 x`ghrdkaph rikl.kh

ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;kl vlk fo”k;

vlwu izLrqr vH;klklkBh la’kks/kukr iq.ks ‘kgjkrhy ckS/n

fL=;kapk vH;kl dsysyk vkgs- R;klkBh iq<hy x`ghrds

fuf’pr dsyh vkgs-

Page 81: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

150

1- mPpf’kf{kr ckS/n fL=;kae/;s lkekftd tk.khosph

rhozrk vkgs-

2- mPpf’kf{kr ckS/n fL=;kaph vkfFkZd izxrh >kysyh

vkgs-

3- f’k{k.kkrhy izxrheqGs ckS/n fL=;kaP;k jkg.khekukr

lq/kkj.kk >kysyh vkgs-

4- ckS/n fL=;kae/;s vkacsMdjh fopkjkaph izphrh vkgs-

5- ckS/n r:.k fL=;kapk o R;kaP;k ikydkapk fookgkdMs

c?k.;kpk n`”Vhdksu cnyysyk vkgs-

1- ckS/n fL=;kapk lkekftd n`”Vhdksukrwu vH;kl dsyk

vlrk fuoMysY;k fL=;k mPpf’kf{kr o mPpinLFk

uksdjhr vkgsr- rlsp dqVqackr fuj{kjrspk izek.k deh

vlwu R;kr o`/nkapkgh lekos’k vkgs- toG toG 90%

mRrjnkrs Lor% bafXy’k o lseh bafXy’k ek/;ekrwu

f’kdysys vlwu R;kaps vkbZ ofMy ns[khy inO;qRrj

vkgsr- Eg.ktsp f’k{k.kkP;k ckcrhr ckS/n fL=;k n{k

vlY;kps fnlwu ;srs- ;ko:u ckS/n fL=;kae/;s ‘kS{kf.kd

fodklkph tk.kho rhoz vlY;kps fnlwu ;srs-

2- ckS/n fL=;kaP;k vkfFkZd ifjfLFkrhpk vH;kl dsyk vlrk

R;kaph vkfFkZd fLFkrh lqO;oLFkhr vlY;kps fnlwu

;srs- fuoMysY;k ,dw.k 313 fL=;k vkgsr- 277 fL=;k ;k

uksdjh djrkr R;k mPp inkojgh l/;k dk;Zjr vkgsr- 1

gtkj rs 5 gtkj mRiUu ?ks.kkÚ;k ;k eqyhauh vkiY;k

mRiUukph ikrGh ok<foyh vkgs o ;k ckS/n fL=;k 46

Page 82: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

151

gtkj rs 50 gtkj mRiUu feGow ykxysY;k vkgsr-

,danjhr ckS/n fL=;kapk vkfFkZd ntkZ lq/kkjysyk

vkgs-

3- izLrqr vH;klke/;s fuoMysY;k loZ fL=;k Eg.ktsp 313

fL=;k ;k inO;qRrj vkgsr- QDr inO;qRrj fL=;kaP;k

ekukus MkWDVj] odhy] vfHk;ark] izk/;kid] f’k{kd o

brj O;oLFkkiu ‘kkL=krhy mPpf’kf{kr fL=;kaps

mRiUu tkLr vlY;kps fnlwu vkys- rlsp tl&tls mRiUu

ok<sy] f’k{k.k ok<sy R;k i/nrhus fL=;kaP;k

jkg.khekukP;k ntkZr cny >kysyk vkgs- rks cny

pkaxyk vlY;kps fnlwu vkys- Eg.ktsp ckS/n fL=;kapk

jkg.khekukpk ntkZ mapkoY;kps fnlys-

4- oj mYys[k dsY;kizek.ks ckS/n fL=;kae/;s ‘kS{kf.kd

fodklkph rhozrk vlY;kps fnlwu vkys- fuoMysY;k

fL=;kaiSdh 49-20% fL=;k ;k iq.;krp LFkkf;d vkgsr

ijarw ckdhP;k 51% yksdkauh Eg.ktsp fuoMysY;k

fL=;kaP;k ikydkauh R;kaP;k vktksckauh ‘kgjkdMs

LFkykarj.k dsys vkgs- loZ fL=;kauh /kekZarj dj.ks

vko’;d ekuys vkgs- ;ko:u ckS/n fL=;k o R;kaps ikyd

vkacsMdjkaP;k fopkjkaps ikbZd vlY;kps vk<Gwu

;srs-

5- izLrqr la’kks/kuke/;s fuoMysY;k fL=;k oj mYys[k

dsY;kizek.ks mPpf’kf{kr] mPpinLFk o mPp mRiUu

feGfo.kkÚ;k xVkrhy fL=;k vkgsr vls fnlwu vkys-

Page 83: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

152

ckS/n fL=;kaps ikyd eqyhaP;k dfjvjP;k ckcrhr tkLr

laosnu’khy vlY;kps fnlwu vkys o brds laosnu’khy

vkgsr dh] R;kaP;k eqyhaP;k fookgkP;k ckcrhr fopkj

[kqip izxr vlY;kps fnlwu ;srs- Eg.ktsp fuoMysY;k

313 eqyhaiSdh 47 eqyh 30 rs 35 o;ksxVkrhy vkgs

rj 12 eqyh ;k 35 rs 40 ;k o;ksxVkrhy vkgsr-

3-10½ lkjka’k

izLrqr izdj.kkr ckS/n lektkrhy fL=;kapk lkekftd o

vkfFkZd vH;kl la’kksf/kdsus la’kks/ku fo”k; vH;kl{ks=kph

vksG[k lkekftd o vkfFkZd fo’ys”k.k o R;kaP;k lglaca/kkoj

dsyk vkgs-

ckS/n fL=;kapk lkekftd o vkfFkZd vH;kl dsyk vlrk

mRrjnkR;kaps f’k{k.kkpk Lrj mPp vlysyk rj vk<Gykp

f’kok; R;kaP;k dqVqackrhy brj O;Drhapk ns[khy

‘kS{kf.kd ntkZ pkaxyk lek/kkudkjd fnlyk- tkLrhr tkLr

mRrjnkR;kapk dqVqackpk vkdkj e;kZfnr vkgs- vkarjtkrh;

fookg ckS/n fL=;kauk ekU; vkgs- ijarw rjh ns[khy

/kekZarxZrp fookg R;kauk djk;pk vkgs- ckS/n vkpkj

fopkjkaps vuqdj.k dj.;kps izek.k vf/kd vk<Gys- rlsp ckS/n

fL=;k ckS/n /kekZpk izpkj dj.;klkBh vkivkiY;k ifjus iz;Ru

dj.;klkBh leFkZi.ks iq<s ljlkor vkgs- rlsp ;k fL=;kapk

vkfFkZdLrjgh lek/kkudkjd vlY;kus lkgftdp R;kaps

jkg.kheku mPp vlY;kps vk<Gys-

Page 84: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

153

Page 85: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

154

lanHkZlwph %&

1- xk;dokM iz-nk-] 1996] MkW-ckcklkgsc vkacsMdj

thou vkf.k la?k”kZ] 1996] ifjey izdk’ku] vkSjaxkckn]

iku ua- 21-

2- jkolkgsc dlcs] 1985] vkacsMdj vkf.k ekDlZ] lqxkok

izdk’ku] iq.ks] i`-dz- 37-

3- fn{khr eks-xa-] 1993 iq.;kpk vk.k[kh ,d izkphu

mYys[k] Hkkjr bfrgkl la’kks/ku eaMG&=Sekfld]

iq.ks&27] iku ua- 187-

4- iq.ks ftYg;kP;k ekfgrhxkj] 1975]

iq.ks fMjsDVjh gkÅlps 9 os izdk’ku

Jh- nRr eqnz.kky;] iq.ks] iku ua- 58-

5- www.pune.org.uk.

6- r=So] iku ua- 41-

7- r=So] iku ua- 44-

8- egkRek Qqys] lkfgR; vkSj fopkj] 1993 ¼fganh½

egkRek Qqys pfj= lk/kus izdk’ku lferh

eqacbZ] ¼xaxk/kj ikurko.ks ;kapk ys[k½

gfj ujds] iku ua- 18

9- egkRek Qqys ;kapk lkoZtfud lR;/keZ] 1980]

egkRek Qqys xkSjoxzaFk] gfj ujds] ;-fn-QMds] iku

ua- 573-

10- r=So] iku ua- 575-

11- egkRek Qqys lexz okMe;] 1969

/kuat; dhj eky’ks] ikWI;qyj izdk’ku]

eqacbZ] iku ua- 417

12- www.pune.org.uk.

Page 86: izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;klshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/5146/8/08_chapter 3.pdf · 78 vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=

155

13- r=So] iku ua-

14- r=So] iku ua-

15- iq.ks ftYg;kP;k ekfgrhxkj] 1975

iq.ks fMjsDVjh gkÅlps 9 os izdk’ku

Jh- nRr eqnz.kky;] iq.ks] iku ua- 44-

vuqdzef.kdk

izdj.k 4 Fks

1 fu”d”kZ

4-1 lkekftd fu”d”kZ

4-2 vkfFkZd fu”d”kZ

4-3 lkjka’k