izdj.k 3 js cks/n fl=;kapk vkffkzd o lkekftd...
TRANSCRIPT
70
izdj.k 3 js
ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;kl 3-1 izLrkouk
3-2 la’kks/ku fo”k;
3-3 vH;kl {ks=kph vksG[k
3-3-1 ,sfrgkfld ik’oZHkweh
3-3-2 HkkSxksfyd ik’oZHkweh
3-3-3 ‘kS{kf.kd ik’oZHkweh
3-3-4 jktdh; ik’oZHkweh
3-3-5 vkS|ksfxd ik’oZHkweh
3-3-6 iq.ks ‘kgjkph yksdla[;k
3-4 fo’ys”k.k i/nr
3-5 lkekftd fo’ys”k.k
3-6 vkfFkZd fo’ys”k.k
3-7 lkekftd o vkfFkZd ?kVdkapk lglaca/k
3-8 fl/nkarkph iMrkG.kh
3-9 x`ghrdkaph iMrkG.kh
3-10 lkjka’k
71
izdj.k 3 js ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;kl
3-1 izLrkouk %&
folkO;k ‘krdkrhy ,d Fkksj RkRofpard vkf.k ;qxiq:”k
Eg.kts MkW- ckcklkgsc vkacsMdj T;kauh v[kaMi.ks
in~nfyr yksdkaph lsok dsyh- gtkjkss o”ksZ vKku] vU;k; o
vR;kpkjkyk cGh iMysY;k vLi`’; cka/kokP;k eukr
vkRefo’okl fuekZ.k d:u] R;kaP;k gDdkalkBh la?kVhri.ks
y<k ns.;klkBh ckcklkgsckauh vkiys vk;q”; ospys- vLi`’;rk
u”V dj.;klkBh d`rh’khy v’kh pGoG mHkh d:u cfg”d`rkaP;k
thoukyk uok vkdkj] uoh fn’kk ns.;kpk iz;Ru dsyk- vkiY;k
/kkjnkj ys[k.khus vkiY;k o`Rri=kae/kwu vLi`’;kaph leL;k
ekaMwu R;kaP;k tho?ks.;k osnukauk okpk QksM.;klkBh
fufHkZM iz;Ru dsyk- cgqtu lektke/;s fopkjkaph dzakrh
?kMowu vk.kyh- rlsp loZ lektkrhy fL=;kalkBh] R;kaP;k
leL;kauk okpk QksM.;klkBh R;kP;k thoukyk uohu fn’kk
ns.;klkBh fufHkZM] d`rh’khy iz;Ru dsys-1
3-2 la’kks/ku fo”k; %&
la'kksf/kdsus la’kks/kulkBh ^^ckS/n r:.k
fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;kl** vlk fo”k; fuoMysyk
vkgs- vkrki;Zar >kysY;k la’kks/kukae/;s vuqlwfpr tkrh ;k
fo”k;kojrh rlsp fL=;kaojrh la’kks/ku >kysys vkgs- ijarq
ckS/n fL=;kaojrh la’kks/ku >kysys ukgh- vls vk<Gys
72
Eg.kwu la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh gk fo”k; gkrh
?ksrysyk vkgs-
3-3 vH;kl {ks=kph vksG[k %&
la'kksf/kdsus la’kks/kuklkBh vH;kl {ks=
Eg.kwu iq.ks ‘kgjkph fuoM dsysyh vkgs- iq.ks ‘kgjkrhy
foJkarokMh ;sFkhy ^^ladYi** o/kw&oj lwpd eaMGkph
fuoM la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh mn~ns’kiw.kZ uequk
fuoM i/nrhus dsysyh vkgs- vH;kl {ks= Eg.kwu fuoMysY;k
iq.ks ‘kgjkph ekfgrh ,sfrgkfld] HkkSxksfyd] jktdh;]
‘kS{kf.kd o vkSn;ksfxd n`”V;k foHkkxwu vH;kl {ks=kph
vksG[k ;k Hkkxkr dsysyh vkgs-
3-3-1 ,sfrgkfld ik’oZHkweh %&
lg;knzhP;k dq’khr olysys gs uxj nhM nksu gtkj
o”kkZiklwu mRd”kkZps ikolkGs mUgkGs vuqHkor lrr
fodkl ikor jkfgys vkgs- dkgh uO;k xks”Vh f’kdr ?kMor
jkfgys vkgs- ijaijsrhy lRoka’kkpk veksy Bsok tru djhr
uO;kpk fLodkj djr jkfgys vkgs- R;keqGsp iq.;kyk dsoG
xroSHkokP;k iwoZ Le`rhph LoIus [ksGohr orZekukyk
foUeq[k gks.;kph ikGh vkysyh ukgh- HkwrdkG cjkscj
?ksÅu Hkfo”;kr f{krhtkapk os/k ?ksr ?ksr R;kaph
orZekukrwu okV pkyw vkgs-
iq.;] iwud] iq.kd gh vuqdzes ‘kds 608] 690] 915 ;k
o”kkZrhy ys[kkr mYysf[kysyh frUgh ukos ^iq.ks* ;k
vktP;k ukok’kh tqG.kkjhp vkgsr- ;k rhu rkeziVkarhy
73
mYys[kko:u gs fufoZokni.ks fl/n gksrs dh bloh lukP;k
vkBO;k ‘krdkiwohZiklwu iq.ks gs R;kp ukokP;k ‘kkldh;
foHkkxkps dsanz Eg.kwu izfl/n gksrs-2
vkGanhP;k nf{k.ksyk iq.;s’oj vkf.k ukxs’oj gh nksu
nsoLFkkus R;krhy iq.;kpk ukxs’oj vktgh lkseokj isBsr
HkkfodkaP;k HkDrhpk fo”k; gksÅu clyk vkgs-
iq.ks gs dsoG iq.;{ks=p uOgrs rj nqlÚ;k uxjk’kh
O;kikjmfnne pkyfo.kkjs ,d le`/n uxjgh gksrs-
f’koizHkwaP;k mn;kiwohZ iq.ks ‘kgj ijdh; vf/klRrs[kkyh
HkjMys xsys b-l-1200 iwohZ vYykmnhuph Lokjh
gksbZi;Zar R;kaph izxrh pkyw gksrh- R;kuarj lkrR;kus
iq.;kP;k vkliklpk ifjlj izFke nsofxjhps ;kno fnYyhpk lqyrku]
iq<s cgkeuh jkT; R;kP;k vLrkuarj vgenuxjph futke’kkgh
;kaP;k vf/kiR;k[kkyh jkfgyk- vkSjaxtsckP;k dkGkr rj
Lor%ps uko xekowu eqfg;kckn ;k ukokus vksG[kys tkÅ
ykxys- v’kk izdkjs /oLrm/oLr voLFksr foiUurk
vuqHko.kkÚ;k iq.;kyk lksGkO;k ‘krdki;Zar vusd ladVkuk
rksaM n;kos ykxys- rjhlq/nk iq.ks fVdwu jkfgys- egean
vfny’kgkus ‘kgkth egkjktkauk pkaHkkj xqaMk] lqis vkf.k
iq.ks ;kph tgkfxjh fnyh vkf.k yodjp R;kauk dukZVdkr
ikBo.;kr vkys- iRuh fttkckbZ vkf.k fo’oklw uksdj nknksth
dksaMnso ;kaP;koj ckyo;hu f’kokth vkf.k gh loZ
tgkfxjhph tckcnkjh Vkdwu rs dukZVdkr xsys-3 ;k
dkGkiklwu ckyo;hu f’koizHkwps ik; iq.;kyk ykxys vkf.k
74
R;k{k.kh Lojktkph LoIufcts jksoyh xsyh- j;rsus
olkgrhlkBh vHk;nku fnys- ‘kklukph iztkghrn{krk ok<yh
‘kks”kd ‘kkldkauk BkdfBd dj.;kph O;oLFkk >kyh- ,dk
;qxkardkjh drZ`Rokps ik;kHkj.k >kys- f’kokth
egkjktkalkBh ykyegky cka/k.;kr vkyk- ,dk drqZRooku
O;fDreRokHkksorh ,dkis{kk ,d fodzeh ek.kls xksGk
>kyh- v’kk eksBeksB;k O;DrhaP;k drZ`Rokph] R;kxkph
lq:okr ;k iq.;uxjhr v’kk izdkjs >kyh vkgs- iq.ks gs vkiY;k
loZ gkypkyhaps dsanz cuys- LojkT;kps lkezkT;kr :ikarj
>kys- lkÚ;k Hkkjrkr iq.;kpk njkjk fuekZ.k >kyk-
f’koizHkwaP;k fuokZ.kkuarj iq.;kyk nqnSZokps vorkj
igkos ykxys- ‘kkgw N=irhP;k drZcxkj is’kO;kauh iq<s gh
ifjfLFkrh lkoj.;kpk iz;Ru dsyk- ijarq ifgY;k ek/kojko
is’kO;kalkj[;k dkgh drZ`Rooku is’kO;kaP;k vdkyh
fu/kukeqGs iqUgk mrjrh dGk vkyh- is’kO;kP;k vafre
dkGkr lairh vkf.k lRrk foyklkph lk/kus cuyh- ejkBh lRrspk
1817 e/;s vLr >kyk vkf.k iq.ks gs baxzth lRrs[kkyh vkys-4
uoh jkT; O;oLFkk] f’k{k.k] fopkj ;keqGs nksu n’kds iq.ks
Hkkackoys] ijarq yodjp uO;k vkOgkukauk rksaM ns.;kph
r;kjh d: ykxys- is’kokbZP;k varkcjkscj laiRrhpk yksi
>kysyk vlyk rjh iq.ks ‘kgj egkjk”Vªkr vxzHkkxh gksrs-
fganwLFkkukP;k bfrgklkpk vkjaHk iq.ks ‘kgjkP;k
bfrgklkiklwup dsyk ikfgts vls EgVys rj okoxs gks.kkj
ukgh5- mn;dkG fouk’kdkG ;k voLFksrwu iq.ks vusd
75
osGk vkys vkf.k xsys i.k rjhlq/nk iq.ks vkiys ik.kh foljys
ukgh- ;kps dkj.k izkphu iq.ks lekt lq/kkjdkaps]
dzkarhdkjdkaps] lk;dyhps] fo|sps ekgsj?kj]
lsokfuo`Rrkaps] lkoZtfud laLFkkps vkf.k vkrk vkS|ksfxd
izxrhps iq.ks vls fofo/k {ks=kr mYys[kuh; dkefxjh d:u
iq.;kus vkiY;k dlchi.kkph oSf’k”V;s iVowu fnyh vkgsr-
Eg.kwu iq.ks gs lkekftd] jktdh; izcks/kukps ,d dsanz
Eg.kwu vksG[kys tkrs-
3-3-2 HkkSxksfyd ik’oZHkweh %&
egkjk”Vª jkT;kr iq.ks gs fulxkZusp e/;orhZ ‘kgj
olfoys vkgs- ;k ‘kgjkP;k jpusyk ,d MkSy vkyk vkgs-
,sfrgkfld ijaijsph lk{k ns.kkjk flagxM ik’oHkwehyk [kMk
vkgs- lg;knzhiklwu pkGhl iUukl eSy nwj vlY;kus ioZrko:u
;s.kkÚ;k Lora= okÚ;kpk xq.k] tks rjrjhri.kk R;kpk Qk;nk
yksdkauk feGrks- FkaMi.kk ck/kr ukgh- gokeku lekrksy
vlY;keqGs vusd fuo`Rr ek.kls ;k lq[kkdfjrk ;k iq.;uxjhpk
vkljk ?ksrkr- ik.kh iqjoBk foiqy vkf.k mRre vkgs-
Msªustph O;oLFkk jLR;k[kkywu vkgs- R;keqGs
fdVdkapk vkjksX;kP;k n`”Vhus =kl deh- iq.ks ‘kgj likV
ukgh- mapho:u [kkyh vkysys vkgs- R;keqGs ik.;kpk
fupjk yodj gksÅu jLrs yodj LoPN gksrkr- ;sFkwu loZ
‘kgjkauk jLrs tkrkr- R;keqGs nw/k] vUUk/kkU;] QGs]
HkkT;k us.;k vk.k.;kph mRre lks;- ;k loZ lq[klks;heqGs
vusd yXukaps eqDdke iwohZiklwu ;k iq.ks ‘kgjkr
76
vk<Gwu ;srkr- Eg.kwup ^iq.ks rsFks dk; m.ks* vls
EgVys tkrs6-
3-3-3 ‘kS{kf.kd ik’oZHkweh %&
brj ?kMkeksMhizek.ksp ‘kS{kf.kd egRokps dsanz
Eg.kwu iq.ks ‘kgjkph [;krh vktgh vkgs- f’k{k.kkP;k
vHkkokus lektkps dlsdls uqdlku gksr xsys] rs egkRek
Qqys ;kauh ^^fon;s fouk erh xsyh] erh fouk uhrh xsyh]
furhfouk xrh xsyh] xrhfouk foRr xsys] foRr fouk ‘kqnz
[kpys] brds vuFkZ ,dk vfo|sus dsys**- ;k jpusrwu
usedsi.kkps lkafxrys vkgs- egkRek Qqys ;kaP;k dkGkr
lektifjorZuklkBh f’k{k.kkps egRo tk.k.kkjs rs ,d egRokps
fopkjoar gksrs- Eg.kwu R;kauh vkiY;k dk;kZph lq:okr
‘kS{kf.kd dk;kZus dsyh7- iq.;kr ifgyh baxzth f’kd.;kph
‘kkGk jso jsUM tsEl fepy lkgscakuh cq/kokj okM;kr
Hkjfoyh- yksdkauh baxzth f’kdkos Eg.kwu Qh ?ksr ulr]
myV mRrstu ns.;kdjhrk R;kauk ixkj nsr vlr- ijh{ksP;k
osGh baxzth f’kdo.;kcn~ny ‘ksyk] ikxksVs c{khl nsr vlr-
xksikG gfj ns’keq[k] lksU;kckiw HkkaMs] lnkf’kojko
xksMls] nkth fuGdaB uxjdj] fo”.kw eksjs’oj fHkMs gs
fonoku ;sFks r;kj >kys8- ifgyh [kktxh eqykaph ‘kkGk U;w
bafXy’k Ldwy vkf.k [kktxh eqyhaph ‘kkGk gqtwjikxk
;sFks lq: dj.;kr vkyh- rlsp vusd ckyfo/kokaps nq%[k nwj
dj.;klkBh vkf.k L=h f’k{k.kkyk ntkZ izkIr d:u ns.;klkBh
MkW- dosZ ;kauh fgax.ks ;sFks L=h f’k{k.k laLFkk lq:
77
dsyh- jekckbZ jkuMs ;kauh lsoklnu laLFkk lq: dsyh iwuk
oqesUl dkSfUly rQsZ fL=;kaph fLFkrh lq/kkj.;kps dke
pkyw >kys- lu 1921&22 P;k njE;ku L=heqDrh pGoGhph
lq:okr dsyh- 1934&35 e/;s L=h;kaP;k gyk[khps
^eqDrh?kj* Eg.kwu vukFk fganw efgykJe lq: dj.;kr vkys9-
iq.;kr baxztkuh baxzth Hkk”ksrwu f’k{k.k ns.kkÚ;k
‘kkGk t’kk dk<Y;k r’kk mPPk f’k{k.kklkBh iq.;kr vusd
egkfon;ky;s fu?kkyh- dsoG lqf’kf{kr UkOgs rj mPp f’kf{kr
vusd fonokaukps HkkaMkj Eg.kwu ;k ‘kgjkdMs ikfgys
tkrs- vktgh egkjk”VªkP;k dks.kR;kgh oSpkfjd cSBdhr
iq.ks ‘kgjkpk fopkj izFkeka’kkus vkBo.khus fopkjkr
?ksryk tkrks- rkfRod cSBdhoj ikj[kqu fpdhRld izo`Rrhus
dks.krkgh fopkj Lohdkj.;kph iq.ksdjkaph izo`Rrh vkgs-
19 O;k ‘krdkP;k e/;kiklwu lokZr tqU;k MsDdu dkWystps
uko loZ= ?kqer jkfgys- ;kcjkscjp QX;qZlu dkWyst] l-i-
egkfo|ky;] ,e-bZ- lkslk;Vhph fo/kh egkfo|ky;] iwuk
dkWyst] fVGd egkjk”Vª fon;kihB] iq.ks fon;kihB] ‘ksrdh
dkWyst] egkjk”Vª eaMG] ch-ts- esfMdy dkWyst] dkWyst
vkWQ baftfuvfjax] fo/kh egkfo|ky;] uW’kuy fMQsUl
vWdWMeh [kMdoklyk] ljLorh eafnj] [kMdh fefyVjh
baftfuvfjax dkWyst] f’kokth ejkBk lkslk;Vh] ljnkj nLrwj
gk;Ldwy] os/kikB’kkyk] okMh;k dkWyst] ekWMZu
gk;Ldwy] vk;qosZn egkfon;ky; v’kk fdrhrjh vla[; ygku
eksB;k laLFkk vkgsr10
- vktgh Kkunkukps v[kaM dk;Z djr
78
vkgsr- iq.;krhy la’kks/ku laLFkk Kkufiiklawph rhFkZ{ks=
cuyh-
3-3-4 jktdh; ik’oZHkweh %&
jktdh; {ks=kr rj iq.;kus usr`Rop fLodkjysys gksrs-
^^LojkT; gk ek>k tUefl/n gDd vkgs vkf.k rks eh
feGo.kkjp]** gk cqyan vkokt dk<wu baxzth jktoVhyk
gknjowu lksM.kkjs yksdekU; fVGd ewG jRukfxjhps vlys]
rjh R;kaps dk;Z iq.ks ‘kgjkr pkyw gksrs- R;kaP;k dkekps
Lekjd Eg.kwup vkt fVGd Lekjd eafnj gh HkO; vkf.k
vknj.kh; okLrw mHkh vkgs- dsljh& ejkBk ;k
orZekui=kaP;k& vxzys[kkrwu ij[kMi.ks vkiys
&er&ekaMwu&jktfd;&cktw&lakHkkGyh&dsljhP;k
&MjdkGhus jkT;dR;kZauk tkx] ;sbZ- egkjk”Vª
fganwegklHkk] dkWaxzsl dfeVh] lkoZtfud lHkk] lektoknh
i{k v’kk vusd i{kkaP;k la?kVuk ;sFks dk;Z djr gksR;k]
jk”Vªh; f’k{k.kkph lq:okr ijdh; ekykph gksGh] cfg”dkjkps
/kMs] ;kp iq.;kus Hkkjrkyk ?kkywu fnys- iq.;kps e/;orhZ
dkjkx`g gs Lokra«;fojkaP;k ?kjkph [kksyhp cuyh gksrh-
;k Mkoispkcjkscj czkEg.kh iq.ks Eg.kwu T;kapk
mYys[k ,dk cktwyk dsyk tkrks- rj nqlÚ;k cktwyk
tkrhfueqZyu pGoGhps dsanz ekuys tkrs- czkEgkslekt]
vk;Zlekt] ;kaph dsanz m?kMyh xsyh- egkRek T;ksrhjko
Qqys ;kauh vczkEg.k lektkdjhrk ‘kkGk dk<wu tutkx`rh
dsyh- iarlfpo] LdkÅV laLFkk] jk”Vªlsok ny] vf[ky Hkkjrh;
79
fon;kFkhZ la?kVuk ;kaP;k ekQZr gs dke pkyw jkfgys11
egknso xksfoan jkuMs ;kauh jktdh; nwjn`”Vh nk[kfoyh
vkf.k R;kaP;k ;k izsj.kseqGs baxzth f’k{k.k ?ksÅu ‘kgk.ks
>kysY;k vusd usR;kauh baxztkauh nsÅ dsysyh uksdjh
fLodkjyh ukgh rj ;k Lokra= pGoGhr rs lgHkkxh >kys12
-
3-3-5 vkS|ksfxd ik’oZHkweh %&
vkS|kfxd vk?kkMhoj vl.kkÚ;k fczVh’k jktoVhph
eqgwrZes< iq.ks ‘kgjkrp jksoyh xsyh- nhM’ks o”ksZ
foKku fu”Bspk >saMk bFks >MRk jkfgyk- laidZ
lk/kukapk izpkj >kY;keqGs R;kapk okij eksB;k izek.kkr
gksÅ ykxyk- oSpkfjd ‘kS{kf.kd ekxZn’kZu dj.kkÚ;k
lqLkaLd`r] iz;ksx’khy fi<hps izfrfuf/kRo iq.;krp lq: >kys-
HkkSfrd ifjfLFkrhe/khy cnykpk ifj.kke fnlw ykxyk- iq.ks
gs y”djh dsanz cuys vkf.k R;kcjkscjp vkSn;ksfxdj.kkph
okVpky d: ykxys- vkSn;ksfxd udk’kkoj R;kyk LFkku
feGkys vkgs- egRokps vkSn;ksfxd ‘kgj Eg.kwu iq.ks
vksG[kys tkrs- iq.ks ifjljkrhy vkSn;ksfxdj.kkus iq.ks
oSHkolaiUu >kys vkf.k rsFkhy ;qodkauk uksdjhlkBh
vkiyh cqf/neRrk drZ`Ro n[kfo.;kl foLr`r {ks= miyC/k
>kys- ?kjcka/k.kh] okgrwd leL;k mH;k jkfgY;k
>ksIkMiV~V;kaph cslqekj ok< >kyh13
-
xsY;k ohl o”kkZr iq.;kpk psgjk eksgjk] vkdkjeku
>ikV;kus cnywu xsys vkgs- rs vkrk isU’kujkaps ‘kkar
xko] fuOoG ‘kS{kf.kd dsanz lkekftd] jktdh; pGoGhps
80
mxeLFkku jkfgys ulwu ,d izeq[k mn;ksx dsanz Eg.kwu
iq<s vkys vkgs- dkj[kkunkjheqGs iSlk gkrh vkyk- thou
n`f”Vdksu cnyw ykxyk- vusd ijizkarkrhy yksd iq.;kr ;sÅu
jkgw ykxys-
ik.kh] oht] okgrwd] dPPkk eky] tehu] euq”;cG
;keqGs dkj[kkunkj] cWadk] daiU;k] ;kaps y{k iq.;kdMs
oGys vkgs- dkexkjkaP;k lks;hdfjrk vuds ntsZnkj
vkgkjx`gs >kyh vkgsr- laiw.kZ ns’kkP;k bysDVªkWfud
midj.kkaP;k O;kikjkr iq.;kpk fgLlk pkGhl VDds brdk
egRokpk vkgs14
-
iq.ks ‘kgjkph yksdla[;k
v-dz-
yksdla[;k iq:”k fL=;k ,dw.k
1 iq.ks ‘kgjkrhy ,dw.k yksdla[;k
1405965 ¼52-16%½
1289946 ¼47-84%½
2695911 ¼100%½
2 vuqlwfpr tkrhph yksdla[;k
163111 ¼51%½
156684 ¼49%½
317975 ¼100%½
3 vuqlwfpr tekrhph yksdla[;k
13692 ¼52-40%½
12436 ¼47-60%½
26129 ¼100%½
Source : Census of India (2001), The first Report on Religion Data
3-4 fo’ys”k.k i/nrh %&
ckS/n fL=;kapk lkekftd o vkfFkZd vH;kl dj.;klkBh
la’kksf/kdsus lgsrqd uequk fuoMh}kjs ladYi o/kw&oj
lwpd eaMGkrwu iq.ks ‘kgjkrp jkg.kkÚ;k inoh izkIr
81
dsysY;k fL=;kaph fuoM dsyh vkgs- ;k fL=;k yXu u
>kysY;k vkgsr- v’kk 313 eqyhaph fuoM la’kksf/kdsus
dsyh vkgs- rF; ladyuklkBh iz’ukoyh o fufj{k.k ;k ra=kpk
mi;ksx dsyk vkgs- rF;kps fo’ys”k.k la[;kRed o xq.kkRed
i/nrhus dsys vkgs- fo’ys”k.kkph ekaM.kh lkekftd
fo’ys”k.k] vkfFkZd fo’ys”k.k] lkekftd o vkfFkZd lglaca/k
;kizek.ks dj.;kr vkyh vkgs-
3-5 lkekftd fo’ys”k.k
izLrqr izdYike/;s fuoM.;kr vkysY;k 313 ckS/n
fL=;kaP;k lkekftd fLFkrhpk vH;kl djrkuk ;k lanHkkZr
la’kksf/kdsus iz’ukoyhP;k lgk¸;kus izkFkfed ekfgrh
feGowu R;kvk/kkjs ckS/n fL=;kackcr izkeq[;kus R;kaP;k
o;kuqlkj oxhZdj.k] f’k{k.kkuqlkj foHkktu dsysys vkgs- rlsp
R;kaP;k ewG xkokuqlkj ns[khy foHkktu dsysys vkgs-
rlsp fganw nso&nsork eku.;kcn~ny] /kekZarjkcn~ny
ekfgrh feGfoysyh vkgs o R;kps oxhZdj.k la[;kRed
i/nrhus dsyh vkgs-
3-5-1 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k o;kuqlkj oxhZdj.k
la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k r:.k
fL=;kaps R;kaP;k o;kuqlkj foHkktu dsysys vkgs- iwohZ
eqyk&eqyhaph yXu [kwi ygku o;kr dsyh tkr gksrh- ijarw
vkrk 40 o”kkZi;Zar eqyk&eqyhaph fookg gksrkr vkrk
eqyhapk dy tkLrhr tkLr f’k{k.k ?ksowu Lor%P;k ik;koj
mHkk jkg.;kdMs vkgs- rlsp eqyhaP;k ikydkaP;k erke/;s
82
ns[khy ifjorZu >kY;kps fnlwu ;srs- eqyhauh f’k{k.k
?ksowu Lor%P;k ik;koj [kachji.ks mHks jgkos v’kk
i/nrhph ikydkaph fopkj/kkjk >kysyh fnlrs-
r:.k fL=;kaps o;ksxVkuqlkj dsysys foHkktu
vkys[kk}kjs rDrk dz- 3-5-1 e/;s Li”V dsysys vkgs- 313
iSdh 122 brD;k eqyh g;k 20&25 ;k o;ksxVkrhy vkgsr-
Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k
gs 38-97% rj 313 iSdh 132 eqyh 20 rs 30 o;ksxVkrhy
vkgsr] R;kaps ,dw.k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 42-30%
brds vkgs- rj 313 iSdh 47 brds izek.k gs 30&35 brds
o;ksxVkps vkgs- Eg.kts ,dw.k la[;s’kh VDdsokjhps
vl.kkjs izek.ks gs 15-06% brds vkgs- loZlk/kkj.ki.ks fuoM
dsysY;k o/kw&oj lwpd eaMGke/;s ukouksan.kh lokZr
tkLr 25&30 ;k o;ksxVkrhy vkgs- R;kuarj 20&25 ;k
o;ksxVkph ukouksan.kh vkgs- ijarq fookgklkBh ;ksX;
o;ksxV 25&30 vlY;kps fnlwu ;srs- rlsp ikydgh tkLrhr tkLr
fookgklkBh vkxzgh fdaok iz;Ru ;kp o;ksxVkr djrkr- ijarw
eqyhaP;k yXuklkBh g;kgh is{kk eksBk o;ksxV ns[khy
vkgs- ‘ksoVh eqyhaP;k yXuklkBh lokZr eksBk o;ksxV
Eg.kts 35&40 gk vkgs- 313 iSdh 12 eqyh ;k o;ksxVkrhy
vkgs- gs izek.k tjh lokZr deh vlys rjh ns[khy ;k o;ksxVkr
eqyh vkgsr- Eg.kts ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs
izek.k gs 3-84% brds vkgs-
83
3-5-1 fuoM dsysY;k L=h;kaph oxZokjh o;kuqlkj
iq<hyizek.ks
v-Ø- o;kuqlkj xV la[;k ‘ksdMk
1 20&25 122 38-97%
2 25&30 132 42-30%
3 30&35 47 15-06%
4 35&40 12 3-84%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-1 fuoM dsysY;k L=h;kaph oxZokjh o;kuqlkj
iq<hyizek.ks
3-5-2 fuoM dsysY;k r:.k fL=;akph f’k{k.kkuqlkj
oxhZdj.k %&
la’kks/kuklkBh la’kksf/kdsus r:.k fL=;kapk ,d xV
fuoMysyk vkgs- ;k L=h;k vkt R;kaph dkyph ifjfLFkrh
38.97%
42.30%
15.06%
3.84%
20&25
25&30
30&35
35&40
84
>qxk:u mPp f’kf{kr >kysY;k vkgsr- R;kauh osxosxG;k
{ks=kr dke d:u Lor%pk osxGk vlk Blk meVoysyk vkgs-
fuoM dsysY;k fL=;kaph ,dw.k la[;k gh 313 vkgs-
,dw.k la[;kiSdh Eg.kts 313 iSdh 44 L=h;k ;k MkWDVj
vkgsr- Eg.kts R;akps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs
izek.k gs 14-05 % brds vkgs- rj 313 iSdh 57 fL=;k ;k
f’kf{kdk vkgs R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 18-
26% brds vkgs- rj vfHk;ark Eg.kwu dke dj.kkÚ;k eqyhaps
izek.ks gs f’k{kd eqyhalkj[ksp Eg.ktsp leku vkgs- inoh/kj
vkf.k mPp inoh/kj vl.kkÚ;k L=h;kaps izek.k gs 313 iSdh
155 Eg.kts lokZr tkLr vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
VDdsokjhps izek.k gs 49-67% brds vkgs-
la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k
fL=;kaph la[;k ,dw.k la[;kiSdh osxosxG;k {ks=kr d’kk
i/nrhus foHkkthr >kysyh vkgs- gs vys[kk}kjs vkd`rh dza-
3-5-2 e/;s Li”V dj.;kr vkysys vkgs-
3-5-2 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaph f’k{k.kkuqlkj
oxhZdj.k
f’k{k.k la[;k ‘ksdMk
1 MkWDVj 44 14-05%
2 f’kf{kdk 57 18-26%
3 vfHk;ark 57 18-26%
4 inoh/kj@mPp inoh/kj
155 49-67%
,dw.k 313 100% lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
85
3-5-2 fuoM dsysY;k r:.k fL=;akph f’k{k.kkuqlkj
oxhZdj.k %&
3-5-3 dqVqackP;k vkdkjkuqlkj oxhZdj.k
izLrqr la’kks/kuke/;s dqVqackP;k vkdkjkuqlkj
oxhZdj.k dsysys vkgs- R;kaps la;qDr dqVqac o foHkDr
dqVqac v’kk izdkjkr oxhZdj.k dsys vkgs- izLrqr
la’kks/kukr la;qDr dqVqac Eg.kts pqyr HkkÅ] pqyrs] vkth
vktksck vls ,df=r dqVqac y{kkr ?ksrys vkgs o v’kk
dqVqackps izek.ks 313 iSdh 69 brds vkgs- Eg.ktsp 22-
05% fL=;k ,df=r dqVqackr jkgrkr- rj 313 iSdh 244 dqVqac
foHkDr Eg.ktsp 77-95% fL=;k foHkDr dqVqackr jkgrkr
;ko:u vls fnlrs dh] tkLrhr tkLr ckS/n dqVqach;kauk
foHkDr dqVqach; i/nrhps Qk;ns letys vkgs-
3-5-3 dqVqackP;k vkdkjkuqlkj oxhZdj.k
v-dz- dqVqackpk vkdkj lnL; la[;k ‘ksdMk
1 foHkDr dqVqac 244 77-95%
2 la;qDr dqVqac 69 22-05%
14.05%
18.26%
18.26%
49.67%
MkWDVj
f'kf{kdk
vfHk;ark
inoh/kj@mPp inoh/kj
86
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-4 r:.k fL=;kaP;k f’k{k.kkP;k ek/;ekuqlkj
r:.k fL=;kaP;k ek/;ekuqlkj oxhZdj.k djrkuk
la’kksf/kdsus rs rhu izdkjs dsys vkgs- baxzth ek/;e]
ejkBh o lseh bafXy’k vls dsys vkgs- rDrk dz- 3-5-4 e/;s
R;kps la[;kRed fo’ys”k.k ns[khy dsys vkgs- baxzth
ek/;ekrwu f’k{k.k ?ksrysY;k eqyhaps izek.ks 313 iSdh
160 Eg.ktsp ‘ksdMk 50-91% eqyh baxzth ek/;ekrwu
f’k{k.k ?ksrys vkgs- rj 105 eqyhauh ejkBh ek/;ekrwu
f’k{k.k ?ksrys vkgs Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k fuEE;kgwu
deh 32-08% eqyh ejkBh ek/;ekrwu f’kdysY;k vkgsr rj lseh
bafXy’k e/;s vl.kkÚ;k eqyhaps izek.k lokZr deh Eg.ktsp
15-01% brds vkgs-
3-5-4 r:.k fL=;kaP;k f’k{k.kkP;k ek/;ekuqlkj
v-dz- ek/;ekps ukao lnL; la[;k ‘ksdMk
1 baxzth ek/;e 160 50-91%
2 ejkBh ek/;e 105 33-08%
3 lseh bafXy’k 48 15-01%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-4 r:.k fL=;kaP;k f’k{k.kkP;k ek/;ekuqlkj
87
3-5-5 fganw nsonsork eku.;kfo”k;h oxhZdj.k
izLrqr la’kks/kukr ckS/n fL=;kapk vH;kl djrkuk ckS/n
fL=;k fganw nsonsork ekurkr dh ukgh ;kps oxhZdj.k
la’kksf/kdsus dsysys vkgs- fganw nso nsorkauk
eku.kkÚ;k fL=;kaps izek.k 313 iSdh 118 fL=;k vls vkgsr
Eg.ktsp 37-45% fL=;kauk nso gh ladYiuk ekU; vkgs- rj
313 iSdh 195 eqyh fdaok fL=;k nso gh ladYiuk ekur
ukgh- Eg.ktsp 62-55% fganw nsonsorkauk ekur ukgh-
3-5-5 fganw nsonsork eku.;kfo”k;h oxhZdj.k
v-dz- rif’ky lnL; la[;k ‘ksdMk
1 ekU; 118 37-45%
2 vekU; 195 62-55%
,dw.k 313 100% lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-5 fganw nsonsork eku.;kfo”k;h oxhZdj.k
50.91%
33.08%
15.01%
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
baxzth ejkBh lseh bafXy'k
fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaph
,dq.k la[;k
88
3-5-6 /kkfeZd l.k mRlo fo”k;d oxhZdj.k
izLrqr vH;kl mPpf’kf{kr ckS/n fL=;kaoj vkgs
R;keqGs ;k fL=;k fdrh izek.kkr fganw l.k mRlo lktjs djrkr
;kps oxhZdj.k la’kksf/kdsus dsysys vkgs- R;kr fganw l.k
mRlo lktjs dj.kkÚ;k o u dj.kkjs rlsp ckS/n o fganw
nksUghgh l.k lktjs dj.kkjs fdrh ;k izek.kkr oxhZdj.k dj.;kr
vkysys vkgs- ;kr l.k mRlo lktjs u dj.kkÚ;k eqyhaps izek.k
lokZr tkLr Eg.kts 313 iSdh 137 fL=;k vls vkgs- Eg.ktsp
,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs gs izek.k 43-76% brds
vkgs- rj lokZr deh izek.k nksUgh l.k lktjs dj.kkjs eqyhaps
vkgs- 313 iSdh 69 vls vkgs- ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh
vl.kkjs izek.k gs 22-06% brds vkgs- rj /kkfeZd l.k mRlo
lktjs dj.kkÚ;kaps ns[khy izek.k FkksMs tkLr Eg.kts 313
iSdh 107 eqyh l.k lktjs djrkr- R;kaps ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 34-18% brds vkgs-
37.45%
62.55%
ekU;
vekU;
89
3-5-6 /kkfeZd l.k mRlo fo”k;d oxhZdj.k
v-dz- rif’ky lnL; la[;k ‘ksdMk
1 lktjs dj.kkjs 107 34-18%
2 lktjs u dj.kkjs 137 43-76%
3 nksUgh lktjs
dj.kkjs
69 22-06%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-6 /kkfeZd l.k mRlo fo”k;d oxhZdj.k
3-5-7 /kekZarjkcn~nyP;k erkaps oxhZdj.k
izLrqr la’kks/kukr ckS/n fL=;kapk vH;kl djrkuk
/kekZarj djkos dh ukgh ;kckcr oxhZdj.k dsys- rsOgk vls
vH;klys dh] fganw /kekZP;k dYiuk ekU; dj.kkÚ;k
fL=;kaph ¼nso] nsork] fganw l.k½ /kekZarj djkos dh
34.18%
43.76%
22.06%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
35.00%
40.00%
45.00%
50.00%
lktjs dj.kkjs lktjs u dj.kkjs nksUgh lktjs dj.kkjs
90
ukgh ;kckcr vkacsMdjkaojhy J/nk fnlwu ;srs- loZp
fL=;kauh /kekZarj djkos vls er O;Dr dsys vkgs-
3-5-7 /kekZarjkcn~nyP;k erkaps oxhZdj.k
v-
d
z-
/kekZarjkcn
~nyps er
MkW
DVj
vfHk;
ark
f’k{k
d@
izk/;k
id
br
j
,dw
.k
1 /kekZarj
djkos
44 57 57 15
5
313
2 ukgh djkos & & & & &
,dw.k 44 57 57 15
5
313
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-8 ckS/n /kekZP;k izpkjkr lgHkkxh gks.;kckcr
oxhZdj.k
izLrqr la’kks/kukr ckS/n /kekZP;k izpkjkr lgHkkxh
gks.;kcn~ny oxhZdj.k dsys xsys dh] lgHkkxh gks.kkÚ;k
fL=;k o lgHkkxh u gks.kkÚ;k fL=;k vls oxhZdj.k dsys
xsys- rj lgHkkxh gks.kkÚ;k fL=;kaps izek.k tkLr
gksrs- 313 iSdh 212 fL=;k lgHkkxh gksow bfPNrkr
Eg.ktsp 67-35% fL=;k ;k ckS/n /keZ izpkjkr lgHkkxh
gks.;kcn~ny er izdV djrkr- ijarw 313 iSdh 101 fL=;k
91
lgHkkxh u gks.;kcn~ny er izdV djrkr ;kps dkj.k R;kauh
lkafxrys dh] osG feGr ukgh] osGsvHkkoh 32-65%
izR;{kkr /keZ izpkjkr lgHkkxh gksow ‘kdr ukghr-
3-5-8 ckS/n /kekZP;k izpkjkr lgHkkxh gks.;kckcr
oxhZdj.k
v-
dz-
rif’ky la[;k ‘ksdMk
1 ckS/n /keZ izpkjkr lgHkkxh
gks.kkÚ;k fL=;k
212 67-35%
2 ckS/n /keZ izpkjkr lgHkkxh u
gks.kkÚ;k fL=;k
101 32-65%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-8 ckS/n /kekZP;k izpkjkr lgHkkxh gks.;kckcr
oxhZdj.k
92
3-5-9 vLi`’;rk fo”k;d oxhZdj.k
izLrqr vH;kl mPpf’kf{kr fL=;kapk vkgs dh] ts.ksd:u
uksdjh fdaok O;olk; ;kaP;klkBh fL=;k ckgsjP;k txk’kh
laca/kh vkgsr- ijarw R;k tjh f’kdY;k] mPpf’kf{kr >kY;k rjh
ns[khy R;kauk vLi`’;rspk vuqHko gk ;srksp- dsoG
tkrheqGs R;kauk dkgh xks”Vh lgu djkO;k ykxrkr- v’kk
fL=;kauk vkysY;k vuqHkokps fo’ys”k.k la’kksf/kdsus
dsys vkgs- T;kauk vLi`’;rspk vuqHko vkysyk vkgs v’kk
fL=;k 313 iSdh 172 vlwu R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
izek.k 54-95% brds vkgs- rj 141 eqyhauk vLi`’;rspk
vuqHko vkysyk ukgh- dkj.k R;kaP;k erkuqlkj [kktxh mnk-
vk;Vh ikdZ v’kk fBdk.kh tkr dks.kh y{kkr ?ksr ukgh] rj
dke y{kkr ?ksrys tkrs- ;k eqyhaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
izek.k gs 45-05% brds vkgs-
3-5-9 vLi`’;rk fo”k;d oxhZdj.k
v-dz- rif’ky la[;k ‘ksdMk
1 vLi`’;rspk vuqHko vkysys 172 54-95%
67.35%
32.65%ckS/n /keZ izpkjkr lgHkkxh gks.kkÚ;k fL=;k
ckS/n /keZ izpkjkr lgHkkxh u gks.kkÚ;k fL=;k
93
2 vLi`’;rspk vuqHko u vkysys 141 45-05%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-9 vLi`’;rk fo”k;d oxhZdj.k
3-5-10 vkacsMdjh fopkj fLodkj.;kckcr oxhZdj.k
izLrqr la’kks/kuke/;s T;k ckS/n r:.k fL=;kaph fuoM
dsysyh vkgs- R;k fL=;kauh vkacsMdjh fopkj fLodkjkos
vls Li”V er izdV dsysys vkgss- fuoMysY;k 313 fL=;kauh
vkacsMdjh fopkj fLodkjkos vls lkafxrys- Eg.ktsp loZ
fL=;kauk vkacsMdjh fopkjkaps egRo iVysys vkgs-
Lofodkl] lektkpk fodkl o ns’kkP;k fodklklkBh o izxrhlkBh
vkacsMdjh fopkjkapk voyac dj.ks xjtsps vkgs vls er ;k
fL=;kauh izdV dsys-
3-5-10 vkacsMdjh fopkj fLodkj.;kckcr oxhZdj.k
v- dz-
rif’ky MkWDVj vfHk;ark f’kf{kdk@ izk/;kfidk
brj ,dw.k
54.95%
45.05% vLi`’;rspk vuqHko vkysys
vLi`’;rspk vuqHko u vkysys
94
1 vkacsMdj
fopkj
fLodkjkosr
44 57 57 155 313
2 vkacsMdj
fopkj u
fLodkjkosr
& & & & &
,dw.k 44 57 57 155 313
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-11 miokl fo”k;d oxhZdj.k
fuoMysY;k fL=;kaps oxhZdj.k miokl djrkr dh ukgh
vls dsys rsOgk fnlwu vkys dh] miokl dj.kkÚ;k fL=;kaps
izek.k tkLr Eg.kts 313 iSdh 210 fL=;k miokl djrkr- R;kaps
,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 67-10% brds vkgs- rj miokl u
dj.kkjs fL=;kaps izek.k 313 iSdh 103 brds vkgs R;kaps
,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 32-90% brds vkgs-
3-5-11 mioklkuarj fuoMysY;k fL=;kaps oxhZdj.k
v-dz- rif’ky la[;k ‘ksdMk
1 miokl u dj.kkjs 103 32-90%
2 miokl dj.kkjs 210 67-10%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-12 mioklkP;k izdkjkuqlkj oxhZdj.k
fuoMysY;k fL=;kaiSdh miokl dj.kkÚ;k fL=;k ;k 210
vkgsr ;kps la’kksf/kdsus useD;k ;k fL=;k dks.kR;k
n`”Vhus miokl djrkr ;kps oxhZdj.k dsysys vkgs- ;ke/;s vls
95
fnlwu vkys dh] 210 iSdh 60 fL=;k vk/;kfRed n`”Vhus
miokl djrkr R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 28-17%
vkgs- rj 150 fL=;k ‘kkL=h; n`”Vhdksukrwu miokl djrkr
R;kps izek.k 71-83% vkgs-
3-5-12 mioklkP;k izdkjkuqlkj oxhZdj.k
v-dz- rif’ky la[;k ‘ksdMk
1 vk/;kfRed
n`”Vhdksu
60 28-17%
2 ‘kkL=h; n`”Vhdksu 150 71-83%
,dw.k 210 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-13 fuoM dsysY;k L=h;kaiSdh ewG
xkokizek.ks foHkktu iq<hy izek.ks
fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaps R;kaP;k eqG xkokuqlkj
foHkktu la’kksf/kdsus dsysys vkgs- Eg.kts dkgh r:.k
fL=;kaps eqG xko iq.ks vkgsr rj dkgh fL=;kps eqGxkao
lkrkjk] dksYgkiwj] lkj[kh brj xkos vkgs- ijarq R;kaps
vktksck i.ktksck iq.;kr LFkkf;d >kY;kus R;kps eqGxko tjh
iq.ks ulys rjh okLrO; iq.;krp vkgs- la’kksf/kdsus fuoM
dsysY;k fL=;kaps R;kaP;k LFkykarjkuqlkj foHkktu
dsysys vkgs o vkys[kk}kjs R;kps Li”Vhdj.k vkd`rh dz- 3-
5-13 e/;s Li”V dsysys vkgs-
fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh ewGxko iq.ks vl.kkÚ;k
fL=;kaps izek.k lokZr tkLr vkgs- Eg.kts 313 iSdh 154
96
fL=;kaps eqGxkao iq.ks vkgs- R;kps ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 49-20% rj /kqGs] fcnj]
tkyuk] ijHk.kh] Bk.ks] xksaf/k;k] oÚgkM b- eqG xkao
vl.kkÚ;k fL=;kaps izek.k lokZr deh Eg.kts 313 iSdh
dsoG 1 brds vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh
vl.kkjs izek.k gs 0-32% VDds brds vkgs-
rj R;k [kkyks[kky 313 fL=;kaiSdh izR;sdh 2 fL=;k
brdh la[;k vl.kkjh eqGxkao Eg.kts vkSjaxkckn] xqycxkZ]
tGxkao] ukansM] o/kkZ] panziwj ;orekG gh xkos vkgsr
;k fL=;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.ks gs
0-64% VDds brds vkgs- rlsp vejkorh jk;xM gs eqGxkao
vl.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 313 iSdh 3 brdh vkgs- R;kps
,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 0-96% brdss
vkgs-
313 iSdh izR;sdh 4 fL=;kaps eqGxkao gs cqy<k.kk
vkgs Eg.ktsp 1-28% VDds brds vlwu la[;sP;k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k vkgs- rj ukxiwj] ykrwj] gs
eqGxkao vl.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 313 iSdh izR;sdh 5
brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs
izek.k gs 1-60% brds vkgs- R;kuarj 313 iSdh izR;sdh 7
yksdkaps ewG xkao chM] ukf’kd] vdksyk vkgs R;kaps
,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 2-24% brds
vkgs- rlsp 313 iSdh 8 brds fL=;kaph la[;k mLekukckn]
97
dksYgkiwj ;k nksu xkokaph vkgs R;kaps ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.ks 2-56% brds vkgs-
iq.ks ‘kgj gs eqGxko vl.kkÚ;k fL=;kaps izek.k lokZr
tkLr vkgs- ijarw R;k [kkyks[kky lksykiwj ftYg;kps izek.k
vkgs rs 313 iSdh 29 Eg.ktps R;kaps VDdsokjhrhy ,dw.k
la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 9-29% vkgs- rj R;kuarj lkrkjk
ftYg;kps izek.k gs 313 iSdh 20 brdh vkgs- R;kaps ,dw.k
la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 6-41% brds vkgs-
R;kuarj 313 iSdh 19 yksdkaps eqGxko gs vgenuxj vkgs-
,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 6-08% VDds
brds vkgs- R;kuarj lkaxyh gs eqGxkao vl.kkÚ;k
yksdkaph la[;k gh 313 iSdh 20 Eg.kts ,dw.k la[;sP;k
Vddsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 4-16% brds vkgs-
v’kk izdkjs la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM
dsysY;k r:.k fL=;kaps R;kaP;k LFkykarjkuqlkj Eg.ktsp
ewGxkaokuqlkj foHkktu dsysys vkgs-
3-5-13 fuoM dsysY;k L=h;kaiSdh ewG xkokizek.ks foHkktu iq<hy izek.ks
v-Ø- xkokps ukao la[;k ‘ksdMk
1- A. iq.ks 154 49-20%
2- B. lksykiwj 29 9-29%
3- C. lkrkjk 20 6-41%
4- D. vgenuxj 19 6-08%
5- E. xqycxkZ 2 0-64%
98
6- F. cqy<k.kk 4 1-28%
7- G. mLekukckn 8 2-56%
8- H. dksYgkiwj 8 0-96%
9- I. vejkorh 3 0-64%
10- J. vkSjaxkckn 2 1-60%
11- K. ukxiwj 5 0-64%
12- L. tGxkao 2 1-60%
13- M. ukansM 2 0-64%
14- N. jk;xM 3 0-96%
15- O. chM 7 2-24%
16- P. lkaxyh 13 4-16%
17- Q. ykrqj 5 1-60%
18- R. o/kkZ 2 0-64%
19- S. /kqGs 1 0-32%
20- T. panziwj 2 0-64%
21- U. fcnj 1 0-32%
22- V. ukf’kd 7 2-24%
23- W. tkyuk 1 0-32%
24- X. ijHk.kh 1 0-32%
25- Y. ;orekG 2 0-64%
26- Z. Bk.ks 1 0-32%
99
27- A1 vdksyk 7 2-24%
28- B1 xksaf/k;k 1 0-32%
29- C1 oÚgkM 1 0-32%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-5-13 fuoM dsysY;k L=h;kaiSdh ewG
xkokizek.ks foHkktu iq<hy izek.ks
3-6 vkfFkZd fo’ys”k.k
la’kks/kuklkBh mi;qDr vl.kkjh ekfgrh xksGk d:u frps
lkekftd fo’ys”k.k dsY;kuarj vkfFkZd fo’ys”k.k dsys R;ke/;s
fuoM dsysY;k ckS/n r:.k fL=;kaP;k vkfFkZd ifjfLFkrhuqlkj
ekfgrh Eg.ktsp r:.k fL=;kaps mRiUu] R;kapk gqn~nk]
R;kaP;k ikydkaPkk gqn~nk R;kaps mRiUu vkf.k
lsokfuo`Rr ikydkaps mRiUu rlsp R;kaP;k ekfld [kpZ fdrh
dtZ ?ksrysys vkgs] ‘kkldh; ;kstukapk ykHk b- ekfgrhps
49.20%
9.29%
6.41% 6.08%
0.64% 1.28%2.56% 2.56%
0.96% 0.64%1.60%
0.64% 0.64% 0.96%2.24%
4.16%
1.60%0.64% 0.32% 0.64% 0.32%
2.24%
0.32% 0.32% 0.64% 0.32%
2.24%
0.32% 0.32%
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
100
fo’ys”k.k o Li”Vhdj.k vkys[kk}kjs dsysys vkgs rs
iq<hyizek.ks %&
3-6-1 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh uksdjh O;olk;kuqlkj
la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh ^^ckS/n fL=;kapk
vkfFkZd o lkekftd vH;kl** vlk fo”k; fuoMysyk vlwu] fuoM
dsysY;k r:.k fL=;k ;k loZ inoh/kj vkgsr- R;keqGs
fuoMysY;k fL=;kaiSdh dkgh fL=;k uksdjh djrkr dkgh
fL=;k f’k{k.k ?ksr vkgsr- fuoM dsysY;k fL=;kaph uksdjh
O;olk; o f’k{k.k ;k i/nrhus oxhZdj.k la’kksf/kdsus R;kP;k
,dw.k la[;s}kjs Li”V dsysys rlsp VDdsokjhe/;s ,dw.k
la[;s’kh vl.kkjs izek.k dk<wu vkys[kk}kjs R;kps Li”Vhdj.k
rDrk dz- 3-6-1 e/;s Li”V dsysys vkgs-
fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaph ,dw.k la[;k gh 313 brds
vkgs- 313 iSdh 277 ;k uksdjh djrkr R;kaps ,dw.k la[;sP;k
Vddsokjh’kh vl.kkjs izek.ks 88-49% brds vkgs- rj 313
iSdh QDr 16 fL=;k ;k O;olk; djrkr ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.ks gs 5-11% VDds brds deh
vkgs- ,dw.k la[;siSdh Eg.kts 313 iSdh 20 fL=;k fdaok
eqyh ;k QDr f’k{k.k ?ksr vkgsr- vkiys inoh/kj f’k{k.k iq.kZ
d:u ;k fL=;k mPp f’k{k.k ?ksr vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;s’kh
vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 6-58% brds vkgs-
3-6-1 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh
uksdjh O;olk;kuqlkj iq<hyizek.ks
v-Ø- m|ksx la[;k ‘ksdMk
101
1 uksdjh 277 88-49%
2 O;olk; 16 5-11%
3 f’k{k.k 20 6-58%
,dw.k 313 100% lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-6-1 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh uksdjh O;olk;kuqlkj
3-6-2 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k la[;sph uksdjhe/;s
vl.kkÚ;k gqn~n;kuqlkj foHkkx.kh
la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k fL=;k ;k
f’k{k.k ?ksowu osxosxG;k {ks=kr dk;Zjr vkgsr ;k uksdjh
dj.kkÚ;k fL=;kaP;k R;kaP;k dkekrhy gqn~n;kuqlkj
foHkktu 3-6-2 e/;s vkys[kk}kjs Li”V dsysys vkgs-
fuoM dsysY;k ,dw.k fL=;kaP;k la[;siSdh Eg.kts 313
iSdh 277 fL=;k g;k uksdjh djrkr- rj 20 fL=;k f’k{k.k ?ksr
vkgsr- rj 16 fL=;k O;olk; djhr vkgs- rlsp 277 iSdh 5 fL=;k
;k uksdjh djrkr- lqijok;tj] dWf’kvj] yWc vflLVaV ;k
gqn~;kojrh dk;Zjr vkgsr- Eg.ktsp ,dw.k la[;s’kh ;k
88.49%
5.11%6.58%
uksdjh
O;olk;
f'k{k.k
102
fL=;kaps vl.kkjs izek.ks gs 1-80% brds vkgs- rj 277 iSdh
izR;sdh 10 fL=;k vWMfeuhLVªsVj] fjlsI’kfuLV]
VsfydkWyj] vdkmVaV] dkWylsaVj ¼Vªsuh½ odhy]
DykdZ ;k gqn~n;kojrh dk;Zjr vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;s’kh
vl.kkjs izek.k gs 3-61% brds vkgs-
lsYl vkWfQlj vkf.k dkWEI;qVj vkWijsVj g;k
gqn~n;kojrh dke dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 277 iSdh
izR;sdh 15 brdh vkgs- ;k fL=;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
izek.ks gs 5-41% brds vkgs-
vfHk;ark ;k gqn~n;koj dke dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k
gh lokZr tkLr vkgs- Eg.kts 277 iSdh 57 fL=;k ;k vfHk;ark
Eg.kwu dke djr vkgsr- Eg.ktsp ,dw.k la[;sps VDdsokjh’kh
vl.kkjs izek.k gs 20-57% brds vkgs- rj lokZr deh ulZ vkf.k
iksyhl ;k gqn~n;kojrh fL=;k dk;Zjr vkgsr gs izek.k 277
iSdh izR;sdh dsoG 2 fL=;k vls vkgs- ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
izek.k gs 0-72% brds vkgs-
MkWDVj Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaps izek.k 277
iSdh 44 fL=;k vls vkgs- ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs
15-88 brds vkgs- rj f’kf{kdk Eg.kwu dke dj.kkÚ;k
fL=;kaps izek.k gs 277 iSdh 43 fL=;k vkgsr- R;kaps
,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 15-52%
vkgs- rj izk/;kid Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaps izek.k gs
277 iSdh 57 fL=;k vkgsr R;kaps ,dw.k la[;sP;k
103
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 20-57% vkgs- 57 iSdh 14
fL=;k g;k izk/;kid ;k inkoj dk;Zjr vkgsr-
3-6-2 fuoM dsysY;k L=h;kaP;k la[;sph uksdjhe/;s vl.kkÚ;k gqn~n;kuqlkj foHkkx.kh-
v-Ø- inkps ukao la[;k ‘ksdMk
1- A. lqijok;tj 5 1-80%
2- B. vfHk;ark 57 20-57%
3- C. dWf’kvj 5 1-80%
4- D. vWMfefuLVªsVj 10 3-61%
5- E. lsYl vkWfQlj 15 5-41%
6- F. fjlsI’kfuLV 10 3-+61%
7- G. Vsfy dkWyj 10 3-61%
8- H. vdkmVaV 10 3-+61%
9- I. MkWDVj 44 15-88%
10- J. f’kf{kdk 43 15-52%
11- K. izk/;kid 14 5-25%
12- L. yWc vflLVaV 5 1-80%
13- M. dkWEI;qVj
vkWijsVj
15 5-41%
14- N. dkWy lsaVj
Vªsuh
10 3-+61%
104
15- O. odhy 10 3-+61%
16- P. DykdZ 10 3-+61%
17- Q. ulZ 02 0-72%
18- R. iksyhl 02 0-72%
,dw.k 277 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-6-2 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k la[;sph uksdjhe/;s
vl.kkÚ;k gqn~n;kuqlkj foHkkx.kh
3-6-3 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh f’k{kd Eg.kwu
dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh R;kaP;k vH;kl {ks=kuqlkj
uksdjh O;olk; o f’k{k.kkuqlkj oxhZdj.kkuarj fuoM
dsysY;k fL=;kaiSdh T;k fL=;k uksdjh djrkr R;k tkLrhr tkLr
izek.kkr MkWDVj vfHk;ark o f’k{kd ;k is’kkadMs vkdf”kZr
vlY;kps fnlwu vkys] rsOgk ;k rhu ?kVdkaP;k vH;kl
1.80%
20.57%
1.80%
3.61%
5.41%
3.61% 3.61% 3.61%
15.88% 15.52%
5.25%
1.80%
5.41%
3.61% 3.61% 3.61%
0.72% 0.72%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
lqijok
;tj
vfHk;a
rk
dWf’k
vj
vWMf
efuLV
ªsVj
lsYl v
kWfQ
lj
fjlsI’k
fuLV
Vsfy
dkW
yj
vdkm
VaV
MkW
DVj
f’kf{k
dk
izk/;k
id
yWc v
flLVa
V
dkW
EI;qV
j vkW
ijsVj
dkW
y lsaV
j Vªsu
h
odhy
Dykd
Z ulZ iksyh
l
105
{ks=kuqlkj oxhZdj.k la’kksf/kdsus dsysys vkgs- R;kiSdh
f’k{kd Eg.kwu dk;Zjr vl.kkÚ;k eqyhaph ekfgrh R;kaP;k
vH;kl {ks=kuqlkj o R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
VDdsokjhps izek.k rDrk dz- 3-6-3 uqlkj Li”V dj.;kr vkysys
vkgs-
313 fL=;kaph fuoM la’kks/kuklkBh dj.;kr vkysyh
vkgs- 313 iSdh 277 fL=;k ;k uksdjh djrkr- 277 iSdh 57
fL=;k ;k f’k{kdh is’kke/;s uksdjh djrkr ;k 57 fL=;k g;k
vkiY;k vH;kl {ks=kuqlkj osxosxG;k fBdk.kh f’k{k.k lsok
djr vlrkr-
fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh izk/;kid fdaok O;k[;rk
Eg.kwu dke djrkr R;k fL=;kaps izek.ks 57 iSdh 14 brds
vkgs- Eg.kts R;kps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps
izek.k gs 24-56% brds vkgs- rj ek/;fed f’kf{kdk Eg.kwu
dke dj.kkÚ;k eqyhaps izek.ks gs lokZr tkLr Eg.kts 57
iSdh 22 brds vkgs- R;kps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
VDdsokjhps izek.k gs 38-59% brds vkgs- rj lokZr deh
la[;sus fL=;k fp=dyk o [ksGkps f’k{kd Eg.kwu dke djrkr
Eg.kts 57 iSdh izR;sdh 2 fL=;k fp=dyk o [ksGkps f’k{kd
Eg.kwu dke djrkr- R;kps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.ks 3-
50% brds vkgs- izkFkfed f’kf{kdk Eg.kwu dke dj.kkÚ;k
fL=;kaph la[;k 57 iSdh 5 brdh vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k
la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k 8-77% brds vkgs- ijarq
baxzth ek/;e f’k{kdkaps izek.ks ;kis{kk FkksMs tkLr
106
vkgs- 57 iSdh 9 fL=;k baxzth ek/;ekP;k f’kf{kdk vkgs-
R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 15-78% brds vkgs-
rj lseh bafXy’k f’kf{kdk Eg.kwu dke dj.kkÚ;k eqyhaps
izek.k gs 57 iSdh 3 Eg.kts ,dw.k la[;sP;k VDdsokjhP;k
izek.kk’kh 5-36% VDds brds vkgs-
3-6-3 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh f’kf{kdk Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh %
v-Ø- f’kf{kdk@mifoHkkx la[;k ‘ksdMk
1- O;k[;krk ¼izk/;kid½ 14 24-56%
2- ek/;fed f’kf{kdk 22 38-59%
3- izkFkfed f’kf{kdk 5 8-77%
4- baxzth ek/;e f’kf{kdk 9 15-78%
5- lseh bafXy’k f’kf{kdk 3 5-36%
6- [ksGkps f’kf{kdk ¼B.
Pd.½
2 3-50%
7- fp=dyk f’kf{kdk
¼A.T.D.½
2 3-50%
,dw.k 57 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-3 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh f’kf{kdk Eg.kwu
dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh %
107
3-6-4 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh QDr MkWDVj
Eg.kwu uksdjh dj.kkÚ;k o O;olk; dj.kkÚ;k fL=;kaps oxhZdj.k vH;kl {ks=kuqlkj %
fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh dkgh fL=;k g;k MkWDVj
vkgsr- ;k fL=;kaps MkWDVjkaP;k osxosxG;k
vH;kldzekuqlkj osxosxG;k {ks=kr foHkktu la’kksf/kdsus
dsyssys vkgs- Eg.kts ,dw.k la[;k 277 iSdh 44 fL=;k
MkWDVj vkgsr- ;k 44 fL=;kaps ch-,-,e-,l-] ,e-Mh-] ch-
Mh-,l- b- osxosxG;k vH;kl{ks=kuqlkj foHkktu d:u R;kps
vkys[kk}kjs Li”Vhdj.k rDrk dz- 3-6-4 }kjs Li”V dsys vkgs-
MkWDVj ;k {ks=kr dke dj.kkÚ;k eqyhaph la[;k gh
lokZr tkLr vkgs- Eg.kts 277 iSdh 44 fL=;k g;k MkWDVj
vkgsr- ;k 44 fL=;kaiSdh 16 fL=;k ch-,-,e-,l- d:u MkWDVj
>kysY;k vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh
vl.kkjs izek.k gs 36-36% brds vkgs- rj lokZr deh izek.k
vl.kkjs {ks= Eg.kts Mh-lh- gs vkgs Mh-lh- ;k foHkkxkr
f’k{k.k ?ksowu MkWDVj >kysY;k fL=;kaph la[;k 44 iSdh
24.56%
38.59%
8.77%
15.78%
5.36%3.50% 3.50%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
35.00%
40.00%
45.00%
O;k[;krk ¼izk/;kid½
ek/;fed f’kf{kdk izkFkfed f’kf{kdk
baxzth ek/;e f’kf{kdk
lseh bafXy’k f’kf{kdk
[ksGkps f’k{kd ¼B. Pd.½
fp=dyk f’k{kd ¼A.T.D.½
108
dsoG 1 brdh vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh
vl.kkjs izek.k gs 2-27% brds vkgs-
R;kuarj R;k[kkyks[kky ch-Mh-,l- o ,e-Mh- ;k
foHkkxkps f’k{k.k ?ksowu MkWDVj >kysY;kaph la[;k
vuqdzes izR;sdh 44 iSdh izR;sdh 2 fL=;k v’kh vkgs-
R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 4-54% VDds brds
vkgs- R;kuarj ,e-ch-ch-,l- dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k 44 iSdh
10 fL=;k v’kh Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k izek.kk’kh vl.kkjs
VDdsokjhph izek.k gs 22-72% VDds brds vkgs- R;kuarj
ch-,p-,e-,l- dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 44 iSdh 13 fL=;k
v’kh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;s’kh R;kaP;k VDdsokjh’kh
vl.kkjs izek.k gs 26-54% brds vkgs-
3-6-4 fuoM dsysY;k L=h;kaiSdh QDr MkWDVj Eg.kwu uksdjh dj.kkÚ;k o O;olk; dj.kkÚ;k L=h;kaps oxhZdj.k vH;kl {ks=kuqlkj %
v-Ø- MkWDVj
¼f’k{k.kkuqlkj½
la[;k ‘ksdMk
1- ch-,-,e-,l- 16 36-36%
2- ch-,p-,e-,l- 13 26-54%
3- ,e-ch-ch-,l- 10 22-72%
4- Mh-lh- 1 2-27%
5- ch-Mh-,l- 2 4-54%
6- ,e-Mh- 2 4-54%
,dw.k 44 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
109
3-6-4 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh QDr MkWDVj
Eg.kwu uksdjh dj.kkÚ;k o O;olk; dj.kkÚ;k
fL=;kaps oxhZdj.k vH;kl {ks=kuqlkj %
3-6-5 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh QDr vfHk;ark
Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh
vH;kl{ks=kuqlkj %
la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k
fL=;kaiSdh vfHk;ark Eg.kwu dke dj.kkÚ;k r:.k fL=;kauh
vfHk;ark Eg.kwu dke d:u vkiY;k dqVqackpk fuEek
dk;ZHkkj lkaHkkGysyk vkgs- ;k fL=;kaps R;kaP;k
dk;Z{ks=kuqlkj fdaok vH;kldzekuqlkj oxZokjh d:u R;kps
vkys[kkuqlkj Li”Vhdj.k iq<hyizek.ks dsysys vkgs-
vfHk;ark Eg.kwu dke dj.kkÚ;k 57 fL=;k vkgsr ;k 57
fL=;kaiSdh 30 fL=;kauh ch-bZ- ;k vH;kldzekps f’k{k.k
?ksrysys vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps
izek.k 52-63% brds vkgs- rlsp Mh-,e- o ,e-ch-,- ;k vH;kl
36.36%
26.54%
22.72%
2.27%4.54% 4.54%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
35.00%
40.00%
ch-,-,e-,l- ch-,p-,e-,l- ,e-ch-ch-,l- Mh-lh- ch-Mh-,l- ,e-Mh-
110
{ks=kpk vH;kl d:u vfHk;ark Eg.kwu dke dj.kkÚ;k
eqyhaph la[;k 57 iSdh izR;sdh 4 v’kh vkgs- R;kaps ,dw.k
la[;sokjh’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 7-01% brds
vkgs- rlsp ,e-,e-,l-] ch-lh-,-] vk;-Vh-] Mh-,p-,e-] ;k vH;kl
{ks=kpk vH;kl dj.kkÚ;k r:.k fL=;kaph la[;k 57 iSdh
izR;sdh 2 v’kh vkgs- Eg.ktsp vfHk;ark Eg.kwu dke
dj.kkÚ;k L=h;kaP;k ,dw.k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs
3-50% brds vkgs-
rlsp ,e-lh-lh- ;k vH;kl {ks=kpk vH;kl d:u vfHk;ark
Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 57 iSdh 5 brdh
vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k
gs 8-77% brds vkgs-
ch-lh-,l- dj.kkÚ;k eqyhaph la[;k gh 57 iSdh 6 brdh
vkgs Eg.kts ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs
10-60% brds vkgs-
3-6-5 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh QDr vfHk;ark
Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh
vH;kl{ks=kuqlkj %
v-Ø- MkWDVj
¼f’k{k.kkuqlkj½
la[;k ‘ksdMk
1- ch-bZ- 30 52-63%
2- Mh-,e- 4 7-01%
3- ,e-,e-,l- 2 3-50%
111
4- ,e-ch-,- 4 7-01%
5- ch-lh-,- 2 3-50%
6- vk;-Vh- 2 3-50%
7- ch-lh-,l- 6 10-62%
8- Mh-,p-,e- 2 3-50%
9- ,e-lh-lh- 5 8-77%
,dw.k 57 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
112
3-6-5 fuoM dsysY;k fL=;kaiSdh QDr vfHk;ark
Eg.kwu dke dj.kkÚ;k fL=;kaph oxZokjh
vH;kl{ks=kuqlkj %
3-6-6 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaiSdh inoh/kj fdaok
mPp inoh/kj fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh
vH;kl{ks=kuqlkj%
la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k
fL=;kaiSdh Eg.ktsp 313 iSdh 155 fL=;k g;k inoh/kj fdaok
mPp inoh/kj vlwu ns[khy NksVh NksVh vkWfQle/;s
DykdZph uksdjh djr vkgsr- rlsp ;k fL=;k O;oLFkkiu
vH;kldzekrhy rlsp dqBY;k u dqBY;k vH;kl {ks=krhy
mPpf’k{k.k ?ksr vkgsr- la’kksf/kdsus ;k r:.k fL=;kaps
R;kaP;k f’k{k.kkP;k vH;kldzekuqlkj oxhZdj.k rDrk dz- 3-
6-6 e/;s dsysys vkgs-
313 iSdh 155 fL=;k ;k inoh/kj o mPp inoh/kj vkgsr
;kiSdh Eg.ktsp 155 iSdh dyk ‘kk[ksrwu inoh feGfo.kkÚ;k
52.63%
7.01%3.50%
7.01%3.50% 3.50%
10.62%
3.50%
8.77%
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
ch-bZ- Mh-,e- ,e-,e-,l- ,e-ch-,- ch-lh-,- vk;-Vh- ch-lh-,l- Mh-,p-,e- ,e-lh-lh-
113
Eg.kts ch-,- ¼dyk ‘kk[kk½ dj.kkÚ;k L=h;kaph la[;k gh
155 iSdh 26 brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 16-77% brds vkgs rj
okf.kT; ‘kk[ksrwu inoh feGfo.kkÚ;k ch-dkWe- dj.kkÚ;k
eqyhaph la[;k 155 iSdh 46 brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k
la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 26-77% brds vkgs-
rj lokZr deh la[;k vl.kkjs f’k{k.k Eg.kts ,e-lh-,-] ch-,-lh-],e-
lh-,e-] ch-ch-,- ;k O;oLFkkiu ‘kk[ksrhy vH;kl dj.kkÚ;k
eqyhaph la[;k vuqdzes 155 iSdh izR;sd ‘kk[kslkBh 1 r:.k
L=h v’kh vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k
gs 0-64% brds vkgs-
foKku ‘kk[ksrwu inoh izkIr dj.kkÚ;k Eg.ktsp ch-,l-lh-
rlsp ,e-,y-vk;-ch- dj.kkÚ;k eqyhaph la[;k gh 155 iSdh 5
eqyh vkgsr-
R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 3-22% brds
vkgs- rlsp ,e-,-],e-dkWe-] ,e-,l-lh- dj.kkÚ;k r:.k fL=;kaph
la[;k vuqdzes 155 iSdh vuqdzes 16]21]7 r:.k fL=;k v’kh
vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs ,e-,- ps 10-
32% brds vkgs- ,e-dkWe- gs izek.k 13-54% brds vkgs- rj
,e-,l-lh- ps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 4-
51% brds vkgs-
mPp egkfo|ky;hu f’k{k.k ?ksowu ;k r:.k fL=;k
FkkacysY;k ukghr rj O;oLFkkiu vH;kldzekrhy osxosxG;k
114
‘kk[kkae/khy mPp f’k{k.k ?ksowu ;k fL=;k vkiY;k
dk;Z{ks=kr mPp inkoj vkgsr- O;oLFkkiusrhy ,e-ch-,- ;k
‘kk[ksP;k vH;kldze iw.kZ d:u dk;Zjr vl.kkÚ;k eqyhaph
la[;k 155 iSdh 6 brdh vkgs- frps ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 3-87% brds vkgs- rj Mh-ch-
,e-] ,e-,l-MCY;q-] Mh-,e-,y-,y- gk vH;kldze iq.kZ d:u
dk;Zjr vl.kkÚ;k fL=;kaph la[;k 155 iSdh izR;sdh 2 r:.k
fL=;k brdh vkgs- ;k fL=;kaps ,dw.k VDdsokjh’kh vl.kkjs
izek.k gs 1-29% brds vkgs-
Mh-Vh-,y- dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k gh 155 iSdh 3
Eg.kts ,dw.k la[;sP;k izek.k’kh 1-93% brds vkgs-
115
3-6-6 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaiSdh inoh/kj fdaok
mPp inoh/kj fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh
vH;kl{ks=kuqlkj%
v-Ø- inoh/kj@mPpinoh/kj la[;k ‘ksdMk
1- ch-,- 26 16-77%
2- ch-dkWe- 46 29-67%
3- ch-,l-lh- 5 3-22%
4- ,e-,- 16 10-32%
5- ,e-dkWe- 21 13-54%
6- ,e-,l-lh- 7 4-51%
7- ,e-ch-,- 6 3-87%
8- Mh-ch-,e- 2 1-29%
9- ch-ch-,- 1 0-64%
10- Mh-Vh-,y- 3 1-93%
11- ,e-lh-,e- 1 0-64%
12- Mh-,e-,y-,e- 2 1-26%
13- ,y-,y-ch- 10 6-55%
14- ,y-,y-vk;-ch- 5 3-22%
15- ch-,-lh- 1 0-64%
16- ,e-lh-,- 1 0-64%
17- ,e-,l-MCY;q- 2 1-29%
,dw.k 155 100%
116
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-6-6 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaiSdh inoh/kj fdaok
mPp inoh/kj fL=;kaP;k la[;sph oxZokjh
vH;kl{ks=kuqlkj%
3-6-7 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ?kjkrhy
mRiUu feGfo.kkÚ;k O;Drhaph oxZokjh
iq<hyizek.ks %
loZlkekU; dqVqackph la[;k tso<h tkLr vlrs
R;kpizek.ks R;k dqVqackrhy feGfoR;k fdaok mRiUu
defo.kkÚ;k O;Drhaph la[;k tkLr vlrs- ijarw dkgh dqVqacs
viokn ns[khy vkgsr- dkgh dqVqackph la[;k ygku vkgs-
dkgh eksBs dqVqac vkgs- rjh ns[khy R;kaP;k ?kjkrhy
mRiUu feGfo.kkÚ;k O;Drhaph la[;k gh ,d]nksu] rhu] v’kk
js”ksr vkgs-
16.77%
29.67%
3.22%
10.32%
13.54%
4.51%3.87%
1.29%0.64%1.93%
0.64%1.26%
6.55%
3.22%
0.64%0.64%1.29%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
35.00%
117
dqVqac NksVs vkgs fdaok eksBs vkgs- ?kjkrhy
O;Drh 1p feGorh vl.kkÚ;k dqVqackph la[;k 313 iSdh 30
vkgs- frps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 9-68% vkgs rj
dqVqackr ,dw.k 7 O;Drh feGfoR;k vl.kkÚ;k dqVqackph
la[;k gh 2 brdh vkgs- Eg.ktsp frps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
izek.k gs 0-63% brds vkgs-
?kjkrhy feGfoR;k O;Drhaph la[;k vuqdzes 2 vkf.k 3
vl.kkÚ;k dqVqackph la[;k 313 iSdh izR;sdh 95 v’kh
vkgs- frps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs
30-35% brds vkgs-
dqVqackrhy feGoR;k O;Drhaph la[;k 4 vl.kkjh
dqVqacs 64 vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
VDdsokjhps izek.k 20-44% brds vkgs- mRiUu
feGfo.kkÚ;k O;Drhaph la[;k 5 brdh vl.kkÚ;k dqVqackph
la[;k 21 brdh vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh
vl.kkjs izek.k gs 6-80% brds vkgs- rj dqVqackrhy
feGfo.kkÚ;k O;Drhaph la[;k 6 vl.kkjs dqVqackps ,dw.k
la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 1-91% brds vkgs-
fuoM dsysY;k T;k fL=;k vkgsr] R;k fL=;k iSdh dkgh
dqVqacs v’kh vkgs dh frFks 1 p O;Drh mRiUu
feGfo.kkjh vkgs- R;k O;Drhoj voyacwu dqVqackrhy brj
lnL; vkgsr- ex R;k dqVqackph la[;k tkLr vkgs fdaok deh]
Eg.ktsp dqVqac eksBs vkgs fdaok ygku loZ lnL; R;k ,dk
O;Drhojp voyacwu vkgs- R;keqGs v’kk dqVqackpk
118
vkfFkZd ntkZ FkksMk [kkykoysyk fnlwu ;srks- dkgh
dqVqackps Lor%ps ?kj ukgh- dkgh lnL; ljdkjh uksdjnkj
vkgsr- rj dkgh t.k [kktxh uksdjhr vkgsr vls fnlwu ;srs-
ijarw dkgh dqVqackP;k ckcrhr ifjfLFkrh osxGh fnlwu
vkyh- tj dqVqackrhy lnL; la[;k pkj vlsy fdaok lkr vlsy
loZP;k loZ yksd mRiUu feGfo.kkj vkgsr v’kk dqVqackph
vkfFkZd cktq gh vfr’k; HkDde vlY;kps fnlwu ;srs-
3-6-7 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ?kjkrhy
mRiUu feGfo.kkÚ;k O;Drhaph oxZokjh
iq<hyizek.ks %
v-Ø- feGfo.kkÚ;k O;Drh
xVkuqlkj
la[;k ‘ksdMk
1 ?kjkrhy ,dp O;Drh feGorh 30 9-68%
2 ?kjkrhy nksup O;Drh
feGorh
95 30-35%
3 ?kjkrhy rhup O;Drh feGorh 95 30-35%
4 ?kjkrhy pkj O;Drh feGorh 64 20-44%
5 ?kjkrhy ikp O;Drh feGorh 21 6-80%
6 ?kjkrhy lgk O;Drh feGorh 6 1-91%
7 ?kjkrhy lkr O;Drh feGorh 2 0-63%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
119
3-6-7 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ?kjkrhy mRiUu feGfo.kkÚ;k O;Drhaph oxZokjh iq<hyizek.ks %
3-6-8 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k mRiUukuqlkj
oxhZdj.k
la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k fL=;k ;k mPpf’kf{kr
vkgsr vkf.k R;k mPp inkojrh dk;Zjr vkgsr ;k fuoM
dsysY;k fL=;kaph R;kaP;k f’k{k.kkuqlkj] lsosrhy
gqn~n;kuqlkj oxZokjh dsY;kuarj mRiUuuqlkj oxZokjh
vkys[kk}kjs la’kksf/kdsus Li”V dsysys vkgs-
la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k
fL=;kaph mRiUukuqlkj oxhZdj.k djrkuk mRiUukps
osxosxGs xV dsys o R;kuqlkj mRiUu feGfo.kkÚ;k
fL=;kaps oxhZdj.k dsysys vkgs- R;kuqlkj R;kaph
vkfFkZd ifjfLFkrh vkf.k jkg.khekup ntkZ o ;kapk vankt
;srks fuoM dsysY;k fL=;kaph ,dw.k la[;k gh 313 brdh
vkgs- ;kiSdh 20 r:.k fL=;k ;k QDr f’k{k.k ?ksr vkgsr- rj 16
9.68%
30.35% 30.35%
20.44%
6.80%
1.91%0.63%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
35.00%
?kjkrhy ,dp O;Drh feGorh
?kjkrhy nksup O;Drh feGorh
?kjkrhy rhup O;Drh feGorh
?kjkrhy pkj O;Drh feGorh
?kjkrhy ikp O;Drh feGorh
?kjkrhy lgk O;Drh feGorh
?kjkrhy lkr O;Drh feGorh
120
fL=;k ;k O;olk; {ks=ke/;s dk;Zjr vkgsr- Eg.ktsp 277 fL=;k
;k uksdjh djrkr- ;kiSdh 1000&5000 brds mRiUu
feGfo.kkÚ;k r:.k fL=;kaph la[;k gh 277 iSdh 86 Eg.kts
tkLr vkgs- ;k xVkrhy fL=;k ;k uksdjh d:u f’k{k.k ?ksr
vkgsr fdaok R;kaP;koj ?kjkrhy dqVqackph tckcnkjh vlrs
Eg.kwu feGsy rh NksVh uksdjh d:u R;k vkiys drZO; ikj
ikMr vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps
izek.k gs 29-61% brds vkgs-
nqljk xVk vkgs rks 6000&10]000 brds mRiUu
feGfo.kkÚ;k r:.k fL=;kaph la[;k 277 iSdh 89 Eg.kts lokZr
tkLr vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjh izek.k
gs 30-41% brds vkgs rj lokZr deh fL=;kaps la[;k vl.kkjk
mRiUu xV 31]000 rs 35]000 gk vkgs- ;k mRiUu ikrGhr
fL=;kaph la[;k gh 277 iSdh 2 v’kh vkgs- frps ,dw.k
la[;sP;k mRiUu ikrGh’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 0-
68% brds vkgs-
11]000 rs 15]000 brds mRiUu feGfo.kkÚ;k r:.k
fL=;kaph la[;k gh 277 iSdh 63 brdh vkgs- R;kps ,dw.k
la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 21-60% brds vkgs-
R;kuarj 16]000 rs 20]000 brds mRiUu vl.kkÚ;k r:.k
fL=;kaph la[;k 23 brdh vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;s’kh
vl.kkjs VDdsokjh izek.k 7-94% brds vkgs-
ftFks dqVqackrhy xjtk Hkkxw ‘kdrkr v’kh mRiUukps
ikrGh Eg.kts 21]000 rs 25]000 brdh vkgs- ;k mRiUu
ikrGhyk dqVqackrhy xjtk FkksM;k Qkj izek.kkr iw.kZ
121
gksowu ;k r:.k fL=;k Lor%ps jkg.kheku mapkow ‘kdrkr
R;kaph la[;k 277 iSdh 11 brdh vkgs- Eg.kts R;kaps
,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 3-75% brds vkgs rj 26]000
rs 30]000 brds mRiUu feG.kkÚ;k O;Drhaph la[;k gh 277
iSdh 12 brdh vkgs- Eg.kts ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs
4-09% brds vkgs- R;kuarj 36]000 rs 40]000 brds mRiUu
feGfo.kkÚ;k O;Drhaph la[;k gh 277 iSdh 0 vkgs ;k
mRiUu xVkr ,dgh r:.k L=h ukgh- 40]000 rs 45]000 brdh
tkLr mRiUu ikrGh vl.kkÚ;k r:.k fL=;kaph la[;k gh 277
iSdh 4 brdh vkgs- Eg.kts frps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k
gs 1-46% brds vkgs- lokZr tkLr mRiUu feGfo.kkÚ;k
fL=;kaph la[;k gh 277 iSdh 3 brdh vkgs- mRiUukpk
mPpkad xkB.kkjh vlk gk mRiUu ikrGh xV Eg.kts 46]000
rs 50]000 brds mRiUu feG.kkÚ;k fL=;k vkgsr- R;kaps
,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 1-02% brds vkgs-
3-6-8 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k mRiUukuqlkj
oxhZdj.k
v-Ø- mRiUu xV la[;k ‘ksdMk
1 :- 1000&5000 86 31-04%
2 :- 6000&10000 89 32-12%
3 :-11000&15000 63 22-74%
4 :-16000&20000 23 8-30%
5 :-21000&25000 11 3-97%
6 :-26000&30000 12 4-33%
7 :-31000&35000 02 0-72%
122
8 :-36000&40000 0 0%
9 :-41000&45000 4 1-44%
10 :-46000&50000 3 1-08%
,dw.k 277 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-6-8 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k mRiUukuqlkj oxhZdj.k
3-6-9 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k [kpkZuqlkj
oxhZdj.k
izLrqr la’kks/kuke/;s la’kksf/kdsus fuoMysY;k
fL=;kaP;k [kpkZP;k oxhZdj.kkuqlkj oxhZdj.k dsysys
vkgs- vkiY;k Lor%P;k mRiUukiSdh fdrh mRiUu R;k [kpZ
djrkr ;kP;k oxhZdj.kkr tkLrhr tkLr eqyh Lor%P;k
jkg.khekukoj rlsp dkgh eqyhauh dtZ dk<ysys vkgs R;kps
gIrs ns.ks ;koj [kpZ vkgs vls vH;klko:u letrs- ;kiSdh
26000 rs 30000 brdk [kpZ vl.kkÚ;k eqyhaps izek.k 313
iSdh 13 eqyh brds vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 4-25% vkgs rj 21000 rs
31.04% 32.12%
22.74%
8.30%
3.97% 4.33%
0.72% 0%1.44% 1.08%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
35.00%
123
25000 brdk [kpZ dj.kkÚ;k eqyhps izek.k 19 brds vkgs-
R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 6-07% brds vkgs- rj
16000 rs 20000 brdk [kpZ vl.kkÚ;k eqyhaph la[;k 70
brdh vkgs- Eg.ktsp tkLrhr tkLr eqyh tj brdk [kpZ djr vlrhy
rj lkgftdp ;k eqyhapk jkg.khekukpk ntkZ pkaxyk vlY;kps
fnlwu ;srs- rlsp ;k eqyhapk dtZQsMhlkBh lq/nk [kpZ
gksrks ijarw nqlÚ;k cktqyk 500 rs 1000 brdk [kpZ dj.kkjs
ns[khy vkgsr v’kk eqyhapk [kpZ ‘kD;rks clHkkMs]
eksckbZy vlk fnlwu vkyk- rlsp 1000 rs 5000 brds [kpZ
dj.kkÚ;k eqyhaps izek.k ns[khy 313 iSdh 45 vkgsr ;kapk
[kpZ ‘kD;rks dqVqackoj tkLr izek.kkr gksrks- rj 6000 rs
10000 vkf.k 11000 rs 15000 brdk [kpZ dj.kkÚ;k eqyhaps
izek.k ns[khy vuqdzes 313 iSdh 80 o 61 vls vkgs-
R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 25-56% rj 19-48%
brds vkgs- ;k eqyhapk [kpZ Lor%oj o dqVqackoj rlsp
dtZQsM dj.;koj gksrks vls fnlwu vkys- ,danjhr eqyhapk
tkLrhr tkLr [kpZ gk jkg.khekukoj Eg.kts ikyZj] Mªsl ;koj
>kysY;k vH;klko:u fnlwu ;srs-
3-6-9 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k [kpkZuqlkj
oxhZdj.k
v-Ø- [kpZ xV la[;k ‘ksdMk
1- 500&1000 25 7-99%
124
2- 1000&5000 45 14-38%
3- 6000&10000 80 25-56%
4- 11000&15000 61 19-48%
5- 16000&20000 70 22-37%
6- 21000&25000 19 6-07%
7- 26000&30000 13 4-25%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-6-9 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k [kpkZuqlkj
oxhZdj.k
3-6-10 fuoM dsysY;k fL=;kaps cprho:u oxhZdj.k
izLrqr la’kks/kukr feGfoysY;k ekfgrhP;k vk/kkjs r:.k
fL=;kaP;k cpr dj.;kP;k izo`Rrhps oxhZdj.k dsysys vkgs
T;k i/nrhus ;k fL=;k [kpZ djrkr] Lor%P;k jkg.khekukP;k
ntkZdMs dVk{kkus ikgrkr R;kpizek.ks ;k fL=;kauk cprhps
egRo iVys vkgs- vkiY;k mRiUukpk fopkj d:u deh izek.kkr
7.99%
14.38%
25.56%
19.48%
22.37%
6.07%4.25%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
500&1000 1000&5000 6000&10000 11000&15000 16000&20000 21000&25000 26000&30000
125
dk gksbZuk cpr dj.kkÚ;k fL=;kaph la[;k 313 iSdh 85 brdh
vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k
27-15% brds vkgs- rj vkiyk Lor%] dqVqach;kapk [kpZ d:u
FkksM;k Qkj izek.kkr cpr dj.kkÚ;k eqyhaph la[;k 313
iSdh 110 eqyh Eg.ktsp lokZr tkLr vkgs- R;kaps ,dw.k
la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 35-14% brds vkgs-
Lor%P;k ixkjkpk fdaok mRiUukpk fopkj djrk djkrwu lwV
oxSjs feG.;klkBh] ,yvk;lh oxSjse/;s cpr dj.kkÚ;k fL=;kaph
la[;k 313 iSdh 90 brdh vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
izek.k 28-75% brds vkgs- ;k fL=;k tkLrhr tkLr izek.kkr cpr
djrkr- rj cpr djrp ukgh v’kk fL=;k ns[khy vkgsr R;kaps
izek.k 313 iSdh 28 fL=;k brds vkgsr R;kaps ,dw.k
la[;s’kh vl.kkjs izek.k 8-96% brds vkgs-
3-6-10 fuoM dsysY;k fL=;kaps cprho:u oxhZdj.k
v-Ø- cprhps izek.k la[;k ‘ksdMk
1- deh izek.kkr 85 27-15%
2- FkksM;kQkj izek.kkr
110 35-14%
3- tkLr izek.kkr 90 28-75%
4- dsyhp tkr ukgh 28 8-96%
5- ,dw.k 313 100% lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-6-10 fuoM dsysY;k fL=;kaps cprho:u oxhZdj.k
126
3-6-11 ckS/n fL=;kaps dtZfo”k;d oxhZdj.k
izLrqr vH;klkr ckS/n fL=;kauh dtZ ?ksrysys vkgs
fdaok ukgh ;kps oxhZdj.k dj.;kr vkysys vkgs R;kr dtZ
?ksrysY;k fL=;kaph la[;k tkLr Eg.kts 313 iSdh 243
fL=;kauh dtZ ?ksrysys vkgs R;kaps ,dw.k VDdsokjh’kh
vl.kkjs izek.k 77-64% brds vkgs- rj dtZ u ?ksrysY;k
eqyhaph la[;k deh vkgs- 313 iSdh 70 eqyhauh dtZ
?ksrysys ukgh- R;kaps ,dw.k la[;sP;k vkdMsokjh’kh
vl.kkjs izek.k 22-36% brds vkgs-
v-dz- rif’ky la[;k ‘ksdMk
1 dtZ ?ksrysys vkgs 243 77-64%
2 ?ksrysys ukgh 70 22-36%
313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-11 ckS/n fL=;kaps dtZfo”k;d oxhZdj.k
27.15%
35.14%
28.75%
8.96%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
35.00%
40.00%
deh izek.kkr FkksM;kQkj izek.kkr tkLr izek.kkr dsyhp tkr ukgh
127
3-6-12 dtkZP;k izdkjkuqlkj oxhZdj.k
izLrqr la’kks/kukr 313 iSdh 243 fL=;kauh dtZ
?ksrysys vkgs- ;k fL=;kauh dtZ osxosxG;k dkj.kkalkBh
?ksrysys vkgs- 243 iSdh 105 eqyhauh ‘kS{kf.kd dtZ
?ksrysys vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh
vl.kkjs izek.k gs 43-81% brds vkgs- lokZr tkLr dtZ
dks.kR;k dkj.kklkBh ?ksrys vls rj rs f’k{k.kklkBh- ;k o:u
ckS/n /kekZe/;s f’k{k.kkyk lokZr tkLr egRo fnys tkrs vls
fnlwu vkys vkf.k rs gh eqyhaP;k f’k{k.kklkBh dtZ dk<wu
f’k{k.k fnys tkrs- Eg.ktsp lektkP;k izxrhP;k n`”Vhus ikÅy
iq<s iMr vkgs fdaok iMysys vkgs vls fnlwu ;srs- rlsp ;k
eqyhauh f’k{k.kklkBh dk<ysys dtZ Lor% uksdjh d:u
QsMr vlY;kps ns[khy fnlwu ;sr vkgs- rj ?kjklkBh dk<ysys
dtZ Eg.ktsp x`gdtZ ns[khy 243 iSdh 70 eqyhauh
dk<ysys vkgs R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs
izek.k 28-81% brds vkgs- rj brj dkj.kklkBh Eg.kts xkMh
77.64%
22.36%
dtZ ?ksrysys vkgs
ukgh
128
?ks.ks] oLrw ?ks.ks fdaok O;Drhxr dtZ 243 iSdh 68
eqyhauh dk<ys vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k
27-98% vkgs-
3-6-12 dtkZP;k izdkjkuqlkj oxhZdj.k
v-dz-
dtkZph dkj.ks la[;k ‘ksdMsokjh
1 ‘kS{kf.kd dtZ 105 43-21%
2 x`gdtZ 70 28-81%
3 brj dkj.kkalkBh dk<ysys
dtZ
68 27-98%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-6-12 dtkZP;k izdkjkuqlkj oxhZdj.k
3-6-13 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k dqVqackP;k ,dw.k
mRiUukuqlkj
izLrqr la’kks/kuke/;s fuoMysY;k r:.k fL=;kaP;k
dqVqackps mRiUu fdrh vkgs ;kps oxhZdj.k dsys vkgs
R;kuqlkj tkLr mRiUu Eg.ktsp 5 yk[k rs 6 yk[k dqVqackps
mRiUu vl.kkÚ;k fL=;k ;k 313 iSdh 88 brD;k vkgsr-
R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 28-11% brds vkgs-
43.21%
28.81% 27.98%
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
50 gtkj rs 1 yk[k 2 yk[k rs 2-5 yk[k 3 yk[k rs 3-5 yk[k 4 yk[k rs 4-5 yk[k 5 yk[k rs 6 yk[k
129
rj 50 gtkj rs 1 yk[k mRiUu vl.kkÚ;k xVkrhy 313 iSdh 40
fL=;k vkgsr R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps
izek.k 12-77% vkgsr- 4 yk[k rs 4-5 yk[k brds mRiUu
vl.kkÚ;k eqyhaps izek.k 313 iSdh 80 brds vkgs- R;kaps
,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 25-55% brds
vkgs- rlsp 2 yk[k rs 2-5 yk[k o 3 yk[k rs 3-5 yk[k brds
dqVqackps ,dw.k mRiUu vl.kkÚ;k fL=;k ns[khy vkgsr
R;kaps vuqdzes izek.k 313 iSdh 35 vkf.k 70 brds vkgs-
R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 11-18%
vkf.k 22-36% vkgs-
;ko:u vls fnlrs dh] tkLrhr tkLr r:.k fL=;kaps
dqVqackps mRiUu pkaxys vkgs- ;k oxhZdj.kkr
fuoMysY;k fL=;kaps mRiUu ?ksrysys ukgh- R;keqGs
lkgftdp R;kaP;k dqVqafc;kapk jkg.khekukpk ntkZ o
fuoMysY;k ckS/n fL=;kapk ns[khy jkg.khekukpk ntkZ
pkaxykp vkgs vls fnlwu ;srs-
3-6-13 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k dqVqackP;k ,dw.k
mRiUukuqlkj
v-
dz-
mRiUu xV la[;k ‘ksdMsokjh
1 50 gtkj rs 1 yk[k 40 12-77%
2 2 yk[k rs 2-5 yk[k 35 11-19%
3 3 yk[k rs 3-5 yk[k 70 22-37%
130
4 4 yk[k rs 4-5 yk[k 80 25-55%
5 5 yk[k rs 6 yk[k 88 28-12%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-6-13 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k dqVqackP;k ,dw.k
mRiUukuqlkj
¼;ke/;s fuoMysY;k r:.k fL=;kaps mRiUu /kjysys ukgh½
3-6-14 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps
R;kaP;k m|ksxkuqlkj oxhZdj.k
fuoM dsysY;k fL=;kaP;k ikydkaps R;kP;k
O;olk;kuqlkj oxhZdj.k la’kksf/kdsus dsysys vkgs- mnk-
dkgh fL=;kaps ikyd ‘ksrdjh vkgsr- dkghaps [kktxh fdaok
ljdkjh uksdjh dj.kkjs ikyd vkgsr- v’kk izdkjs oxhZdj.k
dsysys vkgs- R;kps lknjhdj.k vkys[kk}kjs vkd`rh 3-6-14
e/;s dsysys vkgs-
12.77%11.19%
22.37%
25.55%
28.12%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
50 gtkj rs 1 yk[k 2 yk[k rs 2-5 yk[k 3 yk[k rs 3-5 yk[k 4 yk[k rs 4-5 yk[k 5 yk[k rs 6 yk[k
131
fuoM dsysY;k fL=;kP;k ikydkaiSdh ljdkjh uksdjh
dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k 101 Eg.kts lokZr tkLr vkgs-
R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k 32-62%
brds vkgs- R;kuarj T;k r:.k fL=;kaps ikyd ‘ksrdjh vkgsr
R;kaph la[;k lokZr deh Eg.kts 313 iSdh 11 ikyd ‘ksrdjh
vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 3-15% brds
vkgs-
rlsp lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaph la[;k ns[khy tkLr
vkgs- 313 iSdh 94 yksd gs lsokfuo`Rr vkgsr R;kaps
,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k 30-03% brds
vkgs-
[kktxh uksdjh dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh 313 iSdh
55 brdh vkgs- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
izek.k gs 17-57% vkgs rj O;olk; dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k
gh 313 iSdh 17 brdh Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
VDdsokjhps izek.k gs 5-43% brds vkgs-
ijarw T;kaps ikyd Eg.kts oMhy gs g;kr ukghr v’kk
r:.k fL=;kaP;k@eqyhaP;k ikydkaph la[;kgh 313 iSdh 35
brdh vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs
izek.k gs 11-28% brds vkgs-
3-6-14 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps R;kaP;k m|ksxkuqlkj oxhZdj.k
v-
dz-
uksdjh O;olk; la[;k ‘ksdMsokjh
132
1 ljdkjh uksdjh 101 32-26%
2 [kktxh uksdjh 55 17-57%
3 O;olk; 17 5-43%
4 ‘ksrdjh 11 3-51%
5 lsokfuo`Rr 94 30-03%
6 g;kr ukgh 35 11-28%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-14 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps
R;kaP;k m|ksxkuqlkj oxhZdj.k
3-6-15 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh
lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k
gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k
0
20
40
60
80
100
120
ljdkjh uksdjh [kktxh uksdjh O;olk; 'ksrdjh fuo`Rr g;kr ukgh
101
55
17 11
94
35
133
lsokfuo`Rrh >kysY;k ikydkaiSdh ljdkjh uksdjnkj
vl.kkÚ;k o ys[kfud Eg.kwu dke dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh
94 iSdh 40 brdh vkgs- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k la[;s’kh
vl.kkjs VDdsokjhps izek.k 42-55% brds vkgs- rj lokZr deh
la[;k gh izk/;kid Eg.kwu fuo`Rr >kysY;k ikydkaph vkgs-
rh la[;k 94 iSdh dsoG 1 brdh vkgs Eg.kts frps ,dw.k
la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 1-06% brds vkgs-
rj R;k[kkyks[kky Eg.kts 94 iSdh izR;sdh 2 brdh la[;k
vl.kkÚ;k lsokfuo`Rr ikydkapk gqn~nk gk vfHk;ark] f’k{kd]
xWtsVsM vkWfQlj] vdkmaV vkWfQlj] ys[kfud] vkehZ
vf/kdkjh] iksLV ekLrj b- gksrk R;kaps ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 2-12% brds vkgs- rj jkT;
ljdkj ys[kfud] f’k{k.k] milapkyd] eq[;k/;kid] cWad vkWfQlj
Eg.kwu dke djr vlrkuk lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaph la[;k
gh 94 iSdh izR;sdh 3 v’kh vkgs- R;kaps ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 3-19% brds vkgs-
R;kuarj lsaUVªy xOguZesaV e/;s ys[kfud Eg.kwu
dke d:u lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaph la[;k gh 94 iSdh 10
brdh vkgs- frps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k
gs 10-63% brds vkgs- rj Dykl ou vkWfQlj Eg.kwu fuo`Rr
>kysY;k ikydkaph la[;k gh 94 iSdh 8 brdh vkgs- Eg.kts
frps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 8-51%
brds vkgs-
134
lqijok;tj Eg.kwu uksdjh d:u lsokfuo`Rr >kysY;k
ikydkaph la[;k gh 94 iSdh dsoG 4 Eg.kts R;kaps ,dw.k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 4-25% brds vkgs rj iksyhl
vkWfQlj Eg.kwu lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaph la[;k 94
iSdh dsoG 5 brdh vkgs- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k la[;s’kh
vl.kkjs izek.k gs 5-31% brds vkgs-
3-6-15 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k
v-Ø- inkps ukao la[;k ‘ksdMk
1- A. ljdkjh uksdjh
¼DykdZ½
40 42-55%
2- B. jkT; ljdkjh ¼DykdZ½ 3 3-19%
3- C. Dykl ou vkWfQlj 8 8-51%
4- D. lsUVªy vkWfQlj 10 10-63%
5- E. baftfuvj 2 2-12%
6- F. f’k{k.k milapkyd 3 3-19%
7- G. iksyhl vkWfQlj 5 5-31%
8- H. eq[;k/;kid 3 3-19%
9- I. cWad vkWfQlj 3 3-19%
10- J. f’k{kd 2 2-12%
11- K. izk/;kid 1 1-06%
12- L. xWtsVsM vkWfQlj 2 2-12%
135
13- M. vdkmaV vkWfQlj 2 2-12%
14- N. euik ¼DykdZ½ 2 2-12%
15- O. vkehZ vkWfQlj 2 2-12%
16- P. mi&lqijok;tj 4 4-25%
17- Q. iksLV ekLrj 2 2-12%
,dw.k 94 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-15 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh
lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k
3-6-16 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh
lsosr vl.kkÚ;k ikydkaP;k lsosrhy gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k
la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh fuoM dsysY;k ckS/n
r:.k fL=;kaP;k ikydkaps O;olk;kuqlkj oxhZdj.k dsY;kuarj
R;kiSdh dkgh ikyd gs lsokfuo`Rr gksrs- R;kaP;k lsosrhy
gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k la’kksf/kdsus dsysys vkgs- rlsp rs
40
3
810
23
53 3
5
12 2 2 2
42
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. M. N. O. P. Q.
136
ikyd l/;k lsosr vkgsr- R;kaP;k lsosrhy gqn~n;kuqlkj
ns[khy oxhZdj.k la’kksf/kdsus dsysys vkgs- R;kps
lknjhdj.k vkd`rh dz- 3-6-16 e/;s Li”V dsysys vkgsr-
lsosr vl.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh 156 vkgs- 156 iSdh
62 ikyd gs ljdkjh uksdjhe/;s ys[kfud Eg.kwu dke djrkr-
R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 39-
71% brds vkgs- Eg.ktsp lokZr tkLr ikyd gs ljdkjh uksdjh
djrkr rj ‘kkL=K vl.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh lokZr deh
Eg.kts 156 iSdh dsoG 1 brds vkgs- R;kaps ,dw.k la[;s’kh
vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 0-64% brds vkgs-
[kktxh daiuhr ys[kfud Eg.kwu dke dj.kkÚ;k
ikydkaph la[;k gh 156 iSdh 20 brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k
la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 12-52% brds vkgs-
rj ,y-vk;-lh- ;k bU’kqjUl daiuhe/;s eWustj inkoj dke
dj.kkÚ;k rlsp] Dykl ou vkWfQlj] jkT; ljdkj e/;s ys[kfud
Eg.kwu dke dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k vuqdzes 156 iSdh
izR;sdh 5 brdh vkgs- ,dw.k la[;s’kh VDdsokjhps vl.kkjs
izek.k gs 3-20% brds vkgs- lsaUVªy xOguZesaV e/;s
ys[kfud Eg.kwu dke dj.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh 156 iSdh
12 brdh vkgs- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
VDdsokjhps izek.k gs 7-69% brds vkgs-
iksyhl vkWfQlj vkf.k f’k{kd Eg.kwu dke dj.kkÚ;k
ikydkaph la[;k gh 156 iSdh 8 brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k
la[;s’kh R;kaps vl.kkjs izek.k gs 5-12% brds vkgs- izk/;kid
137
Eg.kwu lsosr vl.kkÚ;k ikydkaph la[;k 156 iSdh 7 brdh
vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 4-
58% brds vkgs- cWad vf/kdkjh Eg.kwu dke dj.kkÚ;k
ikydkaph la[;k gh 156 iSdh 9 brdh vkgs Eg.ktsp R;kaps
,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 5-76% brds vkgs-
rlsp MsOgyiesaV vkWfQlj Eg.kwu dke dj.kkÚ;k
ikydkaph la[;k 156 iSdh 6 brdh vkgs- Eg.ktsp R;kaps
,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 3-48% brds vkgs-
daiuhe/;s lYykxkj Eg.kwu ts ikyd odhy lsosr vkgsr-
R;kaps o flD;qfjVh vkWfQlj Eg.kwu ts lsosr vkgs R;kaph
la[;k 156 iSdh izR;sdh 2 brdh vkgs Eg.kts R;kaps ,dw.k
la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 1-28% brds vkgs-
3-6-16 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh lsosr vl.kkÚ;k ikydkaP;k lsosrhy gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k
v-Ø- inkps ukao la[;k ‘ksdMk
1- A. odhy 2 1-28%
2- B. ljdkjh uksdjh
¼DykdZ½
62 39+-74%
3- C. [kktxh uksdjh
¼DykdZ½
20 12-82%
4- D. uksdjh ,yvk;-lh-eWustj 5 3-20%
5- E. lsUVªy xOguZesaV
¼DykdZ½
12 7-69%
6- F. flD;qfjVh xkMZ 2 1-28%
138
¼vkWfQl½
7- G. iksyhl vf/kdkjh 8 5-12%
8- H. Dykl ou vkWfQlj 5 3-20%
9- I. vk;dj foHkkx] vf/kdkjh 4 2-56%
10- J. ‘kkL=K 1 0-64%
11- K. MsOgyiesaV vkWfQlj 6 3-84%
12- L. cWad vf/kdkjh 9 5-76%
13- M. izk/;kid 7 4-58%
14- N. f’k{kd 8 5-12%
15- O. ftYgk ifj”kn DykdZ 5 3-20%
,dw.k 156 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-6-16 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh lsosr vl.kkÚ;k ikydkaP;k lsosrhy gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k
2
62
20
5
12
2
85 4
1
69
7 85
0
10
20
30
40
50
60
70
A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. M. N. O.
139
3-6-17 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k mRiUukuqlkj oxZokjh%
fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps R;kaP;k
lsosrhy gqn~n;kuqlkj >kysY;k oxhZdj.kkuarj
la’kksf/kdsus lsokfuo`Rr ikydkaP;k mRiUukuqlkj
oxhZdj.k dsysys vkgs- R;kps Li”Vhdj.k vkys[kk}kjs dz-
3-6-17 uqlkj dsysys vkgs-
lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaph ,dw.k la[;k gh 94 brdh
vkgs- 94 iSdh 1000 rs 5000 brds lsokfuo`Rrh osru
vl.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh 58 brdh vkgs- R;kaps ,dw.k
la[;s’kh vl.kkjs VDdsokjhps izek.k gs 61-70% brds Eg.kts
brj mRiUu xVkiSdh gh la[;k tkLr vkgs-
6000 rs 10000 brds lsok fuo`Rr feG.kkÚ;k
ikydkaph la[;k gh 94 iSdh 23 Eg.kts ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjhP;k izek.kk’kh 24-46% brds vkgs rj 11000 rs
15000 brds lsokfuo`Rrh osru feG.kkÚ;k ikydkaph la[;k
gh 94 iSdh 13 brdh vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjhP;k izek.kk’kh vl.kkjs izek.k gs 13-82% brds
vkgs-
3-6-17 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k mRiUukuqlkj oxZokjh%
v-Ø- mRiUu xV la[;k ‘ksdMk
1- 1000&5000 58 61-70%
140
2- 6000&10000 23 24-46%
3- 11000&15000 13 13-82%
,dw.k 94 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-17 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaiSdh
lsokfuo`Rr >kysY;k ikydkaP;k mRiUukuqlkj oxZokjh%
3-6-18 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps ¼lsosr vlrkuk½ mRiUukph oxZokjh iq<hyizek.ks %&
la’kksf/kdsus la’kks/kuklkBh T;k r:.k fL=;k
fuoMysY;k vkgsr- R;k r:.k fL=;kaP;k lsosr vl.kkÚ;k
ikydkaps gqn~n;kuqlkj oxhZdj.k >kY;kuarj R;kaps
R;kaP;k mRiUukuqlkj foHkktu la’kksf/kdsus dsysys
vkgs- R;kps Li”Vhdj.k vkys[k dz- 3-6-18 uqlkj dsysys
vkgs-
1000 rs 5000 brds mRiUu vl.kkÚ;k ikydkaps izek.k
gs 156 iSdh 25 brds vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k la[;sP;k
VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k gs 16-02% brds vkgs- rj 6000
58
23
13
1000&5000
6000&10000
11000&15000
141
rs 10000 brds mRiUu vl.kkÚ;k ikydkaps izek.k gs 156
iSdh 30 Eg.kts ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k
gs 19-23% brds vkgs-
lokZr tkLr mRiUu ikrGh’kh ikydkaps vl.kkjs izek.k
gs 156 iSdh 46 gs vkgs gk mRiUu xV Eg.kts 11000 rs
15000 brdk vkgs- R;kps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs
29-48% brds vkgs- rj 26000 rs 30000 brdh mRiUu ikrGh
vl.kkÚ;k ikydkaph la[;k gh lokZr deh Eg.kts 156 iSdh 10
ikyd gs ;k mRiUu ikrGhoj vkgsr- R;kaps ,dw.k la[;s’kh
vl.kkjs izek.k gs 6-41% brds vkgs-
16000 rs 20000 brds mRiUu vl.kkÚ;k ikydkaph
la[;k gh 156 iSdh 21 brdh vkgs- Eg.kts R;kaps ,dw.k
la[;s’kh vl.kkjs izek.k gs 13-46% brds vkgs- rlsp 21000 rs
25000 brds mRiUu vl.kkÚ;k ikydkaps izek.k gs 156 iSdh
24 brds vkgs- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs
izek.k gs 15-48% brds vkgs-
3-6-18 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps ¼lsosr vlrkuk½ mRiUukph oxZokjh iq<hyizek.ks %&
v-Ø- mRiUu xV la[;k ‘ksdMk
6- 1000&5000 25 16-02%
7- 6000&10000 30 19-23%
8- 11000&15000 46 29-48%
9- 16000&20000 21 13-46%
142
10- 21000&25000 24 15-48%
11- 26000&30000 10 6-41%
,dw.k 156 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj 3-6-18 fuoM dsysY;k r:.k fL=;kaP;k ikydkaps
¼lsosr vlrkuk½ mRiUukph oxZokjh iq<hyizek.ks %&
3-6-19 fuoM dsysY;k fL=;kaP;k ?kjkP;k i/nrhuqlkj
oxhZdj.k
izLrqr la’kks/kukr ckS/n fL=;kapk vkfFkZd vH;kl
dj.;kr vkyk vkgs- tsOgk fL=;kaP;k mRiUukuqlkj
jkg.khekukpk fopkj dsyk tkrks- rsOgk R;k jkgrkr dqBY;k
i/nrhP;k ?kjkr Eg.kts caxyk] ¶yWV] pkG ;kpkgh fopkj
;srks Eg.kwu la’kksf/kdsus ?kjkP;k i/nrhuqlkj oxhZdj.k
dsys vkgs- ;kr ¶yWV i/nrhus jkg.kkÚ;k fL=;kaps izek.k
[kqip tkLr vk<Gys Eg.ktsp 313 iSdh 130 eqyh ¶yWV
16.02%
19.23%
29.48%
13.46%15.48%
6.41%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
35.00%
1000&5000 6000&10000 11000&15000 16000&20000 21000&25000 26000&30000
143
i/nrhe/;s jkgrkr R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 41-
54% ,o<s vkgs- rj lokZr deh pkGhrhy ?kjkr jkg.kkÚ;k
eqyhaps izek.k vkgs- 313 iSdh QDr 24 eqyh pkGhae/;s
jkgrkr R;kaps ,dw.k la[;s’kh vl.kkjs izek.k 7-67% ,o<s
vkgs- rjh ;kp ifydMs caxyks o jks&gkÅl e/;s jkg.kkÚ;k
eqyhaps izek.k ns[khy pkaxys vkgs- 44 eqyh caxyks
e/;s rj 45 eqyh jks&gkÅl e/;s jkgrkr R;kaps ,dw.k la[;sP;k
izek.kk’kh VDdsokjhps vl.kkjs izek.k vuqdzes 14-06% o
14-36% brds vkgs- rj iDD;k ?kjkr Eg.kts flesaV okGw e/;s
cufoysY;k ?kjkr jkg.kkÚ;kaps izek.k 22-37% vkgs-
3-6-19 fuoM dsysY;k ?kjkP;k i/nrhuqlkj
v-Ø- ?kjkph i/nr la[;k ‘ksdMk
1- pkGhrys ?kj 24 7-67%
2- iDds ?kj 70 22-37%
3- ¶yWV 130 41-54%
4- caxyks 44 14-06%
5- jks&gkÅl 45 14-36%
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-6-19 fuoM dsysY;k ?kjkP;k i/nrhuqlkj
144
3-6-20 fuoM dsysY;k ?kjkP;k ekydhuqlkj oxhZdj.k
izLrqr la’kks/kukr ?kjkP;k i/nrhuqlkj oxhZdj.k
>kY;kuarj ?kjkP;k ekydhuqlkj oxhZdj.k la’kksf/kdsus
dsysys vkgs- ;kr caxyks vFkok ¶yWV pkGhrhy vlw nsr
ijarw rs HkkM;kus ?ksowu jkg.kkÚ;k fL=;kaps izek.k 313
iSdh 111 fL=;k vkgs R;kaps ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh
vl.kkjs izek.k 35-46% rj Lor%ps ?kj vl.kkÚ;kaps izek.k
313 iSdh 157 fL=;k brD;k vkgsr- Eg.ktsp R;kaps ,dw.k
la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs izek.k 50-50% vkgs rlsp
T;kaps ikyd vtqugh lsosr vkgsr rlsp lsosekQZr R;kauk
?kj feGkysys vkgs v’kk eqyhaps izek.k ns[khy 313 iSdh
44 brds vkgs- Eg.ktsp ,dw.k la[;sP;k VDdsokjh’kh vl.kkjs
izek.k 14-04% brds vkgs-
3-6-20 fuoM dsysY;k ?kjkP;k ekydhuqlkj oxhZdj.k
v-Ø- ?kjkph ekydh la[;k ‘ksdMk
7.67%
22.37%
41.54%
14.06% 14.36%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
35.00%
40.00%
45.00%
pkGhrys ?kj iDds ?kj ¶yWV caxyks jks&gkÅl
145
1- HkkM;kps ?kj 111 35-46%
2- Lor%ps ?kj 157 50-50%
3- lsosekQZr feGkysys
?kj
44 14-04%
,dw.k
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-6-20 fuoM dsysY;k ?kjkP;k ekydhuqlkj oxhZdj.k
3-6-21 vuqlwfpr tkrhP;k loyrhuqlkj oxhZdj.k
izLrqr la’kks/kukr ckS/n fL=;kaP;k vuqlwfpr
tkrhlkBh fnY;k tk.kkÚ;k loyrhaps oxhZdj.k dsY;kuarj vls
fnlwu vkys dh] loZP;k loZ ckS/n fL=;kauh ;k loyrhapk
Qk;nk ?ksrysyk vkgs- tjh R;kaps f’k{k.k [kktxh ‘kkGsr
>kys vlys rjh mPp f’k{k.kkP;k izoklkP;k [kpkZP;k ckcrhr
35.46%
50.50%
14.04%
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
HkkM;kps ?kj Lor%ps ?kj lsosekQZr feGkysys ?kj
146
rlsp uarj gks.kkÚ;k [kpkZlkBh] LdkWyjf’ki] R;kuarj
uksdjhlkBh v’kk osxosxG;k dkj.kkalkBh ckS/n fL=;kauh
vuqlwfpr tkrhpk loyrhapk Qk;nk ?ksryk vkgs- ;ko:u vls
fnlrs dh] vtqugh ckS/n lektkyk izxrhlkBh vuqlwfpr
tkrhaP;k loyrhapk Qk;nk gksrks o R;krwup ckS/n lekt
ojrh ;sr vkgs-
3-6-21 vuqlwfpr tkrhP;k loyrhuqlkj oxhZdj.k
v-dz- rif’ky la[;k ‘ksdMk
1 loyrhpk ykHk ?ksryk vkgs 313 100%
2 ukgh & &
,dw.k 313 100%
lanHkZ % {ks=h; ikg.khuqlkj
3-7 lkekftd o vkfFkZd ?kVdkapk lglaca/k
1½ f’k{k.k vkf.k uksdjh
2½ f’k{k.k vkf.k mRiUu
1½ f’k{k.k vkf.k uksdjh
iq.ks ‘kgjkrhy ckS/n fL=;kapk vH;kl dsyk vlrk] ckS/n
fL=;kaps f’k{k.k ?ks.;kps izek.k ok<ysys vkgs vls fnlrs-
uequk Eg.kwu fuoMysY;k loZ fL=;k ¼100%½ ;k inoh/kjp
vkgsr R;kaphp fuoM dsysyh vkgs- ijarw R;k mPpf’kf{kr
ns[khy vkgsr- ;ko:u ckS/n fL=;kapk f’k{k.kkpk Lrj
mapkoysyk vkgs vls fnlrs-
O;olk; fdaok uksdjhpk fopkj djrk 313 iSdh 277 fL=;k
;k uksdjh djrkr 20 fL=;k f’k{k.k ?ksr vkgsr rj 16 fL=;k
147
O;olk; djr vkgs- f’k{k.kkeqGs ;k fL=;kauk pkaxY;k
gqn~n;koj uksdjh feGfoyh- eqyh izk/;kid] odhy] MkWDVj
v’kk inkoj vkgsr- rlsp O;oLFkkiu ‘kkL=kr vH;kl d:u R;k
pkaxY;k uksdÚ;k feGow ‘kdY;k o O;olk;klkBh ns[khy
R;kauk pkaxyk ekxZ feGkyk vkf.k mRiUukr ns[khy
f’k{k.kkeqGs Hkj iMyh vkgs-
2½ f’k{k.k vkf.k mRiUu
ckS/n r:.k fL=;kapk vH;kl dsyk vlrk vls y{kkr ;srs dh]
f’k{k.kkpk Lrj ok<yk vlrk mRiUukpk Lrj ok<ysyk fnlwu
;srks-
fuoMysY;k 313 iSdh 44 eqyh MkWDVj] 57 eqyh
vfHk;ark rj f’k{kd o izk/;kid Eg.kwu 57 vkgsr- ;kaph
‘kS{kf.kd ifjfLFkrh lq/kkjyh R;kuqlkj R;kaph mRiUukph
ikrGh ns[khy lq/kkjyh-
;ko:u ‘kS{kf.kd Lrj o ekfld mRiUu ikrGh ;kapk
/kukRed laca/k fnlwu ;srks- 313 iSdh 155 fL=;k inO;qRrj
vkf.k mPp inO;qRrj vkgsr- ijarw mPp inLFk fdaok tkLr
mPp f’k{k.k ?ks.kkÚ;k eqyhaP;k ekukus ;kaps mRiUu
deh vlY;kps fnlwu ;srs-
3-8 fl/nkarkph iMrkG.kh
izLrqr la’kks/ku ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd
?kVdk lanHkkZr vkgs- la’kks/kuklkBh lS/nkafrd pkSdV
Eg.kwu MkW- ckcklkgsc vkacsMdjkauh lkafxrysY;k
f’k{k.k o /kekZarj ;k nksu egRokP;k ?kVdkaojhy
148
fopkjkapk fopkj dsyk vkgs- R;kauh f’k{k.k gs Lofodkl
vkf.k lkekftd ifjorZukps lk/ku ekuys- ;k fopkjkapk izHkko
ckS/n fL=;kaoj ns[khy >kY;kps izLrqr vH;klko:u vk<Grs-
vH;klko:u fuoMysY;k ckS/n fL=;kaP;k f’k{k.kkph lq:okr
R;kaP;k ikydkaiklwu >kysyh vkgs- Eg.kwu rj fuoMysY;k
loZ fL=;k Eg.ktsp 313 fL=;k ;k mPpf’kf{kr o pkaxY;k
gqn~n;koj dk;Zjr vkgsr- ;k fL=;kaP;k ikydkauhp
vkacsMdjh fopkj fLodkjY;keqGsp ;k fL=;kaps loZ HkkÅ]
cfg.k mPpf’kf{kr vlY;kps fnlwu vkys- cgqrka’k ckS/n
fL=;kaps vkbZ] ofMy inO;qRrj vlwu rs uksdjh djr vlY;kps
vk<Gwu vkys- rlsp 50-9% ckS/n fL=;kauh baxzth ek/;e o
15-3% fL=;k ;k lseh bafXy’k e/kwu f’kdysY;k vkgsr ;ko:u
R;kapk f’k{k.kkojpk n`”Vhdksu izxr vlY;kps fnlwu ;srs-
mRrjnkrs o R;kaP;k dqVqackrhy brj O;Drhapk
‘kS{kf.kd Lrj lek/kkudkjd vlY;kus ckS/n fL=;kaP;k
dqVqackrhy lnL; o R;k Lor% mPpinLFk uksdÚ;k] O;olk;
djrkuk vk<Gys- ifj.kker% ;k ckS/n fL=;kaP;k dqVqackph
mRiUu ikrGh mPp vlY;kps fnlwu ;srs- ;ko:u ckS/n
fL=;kauh vkacsMdjkaP;k LofodklklkBh f’k{k.k ;k
fopkjkapk voyac d:u Lofodkl fl/n dsyk vkgs gs fl/n gksrs-
MkW- ckcklkgsc vkacsMdjkauh lkaLd`frd cnyklkBh
dsysY;k /kekZarjkyk ekxkloxhZ;kapk lq:okrhiklwu
ikBhack vkgs- 1956 lkyh vkacsMdjkauh yk[kks
vuq;k;kalkscr ckS/n /kekZpk izlkj dsyk- l/;k ckS/n
149
fL=;kae/;s /kekZarj fdaok ckS/n /kekZckcr tkx:drk fnlwu
;srs- 100% mRrjnkR;kauh vkarjtkrh; fookgkl udkj fnyk-
/keZ lksMwu tk.;kl ckS/n fL=;k r;kj ukgh- rlsp ckS/n
fL=;kaP;k ers /kekZarj vo’; djkos vls R;kauk okVrs-
37-45% fL=;k ;k fganw nsonsorkauk ekur ukgh-
Eg.ktsp R;kauh fganw laLd`rh iq.kZi.ks ukdkjyh o ckS/n
/kekZpk fLodkj dsysyk vkgs- ijarw tkLrhr tkLr ,dw.k
la[;sP;k 62-55% fL=;k fganw nso&nsorkauk ekurkr ;k
fL=;kauh ckS/n /keZ fLodkjyk- ckS/n /kekZpk vH;kl
dsysyk vkgs- /kekZarjkfo”k;h R;kaph er iz[kj vkgsr-
vkacsMdjh fopkj R;k fLodkjrkr ijarw R;kaP;keuke/;s
dqByh rjh v’kh ,d fHkrh fnlwu vkyh R;k fHkrhiksVh R;k
miokl dj.ks] nso eku.ks ;k dYiusyk ekurkr- R;k vkarjtkrh;
fookg dj.;kl udkj nsrkr- ckS/n /kekZizek.ks yXu yko.;kl
R;kaph ekU;rk vkgs- ijarw rjhgh R;k nso ekurkr vkiY;k
lektklkBh dkgh rjh dj.;kph R;kaph /kMiM fnlwu ;srs rlsp
ckS/n /kekZP;k izpkjklkBh lq/nk iq<s ;s.;kph R;kaph
rGeG tk.koyh-
3-9 x`ghrdkaph rikl.kh
ckS/n fL=;kapk vkfFkZd o lkekftd vH;kl vlk fo”k;
vlwu izLrqr vH;klklkBh la’kks/kukr iq.ks ‘kgjkrhy ckS/n
fL=;kapk vH;kl dsysyk vkgs- R;klkBh iq<hy x`ghrds
fuf’pr dsyh vkgs-
150
1- mPpf’kf{kr ckS/n fL=;kae/;s lkekftd tk.khosph
rhozrk vkgs-
2- mPpf’kf{kr ckS/n fL=;kaph vkfFkZd izxrh >kysyh
vkgs-
3- f’k{k.kkrhy izxrheqGs ckS/n fL=;kaP;k jkg.khekukr
lq/kkj.kk >kysyh vkgs-
4- ckS/n fL=;kae/;s vkacsMdjh fopkjkaph izphrh vkgs-
5- ckS/n r:.k fL=;kapk o R;kaP;k ikydkapk fookgkdMs
c?k.;kpk n`”Vhdksu cnyysyk vkgs-
1- ckS/n fL=;kapk lkekftd n`”Vhdksukrwu vH;kl dsyk
vlrk fuoMysY;k fL=;k mPpf’kf{kr o mPpinLFk
uksdjhr vkgsr- rlsp dqVqackr fuj{kjrspk izek.k deh
vlwu R;kr o`/nkapkgh lekos’k vkgs- toG toG 90%
mRrjnkrs Lor% bafXy’k o lseh bafXy’k ek/;ekrwu
f’kdysys vlwu R;kaps vkbZ ofMy ns[khy inO;qRrj
vkgsr- Eg.ktsp f’k{k.kkP;k ckcrhr ckS/n fL=;k n{k
vlY;kps fnlwu ;srs- ;ko:u ckS/n fL=;kae/;s ‘kS{kf.kd
fodklkph tk.kho rhoz vlY;kps fnlwu ;srs-
2- ckS/n fL=;kaP;k vkfFkZd ifjfLFkrhpk vH;kl dsyk vlrk
R;kaph vkfFkZd fLFkrh lqO;oLFkhr vlY;kps fnlwu
;srs- fuoMysY;k ,dw.k 313 fL=;k vkgsr- 277 fL=;k ;k
uksdjh djrkr R;k mPp inkojgh l/;k dk;Zjr vkgsr- 1
gtkj rs 5 gtkj mRiUu ?ks.kkÚ;k ;k eqyhauh vkiY;k
mRiUukph ikrGh ok<foyh vkgs o ;k ckS/n fL=;k 46
151
gtkj rs 50 gtkj mRiUu feGow ykxysY;k vkgsr-
,danjhr ckS/n fL=;kapk vkfFkZd ntkZ lq/kkjysyk
vkgs-
3- izLrqr vH;klke/;s fuoMysY;k loZ fL=;k Eg.ktsp 313
fL=;k ;k inO;qRrj vkgsr- QDr inO;qRrj fL=;kaP;k
ekukus MkWDVj] odhy] vfHk;ark] izk/;kid] f’k{kd o
brj O;oLFkkiu ‘kkL=krhy mPpf’kf{kr fL=;kaps
mRiUu tkLr vlY;kps fnlwu vkys- rlsp tl&tls mRiUu
ok<sy] f’k{k.k ok<sy R;k i/nrhus fL=;kaP;k
jkg.khekukP;k ntkZr cny >kysyk vkgs- rks cny
pkaxyk vlY;kps fnlwu vkys- Eg.ktsp ckS/n fL=;kapk
jkg.khekukpk ntkZ mapkoY;kps fnlys-
4- oj mYys[k dsY;kizek.ks ckS/n fL=;kae/;s ‘kS{kf.kd
fodklkph rhozrk vlY;kps fnlwu vkys- fuoMysY;k
fL=;kaiSdh 49-20% fL=;k ;k iq.;krp LFkkf;d vkgsr
ijarw ckdhP;k 51% yksdkauh Eg.ktsp fuoMysY;k
fL=;kaP;k ikydkauh R;kaP;k vktksckauh ‘kgjkdMs
LFkykarj.k dsys vkgs- loZ fL=;kauh /kekZarj dj.ks
vko’;d ekuys vkgs- ;ko:u ckS/n fL=;k o R;kaps ikyd
vkacsMdjkaP;k fopkjkaps ikbZd vlY;kps vk<Gwu
;srs-
5- izLrqr la’kks/kuke/;s fuoMysY;k fL=;k oj mYys[k
dsY;kizek.ks mPpf’kf{kr] mPpinLFk o mPp mRiUu
feGfo.kkÚ;k xVkrhy fL=;k vkgsr vls fnlwu vkys-
152
ckS/n fL=;kaps ikyd eqyhaP;k dfjvjP;k ckcrhr tkLr
laosnu’khy vlY;kps fnlwu vkys o brds laosnu’khy
vkgsr dh] R;kaP;k eqyhaP;k fookgkP;k ckcrhr fopkj
[kqip izxr vlY;kps fnlwu ;srs- Eg.ktsp fuoMysY;k
313 eqyhaiSdh 47 eqyh 30 rs 35 o;ksxVkrhy vkgs
rj 12 eqyh ;k 35 rs 40 ;k o;ksxVkrhy vkgsr-
3-10½ lkjka’k
izLrqr izdj.kkr ckS/n lektkrhy fL=;kapk lkekftd o
vkfFkZd vH;kl la’kksf/kdsus la’kks/ku fo”k; vH;kl{ks=kph
vksG[k lkekftd o vkfFkZd fo’ys”k.k o R;kaP;k lglaca/kkoj
dsyk vkgs-
ckS/n fL=;kapk lkekftd o vkfFkZd vH;kl dsyk vlrk
mRrjnkR;kaps f’k{k.kkpk Lrj mPp vlysyk rj vk<Gykp
f’kok; R;kaP;k dqVqackrhy brj O;Drhapk ns[khy
‘kS{kf.kd ntkZ pkaxyk lek/kkudkjd fnlyk- tkLrhr tkLr
mRrjnkR;kapk dqVqackpk vkdkj e;kZfnr vkgs- vkarjtkrh;
fookg ckS/n fL=;kauk ekU; vkgs- ijarw rjh ns[khy
/kekZarxZrp fookg R;kauk djk;pk vkgs- ckS/n vkpkj
fopkjkaps vuqdj.k dj.;kps izek.k vf/kd vk<Gys- rlsp ckS/n
fL=;k ckS/n /kekZpk izpkj dj.;klkBh vkivkiY;k ifjus iz;Ru
dj.;klkBh leFkZi.ks iq<s ljlkor vkgs- rlsp ;k fL=;kapk
vkfFkZdLrjgh lek/kkudkjd vlY;kus lkgftdp R;kaps
jkg.kheku mPp vlY;kps vk<Gys-
153
154
lanHkZlwph %&
1- xk;dokM iz-nk-] 1996] MkW-ckcklkgsc vkacsMdj
thou vkf.k la?k”kZ] 1996] ifjey izdk’ku] vkSjaxkckn]
iku ua- 21-
2- jkolkgsc dlcs] 1985] vkacsMdj vkf.k ekDlZ] lqxkok
izdk’ku] iq.ks] i`-dz- 37-
3- fn{khr eks-xa-] 1993 iq.;kpk vk.k[kh ,d izkphu
mYys[k] Hkkjr bfrgkl la’kks/ku eaMG&=Sekfld]
iq.ks&27] iku ua- 187-
4- iq.ks ftYg;kP;k ekfgrhxkj] 1975]
iq.ks fMjsDVjh gkÅlps 9 os izdk’ku
Jh- nRr eqnz.kky;] iq.ks] iku ua- 58-
5- www.pune.org.uk.
6- r=So] iku ua- 41-
7- r=So] iku ua- 44-
8- egkRek Qqys] lkfgR; vkSj fopkj] 1993 ¼fganh½
egkRek Qqys pfj= lk/kus izdk’ku lferh
eqacbZ] ¼xaxk/kj ikurko.ks ;kapk ys[k½
gfj ujds] iku ua- 18
9- egkRek Qqys ;kapk lkoZtfud lR;/keZ] 1980]
egkRek Qqys xkSjoxzaFk] gfj ujds] ;-fn-QMds] iku
ua- 573-
10- r=So] iku ua- 575-
11- egkRek Qqys lexz okMe;] 1969
/kuat; dhj eky’ks] ikWI;qyj izdk’ku]
eqacbZ] iku ua- 417
12- www.pune.org.uk.
155
13- r=So] iku ua-
14- r=So] iku ua-
15- iq.ks ftYg;kP;k ekfgrhxkj] 1975
iq.ks fMjsDVjh gkÅlps 9 os izdk’ku
Jh- nRr eqnz.kky;] iq.ks] iku ua- 44-
vuqdzef.kdk
izdj.k 4 Fks
1 fu”d”kZ
4-1 lkekftd fu”d”kZ
4-2 vkfFkZd fu”d”kZ
4-3 lkjka’k