izeluleko zokugcina - mdukatshani health manual zulu.pdf · – amathumba ... isigaba esilandelayo...

47
Imfuyo Iphilile Izeluleko Zokugcina

Upload: others

Post on 21-Oct-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • Imfuyo IphilileIzelu leko Zokugcina

  • Imfuyo IphilileIzelu leko Zokugcina

    Ihlanganiswe yahlungwa ngo: Rauri Alcock, Hannes de Villiers, Trevor Dugmore, Sibusiso Gumede,

    Donna Hornby, Brigid Letty, Keith Perret and Alan Rowe

  • 2 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    July 2007

    Ihlanganiswe yahlungwa ngo:

    Rauri Alcock (Mdukutshani Land Reform Project/CAP)

    Hannes de Villiers (DAEA)

    Trevor Dugmore (DAEA)

    Sibusiso Gumede (DAEA)

    Donna Hornby

    Brigid Letty (Institute of Natural Resources)

    Keith Perret (DAEA)

    Alan Rowe (DAEA)

    Isembozo ngu: Rauri Alcock

    Ihunyushwe ngu: Siyephi Mbhele

    Yahlolwa ngu: Regi Khumalo

    Ihlelwe ngu: Tangerine Design

    Imibongo:Lencaphuno elandelayo yasetshenziswa ukuhlanganisa le ncwadi:

    Handbook on Stock Diseases (1989) Monnig and Veldman, Tafelberg Publishers Ltd, ISBN 0 624 02819 4

    Ukushicelelwa kwalencwajana kukhokhelwe yi-KwaZulu-Natal Department of Agriculture and Environmental Affairs (DAEA)

  • 3Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Okuphakathi1 ISINGENISO �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������5

    • Ngabelelibhukulimayelananani? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������5

    • Okuqukethweyelelibhuku �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������5

    • Ungalisebenzisakanjanilelibhuku? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������6

    2 IMPILO YEZILWANE ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������7

    • Kubalulekenganiukugcinaimfuyoiphilile? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������7

    • Ibalulekenganiimpiloyomhlambi ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������7

    • Ubonakanjaniumaisilwanesiphila? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������7

    • Yikuphiokugcinaimfuyoiphilile? �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������8

    • Yinganiukudlakubalulekile? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 10

    3 UKUGULA/IZIFO ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 11

    • Yinganisidingaukwaziukuthiizifozibangwayini? ����������������������������������������������������������������������������������������������� 11

    • Yiniebangelaizifo? ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 11

    – Amagciwane �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 11

    – Imikhaza, izikelemu nokhuphe ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 12

    • Yiziphiizinhlobozezimpawuezikhona? �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 13

    4 UKWELASHWA KWEZIFO/UKUGULA �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 15

    • Yiziphiizinhlobozokwelaphaezikhona? ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 15

    • Yikuphiokumeleucabangengakhoumawelaphaimfuyo? ������������������������������������������������������������������������������ 16

    • Yimuphiumuthiokumelengiwuthenge? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 17

    • Ngingawubekakanjaniumuthi? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 19

    • Ngiwuhambisanganjaniumjovowokugoma?�������������������������������������������������������������������������������������������������������� 19

    • Ngazikanjaniukuthiiziphiizilwaneezigulanjalo? ������������������������������������������������������������������������������������������������ 19

    5 IMINININGWANE YEZIFO NOKWELASHWA KWAZO ���������������������������������������������������������������������������������������������������� 20

    • Izifozezinkomo ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 20

    – I-Antrax ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 20

    – Umthelelana ngokuphunza (Contagious Abortion) ������������������������������������������������������������������������������������������ 21

  • 4 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    – Umkhonywana(Blackquarter)���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 22

    – I-Vibrosis ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 23

    – Redwater (Umbendeni) ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 24

    – Isifo senyongo (tick borne gall sickness) ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 25

    – Ukufa kwemibele ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 26

    – Imfudumalo (sweating sickness) ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 27

    – Amaqhubuesikhumbeni(lumpyskindisease) ��������������������������������������������������������������������������������������������������� 28

    – Amaqhuqhumba(warts) ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 29

    – Ukuqunjelwa(bloat)������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 29

    • Izifoezihlaselaizinkomonezimbuzi ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 30

    – Umqhaqhazeloemazinyaneni(Heartwater) �������������������������������������������������������������������������������������������������������� 30

    – Amathumba ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 31

    – Isifo sohudo olujwayekile �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 32

    – Isifo sohudo olunamagciwane ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 33

    • Izifoezivameezimbuzi ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 34

    – Ukuxhuga ibenamathumba ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 34

    • Izifozezinkukhu ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 35

    – Uvolomisa (Newcastle Disease) �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 35

    – Izilonda emehlweni (Fowl Pox) ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 36

    – Amabatha (izilonda ngaphansi kwezinyawo) – Bumble foot ������������������������������������������������������������������������� 37

    – Ukhuphe ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 37

    – Imikhaza yezinkukhu ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 38

    – Ukhuphe olulumayo ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 38

    • IzifoEzihlaselaAmahhashi ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 39

    – Isifo samahhashi (African Horse Sickness) ������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 39

    6 UHLELO LOKUGOMA IZINKOMO ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 40

    7 ITAFULA LEZIKALO ZOMUTHI ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 41

    8 AMANANI EMITHI �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 42

    Ikhasi Lezithombe ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 43

  • 5Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Isingeniso

    Ngabe lelibhuku limayelana nani?Lelibhuku linikeza abafuyi nabantu ababasekelayo ulwazi ngokuthi imfuyo igcinwa kanjani iphilile, nokuthi bengazinakekela kanjani izilwane ezigulayo�

    Okuqukethwe yelelibhuku Impilo yemfuyo•

    Ukugula/izifo•

    Ukulapha•

    Izinhlobo zezifo nokulashwa kwazo•

    Ukugonywa kwezinkomo•

    Izilinganiso zemithi•

    Amanani emithi•

    Ngaphansikwesihlokosempiloyemfuyo,sizoxoxangokugqugquzelaimfuyoukuthi ilwe nezifo ngokwendalo� Sibheka ukuthi yini isilwane esiphilile, nokuthi sisigcina kanjani siphilile�

    Isihloko esithi ukugula/izifo sizoxoxa kabanzi ngembangela yezifo emfuyweni� Sizophinde sibheke izimpawu nezinsiza ezingalekelela ukubona isifo esihlasele imfuyo�

    Isihloko sokwelapha sizoxoxa ngezinto umfuyi okumele azazi uma efuna ukulapha imfuyo yakhe� Sizoxoxa ngezinhlobo zemithi ekhona, ukukhetha imithi efanele, izilinganiso noma izikali, inikezwa kanjani nokuthi imithi igcinwa kanjani� Sizophinde sixoxe ngokubaluleka kokuhlala unemithi ehlukene (medicine kit) ukuze umlimi akwazi ukuzilaphela imfuyo�

    Ngaphansi kwesihloko esithi izifo nokulashwa kwazo, sibheka izifo ezahlukene ezingagulisa imfuyo� Siphinde sichaze ngezimpawu zesifo ngasinye nendlela yokuzilapha�

    1

  • 6 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Isingeniso

    Ungalisebenzisa kanjani lelibhuku?Kumeleuqalengokufundaisigabasokuqala,esixoxangokubalulekakokugcina imfuyo iphilile siphinde sikunike ulwazi lokugcina imfuyo iphilile� Isigabaesilandelayosizokusizauqondeukuthiyiniegulisaimfuyo,siphindesikuchathazele ngolwazi lokuthi ilashwa kanjani�

    Isigaba esilandelayo salelibhuku sizogxila futhi sikunike ulwazi olunzulu ngezimpawo zezifo ezihlasela imfuyo� Ngaleso naleso sifo, kuzoba nesithombe esikhombisa inhlobo yemfuyo engahlaselwa yiso�

  • 7Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Impilo Yemfuyo

    Kubaluleke ngani ukugcina imfuyo iphilile?Isilwane esiphilile simelena kangcono nezifo futhi silulama kalula uma sigula� Isilwane esigulayo sidla imali nesikhathi somfuyi� Umnikazi wesilwane esigulayo kumele athenge imithi, imijovo nezinaliti zokujova� Yingakho kungcono ukuthi imfuyo ihlale iphilile kunokuba igule�

    Imithiyokulaphaisebenzakangconofuthiumauqalaukuyisebenzisaimfuyoingakaguli kakhulu kangangokuthi nemithi ngeke isalapha� Kubalulekile-ke ukuthi umfuyi asheshe abone uma isilwane singenwa yisifo, sihlaselwe sifo sini nokuthi kumele enzeni�

    Ibaluleke ngani impilo yomhlambiIsilwane esisodwa esigulayo singasulela umhlambi wonke� Lokhu futhi kungaba yimbangela yokuthi noma sesiluleme isilwane ebesigula, siphinde sisuleleke futhi�

    Uma umlimi, noma umakhelwane wakhe, enezilwane eziningi emhlambini wakhe ezigulayo, kuchaza ukuthi isifo sivamile kakhulu kuleyo ndawo� Kulukhuni ukugcina isilwane ngasinye siphilile uma kuvame izifo endaweni�

    Lokhukuyiqinisofuthingezinambuzaneezibangaizifo,njengamazenze/imikhaza nezikelemu� Uma umfuyi, noma umakhelwane wakhe, enemikhaza noma izikelemu emfuyweni yakhe, lapho kunzima ukuyivala imikhaza nezikelemu ukusabalala kuzo zonke izilwane�

    Ngaphambi kokuba sibheke ukuthi singazelapha kanjani izifo, kungcono sicabange ngokuthi singazibona kanjani izilwane eziphilayo nokuthi singazigcina kanjani ziphila�

    Ubona kanjani uma isilwane siphila?Uma ukwazi ukubona ukuthi isilwane sakho siphilile kuzokusiza ekutheni ukwazi ukubheka imfuyo yakho nokuyigcina kahle�

    Iningi labafuyi libona ngokushesha uma imfuyo yabo ingaphilile� Kubalulekile ukwazi ukuchaza ukuthi impahla ephilayo ibukeka kanjani ukuze ukwazi ukuchaza ukuthi engaphilile ibukeka kanjani� Lokhu kusiza ekutheni ukwazi

    2Kulesisigaba sizobheka impilo yesilwani ngasinye kanye nempilo yomhlambi wonke.

  • 8 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Impilo Yemfuyo

    ukukhomba okuyinkinga ngesilwane ngoba izifo ezahlukene zinezimpawu ezahlukene�

    Imfuyo ephilayo yile enalokhu okulandelayo:

    4 Idla ukudla ngendlela ejwayelekile edla ngayo�

    4 Iyazihambela emini ukuze ithole ukudla, amanzi nomthunzi�

    4 Ihamba nezinye izilwane uma kunomhlambi, ayimi noma ilale yodwa ekhoneni�

    4 Iyetshisa

    4 Iphefumula kalula ayibambeki uma iphefumala�

    4 Ayixhugi noma ayigobisi umhlane ngesikhathi ihamba noma imile�

    4 Ayinayoindawoeqothukile.

    4 Uboya noma izimpaphe akuphukile, akuxathuki noma ayithinteki kahle futhi ayinuki kabi�

    4 Amahlo ayacwebezela futhi acacile�

    4 Ikhala limanzi kancane enkomeni, lomile ezimbuzini�

    4 Izimbobo zamakhala noma amehlo akuvuzi amafinyila nezimbici�

    4 Ubulongwe nomchamo akuhlukile kokujwayelekile futhi kungumbala ojwayelekile�

    Loluhla lungengezwa ngokwezilwane ozifuyile� Qaphela ukuthi impahla ibukeka kanjani uma iphila ukuze usheshe ubone ukuthi yini eyinkinga kuyo umaiqalwaukugula.Lokhukuzokusizaekutheniukwaziukuthiyiniimbangelayezifo�

    Yikuphi okugcina imfuyo iphilile?Amasosha omzimba agcina imfuyo iphilile� Zonke izilwane zinamashosha omzimba, kanjalo nabantu�

    Umsebenzi wamasosha omzimba ukulwa namagciwane ahlasela isilwane angabanga ukuthi sigule� Amasosha omzimba afana nebutho, elilungele ukulwa nokusihluphayo ngazozonke izikhathi okubeka impilo yesilwane engozini�

    Amasosha omzimba atholakala kuwo wonke umzimba wesilwane� Akhandwe ngezigidigidi zezicubu ezincane kakhulu ukuthi ungazibona ngamehlo enyama� Uma amagciwane engena emzimbeni wesilwane, lezicubu ziphuma kuwowonkeumzimbazilwenamagciwane.Umaamasoshaomzimbaekunqobalokufa, isilwane sihlala siphila� Uma ehluleka ukulwa nazo zingakuthola

  • 9Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Impilo Yemfuyo

    ukufazidingeukwelashwa.Amasoshaakhiqizekaemkantshenibeseehambaumzimba wonke ngegazi�

    Lamasosha omzimba ayakwazi ukubona isifo uma eke alwa naso� Ngokwezinye izifo, lolu lwazi luhlala emzimbeni impilo yonke yesilwane, njengokuthelelana kokuphunza�

    Ngezinye izifo kodwa, amasosha omzimba angazibona izifo uma zikhona emzimbeni kodwa ilahlekelwe ulwazi ngazo uma isilwane sikade sagcina ukuba naso� Izifo ezijwayelekile zaloluhlobo yilezo ezibangwa imikhaza� Lesi ngesinye sezizathuesenzaukuthiizilwanezigulekusaqalaihlobolaphokunemikhazaeminingiemvakokuthibeyinqabileebusika.Umaamasoshaomzimbaeseyijwayele imikhaza futhi, lesosilwane singabe sesilwa nezifo zemikhaza�

    Abafuyibemfuyoabafuyeendawenilaphoisifoumqhaqhazelo(heartwater)sivamekhonakumelebaqapheleukungathengiimfuyoezindaweniezingenasolesi sifo ngoba amasosha omzimba alemfuyo awasazi lesi sifo, ngeke asivikele isilwane futhi sizogula�

    Kubalulekile futhi ukwazi ukuthi njengebutho lasempini, amasosha omzimba ahlukene ngezigaba, isigaba nesigaba kunamagciwane alwa naso� Isibonelo, isigabaesisodwasilwanombendeni(redwater)kodwaasilwinomqhaqhazelo.Isigabaesilwanomqhaqhazelokuphelaesingabonalesisifo.Lokhukushoukuthi njengoba amasosha omzimba esibona isifo esisodwa akusho ukuthi ungazibona zonke izifo�

    Iyodwa indlela yokwenza isilwane ukuthi sixhumane nesakhiwo esiwikhi sesifo ngaphandle kokusibulala, ukugoma� Kunemigomo okumele imfuyo inikwe yona njalo ngonyaka, kanti ezinye izinhlobo zidinga ukunikwa kuphela kanye empilweni yesilwane� Enye indlela yokwandisa amasosha omzimba ezilwaneni ukuthi sizalwe namasosha omzimba kanina waso� Imfuyo esencane yandisa amasosha omzimba kakhudlwana uma incela konina ngokushesha emvakokubaizelwe,inceleubisilokuqalaolubizwangokuthiisithubi,lolubisiolusagcwele amasosha omzimba kanina�

    Izilwane ezingachithi isikhathi esiningi zithola ukufudumala noma zihlala zipholile yizona ezikwazi kakhudlwana ukusimama ezifweni� Ngalokho ke kuwukuhlakanipha ukunikeza isilwane esigulayo umthunzi nompheme zozivikela emoyeni nasemvuleni�

  • 10 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Impilo Yemfuyo

    Yingani ukudla kubalulekile?Akunandaba ukuthi isilwane siphile kangakanani, uma sihlala silambile futhi sondile, nakanjani sizogula� Lokhu kwenziwa ukuthi amasosha omzimba esilwane esizacile awakwazi ukulwa nezifo ezahlukene eziyihlaselayo� Esisodwa nomaeziningizalezizifozizowanqobaamasoshaomzimbangenxayokuthiisilwane silambile, okwenza ukuthi ingakwazi ukuzivikela nakwezinye izifo�

    Kungcono ukuzama ukuyipha ngendlela okuyiyo ukunokuzama ukuyelapha inendlala, futhi izacile uma ike yagula impahla enjengaleyo Ayibe isakwazi ukusimamaumaigula.Lokhukuqhathiniswanempahlaephakelwakahle,nomaingagula, kodwa izokwazi ukusimama ngokwayo ngaphandle kokwelashwa�

    Ngakho ke kubalulekile ukuthi imfuyo uyinikeze ukudla okwanele ukuze ihlale isesimweni esihle� Impahla edla kahle iyashesha ukululama uma ihlaselwa izifo, kunelambile, ezacile�

    Kubalulekile ke ukuthi imfuyo ihlale inokudla okwanele ukuze ihlale iphilile, ikwazi ukulwa nezifo� Imfuyo edla kahle ivama ukuphile kahle, futhi ikwazi ukulwa nezifo�

    Ebusika, lapho kungekho khona ukudla okwanele, izilwane zingangenwa ukugula kalula� Kunezindlela zokukuvikela lokhu, njengokunika imfuyo amaprotein azokulwa nezifo kulezindawo ezinamadlelo alahla umsoco (sourveld) uma kubanda bese uzinike i-hay (amabhele) nezinsiza mzimba kulezi ezinotshani obungalahlekelwa umsoco (sweetveld)�

  • 11Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Ukugula/izifo

    Ukugula/izifo

    Yingani sidinga ukwazi ukuthi izifo zibangwa yini?Umfuyi owaziyo ukuthi imfuyo iguliswa yini uzokwazi ukuthi yelashwa kanjani ngendlela okuyiyo noma uzosithola kalula iseluleko sokuthi yelashwa kanjani impahla�

    Ngokwazi imbangela yesifo, umfuyi ukwazi kangcono ukuthi iyiphi ingozi ekhona empahleni yakhe yonke� Inkomo ekhishwa yisisu kunokwenzeka ukuthi ihlaselwe igciwane elizophuma nobulongwe, okungasulela ezinye izinkomo� Ngokwazi lokhu, umfuyi angelaphela uhudo masisha emhlambini, futhi asuse emhlambiniizinkomoezigulayoukuzezingasulelaningesifoesingabhuqaamathole ikakhulu�

    Yini ebangela izifo?Impahla ingagula kuphela uma kunento eyibangela ukuthi igule� Zimbili izimbangela ezinkulu zezifo ezimpahleni – amagciwane nezimbungulu, njengemikhaza, ukhuphe/izintwala nezikelemu�

    AmagciwaneKunezigidigidi zezinhlobo ezahlukene zamagciwane ezingabanga izinhlobo zezifo ezahlukene� Lamagciwane atholakala yonke indawo, emoyeni, emanzini nasemhlabathini, kodwa mancane kakhulu ngeke sikwazi ukuwabona ngamehlo enyama� Amasosha omzimba ahleze elwa namagciwane adala izifo.Kodwaawakwaziukunqobakahlehlenalamagciwaneumakunohloboolulodwa oluningi endaweni lapho kuhlala khona imfuyo noma amasosha omzimba angekho esimweni esihle� Kulezizimo, impahla inethuba elikhulu lokuba ingenwe ilezi zifo ezibangwa amagciwane�

    Imfuyo nabantu abagulayo banamagciwane amaningi ngaphakathi kwabo, okuyikhona okubanga ukuthi bagule� Zingathelela ezinye izilwane nabantu ngamagciwane ngamathe, umphefumulo, ubulongwe noma ubomvu, kuba sekutheni uhlobo luni legciwane� Ngezinye izifo, njengalezi ezibangwa imikhaza, isifo siyafafazeka uma umkhaza usuka emfuyweni egulayo uluma enye�

    3Lesigaba sibheka izimbangela ezahlukahlukene ezibanga izifo nokuthi ungabona kanjani ukuthi isilwane siguliswa yini.

  • 12 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Ukugula/izifo

    Kunezifo ezibangwa amagciwane ezingelapheka kulula ngemithi uma umfuyi ekwazi ukukusho okungahambi kahle ngempahla yakhe� Kodwa kunezinhlobo zezifo ezingalapheki ngemithi yesiLungu uma impahla ike yatheleleka� Ngalezizifo, amasosha omzimba emfuyo angayivikela uma ingenwa yilesifo ngesikhathi esilandelayo� Kubalulekile kodwa ukugoma imfuyo ingaze ingenwe yilezi zifo� Amanye alamagciwane abanga lezifo ayingozi kakhulu okungathiumaimpahlaiqalwaukufa,uhulumeniuthiumfuyikumeleayihlabeleyompahla(njengesifosamatele).Eqinisweni,kunezifoeziyingozingempelaokudingaukuthiinyamayesilwaneingadliwaishiswenomaigqitshweukuvikelaamagciwane ukuthi angabhebhetheki kwenye impahla�

    Imikhaza, izikelemu nokhupheImikhaza, izikelemu nokhuphe akufani namagciwane ngoba kukhulu futhi singakubona� Kunezimbungulu ezihlala ngaphandle empahleni, njengemikhaza nokhuphe� Kunezinye ezihlala ngaphakathi empahleni, njengezikelemu�

    Izimbungulu zibanga ukugula empahleni ngezindlela ezimbili:

    1� Zimunca igazi bese imfuyo igule ngoba seyilahlekelwe isimo sempilo� Izikelemu ziyakwenza lokhu�

    2� Izimbungulu zinamagciwane angena emfuyweni ngesikhathi zincela igazi� Ilapho ke lamagciwane esebanga khona isifo� Imikhaza ifana netekisi lamagciwaneabangaumbendeninomqhaqhazelonesifosenyongoezinkomeni nasezimbuzini�

    Umkhaza obizwa nge-bont ticks (kwesokunxele) ufafaza isifo somqhaqhazelo kanti umkhaza i-blue tick (kwesokudla) ubanga isifo umbendeni.

    (Icashunwe: Jenny Turton (1999) Tick borne Igama lesifos in ruminants – http://www.nda.agric.za/docs/Ticks/ticks.htm)

    Isithombe 1 sikhombisa ukuthi uluhlola kanjani ulwelwesi emehlweni embuzi ukubona izimpawu zesifo segazi i-anaemia (ulwelwesi luzophaphatheka noma libe mhlophe esikhundleni sokuba pink). Izikelemu ezibizwa nge-wire worm zibanga lesi sifo segazi ezimbuzini uma sezihlasele emathunjini ngoba zidla igazi.

    Ikhasi Lezithombe

  • 13Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Ukugula/izifo

    Izimbungulunezifozawozinqandwangemithi(njengokudipha),ukuyivikelanokugoma� Imithi iyasiza ukulwa nezimbungulu� Kodwa ke imithi ngokwayo ayizinqobizonkeizimbungulu.Kubalulekilefuthiukuthisivimbeizimbungulungokudiphela imikhaza nokushintsha amadlelo ukuvikela izikelemu� Impahla ingazivikela kwezinye zezifo emva kwesikhathi� Lokhu kwenzeka ezinkomeni nasezimbuzini ezivunyelwe ukuba zibe nemikhaza kodwa ingabi miningi ize ibangele ukuthi zigule kakhulu� Ukusiza ukuthi kwande amasosha omzimba, umfuyi akumele adiphe amankonyane ngaphandle kwemibele yezithole� Ezinye izinhlobo zemfuyo zinawo amandla okuzivikela emikhazeni, njengamaNguni, abonakala engangenwa imikhaza eminingi futhi andisa amasosha omzimba ukushesha�

    Uma isilwane kwenzeka singenwa isifo esithwalwa imikhaza, kumele selashwe kungenjalo sizofa� Kubalulekile ukuthi uma izinkomo zibulawa yisifo semikhaza zidishwe ngoba yonke imikhaza ekuleyompahla ithwele izifo� Ngokudipha impahla, umfuyi uzokuvimbela imikhaza enezifo ekutheleleni ezinye izilwane emhlambini�

    Yiziphi izinhlobo zezimpawu ezikhona? Izimpawu ziyasisiza ekutheni sibone ukuthi imfuyo iguliswa yini� Izimpawu zingaba ukushisa, umchamo obomvu, nezinye� Njengomfuyi, kumele ubheke izimpawu nezinye izinto ezingasiza ekuhloleni imbangela yesifo�

    Izinto ongahlola ngazo kungaba:

    inani lemikhaza,•

    isikhathi sonyaka (uma kuvumbuka imikhaza eminingi noma kuba notshani •obuluhlaza kakhulu),

    Ingabe imfuyo igula isigubhukane noma ngabe igule kancane isikhathi •eside,

    Ingabe omakhelwane bake baba ne mfuyo egulayo�•

    Kunezifo ezenza ukuthi impahla ibe nezimpawu ezibonakala kalula� Njengempahla, enombendeni izoba nomchamo obomvu� Kodwa kunezifo ezingazibonakalisi noma ezinezimpawu ezingakhombeki kalula�

    Kwesinye isikhathi isilwane sivele singathandi ukudla, sivilaphe� Lesilwane kungenzeka ukuba siyagula kodwa kunzima ukwazi ukuthi siguliswa yini ngobaizimpawuaziqondilengqo.Yilaphokekusizakhonaumfuyiukuthiazingezimpawu nokuthi zingasho ukuthini� Emva kwesikhathi, abafuyi bazofunda kakhudlwana ngokubheka izimpawu nezinto abangahlola ngazo ukuze

    Isithombe 2 sikhombisa sikhombisa amathuluzi alula ongawasebenzisela ukunika izimbuzi umuthi wezifo ezifana nezikelemu.

    Ikhasi Lezithombe

  • 14 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Ukugula/izifo

    kusize ekutheni bakwazi ukukhomba ukuthi yisiphi isifo esihlasele imfuyo kusenesikhathi�

    Baningi abafuyi nodokotela abangakutshela ngokukhulu ukushesha ukuthi impahla iguliswe yini uma isifile� Bangayihlinza babheke ubuchopho, isibindi noma isisu bese besho uhlobo lwesifo esiyibulele� Kuyasiza ekutheni wazi imbangela�

    Isexwayiso!

    Kunezifo ezinjenge anthrax, lapho odokotela beluleka khona abafuyi ukuba bangasihlinzi isidumbu sesilwane, basishise. Ngokuyisika uyivule inyama yempahla ebulewe i-anthrax, umfuyi uvumela onke amagciwane e-anthrax ukuba angene emhlabathini, esilungele ukuthelela enye imfuyo nabantu ngesinye isikhathi.

    !

  • 15Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Ukwelashwa Kwezifo/Ukugula

    Ukwelashwa Kwezifo/ Ukugula

    Yiziphi izinhlobo zokwelapha ezikhona? Eminye imithi iyayivikela imfuyo okutheni ithole isifo kanti eminye yelapha leso sifo uma imfuyo isihlaselwe ukufa�

    Ukugoma kuyayivikela impahla ekuguleni ngokuyinika isikali esincane segciwane elibanga isifo esithile, elingenamandla okugulisa� Lokhu kuvumela impahla ukuba yandise amasosha omzimba ngokwayo ukuba ilwe nezifo ngesikhathi esizayo kodwa akuyibeki engozini yokuthi igule kakhulu� Eminye yemijovo kumele inikwe njalo ngonyaka, njengomjovo womkhonywana nesifo samaqhuqhumba-(Lumpyskin).Eminyeimijovoisetshenziswakanyekuphelaumjovo usebenze yonke impilo yempahla, njengomgomo wokuthelelana ngokuphunza�

    Abafuyibangaxhumananodokotelabezilwaneabaqashwenguhulumeni,batholeimininingwanengemigomoetholakalamahalaengabasizaukunqandaizifo ezithize� Isibonelo, umgomo i-Blanthrax ivikela umkhonywana ne-Anthrax, kanti umgomo i-RB51 igomela umphunzo othathelanayo�

    Kunezifo ezingavikelwa ngezinhlelo zokuvikela izifo, njengokuthi umfuyi angavikela umbendeni ngokudipha izinkomo ngendlela okuyiyo nangezikhathi ezifanele, ngesikhathi semikhaza, futhi uma sesidlulile� Uhlelo lokuvikela izifo lungasebenzisana neminye imithi yokwelapha� Njengokuthi, umfuyi engayithutha impahla eyise edlelweni elisha lapho kungekho khona izikelemu bese eyijovele izikelemu njalo emva kwezinyangana ukuze avikele izifo ezibangwa izikelemu�

    Uma isifo singalapheki ngomgomo noma ngohlelo lokuvikela, kujwayelekile ukuthi silashwe ngomuthi� Kunezinhlobo eziningi ezahlukene zemithi futhi kubalulekile ukuthi umfuyi azi ukuthi yini engahambi kahle empahleni yakhe ngaphambi kokuba athenge umuthi, awusebenzise� Umuthi osetshenziswa kakhulu ongesiwo umgomo uyisibulali magciwane-(antibiotic), njenge-Terramycin� Le isebenza ezifweni ezibuyayo, njengokufa kwemibele noma isilonda ezinobomvu obuningi�

    4 Lesigaba sibheka izinhlobo zokwelapha zesiLungu. Abafuyi abaningi basebenzisa umuthi wesintu, ngempumelelo. Umithi yesiLungu ingalekelela impilweni yemfuyo. Abafuyi abasha kumele baqinisekise ukuthi bayazi ukuthi umuthi wesintu nowesiLungu usebenza kanjani, nokuthi kumele uyinike isikali esingakanani uma igula nokuthi ungayinika kanjani ngaphambi kokuthi uyinike imfuyo.

    Lesi sigaba sinikeza iseluleko ngokuthi ungayisebenzisa kanjani imithi yesiLungu nokuthi yingani kumele isetshenziswe ngendlela okushiwo ngayo kuphela.

  • 16 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Ukwelashwa Kwezifo/Ukugula

    Yikuphi okumele ucabange ngakho uma welapha imfuyo?Kungenzeka ukuba uyobe uvikela imfuyo yakho ekuguleni noma uyobe welapha imfuyo evele isigula� Uma welapha imfuyo egulayo, kumele ube wazi ukuthi yini engahambi kahle kuyo ukuze uyelaphe ngokuphelele� Uma sewazi ngezimbangela zokugula kwemfuyo yakho, udinga ukuthi ucabange ngalokhu okulandelayo:

    • Yimiphiimithiedingekayo?Qinisekisa ukuthi uthenga noma uthola imithi okuyiwo wokwelapha imfuyo yakho� Umuthi okungesiwo ngeke uyisize imfuyo�

    • Kumeleuyinikeumuthiongakanani?Imithi eminingi inikwa ngokwezikali sesisindo sesilwane� Isilwane esincane sinikezwa umuthi omncane kanjalo esikhulu sinikezwa umuthi omningana� Kubalulekile ukwazi isisindo sesilwane osilaphayo ukuze wazi ukuthi kufanele usinike umuthi ongakanani� Umuthi omningi, njengowokwelapha imfuyo enombendeni, ungayibulala kalula imfuyo yakho, kanti eminye imithi ilahlekelwa amandla uma kungafakwanga isikalo esanele ukubulala amagciwane�

    Umfuyiangathengaisikaliesizomnikaindlelaeqondileyokukalaisisindosemfuyo� Isikali sebhande singasebenza ezinkomeni, ezingulubeni, nasemahhashini� Ibhande libekwa likekelezele isifuba semfuyo ngemva kwamahlombe bese isikali sifundwe ebhandeni, njenge-tape measure yabathunga izingubo�

    Ekugcineni kwaleli bhuku kukhona itafula ilezokunika isilinganiselo sesisindo sezilwane nokuthi kufanele uzinike isilinganiselo esingakanani somuthi�

    • Inganikwakanjaniumuthi?Imithi ehlukene inikezwa ngezindlela ezahlukahlukene� Kunemithi enikezwa kuphela emlonyeni, eminye idinga imijovo eminye kumele ibekwe ngaphandle komzimba wesilwane� Kubalulekile ukwazi ukuthi usetshenziswa kanjani umuthi ngoba eminye ingayisiza imfuyo uma ijovwa esikhumbeni, kodwa ibe ingozi uma uyifaka emlonyeni�

    • Ijovwakuphiimpahla?Zintathu izinhlobo zemijovo ezingasetshenziswa, kuba semuthini owusebenzisayo�

    Uhlobolokuqalalomjovoi-intramuscular,okumeleinikezwengokujulileesicutshwini (enyameni)� Uma sidinga isikali esingaphezu kuka 20cc ngesikhathi esisodwa, impahla kumele ijovwe ezindaweni ezimbili ezahlukene.Lomjovouvamiseukunikwaesinqenisempahlakudenomgogodla eduze kwemuva lapho kunezicubu eziningi khona�

    Isithombe 3 sikhombisa ukusetshenziswa kwebhande lokukala isisindo sesilwane.

    Ikhasi Lezithombe

    Isithombe 4 sikhombisa ukusetshenziswa komjovo wezicubu (intramuscular injection) – lo uhlatshwa phakathi ezicubini zenyama.

    Isithombe 5 ukukhombisa ukuthi umjovu wezicubi ufakwa kuphi.

    Ikhasi Lezithombe

  • 17Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Ukwelashwa Kwezifo/Ukugula

    Uhlobo lwesibili lomjovo ilolu olufakwa ngaphansi kwesikhumba� Lolu lubizwa nge-(subcutaneous injection)� Inalidi ingagoba kancane, isikhumba usincinze phakathi kweminwe wenzele ukukhuphula isikhumba ukuze inalidi ikwazi ukuya ngaphansi kwaso ngaphandle kokuthi iye esicutshwini� Lo uvamise ukunikwa entanyeni lapho kutholakala khona isikhumba esiningi�

    Umjovowesithathuobizwange-(intravenous),loofakwangqoemthanjweni� Lolu hlobo lomjovo luwuhambisa emzimbeni wonke umuthi ngokukhulu ukushesha� Nokho ke, kungumjovo olukhuni ukuwusebenzisa ngoba kunzima ukuthola imithambo esilwaneni esigulayo futhi kumele anakekele ukuthi umuthi ungawuphushi kakhulu� Lokhu kungayibulala impahla� Kanti uma imfuyo igula isivele ilele phansi, ilapho kufanele khona umfuyi ukuthi ayinikeze i-intravenous injection ngoba eminye imijovo ingathatha isikhathi eside ukuthi isebenze� Kunemithambo emikhulu entanyeni yesilwane naseduze kwemibele yenkomo�

    • Uhlobolunilwenalidinesyringeokumelengilusebenzise?Kumele usebenzise inalidi ebukhali nama-syringe amasha noma afakwe emanzini abilisiwe� Inalidi engcolile izothelela isilwane osijovayo ngesifo sesilwane ogcine ukusijova ngaleyo nalidi� Isyringe engcolile nayo ingawuthelela umuthi owusebenzisayo� Ngalendlela, esikhundleni sokwelapha, ungathelela imfuyo ngezinye izifo� Izinalidi namasyringe abilisiwe angasetshenziswa ngaphandle kwengozi� Kepha kumele kubiliswe ngokushesha emva kokuthi kusetshenzisiwe� Umfuyi kumele abheke ukuthiinalidiayigqwali,okwenzekaumaisibilisweizikhathiezingaphezukwezintathu.Inalidiegqwalilekumeleilahlwekudengokucophelelaukuzeizingane nezinye izilwane zingakwazi ukuyithinta�

    Imijovo yokugoma kumele isetshenziswe ngezinalidi ezintsha ukuze ugqwalakungawuthintiumuthi.

    Uma ujova izinkomo, sebenzisa i-syringe engu 20cc ne 18 gauge yenalidi�

    Uma ujova izimbuzi, sebenzisa i-syringe engu 10cc ne 10 guage yenalidi�

    Uma ujova izinkukhu, sebenzisa i-syringe engu 2cc ne 20 gauge yenalidi�

    Izinalidi namasyringe ezigoma kangcono, ilezi ezijwayele ukuba ezangaphansi kwesikhumba, ezakhiwe ngenzimbi, ezinenalidi enguhhafu we-inch enesilinganiso sika 15 wesyringe esiwuRoux� Lokhu kwenza umgomo ube umsebenzi olula� Kanti, ukugoma kungenziwa ngezinalidi namasyringe njengoba kushiwo ngenhla�

    Yimuphi umuthi okumele ngiwuthenge?Ziningi izinto okumele uzicabange uma uthenga umuthi� Nansi imibuzo ebalulekile:Imuphiumuthiengiwudingayowalezizifoezihlaselaimpahlayami?

    Isithombe 6 sikhombisa ukusetshenziswa komjovo wangaphansi kwesikhuma – lo uhlatshwa ngaphansi nje kwesikhumba.

    Ikhasi Lezithombe

  • 18 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Ukwelashwa Kwezifo/Ukugula

    Ngabelooshibhileiwonaungcono?Ngabelomuthikumeleugcinweendaweniopholile?Ngabeuzophelelwaniniyisikhathi?Ngabeuzosebenzakangakilookulelibhodlela?

    Kunezinhlobo ezimbili zama-antibiotic� Owodwa ungena egazini bese usebenza isikhathi eside� Lokhu kwaziwa ngokuthi i-long-acting anti-biotic (okungumuthi othatha isikhathi eside usebenza)� Umjovo owodwa ungahle wanele, kanti kwenye inkathi kudingeka uphindwe umjovo ezinsikwini ezintathu� Lenhlobo isetshenziselwa izifo eziya ngokwanda ngokuhamba kwesikhathi, njengesifo samakhaza�

    Uhlobo lwesibili i-short-acting anti-biotic (okungumuthi othatha isikhathi esincane)� Ungena ngokushesha egazini kodwa awuhlali� Kudingeka isilwane sijove nsuku zonko kuze kuphele izinsuku ezingengaphansi kwezintathu� Lo othatha isikhathi esincane kumele unikezwe impahla enezifo ezisheshe ziphele, njengesifo senyongo�

    Kwesinye isikhathi uma umfuyi ethenga umuthi, umthengisi uzomnika iphaketheleqhwaazophathangaloumuthi.Lokhukushoukuthiumuthiakumeleugcinwengaphandlekwesiqandisi(fridge)nomaendaweniebandakakhulu ngaphezu kwemuzuzu emibalwa ngesikhathi esisodwa� Uma umfuyi enganayo indawo ebanda kakhulu yokubeka umuthi, kumele awusebenzise empahleni ngalo lelolanga� Imithi egcinwa ibanda ayibekwa kwi-freezer ngoba iyonakala�

    Ziningi izitolo ezithengisa amabhodlela emithi engalapha izinkomo eziningi, kepha kumele usetshenziswe wonke uma usivuliwe� Umfuyi angazibonela ukuthi ulahla imali uma ethenga umuthi onje uma engenazo izinkomo eziningi� Kulesisimo, umfuyi kumele acele noma ebuze esitolo ukuthi kunganjani uma bengamthengisela ingxenye yawo� Kodwa ke, izitolo eziningi azikwenzi lokhu� Kulesi simo, ningasebenzisa ibhodlela elilodwa nomakhelwane abanele ukuthi umuthi uphele ungakonakali�

    Ngakho ke, uma uthenga umuthi, bheka lezizinto ezilandelayo ngaphambi koba uthatheisinqumo:

    Umuthiongakananiokumeleufakweemjovweniowodwa?•

    Ngabeumjovoowodwauzothathaisikhathiesingakanani?•

    Yiluphiuhlobolwe-antibioticoludingekayo?•

    Ngabe umuthi ungabekwa ekhabetheni noma udinga indawo ebanda •kakhulu?

    Zingakiizilwaneezingajovangomuthiosebhodleleni?•

    Uzophelelwaniniyisikhathilomuthi?•

  • 19Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Ukwelashwa Kwezifo/Ukugula

    Uhlobo lwama-antibiotics ongawathola kuma-cooperatives angahluleka ukunqobaisifoesihlaseleimfuyo,okushoukuthikufaneleuvakasheleudokotelawezilwane, ongakunika olunye uhlobo lwemithi�

    Ngingawubeka kanjani umuthi?Okubalulekekakhulungokubekaumuthiukuthiumfuyiabenesiqinisekosokuthi izingane ezincane azisondeli eduze kwamabhodlela nezitsha zawo� Eminingi yawo iyingozi kakhulu, ingabagulisa abantwana befe nokufa� Ngakho ke kumele ibekwe ekhabetheni lapho izingane zingeke zikwazi ukufinyelela khona noma endlini ehlala ikhiyiwe ngaso sonke isikhathi�

    Okunye okumele ukukhumbule ngokugcina imithi ukuthi lapho kunokukhanya okuningi khona noma ilanga kuyayibulala ingxenye yomuthi obuzosebenza ukwelapha imfuyo� Ngakho ke imithi kumele ibekwe endaweni enjengamakhabethe noma endlini engezushaywa ilanga kulo�

    Futhi kubalulekile kumfuyi ukuthi abheke usuku lokuphelelwa isikhathi ukuze angayiniki impahla umuthi ongeke usayisiza�

    Kukhona eminye ke imithi edinga indawo ebanda kakhulu, ikakhulukazi imigomoleexutshwanamanzi.Lenakumeleigcinwekwisiqandisi(fridge)nomaikekelezelwengeqhwaentweniebandayo.Kumeleigcinweethunzinihhayielangeni ngenkathi umfuyi esalungisela ukuwusebenzisa�

    Kubalulekile ukuthi amabhodlela agcina imithi abhalwe kucace, ikakhulu uma imithi ingekho ichathazelwe emabhodlelani okungewona awomuthi� Kumele abhalwe ngegama lomuthi, nosuku ozophelelwa ngawo yisikhathi�

    Ngiwuhambisa nganjani umjovo wokugoma?Umuthi wokugoma udinga ukubekwa endaweni ebandayo, kodwa i-freezer iyawona.Umauqedaukuwuthenga,kumeleuwugoqengephephandaba,uwufakekucwazibeseuwufakaebhokisinieliqandayoelineqhwaelomile.

    Ngazi kanjani ukuthi iziphi izilwane ezigula njalo?Kumele umfuyi abe nophawu noma umaka wokubona isilwane ngasinye ukuze akwazi ukugcina imininingwane ngezilwane ezilashiwe� Uma kunezinkomba zokuthi uchitha imali eningi welapha isilwane esisodwa, ungacabanga ukusidayisa�

  • 20 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo

    Im

    inin

    ingw

    ane

    Yezi

    fo N

    okw

    elas

    hw

    a K

    waz

    o

    Izifo

    zez

    inko

    mo

    5 Igam

    a le

    sifo

    Izim

    paw

    uO

    koku

    vike

    laO

    kokw

    elap

    ha

    I-Ant

    hrax

    In

    kom

    o ep

    hila

    yoIs

    ilwan

    e si

    fa n

    goku

    shes

    ha,

    sing

    akho

    mbi

    si z

    impa

    wu

    ngis

    ho

    emah

    oren

    i am

    balw

    a ed

    lule

    Inko

    mo

    esifi

    leIg

    azi e

    lijiy

    ile, e

    limny

    ama

    liphu

    ma

    emak

    hale

    ni

    nang

    emuv

    a�

    Lesi

    sifo

    sih

    lase

    la n

    aban

    tu

    ngak

    ho le

    nkom

    o ku

    fane

    le

    igqitshw

    eno

    maishisw

    e,

    inga

    dliw

    a�

    Isid

    umbu

    sen

    kom

    o en

    alez

    impa

    wu

    akum

    ele

    sihl

    inzw

    e no

    ma

    sivu

    lwe,

    ngo

    ba

    lokh

    u ku

    zode

    dela

    am

    agci

    wan

    e as

    abal

    ale�

    Gom

    a iz

    inko

    mo

    nge-

    Blan

    thra

    x ez

    oziv

    ikel

    a kw

    i-ant

    hrax

    no

    mkh

    onyw

    ana�

    Isik

    ali s

    omjo

    vo i-

    Blan

    thra

    x:

    Um

    jovo

    ofa

    kwa

    ngap

    hans

    i •

    kwes

    ikhu

    mba

    o

    Sebe

    nzis

    a am

    amili

    mith

    a •

    amab

    ili n

    gaph

    ansi

    kw

    esik

    hum

    bao

    Jova

    inko

    mo

    kany

    e ng

    onya

    ka

    •iz

    e ib

    e ne

    min

    yaka

    em

    ithat

    hu�

    Aku

    vam

    ile u

    kuba

    nes

    ikha

    thi

    esan

    ele

    sokw

    elap

    ha k

    usuk

    a ek

    unge

    neni

    kw

    esifo

    kuy

    a ek

    ufen

    i kw

    enko

    mo�

    Yin

    gakh

    o ku

    balu

    leki

    le u

    kugo

    ma�

    Isix

    way

    iso!

    Lesi

    sifo

    sit

    hele

    la

    naba

    ntu.

    !

  • 21Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo

    Igam

    a le

    sifo

    Izim

    paw

    uO

    koku

    vike

    laO

    kokw

    elap

    ha

    Umth

    elelan

    ang

    okup

    hunz

    a In

    kom

    o ep

    hila

    yoLe

    si s

    ifo s

    iban

    ga u

    mph

    unzo

    em

    hlam

    bini

    � Kuv

    ame

    ezin

    kom

    eni e

    zine

    ziny

    anga

    ez

    i-4 k

    uya

    kwez

    iyi-7

    zim

    ithi,

    kant

    i kok

    unye

    inko

    mo

    izal

    a is

    ithol

    e es

    inge

    nam

    andl

    a,

    bese

    siy

    afa�

    Sib

    onak

    ala

    ngom

    hlap

    ho o

    ngav

    amile

    Um

    a is

    ifo s

    esin

    esik

    hath

    i es

    ide,

    inko

    mo

    iba

    noku

    vuvu

    kala

    oku

    nam

    anze

    ed

    olw

    eni n

    oma

    wom

    abili

    Izin

    kunz

    i zin

    gaph

    elel

    wa

    inza

    lo�

    Izith

    ole

    kum

    ele

    zigo

    nyw

    e�

    Gom

    a iz

    ithol

    e ez

    inez

    inya

    nga

    ezi-4

    ku

    ya k

    wez

    iyi-8

    nge

    -Bru

    cella

    S19

    (jo

    va k

    anye

    kup

    hela

    )

    Ung

    azijo

    vi iz

    ithol

    e ez

    inez

    inya

    nga

    eziy

    i-9� I

    mip

    hum

    ela

    yoku

    xilo

    nga

    izot

    hi in

    kom

    o en

    ales

    ifo k

    anti

    ayin

    aso�

    Isik

    ali s

    e-Br

    ucel

    la S

    19:

    Xuba

    uke

    tshe

    zi n

    ephi

    lisi

    Jova

    nga

    mam

    ilim

    itha

    amah

    lanu

    ngap

    hans

    i kw

    esik

    hum

    ba

    Olu

    ye u

    hlob

    o lo

    mjo

    vo

    i-RB5

    1 –

    enga

    jova

    izin

    kom

    o ze

    min

    yaka

    yon

    ke, a

    yina

    mth

    elel

    a ek

    uxol

    ongw

    eni k

    weg

    aziIs

    ikal

    o se

    RB52

    :

    Xuba

    uke

    tshe

    zi n

    ephi

    lisi

    Jova

    2m

    l nga

    phan

    si

    •kw

    esik

    hum

    ba

    Um

    a in

    kony

    ane

    ligom

    e •

    ezin

    yang

    eni e

    zine

    kuy

    a kw

    eziy

    ishu

    mi,

    zani

    kwa

    umjo

    vo

    futh

    i ezi

    nyan

    geni

    ezi

    yi-1

    2 ku

    ya

    kwez

    iyi-1

    6, a

    kudi

    ngek

    ile z

    igom

    e m

    inya

    ka y

    onke

    Ayik

    ho in

    dlel

    a yo

    kwel

    apha

    lesi

    si

    fo

    Izin

    kom

    o ez

    inge

    nwe

    yilo

    khu

    kugu

    la k

    umel

    e zi

    bula

    we

    ukuz

    e zi

    ngas

    ulel

    i ezi

    nye

    emhl

    ambi

    ni

    kany

    e na

    bant

    u�

    Isix

    way

    iso!

    lesi

    sifo

    sit

    hele

    la

    naba

    ntu

    – iz

    impa

    wu

    wuk

    ushi

    sa,

    ukuj

    uluk

    a no

    kuph

    ela

    aman

    dla.

    Kod

    wa

    akuh

    olel

    i ek

    uphu

    phum

    eni

    kwes

    isu

    kuba

    ntu.

    Im

    ijovo

    yok

    ugom

    a in

    gaba

    gulis

    a ab

    antu

    , iph

    athe

    ng

    okuq

    aphe

    la.

    !

  • 22 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo

    Igam

    a le

    sifo

    Izim

    paw

    uO

    koku

    vike

    laO

    kokw

    elap

    ha

    Umkh

    onyw

    ana

    Inko

    mo

    ephi

    layo

    Uhl

    asel

    a iz

    inko

    mo

    ezis

    enca

    ne

    ezin

    ezin

    yang

    a ez

    inta

    thu

    kuya

    kw

    eziy

    i-6� I

    zink

    omo

    ezin

    gaph

    ezu

    kwem

    inya

    ka

    emith

    athu

    azi

    hlas

    elw

    a yi

    lesi

    si

    fo�

    Ziba

    nok

    uvila

    pha,

    zis

    hise

    futh

    i zi

    xhug

    e� U

    mle

    nze

    owod

    wa

    uvam

    ise

    ukuv

    uvuk

    ala

    kube

    se

    ngat

    hi u

    yath

    ofoz

    ela�

    Inko

    mo

    egul

    ayo

    izof

    a ng

    okus

    hesh

    a�

    Kwes

    inye

    isik

    hath

    i ibu

    keka

    se

    ngat

    hi y

    asha

    ywa

    umba

    ni

    emle

    nzen

    i�

    Inko

    mo

    esifi

    le

    Ivuz

    a am

    anzi

    abo

    mvu

    nab

    row

    n la

    pho

    ivuv

    ukel

    e kh

    ona�

    Kun

    uka

    njen

    gam

    afut

    ha a

    bolil

    e� U

    ma

    uyih

    linza

    , izi

    nyam

    a za

    yo z

    iba

    nam

    agw

    ebu,

    ano

    bum

    nyam

    a ok

    ufot

    hoze

    layo

    Lesi

    sifo

    siv

    ikel

    wa

    ngok

    ugom

    a�U

    kuvi

    kela

    um

    khon

    ywan

    a,

    izin

    kom

    o ez

    inca

    ne

    ezin

    ezin

    yang

    a ez

    inhl

    anu

    kuya

    kw

    eziy

    isith

    upha

    kum

    ele

    zigo

    nyw

    e ng

    omjo

    vo o

    njen

    ge

    Blan

    thra

    x�

    Isik

    ali:

    2 m

    l nga

    phan

    si

    kwes

    ikhu

    mba

    Uph

    inde

    um

    jovo

    kan

    ye

    ngon

    yaka

    inko

    mo

    ize

    ibe

    nem

    inya

    ka e

    mith

    athu

    ubu

    dala

    Gqiba

    nom

    aus

    hise

    inya

    ma

    yenk

    omo

    ebul

    ewe

    yile

    si s

    ifo

    ukuv

    ikel

    a um

    hlam

    bi�In

    yam

    a ya

    khon

    a in

    gaba

    gulis

    a ab

    antu

    Ukw

    elap

    ha a

    kuva

    mile

    uk

    uphu

    mel

    ela�

    Um

    fuyi

    an

    gajo

    va in

    kom

    o ng

    e-pe

    nici

    llin,

    et

    hola

    kala

    kod

    okot

    ela

    bezi

    lwan

    e�

  • 23Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo

    Igam

    a le

    sifo

    Izim

    paw

    uO

    koku

    vike

    laO

    kokw

    elap

    ha

    Vibr

    iosi

    sLe

    si s

    ifo s

    ithel

    elan

    a ng

    esik

    hath

    i so

    kukh

    wel

    a� S

    inga

    mgc

    iwan

    e ab

    anga

    ubu

    nyum

    ba

    okw

    esik

    hash

    ana

    ngen

    xa

    yoku

    phun

    za�

    Aku

    nake

    ki lo

    khu

    kuph

    unza

    , um

    fuyi

    ubo

    na n

    je k

    unez

    ithol

    e ez

    imba

    lwa

    kuno

    kulin

    dele

    kile

    Izin

    kom

    o ez

    ithel

    elek

    ile

    zing

    amith

    a em

    va k

    wez

    inya

    nga

    eziy

    i-5 k

    uya

    kwez

    iyi-6

    , bes

    e zi

    ngap

    hind

    e zi

    hlus

    hwe

    yile

    si

    sifo

    , yiz

    e zi

    ngat

    hele

    la e

    ziny

    e�

    Izin

    kunz

    i azi

    hlus

    hwa

    yile

    si s

    ifo,

    ziya

    sifa

    faza

    nje

    Sivi

    kelw

    a ng

    okug

    oma�

    Gom

    a ng

    e-Vi

    brio

    /Lep

    tofe

    rm 5

    Vac

    cine

    Sebe

    nzis

    a 2m

    l / n

    gesi

    lwan

    e (u

    jove

    ezi

    cubi

    ni)

    Gom

    a in

    yang

    a no

    ma

    ezim

    bili

    ngap

    ham

    bi k

    wes

    ikha

    thi

    soku

    khw

    ela

    nom

    a ng

    apha

    mbi

    ko

    kufa

    ka im

    fuyo

    ent

    sha

    emhl

    ambi

    ni� U

    ma

    sing

    avam

    ile

    lesi

    sifo

    end

    awen

    i, iz

    inko

    mo

    ezigom

    eok

    okuq

    alaku

    mele

    zith

    ole

    umjo

    vi i-

    boos

    ter e

    mva

    kw

    amas

    onto

    am

    atha

    thu�

    Kuya

    tusw

    a uk

    ugom

    a zo

    nke

    ezin

    kom

    o ez

    izal

    ayo

    min

    yaka

    yo

    nke�

    Um

    jovo

    uhl

    ale

    enda

    wen

    i eb

    anda

    yo�

  • 24 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo

    Igam

    a le

    sifo

    Izim

    paw

    uO

    koku

    vike

    laO

    kokw

    elap

    ha

    Umbe

    nden

    i (R

    edw

    ater

    )In

    kom

    o ep

    hila

    yoIn

    kom

    o eg

    ulay

    o ye

    nyuk

    elw

    a iz

    inga

    loku

    shis

    a lifi

    nyel

    ele

    ku

    (40º

    c –

    42ºc

    ) fut

    hi a

    yiku

    than

    di

    ukud

    la�

    Ihla

    la il

    ele

    phan

    si ik

    hath

    ele

    iphe

    fum

    ulel

    e ph

    ezul

    u�

    Um

    a se

    siha

    mbe

    kak

    hulu

    is

    ifo, u

    mlo

    mo,

    am

    ehlo

    kan

    ye

    neng

    emuv

    a liy

    apha

    phat

    heka

    ng

    okus

    aqan

    da(u

    telete

    le)

    esik

    hund

    leni

    sok

    uba

    bom

    vana

    in

    kom

    o em

    va k

    wal

    okho

    icha

    ma

    umch

    amo

    obom

    vu�

    Ezin

    ye iz

    inko

    mo

    zibo

    naka

    la

    umasiqh

    ubek

    aisifo

    uku

    shisa

    kweh

    la k

    ube

    koku

    jway

    elek

    ile

    kuze

    kub

    e ng

    apha

    nsi k

    akhu

    lu

    bese

    siy

    afa

    isilw

    ane�

    Inko

    mo

    esifi

    le

    Igaz

    i lay

    o lib

    alul

    a� In

    gaph

    akat

    hi

    lesi

    lwan

    e lib

    a ph

    uzi

    esik

    hund

    leni

    sok

    uba

    bom

    vana

    � Is

    ibin

    di, i

    nyon

    go k

    anye

    no

    bend

    e ku

    yakh

    ukhu

    mal

    a�

    Uku

    vike

    la u

    mbe

    nden

    i, za

    ma

    ukug

    cina

    inan

    i elin

    cane

    la

    mak

    hiza

    ne e

    mzi

    mbe

    ni k

    hona

    in

    kom

    o iz

    okw

    azi u

    kuzi

    vike

    la

    kule

    sisi

    fo�

    Uku

    diph

    a iz

    inko

    mo

    okun

    gena

    ni

    kany

    e ng

    enya

    nga

    kung

    asiz

    a uk

    weh

    lisa

    lesi

    sifo

    Am

    anko

    nyan

    e az

    alel

    we

    enda

    wen

    i ena

    lesi

    sifo

    aw

    afi u

    ma

    enga

    zuku

    dish

    swa

    esem

    anca

    ne�

    Um

    a is

    ilwan

    e si

    bula

    we

    yile

    sisi

    fo,

    faka

    idip

    hu e

    mzi

    mbe

    ni w

    aso

    ukub

    ulal

    a am

    akhi

    zane

    � U

    ma

    unga

    wab

    ulal

    i azo

    lum

    a le

    zink

    omo

    ezip

    hila

    yo b

    ese

    ziya

    gula

    naz

    o zi

    fe�

    Aba

    ntu

    beng

    ayid

    la in

    kom

    o eb

    ulaw

    e um

    bend

    eni�

    Laph

    a ng

    okuj

    ova

    nge

    mith

    i enj

    enge

    -Diz

    ene,

    Be

    reni

    l kan

    ye V

    erib

    en�

    I-Ver

    iben

    ijov

    wa

    kanj

    e:

    Um

    jovo

    aw

    usho

    ne e

    sicu

    tshi

    ni�

    Jova

    u5

    mili

    litha

    enk

    omen

    i esi

    nda

    100k

    g •

    wes

    isin

    do�

    Ung

    ajov

    i nga

    phez

    ulu

    kuka

    10

    wam

    a •

    mili

    litha

    end

    awen

    i eyo

    dwa�

    Isix

    way

    iso!

    Lo m

    uthi

    un

    gasi

    bula

    la

    isilw

    ane

    uma

    weq

    isa

    iska

    lp.

    !

  • 25Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo

    Igam

    a le

    sifo

    Izim

    paw

    uO

    koku

    vike

    laO

    kokw

    elap

    ha

    Isifo

    sen

    yong

    o

    (tic

    k bo

    rne

    gall

    sick

    ness

    ) In

    kom

    o ep

    hila

    yoIz

    impa

    wu

    zifa

    na n

    ezik

    ambe

    nden

    i nga

    phan

    dle

    kom

    cham

    o ob

    omvu

    � Iba

    nok

    ushi

    sa o

    kukh

    ulu

    (40-

    44ºc

    ) fut

    hi a

    yiku

    funi

    uku

    dla�

    Iyak

    hath

    ala,

    ilal

    e ph

    ansi

    iphe

    fum

    ule

    ngok

    ushe

    sha�

    Iz

    inko

    maz

    i zip

    hele

    lwa

    ubis

    i ziz

    ace.

    Inga

    phak

    athi

    lom

    lom

    o, a

    meh

    lo n

    enga

    phak

    athi

    le

    ngem

    uva

    (vag

    ina)

    kub

    a m

    hlop

    he e

    sikh

    undl

    eni

    soku

    ba p

    inki

    , em

    va k

    wes

    ikha

    thi e

    sinc

    ane

    kube

    nc

    ombo

    kak

    hulu

    Inko

    mo

    ison

    gela

    na k

    akhu

    lu ik

    hiph

    e ub

    ulon

    gwe

    obuq

    inile

    obu

    noku

    ncom

    bonok

    unsu

    ndu

    Um

    a is

    igul

    a ka

    khul

    u, u

    kush

    isa

    kubu

    yela

    ko

    kujw

    ayel

    ekile

    kug

    cine

    sek

    upha

    nsi k

    akhu

    lu�

    Inko

    mo

    esifi

    le

    Igaz

    i lal

    enko

    mo

    liba

    aman

    zi�

    Inga

    phak

    athi

    lesi

    fuba

    nes

    isu

    kuba

    nco

    mbo

    es

    ikhu

    ndle

    ni s

    okub

    a pi

    nki/

    bom

    vana

    Inya

    ma

    yayo

    iyap

    haph

    athe

    ka�

    Isib

    indi

    siy

    akhu

    khum

    ala

    sibe

    -nga

    thi s

    ibaw

    olin

    tshi

    �In

    yong

    o iy

    avuv

    ukal

    a in

    gaph

    akat

    hi la

    yo li

    be lu

    hlaz

    a ka

    khul

    u�

    Ube

    nde

    luya

    khuk

    hum

    ala

    luth

    ambe

    Indl

    ela

    yoku

    vike

    la

    Am

    anko

    nyan

    e am

    anca

    ne

    athi

    ntek

    a ka

    ncan

    e ko

    dwa

    ashe

    sheaq

    ineum

    aez

    alwe

    enda

    wen

    i ene

    mik

    haza

    en

    ales

    isifo

    � Ung

    awad

    iphi

    am

    anko

    nyan

    e�Ku

    mel

    e ak

    utho

    le

    ukul

    unyw

    a im

    ikha

    za u

    kuze

    an

    dise

    am

    asos

    ha o

    mzi

    mba

    Izin

    kom

    o zi

    ngag

    onyw

    a ko

    dwa

    ukug

    cina

    lom

    uthi

    kul

    ikhu

    ni

    kakh

    ulu�

    Nga

    kho

    ke, k

    ungc

    ono

    ukuv

    umel

    e im

    fuyo

    ibe

    nem

    ikha

    za u

    kuze

    yan

    dise

    am

    asos

    ha o

    mzi

    mba

    � Idi

    phe

    kuph

    ela

    uma

    imik

    haza

    imin

    ingi

    em

    ibel

    eni y

    ezin

    kom

    azi n

    ezith

    ole�

    Um

    a in

    kom

    o ib

    ulew

    e is

    ifo

    seny

    ongo

    , idi

    phe

    ukub

    ulal

    a im

    ikha

    za e

    mzi

    mbe

    ni w

    ayo�

    Le

    mik

    haza

    inal

    esis

    ifo, i

    zoth

    elel

    a ez

    inye

    izilw

    ane

    uma

    izilu

    ma�

    Aba

    ntu

    beng

    ayid

    la in

    yam

    a ye

    silw

    ane

    esib

    ulew

    e ile

    si s

    ifo�

    Jova

    inko

    mo

    ezic

    ubw

    ini

    nge-

    antib

    iotic

    ese

    benz

    a ng

    okus

    hesh

    a, n

    jeng

    e-Te

    rram

    ycrin

    100

    nom

    a i-H

    it-Te

    t 120

    � Use

    benz

    ise

    izin

    suku

    ez

    inta

    thu

    zila

    ndel

    ana�

    Isik

    alo

    sizo

    hluk

    a ng

    ohlo

    bo

    lom

    jovo

    ow

    uthe

    ngile

    �Isik

    alo

    se-H

    i-Tet

    120

    :

    Um

    jovo

    wez

    icub

    u •

    zeny

    ama

    Imili

    litha

    elil

    odw

    a •

    ngam

    akhi

    logr

    em a

    yi-1

    5 es

    isin

    do s

    esilw

    ane

    Jova

    nsu

    kuzo

    nke

    izin

    suku

    ezin

    tath

    u

    Qap

    hela

    ung

    ajov

    i •

    enda

    wen

    i eyo

    dwa

    kuph

    ela

    – ku

    ngco

    no u

    jove

    un

    geqisikum

    amililiith

    aan

    gam

    a-25

    esi

    cubi

    ni,

    bese

    uth

    ola

    enye

    inda

    wo

    Kum

    ele

    uyib

    heke

    kah

    le

    inko

    mo

    egul

    ayo�

    Itho

    lele

    um

    phem

    e oz

    oyiv

    ikel

    a em

    vule

    ni n

    asel

    ange

    ni�

    Inik

    e am

    anzi

    ahl

    anze

    kile

    ok

    uphu

    za�

  • 26 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo

    Igam

    a le

    sifo

    Izim

    paw

    uO

    koku

    vike

    laO

    kokw

    elap

    ha

    Uku

    fakwem

    ibele

    (M

    asti

    tis)

    Ingx

    enye

    eyo

    dwa

    nom

    a ez

    inin

    gi iy

    avuv

    ukal

    a ib

    e bu

    hlun

    gu�

    Ibel

    e lik

    hiph

    a am

    anzi

    aw

    uket

    shez

    i olu

    nsun

    du

    nom

    a ub

    isi o

    lusa

    man

    zi

    olun

    ezig

    axa

    ezim

    hlop

    he

    nom

    a ez

    iyel

    o�

    Kung

    aban

    gela

    uku

    fa

    kwal

    eyo

    ngxe

    nye

    nom

    a in

    kom

    o um

    a in

    gala

    shiw

    e�

    Um

    a ik

    e ya

    sith

    ole

    lesi

    fo,

    inko

    mo

    iba

    seng

    ozin

    i yo

    kusi

    thol

    a fu

    thi�

    Khum

    bula

    uku

    thi i

    mik

    haza

    em

    inin

    gi e

    bele

    ni le

    sith

    ole

    nom

    a le

    nkom

    o in

    gaba

    nga

    ukut

    hi ib

    ele

    life�

    Imib

    ele

    yenk

    omo

    nezi

    thol

    e ku

    mel

    e id

    ishw

    e nj

    alo

    uma

    isin

    emik

    haza

    em

    inin

    gi�

    Izin

    gxen

    ye e

    zihl

    asel

    ekile

    zi

    ngat

    hele

    la le

    zi e

    ziny

    e ka

    nye

    nezi

    nkom

    o� N

    galo

    kho

    ke s

    enga

    iz

    inko

    mo

    ezin

    emib

    ele

    efile

    ng

    emuv

    a ko

    kuba

    usu

    seng

    e zo

    nke

    ezip

    hila

    yo�

    Futh

    i sen

    ga le

    mib

    ele

    ephi

    layo

    ng

    apha

    mbi

    kok

    uba

    usen

    ge le

    eg

    ulay

    o.Lok

    hukuz

    onqa

    nda

    ukub

    hebh

    ethe

    ka k

    wal

    okuf

    a�

    Gez

    a iz

    andl

    a ne

    mib

    ele

    ngok

    ucop

    hele

    la n

    jalo

    um

    a us

    enga

    Seng

    a nj

    alo

    izin

    kom

    o ez

    inob

    isi o

    luni

    ngi n

    gaph

    ezi

    kolu

    ngan

    celw

    a in

    kony

    ane�

    Ubi

    si

    olun

    ingi

    lung

    akub

    anga

    uku

    fa

    kwem

    ibel

    e�

    Yela

    pha

    izilo

    nda

    esis

    embe

    leni

    ng

    e Io

    dine

    spr

    ay�

    Vum

    ela

    aman

    kony

    ane

    ukub

    a an

    cele

    em

    va k

    okus

    enga

    , uku

    ze

    uvik

    ele

    lesi

    sifo

    Faka

    i-Pe

    ndic

    lox

    Blue

    em

    bele

    ni

    ogul

    ayo�

    Uku

    ze u

    fake

    um

    uthi

    em

    bele

    ni: S

    enga

    lo

    nke

    ubis

    i� G

    eza

    umbe

    le n

    gesp

    irith

    i (m

    ethy

    late

    d sp

    irits

    ) nom

    a ng

    aman

    zi

    ashi

    sayo

    � Seb

    enzi

    sa is

    hubh

    u el

    ilodw

    a lo

    mut

    hi e

    mbe

    leni

    ow

    odw

    a�

    Faka

    um

    uthi

    pha

    kath

    i em

    bele

    ni

    bese

    uw

    ubhu

    cabh

    uca

    unyu

    kele

    � U

    ngaw

    uphi

    nda

    umut

    hi n

    jalo

    em

    va

    koku

    seng

    a ku

    ze k

    ube

    yizi

    khat

    hi

    ezin

    tath

    u�

    Ung

    ayijo

    va in

    kom

    o eg

    ulay

    o ng

    ama-

    antib

    iotic

    ese

    benz

    a is

    ikha

    thi e

    side

    nj

    enge

    -Ter

    ram

    ycin

    LA

    nom

    a i-H

    i-Tet

    20

    0 LA

    Isik

    alo

    se-H

    i-Tet

    200

    LA

    :

    Jova

    ezi

    cubw

    eini

    Sebe

    nzis

    a im

    ilim

    itha

    elilo

    dwa

    •ng

    esis

    indo

    sam

    akhi

    logr

    emu

    ayi-1

    0

    Uph

    inde

    um

    jovo

    em

    uva

    •kw

    ezin

    suku

    ezi

    ntat

    hu u

    ma

    esad

    inge

    ka

    Faka

    uhh

    afu

    wom

    jovo

    eng

    xeny

    eni

    •ey

    odw

    a, o

    mun

    ye u

    wuf

    ake

    kwen

    ye

    ingx

    enye

    Isix

    way

    iso!

    Ubisilw

    enko

    mo

    elas

    hiw

    e m

    alun

    gaph

    uzw

    a –

    linda

    kup

    hele

    is

    ikha

    thi e

    sibh

    alw

    e em

    uthi

    ni.

    !

  • 27Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo

    Igam

    a le

    sifo

    Izim

    paw

    uO

    koku

    vike

    laO

    kokw

    elap

    ha

    Imfu

    dum

    alo

    (Sw

    eati

    ng s

    ickn

    ess)

    Lesi

    sifo

    sib

    angw

    a ub

    uthi

    ob

    udal

    wa

    uhlo

    bo o

    luth

    ile

    lwem

    ikha

    za� I

    zink

    omo

    ziya

    gula

    be

    se z

    iba

    noku

    shis

    a�

    Ziba

    nes

    ikhu

    mba

    esi

    vund

    ile

    emva

    kw

    endl

    ebe,

    nan

    gem

    uva

    kwam

    anqina

    nap

    haka

    thi

    kwem

    ilenz

    e en

    gem

    uva�

    Ziqo

    thuk

    aub

    oyazivu

    vuka

    le

    emlo

    nyen

    i nas

    emeh

    lwen

    i�

    Isifo

    san

    de n

    geny

    anga

    ka

    Janu

    ary

    kuya

    kuM

    arch

    � U

    kuvu

    nda

    akus

    iwo

    umju

    luko

    Izin

    kom

    o ez

    inca

    ne

    (ezi

    neny

    anga

    eyo

    dwa

    kuya

    kw

    eziy

    i-9 u

    buda

    la) y

    izon

    a ez

    iba

    seng

    ozin

    i�

    Isik

    hum

    ba s

    onke

    si

    ngah

    lase

    leka

    � Ubo

    ya

    buya

    qoth

    ukabu

    be

    nam

    aqeq

    ebaan

    obom

    vu

    ngap

    hans

    i kw

    esik

    hum

    ba

    esiv

    undi

    le�

    Um

    a in

    kom

    o ya

    kho

    ithol

    a le

    si

    sifo

    , kus

    ho u

    kuth

    i uyi

    vum

    ela

    ibe

    nem

    ikha

    za e

    min

    ingi

    kak

    hulu

    � Si

    bang

    wa

    imik

    haza

    Ivum

    ele

    imik

    haza

    em

    pahl

    eni

    kodw

    a hh

    ayi u

    kuth

    i ibe

    m

    inin

    gi k

    akhu

    lu� I

    diph

    e um

    a in

    emik

    haza

    em

    inin

    gi k

    akhu

    lu

    nom

    a ka

    nye

    ngen

    yang

    a, u

    ma

    kuyi

    sikh

    athi

    sem

    ikha

    za�

    Ijove

    esi

    cuts

    hini

    nge

    -ant

    ibio

    tic

    i-Ter

    ram

    ycin

    LA

    nom

    a i-H

    i-Tet

    20

    0 LA

    , i-M

    etas

    tin n

    oVita

    min

    B

    Com

    plex

    Isik

    ali s

    eMet

    astin

    : 5 m

    l

    Am

    amili

    litha

    am

    ahla

    nuIs

    ikal

    i se

    -Vita

    min

    B C

    ompl

    ex: 5

    ml

    Am

    amili

    litha

    am

    ahla

    nuIs

    ikal

    i se

    -Hi-T

    et 2

    00 L

    A:

    Jova

    esi

    cubw

    ini

    Imili

    litha

    elil

    odw

    a ng

    esis

    indo

    sam

    akhi

    logr

    emu

    ayis

    hum

    io

    Uph

    inde

    um

    jovo

    em

    uva

    •kw

    ezin

    suku

    ezi

    ntat

    hu u

    ma

    kune

    sidi

    ngo

    Khum

    bula

    uku

    thi u

    jove

    uhha

    fu w

    omjo

    vo e

    sicu

    tshi

    ni

    bese

    om

    unye

    uhh

    afu

    uwuj

    ove

    kwes

    inye

    Isilw

    ane

    esig

    ulay

    o ku

    mel

    e si

    thol

    e ith

    unzi

    , fut

    hi s

    iphu

    ze

    aman

    zi� S

    usa

    yonk

    e im

    ikha

    za

    nges

    andl

    a, u

    ngak

    hohl

    wa

    umsi

    la�

    Isith

    ombe

    7

    sikh

    ombi

    sa

    inko

    nyan

    e el

    ines

    ifo

    sem

    fudu

    mal

    o

    Ikh

    asi

    Lezi

    thom

    be

  • 28 Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo

    Igam

    a le

    sifo

    Izim

    paw

    uO

    koku

    vike

    laO

    kokw

    elap

    ha

    Am

    aqhu

    bu e

    sikh

    umbe

    ni

    (lum

    py s

    kin

    dise

    ase)

    Isilw

    ane

    siya

    shis

    a, s

    ijulu

    ke�

    Am

    aqhu

    buaba

    phak

    athi

    kuka

    hhaf

    u w

    esen

    timith

    a na

    mas

    entim

    itha

    ama-

    5 at

    hola

    kala

    esi

    khum

    beni

    em

    zim

    beni

    won

    ke n

    oma

    engx

    enye

    ni�

    Isilw

    ane

    esin

    ales

    i sifo

    sib

    a ne

    mile

    nze

    ebuh

    lung

    u fu

    thi

    sixh

    uge�

    Am

    aqhu

    buayo

    maad

    ale

    izingq

    weq

    we,ezixe

    buka

    yo.

    Izilo

    ndaez

    inga

    maq

    huqh

    uva

    emas

    ende

    nizinga

    qeda

    inza

    lo,

    kant

    i ing

    abul

    ala

    izin

    gxen

    ye

    nom

    a yo

    nke

    imib

    ele�

    Izin

    kom

    o ku

    mel

    e zi

    jovw

    e nj

    alo

    ngon

    yaka

    ngo

    mjo

    vo w

    esifo

    sa

    maq

    hubu

    i-Lu

    mpy

    Skin

    Dis

    ease

    Vac

    cine

    � Seb

    enzi

    sa

    amam

    ililit

    ha a

    ma-

    5 (n

    gaph

    ansi

    kw

    esik

    hum

    ba)�

    Lesi

    sifo

    asi

    laph

    eki,

    keph

    a un

    gavi

    kela

    uku

    ngen

    a kw

    ezin

    ye

    izifo

    ngu

    kujo

    va is

    ilwan

    e ng

    e-Pe

    nici

    llin,

    oku

    fane

    le u

    yith

    enge

    ku

    doko

    tela

    wez

    ilwan

    e�

    Izilw

    ane

    ezig

    ulay

    o ku

    fane

    le

    zith

    ole

    umth

    unzi

    , am

    anzi

    am

    anin

    gi n

    okud

    la�

    Isith

    ombe

    8

    sikh

    ombi

    sa

    inko

    nyan

    e el

    ines

    ifo

    sam

    aqhu

    bu

    esik

    hum

    beni

    Ikh

    asi

    Lezi

    thom

    be

  • 29Izeluleko Zokugcina Imfuyo Iphilile

    Imininingwane Yezifo Nokwelashwa Kwazo

    Igam

    a le

    sifo

    Izim

    paw

    uO

    koku

    vike

    laO

    kokw

    elap