Şizofreni ve Aile

Şizofreni ve A

ileYayın Hazırlayanlar

Semra Ulusoy KaymakHaldun Soygür

Ayşen Esen Danacı Köksal Alptekin

TÜRKİYE PSİKİYATRİ DERNEĞİ YAYINLARI

ISBN: 978-605-65673-8-4

Şizofreni, düşünce, duygu ve davranışları etkileyen bir beyin hastalığıdır. Belirtilerin uzun süre devam edebilmesi ve gündelik hayatta, sosyal yaşantıda ciddi yeti yitimine neden olabilmesi şizofreniyi çok boyutlu yapmaktadır. Bu nedenle şizofreni, bir tek kişinin kendisini değil ailesini, yakınlarını ve sevenlerini de etkilemektedir. Aile ise şizofreni için hem koruyucu hem de tetikleyici olabilmektedir. Belirtilerin ve yol açtıkları sorunların farkedilmesi ile çözüm için girişimde bulunulması arasında geçen sürede, şizofrenisi olan bireye karşı ailede bazı tutumlar yerleşebilmektedir. Bu tutumlar tedavinin olumlu bir noktaya doğru yönlendirilmesi açısından bazen büyük güçlüklere de neden olabilmektedir. Rahatsızlığın farkedilme süresinin kısaltılması ise şizofreninin gidişatı üzerinde dramatik etkide bulunmaktadır. Bu nedenle ailenin şizofreni konusunda bilgi sahibi olması, süreci olumlu etkileyecek tutum ve davranışlar geliştirmesi büyük önem taşımaktadır.

Türkiye Psikiyatri Derneği üyesi psikiyatristler tarafından hazırlanan bu kısa kitap, şizofreni hastalarının ailelerinin içinde bulundukları durumu birçok boyutuyla ele almaktadır. Psikoeğitimden adli süreçlere kadar farklı alanlarda “Aile olarak biz ne yapmalıyız, nasıl davranmalıyız?” sorularına yanıt olabilecek, bazı pratik yaklaşımlar sunmaktadır. Şizofreni ve Aile kitabı TPD Şizofreni Çalışma Birimi’nin ortak üretimlerinden bir tanesidir ve yazarların sağlıklı, iyi günler için şizofrenisi olan bireylere ve yakınlarına bir armağanıdır.

S. ULU

SOY KAYMAK - H

. SOYGÜR - A. ESEN

DANACI - K. ALPTEKİN

Semra ULUSOY KAYMAK1999 yılında Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden mezun oldu. Psikiyatride uzmanlık eğitimini Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda tamamladı. 2006 yılında Gent Üniversitesi Psikiyatri ve Medikal Psikoloji Anabilim Dalı’nda gözlemci olarak bulundu. 2012 yılında Psikiyatri doçenti ünvanını aldı. 2006-2013 yılları arasında Ankara Onkoloji Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde çalıştı. Halen Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi Psikiyatri Kliniği’nde eğitim görevlisi olarak “şizofreni vediğer psikotik bozukluklar birimi”nin sorumluluğunu sürdürmektedir.

Haldun SOYGÜRTıp eğitimini Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde yaptı. 1990’da psikiyatri uzmanı, 1996’da psikiyatri doçenti oldu. Aynı zamanda farmakoloji bilim doktoru olan Dr. Soygür, 2002’de Ankara Onkoloji Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde Psikiyatri Kliniğini kurdu ve 10 yıl süre ile Klinik Şefliği görevi yaptı. Halen muayenehane hekimliğinin yanı sıra, Şizofreni Dernekleri Federasyonu Başkanlığı görevini yürütüyor. 

Ayşen ESEN DANACI 1967 yılında İzmir’de doğdu. Tıp eğitimini Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde tamamladı. Uzmanlık eğitimini Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda tamamladıktan sonra 1996 yılında Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalında göreve başladı. 2004 yılında Doçent, 2010 yılında profesör oldu. 2010-2013 yılları arasında aynı bölümün Anabilim Dalı Başkanlığını yürüttü. 2014-2016 yılları arasında Türkiye Psikiyatri Derneği Manisa Şube Başkanı olarak görev yaptı, halen Şizofreni Çalışma Birimi Koordinatörüdür. Başlıca ilgi alanları şizofreni, psikoterapiler, kadın ruh sağlığıdır. Prof. Dr. Ayşen Esen Danacı halen Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalında öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.

Köksal ALPTEKİNEge Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden 1986 yılında mezun oldu. 1996 yılında Doçent, 2002 yılında Profesör oldu. 1998-1991 yılları arasında Prof. Dr. A. Özbek yönetiminde Psikodrama ve Grup Psikoterapisi Eğitimi, 1994-1999 yılları arasında Doç. Dr. Celal Odağ’dan Psikanalitik Yönelimli Grup Psikoterapisi ve Psikanaliz Eğitimi aldı. İzmir Şizofreni Dayanışma Derneği kurucu başkanı ve Halime Odağ Psikanaliz ve Psikoterapi Vakfı kurucu üyesidir. TPD Şizofreni Çalışma Birimi tarafından çıkarılan “Şizofreni Tedavi Rehberi” ve “Şizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklar Kitabı”nın editörlerindendir. Şizofreni belirtileri, epidemiyolojisi, tedavi, bilişsel yetiler, yaşam kalitesi ve antipsikotik ilaçların etkinliği, yan etkileri ve yeni tedavi hedefleri başlıca çalışma alanlarıdır. Halen Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi öğretim üyesi olarak çalışmalarını sürdürmektedir.

Şizofreni ve Aile© 2018 Türkiye Psikiyatri Derneği

Tanıtım için yapılacak alıntılar dışında Türkiye Psikiyatri Derneği’nin izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.

ISBN: 978-605-65673-8-4

TPD Yayınları 1. Baskı | 2018Baskı Adedi: 2000

Yayına Hazırlayanlar Semra Ulusoy Kaymak Ayşen Esen DanacıHaldun Soygür Köksal Alptekin

Son Okuma: Ekin Sönmez, Tolga Binbay, Ersin Uygun, Hatice Özdemir (TPD PETEK Yayıncılık Kurulu)

Yayın HizmetleriBAYT Bilimsel Araştırmalar Basın Yayın ve Tanıtım Ltd. Şti. Ziya Gökalp Cad. 30/31, 06420 Kızılay, AnkaraTel: (0.312) 431 30 62www.bayt.com.tr

BaskıMiki Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.Matbaacılar Sanayi Sitesi1516/1 Sk., No: 27, Yenimahalle / AnkaraTel: (0.312) 395 21 28

Baskı TarihiMart 2018

Şizofreni ve Aile

Yayına HazırlayanlarSemra ULUSOY KAYMAKAyşen ESEN DANACIHaldun SOYGÜRKöksal ALPTEKİN

TÜRKİYE PSİKİYATRİ DERNEĞİ YAYINLARI

iv

YAZARLAR(Yazarlar kitaptaki bölüm sırasına göre düzenlenmiştir.)

Köksal Alptekin, Prof. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, İzmir

Orkun Aydın, Yrd. Doç. Dr., Uluslararası Saraybosna Üniversitesi, Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Psikoloji Anabilim Dalı, Saraybosna

Kuzeymen Balıkçı, Uzm. Dr., Yakın Doğu Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Kıbrıs

Tolga Binbay, Yrd. Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, İzmir

Serdar Süleyman Can, Doç. Dr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara

Eylem Şahin Cankurtaran, Doç. Dr., Güven Çayyolu Sağlıklı Yaşam Kampüsü, Ankara

Ayşen Esen Danacı, Prof. Dr., Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Manisa

Şilay Sevilmiş Demir, Uzm. Psikolog, Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Klinik Sinirbilim Doktora Programı, İzmir

Dursun Hakan Delibaş, Uzm. Dr., Bozyaka Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Psikiyatri Kliniği, İzmir

Pınar Tekin Eraslan, Uzm. Dr., T. B. M. M. Devlet Hastanesi, Psikiyatri Bölümü, Ankara

Semra Ulusoy Kaymak, Doç. Dr., Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Ankara

Siğnem Öztekin, Uzm. Dr., Viranşehir Devlet Hastanesi, Psikiyatri Bölümü, Şanlıurfa

Suna Sohtaoğlu, Psikolog, Yenimahalle Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı Anabilim Dalı, Ankara

Görkem Karakaş Uğurlu, Doç. Dr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara

Mustafa Uğurlu, Doç. Dr., Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Psikiyatri Kliniği, Ankara

Alp Üçok, Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, İstanbul

v

İÇİNDEKİLER

Ailenin şizofreniye etkisi ......................................... 1

Ailenin şizofreniye tepkisi ........................................ 5

Şizofreni hasta ailesinde duygu dışavurumu ........... 17

Şizofreni ailesiyle görüşme özellikleri ..................... 29

Pozitif ve negatif belirtilerle başa çıkma ................. 31

Tedaviye ailenin katılımı .......................................... 43

Ruhsal eğitim ............................................................. 49

Ailenin damgalanmayla başa çıkması için öneriler ............................................................... 59

Şizofreni’de sık karşılaşılan yasal konular ............... 65

vii

SUNUŞ

Şizofreni, hastaların çoğunda yetiyitimine yol açan, psikososyal işlevselliği ve çalışma yeteneğini bozan, kro-nik seyreden bir hastalıktır. Bu nedenle şizofreni hasta ve hastanın yanındaki aile üyelerine ciddi yük oluşturmakta-dır. Bu nedenle şizofreni tedavisinde sadece hastanın değil aynı zamanda aile üyelerinin de destek alması iyi olabilir. Şizofreni tedavisiyle uğraşan psikiyatri çalışanları şizofre-ni ailesinin özelliklerini, aileye nasıl yaklaşılması gerekti-ğini ve aileyi etkileyen psikososyal etkenleri tanımalıdır. Bu kitabın yazılmasındaki temek amaç bu konuda tedavi ekibine yardımcı olmaktır. En az hastalar kadar ailenin de profesyonel bilgilendirilme, değerlendirilme ve gerekirse tedavi ihtiyacı vardır.

Şizofreninin bütüncül tedavisi aileden bağımsız düşü-nülmemelidir. Bu kitabın psikiyatri çalışanlarına, ailenin hastalığın getirdiği günlük sorunlarla baş etme yöntem-leri, adli ve idari boyutta sorumluluk ve hakları, hasta ve hastalık üzerindeki etkileri konularında uygulama alanın-da yol göstermesini umuyoruz.

Yazarlar bölümünde adı geçen isimler kitabın belli bölümlerini yazmak dışında kitabın bütününe de önem-li katkılar yapmışlardır, emeklerinden ötürü kendilerine teşekkür ederiz. Bir büyük teşekkürü de bu kitabı yaz-ma aşaması kadar, insanı anlamak ve mesleğimizin geli-şimi konusunda bize eşsiz bilgiler kazandırmış hasta ve yakınlarımızadır.

Semra Ulusoy Kaymak, Köksal Alptekin

1

1

Şizofreni bireyde duygulanım, düşünme, algılama, davranış, toplumsal ilişki, iş yaşamı gibi alanları olum-suz olarak etkileyen; yetiyitimine neden olan, alevlen-melerle giden kronik bir belirtiler kümesidir (Heinssen ve ark. 2000). Bugüne kadar başta şizofreni hastaları olmak üzere, ruh sağlığı yerinde olmayan hastaların bu-lunduğu ailelerle yapılan pek çok çalışmada aile işlevleri, ailesel özellikler, ailenin hastayla etkileşimi, hastalanma ve hastalığın seyrinde ailenin rolü gibi konular araştı-rılmıştır. Şizofreninin etiyolojisini araştırmaya yönelik çalışmalar başlangıçta iki farklı kümede toplanmış, bir uçta ağırlıklı olarak biyolojik, diğer uçta ise psikolojik etkenler yer almıştır. Psikolojik kuramı savunan çoğu

Ailenin şizofreniye etkisi

2 Şizofreni ve Aile

araştırmacı aileyi hastalığın önemli bir nedeni olarak kabul etmiştir. Şizofreni hastalarının annelerinin soğuk, uzak, reddedici, aşırı koruyucu olduklarını ileri süren Fromm-Reichman “şizofrenojenik anne” tanımını kul-lanmıştır (Dworin ve Wyant 1957). Sonraki yıllarda şizofreninin etiyolojisinde ailenin önemli rolü olduğu görüşünün geçerliliğini yitirmesi aileye bakış açısını değiştirmiş, bu değişiklik dikkatleri aile ortamının has-talığın gidişini nasıl etkilediği konusuna yöneltmiştir. Aile ilişkilerinin emosyonel ve sembolik anlamı kültüre ve bireye özgü olmakla birlikte hastanın sevgi, kabul ve desteğin olmadığına ilişkin genel algısı, hastalığın gidi-şini olumsuz yönde etkileyebilir. Ruh sağlığı bozuk bi-reylere sahip olan ve olmayan ailelerden oluşan bir grup çalışmada ailenin hastaya ve hastalığa yönelik tutumları ele alınmıştır. Psikotik üyesi bulunan ailelerde koruyu-cu, kollayıcı ve dolayısıyla kısıtlayıcı tutumların belir-gin düzeyde daha fazla olduğu ve bunun eğitim düzeyi artışıyla paralellik gösterdiği, gelir düzeyinin ise eğitime bağlı olarak dolaylı bir rol oynadığı, erkeklerin otoriter tutumlara daha çok sahip olduğu, kadınların ise hasta ve hastalık konusunda daha bilgili ve bilinçli olduğu saptanmıştır (Dworin ve Wyant 1957). Şizofreni has-talarının yakınlarıyla yapılan bir araştırmada aileler, hastalığın ortaya çıkışında en sık neden olarak stres ve-rici olayları ve aile çatışmalarını; en sık karşılaştıkları zorluklar olarak ise aile içi çatışmaları ve duygusal yük-leri bildirmiştir (Freeman ve Grayson 1955). Ailesinde psikiyatrik hastalığı bulunmayanların ise psikiyatrik hastaları daha fazla reddedebildikleri belirlenmiştir. Toplumun bu reddedici yaklaşımı karşısında hasta ai-lelerinin olumsuz yönde etkilendikleri, ayrıca psikotik bozukluğu olan hastaların nevrotik bozukluğu olan-lara göre daha fazla reddedildikleri ileri sürülmüştür (Karancı 1997). Psikiyatri servisine başvuran yetişkin

3Ailenin şizofreniye etkisi

hastalar ile çocuklarının değerlendirildiği bir çalışmada nevrotik anne çocuklarının psikotik annelerinkine göre daha fazla psikiyatrik belirti gösterdikleri bildirilmiştir (Tuna 1999). Aile ortamının hastalığın gidişi üzerinde-ki etkisi ile duygu dışavurumu çalışmalarının başlaması hemen hemen eş zamanlıdır. Bu kavrama göre, hasta bireye karşı içten, sıcak, kabullenici tutum ve olum-lu uyarılar koruyucu rol oynarken, düşmanca tutum, eleştirel yorumlar ve duygusal aşırı müdahalenin (yük-sek duygu dışavurumu) ise hastalıkta yinelemelere yol açtığı düşünülmektedir (Freeman ve Grayson 1955, Karancı 1997). Duygu dışavurumu konusunda etnik ya da kültürel farklılıklar söz konusu olabilir. Geniş ailede yaşıyor olmak hastanın sosyal geri çekilmesi ya da tuhaf davranışlarının daha iyi tolere edilmesinde etkili olabi-lir (Heinssen ve ark. 2000). Barrowclough ve Tarrier, yüksek duygu dışavurumu kavramının aileyi “zor aile” olarak etiketleme amacıyla yanlış kullanıldığına dikkat çekmişlerdir (Barrowclough ve Tarrier 1992). Duygu dışavurumu daha az olan ailelerde hastanın kötüleştiği dönemlerde yüksek duygu dışavurumu gelişebilir.

Araştırmacılar şizofreni hastalarının aile bireyle-rinde kontrol grubuna göre daha fazla sıklıkta ruh-sal bozukluk ve belirtiler olduğunu saptamışlardır (Yener ve ark. 1991). Ayrıca bu çalışmada sık alevlen-me gösteren hastaların ailelerinde, daha az alevlenme gösterenlere göre daha fazla ruhsal belirti yaşandığı bildirilmiştir. Ruhsal hastalık ve aile sorunları birlik-te ele alındığında hangisinin neden hangisinin sonuç olduğu hakkında kesin bir kanıya varmak çok olası görünmemektedir. Kesin olan aile ve ruhsal hastalık arasında karşılıklı bir etkileşimin olduğudur. Bu ne-denle süregen ve şiddetli ruhsal hastalıklarda aileye yönelik girişimleri kapsamlı bir tedavinin ayrılmaz parçası olarak düşünmek gerekir.

4 Şizofreni ve Aile

KaynaklarBarrowclough C, Tarrier N (1992) Families of schizophrenic

patients, Cognitive behavioural intervention. London, Chapman and Hall Thornes LTD.s. 74-83.

Dworin J, Wyant O (1957) Authoritarian patterns in the mothers of schizophrenics. J Clin Psychol 13: 332-8.

Freeman RV, Grayson HM (1955) Maternal attitudes in schizophrenia. J Abnorm Soc Psychol 50(1): 45-52.

Heinssen RK, Liberman RP, Kopelowicz A (2000) Psychosocial skills training for schizophrenia: lessons from the laboratory. Schizophr Bull 26:21-46.

Karancı AN (1997) Şizofren hasta yakınlarının dünyası: nedensel atıflar, yükler ve umutlar. 3P Dergisi 5(2): 42-5.

Tuna A (1999) Akıl hastalarının sosyal red durumunun hasta ailesi üzerindeki etkilerinin araştırılması. Düşünen Adam 12(3): 50-61.

Yener F, Yargıcı N, Kırlı S ve ark. (1991) Şizofrenlerin aile bireylerinde görülen ruhsal bozuklukların ve belirtilerin incelenmesi. Düşünen Adam 4(3): 21-31.

5

2

Şizofrenide ilk psikotik atak genellikle geç ergenlik ya da erken yetişkinlik dönemlerinde ortaya çıkar ve hastaların büyük bir kısmı bu dönemlerde aileleri ile birlikte yaşamaktadır (Lobban ve ark. 2013). Takip eden süreçte şizofrenisi olan kişi yetiyitimi nedeniyle genellikle aileye ve topluma bağımlı bir durumda yaşa-mını sürdürür. Bu nedenle şizofrenide aile, hem hasta-lığın ortaya çıkışında hem de tedavisinde önemli olan ve ele alınması gereken bir kurumdur. Ailenin şizofreni tedavisindeki temel işlevi şizofreni hastalarına bakım vermeyi sağlamaktır. Aile bireyleri bu süreçte yük ve kayıp, depresyon, sıkıntı, yaşam kalitesinde düşme, dü-şük sosyal destek ve damgalanma gibi birçok güçlükle

Ailenin şizofreniye tepkisi

6 Şizofreni ve Aile

karşılaşmaktadır (Kuipers ve ark. 2010). Şizofreni has-talarının sağlık kurumları dışında sürdürüm tedavile-rinin devam etmesi, hastaların ailelerine düşen göre-vi arttırmaktadır (Caqueo-Urizar ve ark. 2011). Aile üyeleri ve diğer bakımverenler, hastanın bakımında ve iyileşmesinde önemli bir rol oynar ve hastanın karşı-lanmamış tüm gereksinimlerine çare ararlar (Szmukler ve ark. 2003). Bakımverenlerin tedavi uyumunu geliş-tirme, alevlenmenin erken belirtilerini tanıma, erken evrede hasta ile ilgili hizmetlere ulaşabilme alanlarında rolleri vardır (Garcia ve ark. 2006).

Şizofrenideki pozitif ve negatif belirtilerin sonu-cunda psikososyal işlevselliğin bozulması kişiler arası iletişimi, ilişki süreçlerini, çalışma yaşamını olumsuz yönde etkilemektedir. Çok az sayıdaki şizofreni hastası evlenmekte, hastalar çoğunlukla kendi ailesiyle yaşa-maktadır. Toplumdan yalıtılmışlık oranları yüksektir, sosyal ağları zayıftır. Genel olarak kurdukları ilişki biçi-mi karşılıklı olmaktan çok bağımlıdır (Forrester-Jones ve ark. 2012). Şizofreni hastalarının algılama, iletişim kurma, sosyal işlevsellik, günlük yaşam becerileri gibi birçok alanda güçlük yaşamaları, sergiledikleri psiko-tik belirtiler ve dezorganize davranışlar çoğu zaman aile üyelerinde ve bakımverenlerde stres ve yüke neden ol-maktadır (Lobban ve ark. 2013, González-Blanch ve ark. 2010). Aile üyelerindeki veya bakımveren kişideki yükler; sosyal baskı, hastalığın oluşturduğu fiziksel ve duygusal zorluklar ile ekonomik güçlüklerden oluş-maktadır. Onların üzerindeki psikolojik yük; bakım-verenin kişilik özellikleri, şizofreni hastasının klinik belirtileri ve sosyal desteğin niteliği gibi birçok etkene bağlıdır. Örneğin şizofreni hastasının hastalığını kabul etmemesi ve ilaç almak istememesi, bakımveren kişiye yönelik şüpheci bir tutum geliştirmesi bakımverende-ki psikolojik yükü en çok arttıran etkenler arasındadır.

7Ailenin şizofreniye tepkisi

Hastalığın seyri ve şiddeti ailenin yükünü etkilemekte-dir (Flyckt ve ark. 2011).

Şizofreni hastalarındaki kognitif belirtiler, motivas-yon ve ifade azalması ile giden negatif belirtiler hastanın sosyal işlevselliğinde bozulmaya yol açar. Bu tür davra-nışlar, bakımverenlerin de sosyal dünyadan uzak kalma-sına neden olmaktadır. Hasta yakınları bu kalıcı davranış ve duygu değişimlerini kabullenmekte zorluk yaşayabil-mektedir. Kabullenememe fazla sorumluluk alma gerek-liliği oluşturarak aile üyelerinin ve bakımverenlerin yü-künü arttırmaktadır (Caqueo-Urizar ve ark. 2011).

Şizofreninin ortaya çıkışında ve sürdürüm teda-visi süresince ailede ve aile bireylerinde birçok farklı duygu, düşünce ve davranış / tutum biçimleri ortaya çıkmaktadır.

Aile üyelerinin (bakımverenlerin) karşılaştığı temel sorunlar

Kayıp duygusu: Her ebeveynin hasta çocuğuyla ilgili beklentisi vardır. Şizofreni hastalığı ve yarattı-ğı psikososyal sonuçlar ebeveynlerin hayallerini yıkar ve onları derin bir kayıp ve yas duygusuna sürükler. “Ölüsü olan bir gün ağlar, delisi olan her gün ağlar” özdeyişi bu gerçekliği çok yalın bir şekilde anlatmakta-dır. Ebeveynlerin bu kayıp duygusuna verdikleri tepki-ler oldukça farklıdır. Bazı ebeveynler kayıp duygusunu ön planda yaşayıp toplumsal etkinliklere katılmazlar ve kendileri de çocukları gibi eve kapanırlar. Bazıları kendilerini tamamıyla çocuklarına adarlar. Bir kısım ebeveyn ise bu kayıp ve yas duygusunu yadsıyarak ço-cuklarının hiçbir şeyi yokmuş gibi onlardan normal bir psikososyal işlevsellik bekler.

Öfke: Şizofreni hastalığının ve şizofrenisi olan kişinin neden olduğu güçlükler sonucunda yaşam