izeluleko zokugcina - mdukatshani health manual zulu.pdf · – amathumba ... isigaba esilandelayo...
TRANSCRIPT
-
Imfuyo IphilileIzelu leko Zokugcina
-
Imfuyo IphilileIzelu leko Zokugcina
Ihlanganiswe yahlungwa ngo: Rauri Alcock, Hannes de Villiers, Trevor Dugmore, Sibusiso Gumede,
Donna Hornby, Brigid Letty, Keith Perret and Alan Rowe
-
2 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
July 2007
Ihlanganiswe yahlungwa ngo:
Rauri Alcock (Mdukutshani Land Reform Project/CAP)
Hannes de Villiers (DAEA)
Trevor Dugmore (DAEA)
Sibusiso Gumede (DAEA)
Donna Hornby
Brigid Letty (Institute of Natural Resources)
Keith Perret (DAEA)
Alan Rowe (DAEA)
Isembozo ngu: Rauri Alcock
Ihunyushwe ngu: Siyephi Mbhele
Yahlolwa ngu: Regi Khumalo
Ihlelwe ngu: Tangerine Design
Imibongo:Lencaphuno elandelayo yasetshenziswa ukuhlanganisa le ncwadi:
Handbook on Stock Diseases (1989) Monnig and Veldman, Tafelberg Publishers Ltd, ISBN 0 624 02819 4
Ukushicelelwa kwalencwajana kukhokhelwe yi-KwaZulu-Natal Department of Agriculture and Environmental Affairs (DAEA)
-
3Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Okuphakathi1 ISINGENISO �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������5
• Ngabelelibhukulimayelananani? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������5
• Okuqukethweyelelibhuku �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������5
• Ungalisebenzisakanjanilelibhuku? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������6
2 IMPILO YEZILWANE ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������7
• Kubalulekenganiukugcinaimfuyoiphilile? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������7
• Ibalulekenganiimpiloyomhlambi ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������7
• Ubonakanjaniumaisilwanesiphila? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������7
• Yikuphiokugcinaimfuyoiphilile? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������8
• Yinganiukudlakubalulekile? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 10
3 UKUGULA/IZIFO ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 11
• Yinganisidingaukwaziukuthiizifozibangwayini? ����������������������������������������������������������������������������������������������� 11
• Yiniebangelaizifo? ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 11
– Amagciwane �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 11
– Imikhaza, izikelemu nokhuphe ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 12
• Yiziphiizinhlobozezimpawuezikhona? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 13
4 UKWELASHWA KWEZIFO/UKUGULA �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 15
• Yiziphiizinhlobozokwelaphaezikhona? ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 15
• Yikuphiokumeleucabangengakhoumawelaphaimfuyo? ������������������������������������������������������������������������������ 16
• Yimuphiumuthiokumelengiwuthenge? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 17
• Ngingawubekakanjaniumuthi? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 19
• Ngiwuhambisanganjaniumjovowokugoma?�������������������������������������������������������������������������������������������������������� 19
• Ngazikanjaniukuthiiziphiizilwaneezigulanjalo? ������������������������������������������������������������������������������������������������ 19
5 IMINININGWANE YEZIFO NOKWELASHWA KWAZO ���������������������������������������������������������������������������������������������������� 20
• Izifozezinkomo ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 20
– I-Antrax ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 20
– Umthelelana ngokuphunza (Contagious Abortion) ������������������������������������������������������������������������������������������ 21
-
4 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
– Umkhonywana(Blackquarter)���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 22
– I-Vibrosis ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 23
– Redwater (Umbendeni) ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 24
– Isifo senyongo (tick borne gall sickness) ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 25
– Ukufa kwemibele ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 26
– Imfudumalo (sweating sickness) ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 27
– Amaqhubuesikhumbeni(lumpyskindisease) ��������������������������������������������������������������������������������������������������� 28
– Amaqhuqhumba(warts) ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 29
– Ukuqunjelwa(bloat)������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 29
• Izifoezihlaselaizinkomonezimbuzi ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 30
– Umqhaqhazeloemazinyaneni(Heartwater) �������������������������������������������������������������������������������������������������������� 30
– Amathumba ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 31
– Isifo sohudo olujwayekile �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 32
– Isifo sohudo olunamagciwane ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 33
• Izifoezivameezimbuzi ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 34
– Ukuxhuga ibenamathumba ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 34
• Izifozezinkukhu ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 35
– Uvolomisa (Newcastle Disease) �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 35
– Izilonda emehlweni (Fowl Pox) ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 36
– Amabatha (izilonda ngaphansi kwezinyawo) – Bumble foot ������������������������������������������������������������������������� 37
– Ukhuphe ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 37
– Imikhaza yezinkukhu ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 38
– Ukhuphe olulumayo ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 38
• IzifoEzihlaselaAmahhashi ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 39
– Isifo samahhashi (African Horse Sickness) ������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 39
6 UHLELO LOKUGOMA IZINKOMO ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 40
7 ITAFULA LEZIKALO ZOMUTHI ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 41
8 AMANANI EMITHI �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 42
Ikhasi Lezithombe ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 43
-
5Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Isingeniso
Ngabe lelibhuku limayelana nani?Lelibhuku linikeza abafuyi nabantu ababasekelayo ulwazi ngokuthi imfuyo igcinwa kanjani iphilile, nokuthi bengazinakekela kanjani izilwane ezigulayo�
Okuqukethwe yelelibhuku Impilo yemfuyo•
Ukugula/izifo•
Ukulapha•
Izinhlobo zezifo nokulashwa kwazo•
Ukugonywa kwezinkomo•
Izilinganiso zemithi•
Amanani emithi•
Ngaphansikwesihlokosempiloyemfuyo,sizoxoxangokugqugquzelaimfuyoukuthi ilwe nezifo ngokwendalo� Sibheka ukuthi yini isilwane esiphilile, nokuthi sisigcina kanjani siphilile�
Isihloko esithi ukugula/izifo sizoxoxa kabanzi ngembangela yezifo emfuyweni� Sizophinde sibheke izimpawu nezinsiza ezingalekelela ukubona isifo esihlasele imfuyo�
Isihloko sokwelapha sizoxoxa ngezinto umfuyi okumele azazi uma efuna ukulapha imfuyo yakhe� Sizoxoxa ngezinhlobo zemithi ekhona, ukukhetha imithi efanele, izilinganiso noma izikali, inikezwa kanjani nokuthi imithi igcinwa kanjani� Sizophinde sixoxe ngokubaluleka kokuhlala unemithi ehlukene (medicine kit) ukuze umlimi akwazi ukuzilaphela imfuyo�
Ngaphansi kwesihloko esithi izifo nokulashwa kwazo, sibheka izifo ezahlukene ezingagulisa imfuyo� Siphinde sichaze ngezimpawu zesifo ngasinye nendlela yokuzilapha�
1
-
6 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Isingeniso
Ungalisebenzisa kanjani lelibhuku?Kumeleuqalengokufundaisigabasokuqala,esixoxangokubalulekakokugcina imfuyo iphilile siphinde sikunike ulwazi lokugcina imfuyo iphilile� Isigabaesilandelayosizokusizauqondeukuthiyiniegulisaimfuyo,siphindesikuchathazele ngolwazi lokuthi ilashwa kanjani�
Isigaba esilandelayo salelibhuku sizogxila futhi sikunike ulwazi olunzulu ngezimpawo zezifo ezihlasela imfuyo� Ngaleso naleso sifo, kuzoba nesithombe esikhombisa inhlobo yemfuyo engahlaselwa yiso�
-
7Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Impilo Yemfuyo
Kubaluleke ngani ukugcina imfuyo iphilile?Isilwane esiphilile simelena kangcono nezifo futhi silulama kalula uma sigula� Isilwane esigulayo sidla imali nesikhathi somfuyi� Umnikazi wesilwane esigulayo kumele athenge imithi, imijovo nezinaliti zokujova� Yingakho kungcono ukuthi imfuyo ihlale iphilile kunokuba igule�
Imithiyokulaphaisebenzakangconofuthiumauqalaukuyisebenzisaimfuyoingakaguli kakhulu kangangokuthi nemithi ngeke isalapha� Kubalulekile-ke ukuthi umfuyi asheshe abone uma isilwane singenwa yisifo, sihlaselwe sifo sini nokuthi kumele enzeni�
Ibaluleke ngani impilo yomhlambiIsilwane esisodwa esigulayo singasulela umhlambi wonke� Lokhu futhi kungaba yimbangela yokuthi noma sesiluleme isilwane ebesigula, siphinde sisuleleke futhi�
Uma umlimi, noma umakhelwane wakhe, enezilwane eziningi emhlambini wakhe ezigulayo, kuchaza ukuthi isifo sivamile kakhulu kuleyo ndawo� Kulukhuni ukugcina isilwane ngasinye siphilile uma kuvame izifo endaweni�
Lokhukuyiqinisofuthingezinambuzaneezibangaizifo,njengamazenze/imikhaza nezikelemu� Uma umfuyi, noma umakhelwane wakhe, enemikhaza noma izikelemu emfuyweni yakhe, lapho kunzima ukuyivala imikhaza nezikelemu ukusabalala kuzo zonke izilwane�
Ngaphambi kokuba sibheke ukuthi singazelapha kanjani izifo, kungcono sicabange ngokuthi singazibona kanjani izilwane eziphilayo nokuthi singazigcina kanjani ziphila�
Ubona kanjani uma isilwane siphila?Uma ukwazi ukubona ukuthi isilwane sakho siphilile kuzokusiza ekutheni ukwazi ukubheka imfuyo yakho nokuyigcina kahle�
Iningi labafuyi libona ngokushesha uma imfuyo yabo ingaphilile� Kubalulekile ukwazi ukuchaza ukuthi impahla ephilayo ibukeka kanjani ukuze ukwazi ukuchaza ukuthi engaphilile ibukeka kanjani� Lokhu kusiza ekutheni ukwazi
2Kulesisigaba sizobheka impilo yesilwani ngasinye kanye nempilo yomhlambi wonke.
-
8 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Impilo Yemfuyo
ukukhomba okuyinkinga ngesilwane ngoba izifo ezahlukene zinezimpawu ezahlukene�
Imfuyo ephilayo yile enalokhu okulandelayo:
4 Idla ukudla ngendlela ejwayelekile edla ngayo�
4 Iyazihambela emini ukuze ithole ukudla, amanzi nomthunzi�
4 Ihamba nezinye izilwane uma kunomhlambi, ayimi noma ilale yodwa ekhoneni�
4 Iyetshisa
4 Iphefumula kalula ayibambeki uma iphefumala�
4 Ayixhugi noma ayigobisi umhlane ngesikhathi ihamba noma imile�
4 Ayinayoindawoeqothukile.
4 Uboya noma izimpaphe akuphukile, akuxathuki noma ayithinteki kahle futhi ayinuki kabi�
4 Amahlo ayacwebezela futhi acacile�
4 Ikhala limanzi kancane enkomeni, lomile ezimbuzini�
4 Izimbobo zamakhala noma amehlo akuvuzi amafinyila nezimbici�
4 Ubulongwe nomchamo akuhlukile kokujwayelekile futhi kungumbala ojwayelekile�
Loluhla lungengezwa ngokwezilwane ozifuyile� Qaphela ukuthi impahla ibukeka kanjani uma iphila ukuze usheshe ubone ukuthi yini eyinkinga kuyo umaiqalwaukugula.Lokhukuzokusizaekutheniukwaziukuthiyiniimbangelayezifo�
Yikuphi okugcina imfuyo iphilile?Amasosha omzimba agcina imfuyo iphilile� Zonke izilwane zinamashosha omzimba, kanjalo nabantu�
Umsebenzi wamasosha omzimba ukulwa namagciwane ahlasela isilwane angabanga ukuthi sigule� Amasosha omzimba afana nebutho, elilungele ukulwa nokusihluphayo ngazozonke izikhathi okubeka impilo yesilwane engozini�
Amasosha omzimba atholakala kuwo wonke umzimba wesilwane� Akhandwe ngezigidigidi zezicubu ezincane kakhulu ukuthi ungazibona ngamehlo enyama� Uma amagciwane engena emzimbeni wesilwane, lezicubu ziphuma kuwowonkeumzimbazilwenamagciwane.Umaamasoshaomzimbaekunqobalokufa, isilwane sihlala siphila� Uma ehluleka ukulwa nazo zingakuthola
-
9Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Impilo Yemfuyo
ukufazidingeukwelashwa.Amasoshaakhiqizekaemkantshenibeseehambaumzimba wonke ngegazi�
Lamasosha omzimba ayakwazi ukubona isifo uma eke alwa naso� Ngokwezinye izifo, lolu lwazi luhlala emzimbeni impilo yonke yesilwane, njengokuthelelana kokuphunza�
Ngezinye izifo kodwa, amasosha omzimba angazibona izifo uma zikhona emzimbeni kodwa ilahlekelwe ulwazi ngazo uma isilwane sikade sagcina ukuba naso� Izifo ezijwayelekile zaloluhlobo yilezo ezibangwa imikhaza� Lesi ngesinye sezizathuesenzaukuthiizilwanezigulekusaqalaihlobolaphokunemikhazaeminingiemvakokuthibeyinqabileebusika.Umaamasoshaomzimbaeseyijwayele imikhaza futhi, lesosilwane singabe sesilwa nezifo zemikhaza�
Abafuyibemfuyoabafuyeendawenilaphoisifoumqhaqhazelo(heartwater)sivamekhonakumelebaqapheleukungathengiimfuyoezindaweniezingenasolesi sifo ngoba amasosha omzimba alemfuyo awasazi lesi sifo, ngeke asivikele isilwane futhi sizogula�
Kubalulekile futhi ukwazi ukuthi njengebutho lasempini, amasosha omzimba ahlukene ngezigaba, isigaba nesigaba kunamagciwane alwa naso� Isibonelo, isigabaesisodwasilwanombendeni(redwater)kodwaasilwinomqhaqhazelo.Isigabaesilwanomqhaqhazelokuphelaesingabonalesisifo.Lokhukushoukuthi njengoba amasosha omzimba esibona isifo esisodwa akusho ukuthi ungazibona zonke izifo�
Iyodwa indlela yokwenza isilwane ukuthi sixhumane nesakhiwo esiwikhi sesifo ngaphandle kokusibulala, ukugoma� Kunemigomo okumele imfuyo inikwe yona njalo ngonyaka, kanti ezinye izinhlobo zidinga ukunikwa kuphela kanye empilweni yesilwane� Enye indlela yokwandisa amasosha omzimba ezilwaneni ukuthi sizalwe namasosha omzimba kanina waso� Imfuyo esencane yandisa amasosha omzimba kakhudlwana uma incela konina ngokushesha emvakokubaizelwe,inceleubisilokuqalaolubizwangokuthiisithubi,lolubisiolusagcwele amasosha omzimba kanina�
Izilwane ezingachithi isikhathi esiningi zithola ukufudumala noma zihlala zipholile yizona ezikwazi kakhudlwana ukusimama ezifweni� Ngalokho ke kuwukuhlakanipha ukunikeza isilwane esigulayo umthunzi nompheme zozivikela emoyeni nasemvuleni�
-
10 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Impilo Yemfuyo
Yingani ukudla kubalulekile?Akunandaba ukuthi isilwane siphile kangakanani, uma sihlala silambile futhi sondile, nakanjani sizogula� Lokhu kwenziwa ukuthi amasosha omzimba esilwane esizacile awakwazi ukulwa nezifo ezahlukene eziyihlaselayo� Esisodwa nomaeziningizalezizifozizowanqobaamasoshaomzimbangenxayokuthiisilwane silambile, okwenza ukuthi ingakwazi ukuzivikela nakwezinye izifo�
Kungcono ukuzama ukuyipha ngendlela okuyiyo ukunokuzama ukuyelapha inendlala, futhi izacile uma ike yagula impahla enjengaleyo Ayibe isakwazi ukusimamaumaigula.Lokhukuqhathiniswanempahlaephakelwakahle,nomaingagula, kodwa izokwazi ukusimama ngokwayo ngaphandle kokwelashwa�
Ngakho ke kubalulekile ukuthi imfuyo uyinikeze ukudla okwanele ukuze ihlale isesimweni esihle� Impahla edla kahle iyashesha ukululama uma ihlaselwa izifo, kunelambile, ezacile�
Kubalulekile ke ukuthi imfuyo ihlale inokudla okwanele ukuze ihlale iphilile, ikwazi ukulwa nezifo� Imfuyo edla kahle ivama ukuphile kahle, futhi ikwazi ukulwa nezifo�
Ebusika, lapho kungekho khona ukudla okwanele, izilwane zingangenwa ukugula kalula� Kunezindlela zokukuvikela lokhu, njengokunika imfuyo amaprotein azokulwa nezifo kulezindawo ezinamadlelo alahla umsoco (sourveld) uma kubanda bese uzinike i-hay (amabhele) nezinsiza mzimba kulezi ezinotshani obungalahlekelwa umsoco (sweetveld)�
-
11Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Ukugula/izifo
Ukugula/izifo
Yingani sidinga ukwazi ukuthi izifo zibangwa yini?Umfuyi owaziyo ukuthi imfuyo iguliswa yini uzokwazi ukuthi yelashwa kanjani ngendlela okuyiyo noma uzosithola kalula iseluleko sokuthi yelashwa kanjani impahla�
Ngokwazi imbangela yesifo, umfuyi ukwazi kangcono ukuthi iyiphi ingozi ekhona empahleni yakhe yonke� Inkomo ekhishwa yisisu kunokwenzeka ukuthi ihlaselwe igciwane elizophuma nobulongwe, okungasulela ezinye izinkomo� Ngokwazi lokhu, umfuyi angelaphela uhudo masisha emhlambini, futhi asuse emhlambiniizinkomoezigulayoukuzezingasulelaningesifoesingabhuqaamathole ikakhulu�
Yini ebangela izifo?Impahla ingagula kuphela uma kunento eyibangela ukuthi igule� Zimbili izimbangela ezinkulu zezifo ezimpahleni – amagciwane nezimbungulu, njengemikhaza, ukhuphe/izintwala nezikelemu�
AmagciwaneKunezigidigidi zezinhlobo ezahlukene zamagciwane ezingabanga izinhlobo zezifo ezahlukene� Lamagciwane atholakala yonke indawo, emoyeni, emanzini nasemhlabathini, kodwa mancane kakhulu ngeke sikwazi ukuwabona ngamehlo enyama� Amasosha omzimba ahleze elwa namagciwane adala izifo.Kodwaawakwaziukunqobakahlehlenalamagciwaneumakunohloboolulodwa oluningi endaweni lapho kuhlala khona imfuyo noma amasosha omzimba angekho esimweni esihle� Kulezizimo, impahla inethuba elikhulu lokuba ingenwe ilezi zifo ezibangwa amagciwane�
Imfuyo nabantu abagulayo banamagciwane amaningi ngaphakathi kwabo, okuyikhona okubanga ukuthi bagule� Zingathelela ezinye izilwane nabantu ngamagciwane ngamathe, umphefumulo, ubulongwe noma ubomvu, kuba sekutheni uhlobo luni legciwane� Ngezinye izifo, njengalezi ezibangwa imikhaza, isifo siyafafazeka uma umkhaza usuka emfuyweni egulayo uluma enye�
3Lesigaba sibheka izimbangela ezahlukahlukene ezibanga izifo nokuthi ungabona kanjani ukuthi isilwane siguliswa yini.
-
12 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Ukugula/izifo
Kunezifo ezibangwa amagciwane ezingelapheka kulula ngemithi uma umfuyi ekwazi ukukusho okungahambi kahle ngempahla yakhe� Kodwa kunezinhlobo zezifo ezingalapheki ngemithi yesiLungu uma impahla ike yatheleleka� Ngalezizifo, amasosha omzimba emfuyo angayivikela uma ingenwa yilesifo ngesikhathi esilandelayo� Kubalulekile kodwa ukugoma imfuyo ingaze ingenwe yilezi zifo� Amanye alamagciwane abanga lezifo ayingozi kakhulu okungathiumaimpahlaiqalwaukufa,uhulumeniuthiumfuyikumeleayihlabeleyompahla(njengesifosamatele).Eqinisweni,kunezifoeziyingozingempelaokudingaukuthiinyamayesilwaneingadliwaishiswenomaigqitshweukuvikelaamagciwane ukuthi angabhebhetheki kwenye impahla�
Imikhaza, izikelemu nokhupheImikhaza, izikelemu nokhuphe akufani namagciwane ngoba kukhulu futhi singakubona� Kunezimbungulu ezihlala ngaphandle empahleni, njengemikhaza nokhuphe� Kunezinye ezihlala ngaphakathi empahleni, njengezikelemu�
Izimbungulu zibanga ukugula empahleni ngezindlela ezimbili:
1� Zimunca igazi bese imfuyo igule ngoba seyilahlekelwe isimo sempilo� Izikelemu ziyakwenza lokhu�
2� Izimbungulu zinamagciwane angena emfuyweni ngesikhathi zincela igazi� Ilapho ke lamagciwane esebanga khona isifo� Imikhaza ifana netekisi lamagciwaneabangaumbendeninomqhaqhazelonesifosenyongoezinkomeni nasezimbuzini�
Umkhaza obizwa nge-bont ticks (kwesokunxele) ufafaza isifo somqhaqhazelo kanti umkhaza i-blue tick (kwesokudla) ubanga isifo umbendeni.
(Icashunwe: Jenny Turton (1999) Tick borne Igama lesifos in ruminants – http://www.nda.agric.za/docs/Ticks/ticks.htm)
Isithombe 1 sikhombisa ukuthi uluhlola kanjani ulwelwesi emehlweni embuzi ukubona izimpawu zesifo segazi i-anaemia (ulwelwesi luzophaphatheka noma libe mhlophe esikhundleni sokuba pink). Izikelemu ezibizwa nge-wire worm zibanga lesi sifo segazi ezimbuzini uma sezihlasele emathunjini ngoba zidla igazi.
Ikhasi Lezithombe
-
13Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Ukugula/izifo
Izimbungulunezifozawozinqandwangemithi(njengokudipha),ukuyivikelanokugoma� Imithi iyasiza ukulwa nezimbungulu� Kodwa ke imithi ngokwayo ayizinqobizonkeizimbungulu.Kubalulekilefuthiukuthisivimbeizimbungulungokudiphela imikhaza nokushintsha amadlelo ukuvikela izikelemu� Impahla ingazivikela kwezinye zezifo emva kwesikhathi� Lokhu kwenzeka ezinkomeni nasezimbuzini ezivunyelwe ukuba zibe nemikhaza kodwa ingabi miningi ize ibangele ukuthi zigule kakhulu� Ukusiza ukuthi kwande amasosha omzimba, umfuyi akumele adiphe amankonyane ngaphandle kwemibele yezithole� Ezinye izinhlobo zemfuyo zinawo amandla okuzivikela emikhazeni, njengamaNguni, abonakala engangenwa imikhaza eminingi futhi andisa amasosha omzimba ukushesha�
Uma isilwane kwenzeka singenwa isifo esithwalwa imikhaza, kumele selashwe kungenjalo sizofa� Kubalulekile ukuthi uma izinkomo zibulawa yisifo semikhaza zidishwe ngoba yonke imikhaza ekuleyompahla ithwele izifo� Ngokudipha impahla, umfuyi uzokuvimbela imikhaza enezifo ekutheleleni ezinye izilwane emhlambini�
Yiziphi izinhlobo zezimpawu ezikhona? Izimpawu ziyasisiza ekutheni sibone ukuthi imfuyo iguliswa yini� Izimpawu zingaba ukushisa, umchamo obomvu, nezinye� Njengomfuyi, kumele ubheke izimpawu nezinye izinto ezingasiza ekuhloleni imbangela yesifo�
Izinto ongahlola ngazo kungaba:
inani lemikhaza,•
isikhathi sonyaka (uma kuvumbuka imikhaza eminingi noma kuba notshani •obuluhlaza kakhulu),
Ingabe imfuyo igula isigubhukane noma ngabe igule kancane isikhathi •eside,
Ingabe omakhelwane bake baba ne mfuyo egulayo�•
Kunezifo ezenza ukuthi impahla ibe nezimpawu ezibonakala kalula� Njengempahla, enombendeni izoba nomchamo obomvu� Kodwa kunezifo ezingazibonakalisi noma ezinezimpawu ezingakhombeki kalula�
Kwesinye isikhathi isilwane sivele singathandi ukudla, sivilaphe� Lesilwane kungenzeka ukuba siyagula kodwa kunzima ukwazi ukuthi siguliswa yini ngobaizimpawuaziqondilengqo.Yilaphokekusizakhonaumfuyiukuthiazingezimpawu nokuthi zingasho ukuthini� Emva kwesikhathi, abafuyi bazofunda kakhudlwana ngokubheka izimpawu nezinto abangahlola ngazo ukuze
Isithombe 2 sikhombisa sikhombisa amathuluzi alula ongawasebenzisela ukunika izimbuzi umuthi wezifo ezifana nezikelemu.
Ikhasi Lezithombe
-
14 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Ukugula/izifo
kusize ekutheni bakwazi ukukhomba ukuthi yisiphi isifo esihlasele imfuyo kusenesikhathi�
Baningi abafuyi nodokotela abangakutshela ngokukhulu ukushesha ukuthi impahla iguliswe yini uma isifile� Bangayihlinza babheke ubuchopho, isibindi noma isisu bese besho uhlobo lwesifo esiyibulele� Kuyasiza ekutheni wazi imbangela�
Isexwayiso!
Kunezifo ezinjenge anthrax, lapho odokotela beluleka khona abafuyi ukuba bangasihlinzi isidumbu sesilwane, basishise. Ngokuyisika uyivule inyama yempahla ebulewe i-anthrax, umfuyi uvumela onke amagciwane e-anthrax ukuba angene emhlabathini, esilungele ukuthelela enye imfuyo nabantu ngesinye isikhathi.
!
-
15Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Ukwelashwa Kwezifo/Ukugula
Ukwelashwa Kwezifo/ Ukugula
Yiziphi izinhlobo zokwelapha ezikhona? Eminye imithi iyayivikela imfuyo okutheni ithole isifo kanti eminye yelapha leso sifo uma imfuyo isihlaselwe ukufa�
Ukugoma kuyayivikela impahla ekuguleni ngokuyinika isikali esincane segciwane elibanga isifo esithile, elingenamandla okugulisa� Lokhu kuvumela impahla ukuba yandise amasosha omzimba ngokwayo ukuba ilwe nezifo ngesikhathi esizayo kodwa akuyibeki engozini yokuthi igule kakhulu� Eminye yemijovo kumele inikwe njalo ngonyaka, njengomjovo womkhonywana nesifo samaqhuqhumba-(Lumpyskin).Eminyeimijovoisetshenziswakanyekuphelaumjovo usebenze yonke impilo yempahla, njengomgomo wokuthelelana ngokuphunza�
Abafuyibangaxhumananodokotelabezilwaneabaqashwenguhulumeni,batholeimininingwanengemigomoetholakalamahalaengabasizaukunqandaizifo ezithize� Isibonelo, umgomo i-Blanthrax ivikela umkhonywana ne-Anthrax, kanti umgomo i-RB51 igomela umphunzo othathelanayo�
Kunezifo ezingavikelwa ngezinhlelo zokuvikela izifo, njengokuthi umfuyi angavikela umbendeni ngokudipha izinkomo ngendlela okuyiyo nangezikhathi ezifanele, ngesikhathi semikhaza, futhi uma sesidlulile� Uhlelo lokuvikela izifo lungasebenzisana neminye imithi yokwelapha� Njengokuthi, umfuyi engayithutha impahla eyise edlelweni elisha lapho kungekho khona izikelemu bese eyijovele izikelemu njalo emva kwezinyangana ukuze avikele izifo ezibangwa izikelemu�
Uma isifo singalapheki ngomgomo noma ngohlelo lokuvikela, kujwayelekile ukuthi silashwe ngomuthi� Kunezinhlobo eziningi ezahlukene zemithi futhi kubalulekile ukuthi umfuyi azi ukuthi yini engahambi kahle empahleni yakhe ngaphambi kokuba athenge umuthi, awusebenzise� Umuthi osetshenziswa kakhulu ongesiwo umgomo uyisibulali magciwane-(antibiotic), njenge-Terramycin� Le isebenza ezifweni ezibuyayo, njengokufa kwemibele noma isilonda ezinobomvu obuningi�
4 Lesigaba sibheka izinhlobo zokwelapha zesiLungu. Abafuyi abaningi basebenzisa umuthi wesintu, ngempumelelo. Umithi yesiLungu ingalekelela impilweni yemfuyo. Abafuyi abasha kumele baqinisekise ukuthi bayazi ukuthi umuthi wesintu nowesiLungu usebenza kanjani, nokuthi kumele uyinike isikali esingakanani uma igula nokuthi ungayinika kanjani ngaphambi kokuthi uyinike imfuyo.
Lesi sigaba sinikeza iseluleko ngokuthi ungayisebenzisa kanjani imithi yesiLungu nokuthi yingani kumele isetshenziswe ngendlela okushiwo ngayo kuphela.
-
16 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Ukwelashwa Kwezifo/Ukugula
Yikuphi okumele ucabange ngakho uma welapha imfuyo?Kungenzeka ukuba uyobe uvikela imfuyo yakho ekuguleni noma uyobe welapha imfuyo evele isigula� Uma welapha imfuyo egulayo, kumele ube wazi ukuthi yini engahambi kahle kuyo ukuze uyelaphe ngokuphelele� Uma sewazi ngezimbangela zokugula kwemfuyo yakho, udinga ukuthi ucabange ngalokhu okulandelayo:
• Yimiphiimithiedingekayo?Qinisekisa ukuthi uthenga noma uthola imithi okuyiwo wokwelapha imfuyo yakho� Umuthi okungesiwo ngeke uyisize imfuyo�
• Kumeleuyinikeumuthiongakanani?Imithi eminingi inikwa ngokwezikali sesisindo sesilwane� Isilwane esincane sinikezwa umuthi omncane kanjalo esikhulu sinikezwa umuthi omningana� Kubalulekile ukwazi isisindo sesilwane osilaphayo ukuze wazi ukuthi kufanele usinike umuthi ongakanani� Umuthi omningi, njengowokwelapha imfuyo enombendeni, ungayibulala kalula imfuyo yakho, kanti eminye imithi ilahlekelwa amandla uma kungafakwanga isikalo esanele ukubulala amagciwane�
Umfuyiangathengaisikaliesizomnikaindlelaeqondileyokukalaisisindosemfuyo� Isikali sebhande singasebenza ezinkomeni, ezingulubeni, nasemahhashini� Ibhande libekwa likekelezele isifuba semfuyo ngemva kwamahlombe bese isikali sifundwe ebhandeni, njenge-tape measure yabathunga izingubo�
Ekugcineni kwaleli bhuku kukhona itafula ilezokunika isilinganiselo sesisindo sezilwane nokuthi kufanele uzinike isilinganiselo esingakanani somuthi�
• Inganikwakanjaniumuthi?Imithi ehlukene inikezwa ngezindlela ezahlukahlukene� Kunemithi enikezwa kuphela emlonyeni, eminye idinga imijovo eminye kumele ibekwe ngaphandle komzimba wesilwane� Kubalulekile ukwazi ukuthi usetshenziswa kanjani umuthi ngoba eminye ingayisiza imfuyo uma ijovwa esikhumbeni, kodwa ibe ingozi uma uyifaka emlonyeni�
• Ijovwakuphiimpahla?Zintathu izinhlobo zemijovo ezingasetshenziswa, kuba semuthini owusebenzisayo�
Uhlobolokuqalalomjovoi-intramuscular,okumeleinikezwengokujulileesicutshwini (enyameni)� Uma sidinga isikali esingaphezu kuka 20cc ngesikhathi esisodwa, impahla kumele ijovwe ezindaweni ezimbili ezahlukene.Lomjovouvamiseukunikwaesinqenisempahlakudenomgogodla eduze kwemuva lapho kunezicubu eziningi khona�
Isithombe 3 sikhombisa ukusetshenziswa kwebhande lokukala isisindo sesilwane.
Ikhasi Lezithombe
Isithombe 4 sikhombisa ukusetshenziswa komjovo wezicubu (intramuscular injection) – lo uhlatshwa phakathi ezicubini zenyama.
Isithombe 5 ukukhombisa ukuthi umjovu wezicubi ufakwa kuphi.
Ikhasi Lezithombe
-
17Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Ukwelashwa Kwezifo/Ukugula
Uhlobo lwesibili lomjovo ilolu olufakwa ngaphansi kwesikhumba� Lolu lubizwa nge-(subcutaneous injection)� Inalidi ingagoba kancane, isikhumba usincinze phakathi kweminwe wenzele ukukhuphula isikhumba ukuze inalidi ikwazi ukuya ngaphansi kwaso ngaphandle kokuthi iye esicutshwini� Lo uvamise ukunikwa entanyeni lapho kutholakala khona isikhumba esiningi�
Umjovowesithathuobizwange-(intravenous),loofakwangqoemthanjweni� Lolu hlobo lomjovo luwuhambisa emzimbeni wonke umuthi ngokukhulu ukushesha� Nokho ke, kungumjovo olukhuni ukuwusebenzisa ngoba kunzima ukuthola imithambo esilwaneni esigulayo futhi kumele anakekele ukuthi umuthi ungawuphushi kakhulu� Lokhu kungayibulala impahla� Kanti uma imfuyo igula isivele ilele phansi, ilapho kufanele khona umfuyi ukuthi ayinikeze i-intravenous injection ngoba eminye imijovo ingathatha isikhathi eside ukuthi isebenze� Kunemithambo emikhulu entanyeni yesilwane naseduze kwemibele yenkomo�
• Uhlobolunilwenalidinesyringeokumelengilusebenzise?Kumele usebenzise inalidi ebukhali nama-syringe amasha noma afakwe emanzini abilisiwe� Inalidi engcolile izothelela isilwane osijovayo ngesifo sesilwane ogcine ukusijova ngaleyo nalidi� Isyringe engcolile nayo ingawuthelela umuthi owusebenzisayo� Ngalendlela, esikhundleni sokwelapha, ungathelela imfuyo ngezinye izifo� Izinalidi namasyringe abilisiwe angasetshenziswa ngaphandle kwengozi� Kepha kumele kubiliswe ngokushesha emva kokuthi kusetshenzisiwe� Umfuyi kumele abheke ukuthiinalidiayigqwali,okwenzekaumaisibilisweizikhathiezingaphezukwezintathu.Inalidiegqwalilekumeleilahlwekudengokucophelelaukuzeizingane nezinye izilwane zingakwazi ukuyithinta�
Imijovo yokugoma kumele isetshenziswe ngezinalidi ezintsha ukuze ugqwalakungawuthintiumuthi.
Uma ujova izinkomo, sebenzisa i-syringe engu 20cc ne 18 gauge yenalidi�
Uma ujova izimbuzi, sebenzisa i-syringe engu 10cc ne 10 guage yenalidi�
Uma ujova izinkukhu, sebenzisa i-syringe engu 2cc ne 20 gauge yenalidi�
Izinalidi namasyringe ezigoma kangcono, ilezi ezijwayele ukuba ezangaphansi kwesikhumba, ezakhiwe ngenzimbi, ezinenalidi enguhhafu we-inch enesilinganiso sika 15 wesyringe esiwuRoux� Lokhu kwenza umgomo ube umsebenzi olula� Kanti, ukugoma kungenziwa ngezinalidi namasyringe njengoba kushiwo ngenhla�
Yimuphi umuthi okumele ngiwuthenge?Ziningi izinto okumele uzicabange uma uthenga umuthi� Nansi imibuzo ebalulekile:Imuphiumuthiengiwudingayowalezizifoezihlaselaimpahlayami?
Isithombe 6 sikhombisa ukusetshenziswa komjovo wangaphansi kwesikhuma – lo uhlatshwa ngaphansi nje kwesikhumba.
Ikhasi Lezithombe
-
18 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Ukwelashwa Kwezifo/Ukugula
Ngabelooshibhileiwonaungcono?Ngabelomuthikumeleugcinweendaweniopholile?Ngabeuzophelelwaniniyisikhathi?Ngabeuzosebenzakangakilookulelibhodlela?
Kunezinhlobo ezimbili zama-antibiotic� Owodwa ungena egazini bese usebenza isikhathi eside� Lokhu kwaziwa ngokuthi i-long-acting anti-biotic (okungumuthi othatha isikhathi eside usebenza)� Umjovo owodwa ungahle wanele, kanti kwenye inkathi kudingeka uphindwe umjovo ezinsikwini ezintathu� Lenhlobo isetshenziselwa izifo eziya ngokwanda ngokuhamba kwesikhathi, njengesifo samakhaza�
Uhlobo lwesibili i-short-acting anti-biotic (okungumuthi othatha isikhathi esincane)� Ungena ngokushesha egazini kodwa awuhlali� Kudingeka isilwane sijove nsuku zonko kuze kuphele izinsuku ezingengaphansi kwezintathu� Lo othatha isikhathi esincane kumele unikezwe impahla enezifo ezisheshe ziphele, njengesifo senyongo�
Kwesinye isikhathi uma umfuyi ethenga umuthi, umthengisi uzomnika iphaketheleqhwaazophathangaloumuthi.Lokhukushoukuthiumuthiakumeleugcinwengaphandlekwesiqandisi(fridge)nomaendaweniebandakakhulu ngaphezu kwemuzuzu emibalwa ngesikhathi esisodwa� Uma umfuyi enganayo indawo ebanda kakhulu yokubeka umuthi, kumele awusebenzise empahleni ngalo lelolanga� Imithi egcinwa ibanda ayibekwa kwi-freezer ngoba iyonakala�
Ziningi izitolo ezithengisa amabhodlela emithi engalapha izinkomo eziningi, kepha kumele usetshenziswe wonke uma usivuliwe� Umfuyi angazibonela ukuthi ulahla imali uma ethenga umuthi onje uma engenazo izinkomo eziningi� Kulesisimo, umfuyi kumele acele noma ebuze esitolo ukuthi kunganjani uma bengamthengisela ingxenye yawo� Kodwa ke, izitolo eziningi azikwenzi lokhu� Kulesi simo, ningasebenzisa ibhodlela elilodwa nomakhelwane abanele ukuthi umuthi uphele ungakonakali�
Ngakho ke, uma uthenga umuthi, bheka lezizinto ezilandelayo ngaphambi koba uthatheisinqumo:
Umuthiongakananiokumeleufakweemjovweniowodwa?•
Ngabeumjovoowodwauzothathaisikhathiesingakanani?•
Yiluphiuhlobolwe-antibioticoludingekayo?•
Ngabe umuthi ungabekwa ekhabetheni noma udinga indawo ebanda •kakhulu?
Zingakiizilwaneezingajovangomuthiosebhodleleni?•
Uzophelelwaniniyisikhathilomuthi?•
-
19Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Ukwelashwa Kwezifo/Ukugula
Uhlobo lwama-antibiotics ongawathola kuma-cooperatives angahluleka ukunqobaisifoesihlaseleimfuyo,okushoukuthikufaneleuvakasheleudokotelawezilwane, ongakunika olunye uhlobo lwemithi�
Ngingawubeka kanjani umuthi?Okubalulekekakhulungokubekaumuthiukuthiumfuyiabenesiqinisekosokuthi izingane ezincane azisondeli eduze kwamabhodlela nezitsha zawo� Eminingi yawo iyingozi kakhulu, ingabagulisa abantwana befe nokufa� Ngakho ke kumele ibekwe ekhabetheni lapho izingane zingeke zikwazi ukufinyelela khona noma endlini ehlala ikhiyiwe ngaso sonke isikhathi�
Okunye okumele ukukhumbule ngokugcina imithi ukuthi lapho kunokukhanya okuningi khona noma ilanga kuyayibulala ingxenye yomuthi obuzosebenza ukwelapha imfuyo� Ngakho ke imithi kumele ibekwe endaweni enjengamakhabethe noma endlini engezushaywa ilanga kulo�
Futhi kubalulekile kumfuyi ukuthi abheke usuku lokuphelelwa isikhathi ukuze angayiniki impahla umuthi ongeke usayisiza�
Kukhona eminye ke imithi edinga indawo ebanda kakhulu, ikakhulukazi imigomoleexutshwanamanzi.Lenakumeleigcinwekwisiqandisi(fridge)nomaikekelezelwengeqhwaentweniebandayo.Kumeleigcinweethunzinihhayielangeni ngenkathi umfuyi esalungisela ukuwusebenzisa�
Kubalulekile ukuthi amabhodlela agcina imithi abhalwe kucace, ikakhulu uma imithi ingekho ichathazelwe emabhodlelani okungewona awomuthi� Kumele abhalwe ngegama lomuthi, nosuku ozophelelwa ngawo yisikhathi�
Ngiwuhambisa nganjani umjovo wokugoma?Umuthi wokugoma udinga ukubekwa endaweni ebandayo, kodwa i-freezer iyawona.Umauqedaukuwuthenga,kumeleuwugoqengephephandaba,uwufakekucwazibeseuwufakaebhokisinieliqandayoelineqhwaelomile.
Ngazi kanjani ukuthi iziphi izilwane ezigula njalo?Kumele umfuyi abe nophawu noma umaka wokubona isilwane ngasinye ukuze akwazi ukugcina imininingwane ngezilwane ezilashiwe� Uma kunezinkomba zokuthi uchitha imali eningi welapha isilwane esisodwa, ungacabanga ukusidayisa�
-
20 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo
Im
inin
ingw
ane
Yezi
fo N
okw
elas
hw
a K
waz
o
Izifo
zez
inko
mo
5 Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
I-Ant
hrax
In
kom
o ep
hila
yoIs
ilwan
e si
fa n
goku
shes
ha,
sing
akho
mbi
si z
impa
wu
ngis
ho
emah
oren
i am
balw
a ed
lule
�
Inko
mo
esifi
leIg
azi e
lijiy
ile, e
limny
ama
liphu
ma
emak
hale
ni
nang
emuv
a�
Lesi
sifo
sih
lase
la n
aban
tu
ngak
ho le
nkom
o ku
fane
le
igqitshw
eno
maishisw
e,
inga
dliw
a�
Isid
umbu
sen
kom
o en
alez
impa
wu
akum
ele
sihl
inzw
e no
ma
sivu
lwe,
ngo
ba
lokh
u ku
zode
dela
am
agci
wan
e as
abal
ale�
Gom
a iz
inko
mo
nge-
Blan
thra
x ez
oziv
ikel
a kw
i-ant
hrax
no
mkh
onyw
ana�
Isik
ali s
omjo
vo i-
Blan
thra
x:
Um
jovo
ofa
kwa
ngap
hans
i •
kwes
ikhu
mba
o
Sebe
nzis
a am
amili
mith
a •
amab
ili n
gaph
ansi
kw
esik
hum
bao
Jova
inko
mo
kany
e ng
onya
ka
•iz
e ib
e ne
min
yaka
em
ithat
hu�
Aku
vam
ile u
kuba
nes
ikha
thi
esan
ele
sokw
elap
ha k
usuk
a ek
unge
neni
kw
esifo
kuy
a ek
ufen
i kw
enko
mo�
Yin
gakh
o ku
balu
leki
le u
kugo
ma�
Isix
way
iso!
Lesi
sifo
sit
hele
la
naba
ntu.
!
-
21Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Umth
elelan
ang
okup
hunz
a In
kom
o ep
hila
yoLe
si s
ifo s
iban
ga u
mph
unzo
em
hlam
bini
� Kuv
ame
ezin
kom
eni e
zine
ziny
anga
ez
i-4 k
uya
kwez
iyi-7
zim
ithi,
kant
i kok
unye
inko
mo
izal
a is
ithol
e es
inge
nam
andl
a,
bese
siy
afa�
Sib
onak
ala
ngom
hlap
ho o
ngav
amile
�
Um
a is
ifo s
esin
esik
hath
i es
ide,
inko
mo
iba
noku
vuvu
kala
oku
nam
anze
ed
olw
eni n
oma
wom
abili
�
Izin
kunz
i zin
gaph
elel
wa
inza
lo�
Izith
ole
kum
ele
zigo
nyw
e�
Gom
a iz
ithol
e ez
inez
inya
nga
ezi-4
ku
ya k
wez
iyi-8
nge
-Bru
cella
S19
(jo
va k
anye
kup
hela
)
Ung
azijo
vi iz
ithol
e ez
inez
inya
nga
eziy
i-9� I
mip
hum
ela
yoku
xilo
nga
izot
hi in
kom
o en
ales
ifo k
anti
ayin
aso�
Isik
ali s
e-Br
ucel
la S
19:
Xuba
uke
tshe
zi n
ephi
lisi
•
Jova
nga
mam
ilim
itha
amah
lanu
•
ngap
hans
i kw
esik
hum
ba
Olu
ye u
hlob
o lo
mjo
vo
i-RB5
1 –
enga
jova
izin
kom
o ze
min
yaka
yon
ke, a
yina
mth
elel
a ek
uxol
ongw
eni k
weg
aziIs
ikal
o se
RB52
:
Xuba
uke
tshe
zi n
ephi
lisi
•
Jova
2m
l nga
phan
si
•kw
esik
hum
ba
Um
a in
kony
ane
ligom
e •
ezin
yang
eni e
zine
kuy
a kw
eziy
ishu
mi,
zani
kwa
umjo
vo
futh
i ezi
nyan
geni
ezi
yi-1
2 ku
ya
kwez
iyi-1
6, a
kudi
ngek
ile z
igom
e m
inya
ka y
onke
�
Ayik
ho in
dlel
a yo
kwel
apha
lesi
si
fo
Izin
kom
o ez
inge
nwe
yilo
khu
kugu
la k
umel
e zi
bula
we
ukuz
e zi
ngas
ulel
i ezi
nye
emhl
ambi
ni
kany
e na
bant
u�
Isix
way
iso!
lesi
sifo
sit
hele
la
naba
ntu
– iz
impa
wu
wuk
ushi
sa,
ukuj
uluk
a no
kuph
ela
aman
dla.
Kod
wa
akuh
olel
i ek
uphu
phum
eni
kwes
isu
kuba
ntu.
Im
ijovo
yok
ugom
a in
gaba
gulis
a ab
antu
, iph
athe
ng
okuq
aphe
la.
!
-
22 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Umkh
onyw
ana
Inko
mo
ephi
layo
Uhl
asel
a iz
inko
mo
ezis
enca
ne
ezin
ezin
yang
a ez
inta
thu
kuya
kw
eziy
i-6� I
zink
omo
ezin
gaph
ezu
kwem
inya
ka
emith
athu
azi
hlas
elw
a yi
lesi
si
fo�
Ziba
nok
uvila
pha,
zis
hise
futh
i zi
xhug
e� U
mle
nze
owod
wa
uvam
ise
ukuv
uvuk
ala
kube
se
ngat
hi u
yath
ofoz
ela�
Inko
mo
egul
ayo
izof
a ng
okus
hesh
a�
Kwes
inye
isik
hath
i ibu
keka
se
ngat
hi y
asha
ywa
umba
ni
emle
nzen
i�
Inko
mo
esifi
le
Ivuz
a am
anzi
abo
mvu
nab
row
n la
pho
ivuv
ukel
e kh
ona�
Kun
uka
njen
gam
afut
ha a
bolil
e� U
ma
uyih
linza
, izi
nyam
a za
yo z
iba
nam
agw
ebu,
ano
bum
nyam
a ok
ufot
hoze
layo
�
Lesi
sifo
siv
ikel
wa
ngok
ugom
a�U
kuvi
kela
um
khon
ywan
a,
izin
kom
o ez
inca
ne
ezin
ezin
yang
a ez
inhl
anu
kuya
kw
eziy
isith
upha
kum
ele
zigo
nyw
e ng
omjo
vo o
njen
ge
Blan
thra
x�
Isik
ali:
2 m
l nga
phan
si
kwes
ikhu
mba
Uph
inde
um
jovo
kan
ye
ngon
yaka
inko
mo
ize
ibe
nem
inya
ka e
mith
athu
ubu
dala
Gqiba
nom
aus
hise
inya
ma
yenk
omo
ebul
ewe
yile
si s
ifo
ukuv
ikel
a um
hlam
bi�In
yam
a ya
khon
a in
gaba
gulis
a ab
antu
�
Ukw
elap
ha a
kuva
mile
uk
uphu
mel
ela�
Um
fuyi
an
gajo
va in
kom
o ng
e-pe
nici
llin,
et
hola
kala
kod
okot
ela
bezi
lwan
e�
-
23Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Vibr
iosi
sLe
si s
ifo s
ithel
elan
a ng
esik
hath
i so
kukh
wel
a� S
inga
mgc
iwan
e ab
anga
ubu
nyum
ba
okw
esik
hash
ana
ngen
xa
yoku
phun
za�
Aku
nake
ki lo
khu
kuph
unza
, um
fuyi
ubo
na n
je k
unez
ithol
e ez
imba
lwa
kuno
kulin
dele
kile
�
Izin
kom
o ez
ithel
elek
ile
zing
amith
a em
va k
wez
inya
nga
eziy
i-5 k
uya
kwez
iyi-6
, bes
e zi
ngap
hind
e zi
hlus
hwe
yile
si
sifo
, yiz
e zi
ngat
hele
la e
ziny
e�
Izin
kunz
i azi
hlus
hwa
yile
si s
ifo,
ziya
sifa
faza
nje
�
Sivi
kelw
a ng
okug
oma�
Gom
a ng
e-Vi
brio
/Lep
tofe
rm 5
Vac
cine
�
Sebe
nzis
a 2m
l / n
gesi
lwan
e (u
jove
ezi
cubi
ni)
Gom
a in
yang
a no
ma
ezim
bili
ngap
ham
bi k
wes
ikha
thi
soku
khw
ela
nom
a ng
apha
mbi
ko
kufa
ka im
fuyo
ent
sha
emhl
ambi
ni� U
ma
sing
avam
ile
lesi
sifo
end
awen
i, iz
inko
mo
ezigom
eok
okuq
alaku
mele
zith
ole
umjo
vi i-
boos
ter e
mva
kw
amas
onto
am
atha
thu�
Kuya
tusw
a uk
ugom
a zo
nke
ezin
kom
o ez
izal
ayo
min
yaka
yo
nke�
Um
jovo
uhl
ale
enda
wen
i eb
anda
yo�
-
24 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Umbe
nden
i (R
edw
ater
)In
kom
o ep
hila
yoIn
kom
o eg
ulay
o ye
nyuk
elw
a iz
inga
loku
shis
a lifi
nyel
ele
ku
(40º
c –
42ºc
) fut
hi a
yiku
than
di
ukud
la�
Ihla
la il
ele
phan
si ik
hath
ele
iphe
fum
ulel
e ph
ezul
u�
Um
a se
siha
mbe
kak
hulu
is
ifo, u
mlo
mo,
am
ehlo
kan
ye
neng
emuv
a liy
apha
phat
heka
ng
okus
aqan
da(u
telete
le)
esik
hund
leni
sok
uba
bom
vana
in
kom
o em
va k
wal
okho
icha
ma
umch
amo
obom
vu�
Ezin
ye iz
inko
mo
zibo
naka
la
umasiqh
ubek
aisifo
uku
shisa
kweh
la k
ube
koku
jway
elek
ile
kuze
kub
e ng
apha
nsi k
akhu
lu
bese
siy
afa
isilw
ane�
Inko
mo
esifi
le
Igaz
i lay
o lib
alul
a� In
gaph
akat
hi
lesi
lwan
e lib
a ph
uzi
esik
hund
leni
sok
uba
bom
vana
� Is
ibin
di, i
nyon
go k
anye
no
bend
e ku
yakh
ukhu
mal
a�
Uku
vike
la u
mbe
nden
i, za
ma
ukug
cina
inan
i elin
cane
la
mak
hiza
ne e
mzi
mbe
ni k
hona
in
kom
o iz
okw
azi u
kuzi
vike
la
kule
sisi
fo�
Uku
diph
a iz
inko
mo
okun
gena
ni
kany
e ng
enya
nga
kung
asiz
a uk
weh
lisa
lesi
sifo
�
Am
anko
nyan
e az
alel
we
enda
wen
i ena
lesi
sifo
aw
afi u
ma
enga
zuku
dish
swa
esem
anca
ne�
Um
a is
ilwan
e si
bula
we
yile
sisi
fo,
faka
idip
hu e
mzi
mbe
ni w
aso
ukub
ulal
a am
akhi
zane
� U
ma
unga
wab
ulal
i azo
lum
a le
zink
omo
ezip
hila
yo b
ese
ziya
gula
naz
o zi
fe�
Aba
ntu
beng
ayid
la in
kom
o eb
ulaw
e um
bend
eni�
Laph
a ng
okuj
ova
nge
mith
i enj
enge
-Diz
ene,
Be
reni
l kan
ye V
erib
en�
I-Ver
iben
ijov
wa
kanj
e:
Um
jovo
aw
usho
ne e
sicu
tshi
ni�
•
Jova
u5
mili
litha
enk
omen
i esi
nda
100k
g •
wes
isin
do�
Ung
ajov
i nga
phez
ulu
kuka
10
wam
a •
mili
litha
end
awen
i eyo
dwa�
Isix
way
iso!
Lo m
uthi
un
gasi
bula
la
isilw
ane
uma
weq
isa
iska
lp.
!
-
25Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Isifo
sen
yong
o
(tic
k bo
rne
gall
sick
ness
) In
kom
o ep
hila
yoIz
impa
wu
zifa
na n
ezik
ambe
nden
i nga
phan
dle
kom
cham
o ob
omvu
� Iba
nok
ushi
sa o
kukh
ulu
(40-
44ºc
) fut
hi a
yiku
funi
uku
dla�
Iyak
hath
ala,
ilal
e ph
ansi
iphe
fum
ule
ngok
ushe
sha�
Iz
inko
maz
i zip
hele
lwa
ubis
i ziz
ace.
Inga
phak
athi
lom
lom
o, a
meh
lo n
enga
phak
athi
le
ngem
uva
(vag
ina)
kub
a m
hlop
he e
sikh
undl
eni
soku
ba p
inki
, em
va k
wes
ikha
thi e
sinc
ane
kube
nc
ombo
kak
hulu
�
Inko
mo
ison
gela
na k
akhu
lu ik
hiph
e ub
ulon
gwe
obuq
inile
obu
noku
ncom
bonok
unsu
ndu
Um
a is
igul
a ka
khul
u, u
kush
isa
kubu
yela
ko
kujw
ayel
ekile
kug
cine
sek
upha
nsi k
akhu
lu�
Inko
mo
esifi
le
Igaz
i lal
enko
mo
liba
aman
zi�
Inga
phak
athi
lesi
fuba
nes
isu
kuba
nco
mbo
es
ikhu
ndle
ni s
okub
a pi
nki/
bom
vana
�
Inya
ma
yayo
iyap
haph
athe
ka�
Isib
indi
siy
akhu
khum
ala
sibe
-nga
thi s
ibaw
olin
tshi
�In
yong
o iy
avuv
ukal
a in
gaph
akat
hi la
yo li
be lu
hlaz
a ka
khul
u�
Ube
nde
luya
khuk
hum
ala
luth
ambe
�
Indl
ela
yoku
vike
la
Am
anko
nyan
e am
anca
ne
athi
ntek
a ka
ncan
e ko
dwa
ashe
sheaq
ineum
aez
alwe
enda
wen
i ene
mik
haza
en
ales
isifo
� Ung
awad
iphi
am
anko
nyan
e�Ku
mel
e ak
utho
le
ukul
unyw
a im
ikha
za u
kuze
an
dise
am
asos
ha o
mzi
mba
�
Izin
kom
o zi
ngag
onyw
a ko
dwa
ukug
cina
lom
uthi
kul
ikhu
ni
kakh
ulu�
Nga
kho
ke, k
ungc
ono
ukuv
umel
e im
fuyo
ibe
nem
ikha
za u
kuze
yan
dise
am
asos
ha o
mzi
mba
� Idi
phe
kuph
ela
uma
imik
haza
imin
ingi
em
ibel
eni y
ezin
kom
azi n
ezith
ole�
Um
a in
kom
o ib
ulew
e is
ifo
seny
ongo
, idi
phe
ukub
ulal
a im
ikha
za e
mzi
mbe
ni w
ayo�
Le
mik
haza
inal
esis
ifo, i
zoth
elel
a ez
inye
izilw
ane
uma
izilu
ma�
Aba
ntu
beng
ayid
la in
yam
a ye
silw
ane
esib
ulew
e ile
si s
ifo�
Jova
inko
mo
ezic
ubw
ini
nge-
antib
iotic
ese
benz
a ng
okus
hesh
a, n
jeng
e-Te
rram
ycrin
100
nom
a i-H
it-Te
t 120
� Use
benz
ise
izin
suku
ez
inta
thu
zila
ndel
ana�
Isik
alo
sizo
hluk
a ng
ohlo
bo
lom
jovo
ow
uthe
ngile
�Isik
alo
se-H
i-Tet
120
:
Um
jovo
wez
icub
u •
zeny
ama
Imili
litha
elil
odw
a •
ngam
akhi
logr
em a
yi-1
5 es
isin
do s
esilw
ane
Jova
nsu
kuzo
nke
izin
suku
•
ezin
tath
u
Qap
hela
ung
ajov
i •
enda
wen
i eyo
dwa
kuph
ela
– ku
ngco
no u
jove
un
geqisikum
amililiith
aan
gam
a-25
esi
cubi
ni,
bese
uth
ola
enye
inda
wo
Kum
ele
uyib
heke
kah
le
inko
mo
egul
ayo�
Itho
lele
um
phem
e oz
oyiv
ikel
a em
vule
ni n
asel
ange
ni�
Inik
e am
anzi
ahl
anze
kile
ok
uphu
za�
-
26 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Uku
fakwem
ibele
(M
asti
tis)
Ingx
enye
eyo
dwa
nom
a ez
inin
gi iy
avuv
ukal
a ib
e bu
hlun
gu�
Ibel
e lik
hiph
a am
anzi
aw
uket
shez
i olu
nsun
du
nom
a ub
isi o
lusa
man
zi
olun
ezig
axa
ezim
hlop
he
nom
a ez
iyel
o�
Kung
aban
gela
uku
fa
kwal
eyo
ngxe
nye
nom
a in
kom
o um
a in
gala
shiw
e�
Um
a ik
e ya
sith
ole
lesi
fo,
inko
mo
iba
seng
ozin
i yo
kusi
thol
a fu
thi�
Khum
bula
uku
thi i
mik
haza
em
inin
gi e
bele
ni le
sith
ole
nom
a le
nkom
o in
gaba
nga
ukut
hi ib
ele
life�
Imib
ele
yenk
omo
nezi
thol
e ku
mel
e id
ishw
e nj
alo
uma
isin
emik
haza
em
inin
gi�
Izin
gxen
ye e
zihl
asel
ekile
zi
ngat
hele
la le
zi e
ziny
e ka
nye
nezi
nkom
o� N
galo
kho
ke s
enga
iz
inko
mo
ezin
emib
ele
efile
ng
emuv
a ko
kuba
usu
seng
e zo
nke
ezip
hila
yo�
Futh
i sen
ga le
mib
ele
ephi
layo
ng
apha
mbi
kok
uba
usen
ge le
eg
ulay
o.Lok
hukuz
onqa
nda
ukub
hebh
ethe
ka k
wal
okuf
a�
Gez
a iz
andl
a ne
mib
ele
ngok
ucop
hele
la n
jalo
um
a us
enga
�
Seng
a nj
alo
izin
kom
o ez
inob
isi o
luni
ngi n
gaph
ezi
kolu
ngan
celw
a in
kony
ane�
Ubi
si
olun
ingi
lung
akub
anga
uku
fa
kwem
ibel
e�
Yela
pha
izilo
nda
esis
embe
leni
ng
e Io
dine
spr
ay�
Vum
ela
aman
kony
ane
ukub
a an
cele
em
va k
okus
enga
, uku
ze
uvik
ele
lesi
sifo
�
Faka
i-Pe
ndic
lox
Blue
em
bele
ni
ogul
ayo�
Uku
ze u
fake
um
uthi
em
bele
ni: S
enga
lo
nke
ubis
i� G
eza
umbe
le n
gesp
irith
i (m
ethy
late
d sp
irits
) nom
a ng
aman
zi
ashi
sayo
� Seb
enzi
sa is
hubh
u el
ilodw
a lo
mut
hi e
mbe
leni
ow
odw
a�
Faka
um
uthi
pha
kath
i em
bele
ni
bese
uw
ubhu
cabh
uca
unyu
kele
� U
ngaw
uphi
nda
umut
hi n
jalo
em
va
koku
seng
a ku
ze k
ube
yizi
khat
hi
ezin
tath
u�
Ung
ayijo
va in
kom
o eg
ulay
o ng
ama-
antib
iotic
ese
benz
a is
ikha
thi e
side
nj
enge
-Ter
ram
ycin
LA
nom
a i-H
i-Tet
20
0 LA
�
Isik
alo
se-H
i-Tet
200
LA
:
Jova
ezi
cubw
eini
•
Sebe
nzis
a im
ilim
itha
elilo
dwa
•ng
esis
indo
sam
akhi
logr
emu
ayi-1
0
Uph
inde
um
jovo
em
uva
•kw
ezin
suku
ezi
ntat
hu u
ma
esad
inge
ka
Faka
uhh
afu
wom
jovo
eng
xeny
eni
•ey
odw
a, o
mun
ye u
wuf
ake
kwen
ye
ingx
enye
�
Isix
way
iso!
Ubisilw
enko
mo
elas
hiw
e m
alun
gaph
uzw
a –
linda
kup
hele
is
ikha
thi e
sibh
alw
e em
uthi
ni.
!
-
27Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Imfu
dum
alo
(Sw
eati
ng s
ickn
ess)
Lesi
sifo
sib
angw
a ub
uthi
ob
udal
wa
uhlo
bo o
luth
ile
lwem
ikha
za� I
zink
omo
ziya
gula
be
se z
iba
noku
shis
a�
Ziba
nes
ikhu
mba
esi
vund
ile
emva
kw
endl
ebe,
nan
gem
uva
kwam
anqina
nap
haka
thi
kwem
ilenz
e en
gem
uva�
Ziqo
thuk
aub
oyazivu
vuka
le
emlo
nyen
i nas
emeh
lwen
i�
Isifo
san
de n
geny
anga
ka
Janu
ary
kuya
kuM
arch
� U
kuvu
nda
akus
iwo
umju
luko
�
Izin
kom
o ez
inca
ne
(ezi
neny
anga
eyo
dwa
kuya
kw
eziy
i-9 u
buda
la) y
izon
a ez
iba
seng
ozin
i�
Isik
hum
ba s
onke
si
ngah
lase
leka
� Ubo
ya
buya
qoth
ukabu
be
nam
aqeq
ebaan
obom
vu
ngap
hans
i kw
esik
hum
ba
esiv
undi
le�
Um
a in
kom
o ya
kho
ithol
a le
si
sifo
, kus
ho u
kuth
i uyi
vum
ela
ibe
nem
ikha
za e
min
ingi
kak
hulu
� Si
bang
wa
imik
haza
�
Ivum
ele
imik
haza
em
pahl
eni
kodw
a hh
ayi u
kuth
i ibe
m
inin
gi k
akhu
lu� I
diph
e um
a in
emik
haza
em
inin
gi k
akhu
lu
nom
a ka
nye
ngen
yang
a, u
ma
kuyi
sikh
athi
sem
ikha
za�
Ijove
esi
cuts
hini
nge
-ant
ibio
tic
i-Ter
ram
ycin
LA
nom
a i-H
i-Tet
20
0 LA
, i-M
etas
tin n
oVita
min
B
Com
plex
�
Isik
ali s
eMet
astin
: 5 m
l
Am
amili
litha
am
ahla
nuIs
ikal
i se
-Vita
min
B C
ompl
ex: 5
ml
Am
amili
litha
am
ahla
nuIs
ikal
i se
-Hi-T
et 2
00 L
A:
Jova
esi
cubw
ini
•
Imili
litha
elil
odw
a ng
esis
indo
•
sam
akhi
logr
emu
ayis
hum
io
Uph
inde
um
jovo
em
uva
•kw
ezin
suku
ezi
ntat
hu u
ma
kune
sidi
ngo
Khum
bula
uku
thi u
jove
•
uhha
fu w
omjo
vo e
sicu
tshi
ni
bese
om
unye
uhh
afu
uwuj
ove
kwes
inye
Isilw
ane
esig
ulay
o ku
mel
e si
thol
e ith
unzi
, fut
hi s
iphu
ze
aman
zi� S
usa
yonk
e im
ikha
za
nges
andl
a, u
ngak
hohl
wa
umsi
la�
Isith
ombe
7
sikh
ombi
sa
inko
nyan
e el
ines
ifo
sem
fudu
mal
o
Ikh
asi
Lezi
thom
be
-
28 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap
ha
Am
aqhu
bu e
sikh
umbe
ni
(lum
py s
kin
dise
ase)
Isilw
ane
siya
shis
a, s
ijulu
ke�
Am
aqhu
buaba
phak
athi
kuka
hhaf
u w
esen
timith
a na
mas
entim
itha
ama-
5 at
hola
kala
esi
khum
beni
em
zim
beni
won
ke n
oma
engx
enye
ni�
Isilw
ane
esin
ales
i sifo
sib
a ne
mile
nze
ebuh
lung
u fu
thi
sixh
uge�
Am
aqhu
buayo
maad
ale
izingq
weq
we,ezixe
buka
yo.
Izilo
ndaez
inga
maq
huqh
uva
emas
ende
nizinga
qeda
inza
lo,
kant
i ing
abul
ala
izin
gxen
ye
nom
a yo
nke
imib
ele�
Izin
kom
o ku
mel
e zi
jovw
e nj
alo
ngon
yaka
ngo
mjo
vo w
esifo
sa
maq
hubu
i-Lu
mpy
Skin
Dis
ease
Vac
cine
� Seb
enzi
sa
amam
ililit
ha a
ma-
5 (n
gaph
ansi
kw
esik
hum
ba)�
Lesi
sifo
asi
laph
eki,
keph
a un
gavi
kela
uku
ngen
a kw
ezin
ye
izifo
ngu
kujo
va is
ilwan
e ng
e-Pe
nici
llin,
oku
fane
le u
yith
enge
ku
doko
tela
wez
ilwan
e�
Izilw
ane
ezig
ulay
o ku
fane
le
zith
ole
umth
unzi
, am
anzi
am
anin
gi n
okud
la�
Isith
ombe
8
sikh
ombi
sa
inko
nyan
e el
ines
ifo
sam
aqhu
bu
esik
hum
beni
Ikh
asi
Lezi
thom
be
-
29Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile
Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo
Igam
a le
sifo
Izim
paw
uO
koku
vike
laO
kokw
elap