j. mrgic severna bosna 13-16. vek bgd. 2008-libre

JELENA MRGI]

SEVERNA BOSNA13–16. vek

INSTITUTE OF HISTORY

MonographsVolume 55

JELENA MRGI]

NORTHERN BOSNIA13th–16th CENTURY

Editor-in-chiefTibor @ivkovi}

Director of the Institute of History

Belgrade2008

ISTORIJSKI INSTITUT

Posebna izdawakwiga 55

JELENA MRGI]

SEVERNA BOSNA

13–16. VEK

urednikTibor @ivkovi}

direktor Istorijskog instituta

Beograd2008

RecenzentiAkademik Milo{ Blagojevi}

Prof. dr Peter Rokai

Objavqivawe ove kwige finansijski je pomoglo

MINISTARSTVO NAUKE VLADE REPUBLIKE SRBIJE

SADR@AJ

Re~ autora iHronologija (13–16. vek) ixLista vladara Bosne, Srbije, Ugarske i Osmanskog carstva xii

UVODNA RAZMATRAWA 1

I PRIRODNA SREDINA I WENE PROMENE 13Karta 1 — Severna Bosna u sredwem veku 16

II TOK ISTORIJE 33PREDSLOVENSKO DOBA 33PO^ECI (6–12. VEK) 44BURNI 13. VEK 55„DOBRA UPRAVA“ (1322–1391) 65Karta 2 — „Zemqe“ sredwovekovne bosanske dr`ave 86NEMIRI, RATOVI I PROPAST (1391–1463) 87Karta 3 — Severna Bosna u drugoj ~etvrtini 15. veka 133DVOVLA[]E (1463–1536) 135Karta 4 — Osmanska osvajawa u severnoj Bosni i Slavoniji 169

III SVET U POKRETU — DINAMIKA STANOVNI[TVA 171

IV TIPOLOGIJA I MRE@A NASEQA 205Karta 5 — Naseqa centralnog tipa 209Karta 6 — œMarschkarte von Mitteleuropa 1848Œ 210

V STARO I NOVO: @UPE, NAHIJE I NASEQA 227

VI PLODOVI ZEMQE 273„HLEB NA[ NASU[NI“ 273ZEMQORADNI^KI KALENDAR 304„SO NA[A NASU[NA“ 322ROBA I NOVAC 342KOPNOM I VODOM 350Karta 7 — Naseqa i putevi u severnoj Bosni 366

ZAVR[NA RAZMATRAWA 367SUMMARY 377Re~nik osmanskih termina 402Spisak karata 406Spisak skra}enica, izvora i literature 406Registri 441

Re~ autora

Ovo delo u osnovi sadr`i tekst doktorske disertacije odbrawenepod naslovom „SEVERNA BOSNA U SREDWEM VEKU. ZEMQA — ISTORIJA —

NAROD“, na Odeqewu za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu.Komisiju su ~inili: akademik prof. dr Sima ]irkovi}, akademik prof.dr Milo{ Blagojevi}, prof. dr Andrija Veselinovi} i prof. dr Sini{aMi{i}. Svesrdnu pomo}, kao i uvek do sada, pru`io mi je prof. dr PeterRokai. @elim svima da se zahvalim na primedbama i sugestijama koje sudoprinele da izmenim i dopunim rad, a svaki eventualni propust je odgo-vornost autora.

Zahvalnost dugujem i drugim kolegama, ovde i u „carskoj Vijeni“,ali ponajpre porodici i prijateqima, koji su mi i ovog puta bili najve}apodr{ka.

I poput svakog dela, i ovo nosi pe~at jednog li~nog vremena i okol-nosti u kojima je nastajalo.

U Beogradu,u prole}e 2008. godine

Svemu ima vrijeme, i svakom poslu

pod nebom ima vrijeme.

Ima vrijeme kad se ra|a, i vrijeme

kad se umire;

Vrijeme kad se te~e, i vrijeme kad

se gubi; vrijeme kad se ~uva, i vrijeme

kad se baca;

Vrijeme kad se qubi, i vrijeme kad

se mrzi; vrijeme ratu i vrijeme miru.

Kwiga Propovjednikova, 3: 1–2, 6, 8.

HRONOLOGIJA(13–16. vek)

1236–1245. Knez Sibislav, sin biv{eg bosanskog bana Stefana, udeoni knezUsore

1233–1238. Pohodi ugarske vojske krsta{a

1244. Poveqa kraqa Bele IV, u kojoj se navodi i li~na donacija banaMatije Ninoslava bosanskoj biskupiji u Usori — teritorijaizme|u reka Bosne, Save i Tolise

1247/1254. Osnovana ugarska Banovina Usore i Soli, koja je pridru`enaMa~vanskoj banovini, pod upravom kneza (dux) RostislavaMihailovi~a

1280–1282. Ve}i broj robova iz Usore je prodat u Dubrovniku kao robqe

1284–1316. Teritorija biv{e Banovine Usore i Soli pod upravom StefanaDragutina — „sremska i usorska zemqa“

1323. Usora u vladarskoj tituli bana Stjepana II Kotromani}a

1353–1357. Odsustvo svedoka iz „zemqe“ Usore u bosanskim poveqama ukazujena ugarsku vlast

1357. Ban Tvrtko je dobio potvrdu od kraqa Lajo{a da vlada nadBanovinom Bosne i Usore

1363. Pohod ugarske vojske do grada Srebrenika na Majevici

1366. Pobuna kneza Vuka Kotromani}a; ban Tvrtko se uz ugarsku pomo}vra}a na presto iz „zemqe“ Usore

1387. Ban Ivan Horvati utvr|uje grad Dobor

1391/1392. Upad turskih ~eta iz Srbije u Bosnu zaustavqen pobedom bosanskevojske na Glasincu

1394. Pohod kraqa @igmunda — prva bitka kod Dobora zavr{enaporazom vojske bra}e Horvati i razarawem grada

1398–1400. Pograni~ni sukobi bosanske i ugarske vojske u Posavini

1404. Prodor ugarske vojske dolinom Bosne do Bobovca gde se nalazibiv{i kraq Ostoja. Herceg Hrvoje zauzima Srebrenicu i Ku~lat

1405. Ugarska vojska osvaja Srebrenik na Majevici — stvorenaSrebreni~ka banovina pod upravom vojvode Ivana Morovi}a iwegovih kastelana Nikole Gora`da i Ladislava Sila|ija

1406. Prodor Pipa od Ozore do Bobovca i kraqa Ostoje, nakon ~ega jeusledio kontranapad bosanske vojske

1407. Pipo predaje Bobovac kraqu @igmundu

1408. Druga bitka kod Dobora — veliki poraz bosanske vojske u komestrada zarobqeno plemstvo

1408. @igmund je utaboren kod grada Maglaja

1410 Herceg Hrvoje predaje Srebrenicu, Ku~lat, Brodar i Sused u rukeugarskog kraqa, koji s vojskom prodire do sredweg Podriwa

1411/1412. @igmund je Srebrenicu dao u posed despotu Stefanu Lazarevi}u

1414. Prodor osmanskih odreda u Bosnu, do doline Vrbasa i do Dubo~cana Savi

1415. Sukob ugarske i osmanske vojske u dolini La{ve — usorski voj-voda Ivan Gorjanski i drugi velika{i su zarobqeni

1415. Novi poraz ugarske vojske u sukobu s osmanskim odredima u Bosni

1415–1420. Osmanski odredi stalno prisutni u Bosanskom kraqevstvu, u~e-stvuju u unutra{wim sukobima i protiv ugarske vojske

1422. Usorski vojvoda Ivan Gorjanski uzima u zakup distrikte Sre-brenika, Br~ka i Grabovca

1425. Neuspe{ni napad Tvrtka II na Srebrenicu, a despot Stefan La-zarevi} osvaja i okolna naseqa

1426. Pusto{ewe osmanskih odreda po krajevima Usore, oko Srebrnikai po oblasti Zlatonosovi}a

1430–1433. Despot \ura| Brankovi} osvaja teritoriju bosanskog doweg isredweg Podriwa s gradovima: Teo~ak, Zvornik, Soko, Brodar,Sused i Srebrenica

1439. Prvi pad Despotovine pod vlast Osmanskog carstva — to se odno-si i na despotove posede u bosanskoj dràvi

1443. Vojvoda Petar Kova~evi} osvaja Srebrenicu od Osmanlija, a Ni-kola Ilo~ki i Jano{ Huwadi zauzimaju Teo~ak

1444. Knez Tvrtko Kova~evi} upravqa Jadrom

1449. Sporazum kraqa Stefana Toma{a s ma~vanskim banom IvanomKoro|ijem u gradu Doboru o tome da Osmanlijama ne}e predatiprelaze na rekama (Sava, Drina, Bosna, Ukrina, Spre~a)

1452. Despot \ura| boravi u podgra|u Teo~aka

1457. U gradu Doboru kraq Stefan Toma{ prima „znak krsta“ za pohodprotiv Osmanlija. Osmanski vojni odredi grade la|e u bosanskojdràvi na Savi

1458. Potvr|eni posedi u Usori velikom logofetu Stefanu Ratkovi}u

1459. Pad Smedereva i Despotovine pod osmansku vlast

1460. Osmanski odredi iz Srbije osvajaju Srebrenicu, Ku~lat, Perin,Zvornik. Kraq Stefan Toma{ predaje Osmanlijama prelaze naSavi ka Sremskoj i Vukovskoj ùpaniji

x Severna Bosna 13–16. vek

1461. Radivoj Ostoji} dobija potvrdu svojih poseda u Usori — gradTe{aw, Grada~ac (Gra~ac), sela u oblasti Srebrenika na Maje-vici, i u dolini Ukrine

1463. Osmansko osvajawe Bosanskog kraqevstva kre}e iz Vrhbosne(„Bosanskog kraji{ta“) i Podriwa, gde je poginuo vojvoda TvrtkoKova~evi} — „zemqa Kova~evi}a“ organizovana u nahije Osat,Bira~, Vratar i Treboti} u okviru Bosanskog sanxaka

1463. Matija Korvin osvaja grad Jajce i zajedno s jo{ 17 wemu pod-re|enih gradova formira Jaja~ku banovinu

1464. Sultan opseda grad Jajce, koji uspeva da se odbrani

1464. Ugarska vojska zauzima Srebrenik na Majevici i druge gradove uUsori; poku{aj da osvoji Zvornik nije uspeo

1465. Osmanlije osnivaju „Bosansko kraqevstvo“, na prostoru izme|u@ep~a i Maglaja — prvi „kraq“ je Matija [aban~i}, sin RadivojaOstoji}a

1471. Prodor despota Vuka Grgurevi}a do Srebrenice, ~iju je varo{spalio. Nikola Ilo~ki, ugarski magnat, izabran je za „kraqaBosne“

1476. Posle zauzimawa [apca, despot Vuk Grgurevi} pqa~ka Srebre-nicu, Ku~lat i Zvornik sa okolinom

1476. Ukinuto „Bosansko kraqevstvo“, „kraq“ Matija Voisali} be`i uUgarsku

1480. Ugarska vojska i despot Vuk Grgurevi} pqa~kaju i pale Sarajevo

1480/1481. Osnovan Zvorni~ki sanxak

1501. Pohod srpskog despota Jovana Brankovi}a na isto~nu Bosnu

1502. Januara i jula, dva prodora despota Jovana u Bosnu, a u bici kodZvornika pobedio je osmanske odrede

1503. Ugarsko-turski mirovni sporazum na sedam godina; u tekstu sepomiwe Srebrenik kao ugarski, a Doboj i Maglaj kao osmanskiposedi.

1512. Bosanski namesnik Feriz-beg osvaja Srebrenik na Majevici,Soko i Te{aw na Usori; nakon toga su osnovane nahije Te{aw,Usora, Maglaj, Trebetin i Ozren u okviru Bosanskog sanxaka.

1519. Prvi sa~uvani, sumarni popis Zvorni~kog sanxaka

1528. Osmanska vojska zauzima Br~ko i Novi na Savi

1533. Sumarni popis Zvorni~kog sanxaka

1536. Pod osmansku vlast dolaze Dobor, Dubo~ac, Koba{, Brod, Arki(Jaruge), Novigrad — kraj ugarske vlasti na podru~ju severneBosne. Osnovane su nahije Dobor i Koba{ u sastavu Bosanskogsanxaka.

Hronologija xi

LISTA VLADARABOSNE, SRBIJE, UGARSKE I OSMANSKOG CARSTVA

12–16. VEK

xii Severna Bosna 13–16. vek

Vladari Bosne

BAN BORI](oko 1154– oko 1163)

KULIN(oko 1180– oko 1204)

STEFAN(pre 1233)

MATIJA NINOSLAV(oko 1233–1250)

PRIJEZDA(oko 1250–1290)

STJEPAN (I) KOTROMAN(oko 1290–1310)

PAVLE [UBI](1301–1304)

MLADEN I [UBI](1304)

MLADEN II [UBI](1305 — 1322)

STJEPAN II KOTROMANI](1322–1353)

BAN I KRAQ STEFAN TVRTKO I(1353/77–1391)

STEFAN DABI[A(1391–1395)

JELENA GRUBA(1395–1398)

STEFAN OSTOJA (HRISTI])(1398–1404, 1409–1418)

STEFAN OSTOJI](1418–1420)

TVRTKO II TVRTKOVI](1405–1409, 1414–15, 1420–1443)

‰protivkraq RADIVOJ OSTOJI],1414–1415, 1433–35Š

STEFAN TOMA[(1443–1461)

STEFAN TOMA[EVI](1461–1463)

* 1463. — pad bosanske dràvepod vlast OSMANSKOG CARSTVA

„BOSANSKO KRAQEVSTVO“ 1465–1476

MATIJA [ABANÎ](1465–67)

MATIJA VOISALI](?–1476)

Vladari Srbije

@UPAN URO[ II(oko 1146– oko 1155)

DESA (1162)

VELIKI @UPAN TIHOMIR (do 1166)

STEFAN NEMAWA (1166–1196)

KRAQ STEFAN NEMAWI] (1196–1227)

STEFAN RADOSLAV (1227–1234)

STEFAN VLADISLAV (1234–1243)

STEFAN URO[ I (1243–1276)

STEFAN DRAGUTIN(1276–1282)

STEFAN URO[ II MILUTIN(1282–1321)

STEFAN URO[ III DEÂNSKI(1321–1331)

KRAQ I CAR STEFAN URO[ IV DU[AN(1331/46–1355)

CAR STEFAN URO[ V(1355–1371)

DESPOT STEFAN LAZAREVI](1402–1427)

\URA\ VUKOVI] (BRANKOVI])(1427–1456)

LAZAR BRANKOVI](1456–1458)

STEFAN BRANKOVI](1458–1459)

* 1459. — PAD SRPSKE DESPOTOVINE PODVLAST OSMANSKOG CARSTVA,

DESPOTI U UGARSKOM KRAQEVSTVU:

VUK GRGUREVI](1464–1485)

\OR\E BRANKOVI](1486–1496)

JOVAN BRANKOVI](1496–1502)

IVANI[ BERISLAVI](1504–1514)

STEFAN BERISLAVI](1515–1535)

RADI^ BO@I](1527–1528)

PAVLE BAKI](1537)

Hronologija xiii

Vladari Ugarske

KRAQ GEZA II (1141–1162)STEFAN III (1163–1172)STEFAN IV (1163–1165)BELA III (1173–1196)IMRE (EMERIH) (1196–1204)LADISLAV III (1204–1205)ANDRIJA II (1205–1235)BELA IV (1235–1270)STEFAN V (1270–1272)LADISLAV IV KUMANAC

(1272–1290)ANDRIJA III (1290–1301)VACLAV (1301–1305)OTON VITESLBAH

(1305–1307)KARLO I ROBERT AN@UJSKI

(1308–1342)LAJO[ I VELIKI

(1342–1382)MARIJA (1382–1385)KARLO II (1385–86)MARIJA (drugi put)

(1386–95)@IGMUND LUKSEMBUR[KI

(1387–1437)ALBERT HABSBUR[KI

(1437–39)VLADISLAV I JAGELONAC

(1439–1444)LADISLAV V

(1444–1457)‰regent JOVAN HUWADI

1446–1453ŠMATIJA I KORVIN

(1453–1490)VLADISLAV II JAGELO

(1490–1516)LAJO[ II (1516–1526)JOVAN I ZAPOQA

(1526–1540)FERDINAND I HABZBUR[KI

(1540–1564)MAKSIMILIJAN

(1564–1576)RUDOLF I (1576–1608)

Vladari Osmanskog carstva

OSMAN I(oko 1290–1324)

ORHAN(1324–1362)

MURAT I(1362–1389)

BAJAZIT I(1389–1402)

MEHMED I(1413–1421)

MURAT II(1421–1444, 1446–1451)

MEHMED II OSVAJA^(1444–1446, 1451–1481)

BAJAZIT II(1481–1512)

SELIM I(1512–1520)

SULEJMAN I ZAKONODAVAC(1520–1566)

SELIM II(1566–1574)

MURAD III(1574–1595)

MEHMED III(1595–1603)

UVODNA RAZMATRAWA

— TEMA, IZVORI I ISTRA@IVAÎ —

Pojam severne Bosne u na{em radu odnosi se na severni deo sredwo-vekovne bosanske dràve, na prostor koji su zauzimale wene teritorijal-no-upravne jedinice — „zemqe“ Usora i Soli. One su, pored mati~ne „ze-mqe“ Bosne, politi~kog jezgra dràve, pripadale najstarijim istorij-skim pokrajinama Bosanske banovine i kraqevine. Granice pomenutih„zemaqa“ odre|ene su u skladu s politi~ko-upravnim razvojem severneBosne u periodu sredweg veka, tako da one ne odgovaraju u potpunosti pro-stranstvu savremene geografske regije pod nazivom Severna Bosna. Kraj-wa odredi{ta Usore sa Solima ~inile su tri reke — Sava na severu, sred-wi i dowi tok Drine na istoku, i dowi tok Vrbasa na zapadu. Ju`ni gra-ni~ni pojas dodirivao se s drugim „zemqama“ bosanske dràve. Na jugoza-padu i zapadu su se pruàli Dowi Kraji, ju`no se nalazila „zemqa“ Bosnai oblast Podriwa. Sredi{wim delom Usore proticala je reka Bosna, niz-vodno od Vrandu~kog klanca.1

U geografskom pogledu, severna Bosna je genetski i morfolo{ki ra-znorodno tlo. To je regija koja povezuje sistem Dinarskih planina na jugui peripanonski obod i Panonsku niziju na severu, prema kome se {irokootvara. Sloènost prirodno-geografskih osobina na{la je svoj izraz i uistoriji ovog prostora. Prema svom poloàju, Usora i Soli su se nalazi-le na prili~no udaqenoj periferiji u odnosu na politi~ke centre Vizan-tije (Konstantinopoq, Solun),2 Srbije (Ras, Prizren, Skopqe, Kru{evac,Beograd, Smederevo), Bosne (Visoko, Jajce), Ugarske (Budim), i, na kraju,

1 J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, JI^ 1–2 (2000) 27–45.2 P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier. A Political Study of the Northern Bal-

kans 900–1204, Oxford University Press 2000, 122. R. Radi}, „Hronika o turskim sulta-

nima“ kao izvor za istoriju Bosne, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: „Zemqa Pavlo-vi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine“, Akademija nauka i umetnosti Republi-ke Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka — Srp-sko Sarajevo 2003, 327–343; isti, êtiri zanemarena podatka o sredwovekovnoj Bosni,u: Spomenica Milana Vasi}a, Spomenica ANURS kw. 2, Odjeqewe dru{tvenih nauka

Osmanskog carstva (Jedrene, Carigrad). Savski tok, objediwavaju}i narodei dràve na svojim obalama, predstavqao je, naj~e{}e, i politi~ku granicusredwovekovne bosanske dràve prema Ugarskoj kraqevini. Tako je sever-noj Bosni od po~etka bila dodeqena uloga pograni~nog pojasa, odnosno zone

dodira gde su se preplitali raznovrsni politi~ki i kulturni uticaji, igde je dolazilo do neprekidnog me{awa razli~itih dru{tvenih, privred-nih i kulturnih obrazaca.3 Dolina reke Bosne s wenim pritokama nije ima-la objediwuju}u ulogu u bosanskoj dràvi na onaj na~in kao {to je to imaloPomoravqe u centralnom delu Balkana. U pore|ewu s Moravsko-vardar-skom dolinom, transverzala Bosna-Neretva prese~ena je visokim planin-skim razvo|em crnomorskog i jadranskog sliva, tako da je udaqenost od oba-la Mediterana i kontinentalni poloàj severnobosanskog regiona zapravomnogo ve}i nego {to to pokazuje razdaqina izraèna u kilometrima.

Hronolo{ki okvir na{eg istraìvawa ispuwava celokupno sred-wovekovqe bosanske dràve, od 10. veka do 1463. godine.4 Me|utim, pri-roda sa~uvanih izvora i problematika istorijsko-geografskih istraì-vawa uslovila je potrebu da se i po~etna i krajwa vremenska odrednicaprekora~e. Razmicawe hronolo{kih okvira dopustilo je posmatrawe dru-{tvenih, demografskih i privrednih struktura i procesa wihove prome-ne. Na taj na~in su prevazi|eni kvantitativni i kvalitativni nedostaciistorijske gra|e, koja je, s druge strane, oboga}ena drugim vrstama izvora.

Politi~ka istorija sredwovekovne Usore i Soli, smewivawe ugar-ske i bosanske, potom i vlasti srpske Despotovine, osvetqena je dosta po-drobno u dosada{woj istoriografiji. Posebnost ovih oblasti bosanskedràve istori~ari, po~ev od Vjekoslava Klai}a, jo{ davno su uo~ili.5

Poloàj Usore i Soli u kontekstu istorije sredwovekovne bosanske dr-àve u glavnim crtama je izneo Vladimir ]orovi} u svojim radovima Te-

ritorijalni razvoj (1935) i Historija Bosne (1940)6. To je, potom, u{lo u

2 Severna Bosna 13–16. vek

kw. 14, Bawa Luka 2005, 153–164; isti, Bosna u istorijskom delu Kritovula s Imbro-

sa, ZRVI 43 (2006) 141–154.3 L. Fevr, Granica: re~ i pojam, u: Borba za istoriju, Beograd 2004, 209–227; N.

Berend, Medievalists and the Notion of the Frontier, The Medieval History Journal Vol. 2,No. 1 (1999) 55–72; Medieval Frontiers: Concepts and Practices, Selected papers of a collo-quium held Nov. 1998 at St. Catherine’s College, Cambridge, eds. D. Abulafia — N. Berend,Ashgate 2002. Vid. N. Berend, Preface, p. x–xv; D. Abulafia, Introduction: Seven Types ofAmbiguity c. 1100 — c. 1500, 1–34.

4 T. Reuter, ‘Medieval’ — Another Tyranneus Construct, The Medieval History JournalVol. 1 (1998) 25–45.

5 V. Klai}, Poviest Bosne do propasti kraljevstva, Zagreb 1882.6 V. ]orovi}, Teritorijalni razvoj bosanske dràve u sredwem veku, Glas SKA

167 (1935) 5–47; isti, Historija Bosne 1, Beograd 1940; J. Mrgi}, Rethinking the territori-al development of the medieval Bosnian state, I^ 51 (2004) 43–64.

jo{ uvek referentnu sintezu Sime ]irkovi}a (1964),7 koji je zaduìo na-uku svojim brojnim istraìva~kim radovima.8 Kao pouzdan oslonac u pro-u~avawu problematike privrednog i urbanog razvoja sredwovekovne Bo-sne izdvajaju se dela Desanke Kova~evi}-Koji}.9

Iako je u centru pa`we rudnik Srebrenica, poglavqe o sredwemPodriwu Mihaila Dini}a (1955) pruìlo je dragocene izvorne podatke omnogo {irem podru~ju — o Soli i Usori, i vlasteoskim porodicama Zla-tonosovi}ima, Diwi~i}ima/Kova~evi}ima, Stan~i}ima.10 Dvojica isto-ri~ara — Pavao An|eli} i Pavao @ivkovi}, posvetili su ve}i broj rado-va politi~koj i dru{tvenoj istoriji Usore i Soli u sredwem veku, {to~ini deo osnove za istraìvawa ovog prostora.11 Wihovi rezultati su una{em radu dopuweni i precizirani u skladu s dostignu}ima medievi-stike. Novo razmatrawe bosansko-ugarskih odnosa, u kontekstu savreme-nih istoriografskih kretawa i ideja, donosi Dubravko Lovrenovi} u ne-koliko svojih radova.12 Doprinos poznavawu srpsko-bosanskih odnosa uvreme despota Stefana Lazarevi}a i \ur|a Brankovi}a ~ine rasprava An-

Uvodna razmatrawa 3

7 S. ]irkovi}, Istorija sredwovekovne bosanske dràve, Beograd 1964.8 \. Bubalo, Bibliografija radova akademika S. ]irkovi}a, SSA 3 (2004)

XIX–LXIII.9 D. Kova~evi}-Koji}, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Djela ANUBiH knj.

XVIII, Sarajevo 1961; ista, Gradska naseqa sredwovjekovne bosanske dràve, Saraje-vo 1978; ista, Privredni razvoj srednjovjekovne bosanske dràve, Prilozi za istoriju BiHI, Sarajevo 1987, 89–190; ista, Gradski ìvot u Srbiji i Bosni (XIV–XV vijek), Beo-grad 2007.

10 M. Dini}, Za istoriju rudarstva u sredwovekovnoj Srbiji i Bosni, I, Beograd1955 (= u: isti, Iz srpske istorije sredweg veka, Beograd 2003, 457–551).

11 P. An|eli}, O usorskim vojvodama i politi~kom statusu Usore u srednjem vijeku, Pri-lozi 13 (1977) 17–45; isti, Postojbina i rod Divo{a Tihoradi}a, Slovo 25–26 (1976)231–239; isti, Studije o teritorijalnopoliti~koj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo1982; P. @ivkovi}, Jakov Markijski i bosanski franjevci. Poku{aj reformiranja bosanskih fran-jevaca, IZ 5 (1984) 169–182; isti, Tvrtko II Tvrtkovi}. Bosna u prvoj polovini XV stolje}a,

Institut za istoriju u Sarajevu, Sarajevo 1981; isti, Prvi ugarsko-turski sukobi na tlu Bosne(„Dobojska bitka“ 1415. godine), Zna~enja 3–4 (Doboj 1983) 149–157; isti, Bitka kod Do-bora 1394, Zna~enja 5 (Doboj 1984) 55–61; isti, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi}i bosanski kraljevi, HZ 39 (1986) 147–169; Tvrtko II Tvrtkovi} i Zlatonosovi}i, usorska vlaste-oska porodica, u: isti, Iz srednjovjekovne povijesti Bosne i Huma, Hrvatsko kulturno dru{tvo„Napredak“ — Podru`nica Osijek, Osijek 2002, 198–215.

12 D. Lovrenovi}, Utjecaj Ugarske na odnos crkve i dràve u srednjovjekovnoj Bosni,u: Zbornik radova sa znanstvenog skupa Sedam stolje}a bosanskih franjevaca 1291–1991, Sa-rajevo 18–20. travanj 1991, Samobor 1994, 37–93; isti, Modeli ideolo{kog isklju~ivanja:

Bosna i Ugarska kao ideolo{ki protivnici na osnovi razli~itih konfesija hri{}anstva, Prilozi 33(2004) 9–57; isti, Bitka u La{vi 1415. godine, u: Raukarov zbornik, Filozofski fakultet u Za-grebu 2005, 275–295; isti, Na klizi{tu povijesti. Sveta kruna ugarska i Sveta kruna bosanska1387–1463, Zagreb–Sarajevo 2006.

drije Veselinovi}a o promenama me|udràvne granice i wegova monogra-fija o srpskoj Despotovini.13

U ma|arskoj istoriografiji postoji veliki broj relevantnih dela,ali je wihova pristupa~nost oteàna s obzirom na jezi~ku barijeru. Situa-cija je ipak dosta poboq{ana pojavom dve sinteze, Pala Engela (2001)14 iprve Istorije Ma|ara u srpskom izdawu (2002).15 Od zna~ajnijih radovaizdvajamo ~lanak Pala Engela o bosansko-ugarskim odnosima u poznomsredwem veku, potom Kubiwijev rad o „bosanskom kraqu“ Nikoli Ilo~kom,Maqusovu studiju o bra}i Taloci i monografiju o @igmundu Luksembur-{kom.16 Boqem poznavawu istorije i dru{tva severnog suseda Srbije i Bo-sne doprineli su radovi Petera Rokaija, utemeqeni na pa`qivoj analizibogate diplomati~ke gra|e.17 Doga|aje iz ugarsko-osmanskih odnosa s kraja15. i po~etka 16. veka analiziraju rasprave ma|arskih istraìva~a Feren-ca Sakaqa, Andra{a Kubiwija, Geze Davida i Pala Fodora.18

U savremenoj doma}oj istoriografiji pojedine istorijske oblastisredwovekovne Bosne su dobile svoje moderne istorijsko-geografske prika-ze: Humska zemqa, Trebiwe, Dowi Kraji, i u sinteti~koj formi Podriwe.19


13 A. Veselinovi}, Granica izme|u Srbije i Bosne u XV veku, u: Bosna i Hercego-

vina od sredweg veka do novijeg vremena, SANU — Istorijski institut, Beograd 1995,87–100; isti, Dràva srpskih despota, Beograd 1995.

14 P. Engel, The Realm of St Stephan. A History of Medieval Hungary 895–1526, I. B.Tauris, London –New York 2001.

15, Istorija Ma|ara, napisali P. Rokai, Z. \ere, T. Pal, A. Kasa{, Clio, Beograd2002.

16 P. Engel, Zur Frage der bosnisch–ungarischen Beziehungen in XIV und XV Jahr-hundert, SOF 56 (1977) 27–42; A. Kubinyi, Die Frage des bosnischen Konigtums von Nikola-us Ujlaky, Studia Slavica Academiae Scientiarum Hungaricae IV, 3–4 (1958) 373–384; E.Malyusz, A negy Talloci fiver, Tortenelmi Szemle 23/4 (1980) 531–587; E. Malyusz, KaiserSigismund in Ungarn (1387–1437), Budapest 1997.

17 P. Rokai, Istorija porodice Maroti, Beograd 1983 — rukopis neobjavqene doktor-ske disertacije; P. Rokai, Poslednje godine balkanske politike kralja @igmunda(1435–1437), Godi{wak FF u Novom Sadu 12–1 (1969) 89–109; isti, „Brodovi“ na Du-

navu i wegovim pritokama na podru~ju ju`ne Ugarske, u: Plovidba na Dunavu i wego-

vim pritokama kroz vekove, Beograd 1983, 139–176; isti, Pavlovi}i i ugarski kraqevi,u: Zemqa Pavlovi}a, 161–169.

18 F. Szakaly, Phases of Turco-hungarian Warfare before the Battle of Mohacs, ActaOrientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 33–1 (1979) 65–111; F. Szakaly, Nandorfe-hervar 1521-es ostromahoz. Egy kiralyi adomanylevel koztorteneti tanulsagai, HadtortenelmiKozlemenyek 25–4 (1978) 484–498; A. Kubinyi, A szavaszentdemeter-nagyolaszi gyízelem1523-ban (Adatok Mohacs elízmenyeihez), Nadtortenelmi Kozlemenyek 24 (1978) 194–222;G. David — P. Fodor, Hungarian — Ottoman Peace Negotiations in 1512–1514, u: Hungarian— Ottoman Millitary and Diplomatic Relations in the Age of Suleyman the Magnificent, eds.G. David — P. Fodor, Budapest 1994, 9–46.

19 S. Mi{i}, Humska zemqa u sredwem veku, Beograd 1996; \. To{i}, Trebiwska

oblast u sredwem veku, Beograd 1998; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji. Krajina sredwo-

Tome treba dodati i zbornike radova posve}ene najmo}nijoj bosanskoj vla-steli poznog sredweg veka — Kosa~ama i Pavlovi}ima, i wihovim terito-rijama.20 Na osnovu takvog smera istraìvawa, javila se potreba mono-grafskog prikazivawa pro{losti Usore i Soli. U pogledu koncepcije,metodologije i postignutih rezultata u prou~avawu sredwovekovne teri-torijalne organizacije, dràvne uprave i ekonomske problematike sredi-{weg dela Balkana, izdvajaju se radovi Milo{a Blagojevi}a.21 O istorio-grafiji pojedinih tematskih i hronolo{kih celina bi}e re~i u daqemizlagawu.

Heuristi~ku osnovu na{eg rada ~ini nekoliko ve}ih grupa izvora:diplomati~ki materijal (doma}i — bosanski, srpski, ugarski, papski,mleta~ki), sa posebnom grupom osmanskih izvora (popisni defteri, kanu-ni i kanun-name, vakuf-name, muhime defteri); ostaci materijalne kultu-re, putopisi, etnografski i kartografski materijal.

Neravnomernost o~uvane i nama dostupne gra|e uslovilo je da izvor-na podloga bude hronolo{ki i tematsko-problemski neujedna~ena. Re~ je ooskudnosti sa~uvane sredwovekovne gra|e, kako u kvantitativnom smislu,tako i u bogatstvu sadràja, {to je u najve}oj meri izraèno u slu~aju iz-vora doma}e, bosanske provenijencije. Zbirke diplomati~kih izvora Fra-we Miklo{i}a, Qube Stojanovi}a i naro~ito one koje je priredio Lajo{Taloci, i daqe ~ine polaznu osnovu za svako istraìvawe sredwovekovnepro{losti bosanske dràve.22 Neke od bosanskih poveqa su posledwih

Uvodna razmatrawa 5

vekovne Bosne, Filozofski fakultet u Beogradu, Filozofski fakultet u Bawaluci,Istorijski institut u Bawaluci, Beograd 2002; M. Blagojevi}, Podriwe izme|u srpskih

sredwovekovnih dràva, u: Drina, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd2005, 29–67.

20 Kosa~e — osniva~i Hercegovine, Bile}a — Gacko — Beograd 2002; Zemqa Pa-

vlovi}a — Sredwi vijek i period turske vladavine, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo2003. Wima prethodi studija M. Dini}a, Zemqe „hercega od Svetog Save“, u: isti,Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd 1978, 178–269, i monografija S. ]irkovi}a, Her-

ceg Stefan Vuk~i}-Kosa~a i wegovo doba, Beograd 1964.21 M. Blagojevi}, Zemqoradwa u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 1972 (drugo, do-

puweno i izmeweno izdawe — Beograd 2004); isti, Bosansko Zavr{je, Zbornik FF u Be-ogradu 14–1 (1979) 129–144; isti, Severna granica bosanske dràve u XIV veku, u: Bo-

sna i Hercegovina od sredweg veka do najnovijeg vremena, Beograd 1995, 59–76; isti,Srpske udeone kneèvine, ZRVI 36 (1997) 45–62; isti, Dràvna uprava u srpskim

sredwovekovnim zemqama, Beograd 1997; isti, Grad i ùpa — me|e gradskog dru{tva,u Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek), Odeqewe za istorijuFF u Beogradu, Narodni muzej u Smederevu, Beograd — Smederevo 1992, 67–84. Vid. J.Mrgi}, Bibliografija radova prof. M. Blagojevi}a, SSA 4 (2005) XVII–XXX.

22 F. Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii,Vindobonae 1858; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, I–2; L. Thalloczy, Istraìvanja opostanku Bosanske banovine s naro~itim obzirom na povelje kormendskog arkiva, GZM 18(1906) 401–444; isti, Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mittelalter, Mun-chen–Leipzig 1914.

godina ponovo kriti~ki prire|ene i objavqene u ~asopisu „Stari srpskiarhiv“ 1–6 (2002–2007), uz komentare koji sadrè najnovije rezultate ne-koliko disciplina.

Ipak, za istorijsko-geografska istraìvawa doma}i diplomati~kimaterijal veoma je siroma{an toponomasti~kom gra|om. Za podru~je se-verne Bosne preìvela je jedna jedina vlasteoska poveqa — darovnica ba-na Stjepana II velikom knezu Grguru Stjepani}u donosi podatak o nazivujedne jedine ùpe i pet sela, bez opisivawa wihovih me|a.23 Jo{ nekolikopoveqa se odnosi neposredno na teritoriju sredwovekovne Usore sa So-lima. Liste svedoka, s druge strane, pruàju ne{to vi{e mogu}nosti zarekonstrukciju teritorijalno-upravne organizacije i feudalne struktu-re na pomenutom prostoru.

U pogledu sredwovekovnih ugarskih izvora, situacija je dosta nepo-voqnija nego {to je to bilo u na{em prethodnom istraìvawu zapadnogdela sredwovekovne bosanske dràve — Dowih Kraja. Iako su Usora i So-li mnogo ~e{}e bile izloène politi~kim aspiracijama i vojnim akcija-ma severnog suseda, vlast ugarskog dvora ipak nije bila duèg trajawa inije ostvarila zna~ajnije rezultate. Pored zbirke Tadije Smi~iklasa, iz-dvajamo vi{etomni diplomatar ugarskog kraqa @igmunda Luksembur-{kog, koji je priredio Elemer Maqus.24 Podaci se pre svega odnose na voj-ne pohode s kraja 14. i po~etka 15. veka, zatim na pojedina naseqa i saobra-}ajne komunikacije. Dragocenom se pokazala davno objavqena zbirka doku-menata koju je sakupio Aleksa Ivi}. Ona pokriva period od 1527. do 1536.i sadrì podatke o naseqima u Posavini i wihovom prelasku pod osman-sku vlast.25 Studija o Berislavi}ima i zbirka dokumenata koje je MatijaMesi} koristio tokom pisawa nekoliko svojih rasprava, doprinele su ra-svetqavawu pitawa identifikacije poseda ove vlasteoske porodice u se-vernoj Bosni, koje smo u na{em radu precizno ubicirali.26

Veliki nedostatak kako doma}e, tako i ugarske gra|e jeste potpunoodsustvo neposrednih izvornih obave{tewa o privrednoj strukturi se-


23 J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Stjepana II velikom knezu Grguru Stjepani}u

1329/30, SSA 3 (2004) 19–33.24 T. Smi~iklas, Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije (Co-

dex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae), I–XVIII, Zagreb 1904–1990; E.Malyusz, Zsigmondkori Okleveltar I–V, Budapest 1951–1997.

25 A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji tokom XVI i XVIIstole}a. Prvi deo (1527–1600), Kwige Matice srpske br. 36. i 37, Zbornik istorijskihdokumenata III, Novi Sad 1910; isti, Istorija Srba u Vojvodini, Kwige Matice srpskebr. 50, Novi Sad 1929.

26 M. Mesi}, Pleme Berislavi}a, Rad JAZU 8 (1869) 30–104; isti, Hrvati posle smrtibana Berislavi}a do Muha~ke bitke, Rad JAZU 18 (1872) 77–163; isti, Gra|a mojih razpra-va u „Radu“, Starine JAZU 5 (1873) 109–280.

verne Bosne i wenim ekonomskim vezama sa susednim regionima. Budu}ibez bogatih srebronosnih rudnika, a prostorno dosta udaqeno od jakihprivrednih centara, ovo podru~je nije privla~ilo trgovce dubrova~ke ko-mune u ve}em broju. Jedini grad u Usori gde se formirala zna~ajna kolo-nija dubrova~kih trgovaca bio je Zvornik. Kurioziteta radi navodimo dase sredwovekovna naseqa –trgovi Soli i Bijeqina pomiwu samo jedanput,a u oba slu~aja re~ je o razbojni{tvu nad pojedinim Dubrov~anima. Usa-mqeni primeri, sa~uvani gotovo pukom slu~ajno{}u, ne saop{tavaju ni-{ta o intenzitetu privredne proizvodwe i frekvenciji robne razmene.To, naravno, ne zna~i da one nisu postojale, ve} da je ~itavoj ekonomskojproblematici neophodno pristupiti s druga~ijeg stanovi{ta.

U sagledavawu pitawa kontinuiteta naseqenosti, prostorne orga-nizacije i tipologije naseqa koristili smo raznovrsnu gra|u, sastavqe-nu od publikovanih arheolo{kih rezultata, putopisa i etnolo{kih is-tra`ivawa, kao i starih, objavqenih i neobjavqenih, kartografskih pri-kaza Bosne i Hercegovine (16–19. vek). Nezamewiv priru~nih i ovog putabio je Arheolo{ki leksikon Bosne i Hercegovine I–III (1988). Na poqu anti~kearheologije zna~ajan doprinos daju radovi Esada Pa{ali}a (1960)27 i po-sebno Ive Bojanovskog, koji je posvetio pa`wu i najzna~ajnijim sredwove-kovnim utvr|enim gradovima severne Bosne — Doboru i Maglaju.28 Tomedodajemo i priloge \ure Baslera, \oke Mazali}a i Zdravka Kajmakovi-}a.29 Natpisi na ste}cima sa~uvali su uspomenu na pojedinu vlastelu ivlasteli~i}e, kao i na sredwovekovnu topografiju.30

S obzirom na to da su se Usora i Soli najve}im delom nalazile izvanglavnih kopnenih komunikacija, malo zna~ajnih putnika je tuda prolazi-lo. Iako su nastali s druga~ijom namenom, izve{taji katoli~kih vizita-tora mogu se posmatrati i kao putopisna gra|a.31 U tom pogledu, izdvaja se

Uvodna razmatrawa 7

27 E. Pa{ali}, Anti~ka naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1960.28 Vid. spisak literature na kraju kwige.29 \. Basler, Ivanjsko polje. Gornji tok Ukrine, GZM n.s. — Arheologija VII (1952)

411–424; isti, Stari grad Srebrnik i problematika njegove konzervacije, GZM n.s. — Arheo-logija IV (1957) 110–129; isti, Stari gradovi u Majevici i Trebovcu, ^lanci i gra|a IX(1972) 59–64; isti, Zvonik (Zvornik) — Stari grad na Drini, GZM n.s. Istorija i Etnologija X(1955) 73–83; XI (1956) 243–277; \. Mazali}, Te{anj, GZM n.s. — Arheologija VIII (1953)289–302; isti, Vinac i Doboj, GZM n.s. — Arheologija XIII (1958) 236–239; Z. Kajmako-vi}, Stari grad Doboj — konzervatorski radovi 1962. godine, NS IX (1964) 43–61.

30 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi; M. Vego, Zbornik srednjovekovnih natpisa BiHI–IV, Sarajevo 1960–1972; [. Be{lagi}, Novoprona|eni natpisi na ste}cima, NS XII (1969)133–148; M. Babi} — G. Tomovi}, Starosrpski natpisi iz Bijeqine, Miscellanea XXII(2004) 81–104.

31 J. Jeleni}, Spomenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437–1878), Starine JA-ZU 36 (1918) 81–162, 147–149 (N. Olov~i}); M. Batini}, Njekoliko priloga k bosanskoj cr-kvenoj poviesti — A. Georgiceo, Starine JAZU 17 (1885) 116–150; F. M(ilobar), Dva savre-

francuski putopisac Kikle, koji je 1658. godine krenuo iz Sarajeva za Be-ograd, putem preko Mokrog, Jadra (Nove Kasabe), Ku~lata, Zvornika, Bije-qine, Ra~e i Dmitrovice. Uprkos kratkom boravku u krajevima Podriwa,on je ostavio dragocene opise predela i podatke o plovnosti Drine.32 û-veni osmanski putopisac Evlija êlebija nije, naàlost, puno putovaopredelima severne Bosne, te su wegovi opisi veoma fragmentarni, izuzevu slu~aju grada Zvornika.33 Spis zastavnika Boì}a iz 1785. godine posvojoj prirodi je {pijunsko-vojnog karaktera, ali stoga veoma precizan ipodroban u ocrtavawu ~ak i lokalnih saobra}ajnica.34 Imena mnogih na-seqa prvi put su zabeleèna u wegovom spisu, kao i u opisu naseqa Posa-vine iz polovine 18. veka.35 Oba izvora pruàju obimnu toponomasti~kugra|u, ~iji je mawi deo predstavqen na istorijskim kartama u periodu od16. do 19. veka. Kartografska gra|a je upotrebqena u poku{aju rekonstruk-cije nekada{wih prirodno-geografskih osobina severne Bosne, promenere~nih tokova i identifikacije i{~ezlih naseqa.

Velikim trudom Milenka S. Filipovi}a osvetqen je ìvot stanov-ni{tva u pojedinim predeonim celinama severne Bosne — u selima Maje-vice, Spre~e, Trebave, Krnina, Usore, Vu~jaka i Vakufa. Organizacijaprostora, odnos prema prirodi, na~in kori{}ewa zemqi{ta i narodniìvot i obi~aji, trajno su zabeleèni u wegovim radovima.36 Isti autordao je svoj prikaz istorije Zvorni~ke eparhije i nekih va`nih pravoslav-nih svetili{ta na wenom podru~ju.37


mena izvje{taja o Bosni iz prve polovine stoqe}a. Biskup M. Maravi} i B. Ka{i},GZM 16 (1904) 251–266; S. Zlatovi}, Izvje{taj o Bosni god. 1640. o. Pavla iz Rovinja, StarineJAZU 23 (1890) 1–38; M. Ja~ov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva XVI–XVIII veka, Zbor-nik za istoriju, jezik i kwièvnost srpskog naroda SANU, kw. 22, Beograd 1983.

32 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, prir. i prev. M.Karaulac, MS, Novi Sad 1998, 110–115. O Kikleu vid. R. Samarxi}, Beograd i Srbija u

spisima francuskih savremenika (XVI-XVII vek), Beograd 1961, 84–87.33 Evlija êlebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama, prevod, uvod i komen-

tar H. [abanovi}, Veselin Masle{a — Sarajevo 19792.34 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno–geografski opis Bosne pred Dubi~ki rat od

1785, Nau~no dru{tvo NR BiH, Gra|a VII, Odjeljenje istorisko–filolo{kih nauka knj. 5, Sara-jevo 1957.

35 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, GZM XIX (1907) 156––190, 360–389.

36 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, Gra|a ANUBiH,knj. XVI, Sarajevo 1969; isti, Majevica s osobitim obzirom na etni~ku pro{lost i etni~ke oso-bine majevi~kih Srba, Djela ANUBiH knj. 34, Sarajevo 1969.

37 M. S. Filipovi}, Manastir Vozu}a, Sarajevo 1940; isti, Manastir Udrim

ili Gostovi}, Skopqe 1940; isti, Po~eci i pro{lost Zvorni~ke episkopije, Bogoslo-vqe VIII (XXIII) 1–2 (1964) 49–132; M. S. Filipovi} — \. Mazali}, Manastir Ozren,Spomenik SAN 101 (1951) 89–124.

Skoro podjednak zna~aj u na{em istraìvawu Usore i Soli imali suosmanski izvori i istoriografija o klasi~nom periodu Osmanskog car-stva (1300–1600). Mno{tvo gra|e je prevodom na savremene jezike postalodostupno istraìva~ima. Za razvoj osmanistike kod nas su, hronolo{kiposmatrano, zaslu`ni H. [abanovi}, H. Kre{evqakovi} i H. Haxibe-gi}.38 U novije vreme, N. Moa~anin je objavio nekoliko metodolo{ki iistoriografski veoma inovativnih i zna~ajnih radova.39 Za prostor se-verne Bosne krajem 15. i tokom 16. veka najva`nija je delatnost Adema Han-xi}a, kako u objavqivawu osmanskih izvora, tako i u prou~avawu naseqa iprivrede.40

Pomenuti autor priredio je za {tampu dva osnovna izvora koja sunam bila na raspolagawu za na{e istraìvawe. Re~ je o Dva prva popisa

Zvorni~kog sanxaka i Op{irnom popisu Bosanskog sanxaka iz 1604. godi-

ne.41 Timarski popisi pojedinih oblasti, sumarni i detaqni, imali su zaciq da utvrde sve prihode spahija, ~ije su vojne obaveze zavisile od vred-nosti timara. Wihova namena je bila fiskalna, te su zato zabeleène samoone stavke koje su oporezovane. Stoga se ovakvi defteri, kao {to je utvr|e-no, ne mogu koristiti kao sasvim pouzdani izvori za demografska istra-ìvawa. Osim toga, ve}ina istraìva~a se slaè u tome da je potrebno ko-ristiti najmawe tri uzastopna popisa iste teritorije, u kombinaciji sdrugim izvorima.42 Ako se i kada objave popisni i drugi defteri Zvor-

Uvodna razmatrawa 9

38 H. [abanovi}, Bosansko kraji{te 1448–1463, GID BiH 9 (1957) 177–220; isti, Voj-no ure|enje Bosne od 1463. do kraja XVI stolje}a, GDI BiH XI (1961) 195–240; isti, Pitan-je turske vlasti u Bosni do pohoda Mehmeda II 1463. g, GID BiH VII (1955) 37–51; isti, Bo-sanski pa{aluk, Sarajevo 19822; H. Hadìbegi}, Porez na sitnu stoku i kori{}enje ispa{a, POFVIII–IX (1958–59) 63–110; isti, Dìzja ili hara~, POF III–IV (1953) 55–135.

39 N. Moa~anin, Ratovawe i osnivawe upravnih jedinica u sredwoj Slavoniji

1536 –1541, u: Vojne krajine u jugoslovenskim zemqama u novom veku do Karlova~kog mi-

ra 1699, Beograd 1989, 115–124; isti, Osmansko–turska arhivska gra|a za povijest Slavon-skog Broda i okolice: pregled istraìva~kih mogu}nosti i nacrt povijesnog razvitka grada iokolice u razdoblju turske vlasti, Zbornik radova sa znanstvenog skupa o Slavonskom Brodu upovodu 750. obljetnice prvog pisanog spomena imena Broda, Slavonski Brod 2000, 133–144;isti, Islamizacija selja{tva u Bosni od 15. do 17. stolje}a: demistifikacija, Zbornik MirjaneGros — Filozofski fakultet u Zagrebu 1999, 53–63; Poèga i Poè{tina u sklopu Osmanlijskogcarstva (1537.–1691.), Zagreb 2003; isti, Town and Country on the Middle Danube 1526–

–1690, Brill, Leiden–Boston 2006.40 Lista kori{}enih radova A. Hanxi}a nalazi se u spisku literature na kraju

kwige.41 A. Handì}, Dva prva popisa Zvorni~kog sandàka (iz 1519. i 1533. godine), ANU-

BiH–SANU, Sarajevo 1986; Op{irni popis Bosanskog sandàka iz 1604. godine, obradio A.Handì}, sv. I/1, I/2, II (obradile S. Buzov, L. Gazi}), III (obradila A. Kupusovi}), Bo{nja~kiinstitut Zurich, Odjel Sarajevo i Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo 2000.

42 Od defterolo{ke literature izdvajamo slede}e radove: J. C. Alexander, Count-ing the Grains: Conceptual and Methodological Issues in Reading the Ottoman Mufassal Ta-hrir Defters, Arab Historical Review for Ottoman Studies 19–20 (1999) 55–70; B. McGowan,

ni~kog i Bosanskog sanxaka u kontinuitetu, od polovine 15. do kraja 16.veka, bi}e mogu}e pristupiti sloènijoj analizi wihovog sadràja, sastanovi{ta demografske i privredne problematike, kako su to pokazalasavremena istraìvawa.43

Deftere su naj~e{}e, ali ne i uvek, pratili tekstovi posebnih car-skih zakona i zakonskih propisa (kanuna i kanun-nama) koji su se prime-wivali u istoj oblasti. Wihov sadràj je dobrim delom oslikavao dotada-{we dru{tveno-ekonomske prilike, a u slu~aju najranijih kanuna, moèse otkriti sloj predosmanskih institucija i zakonskih regulativa koje suinkorporirane u pravni ìvot Carstva.44 Jo{ jednu izuzetno va`nu vrstuizvora predstavqaju tekstovi zadu`binskih poveqa — vakuf-nama, u ~i-jem sadràju se nalaze podaci o osmanskim urbanim naseqima — kasabamai {eherima, i wihovoj komunalnoj strukturi.45 Muhime defteri su zbir-ke carskih nare|ewa upu}ene sudskim i vojnim vlastima pojedinih uprav-nih jedinica Osmanskog carstva. Za na{e podru~je objavqen je samo deoove gra|e, i on pokriva kratak period iz vremena vladavine Sulejmana Ve-li~anstvenog. Tekstovi naredbi oslikavaju na~in funkcionisawa cen-tralne vlasti, wene snage i efikasnosti na lokalnom nivou.46

Umesto metodolo{ki ne uvek opravdanog kori{}ewa osmanske gra|eu ciqu prou~avawa prethodnog, sredwovekovnog perioda, opredelili smo


Food Supply and Taxation on the Middle Danube (1568–1579), AO 1 (1969) 139–196; H. W.Lowry Jr., The Ottoman Tahrir Defterleri as a Source for Social and Economic History: Pit-falls and Limitations, u: isti, Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth andSixteenth Centuries, The Isis Press, Istanbul 1992, 3–18.

43 P. K. Doorn, Population and Settlement in Central Greece: Computer Analysis ofOttoman Registers of the Fifteenth and Sixteenth Centuries, u: History and Computing II, ed.P. Denley, Manchester University Press 1898, 193–208; R. Anane, Data Mining and SerialDocuments, Computers and Humanities 35 (2001) 299–304. Na 13. me|unarodnom kongresuistorijskih geografa (ICHG), odrànom 20–24. avgusta 2006. u Hamburgu, saop{ten jereferat koji nas privla~i svojim naslovom, ali do vremena {tampawa ove kwige nijeobjavqen: O. Gumuscu, The Ottoman Tahrir Defters as a Source for Historical Geography.

44 Kanuni i kanun-name za bosanski, hercegova~ki, zvorni~ki, kli{ki, crnogorski i ska-darski sandàk iz XV i XVI vijeka, prir. B. \ur|ev, N. Filipovi}, H. Hadìbegi}, M. Muji} i H.[abanovi}, Sarajevo 1957, 7; D. Bojani}, Turski zakoni i zakonski propisi iz XV i XVI veka zasmederevsku, kru{eva~ku i vidinsku oblast, Istorijski institut, Beograd 1974; H. W. Lowry Jr.,The Ottoman Liva Kanunnames contained in the Defter–i Hakani, u: isti, Studies in Deftero-logy, 19–46.

45 Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), ur. L. Gejzi}, Mon. Turcica V,Serija III, Orijentalni institut u Sarajevu 1985; M. Begovi}, Vakufi u Jugoslaviji, Posebnaizdawa SAN, kw. CCCLXVI, Odeqewe dru{tvenih nauka kw. 44, Beograd 1963; A. Hand-ì}, Vakuf kao nosilac odre|enih dràvnih i dru{tvenih funkcija u Osmanskom carstvu,AGHBB IX–X (1983) 113–120.

46 Muhimme defteri. Dokumenti o na{im krajevima, prir. E. Kova~evi}, Orijentalni in-stitut — Monumenta Turcica IV, Sarajevo 1985.

se za druga~iji istraìva~ki put, naro~ito u pogledu istorijske geogra-fije, demografije i ekonomije. U skladu s raspoloìvom gra|om, sredwo-vekovnom i osmanskom, poku{a}emo da sagledamo pitawe odnosa predo-smanskog i osmanskog perioda pra}ewem kontinuiteta i diskontinuitetastruktura, ukazuju}i na mogu}e uzroke promena do kojih je tokom vremenadolazilo.47

Metodologija i koncepcija na{eg rada po~ivaju na raspoloìvoj iz-vornoj gra|i i literaturi. Budu}i da je istorijska geografija po svojojprirodi „grani~na“ nauka, ona koja povezuje geografski prostor i ìvotqudi u pro{losti, osnovno izlagawe je zami{qeno u vidu nekoliko celi-na. Uvodni deo rada posve}en je prirodno-geografskim osobinama severneBosne, ta~nije, posmatrawu me|usobnog dejstva qudi i wihove prirodnesredine. Predstavqena je pozornica budu}ih doga|aja, sa svim promenamai preoblikovawem prirodnog okruèwa, {to je predmet prou~avawa novi-jih i veoma popularnih nau~nih disciplina (human geography, ecology,environmental psychology, paleoenvironmental science itd.). Na tako ocrta-noj osnovi, na tlu Usore i Soli, odvijao se ìvot qudskih zajednica to-kom {irokog vremenskog raspona, {to ~ini sadràj naredne celine, podnazivom Tok istorije. U hronolo{kom nizu prikazani su doga|aji koji suobeleìli politi~ku istoriju ovog prostora. Periodizacija je prilago-|ena razvoju sredwovekovne bosanske dràve, a posle wene propasti,1463. godine, ugarsko-osmanskom odnosu snaga i prelamawu wihovih uti-caja na ovom podru~ju. Prostor severne Bosne Osmanlije su osvajale u eta-pama koje su u radu posebno osvetqene. Izlagawe u ovoj celini dopire dopo~etka osmanskog osvajawa Slavonije (1536), kada se severna granicaCarstva pomera daqe od Posavine. Istraìvawe je usmereno ka teritori-jalno-politi~kim promenama, upravnoj i dru{tvenoj strukturi. Narednatri poglavqa posve}ena su pitawima iz oblasti sredwovekovne — bosan-ske i ugarske, i novovekovne — osmanske teritorijalne organizacije. Ocr-tana su glavna demografska kretawa, mreè naseqenih mesta s tipologi-jom naseqa, i analizirani su wihovi prostorni odnosi. Ekonomski odno-si u toku ovog „dugog sredweg veka“ posmatrani su na osnovu modela pred-

industrijske privrede, ~ime je prevazi|eno pomawkawe neposrednihistorijskih svedo~anstava. Zahvaquju}i objavqenoj osmanskoj gra|i biloje mogu}e ukazati na promene strukture prostorne, upravne, demografskei privredne organizacije do kojih je do{lo posle uspostavqawa vlastiOsmanskog carstva, i do kraja 16. veka.

Delo koje je pred ~itaocima predstavqa poku{aj rekonstrukcije ì-vota qudi na prostoru severne Bosne, pouzdan i verodostojan u onoj meri u

Uvodna razmatrawa 11

47 J. Mrgi}, Transition from the Late Medieval to Early Ottoman Settlement Pattern —

Northern Bosnia Case Study, SOF 65–66 (2006–2007) 50–86.

kojoj su to izvori omogu}ili. Wihovom reinterpretacijom u okviru sa-vremenih nau~nih teorija i koncepata, bilo je mogu}e ponuditi novu sli-ku, polaze}i sa stanovi{ta da istorije pojedinih regiona, kao istorijskipromenqivih celina, dobijaju svoj puni smisao tek kada se posmatraju u{irokom prostornom i vremenskom kontekstu.


I

PRIRODNA SREDINA I WENE PROMENE

8emla mi e mati, a ñtâ~âstvo mi e grobâ,ñtâ zemle esmo i ô zemlô ônidemo

dijak Draèslav Boi}, 1367.1

Pojam geografskog prostora, kome je blisko zna~ewe prirodne sredi-

ne, vi{ezna~an je i promenqiv, u skladu s promenama znawa o wemu. ôvekmoè da se posmatra i kao geografski ~inilac koji koristi i mewa svojuprirodnu okolinu, prema svojim nazorima, a u skladu sa svojim ve{tinamai potrebama. Izbegavaju}i pristup geografskog determinizma, ipak se nemoè zanemariti ~iwenica da je ~ovek predindustrijskog, pa ~ak i savre-menog, postindustrijskog dru{tva, bio i jeste pod uticajem prirodno-geo-grafskih faktora, ali ne u svojstvu pasivnog posmatra~a. Re~ je o neprekid-nom procesu sloène interakcije, unutar koje su posebna pitawa u kojoj me-ri je ~ovek uticao na svoju prirodnu sredinu i kakvu ulogu su u tome imalidru{tveno-kulturni obrasci, s jedne, i tehni~ko-tehnolo{ka sredstva, sdruge strane.2 Wegova aktivnost se odvijala u kontekstu kori{}ewa pri-

rodnih resursa, kao osnove za dugotrajni opstanak qudskih zajednica na od-re|enom prostoru. Me|u wima, od najve}eg su zna~aja teku}e i staja}e pija}evode, potom privredno korisne povr{ine — obradivo zemqi{te i pa{wa-ci, bogatstvo {umskog pokriva~a, faune i rudnih nalazi{ta.

Iz me|usobnih odnosa ~oveka i prirode nastajali su razli~iti kul-

turni pejzaì (cultural landscapes, Kulturlandschaften), nose}i pe~at raz-li~itih dru{teno-politi~kih, ekonomskih, tehnolo{kih i kulturnihperioda i obrazaca. To su delovi prirodnog okruèwa koji sadrè vred-nosti i te`we, na~in opaàwa i estetske norme qudskih zajednica koje su

1 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 74.2 H. Mucke, Historische Geographie als lebensweltliche Umweltanalyse, Frankfurt a/M

1988, 97–101, 110, 126.

ih naseqavale. Kulturni pejzaì se tako|e mogu posmatrati sa stanovi-{ta funkcionalnosti, kao posledice ekonomske aktivnosti qudi.3

Oblik, a naro~ito funkcije geografskih celina podlo`ne su prome-nama tokom vremena, tako da se i wihova struktura i sastav mewaju s pro-menom politi~kih, socijalnih i ekonomskih prilika. Stoga je razumqivoda savremeno odre|ewe pojma severne Bosne i wegovo teritorijalno pro-stirawe u periodu sredweg veka, nisu podudarni.

Prema savremenoj geografskoj podeli, severna Bosna je geografskipredeo koji najve}im delom pripada regionu Panonske nizije, ta~nije,wenom ju`nom peripanonskom obodu. Wen mawi deo, Bosanska Posavinaproduètak je Panonske nizije, od koje je odvaja tektonski rov Save. To jeujedno i severna granica ovog predela. Zapadnu granicu, prema istomshvatawu, ~ini reka Una, podru~je wenog sredweg i doweg toka, prelaze}ii na wenu levu obalu sve do Velike Kladu{e. Granica na istoku je sredwei dowe Podriwe, ali samo s wene leve obale. Zapadna i isto~na granicasu, kako se vidi, vi{e politi~ke nego geografske prirode, budu}i da suodre|ene me|udràvnim granicama. Prema jugu i Planinsko-kotlinskojoblasti, granicu ~ini planinsko razvo|e s Grme~om, Mawa~om, êmerni-com, Vla{i}em, Ozrenom, Kowuhom i Javornikom, te bi grani~na linijapovezivala gradove Bosansku Krupu na Uni i Zvornik na Drini. îtavpredeo severne Bosne zauzima prostor izme|u 44¿23' i 45¿18' severne geo-grafske {irine, i 15¿48' i 19¿20' isto~ne geografske duìne. Unutarovako ome|enog predela, izdvajaju se mawe geografske celine — krajevi,kao {to su Unska krajina, Dowovrbasko-dowobosanski kraj, Spre~ko-ma-jevi~ki kraj i Bosanska Posavina sa Semberijom.4

Tako bi izgledalo dana{we poimawe i odre|ewe severne Bosne, {tos razlogom nismo prihvatili kao osnovu za na{e istraìvawe. U sredwo-vekovnim pisanim izvorima ne sre}e se pojam „severne Bosne“, uostalomkao ni ju`ne, isto~ne ili zapadne.5 Nasuprot tome, izvori svedo~e o po-


3 Anglo-saksonski geografski i kulturno-istorijski termin landscape vodi po-reklo od nema~kog termina Landschaft, i preuzet je tokom 16. veka kao kartografsko-geo-grafski pojam. Prvobitno zna~ewe je bilo predeo, geografska oblast koja predstavqajednu celinu, zajedno sa svojim prirodnim i kulturnim granicama, a koja je mogla dabude likovno i kartografski predstavqena. Na taj na~in, zemqa (land, Land, pays, pae-se) je postala predmet posmatrawa i objekat prikazivawa. Oba termina, nema~ki i an-glosaksonski, kao i francuski paysage i italijanski paesaggio, s vremenom su razvija-li nova zna~ewa, a nastale su i posebne nau~ne discipline — landscape geography ilandscape history — A. R. H. Baker, Geography and History — Bridging the Divide, Cambrid-ge Studies in Historical Geography 36, Cambridge University Press 2003, 109–155.

4 J. Markovi}, Geografske oblasti SFR Jugoslavije, Beograd 1970, 151–175.5 Izuzetak bi u ovom pogledu bio naziv „Zapadne strane“, koji se prvi put javqa

u intitulacijama bosanskih kraqeva od vremena Stefana Tvrtka I (1378). Ovaj pojam jeobuhvatao ùpe u kra{kim poqima — Livno, Duvno i Glamo~, koje su se prostirale na

stojawu prostranih istorijskih i geografskih oblasti — „zemaqa“, kojesu ulazile u sastav sredwovekovne bosanske dràve. To su bile „zemqe“Bosna, Usora, Soli, Dowi Kraji i Humska zemqa, a u red mla|ih spadajuDrina, Podriwe, Zapadne strane i Primorje. U kontekstu sredwovekov-nih politi~kih i privredno-dru{tvenih prilika, pojmu severne Bosneodgovara, zapravo, naj{ire prostirawe pojma Usore, nastalo polovinom14. veka, tako da }emo u daqem izlagawu kao sinonim koristiti ovo teri-torijalno zna~ewe.

Nastanak teritorijalno-upravne podele bosanske dràve na „ze-mqe“ — Bosnu, Usoru, Soli i Dowe Kraje, moè se smestiti u period vla-davine bana Kulina (pre 1180 — oko 1204), dok se neposredna svedo~anstvajavqaju nekoliko decenija kasnije, kako u doma}im, tako i u ugarskim ipapskim izvorima. U dràvi bana Matije Ninoslava (oko 1233 — oko 1250)postojala su tri kaznaca — finansijska slu`benika, ~ija je delatnost bi-la teritorijalno ograni~ena na pojedine „zemqe“ — Bosnu, Usoru i DoweKraje. Protivnik bana Matije bio je izvesno vreme usorski knez Sibislav,sin nekada{weg bosanskog bana Stefana.

Ovakva upravna struktura bosanske dràve ogleda se i u stranim iz-vorima. Ve} prvo pomiwawe Usore (1225) u istorijskim dokumentima uka-zuje na prostor {iri od doline istoimene reke i ùpe, koja se na tom pod-ru~ju razvila. Usora se tada navodi uporedo s Bosnom i Dowim Krajima,tako da je nesumwivo re~ o upravnoj celini u rangu jedne „zemqe“. Takvopojmovno i teritorijalno odre|ewe Usore o~evidno je i u dokumentimanastalim na dvoru ugarskih kraqeva. U poveqi kraqa Bele IV iz 1244. go-dine, pojedina~no se pomiwu delovi bosanske dràve. Bile su to weneistorijske oblasti — „zemqe“ Bosna, Usora i Dowi Kraji.6

Grad Gla` u vrba{kom kotaru, prema podatku iz 1334. godine nala-zio se „na granici Usore“. Ovo naseqe je pouzdano identifikovano na te-renu i odgovara poloàju dana{wih Sre|ana, na levoj obali doweg tokaVrbasa.7 Otuda se moè zakqu~iti da je do ove godine, a sigurno i ranije,„zemqa“ Usora obuhvatila prostor zapadno i severozapadno od ùpe Uso-re, sve do desne obale doweg toka Vrbasa. Najkasnije 1351, kada je zabele-èno da su nekada{wi svedoci „od Soli“ postali predstavnici Usore,

Prirodna sredina i wene promene 15

zapadnoj i jugozapadnoj strani u odnosu na mati~nu dràvnu teritoriju — „zemqu“ Bo-snu. Ovaj deo intitulacije preuzet je iz carske titule Stefana Du{ana — F. Miklosich,Monumenta Serbica, 187; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 34–36.

6 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 36–37, sa izvorima i literaturom.7 F. Ra~ki, Popis ùpa zagreba~ke biskupije 1334. i 1501. godine, Starine JAZU 4

(1872) 213; M. Blagojevi}, Severna granica, 69–75; J. Mrgi}, Lijev~e poqe — bele{ke o

naseqima i prirodi (15–19. vek), I^ LV (2007) 176.

16S

everna

Bosn

a13–

16.

vek

Karta 1 — Geografska karta severne Bosne u sredwem veku

weno ime je prekrilo ~itavo podru~je severne Bosne i izbilo je na desnuobalu Drine.

Sli~an razvoj pojma Usore ogleda se i u ugarskoj diplomati~koj gra-|i od vremena Bele IV. Naime, ~itavo podru~je severno od („zemqe“ i ba-nata) Bosne, zapadno od Banovine Ma~ve i isto~no od „Dowe Slavonije“(ùpanija Sane, Dubice i Vrbasa), smatralo se i nazivalo Usorom. To ja-sno proizlazi iz dokumenta iz 1357, u kome se kaè da je kraq Lajo{ po-tvrdio banu Tvrtku vlast nad „Banovinom Bosnom i Usorom“.

Administrativne granice Usore i Soli kao teritorijalno-upravnihjedinica mogu se odrediti u odnosu na druge „zemqe“ bosanske dràve i we-ne politi~ke granice. „Zemqa“ Usora se prostirala ju`no od reke Save, kaoseverne granice Bosanske banovine prema Ugarskom kraqevstvu, zatim is-to~no od „zemqe“ Dowi Kraji i severno od „zemqe“ Bosne. Prema zapadu,granicu „zemqe“ Usore ~inila je reka Vrbas u svom dowem toku, potom pla-nine Uzlomac i O~au{, ostavqaju}i dolinu Vrbawe i istoimenu ùpu u sa-stavu „zemqe“ Dowi Kraji.8 Na jugozapadu i jugu, zna~ajnu prirodnu grani-cu je ~inila planina Vla{i}, razdvajaju}i pore~je Usore od sliva La{ve,koji je pripadao „zemqi“ Bosni. Wena najsevernija ta~ka bio je grad Vran-duk na ulazu u sutjesku reke Bosne. Odatle je granica „zemqe“ Usore sa „ze-mqom“ Bosnom i{la ka istoku, ostavqaju}i dolinu Krivaje ju`no i spu-{tala se na grad Olovo, zatim na izvori{ni deo Driwa~e i grad Kladaw. Tuse, prema navodima poznijih izvora, zavr{avala „Kraqeva zemqa“ i po~i-wala je Usora.9 Wena jugoisto~na granica je potom sledila tok Driwa~e dowenog u{}a u Drinu, i daqe, wenim tokom do Save.

U sastavu ovako prostrane Usore na{la se „zemqa“ Soli, koju su ~i-nile ùpe u pore~ju Spre~e. Wene granice bi se zapravo poklapale s gra-nicama prirodno-geografske celine kakvu ~ini kotlina kroz koju ova re-ka proti~e. Na severu su prema Posavini istaknutu barijeru ~inili masi-vi Trebave i Majevice, dok se na jugu prema Krivaji i Driwa~i izdvajaomasiv Ozrena (927 m), Kowuha (1.327 m) i Javornika (1.021 m). Iako nisusa~uvani savremeni izvorni podaci, moè se prihvatiti da je „zemqa“Soli, poput svih drugih upravnih jedinica ovog ranga, bila sastavqenaod nekoliko ùpa, ~ija mreà je pokrivala pore~je Spre~e.10 Imena nekih


8 F. Ra~ki, Popis ùpa zagreba~ke biskupije, 213; isti, Hrvatska prije XII vieka, RadJAZU 56 (1881) 100–103; T. Ortvay, Geographia ecclesiastica Hungariae ineunte saeculoXIV, I–2, Budapest 1892, 744; M. Blagojevi}, Severna granica, 63–65; S. ]irkovi}, „Na-

seqeni gradovi“ Konstantina Porfirogenita i najstarija teritorijalna organiza-

cija, ZRVI 37 (1998) 24; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 139, 249–256.9 Dubrova~ki poslanici smeli su da „usque ad montem Cladagn“ prate Tvrtka II,

koji je avgusta 1432. „eunte in Vsoram…“ — M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 74,nap. 2.

10 J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, passim.

ùpa javqaju se u predosmansko doba, a neke od wih se mogu prepoznati unazivima najranijih osmanskih upravnih jedinica — nahija Zvorni~kogsanxaka (1519).

U pore|ewu s prethodno ocrtanom savremenom geografskom celi-nom, „zemqa“ Usora prostirala se dosta ju`nije, obuhvataju}i i dobar deoPlaninsko-kotlinske oblasti. Grad Zvornik pripadao je Usori, a ne Po-driwu, dok se grad Kladaw na Driwa~i nalazio na granici Usore. SevernaBosna — Usora je samim nagibom zemqi{ta, postepenim spu{tawem tla,bila {iroko otvorena ka Panonskoj niziji na severu, {to je doprinelo ja-~em strujawu politi~kih, dru{tvenih i kulturnih uticaja.11

Glavne karakteristike reqefa — raspored planina i brda, formira-we re~nih slivova i dolina, nastale su tokom duge geolo{ke istorije. Re-qef i wegovi oblici imaju izuzetnu ulogu u poqoprivrednoj proizvod-wi, posebno nadmorska visina, stepen ra{~lawenosti reqefa, stepenosun~anosti i erozija. Neposredno, reqef uti~e na poqoprivredu kli-matskim odlikama, biqnim i pedolo{kim pokriva~em, odnosno sastavomi kvalitetom tla, podzemnom hidrografskom mreòm. Geolo{ka podlogaje osnov za formirawe zemqi{ta koje je predmet kori{}ewa qudskih za-jednica u poqoprivrednoj proizvodwi. Nadaqe, struktura geografskogprostora i wegove osobine neposredno uslovqavaju vrste i raspored nase-qa s wihovim privredno korisnim povr{inama. Tokom geolo{kog vreme-na, svojstva geografskog prostora su bila izloèna raznovrsnim promena-ma, koje treba uzeti u obzir radi boqeg razumevawa ìvota qudi. UnutarSavskog tektonskog rova i u Tuzlanskom zalivu nekada{weg Panonskogmora odvijao se spori proces sedimentacije marinskog i jezerskog mate-rijala, tokom koga su se formirale naslage kamene soli, ugqa, nafte i ga-sa.12 Ovo veliko mineralno bogatstvo qudi nisu mogli da koriste sve domodernog doba, sa izuzetkom izvora slane vode u {iroj okolini dana{weTuzle. Wihovo postojawe i kori{}ewe bilo je nadaleko poznato, i uslovi-lo je trajno naseqavawe qudskih zajednica po~ev od najstarijih vremena,u doba paleolita.

Paleoklimatske karakteristike bile su od zna~aja za nastanak irazvoj povr{inskog tla, wegovog sastava i strukture, rasporeda i vrstebiqnog pokriva~a i, naro~ito, kulturnih biqaka, hidrografske mreè iraznovrsnosti ìvotiwskog sveta. Ukupno uzev{i, klimatski faktori sumogli da imaju podsticajno ili oteàvaju}e dejstvo na ìvot qudskogdru{tva, u smislu pruàwa vi{e ili mawe mogu}nosti za egzistenciju.


11 V. ]orovi}, Teritorijalni razvoj, 3–47; S. ]irkovi}, „Naseqeni gradovi“,23–32; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 27–41; ista, Dowi Kraji, 26–33; ista,Rethinking The Territorial Development of the Medieval Bosnian State, I^ LI (2004) 43–64.

12 P. Nikoli}, Osnovi geologije II — Istorijska geologija, Beograd 1990, 207–229.

Wihov uticaj je bio dvostruk — u smeru biolo{ko-geneti~ke, s jedne, ikulturolo{ke adaptacije, s druge strane, koja se ogleda u razvoju tehnolo-gije i dru{tvene strukture.13 Pa`wu nau~nika privla~i, osim samih fe-nomena klimatskih promena, i pitawe stepena izloènosti, zapravo, oset-qivosti (vulnerability) predindustrijskih privreda i dru{tava na kli-matska kolebawa. Uprkos postojawu razlika me|u dru{tvenim zajednica-ma u stvarawu kulturolo{ko-tehnolo{kih odgovora i re{ewa, uo~ena jeodre|ena zavisnost ekonomskih prilika od klimatskih promena. One su~e{}e od ostalih prirodnih faktora mewale uslove prirodne sredine, tetako i uslove privre|ivawa. S obzirom na to da je zemqoradwa bila osno-va qudske egzistencije, neophodno je razmotriti i dejstvo klimatskih ka-rakteristika. Me|utim, sam na~in prevazilaèwa prepreka u vidu kli-matskih ograni~ewa bio je odre|en dru{tvenim, kulturnim i politi~kimprilikama. Na istom prostoru i pod istim prirodnim uslovima, dve raz-li~ite zajednice izabrale bi razli~ite metode delovawa.14

Klimatske promene pripadaju strukturama dugog trajawa, odvijaju}ise unutar velikih vremenskih ciklusa od 105.000, 41.000, 23.000 i 19.000godina. Tokom posledweg postgle~erskog perioda — holocena (aluviju-ma), formiran je sada{wi raspored klimatskih pojaseva, te tako i raspo-red biqnog i ìvotiwskog sveta na kopnu i u vodi. Najzna~ajniji klimat-ski elementi koji su predmet istraìvawa klimatskih promena jesu sun-~evo zra~ewe, stepen osun~anosti povr{ine zemqe, koli~ina i rasporedpadavina po godi{wim dobima, i sezonske temperaturne vrednosti. Radilak{eg prou~avawa, primewuju se razli~ite periodizacije — milenijum-ske, sekularne, poluvekovne, tridesetogodi{we i jedanaestogodi{we.15

Seoba slovenskih plemena pod pritiskom Avara i wihovo naseqava-we na prostoru Balkanskog poluostrva odigravalo se u periodu hladnije ivla`nije klime, koja je otpo~ela krajem 5. veka nove ere. U razli~itim de-


13 J. Pontek, Climatic change and biological structure of the human population in Po-land in Middle Ages, Palaoklimaforschung 7 (1992) 107.

14 H. Salvesen, The climate as a factor of historical causation, Palaoklimaforschung 7(1992) 219–233. Vid. Climate Impact Assessment. Studies of Interaction of Climate and Soci-ety, SCOPE 27 (http://icsu-scope.org/downloadpubs/scope27.html).

15 Prvi nau~nik u svetu koji je utvrdio uzrok ledenih doba, wihovu cikli~nosti trajawe bio je Milutin Milankovi} u svom kapitalnom delu Kanon der Erdbestra-hlung und seine Anwendung auf das Eiszeitproblem, Belgrade 1941. Cikli~ne promene Ze-mqine putawe dovode do promene koli~ine osun~anosti planete, {to su astronomskiuzroci klimatskih promena. Wima treba dodati i geodinami~ke uzroke — pomerawekontinenata, polova, vulkanizam i mnoge druge — N. Panti}, Milankovi}eva astronomskateorija klimatskih promena i geolo{ko-paleontolo{ka provera njene ispravnosti, Dijalektika3–4 (1979) 35–50; isti, Milankovi}evo tuma~ewe uzroka klimatskih promena u geolo-

{kom vremenu i savremena paleoklimatologija, Glas SANU 335, Odeqewe prirod-no-matemati~kih nauka kw. 49 (1983) 81–97.

lovima Evrope, prime}eno je ponovno napredovawe {umske vegetacije nara~un prethodno kultivisanog zemqi{ta, {to je podstaknuto i velikimdemografskim padom Poznorimskog carstva i nestabilnim prilikama to-kom seoba naroda. Usledio je klimatski povoqniji, topliji i suvqi peri-od, koji se u nauci naziva „sredwovekovni topli period“ (Medieval WarmPeriod — MWP), u trajawu od oko 850/1000. do oko 1200/1300. godine. Wegaje postepeno smenio znatno duì period nestabilnog vremena s tendenci-jom op{teg zahla|ewa i pove}awa padavina — „malo ledeno doba“ (LittleIce Age — LIA). Wegov po~etak, kao i trajawe i prostorni raspored, razli-~ito se odre|uje, ali se uop{teno prihvata da je zahvatio ~itavu severnuhemisferu, po~ev od 13/14. veka do polovine 19. veka. Klimatske oscila-cije imale su neposredan, ponekad odlu~uju}i uticaj na poqoprivrednuproizvodwu, na vrste i raspored kulturnih useva, na u~estalost lo{ihètvi, a u spoju s drugim faktorima — na epidemije gladi.16

Unutar ovog dugog perioda mawe povoqnih klimatskih prilika, iz-dvajaju se regionalne klimatske razlike, kao {to su to pokazala prou~ava-wa vizantijske dokumentarne gra|e.17 Analize ugarske diplomati~ke gra-|e govore o tome da je decenija 1341–1351. ostavila naro~it utisak na sa-vremenike, budu}i da najve}i broj zapisa o vremenu poti~e iz tog perioda.Oni svedo~e o izlivawima Dunava na teritoriji Ba~ke i Barawe, i Tise uwenom gorwem toku, i uop{te, govore o dosta vla`nijoj i hladnijoj kli-mi.18 Za na{ prostor prou~avawa jo{ uvek u dovoqnoj meri nedostaju na-u~ni dokazi o paleoklimatskim prilikama koje bi pruìla paleobota-ni~ka i paleodendrolo{ka istraìvawa. Izuzetak je rad klimatologaVladana Duci}a, koji je poku{ao da na osnovu raspoloìvih meteorolo-{kih i dendrolo{kih podataka sastavi pregled klimatskih prilika pod-ru~ja Srbije i susednih oblasti u predinstrumentalnom periodu. Takosu, prema wegovim rezultatima, 15. vek u zapadnoj i isto~noj Evropi obe-leìli hladni periodi 1431–1440, 1441–1450, a u isto~noj i prva dekadastole}a (1401–1410), dok za srpske krajeve se mogu izdvojiti i periodi


16 E. Le Roy Ladurie, Times of Feast, Times of Famine. A History of Climate since theYear 1000, London 1972; B. Fagan, The Little Ice Age. How Climate Made History 1300–

–1850, New York 2000; J. Koder, Historical aspects of a recession of cultivated land at theend of the late antiquity in the east Mediterranean, Palaoklimaforschung 10 (1994) 157–167;isti, Climatic Change in the Fifth and Sixth Century?, u: The Sixth Century — End or Begin-ning, eds. P. Allen — E. Jeffreys, Brisbane 1996, 270–285.

17 I. Telelis, Medieval Warm Period and the Beginning of the Little Ice Age in the East-ern Mediterranean, u: Byzanz als Raum, eds. K. Belke — F. Hild — J. Koder — P. Soustal, Wi-en 2000, 223–244; D. Stathakopoulos, Reconstructing the Climate of the Byzantine World:

State of the Question and Case Studies, u: Man and Nature in Historical Perspective, eds. J.Laszlowski — P. Szabo, CEU, Budapest 2003, 247–261.

18 A. Kiss, Some weather events in the fourteenth century II. (Angevin period:

1301–1387), Acta Climatologica Universitatis Szegediensis 32–33 (1999) 51–64.

1451–1460. i 1491–1500. godine. U drugoj polovini 16. veka tako|e je biloznatno vi{e hladnih zima na ~itavom evropskom podru~ju.19

Savremene klimatske karakteristike severne Bosne odre|ene su we-nim geografskim poloàjem unutar pojasa umereno-kontinentalne klime,ra{~laweno{}u reqefa i pravcem pruàwa planina, udaqeno{}u od me-diteranskog basena, otvoreno{}u prema severu i panonskom klimatskomuticaju. Bosanska Posavina, sli~no Lijev~e poqu, pripada posavskoj va-rijanti umereno tople i vla`ne klime, s mawom koli~inom padavina zi-mi, i s toplijim vremenom u jesen nego u prole}e. Prelaz iz zime u prole}eje brì, ali su mogu}e pojave poznog, aprilskog mraza, a to moè imati ka-tastrofalne posledice za poqoprivredne useve. Pore|ewem vremenskihprilika prve i druge polovine 20. veka, uo~en je porast broja tropskih da-na, s temperaturom vi{om od 30¿ Celzijusovih.20 Me|utim, koli~ina pa-davina opada sa zapada ka istoku, tako da Semberija godi{we prima mawekoli~ine atmosferskih padavina od Lijev~e poqa. Pore~je Bosne severnood Vranduka, ukqu~uju}i doline Usore i Spre~e tako|e pripada tipu ume-reno-kontinentalne klime, koja prelazi u kontinentalnu i subplaninskus porastom nadmorske visine.21

Hidrografska mreà svojom gustinom i bogatstvom vode predsta-vqa prvorazredan resurs za opstanak qudskih zajednica. Sve reke na tluseverne Bosne pripadaju Crnomorskom slivu, i oti~u re~nom mreòm Sa-ve — Vrbas, Ukrina, Bosna sa Usorom i Spre~om, i slivom Drine. DolinaSave predstavqa tektonski rov kojim se voda povla~ila ka Karpatskomuseku, dok je weno korito use~eno u vlastite nanose i naplavine wenihpritoka, koje sa~iwavaju {qunak, pesak i glina. Dno doline Save je u do-wem toku prostrana aluvijalna ravan ~ija se {irina kre}e od 4 km kodStare Gradi{ke, do 25 km kod Siska, Lowe i [apca. Sa ovog geolo{kimla|eg tla, izdiù se starije formacije Motajice (652 m), Vu~jaka (367 m)i Majevice (915 m), dok ju`niji orografski oblici pripadaju Dinarskomsistemu. Prvobitno korito Save nalazilo se dosta severnije od dana{wegi i{lo je dolinama Lowe, Velikog Struga, Crnca i Bosuta.22

Spu{tawem tla ju`nog oboda Panonske nizije, reka Sava dobija usvom sredwem i dowem toku op{tu tendenciju ka jugu, dok je wene pritokepotiskuju u suprotnom pravcu. Neotektonski pokreti odvijaju se i danas,tako da se ju`nopanonski obod spu{ta do 2 mm svake godine, dok se Dinar-ski sistem uzdiè do 6 mm. Reka Vrbas ubacuje veliku koli~inu materija-


19 V. Duci}, Rekonstrukcija klimata u Srbiji u predinstrumentalnom periodu, Beograd1995 — tekst neobjavqene magistarske teze.

20 G. Trbi}, Lijev~e poqe — klimatske karakteristike, Bawaluka 2004.21 J. Markovi}, Geografske oblasti, 160, 166, 173; EJ 2, 115, 148.22 D. Duki}, Sava — potamolo{ka studija, Beograd 1957, 21–25.

la, naro~ito krupnijeg {qunka u savski vodotok, tako da se formirajure~ne ade i sprudovi. Proti~u}i preko mekog aluvijalnog tla, Vrbas je do-sta mewao korito u svom dowem toku, a 1943. godine je probio usku prevlakui pomerio svoje u{}e za 350 m uzvodnije. Nizvodno od u{}a Vrbasa, tok Sa-ve je pribijen uz padine Motajice, ali skre}e ka severu pod pritiskomUkrine (duìna toka 129 km), koja je formirala svoju aluvijalnu naplavinu— Brodsku Posavinu (Ivawsko poqe), povr{ine 160 km2. Reka Bosna, sa du-ìnom toka od 272 km i povr{inom sliva od 10.480 km2, formirala je kom-pozitnu dolinu, u kojoj se izdvajaju Vrandu~ka klisura, @epa~ka kotlina,Maglajsko-dobojska klisura, Dobojska kotlina i Modri~ka klisura. Niz-vodno od Modri~e, reka Bosna te~e kroz svoje akumulativne nanose, jer jetok Save nekada i{ao dosta ju`nije, na liniji Oxak — Slatina — Br~ko.Udarom matice i stalnim zasipawem u{}a stvorena je makroplavnina Bo-sne — [ama~ka Posavina, povr{ine 767 km2, a korito Save se pomerilo kaseveru, u lu~noj liniji Svilaj — [amac — @upawa — Ora{je — Br~ko.23

I Bosna je mewala svoje korito u dowem toku, tako da se jedno wenostaro u{}e nalazilo oko 3 km uzvodnije od dana{weg, dok je krajem 19. vekana terenu jo{ uvek bilo vidqivo weno staro korito izme|u Modri~e i[amca.24 O promenama korita Bosne sa~uvana su i pisana svedo~anstva.Fra Nikola Olov~i} je prilikom svoje kanonske posete 1673. godine zabe-leìo da je „pre desetak godina, reka Bosna iza{la iz svog korita i udari-la na desnu stranu“. Tako je reka do temeqa razrovala crkvu sv. Ilije kodModri~e i odnela materijal.25 Potok Modri~a je, me|utim, dosta starijinaziv od istoimenog naseqa. On se pomiwe jo{ 1244. godine, kao granicaposeda koji je ban Matija Ninoslav darovao bosanskoj biskupiji. Drugume|u ~inila je „Suva Tolisa“, jedno od presu{enih korita re~ice Tolise,sa izrazito meandarskim tokom.26

Pored pisanih, postoje sa~uvani tragovi hidrolo{kih promena uoblasti oko doweg toka Bosne. Na topografskoj karti, nizvodno od Modri-~e zabeleèni su toponimi koji govore o rezultatima rada re~nog toka, uvidu oblika akumulativnog reqefa — Prudovi i (Mrka) Ada. Severno odsela Milo{evca, na desnoj obali Bosne, ucrtan je vodotok Stara~a, a ne-{to severnije je upisano naseqe Zasavica. Ovaj bi naziv ukazivao na starokorito Save, a ne Bosne, {to je sasvim mogu}e, budu}i da udaqenost Zasa-vice do dana{weg u{}e Bosne u Savu iznosi samo oko 5 km. Na levoj obaliu{}a tako|e je ucrtan stari vodotok Save, unutar koga se formiralo nase-


23 D. Duki}, nav. delo, 22–25.24 Bosnien — Topographisch–statistische Ubersicht, Wien 1874, 36 — Kriegsarchiev,

KVII m 45–11.25 J. Jeleni}, Spomjenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437–1878), 146.26 T. Smi~iklas, CD, IV, 236–240.

qe po imenu Prud. Na suprotnoj, slavonskoj obali nalaze se naseqa Jarugei Sikirevci, koja su u sredwovekovnim istorijskim izvorima zabeleènakao va`ni prelazi preko reke Save.27

Nizvodno od [amca do @upawe, ova bo~na erozija Save naro~ito jeizrazita. Tu su formirani duga~ki meandri, poput Burum [titara i Bu-rum Domaqevca, a presecawem drugih savskih meandara nastale su pro-strane bare — Velika ti{ina i domaqeva~ko Blato. Mawi meandri su kodVidovice i potom kod Rajevog Sela, da bi nizvodno do Brezovog Poqa, tokSave bio priqubqen uz ~vr{}e tlo svoje desne obale.28

Reka Usora je leva pritoka Bosne, koja nastaje spajawem Velike i Ma-le Usore kod Tesli}a, a uliva se u Bosnu kod Doboja. Veliku Usoru ~inepotoci Penava i Mihailovac, koji se sastaju kod sela Gorwi O~au{, nanadmorskoj visini od 553 metra. Najzna~ajnija pritoka Velike Usore jeBlatnica. Nizvodno od u{}a Gomjenice, Velika Usora poprima karakterravni~arske reke, meandriraju}i kroz tesli}ku kotlinu. Malu Usoru ta-ko|e ~ine dve re~ice — Usorica i Velika Ostru`wa, koje se spajaju u seluPribini}u, na 330 m nadmorske visine. Sliv Velike i Male Usore zahva-ta najve}im delom planinski prostor Borje, O~au{a, Vu~je planine, Veqeplanine, Smolina i Javorove, a veoma malu koli~inu vode prima u te-sli}kom basenu. îtav predeo je bio izuzetno dobro po{umqen, a eksten-zivnom se~om {uma poreme}en je prirodni oticaj vode, tako da su reke do-bile buji~ni karakter, uz pove}awe stepena erozije i koli~ine deluvijal-nog i aluvijalnog materijala.29 Nizvodno od sela Jelah pa do u{}a, predeooko doweg toka Usore naziva se @upa, {to je uspomena na sredwovekovnuprivredno-upravnu jedinicu, koja je obuhvatala znatno ve}i prostor.

Spre~a je desna pritoka Bosne koja izvire ispod Veqe glave (594mnv), kod sela Snagova, jugozapadno od Zvornika, i nakon 128 km uliva se uBosnu kod Doboja. Svojim radom reka je formirala prostranu aluvijalnuravnicu, u kojoj prima brojne pritoke — Jalu koja dolazi iz Tuzlanske ko-tline, Gostiqu, Turiju i niz mawih vodotokova sa okolnih planina —Ozrena, Majevice i Trebave. Dva mawa hidronima u slivu Spre~e — Vace-tina i Oskova, imaju svoje paralele na tlu ê{ke, odnosno Moravske, pa semoè pomi{qati na preno{ewe ovih naziva sa severa na jug.30


27 Topografske karte 1: 100.000, 1: 50.000, sekcije Brod, Vinkovci, Derventa iTuzla, Vojnogeografski institut, Beograd 1930, 1956.

28 J. Markovi}, Makroplavine u Jugoslaviji, VI Kongres geografa FNRJ, Ljubljana1962, 230.

29 ^. Crnogorac, Sliv Velike Usore — Hidrolo{ko-geomorfolo{ke karakteri-

stike, Bawaluka 2000.30 J. Markovi}, Geografske oblasti, 166; A. Loma, Srpskohrvatska geografska

imena na –ina, mn. — ine, OP XIII (1997) 11.

Najzna~ajnija pritoka Save, kako po povr{ini sliva, tako i po koli-~ini vode i u~inku re~ne snage jeste Drina. Ona nastaje spajawem Pive iTare kod [}epan Poqa, na nadmorskoj visini od 433 m, a u novije vreme seuliva u Savu kod Ra~e, na 78 mnv. Sliv Drine ~ini 20% sliva Save, a po ko-li~ini vode koju unosi — ~ak 32%. Od u{}a Driwa~e do [epka, 23 km niz-vodno od Zvornika, Drina probija posledwi planinski masiv, koji ~ineMajevica, Jagodwa, Roàw, Medvednik, Jablanik i Povlen, pa je wena do-lina ponovo suèna. Nizvodno od [epka do u{}a kod Ra~e, tih posledwih80 kilometara Drina te~e svojom aluvijalnom ravnicom, po mekom tlu. Naovom podru~ju je izraèna bo~na erozija — meandri, rukavci, mrtvaje, ireqef nastao radom reke — sprudovi i ade. Pri velikom vodostaju Drinamoè da pro{iri svoju ravnicu za ~itav kilometar, dok se pri malom vo-dostaju, wen glavni tok deli na rukavce, {irine po 30 m, koji vijugaju iz-me|u sprudova od {qunka.31

Osim ogromnog dotoka vode, ova reka predwa~i i po koli~ini delu-vijalnog i aluvijalnog materijala koje nosi snagom svog vodotoka. Radomove reke nastala je najve}a makroplavina — Semberijsko-ma~vanska, s po-vr{inom od 1.262 km2, u ~emu na Semberiju otpada 402, a na Ma~vu 860 km2.Kako se tlo ovih ravnica sastoji od drinskog {qunka, to upu}uje na delta-sto u{}e Drine najpre u Panonsko more, zatim u Savu. Najve}i deo Ma~veje ispresecan starim re~i{tima Drine, koja je svoje korito pomerila pre-ma zapadu za 20–30 km, jer je jedno od u{}a Drine bilo kod [apca. Tu je de-bqina drinskog {qunka ~itavih 16 metara, na dubini od 11 do 27 m ispodpovr{ine zemqe. Pod dejstvom snage drinskog toka, korito Save se pome-rilo od linije Loznica — Bogati} — Tabanovci daleko na sever, za nekih15–20 km. Bitva i Zasavica su prvo bile korita Drine, a potom Save, da bizasipawem wihovih istoka i utoka postale mrtvaje.32

„Semberija“ je narodni naziv za ravnicu sa leve obale doweg tokaDrine, i on nije zabeleèn u istorijskim izvorima. Prema mi{qewu lin-gvista, ime je pozajmqena albanska ili rumunska forma slovenske re~i se-

bar. Danas se na terenu za stanovnike Semberije ~e{}e upotrebqava naziv„Ravwaci“. Zapadna granica ove naplavine po~iwe od Crwelova i kre}ese ka jugoistoku do Amajlija na levoj obali Drine, dok u {irem smislu ob-uhvata i oblast na jugu, sve do Jawe.33


31 A. Lazi}, Reìm Drine, Beograd 1952, 15–19; Q. Gavrilovi}, Drina i wene pri-

toke, u: Drina, 205.32 A. Aleksi}, Ma~va s naro~itim pogledom na poplavne prilike, Glasnik SUD

72 (1881) 6–7, list III; J. Markovi}, Makroplavine, 229; M. Gr~i} — Q. Gr~i}, Ma~va,[aba~ka Posavina i Pocerina, Beograd 2002, 34– 38.

33 P. Skok, Etimologijski rje~nik, III, 210. Up. R. Kajmakovi}, Semberija. Etnolo{kamonografija, GZM n.s. — Etnologija 29 (1984) 8–9.

Re~ice Da{nica, Bistrik i Prug-wa~a, dana{we pritoke Save, i Drini-ca predstavqaju zna~ajnije ostatke ne-kada{wih rukavaca Drine, koja se uvidu delte ulivala u Savu, kako je toprikazano na Roskjevi~evoj karti(1865). U drugoj polovini 19. veka, averovatno i znatno ranije, istra`iva-~i su pomiwali prostranu baru iokolno mo~varno zemqi{te pod nazi-vom Broda~ka bara (Brodatscher Sump-fe), sme{tene kod dana{weg Brodca.34

O postojawu takve ve}e zabarene povr-{ine svedo~i ime i naseqa Balatuna

— „Blatno jezero“, nekoliko kilome-tara isto~no od Brodca, blizu leveobale Drine, a tako je ucrtano i na

austrijskoj karti iz 1783. godine.35 Neke starije karte prikazuju tok Dri-nice kao drinskog vodotoka, kao {to su to Milerova karta iz 1710, Marsi-


34 Roskiewicz, Karte von Bosnien, der Herzegovina und des Paschaliks von Novi Pa-zar, Wien 1865 — Narodna biblioteka Srbije — Kp. III — 808; Bosnien — Topograp-hisch-statistische Ubersicht, Wien 1874, 42; V. Klai}, Bosna. Zemljopis, Zagreb 1878, 55.

35 Osterreichisches Staatsarchiv — B IX b 212, T. 10, 1: 28.000.

J. K. Miler — S. Ingen, 1710. Grof Marsiqi, 1717.

Homan, oko 1720.

qijeva iz 1717, Homanova iz oko 1720. i anonimni prikaz toka Save iz1736. godine.36

Sistematske regulacije toka Save otpo~ete su u drugoj polovini 18.veka, s ciqem da se zaustavi degradacija poqoprivrednog tla, uni{tava-we oranica i useva izazvano godi{wim izlivawima ove reke, kao i uspo-stavqawe neometane re~ne plovidbe.37 Poplave su zahvatale mnogo ve}epovr{ine na suprotnoj, slavonskoj strani, jer je leva savska obala znatnonià od desne. Austrijski opis posavskih naseqa u Bosni iz polovine 18.veka moè da pruì neke podatke o stepenu wihove izloènosti izlivawureke Save. Tako je, na primer, podru~je Kaoca, Koba{a i Dubo~ca bilo iz-loèno mawim poplavama, pa je taj poplavni teren sluìo za senokose ilivade. U oblasti Bosanskog Broda, wive i livade su bile izme{ane s ba-ru{tinama koje je punila re~ica Struga, a koje je stanovni{tvo zagra|iva-wem oticaja — „bogaza“, koristilo za ribolov.38

Danas na terenu ne postoji ovaj hidronim, ve} samo toponim Struga,oko ~etiri kilometra jugoisto~no od Broda, na samoj obali Save. Me|u-tim, u neposrednoj blizini, s ju`ne strane postoji vodotok Moceq, tako|enaveden u tekstu, a koji je spojen s â|avicom i Ukrincem, starim tokomUkrine. îtav predeo Ivawskog poqa bio je i polovinom 20. veka izloèn~estim poplavama, tako da su se naseqa formirala na pojedinim malim uz-visinama — „gredama“, kao {to je to bio slu~aj i u 18. veku, a sigurno iznatno ranije. U pomenutom austrijskom spisu javqa se naseqe na gredi„Krisanovo“, {to po imenu i po poloàju odgovara dana{wim Kri~anov-cima. Zanimqivi toponimi koji ukazuju na karakter tla i vegetaciju jesuMo~ila, [a{evi, Bare, Blato, Otoke i drugi.39

Slede}i odsek Posavine, isto~no od u{}a Bosne do Domaqevca, pre-ma austrijskom opisu tako|e je bio ispuwen {umama i mo~varama u nizi-ni, a po „gredama“ su se nalazile malobrojne wive, livade i stabla vo}aka.Kao ve}e bare navode se @endrak, Ti{ina i domaqeva~ko Blato, gde jestanovni{tvo zagra|ivalo wihove otoke u Savu radi ribolova. Ju`no oddana{we Vidovice prostirala se ve}a bara „Obed“, odnosno Objeda, {toje danas naziv {ireg mo~varnog predela s Povr{kom, Krajnom i Orqombarom. Na austrijskoj karti koja prikazuje granice s Osmanskom imperi-


36 OAW, Sammlung Woldan — K-V (Bl).OE/Hun 84; 90; 98.37 F. Vani~ek, Spezialgeschichte der Militargrenze, II, Wien 1875, 640–644; M. Ko-

sti}, O dunavsko-savskoj trgovini, la|ama, la|arima i la|arskim cehovima u 18. i 19.

veku do pojave èqeznica, I^ 9–10 (1959) 275–285.38 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini g. 1718–1739, 175–185.

39 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, Wien1879, 56; \. Basler, III. Topografska gra|a. A) Ivanjsko polje, GZM n.s. — Arheologija 7(1952) 411, 413; topografska karta 1: 100.000, 1: 50.000, sekcija Brod, Vojnogeografski in-stitut — Beograd 1930 (1959).

jom prema odredbama Karlova~kog mira (1699), ucrtano je nekoliko Obedabara kod Kopanice, kao i Vrbovac bara kod u{}a Tiwe. Okolina Br~kognije bila izloèna poplavama Save, barem prema tekstu austrijskog izvo-ra. Oblast Brodca plavile su u mawoj meri Sava i Drina, a podru~je Bije-qine bilo je izloèno na istoku izlivawima Drine.40

Qudi su bili veoma svesni promena re~nih tokova i korita, promenapoloàja u{}a i postanka re~nih ada, kao stalnih pojava zbog delovawajedne reke. Tako se, na primer, u tekstu razgrani~ewa dvaju carstava 1699,a u delu opisa granice Bosanskog vilajeta, nagla{ava da ona po~iwe odstarog u{}a Bosuta u Savu, {to zna~i da je u me|uvremenu, do 1699, rekaBosut izgradila novo u{}e. Potom su navedena i re~na ostrva — ade, kojeje trebalo demilitarizovati i koja su stavqena u reìm zajedni~kog kori-{}ewa. Prva po redu bila je Ra~anska ada, nedaleko od u{}a Bosuta, nazva-na prema ka{telu Ra~i. Daqe uzvodno su se nalazile Rastovi~ka, @upaw-ska i najve}a — Brodska ada, gde su se nalazili i vojni objekti. Zapisano jeda nizvodno od Broda do Jasenovca u to vreme nije bilo savskih ada, kao ida kada se pojave u budu}nosti, tako|e }e biti zajedni~ki kori{}ene. Iz-laskom grani~ne komisije na teren re{en je i problem oko starog i novogu{}a Une u Savu kod Jasenovca, nastao izlivawem obe reke.41

Nakon austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, pristupilo seure|ivawu i desne obale Save, gde se mo~varno zemqi{te prostiralo naoko 20% ~itave oblasti poplava (14.000 hektara). Na tom podru~ju, ve}epoplave su se de{avale kada bi se poklopili visoki vodostaji Save i we-nih pritoka, ~ije bi oticawe bilo znatno usporeno, pa ~ak i zaustavqeno,{to je za posledicu imalo zabarivawe zemqi{ta i stvarawe mo~vara. Ta-ko je oko u{}a Ukrine i nizvodno, od Broda do Klakara, pod poplavama bi-la povr{ina od 8.500 hektara. Trostruko ve}a povr{ina bila je izloènaizlivawem Bosne, od Kr~evina preko [amca do Ora{ja (28.000 hektara), u~emu su u~estvovale re~ice @endrak, Tolisa i Brije`nica. Nizvodno odBrezova Poqa do u{}a Drine, izlivawu je bila izloèna povr{ina od18.000 hektara. Dok je Sava veoma retko prelazila svoju desnu obalu, po-plave je izazivala reka Da{nica, ~ije je korito ranije bilo veoma promen-qivo. Pre nego {to je dràva pokrenula zama{ne radove na meliorizacijiPosavine, lokalno stanovni{tvo se sopstvenim snagama borilo protivpoplava. S vremenom je izgra|en sistem zemqanih brana i nasipa — „gre-da“, i odvodnih kanala — „bogaza“, koji su povezivali pojedine bare i od-


40 J. C. Muller, Mappa Geographico-limitanea in qua Imp. Caesarei et Ottomaniciconfinia in alme pacis Carlovitzensis Congressu decreta — Wien (c. 1700) — Kriegsarchiv,Wien, BIX c 634; G. Bodenstein, nav. delo, 280–381, 384.

41 E. Kova~evi}, Hududnama Bosanskog vilajeta prema Austriji poslije Karlova~kogmira, (kriti~ko izdanje teksta) POF XX–XXI (1970–71) 365–435.

vodili wihove vode ka glavnim tokovima. Na podru~ju Semberije, zapadnood Da{nice zate~ena su tri takva sistema, s duìnom kanala od 14 km, akanali su zabeleèni i na potezu od Br~kog ka [amcu.42

Lep prikaz kulturnog pejzaà isto~nog dela Semberije sa~uvan je nakarti „Plan oblasti na levoj obali Drine izme|u Bijeqine i Ra~e“, kojuje izradio glavni inèwer Jozef de Ladka, u drugoj polovini 18. veka.43

Karta je orijentisana u pravcu jug — sever, tako da je Ra~a sme{tena na we-noj dowoj ivici. Prikazana su naseqa Bijeqina, Dvorovi i Brodac, gotovoutonula u {umski predeo, ozna~en crteìma stabala. Sitnijim potezimasu predstavqeni pa{waci, dok se orani~ne povr{ine jasno izdvajaju pa-ralelnim brazdama. Na karti su ucrtani vodotokovi Drine i Save, kao inekih mawih, veoma krivudavih re~ica, ali naàlost bez wihovih imena.Ipak, s obzirom na to da se imena starih drinskih tokova pomiwu i 1736,kao i danas, moè se pretpostaviti da je re~ o Bistriku, Prugwa~i i Dri-nici. Sli~an na~in prikazivawa, kako u pogledu orijentacije karte, takoi toponimije i hidrografije, predstavqa karta priloèna uz opis seve-roisto~ne Bosne, koji je sastavio austrijski oficir Jovan Anton Pereti}1783/84. godine.44

Podru~ja izloèna mawe ili vi{e stalnim izlivawima reka, koje biiza sebe ostavile ritove i zabareno zemqi{te, bila su ujedno àri{tamalarije i bolesti izazvanih lo{im kvalitetom pija}e vode. Sama Bije-qina je bila izloèna ovoj opasnosti. Krajem 19. veka se predlagalo da seweno barovito tlo isu{i, a korita re~ica Glogovca i Modrana skrenu utada ve} u~vr{}eno korito Da{nice.45 Putuju}i od sela Popova do selaBrodca, Pereti} je 1783/84. godine koristio put koji je bio trasiran tikuz levu obalu Stare Drine, to jest, Da{nice, koju opisuje kao jarugu ispu-wenu vodom, {irine deset koraka. Wegov predlog je tako|e bio da se mo-~vare koje pravi Drina svojim izlivawima planski isu{e, tako {to bi sewihova voda odvela starim tokom Drine u Savu.46

[umska vegetacija severne Bosne bila je izuzetno bogata i razno-svrsna. Imala je veliku ulogu u regulisawu oticawa atmosferske vode i


42 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, 55; Ph.Ballif, Wasserbauten in Bosnien und der Hercegovina, II, Wien 1899, 80–86.

43 Plan eines Teils am linken Ufer der Drina zwischen Belina und Ratscha — Osterrei-chisches Staatsarchiev, Kriegsarchiev — B IX a 953.

44 D. Panteli}, Vojno-geografski opisi Srbije pred Ko~inu krajinu 1783. i 1784.

godine, Spomenik SKA LXXXII (1936) 103–144, sa registrom geografskih naziva i ko-pijama karata. Naslov originala: „Militairische Beschreibungen der bereisten Weege undGegenden eines Theiles des Konigreichs Servien und Bosniens“, mit Karte „Theil des Koni-greichs Servien und Bosnien“ — Wien, Kriegsarchiv, K I f 12.

45 Ph. Ballif, Wasserbauten, II, 87.46 D. Panteli}, nav. delo, 139.

regularnosti vodotokova, i uticala je na klimatske karakteristike ~ita-vog podru~ja. [uma je bila izuzetno zna~ajan privredni resurs u ìvotuwenih stanovnika, o ~emu }e biti re~i ne{to niè u tekstu. Tlo koje je bi-lo izloèno izlivawu reka i potoka nastawivale su zajednice hidrofil-nog drve}a. Re~ne doline i najve}i deo Posavine bili su prekriveni gu-stim {umama hrasta lu`waka (Quercus robur). One su se nastavqale i se-verno, na podru~ju Slavonije, kao nadaleko ~uvene „slavonske hrastove{ume“. Pored hrastova, bile su tu i bukve (Fagus silvatica), poqski jaseni(Fraxinus excelsior), vrbe (Salix alba), topole (Populus alba), breze (Betulapubescens) i crne johe (Alnus glutinosa). Nisko breùqkasto-brdovito ze-mqi{te nastawivale su zajednice hrasta kitwaka (Quercus sessiliflora) igraba (Carpinus betulus), ujedno podru~je najgu{}eg naseqavawa stanovni-{tva. Zato su najve}im delom iskr~ene i pretvorene u oranice i livade, aostaci ovih {uma su degradirani u {ikare. [ira okolina Bosanskog Bro-da s Motajicom bila je podru~je odakle se izvozila velika koli~ina hra-stovih duìca za burad. Prema austrijskim podacima s po~etka okupacio-nog perioda, godi{wi izvoz se procewivao na 500–600.000 komada. DeoPodriwa oko Zvornika bio je po{umqen hrastom sladunom i cerom. Naj-ve}e prostranstvo su zauzimale bukove {ume, unutar kojih su se nalazile{ume jele sa smr~om. One su ~inile glavnu osnovu privredne eksploata-cije od druge polovine 19. veka, tako da su znatno uni{tene, prore|ene iprostorno veoma ograni~ene.47 Posredni podaci o prostirawu hrastovihi bukovih {uma mogu se dobiti iz statisti~kih pregleda o sviwogojstvu,budu}i da su ova {umska podru~ja bila teren za iìravawe sviwa. U obla-stima oko Te{wa, Doboja, Maglaja, ali naro~ito Bijeqine, potom Br~kogi Ora{ja, zabeleèn je najve}i broj popisanih sviwa, dok su na drugom me-stu bila krupna goveda, a na tre}em ovce.48

Gusto po{umqeno podru~je severne Bosne ~inilo je podlogu za stva-rawe stalnih qudskih naseqa, po~ev od najstarijih vremena. Teritorijanaseqa i wihovih privrednih povr{ina — oranica, vinograda, livada,senokosa, stvarala se kr~ewem. Prema ve} pomenutom austrijskom opisuPosavine, povr{ine pod {umom su mnogostruko prema{ivale povr{inesa oranicama i livadama, a odnos se kretao ~ak i do 1 prema 16, u korist{uma. Iako iz poznijeg vremena, verovatno tek s kraja 18. veka, najstarijapredawa u semberijskim selima svedo~e o zaseqavawu potpuno pustih


47 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, 56; P.Sugar, Industrialization of Bosnia-Hercegovina 1878–1918, University of Washington Press,Seattle 1963, 128–129; Bosna i Hercegovina, Enciklopedija Jugoslavije, 2, Zagreb 19802,123–131.

48 Militar-statistische Ubersicht von Bosnien und Herzegovina, Wien 1881, 10–21.

predela kr~ewem prostranih {uma. Takva predawa su zabeleèna u selimaAmajlije, Crwelevo, Dazdarevo, Meterizi i Patkova~a.49

Drvna gra|a bila je osnovni gra|evinski materijal u gradovima, anaro~ito u selima, sve do perioda posle Drugog svetskog rata i zama{neindustrijalizacije. Svi stambeni i privredni objekti gra|eni su od raz-li~itog drveta. Shodno dostupnosti pojedinih vrsta gra|evinskog drvetai klimatsko-geografskim osobinama sredine, s vremenom su se razvilirazli~iti tipovi ku}a. Tako se u krajevima s povodwima, naro~ito du`savskih obala podizao poseban tip ku}a — sojenice, a najstariji primercisu otkriveni na ~uvenom lokalitetu iz doba neolita — Dowa Dolina kodBosanske Gradi{ke. Ovaj tip gradwe pretrpeo je relativno malo izmenado modernog vremena. êtiri debela kolca, visine oko dva do tri metrapobadana su u uglove budu}e zgrade, a izme|u wih su re|ane tawe grede. Zi-dovi sojenice su slagani od brvana, oblepqenih blatom. Postojala je samojedna prostorija s ogwi{tem, a pred vratima je bio trem do koga vode ste-penice. Krov je bio ravan, prekriven trskom, kasnije daskama. Prave brv-nare su gra|ene samo na onim mestima gde je bilo dovoqno ~etinarskih{uma — jele, omorike i smreke, jer su imale duga~ka i prava stabla za brv-na. Tamo gde je {uma ve} prore|ena, {tedelo se na materijalu, pa su se kom-binovala brvna, odnosno hrastove i bukove daske i zidovi od pletera, ob-lepqeni ilova~om. U gradwi drvenih ku}a nije kori{}en niti jedan me-talni deo. Ako nisu bile ukopane, mogle su i da se transportuju volovskomvu~om, budu}i da su bile malih dimenzija.50

Razli~ite vrste drve}a i wihovih delova, kao i {umsko biqe, imalisu raznovrsne namene:

— alternativni izvor hrane i lekova — plodovi divqih vrsta vo}a,pe~urke, med, lekovito biqe;

— ogrev — krupniji trupci hrasta, ve}e grane;

— osvetqewe — lu~, smola i katran od ~etinara;

— izrada malobrojnog poku}stva — klupe, trono{ci, sanduci; posu-|a — ~inije, kutla~e, ka{ike;

— ba~ve za vino od hrastovih duìca — glavni predmet izvoza izBosne i Hercegovine u 19. veku.51


49 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 171– 389; R. Kajmakovi},Semberija, 20, 22, 27, 113.

50 [. Soldo, Tipovi ku}a i zgrada u pre|a{woj Bosni i Hercegovini, Posebna iz-dawa Geografskog dru{tva, sv. 13, Beograd 1932, 26–27, 44–49; G. Milo{evi}, Stano-

vawe u gradu i selu, u: Privatni ìvot u srpskim zemqama u osvit modernog doba,prir. A. Foti}, Clio, Beograd 2005, 161–171.

51 P. Sugar, Industrialization of Bosnia-Hercegovina, 130.

— izrada poqoprivrednih i zanatskih alatki — ralo, vile, drqa~e idrveni delovi motika, kosira, srpova, jarmova za volove od javora;koqe za vinograde; vretena, razboji, preslice, merdevine;

— izrada oru`ja — kopqa, strele, {titovi, lukovi, naj~e{}e od jase-

na i tisovine, jer su lake i savitqive gra|e;— izrada plovnih objekata — ~unovi (monoksili) od izdubqenih

trupaca, naj~e{}e hrasta, zatim splavovi, nasadi i {ajke od izdr-`qive ~amovine/jelovine;

— izrada teretnih kola i saonica — od izdr`qivog drveta, kru{ke,graba, bresta;

— sto~na hrana — lisnik, naj~e{}e li{}e hrasta; ìrovi hrasto-vih i bukovih {uma za prehranu sviwa;

— gorivo — proizvodwa soli prokuvavawem slane vode; proizvodwastakla, cigle, grn~arije, kre~a, gipsa;

— rudarstvo — kao gorivo u topionicama, kao potpora svodova ru-darskih okana i tunela;

— proizvodwa pepela — pota{e, koja se koristila kao |ubrivo, za-tim u proizvodwi sapuna, i kao sredstvo za prawe;

— od kore pojedinog drve}a dobijane su biqne boja za tkanine, a bre-

zova i hrastova kora kori{}ena je za dobijawe tanina za {tavqe-we koà.52

Proces deforestacije, u koji je ukqu~en i proces degradacije prvo-bitnog {umskog pokriva~a i prvobitnog sastava tla, odvijao se nepresta-no, u razli~itom tempu u zavisnosti od demografskog pritiska i teh-ni~ko-tehnolo{kog razvoja. Naro~ito je bio intenziviran od druge polo-vine 19. veka, ta~nije od 1878. godine. Radi eksploatacije {umskog bogat-stva, austrougarske vlasti su podigle pilane i izgradile {umske èle-znice, pokrenule proizvodwu pota{e, koja se koristila u spravqawu sta-kla i sapuna. Prva {umska èleznica od Doboja preko Tesli}a do planineVla{i} podignuta je ve} 1889. godine.53 Preteranim uklawawem {umskevegetacije ubrzano je oticawe povr{inskih voda, te tako i proces erozijedobija na zamahu. Stoga je karakter vodotoka Save i wenih pritoka postaobuji~an, {to zna~i neregularan i mawe predvidqiv.54

U vreme osmanske vlasti, {ume nisu bile predmet posebne regulati-ve sve do 1870, dok je u susednim austrijskim podru~jima stawe bilo pot-


52 R. Bechmann, Trees and Man. The Forest in the Middle Ages, New York 1990,147–200; T. Russel, Wood, u: The Cultural History of Plants, eds. Gh. Prance — M. Nesbitt,Routledge 2005, 315–334; Vid. radove M. S. Filipovi}a.

53 J. Markovi}, Geografske oblasti, 161; ^. Crnogorac, Sliv Velike Usore, 41;P. Sugar, Industrialization of Bosnia-Hercegovina, 129–143.

54 D. Duki}, Sava, 75.

puno druga~ije. Za teritoriju Vojne granice, ~iji je deo bila Slavonija,prvi zakonski propisi su doneti ve} polovinom 18. veka (1755), s ciqemda se kori{}ewu ovog prirodnog resursa pristupi ekonomski racional-no. Postavqeni su posebni slu`benici — {umari, koji su kontrolisalipo{tovawe propisa i sprovodili su ponovno po{umqavawe iskr~enihpovr{ina. Se~a drve}a bila je ograni~ena na tri zimska meseca, a prvo jemoralo da se iskoristi drve}e prirodno oboreno (od starosti, udara vetrai sl.). Bilo je zabraweno qu{titi koru mladica, a ubrzo i dràwe koza,jer su one nanosile najve}u {tetu {umskom ekosistemu. Ograni~eno je iiìravawe sviwa, kao i otresawe ìrova s drve}a i wihovo sakupqawe.55

Prikaz paleogeografskih svojstava oblasti severne Bosne, to jest,sredwovekovne Usore i Soli pokazao je da su weni stanovnici imali naraspolagawu raznovrsne i relativno izda{ne prirodne resurse: povoqanraspored reqefnih oblika, umerene klimatske karakteristike, gusta hi-drografska mreà, obiqe {umskog pokriva~a, i s tim u vezi — obradivotlo, senokosi i pa{waci, do kojih se dolazilo iskr~ivawem. Na~in upo-trebe prirodnih resursa bio je uslovqen dru{tveno-kulturolo{kimobrascima, politi~ko-ekonomskim prilikama i stepenom tehni~ko-teh-nolo{kog razvoja, tako da se mewao tokom vremena. Promene prirodnog,prvobitnog pejzaà u mnogovrsne kulturne pejzaè pripada strukturama„dugog trajawa“, i one se nisu uvek odvijale uzlaznom linijom, ka ve}emstepenu preoblikovawa prirodne sredine. U nekim periodima, naprotiv,dolazilo je do regresije, kada se „divqina“ ponovo vra}ala i osvajala do-tad kultivisane oblasti. Ti periodi su posledica velikih politi~ko-de-mografskih i dru{tveno-ekonomskih lomova, kao {to su to bili slomrimskog rajnsko-dunavskog limesa, seobe naroda, doseqavawe ju`noslo-venskih plemena. Drugo razme|e bi se moglo postaviti u period poznogsredweg i po~etka novog veka, u doba osmanskog osvajawa. Ono je podstaklovelike migracije stanovni{ta, a rezultiralo je uspostavqawem druga~i-jih politi~kih i privrednih okvira.


55 F. [. Engel, Opis Kraqevine Slavonije i Vojvodstva Srema, prev. V. Stoji},Matica Srpska, Novi Sad 2003, 57, 234–235, 407–415; F. Vani~ek, Specialgeschichte derMilitargrenze, II, Wien 1875, 604–613.

II

TOK ISTORIJE

PREDSLOVENSKO DOBA

Da bi se stekao celovit uvid u problematiku naseqenosti i odnosastanovni{tva prema prirodnoj sredini, trebalo bi se ukratko osvrnutina veliki period koji povezuje najstarije preistorijske kulture i po~e-tak doseqavawa ju`noslovenskih plemena na Balkan. U narednom izlaga-wu, pa`wa }e biti usmerena na prikazivawe naseqa i materijalnih osta-taka koje su iza sebe ostavile preistorijske kulture, ilirska plemena i,posebno, Rimska imperija. Zajedni~ki imeniteq je prirodno-geograf-ski prostor severne Bosne, koji se sasvim razli~ito doìvqavao i obli-kovao pod uticajem prirodnih i qudskih faktora tokom ovih nekolikomilenijuma.

Za razliku od nekih drugih podru~ja, na prostoru severne Bosne po-stojao je kontinuitet naseqenosti tokom ~itavog perioda paleolita, neo-lita i latena. Jedno od dominantnih obele`ja jeste otvorenost ka uticaji-ma i migracijama sa severa, iz Panonske nizije, {to je dovodilo do bliègkulturolo{kog povezivawa ove dve oblasti. To je sasvim razumqivo, bu-du}i da veliki deo severne Bosne geografski pripada Panonskoj regiji iperipanonskom obodu. Kontinuitet naseqavawa od paleolitskog doba dosredweg veka utvr|en je, da navedemo samo nekoliko primera, na lokalite-tima Crkvine — Makqenovac kod Doboja, ârda~ine u Dowem Klakaru kodBosanskog Broda, i na prostoru Dubo~ca.1 U periodu neolita odvijao seprelazak s lova~ke na zemqoradni~ku kulturu, koja se {iri iz Male Azije.Najzna~ajnije, i jedno od najstarijih naseqa na prostoru severne Bosne na-lazilo se u dana{woj Gorwoj Tuzli, uz obalu re~ice Jale. Tu su otkopaniostaci ku}e sa zidovima od pletera oblepqenim ilova~om, poplo~anim

1 Kulturna istorija Bosne i Hercegovine — Od najstarijih vremena do pada ovih zemal-ja pod osmansku vlast, drugo, prera|eno i dopunjeno izdanje, Veselin Masle{a, Sarajevo1984, 13–23 (\. Basler); ALBiH, II, 5.40, 4.14, 4.17, 4.25, 4.37, 4.112, 4.115.

podom i ozidanim ogwi{tem, a pokretni nalazi svedo~e da je re~ o pri-padnicima star~eva~ke kulture.2

Najbrojnija preistorijska naseqa u severnoj Bosni pripadaju vin-

~anskoj kulturi, koja je obeleìla ~itav period sredweg i mla|eg neoli-ta. Stani{ta vin~anske kulturne grupe u Posavini imala su oblik tzv. te-lova — malih zemqanih uzvi{ewa koja se izdiù nad okolnim mo~varnimtlom. Takva naseqa su otkrivena na lokalitetu Varo{ kod Koraja, Grba~a

kod Bosanskog [amca i Mati} kod Tolise. Sli~an teren — mo~varno ze-mqi{te, u dolini Jale uslovio je sojeni~ki tip naseqa. Kao tre}i tip nase-qa izdvaja se grupa stani{ta na uzvi{ewima u dolini Usore, kao {to su lo-kaliteti Debelo brdo, Malo brdo i Visoko brdo. Uslovi prirodne sredinesasvim jasno su odre|ivali tip i izgled naseqa, a dominanti poloàj za na-seqavawe bio je odabran iz bezbednosnih, ali i privrednih razloga. Neo-litsko stanovni{tvo ìvelo je u malim, zatvorenim seoskim naseqima.Najve}e neolitsko nalazi{te otkriveno je na lokalitetu Kraqevine kodNovog [ehera, gde je postojala veoma razvijena radionica kamenog oru|a ioru`ja. Uz samu obalu Save, otkriveni su ostaci ribarskih naseqa u Dowoj

Mahali kod Ora{ja i u Dowem Klakaru kod Bosanskog Broda. Budu}i da jere~ o izrazito vodoplavnom terenu, stanovnici zemunica u Dowem Klakaruizgradili su jarak oko svog naseqa za odvo|ewe vi{ka vode.3

Velike promene nastupaju u gvozdenom dobu, koje otpo~iwe u 9. vekupre n. e. i zavr{ava se rimskim osvajawem krajem stare i po~etkom noveere. Tokom ovog perioda dolazi do stvarawa ilirskih plemenskih saveza,~ija imena, teritorije i pojedina naseqa pomiwu tek rimski istoriogra-fi. Severna Bosna je pripadala zapadnoilirskom i ju`nopanonskom kul-turnom krugu, van uticaja glasina~kog podru~ja. Oko reke Save su stanova-la plemena Kolapijana (reka Colpis — Kupa), Oserijata i Breuka — u seve-roisto~noj Bosni i dowem Podriwu. U ~etvrtom veku stare ere na ovajprostor prodiru keltska plemena, od kojih su Skordisci naselili pod-ru~je severno od Breuka. Predrimski period obeleèn je gradinskim ti-povima naseqa koja simbolizuju period nesigurnosti i stalnih me|uple-menskih sukoba i migracija. Na gradini Vis kod Dervente istraèno jejedno od najstarijih naseqa gvozdenog doba, koje je kontinuirano ìvelood 11. do 8. veka. U Bosanskoj Posavini svoj vrhunac doìvqava ~uveno so-jeni~ko naseqe u Dowoj Dolini kod Bosanske Gradi{ke (1200. pre n. e. — 1.vek n. e.), u kome su prona|eni gr~ki importi iz 7. veka pre n. e.4


2 M. Baum, @upa Soli, ^lanci i gra|a 1 (1957) 7–10; Kulturna istorija Bosne i Herce-govine, 33, 35–37, 47, 49, 77, 105 (A. Benac, B. ôvi}); ALBiH, I, 7.13, 7.16, 7.21, 7.22,7.23, 7.30, 7.61, 7.69, 7.70, 7.72.

3 Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, 48, 60–61 (A. Benac); ALBiH, II, 8. 80; 5. 25;6.228.

4 Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, 141–142 (B. ôvi}); ALBiH, II, 3.27.

U OKRIQU RIMSKE IMPERIJE

— NASEQA, PRIVREDA I KOMUNIKACIJE —

Uspostavqawe rimske vlasti na prostoru zapadnog Balkana zapo~e-lo je od uskog priobalnog pojasa uz Jadransko more, nakon prvih ratova sratobornim ilirskim plemenom Ardijeja (229–228, 219–218. pre n. e.).Naziv „Iliri“ za skupinu etni~ki sasvim razli~itih plemena potekao jeiz gr~ke istoriografije i prihva}en je od rimske administracije. Tako jepo~etkom nove ere ~itav prostor od reke Ra{e u Istri do Qe{a u severnojAlbaniji, i na severu do Dunava, poneo ime Ilirik (Illyricum).5 Sve dovremena Oktavijana Avgusta, rimska vlast je bila ograni~ena na {ire za-le|e primorskih gradova. Kona~nom pobedom nad Dalmatima 35–33, on jeuspeo da granicu rimske dr`ave pomeri do obale reke Save, a posle Pa-nonskog rata (13–9. pre n. e.), granica je postavqena na Dunavu. Ipak, po-kazalo se da rimska vlast u unutra{wosti Ilirika nije u~vr{}ena, i dotoga je do{lo tek po{to je ugu{en dalmatsko-panonski ustanak 6–9. godi-ne n. e. Rim je stekao kontrolu nad izuzetno va`nom strate{kom vezom —putem koji je povezivao severnu Italiju s glavnim rimskim centrima nasredwem i dowem Dunavu. Pored toga, Ilirik je bio spona izme|u Italijei isto~nih, azijskih provincija, i predstavqao je zna~ajan privredni idemografski resurs Carstva.6

Da bi obezbedio efikasnu i neposrednu vlast nad ~itavim ovim pro-storom, Rim je sproveo reorganizaciju provincijske uprave, oko 10. godi-ne n. e. Teritorija Ilirika je podeqena i organizovane su dve provincije— Gorwi Ilirik ili Dalmacija, i Dowi Ilirik, to jest Panonija. Budu}ida nedostaju precizniji izvorni podaci o grani~noj liniji izme|u ovihprovincija, u nauci postoje razli~ita mi{qewa. Ve}i broj istra`iva~asmatra da je severna granica Dalmacije i{la linijom od reke Ra{e do Ku-pe, zatim ka istoku, ju`no od Siska (Segestica/Siscia), preko Lakta{a (AdFines), Doboja, prelaze}i isto~no od Drine, do Kolubare. Bosanska Posa-vina i dowe Podriwe, odnosno oblasti isto~no i zapadno od wega — Sem-berija i Ma~va, pripadale su Panoniji. Prostor severne Bosne bi se naovaj na~in na{ao podeqen po geografskom principu — peripanonskeoblasti i dolina Save odvojene su od dinarskog prostora koji po~iwe ju-`no od ocrtane granice provincija.7

Tok istorije — Predslovensko doba 35

5 I. Bojanovski, Bosna i Hercegovina u anti~ko doba, Djela ANUBiH, knj. LXVI, Cen-tar za balkanolo{ka ispitivanja, knj. 6, Sarajevo 1988, 22–29, 36.

6 E. Pa{ali}, Questiones de Bello Dalmatico Pannonicique, u: Sabrano djelo, Sarajevo1975, 376–421; I. Bojanovski, nav. delo, 36–54.

7 Geza Alfoldy, Bevolkerung und Gesellschaft der romischen Provinz Dalmatien, Bu-dapest 1965, 27–28; J. J. Wilkes, Dalmatia, London 1969, 46, 62, 78–79; up. I. Bojanovski,

U~vr{}ivawe rimske vlasti i stabilizacija novog poretka — PaxRomana, podrazumevala je izgradwu puteva kao preduslov za mobilnostrimske vojske, i spone izme|u naseqa i utvr|ewa gde su sme{teni glavnigarnizoni. Najve}a aktivnost odvijala se u Avgustovo doba, za namesni-{tva Publija Kornelija Dolabele (14–20 n. e.), a potom je nastavqena i uvreme careva Tiberija (14–37) i Klaudija (41–54). Glavni, magistralniputevi povezivali su jadransko priobalno podru~je i Panoniju. Nekolikoputeva je polazilo iz Salone sa kona~nim odredi{tima u: Sisciji (Si-sak) na u{}u Kupe u Savu, Servicijumu (Bosanska Gradi{ka), i Argenta-riji sa centrom u Domaviji (kod Srebrenice). Glavne putne stanice natrasi od Salone do sredweg Podriwa bile su u Triqu (Tilurium), Duvnu(Delminium), Varvari kod Kowica (Bistue Vetus), Bugojnu (Ad Matricem),Vitezu kod Travnika (Bistue Nova) i Ilixi (Aquae S.). Put je zatim prekoVisokog i Breze (Hedum castellum Daesitiatium) skretao ka severoistokupored Olova i Kladwa, s jednim krakom do Tuzle, a drugim se spu{tao do-linom Driwa~e do stanice Ad Drinum, koju neki istraìva~i identifi-kuju sa Zvornikom. Drugi krak je od Ilixe i{ao preko Mokrog, Romanije iGlasinca do Argentarije — Domavije.8 Sasvim je izvesno da su Rimqanikoristili nekada{we ilirske putne komunikacije, jer bi bilo nemogu}eu tako kratkom periodu, prakti~no u nekoliko decenija, izabrati najkra}eveze izme|u najzna~ajnijih strate{ko-saobra}ajnih centara i najpovoq-nije prevoje preko Dinarskih planina.9

Iako arheolo{ka istraìvawa nisu identifikovala materijalneostatke rimskih puteva dolinom Bosne severno od Zenice do Save, niti udolinama Usore i Spre~e, postoji nekoliko indicija koje dopu{tajupretpostavku da su komunikacije du` ovih reka verovatno bile izgra|eneu najranijem periodu rimske vlasti. Odlu~uju}i doga|aj koji je doveo dosloma dalmatsko-panonskog ustanka desio se 8. godine n. e., kada se vo|apanonskih Breuka, Baton, predao Tiberijevim trupama na „flumen nomineBathinus“. Potom je 19–21. godine izgra|en rimski put „ad Bathinum flu-men… a Salonis“. U nauci je prihva}ena identifikacija ovog hidronima srekom Bosnom, u ~ijem su dowem pore~uju ìveli Breuci. Potreba da seceo prostor pacifikuje uslovila bi izgradwu jednog puta kroz teritorijupobuwenika, to jest dolinom reke Bosne, koja bi jedina ostala nepokrive-


nav. delo, 325–330. Prema mi{qewu I. Bojanovskog, me|utim, ovu grani~nu liniju tre-ba spustiti jo{ ju`nije od Bawa Luke (Castra) i Doboja, zatim do Driwa~e, pa bi na tajna~in severna Bosna gotovo u celosti pripadala provinciji Panoniji.

8 E. Pa{ali}, Anti~ka naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini. Identifikacijeglavnih putnih stanica se dosta razlikuju kod: I. Bojanovski, Dolabelin sistem cesta urimskoj provinciji Dalmaciji, Djela ANUBiH knj. XLVII, Centar za Balkano{ka ispitivanjaknj. 2, Sarajevo 1974, passim.

9 E. Pa{ali}, nav. delo, 103–108; I. Bojanovski, Dolabelin sistem cesta, 245.

na sistemom rimskih putnih komunikacija. Pored toga, jo{ u preistorij-sko vreme, to je bio put kojim je prodiralo novo stanovni{tvo i novi kul-turni uticaji, a u sredwem veku je kori{}en kao vojni put u ugarsko-bo-sanskim sukobima.10 Ostaje da se utvrdi trasa ove rimske komunikacijenizvodno od Zenice.

Iz predrimskog perioda poti~u svedo~anstva o gr~kim trgova~kim ikulturnim uticajima na tlu severne Bosne. Tako je gr~ki novac prona|en uDobroj Vodi (jugoisto~no od Bosanskog Broda), Grada~cu, Srebreniku naMajevici, Domaqevcu, Boku i Tramo{nici kod Ora{ja, u Jawi i Amajli-jama kod Bijeqine.11 U kasnije nalaze spada i nov~i} grada Dirahiona(210. pre n.e.) sa nekropole ispod Gradovrha kod Gorwe Tuzle. Ime re~iceJale je poreklom od gr~kog naziva alj, {to zna~i so, solina.12 Gr~ki trgo-va~ki i kulturni uticaji mogli su da prodiru na podru~je severne Bosnedu` linije dolina Neretve — dolina Bosne, ali i iz doline Save u koju seulazilo bilo iz Podunavqa, ili od Akvileje i Trsta preko doline Kupe iQubqanke. Treba svakako uzeti u obzir i kori{}ewe savskog re~nog sao-bra}aja, kao i ekonomske veze izme|u Salone i Sirmijuma, koje su vodile ipreko teritorije severne Bosne. Porfirogenitovo pomiwawe grada Sali-nes (gr~. Salhnej) vodilo bi poreklo od znatno starijeg rimskog naseqaSalinis, to jest putne stanice Ad Salinas. O wegovom postojawu bi svedo~i-li nalazi rimskog novca i pobli`e neispitani ostaci rimske gra|evinena lokalitetu Gradovrh kod Gorwe Tuzle. Dakle, jedan ogranak puta iz do-line Bosne kod Doboja je skretao u dolinu Spre~e, preko podru~ja Tuzle —putne stanice Ad Salinas, odakle je imao najkra}u vezu s Podriwem.13

Trag jednog rimskog puta, u sastavu magistrale Salona–Argentaria–

–Sirmium, mo`e se pratiti du` leve obale Drine, od Domavije preko Dri-wa~e i Zvornika, daqe preko Jawe do podru~ja Dvorova — Brodca — Bala-tuna (stanica Ad Drinum flumen), blizu wenog u{}a u Savu, gde se ukr{ta-la s popre~nim magistralnim putem Siscia — Sirmium. Ogranak drinskogputa je mogao da prelazi Drinu kod [epka i, kao i danas, obezbedi vezu saSirmijumom od Loznice preko Le{nice (Gensis) i Bogati}a. Drugi spo-redni put je povezivao oblast Zvornika (Ad Drinum) preko doline Sapne sTeo~akom i daqe do Bijeqine i Dvorova, odnosno od Teo~aka do doline


10 I. Bojanovski, nav. delo, 192–202.11 K. Patsch, Nahodjaji novaca, GZM XIV (1902) 391–438, sa kartom. Vid. K. Jire-

~ek, Trgova~ki putevi i rudnici Srbije i Bosne u Sredwem veku, u: Zbornik Konstan-

tina Jire~eka, 1, Beograd 1959, 241; S. ]irkovi}, Srbi me|u evropskim narodima, Beo-grad 2004, karta 1.1, str. 5.

12 M. Baum, @upa Soli, 7–11.13 K. Patsch, nav. delo, 401–402, i daqe; I. Bojanovski, Rimska cesta dolinom Bosne i

njezina topografija, Radovi sa simpozijuma „Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Iz-danja Muzeja grada Zenice III, Zenica 1973, 393–415; isti, Dolabelin sistem cesta, 199.

Spre~e. Ovaj put dolinom Drine je kori{}en i tokom sredweg veka prili-kom prodora ugarske vojske do Srebrenice.14

Od izuzetnog vojno-strate{kog i ekonomskog zna~aja bila je trans-verzalna komunikacija, koja je polazila od Akvileje na Jadranskoj obali,pa preko Qubqane (Emona) do Siska (Siscia), odakle je wena trasa i{la ru-bom doline Save ka istoku. Od Siska do Bosanske Gradi{ke, put je trasi-ran ju`no od Save, po suvim pribre`jima Prosare. U Gradi{ki je bilo se-di{te panonske flote, {to govori u prilog kori{}ewu re~nog saobra}ajau anti~ko doba. Odatle je put nastavqao do stanice Urbatus koja se nalazi-la u blizini u{}a Vrbasa u Savu, kod dana{weg Srpca ili kod Pri~aca.Tu je i rimski put prelazio na levu obalu Save i i{ao do Slavonskog Bro-da (Marsonia), zatim je produàvao do stanice Ad Basante — blizu u{}aBosuta u Savu, kod @upawe. Od ovog mesta trasa puta je vo|ena pored Bo-{waka do stanice Saldis — Posavskih Podgajaca. Put je daqe nastavqao pouzdignutim zemqanim gredama do Ra~inovaca, gde je ponovo prelazio nadesnu obalu Save, i idu}i pored Brezovog Poqa i Batkovi}a stizao je dostanice Ad Drinum flumen. Kod Brodca — Balatuna je prelazio Drinu i na-stavqao pored Crne Bare, Banovog poqa i Ma~vanske Mitrovice i, prela-ze}i Savu, kona~no je dospevao do Sirmijuma.15

Sporedni ogranci ove magistrale prelazili su i ju`no od Save, obu-hvataju}i i umreàvaju}i na taj na~in i naseqa u Bosanskoj Posavini. Bo-janovski je dugogodi{wim rekognoscirawem utvrdio ostatke anti~kih ipoznijih, sredwovekovnih komunikacija koje su objediwavale dolinu Sa-ve i naseqa na wenim obalama. U rimskom periodu, kori{}eni su brojniprelazi na Savi — u Gradi{ki, Srpcu, Pri~inovcima, Dubo~cu, Slavon-skom Brodu, Klakaru, [amcu, Rajevom Selu, Brezovom Poqu. Ogranak putaiz Marsonije mogao je da se spu{ta do Klakara i da odatle produì do Do-bora, potom do Skugri}a i Grada~ca. Druga komunikacija mogla je da se is-kqu~i iz ovog magistralnog puta u blizini Babine grede i lokaliteta Ko-


14 I. Bojanovski, Bosna i Hercegovina u anti~ko doba, 331–332; isti, Prilozi za topo-grafiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s poseb-nim obzirom na podru~je Bosne i Hercegovine) III — Prilog prou~avanju anti~kih naselja ikomunikacija u Isto~noj Bosni, Godi{njak Centra za Balkanolo{ka ispitivanja ANUBiH XIX(17) (1981) 125–197, sa kartom puteva.

15 I. Bojanovski, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja urimskoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom na podru~je Bosne i Hercegovine) IV —

Rimska cesta Siscia — Sirmium (Tab. Peut.) i njena topografija (arheolo{ko-topografksa stu-dija), Godi{njak Centra za Balkanolo{ka ispitivanja ANUBiH XXII (20) (1984) 145–265, sakartom puteva. Up. Monumenta Cartographica Jugoslaviae I — Tabula Peutingeriana, prir.G. [krivani}, Istorijski institut, Posebna izdawa kw. 17, Beograd 1975, 42–43. G.[krivani} daje ne{to druga~ije ubikacije ovih stanica: Ad Basante (Bassantis) stavqapri u{}u reke Bosut u Savu kod Sremske Mitrovice, Saldis (Salis) su Soqani, selo is-to~no od Posavskih Podgajaca, Drinum locira u Sremsku Ra~u, dok je stanica Ad Dri-num — Driwa~a (Kostajnik).

stroman, zatim da pre|e Savu kod [amca i kod dana{we Modri~e se ulijeu put ka Grada~cu. Od Saldis-a — Posavskih Podgajaca odvajao se put koji jepreko prelaza Save kod Rajevog Sela i{ao dolinom Tiwe. Nizvodno odBrezovog Poqa prelazi na Savi su bili i kod Ra~inovaca, kod Naki}a-ku-le (sredwovekovnog grada Novog, ~ije osnove su od rimske opeke), zatim naSuboti{tu, i na Domu-skeli severno od Batkovi}a. Na mo~varnom, podlo-kanom tlu kako u Pobosu}u, tako i u Posavini, Rimqani su koristili pod-loge od balvana.16

Severna Bosna je, poput Slavonije, bila izuzetno gusto po{umqenaoblast u kojoj su Panonci ìveli bez gradova, po ra{trkanim selima. Izpisanih izvora se saznaje da su rimske vlasti podelile ilirsko stanovni-{tvo na slede}e civitates peregrinae: Kolapijani su ìveli na teritorijikolonije Siscije, uz tokove Save i Kupe, na jugoistoku verovatno do Dubi-ce, s bogatim rudnim nalazi{tima u dolini Sane i Japre. Isto~nije odwih bili su Oserijati, srodnici Meza, koji su nastawivali prostor odreke Jablanice do Motajice, obuhvataju}i obe obale Save. Pretpostavka jeda se na wihovoj teritoriji razvilo rimsko naseqe Servicijum, gde se putiz Salone ukqu~ivao u magistralu Siscija–Sirmijum. Civitas Breucorumponela je ime po ratobornom panonskom plemenu Breuka, ~iji je otpor slo-mqen 8. godine. Kao krajwe ta~ke wihove teritorije uzimaju se Grabarjekod Slavonskog Broda i Negoslavci kod Vinkovaca, ali se ona pruàla ipreko Save, ukqu~uju}i i deo Bosanske Posavine. Kroz wihovu teritorijuje vodio put Ad Bathinum flumen. Najve}i ager zauzimala je civitas Sirmiensi-um et Amantinorum, s centrom u Sirmijumu, kao jednoj od najva`nijih upo-ri{nih ta~aka rimske vlasti u Panoniji. Ona je obuhvatala ne samo deoSrema ve} i deo Ma~ve i Semberije. Zapravo je ~itavo podru~je doweg Po-driwa u upravnom i privrednom aspektu gravitiralo ka ovom gradu.17

Budu}i da je drvo bilo osnovni materijal za gradwu, arheolo{kiostaci koji bi posvedo~ili o stepenu naseqenosti ovog prostora, izuzet-no su oskudni. Osim toga, Bosanska Posavina je podru~je sa intenzivnompoqoprivredom, {to ima svoje pozitivne i negativne posledice. Mnogilokaliteti, naro~ito ostave anti~kog novca su slu~ajno otkriveni tokomizvo|ewa poqoprivrednih i gra|evinskih radova — izgradwe mostova,puteva i èlezni~kih pruga. S druge strane, nepovratno su uni{tena mno-ga vi{eslojna nalazi{ta pre nego {to su istraìva~i bili u prilici daih temeqno ispitaju. Celovitu sliku naseqenosti severne Bosne u an-ti~ko doba nije mogu}e oblikovati, ve} samo ukazati na oblasti koje su bi-le intenzivnije naseqene, s ve}im aglomeracijama i zna~ajnijom koncen-tracijom arheolo{kih lokaliteta.


16 I. Bojanovski, Rimska cesta Siscia — Sirmium, 145–265.17 I. Bojanovski, Bosna i Hercegovina u anti~ko doba, 337–340.

Oblast izme|u doweg toka Vrbasa na zapadu i Ukrine na istoku pru-à veoma malo podataka iz anti~kog vremena, sasvim suprotno od koncen-tracije anti~kih lokaliteta u Lijev~e poqu. Od zna~ajnih nalazi{ta mo-gu se navesti Gradina u [u{warima (3.58),18 gde su konstatovani tragovikasnobronzanog i ranogvozdenog doba, kao i ostaci anti~ke gra|evine.Ovaj lokalitet se moè dovesti u vezu sa rimskim bawskim kompleksomkoji je o~uvan na lokalitetu Zidine u Lakta{ima (3.145), na levoj obaliVrbasa. U dolini Turjanice postojalo je jedno naseqe iz rimskog perioda(3.20), a na lokalitetu Gradine u Hrva}anima (3.50) bilo je kasnoanti~koutvr|ewe ili refugijum, s po~etka 4. veka.

Daqe ka istoku, izdvaja se podru~je doweg toka Ukrine, oko dana{weDervente, gde je potvr|eno postojawe anti~kog naseqa sa zgradama od ope-ke (4.98), i otkrivena je ostava kasnoanti~kog novca (4.61) i granarij izperioda seoba naroda (4.56). U Bosanskom Brodu (4.1, 4.6) su slu~ajno, pri-likom izgradwe mosta preko Save, otkrivene dve ostave kasnoanti~kognovca.19 Nekoliko kilometara uzvodno od Broda, na lokalitetu Pekaru{a

(4.94), postojalo je naseqe iz bronzanog doba, a otkriveni su i tragovirimskog naseqa, sa zgradama od drveta. Nizvodno od Bosanskog Broda, uDowem Klakaru na lokalitetu ârda~ine (4.17), na mestu gde je prisustvoqudskih zajednica neprekinuto trajalo od paleolita, prona|eni su osta-ci rimske kule iz druge polovine 1. veka, koja je izgleda kori{}ena i u pe-riodu sredweg veka.

U dolini Usore, tragovi zna~ajnijeg prisustva stanovni{tva iz an-ti~kog doba utvr|eni su u okolini Tesli}a, gde se na lokalitetu Crkvi-{}e u Radi{i}ima na|eni ostaci cigle, opeke i keramike rimske prove-nijencije, ali i ostaci neke sredwovekovne crkve, koja je i dala ime ovomnalazi{tu (8.21). Iako su na lokalitetu Prekopa u Vru}ici (8.127) otkri-vene ru{evine rimske gra|evine od kamena i opeke povezane kre~nim mal-terom, istraìvawa nisu utvrdila da su termalni izvori bawe Vru}icekori{}eni u anti~ko doba.20 Ipak, ne{to malo nizvodno, na desnoj obaliUsore, u @abqaku kod Te{wa (8.19) otkriveni su ostaci rimske bawe iz3–4. veka, koja je u slovenskom periodu bila ponovo naseqena. Naspramovog lokaliteta, na levoj obali reke, na Ku}erinama je ìvelo anti~ko na-seqe (8.85), kao i na Gra~acu u Alibegovcima (4.34).

Sigurno jedno od najpoznatijih arheolo{kih nalazi{ta sa terito-rije Bosne i Hercegovine jeste Crkvina u Makqenovcu (4.14), kod samog


18 Brojevi u zagradi ozna~avaju numeraciju lokaliteta u Arheolo{kom LeksikonuBosne i Hercegovine (ALBiH), I–III.

19 K. Patsch, Nahodjaji novaca, 416–418.20 E. Pa{ali} ne pomiwe ovaj lokalitet, vid. O anti~kim naseljima uz mineralna

vrela na podru~ju Bosne, Godi{njak ID BiH 1955, 81–94 (= Sabrano djelo, 188–199); isti,Anti~ka naselja i komunikacije, 99–102.

u{}a Usore u Bosnu. Na ovom mestu je potvr|en kontinuitet naseqenostiod vremena paleolitskih zajednica do sredweg veka (9–13. vek). Iz rim-skog perioda poti~u ostaci jedne villa rustica-e iz 1–4. veka, veteranskinatpis i ostaci prostranog refugijuma iz vremena Gotskog rata(535–555). U neposrednoj blizini ovog lokaliteta, na Gradini u Doboju(4.39), nekoliko kilometara nizvodno od sredwovekovnog utvr|ewa (4.37),u 2. veku izgra|en je rimski augzilijarni kastrum, uz koji se nalazilo icivilno naseqe (canabae), s bawom i radionicom. Po~etkom 5. veka an-ti~ko utvr|ewe je prestalo da postoji, da bi taj prostor potom naseliliSloveni, koji su unutar wegovih zidina podigli ku}e od pletera.

Sa leve obale doweg toka Bosne na u{}u Qubio~e (5.89), wene leve pri-toke, postojalo je vi{eslojno naseqe — preistorijsko, rimsko i ranosloven-sko, ali su wegovi ostaci uni{teni prilikom gradwe puta. Na gradini Do-

bor (5.14) je potvr|eno da je preistorijsko naseqe nastavilo svoj ìvot i uanti~ko doba. Ostaci nekoliko anti~kih naseqa otkriveni su u plodnoj alu-vijalnoj ravni na levoj obali doweg toka Bosne, koju danas pokriva podru~jeop{tine Oxak: anti~ko naseqe u Jo{iku (5.39), na staroj terasi reke Bosne, spotkonstrukcijom anti~kog puta, zatim, nekoliko kilometara severnije na-seqe u Srnavi (5.67), kod Doweg Svilaja (5.63), dok je izuzetno bogata kolek-cija rimskog novca iz 3. veka otkopana u Obudovcu (5.65).

Okolina dana{weg Bosanskog [amca tako|e ~uva tragove anti~kihnaseqa neposredno uz obalu Save (5.30), potom, naseqa uz potok @endrak istari meandar Bosne u vidu telova na lokalitetu Kuli{te (5.50) i na loka-litetu Seqevac (5.80). S podru~ja Ora{ja poti~e nekoliko zna~ajnih de-poa rimskog novca iz 3. veka, kao {to su to nalazi iz Obudovca (5.70),O{tre Luke (5.69), Vidovica (5.74, 5.90).

Na severnom pribre`ju Majevice, u Tutwevcu kod Ugqevika prona-|eni su ostaci jedne rimske vile (6.95), koju je kasnije koristilo i slo-vensko stanovni{tvo, a u wenoj neposrednoj blizini je postojalo rimskoutvr|ewe i naseqe (6.231). Nekoliko kilometara zapadnije, u Koraju se na-laze tragovi koji svedo~e o postojawu anti~kog naseqa. U isto~noj podgo-ri Majevice, na mestu sredwovekovnog i dana{weg naseqa Tobut (6.218),prona|ena je izuzetno velika ostava sa oko 1.400 komada srebrnog novca iz1. i 2. veka.

Podru~je plodne Semberije je, verovatno, bilo u ve}oj meri naseqe-no nego {to o tome svedo~e arheolo{ki ostaci, prili~no uni{teni in-tenzivnim poqoprivrednim zahvatima, promenama tokova Drine, wenihpritoka, kao i pritoka Save. Neki lokaliteti jo{ nisu sistematski is-traèni, ali se ipak moè primetiti da se ve}a koncentracija naseqa na-lazi na potezu od u{}a Da{nice u Savu na jug do u{}a Jawe u Drinu. Na po-jedinim lokalitetima potvr|en je neprekinuti kontinuitet s ranoslo-


venskim periodom, kao {to je to slu~aj s rimskom vilom na Prekajama kodBrodca.21

Gradac u Brawevu (6.69), na levoj obali Lokawske reke sigurno jeobezbe|ivao rimski put od Zvornika do Brodca. Sa istom namenom je vero-vatno podignuto i utvr|ewe Ku~i}-kula (6.47) u dowem toku Sapne, i tvr-|ava na lokalitetu Ograda u Divi}ima (6.175), nekoliko kilometara uz-vodno od sredwovekovnog Zvornika. Dolina reke Sapne bila je izuzetnodobro naseqena u anti~kom periodu. Pored dva kamenoloma (6.8, 6.207),rekognoscirani su ostaci ~ak tri utvr|ewa, koja su verovatno obezbe|iva-la put iz doline Spre~e u Podriwe, kao i put preko Majevice ka obali Sa-ve — Gradina u [eti}ima (6.73), u Sapni (6.72) i ve} pomenuti lokalitetKu~i}-kula (6.47). Nasuprot tome, u dolini Spre~e prona|eno je veoma ma-lo arheolo{kog materijala iz anti~kog doba. Tek po obodima kotline pro-na|ene su ru{evine tri utvr|ewa: Gradina severozapadno od Kalesije(7.27), Gradina — Kosova~a u Kusowima (7.35), i u dolini Gostiqe — Gra-

dina u @ivinicama (7.26). Wihova funkcija je mogla da bude obezbe|iva-we putnih pravaca koji su vodili u dolinu Spre~e i iz we, a odatle i u do-linu Bosne, ka Posavini i Podriwu.

Uprkos krizi Rimskog carstva koja je obeleìla tre}i vek nove ere,Dalmacija i Panonija upravo tada doìvqavaju vrhunac svog razvoja, alione nisu mogle da ostanu van op{tih tokova doga|aja. Ve} uzdrmana uprav-na i dru{tveno-ekonomska organizacija nije mogla da se odupre masovnimmigracijama varvarskih plemena. Krajem ~etvrtog veka, pod pritiskomGota i Vandala, i u petom veku Huna, Rimqani se povla~e s dunavskog li-mesa. Usledio je slom odbrambenog sistema i pad zapadne polovine Car-stva (476). Dràva Ostrogota obuhvatala je i nekada{we provincije Dal-maciju i Panoniju, sve do svoje propasti u ratovima protiv cara Justini-jana (535–553). Na istorijsku pozornicu u Panonskoj niziji stupaju Ava-ri, u ~iji plemenski savez ulaze i neka slovenska plemena.22

Podizawe rimskih kastruma, trasirawe i izgradwa puteva, brodo-gradwa, proizvodwa stakla, keramike i opeke, eksploatacija rudnika i ka-menoloma, podrazumevala je veliku potro{wu kamene i drvne gra|e. Tometreba dodati i radove na pro{irewu obradivih povr{ina, na melioriza-ciji, izgradwi nasipa i kanala. Sve do kraja 3. veka nove ere, po~etka pro-cesa dezintegracije centralne vlasti i upada varvarskih plemena prekorajnsko-dunavskog limesa, tih nekoliko stotina godina protekli su, da-kle, u stvarawu druga~ijih kulturnih pejzaà. Za razliku od kra{kog tla


21 I. ^remo{nik, Arheolo{ka istraìvanja u Brodcu, ^lanci i gra|a 1 (1957) 127–149.22 A. Mocsy, Pannonia and Upper Moesia. A History of Middle Danube Provinces of

the Roman Empire, Routledge 1974, 339–358; I. Bojanovski, nav. delo, 345–354; Kulturnaistorija Bosne i Hercegovine, 223–240, i daqe (E. Pa{ali}).

ju`nog dela provincije Dalmacije, gde je upravo u anti~ko doba po~eoproces degradacije tankog humusnog pokriva~a, uslovqen nestankom pr-vobitnih vegetacijskih zajednica, takav razvoj nije mogao da se odvija natlu severne Bosne. Gorose~a i otvarawe kamenoloma nisu imali zna~ajni-ji uticaj na promene ravnoteè ekosistema, a {umske zajednice su se veo-ma brzo obnavqale.

U ekonomskom pogledu, severna Bosna nije imala neku zna~ajnijuulogu — ona se nalazila u sferi uticaja rimskih gradova — Marsonije,Sirmijuma i Domavije. Glavna obele`ja anti~kog doba — urbanizacija, iz-gradwa puteva, kolonizacija, privredni napredak, ~vr{}a povezanost samediteranskom i podunavskom regijom, u maloj meri su preìvela nemir-no doba anarhije i prolaska brojnih varvarskih plemena. Na prostoru se-verne Bosne, Sloveni su mogli da zateknu tek malobrojne ostatke nekada-{we rimske civilizacije. To se pre svega odnosi na rimske puteve kojimasu sa severa, iz Posavine, prodirali ka Jadranu i dalmatinskim gradovi-ma, kao {to su trase Sirmijum — Salona i Sirmium — Siscija. Kako supokazala arheolo{ka ispitivawa, slovensko stanovni{tvo je samo na ne-kolicini istraènih lokaliteta odabralo prostor nekada{wih an-ti~kih naseqa za svoja nova stani{ta i prilagodilo ga svojim potrebama.Osim u slu~aju Salinesa — Soli, nije zapaèn kontinuitet u nazivima na-seqenih mesta. S druge strane, treba uzeti u obzir da intenzitet anti~kihvi{estruko prema{uje obim slovenskih arheolo{kih istraìvawa, {totako|e moè da uti~e na stvarawe pogre{ne slike o naseqenosti i mogu-}im kontaktima izme|u starosedelaca i novoprido{log stanovni{tva.23


23 K. Bruner je, na osnovu rezultata posebnih, regionalnih studija ukazao na neo-drìvost dosada{we teze o naglom i o{trom prekidu tokom 4. i 5. veka, izme|u Pozno-rimskog carstva i novih, varvarskih dràva. Pokazalo se da je re~ o jednom prelaznomperiodu, i da ponovno analizirani izvori i materijalni ostaci svedo~e o transferuznawa i tehnologije i u oblasti poqoprivredne proizvodwe — K. Brunner, Continuityand Discontinuity of Roman Agricultural Knowledge in the Early Middle Ages, u: Agriculturein the Middle Ages. Technology, Practice, and Representation, ed. D. Sweeney, University ofPennsylvania Press — Philadelphia 1995, 21–40.

POÊCI(6–12. vek)

Postepeno kretawe slovenskih plemena u sastavu avarskog plemen-skog saveza ostavilo je malo pisanih i materijalnih tragova. Prvi pouzda-no zabeleèni prodori na Balkansko poluostrvo poti~u iz vremena nepo-sredno pre dolaska na vlast vizantijskog cara Justina I (518–527), i s ma-wim prekidima traju sve do zavr{nog perioda naseqavawa ju`nosloven-skih plemena po~etkom 7. veka. Pravce kretawa odre|ivali su ostaci rim-skih komunikacija i doline reka, omogu}avaju}i prolaz kroz sistem Di-narskih planina.24 Zapravo se kontinuitet anti~kih naseqa ne moè po-smatrati odvojeno od kontinuiteta mreè puteva koji su ih povezivali.25

Zanimqivo je, me|utim, razmotriti kriterijume koji su opredeqivalislovensko stanovni{tvo u odabiru novih stani{ta ju`no od Save i Duna-va. O tome svedo~i lingvisti~ki materijal u naj{irem smislu, a potom ipoloàj i raspored naseqa na terenu.

U periodu opadawa i propasti zapadne polovine Rimskog carstva, iu prvim vekovima Vizantije izvesno je da se u oblastima s vla`nijom kon-tinentalnom klimom {umski pokriva~ relativno brzo obnovio na napu-{tenim oranicama i vinogradima. Vreme pred slovensko naseqavawe obe-leèno je veoma malom gustinom naseqenosti Balkana, i zapravo malimbrojem ukupnog stanovni{tva. Evropu i oblast Mediterana zahvatio je ikra}i period hladnije i vla`nije klime, od kraja 5. veka do 850/1000. go-dine. Na smawewe broja stanovni{tva uticale su i u~estale epidemije ku-ge u 6. veku, po~ev{i od kuge iz 541. godine u doba cara Justinijana(527–565), koja se potom periodi~no javqala do 8. veka.26 Postojalo je, da-

24 VIINJ, I; Q. Maksimovi}, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI 19 (1980) 17–57;ISN I, 109–111 (Q. Maksimovi}); H. Birnbaum, Slavische Landnahme, u: Lexikon zurGeschichte Sudosteuropas, Hrsg. E. Hosch, K. Nehring, H. Sundhaussen, Bohlau, Wien —Koln — Weimar 2004, 627–629.

25 K. Zende, Continuity and Change: the Emergence of a Structured Urban Network inthe Carpathian Basin between the 11th and 14th centuries, Paper given at the Conference ofEuropean Association for Urban History in Stockholm 2006: < http://www.historia.su.se/ur-banhistory/eauh/papers/s33_szende.pdf> (15. 02. 2007).

26 J. Koder, Historical aspects of a recession of cultivated land, 157–167; isti, Clima-tic Change in the Fifth and Sixth Century?, 270–285; D. Stathakopoulos, Famine and Pesti-lence in the Late Roman and Early Byzantine Empire. A Systematic Survey of Substitence Cri-ses and Epidemics, Birgmingham Byzantine and Ottoman Monographs vol. 9, Ashgate 2004.

kle, mno{tvo pustih predela i napu{tenog zemqi{ta, tako da su Slovenimogli da biraju i da izaberu najboqe oblasti za naseqavawe, budu}i da susvojim dolaskom podstakli i uzmicawe romanskog stanovni{tva.

Jasniju sliku slovenskog dru{tva pruàju komparativne analize re-zultata arheolo{kih istraìvawa severno i ju`no od Dunava i Save, gdesu se, prema podacima vizantijskih pisaca, formirala slovenska naseqa.Ona su se nalazila u re~nim dolinama, na suvim osun~anim terasama i is-taknutim kosama, na prelaznom prostoru izme|u dolina i uzvi{ewa, stepai {uma. Uglavnom su to bila sela razbijenog tipa, ali grupisana du` reke,kako je to utvr|eno na prostoru Vla{ke, Moldavije i severne Bugarske. Tegrupe malih seoskih naseqa mogle su da predstavqaju i male plemenskezajednice, s kojima su dolazili u sukob vizantijski pograni~ni odredi.Glavno zanimawe ovog stanovni{tva bila je zemqoradwa (itinerant agricul-ture), i zbog brzog iscrpqivawa oranica, naseqa su se postepeno pomeralana susedna podru~ja.27

Od trenutka kada se Sloveni prvi put pomiwu u vizantijskim izvo-rima na prostoru leve obale Dunava 517, do naseqavawa Srba na Balkanposle 626,28 proteklo je nekih stotinak godina. Taj period je bio sasvimdovoqan da bi se stvorio skup saznawa o predelima ju`no od Save i Duna-va. Slovenska plemena se nisu selila u nepoznato, izvan dobropoznatihekolo{kih i kulturnih granica, a bez prethodnog izvi|awa i upoznavawa.Tokom svog boravka s one strane reka koje ~ine severnu granicu Balkana,Sloveni su dolazili u dodir sa stanovni{tvom ju`nih oblasti. Potom, ubrojnim upadima, ratnim i pqa~ka{kim, mogli su da u toku nekoliko ge-neracija steknu i neposredna znawa koja su se odnosila na pravce glavnihi sporednih vodotokova, na fizi~ko-geografske odlike prostora — obli-ke reqefa i wihovu nadmorsku visinu, pravce pruàwa planina, vegeta-ciju. Istovremeno su Sloveni upoznavali i raspored naseqa i stanovni-{tva, komunikacije, vrste useva i op{te ekonomske prilike isto~ne po-lovine Carstva.29

Tok istorije — Po~eci (6–12. vek) 45

27 Z. Kurnatowska, Structure social des Sclavenes a la lumiere d’une analyse de l’hab-itat, Balcanoslavica 1, Beograd — Prilep 1974, 87–94; F. Curta, The Making of the Slavs —

History and Archeology of the Lower Danube Region c. 500 — 700, Cambridge UniversityPress 2001, 276–310; isti, Southeastern Europe in the Middle Ages 500–1250, CambridgeUniversity Press 2006, 56–61..

28 Detaqno kod: T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u

600–1025, Beograd 20072, 188–191, i daqe.29 M. ]orovi}-Ljubinkovi}, Odnos Slovena centralnih oblasti Balkana i Vizantije od

VII do X veka, Materijali IX, Prilep 1970, Beograd 1972, 81–100; Q. Maksimovi}, Severni

Ilirik u VI veku, 17–57; T. @ivkovi}, O plemenskom ustrojstvu i vojnoj snazi podunav-

skih Slovena, ZRVI 35 (1996) 95–116; J. Mrgi}-Radoj~i}, Sredwovekovni ~ovek i priro-

da, u: Privatni ìvot u srpskim zemqama sredweg veka, prir. S. Marjanovi}-Du{a-ni} — D. Popovi}, Clio, Beograd 2004, 166.

Ovakav na~in prikupqawa informacija o pravcu i ishodu sloven-skih seoba potvr|uju rezultati savremenih disciplina, poput nauke o po-na{awu u prostoru i u prirodnom okruèwu (environmental psychology).Prema novijim teorijama o poimawu prostora (cognitive spatial theory), po-stoje ta~no odre|eni aksiomi po kojima se odvija me|udejstvo qudi i lo-kacija u prostoru. Ovi aksiomi isti~u da, pored faktora blizine, koji jesrazmeran razdaqini, na ve}u mogu}nost kontakta uti~e i faktor pri-

vla~nosti odre|enog mesta. Taj ~inilac je, me|utim, odre|en ~ovekovimstavovima i vrednostima, i uslovqen je wegovom dru{tvenom i kultur-nom pripadno{}u. To zna~i da razli~iti narodi razli~ito doìvqavajui vrednuju prirodno okruèwe i prostor.30

Pre odabira samog mesta naseqavawa, Sloveni su procewivali ivrednovali novo prirodno okruèwe, wegove pozitivne i negativne osobi-ne, i to ne samo s racionalnog, utilitarnog stanovi{ta. Istraìvawa supokazala da qudi uop{te pokazuju da imaju naklonost prema sasvim odre|e-nim prostorima i krajolicima (landscape preferences), i da izdvajaju po-èqna mesta za stanovawe. Pri tome se rukovode „mentalnim mapama“, od-nosno predstavama koje stvaraju na osnovu li~nih iskustava, pod uticajemsamog mesta na kome ìve, i dru{tvene i kulturne sredine u kojoj ìve.31

Romanizovano stanovni{tvo, pre svega wegovi vi{i dru{tveni slo-jevi, povla~ilo se ka utvr|enim primorskim gradovima. Ostatak se preme-{tao daqe od glavnih putnih pravaca kojima je nadiralo novo stanovni-{tvo, u oblasti koje su bile mawe izloène wihovim upadima, slabijepristupa~ne, samim tim i mawe privla~ne novim doseqenicima. Tada su iekonomski marginalna podru~ja, poput {umovitih i brdskih predela, po-stala oblasti uzmicawa jednog dela romanizovanog stanovni{tva.32

Glavni prelazi — „brodovi“ na Savi i Dunavu bili su Slovenimadobro poznati i oni su ih ~esto koristili — kod (Bosanske) Gradi{ke,Svilaja, Bosanskog Broda, Ra~e, Sirmijuma, i isto~nije, Singidunuma,Marguma, Viminacijuma i Lederate (Rama). Reke su mogle da se prelaze go-tovo svuda gde su postojala u{}a pritoka, jer su na tim mestima usporava-le svoj tok, {to je imalo za posledicu taloèwe materijala koje su sa so-bom nosile i potom, formirawe re~nih ostrva — ada, i pli}aka — gazova.Doline glavnih desnih pritoka Save i Dunava vode ka jugu — po~ev{i odUne i Vrbasa na zapadu, do Pore~ke reke i Timoka na istoku.


30 M. J. Webber — R. Symanski — J. Root, Toward a Cognitive Spatial Theory, Econo-mic Geography 51–2 (1974) 100–116.

31 R. Knowles — J. Wareing, Economic and Social Geography, Oxford — London1989, 15–17.

32 K. Zende, Continuity and Change, <http://www.historia.su.se/urbanhistory/eauh/pa-pers/s33_szende.pdf>.

Osim reka Crnomorskog sliva, Slovenima su bile poznate i reke Ja-dranskog i Egejskog sliva, koje su koristili da bi se spustili ka obalamaovih mora, do Narone (615. godine) i Salone (oko 639),33 odnosno do Soluna(617) i Carigrada (626). Pored reka ~iji su tokovi sluìli kao osnovni pu-tokazi u pravcu sever-jug, postojali su i ostaci mreè rimskih puteva. Sva-kako najzna~ajniji i naj~e{}e kori{}en bio je Via militaris na deonici odBeograda preko Ni{a i Sofije do Carigrada, ali tome treba dodati i put odSirmijuma do Epidaura, od Sirmijuma preko Domavije (Srebrenice) do Sa-lone, i od Servicijuma (Bosanske Gradi{ke) tako|e do Salone, uz jadranskumagistralu koja je povezivala najzna~ajnije rimske gradove na obali.

Jedna slovenska skupina, koja je oko 550. godine prodrla do Ni{a,na svom povratku je pre{la „ilirske planine“ i upala u provinciju Dal-maciju, verovatno u isto~nu i severoisto~nu Bosnu.34 O veoma ranomprisustvu novog, slovenskog stanovni{tva govore ostaci naseqa i ne-kropola otkriveni na nekolicini lokaliteta. Jedna grupa nalazi{takoncentrisana je oko Dvorova, a kod Bosanske Ra~e je otkrivena sloven-ska nekropola. Najve}i broj podataka dala su istraìvawa na lokalitetuJazbine 1 u Batkovi}ima kod Bijeqine, gde su prona|eni ostaci prostra-nog slovenskog naseqa koje se okvirno datira u period od 7. do 9. veka.Osim zemqoradwom i sto~arstvom, wegovi stanovnici su se intenzivnobavili i preradom gvo`|a, kako o tome svedo~e ostaci radionice. NaGradini kod Doboja, rimski kastrum je tokom 7. veka naselilo slovenskostanovni{tvo i podiglo ku}e od pletera u zaklonu wegovih zidova. Mo-tiv za odabir ove lokacije leì u wenom izvanrednom strate{kom polo-àju, a ne u postojawu anti~kog naseqa. Na lokalitetu Kr{}e — Mu{i}i

kod Vi{egrada ostaci slovenskih poluzemunica datirani su u drugu po-lovinu 6. veka. Ranosredwovekovnom periodu, ali bez preciznijih vre-menskih odrednica, pripada i nekoliko slovenskih naseqa u dowem to-ku Tiwe, zapadno od Br~kog.35

Avarsko osvajawe Sirmijuma (582. godine) najavilo je slom vizantij-skog sistema odbrane, budu}i da je ovaj anti~ki grad bio izuzetno zna~ajnoekonomsko i saobra}ajno ~vori{te, ~iji se uticaj ose}ao duboko u unutra-


33 B. Ferjan~i}, Dolazak Hrvata i Srba na Balkansko poluostrvo — Osvrt na

nova tuma~ewa, ZRVI 35 (1996) 120, nap. 12.34 Q. Maksimovi}, Severni Ilirik u VI veku, 34–37.35 I. ^remo{nik, Die alteste Ansiedlungen und Kultur der Slawen in Bosnien und Her-

zegowina im Lichte der Untersuchung in Mu{i}i und Batkovi}i, Balcanoslavica 1 (1972/74),Beograd — Prilep 1974, 59–64; J. Kova~evi}, Slaveni i staro balkansko stanovni{tvo, Materi-jali IX, Prilep 1970 — Beograd 1972, 63–80; 81–100; Kulturna istorija Bosne i Hercegovine,389–390 (N. Mileti}); ISN I, 112–113 (Q. Maksimovi}); ALBiH II, 6.28, 6.35, 6.63, 6.74,6.90; 4.34, 17.180; 6.30, 6.87, 6.171, 6.176; A. Loma, O imenu Vi{egrad, u: Zemqa Pavlo-

vi}a, 529–540.

{wosti Balkanskog poluostrva.36 Naseqavawe slovenskog ìvqa je, sdruge strane, pruìlo mogu}nost za demografski i ekonomski oporavakovog podru~ja. Tome u prilog bi govorilo odobrewe koje su vo|e srpskogplemena dobile od vizantijskog cara Iraklija (610–641) da, u drugom na-vratu, nasele oblasti koje }e kasnije poneti ime Srbije, Paganije, Zahu-mqa, Travunije, Konavala i Dukqe.37

Posmatraju}i leksi~ki fond staroslovenskog jezika, prime}uje sebogatstvo re~nika koji se odnosi, na prvom mestu, na zemqoradwu, kako upogledu biqnih kultura (ìto, p{enica, ra`, je~am, ovas, proso), tako i upogledu tehnike obrade zemqi{ta i plodova (orati, kopati, sejati, plevi-ti, èti i sl.), zatim i oru|a kojim se to radilo (ralo/plug i delovi pluga— gredeq, plaz, leme{ i dr.). Sa~uvana je i detaqna terminologija delovarazboja, a pored tehnike izrade tekstila (od vune, lana i konopqe), bili surazvijeni i drvodeqski i kolarski zanat. Dok je ribolov bio dosta zastu-pqen, pozajmice starobalkanskog porekla vezane su za planinsko sto~are-we, gde se romanizovano stanovni{tvo povuklo pred do{qacima. Razmenase odvijala i u suprotnom pravcu, budu}i da albanski i rumunski jezik sa-drè pozajmice iz staroslovenskog u oblasti zemqoradwe. Osim toga,Sloveni su bili veoma vi~ni u plovidbi rekama, kasnije i morima. O ne-posrednoj vezi s drvetom kao osnovnim materijalom u svakodnevnom ìvo-tu, ali i kao predmetu izuzetno zna~ajnog kulta govori i ~iwenica da jepraslovenska re~ *dervo — starosl. drïvo ozna~avala istovremeno i „dr-vo“ i „brod“, dok je *dobã, starosl. doubâ imao zna~ewe „drvo“ i „hrast“.Glavne vrste {umskog drve}a koje su uìvale veliko po{tovawe — hrast,lipa, jela, bor, tisa, dren, glog i leska — slovenskog su porekla, i na tajna~in se moè dobiti predstava o {umskim pejzaìma pradomovine. Na-kon doseqavawa na Balkan, brojni toponimi, hidronimi i oronimi pro-istekli su od imena vrste {umskih zajednica koje su u to vreme dominira-le na odre|enom podru~ju. Tako se na podru~ju severne Bosne prostiruBorja-planina i Javor. Masiv Trebave je svoje ime dobio verovatno ne{tokasnije, jer ono sugeri{e intenzivan rad stanovni{tva na kr~ewu prvo-bitnog {umskog pokriva~a — starosl. trïbiti zna~ilo je kr~iti, se}i.38

Ako se pogleda prostorni raspored najstarijih ùpa iz spisa Kon-stantina Porfirogenita i popa Dukqanina, one se u najve}oj meri nalaze


36 Q. Maksimovi}, Severni Ilirik u VI veku, 44–48; M. Mirkovi}, Sirmium — Isto-rija rimskog grada od I do kraja VI veka, Sremska Mitrovica 2006, 104–111.

37 Konstantin Porfirogenit, Spis o narodima, prev. i kom. B. Ferjan~i}, VI-INJ, II, Beograd 1959, 204; M. ]orovi}-Ljubinkovi}, nav. delo; ISN I, 144–145 (S. ]ir-kovi}); M. Blagojevi} — D. Medakovi}, Istorija srpske dràvnosti, I, Novi Sad2000, 18–19; T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u, 196–205.

38 ISN, I, 124–140 (P. Ivi}); J. Mrgi}-Radoj~i}, Sredwovekovni ~ovek i priro-

da, 166–167.

u dolinama reka, du` anti~kih komunikacija, zatim u kra{kim poqima iuz obalu Jadranskog mora i Skadarskog jezera. Arheolo{ki, diplomati~kii lingvisti~ki materijal otkriva kriterijume prema kojima se vr{ilonaseqavawe. Zajedni~ki imeniteq za sve teritorije ùpa jeste prisustvostarijih kulturnih slojeva i prethodne kultivacije zemqi{ta. Kao pre-te`no zemqoradni~kom narodu, Slovenima je najcelishodnije bilo da za-uzmu ve} obra|ivanu zemqu, ili onu tek nedavno napu{tenu, koju je bilorelativno lako ponovo osposobiti za zemqoradwu.39

Poreklo naziva ve}ih i sredwih re~nih tokova — Dunava, Save, Vr-basa, Plive, Drine je anti~ko, a predslovenska su imena Bosne, Pive, Li-ma, Ibra i drugih.40 Kontinuitet ovih naziva ukazuje istovremeno na kon-tinuitet stanovni{tva u wihovim dolinama, zapravo, Sloveni su zateklistarosedeoce od kojih su preuzeli nazive ovih reka. Naseqavawe je zahva-tilo prvo ravnice i doline reka, ta~nije — suve re~ne terase i pristran-ke, ostavqaju}i planinske predele za kasniju kolonizaciju pod priti-skom rasta broja stanovnika u niziji. Doline reka su bile i {umovite i unajniìm delovima mo~varno-barovite, tako da je takav izbor bio sasvimu skladu sa odlikama terena koje su Sloveni naseqavali pre svog dolaskana Balkan. Otuda bi se moglo zakqu~iti da je jedan od kriterijuma bila isli~nost, odnosno bliskost i prepoznatqivost novonaseqenih terena.

Terminologija koja se odnosi na prirodno okruèwe, ta~nije na ob-like reqefa, unekoliko je druga~ija nego danas. Razlikovala se i nadmor-ska visina, ali i vrsta vegetacije, pa su tako postojali termini hum, brdo,breg, gora, gvozd. Naziv „gora“ ozna~avao je istovremeno i ono {to je danasbrdo ili planina, ali je podrazumevalo i obiqe {umske vegetacije, i toodrasle, krupne {ume, te bi stoga izraz „{umovita gora“ u ono vreme bio~ist pleonazam. Sli~no zna~ewe imao je i termin „gvozd“, koji je podrazu-mevao visoko brdo ili planinu prekrivenu hrastovom {umom, ali je ranonestao s posmatranih podru~ja. Termin „planina“, od praslovenske re~i*polna, pojavio se ne{to kasnije, ozna~avaju}i u prvo vreme neplodno ze-mqi{te, ta~nije ono koje nije bilo pogodno za zemqoradwu, ve} samo zaispa{u. Tako je *polnina > planina postala naziv za planinski pa{wak navisini iznad 1.000 m, a potom je dobila i geografsko zna~ewe kao visokouzvi{ewe u reqefu, {to naravno ne iskqu~uje prisustvo {ume. Kako sunajboqi pa{waci bili uglavnom na ve}im nadmorskim visinama, tako jenaziv planina po~eo da potiskuje stariji naziv gora.41 Ime planine Ozren

sa zna~ewem „vis koji se izdaleka vidi sa svih strana“ pripadalo bi gru-


39 M. Blagojevi} — D. Medakovi}, Istorija srpske dràvnosti, I, 20–24.40 ISN I, 124–140 (P. Ivi}).41 M. Blagojevi}, Planine i pa{waci u sredwovekovnoj Srbiji, IG 2–3 (1966)

2–95; A. Loma, Toponomastika kao izazov, Kwièvnost i jezik XLVIII, 1–2 (2001) 15.

pi najstarijih slovenskih toponima, koji, posredno potvr|eni, mogu da sedatiraju u doba cara Justinijana (527–565).42

Pored toga, pa`qivo su bili izdiferencirani i nazivi za razli~i-te grupe drve}a, prema vrsti i prema mestu gde su rasle. Tako se u spomeni-cima govori o gorama, gvozdu, dubravama, {umama, lugu, gaju i lesu, ali,ovi termini nisu svi postojali u isto vreme, niti su bili u upotrebi naistim podru~jima. U niìm predelima, ~esto na vla`nom tlu, bili su lu-

govi, dok su gajevi, prete`no sa hrastovim drve}em, oblikovani uticajem~oveka i stoke. Dubrave, koje su pre svega podrazumevale ìrorodno drve-}e, tako|e su se nalazile u niìm predelima, dok su u vi{im predelimabili gvozdovi i gore, podrazumevaju}i gusto, krupno i odraslo drve}e.Termin {uma se ne{to kasnije javqa u izvorima i ozna~ava prostranijekomplekse drve}a od dubrava, prostiru}i se u niìm predelima. Zajedni-ce {umskog rastiwa u „ùpnijim“ predelima prve su se na{le pod udaromsekire i vatre, radi dobijawa ogreva, i {irewa oranica i vinograda, iliza ispa{u stoke u ìrorodnim {umama hrasta i bukve, pa su se pretvaraleu sekundarno rastiwe, sitnogoricu i opstajale kao male i ivi~ne, me|a-{ne grupe drve}a. Gvozdovi i gore kao podru~ja krupne i visoke, stare {u-me bili su izvor gra|evinskog materijala, ali su bile neophodne i za pre-radu ruda i proizvodwu metala.43

Kada se pogledaju podaci koje nam pruàju arheolo{ka istraìvawaza period od kraja 6. do kraja 12. veka, vidi se da su oni ~ak oskudniji odrezultata do kojih se do{lo na poqu anti~ke arheologije. Osim ve} pome-nutih ranoslovenskih naseqa od polovine 6. do 9. veka, s kontinuitetomkori{}ewa poznoanti~kih gra|evina, na prostoru severne Bosne otkrive-ni su ostaci ravni~arskih naseqa koji su datirani okvirno u vreme izme-|u 9. i 11–12. veka. U Posavini je koncentrisan ve}i broj ovakvih gradi-

{ta — u okolini Bosanske Gradi{ke, Bosanskog Broda, kod Dervente, uBatkovi}ima i kod Brodca, severno od Bijeqine. Wihovo glavno obele`jeje uzdignuti sredi{wi deo, opasan rovom i oja~an bedemom, i prete`no susve gra|evine izvedene u zemqanoj i drvenoj arhitekturi.44

Te{ko je, ipak, prihvatiti da je to bilo i stvarno stawe na terenu igotovo se sa sigurno{}u moè pretpostaviti da je ~itava regija u ovom pe-riodu bila znatno boqe naseqena nego {to o tome svedo~i sa~uvana materi-jalna kultura. Treba imati u vidu da je osnovni gra|evinski materijal i uovom, kao i u prethodnom periodu, bilo drvo, koga je zaista bilo u izobiqu.Pored toga, slovenski naziv gradina, koji u najve}em broju slu~ajeva ozna-


42 A. Loma, Imenski par Maqen : Povlen, OP III (1982) 160–167.43 S. Georgijevi}, [uma — Gora — Planina, Balkanolo{ke studije I, Ni{ 1967, 9–43; J.

Mrgi}-Radoj~i}, Sredwovekovni ~ovek i priroda, 168–169.44 ALBiH, II, 6.177, 6.196.

~ava preistorijska, poznoanti~ka i ranosredwovekovna utvr|ena naseqa,govori o kontinuitetu upotrebe tih lokaliteta. Naime, u vreme nesigurno-sti tokom naseqavawa i formirawa najranijih teritorijalnih zajednica,gradine su mogle da zadovoqe odbrambeno-strate{ke potrebe.45

Jedino naseqe s podru~ja severne Bosne koje se pomiwe u najranijimpisanim izvorima je Salines — Soli (Salhnej), dana{wa Tuzla, kao jedanod „naseqenih gradova“ u delu Konstantina Porfirogenita. Pore|ewem sdrugim ubikacijama, Soli su bile i najseverniji grad „kr{tene Srbije“,oko 50 kilometara ju`no od Save, na kojoj se od kraja 9. veka uspostavilagranica s novodoseqenim narodom u Panonskoj niziji — Ma|arima.46 Raz-log za kontinuitet ovog naseqa leì, naravno, u postojawu veoma va`nogprirodnog resursa u svim vremenima, a to su izvori slane vode. Pored So-li, me|utim, kontinuitet naseqenosti iz anti~kog doba je arheolo{kimistraìvawima potvr|en i u slu~aju nekolicine naseqa, a koja se ne po-miwu u ranosredwovekovnim izvorima — Dubo~ac, Dobor, Doboj, Te{aw,Zvornik.47 Re~ je o naseqima ~iji je poloàj imao veliki strate{ki zna-~aj, i koja su predstavqala saobra}ajne ~vorove sa prelazima — „brodovi-ma“ na velikim rekama — Sava, Bosna, Drina. Dakle, vi{e od anti~kog na-sle|a, odlu~uju}u ulogu je imao wihov poloàj na terenu, tj. fizi~ko-geo-grafske karakteristike, i poloàj u odnosu na sa~uvanu mreù puteva.Sva pobrojana naseqa }e igrati izuzetno va`nu ulogu u bosanskoj dràvitokom razvijenog i poznog sredweg veka, izrastaju}i u upravne, vojne i sa-obra}ajno-ekonomske centre.

Rani period politi~ke istorije severne Bosne veoma je slabo osve-tqen. Jedinstvena teritorija prvobitne „kr{tene Srbije“ se raspala na-kon smrti kneza âslava Klonimirovi}a, oko 950. godine. Ne{to ranije je,prema navodima popa Dukqanina iz druge polovine 12. veka, Tihomiqubio ugarskog kneza Ki{a u ùpaniji Drini kod Cvilina. Ubrzo potomusledila je pogibija kneza âslava u sukobu s ma|arskom vojskom u oblastiSrema, ta~nije, on je udavqen u reci Savi.48 Ovaj doga|aj bi se mogao tu-ma~iti i kao najraniji pokazateq da }e Posavina biti popri{te vekovnihsukoba izme|u ovih susednih dràva.


45 Kulturna istorija Bosne i Hercegovine, 392–395 (N. Mileti}); Gradina, u: LSSV,124 (M. Popovi}).

46 Konstantin Porfirogenit, Spis o narodima, 58; S. ]irkovi}, „Naseqeni gra-

dovi“, 23, 28; A. Loma, Serbisches und kroatisches Sprachgut bei Konstanin Porphyirogen-netos, ZRVI 38 (1999–2000) 115; M. Blagojevi} — D. Medakovi}, Istorija srpske dr-

àvnosti, I, 38–40; T. @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u, 286–288.47 ALBiH II, 4.25, 4.39, 5.13, 6.241, 8.143.48 Letopis popa Dukqanina, uredio F. [i{i}, Posebna izdawa SKA, Beograd

1928, 316–317; M. Blagojevi}, Podriwe, 34–40.

Knez Stefan, koga je oko 1083/84. na vlast u Bosni postavio dukqan-ski kraq Bodin, prvi je bosanski vladar poznat po imenu. Prema najstari-jim dubrova~kim analima, Stefan je kao Bodinov vazal u~estvovao u opsa-di Dubrovnika 1094/95. godine. Prema navodima Letopisa popa Dukqani-

na, posle smrti kraqa Bodina (oko 1099), jedan od pretendenata na presto,Ko~apar, poku{ao je da se domogne vlasti u Dukqi, oslawaju}i se na ra-{kog ùpana Vukana. Kako je, me|utim, osetio opasnost i s te strane, Ko-~apar se sklonio u Bosnu, gde se oènio }erkom bosanskog bana, ali je ubr-zo poginuo ratuju}i u Zahumqu.49 O teritoriji kojom je Stefan upravqao,naàlost, ne moè se ni{ta preciznije re}i, osim {to je sasvim izvesnoda se ime Bosne dovodilo u vezu sa obla{}u gorweg i sredweg sliva istoi-mene reke, s podru~jem Sarajevskog i Viso~kog poqa.

Ne{to vi{e podataka sa~uvalo se o banu Bori}u (oko 1154 — oko1163), zahvaquju}i obave{tewima u spisu Jovana Kinama. U vizantij-sko-ugarskom ratu koji se vodio oko prevlasti nad Sirmijumom, Beogra-dom i Brani~evom, bosanski ban je u~estvovao kao vazal ugarskog kraqa za-jedno s ra{kim ùpanom Uro{em II. Prilikom povla~ewa ka Bosni, ban je1154. porazio vizantijsku vojsku negde na prostoru ju`no od Save, i potomje verovatno pre{ao Drinu blizu wenog u{}a.50 Mogu}e je pretpostavitida je Bori} imao vlast i nad severnom Bosnom kao vazal ugarskog kraqa.Wegovi potomci se jo{ dugo pomiwu na posedima s leve obale Save — uVukovskoj i Poè{koj ùpaniji, me|u kojima se 1244. navode posedi To-lisa — dana{wa Tomica i Jeèvik, oba nedaleko od Slavonskog Broda.51

Wegovom rodu je pripadao Ika~ „od Orqave“ — pretendent na bosanskipresto u doba kraqice Jelene (1395–1398).52

Prema pisawu Jovana Kinama, reka Drina je odvajala Bosnu od „ostaleSrbije“, {to se slaè i s navodima Letopisa popa Dukqanina. Reka Drinaipak nije celim svojim tokom ~inila granicu izme|u Srbije (Ra{ke) i Bo-sne, ve} samo u predelu sredweg toka.53 Posledwa bele{ka o banu Bori}upoti~e iz 1163, a ve} u leto 1165. godine Bosna je postala deo intitulacijevizantijskog cara Manojla I Komnina.54 Pod wegovim okriqem na vlast je


49 Letopis popa Dukqanina, 361, 365–366; T. @ivkovi}, Dva pitawa iz vremena

vladavine kraqa Bodina, ZRVI 42 (2005) 53–57; isti, Dukqa izme|u Ra{ke i Vizantije

u prvoj polovini XII veka, ZRVI 43 (2006) 453–456..50 Jovan Kinam, Spisi o istoriji, prev. N. Rado{evi}-Maksimovi}, komentar J.

Kali}, VIINJ, IV, Beograd 1970, 27–28, 51–53, 60–61; J. Kali}, @upan Belo{, ZRVI 36(1997) 78; P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier, 233–234.

51 T. Smi~iklas, CD, IV, 236–240; V. Klai}, Crtice o Vukovskoj ùpaniji i Djakovu usrednjem vijeku, Vjesnik Zemaljskog arkiva II (1900) 103; V. ]orovi}, Ban Bori} i wegovi

potomci, Glas SKA 182 (1940) 51.52 S. ]irkovi}, Istorija, 176, 370, nap. 4; P. Rokai, Sticawe poseda kao vid

imigracije balkanskog stanovni{tva za Ugarsku u sredwem veku, Zbornik radova Dese-tog kongresa Saveza istori~ara Jugoslavije, Beograd 1998, 109, nap. 3.

stupio veliki ban bosanski Kulin (pre 1180 — oko 1204), ~ija vladavinapredstavqa sasvim novi momenat za istoriju bosanske dràve. Polaze}i od~iwenice da se povoqni spoqnopoliti~ki uslovi za bosansku dràvu kojisu nastali nakon smrti cara Manojla 1180, ne}e ponoviti sve do 1322, po-stanak dràvne uprave i teritorijalne organizacije ~iji se obrisi jasnovide u prvoj polovini 13. veka, treba pomeriti u vreme bana Kulina.

Teritorija bosanske dràve bila je tada podeqena na nekoliko „ze-maqa“, u zna~ewu velikih upravnih i geografskih celina. Wima su u svoj-stvu „udeonih kneèva“ upravqali „~esnici“ koji su bili ~lanovi vla-darske porodice. Veliki ban Kulin je 1189. godine garantovao Dubrov~a-nima za{tititu i od „~esnika“ na teritoriji wegove dràve. Mati~na inajstarija „zemqa“ oko koje se razvila bosanska dràva bila je „zemqa“Bosna, obuhvataju}i sliv istoimene reke od planinskog razvo|a crnomor-skog i jadranskog sliva do Vrandu~kog klanca. Sredi{wa ùpa „zemqe“Bosne bila je istoimena ùpa Bosna, koja se do 1244. podelila na dve maweupravne jedinice. @upa Vrhbosna pruàla se u Sarajevskom poqu, dok senizvodno, u Viso~kom poqu prostirala ùpa Bosna. Oko ove dve ùpe veo-ma rano su se okupile i druge susedne teritorijalno-upravne celine —Lepenica, La{va, Trstivnica, u dolinama pritoka Bosne. U plodnom Ze-ni~kom poqu nastala je ùpa Brod ~ije ime poti~e od „broda“, prelazapreko reke Bosne.55 Upravna i vojno-odbrambena sredi{ta ovih ùpa iwihovih ùpana ~inila su najstariju mreù centralnih naseqa u prvomperiodu istorije sredwovekovne bosanske dràve.

Na zapadu se „zemqa“ Bosna grani~ila s drugom „zemqom“ — DowiKraji, sastavqenom od ùpa u dolinama Vrbasa, Sane i wihovih pritoka.Markantnu granicu je ~inilo planinsko razvo|e slivova Bosne i Vrbasakoje ~ine Vranica, [tit, Kru{~ica, Komar i Vla{i}.56 Isto~na granica„zemqe“ Bosne izbijala je na Drinu kod u{}a Pra~e i u wenom sastavu senalazila i ùpa Pra~a. Do polovine 14. veka je formirana jo{ jedna „ze-mqa“ — Podriwe, prostiru}i se od Ustipra~e na sever do u{}a Driwa~e.Ju`nije, obuhvataju}i sliv gorweg toka Drine nastala je „zemqa“ Drina.57


53 Jovan Kinam, Spisi o istoriji, 28, 51; Letopis popa Dukqanina, 307; V. ]o-rovi}, Teritorijalni razvoj, 10–13; J. Mrgi}-Radoj~i}, Rethinking the Territorial Develop-ment of the Medieval Bosnian State, I^ LI (2004) 52; M. Blagojevi}, Podriwe, 40.

54 J. Ferluga, Vizantijska uprava u Dalmaciji, Vizantolo{ki institut SAN,Beograd 1957, 132–133; P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier, 251, 258–259, 270.

55 V. ]orovi}, Teritorijalni razvoj, 13–21; M. Blagojevi}, Srpske udeone kne-

èvine, ZRVI 36 (1997) 45–62; S. Mi{i}, „Zemqa“ u dràvi Nemawi}a, Godi{wak zadru{tvenu istoriju IV, 2–3 (1999) 133–146; J. Mrgi}-Radoj~i}, Rethinking the TerritorialDevelopment, 51, 54.

56 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, passsim.57 M. Blagojevi}, Podriwe, 37–41.

Severno od „zemqe“ Bosne formirane su jo{ dve „zemqe“ — Usora iSoli, koje su obuhvatale najve}i deo severne Bosne prema savremenoj geo-grafskoj podeli. Iako se pomenute oblasti javqaju u pisanim izvorimatek 1225. godine, organizovawe ovih prostranih teritorijalno-upravnihjedinica sigurno datira u znatno raniji period s obzirom na to da je re~ odugotrajnom i postepenom procesu izgradwe teritorijalne organizacijejedne dr`ave.


BURNI 13. VEK

Kao posebne teritorijalno-politi~ke i upravne celine, Usora i So-li se pomaqaju u vreme vladavine velikog bana bosanskog Matije Ninosla-va (pre 1233 — oko 1250). Od prvih optu`bi iz pisma Vukana Nemawi}a,preko Bilinopoqske abjuracije (1203), pa sve do kraja prve polovine 13.veka, ~itav ovaj period obeleèn je velikim naporima ugarskih kraqevakoji, pod pla{tom borbe protiv jeretika, nastoje da osvoje bosansku drà-vu. Prve na udaru ugarske vojske su bile Usora i Soli, koje su se tako na-{le u svetlu istorijskih izvora. Usorski knez Sibislav, sin bosanskogbana Stefana, bio je 1236. godine, prema pisawu papskih izvora, kao kato-lik, usamqen me|u jereticima „kao qiqan me|u trwem“.58

Najraniji pomen Usore i Soli u istorijskim izvorima poti~e izprepiske pape Honorija III (1216–1227) iz 1225. godine, u wegovom obra}a-wu kalo~kom nadbiskupu Ugrinu. U jednom pismu papa izraàva zahval-nost {to je nadbiskup doneo odluku o uni{tavawu jeretika de Bosna, Soyet Wosora, i to na podsticaj papskog legata Akoncija, tada ve} pokojnog.Svojim drugim pismom, papa je potvrdio odluku ugarskog kraqa Andrije II(1205–1235) da kalo~kom nadbiskupu poveri zadatak da o~isti od jeretikaterras quasdam, videlicet Bosnam, Soy et Wossora, i da na tom prostoru for-mira katoli~ku crkvenu organizaciju. Ugarski prelat se, zauzvrat, obave-zao da }e sakupiti krsta{ku vojsku i pokrenuti je u pohod kako bi ostva-rio preuzetu du`nost.59 Uprkos ovim najavama, pomenute godine je izosta-la ugarska vojna akcija protiv bosanske dràve. Bilo je to vreme nepo-sredno posle dono{ewa Zlatne bule (1222) i veoma lo{ih odnosa izme|uugarskog kraqa i katoli~ke crkve.60

Organizovawe katoli~ke crkve na teritoriji bosanske dràve nijebilo nimalo lako sprovesti, budu}i da je bosanska vlastela odbijala daprizna ~ak i vlast doma}eg bana. Ban Matija Ninoslav se 1233. godine à-lio papi Grguru IX (1227–1241) kako on, iako pravoveran, za razliku od

58 G. Fejer, CD, IV–2, 36; T. Smi~iklas, CD, IV, 15–18; S. ]irkovi}, Bosanska crkva ubosanskoj dràvi, Prilozi za istoriju BiH I, Sarajevo 1987, 191–254; E. Ha{imbegovi}, Prvevijesti o pojavi hereze u Bosni, Prilozi 32 (2003) 39–47.

59 T. Smi~iklas, CD, III, 242–244.60 V. ]orovi}, Historija Bosne, 192; J. [idak, „Ecclesia Sclavoniae“ i misija domi-

nikanaca u Bosni, u: isti, Studije o „Crkvi bosanskoj i bogumilstvu, Zagreb 1957, 183–184;Istorija Ma|ara, 64–68 (P. Rokai).

svojih prethodnika — jeretika na bosanskom prestolu, nije u mogu}nostida shodno „starom obi~aju“ comitatus et alias villas terre sue concesserit etabstulerit quibuscumque. On nije bio dovoqno mo}an da jereti~koj vlastelioduzme posede, {to zapravo zna~i da bosanski vladar nije mogao da spro-vodi svoju vlast.61 Katoli~ka crkva je sa svojim posedima bila zna~ajnakonkurencija bosanskoj vlasteli, i ona je iz tih razloga podràvala jere-ti~ku crkvu koja je nije ugroàvala ni posedima, niti nametawem pla}awacrkvene desetine i izdràvawa klera.62

U posledwem papinom pismu upu}enom dominikancima traì se odwih da oslobode sina „ubanus“ (v(ice)banus) Prijezde, ro|aka velikog bana(dux) (Matije) Ninoslava, koga oni drè kao taoca. Kako je ovo jedinstvenslu~aj pomiwawa titule „vicebana“ u sredwovekovnoj Bosni, moè sepretpostaviti da je re~ o latinskom prevodu zvawa „~esnika“ — „udeonogkneza“, jer su im funkcije bile sli~ne. S obzirom na to da je Sibislav biousorski knez, Prijezda bi, kao ~lan vladarske porodice, mogao da upravqa„zemqom“ Dowi Kraji. U prilog tome svedo~i wegovo darovawe ùpe Ze-munik svom zetu, sinu slavonskog bana. Bosanski vladarski domen prosti-rao se i oko doweg toka Bosne, u Usori.63

Bosanski ban je bio primoran da ve{to balansira izme|u podr{kepape i ugarskog kraqa, s jedne, i doma}e vlastele i crkve, s druge strane, adodatni pritisak iznutra dolazio je od usorskog kneza Sibislava. Po{toje pretrpeo poraz na bojnom poqu, Matija Ninoslav se odlu~io da, pre 20.jula 1244, i sam obdari novoosnovanu bosansku biskupiju posedom u Uso-ri. Granice tog poseda sa~uvale su se u tekstu poveqe ugarskog kraqa BeleIV, koja predstavqa skup nekoliko pravnih ~inova. Ugarski kraq je potvr-dio posede \akovo i Bliznu bosanskoj biskupiji, uz odobrewe da wen bi-skup sakupqa crkvenu desetinu u Bosni, Usori i Dowim Krajima na na~inna koji to ~ini u drugim katoli~kim ùpama; zatim, potvrdio je li~nu do-


61 G. Fejer, CD, III–2, 342–343; T. Smi~iklas, CD, III, 388–389.62 M. Dini}, Dràvni sabor, 19; A. Babi}, O odnosima vazaliteta u sredwovje-

kovnoj Bosni, Godi{wak ID BiH 6 (1954) 29–44; S. Krasi}, Djelovanje dominikanaca usrednjem vijeku, u: Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, Radovi simpozija povodom 9 stolje}aspominjanja bosanske biskupije (1089–1989), Vrhbosanska Visoka teolo{ka {kola — StudiaVrhbosnensia, Sarajevo 1991, 179, i daqe; D. Lovrenovi}, Utjecaj Ugarske na odnos crkve idràve u srednjovjekovnoj Bosni, 52–53.

63 T. Smi~iklas, CD, III, 389–390; V. Maùrani}, Prinosi za hrvatski pravno-povijestnirje~nik, Zagreb 1908–1922, 39–41; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 39. N. Klai} je is-pravno razumela da tituli „dux“ kojom je Ninoslav oslovqen u papskim pismima odgo-vara doma}a titula „veliki ban“, dok za Prijezdu autorka smatra da je re~ o tituli ba-na, a ne vicebana. — Srednjovjekovna Bosna. Politi~ki poloàj bosanskih vladara do Tvrtkovekrunidbe, Zagreb 1989,117–118, i daqe. Up. J. V. Fine, Was the Bosnian Banate subjected toHungary in the second half of the Thirteenth century?, East European Quarterly III–2 (1969)167–177 — autor je Prijezdinu vladavinu pogre{no dovodio u vezu sa „severom“ drà-ve, smatraju}i ~ak da nije imao veze s Ninoslavqevom dràvom.

naciju bosanskog bana istoj crkvenoj ustanovi, kao i sve druge posede kojeje imala na celokupnoj teritoriji bosanske dràve. Posledwi deo ove po-veqe je svojevrsni katalog ùpa i ~ini osnovu za poznavawe istorijske geo-grafije bosanske dràve u 12. i 13. veku.64 Granice bosanske dràve u vre-me velikog bana Matije Ninoslava verovatno su bile identi~ne onima ka-kve je stvorio ban Kulin, budu}i da do 1322. godine i dolaska na presto ba-na Stjepana II Kotromani}a nije bilo uslova za teritorijalno pro{irewebosanske dràve.65

Prema tekstu pomenute poveqe, veliki ban Matija Ninoslav je od svo-je ba{tine darovao bosanskoj biskupiji posed u Usori ~ije su granice opi-sane na slede}i na~in: „Prva me|a po~iwe tamo gde se reka Tolisa uliva uSavu i prati Tolisu uzvodno sve do mesta gde po~iwe Suva Tolisa i SuvomTolisom se spu{ta u ravnicu sve dok ponovo ne do|e do Tolise i wom se us-piwe sve do podno`ja brda gde ona izvire, a odatle ide na drugi potok zva-ni Modri~a i wime se spu{ta sve do mesta gde se Modri~a uliva u Bosnu, iBosnom se spu{ta sve do Save, i Savom do prve me|e i tu se zavr{ava.“ Ovodarivawe pokazuje da su u pitawu posedi bosanske vladarske porodice, kojeje ona veoma rano stekla i u Posavini, izvan mati~ne „zemqe“ Bosne. Zatim,budu}i da se izri~ito kaè da je posed „u Usori“, jasno je da se „zemqa“Usora do 1244. godine pro{irila i na desnu obalu doweg toka reke Bosne,izlaze}i iz prirodno-geografskog okvira sliva Usore i ùpa na tom pro-storu. Tu se, me|utim, nije zaustavio wen teritorijalni razvoj.66

S obzirom na tada{we spoqnopoliti~ke prilike, bosanski vladarnije bio u prilici da vr{i nova osvajawa, niti da sprovodi neku zna~ajnureorganizaciju dràvne i teritorijalne uprave. U poveqi bana MatijeStjepana Dubrovniku, marta 1249, me|u bosanskim svedocima se navode trikaznaca — Grdomil, Semijun i Belhan, od kojih je svaki vr{io finansijskuslu`bu u pojedina~nim „zemqama“ bosanske dràve — Bosni, Usori i Do-wim Krajima. Ovako opisana upravno-teritorijalna organizacija — „ze-mqe“, „udeone kneèvine“, kaznaci, ba{tinski posedi u severnoj Bosni,sasvim bi odgovarala tekovinama vladavine bana Kulina, jer je re~ o dugo-trajnom procesu izgradwe dràvnih institucija i upravnih jedinica.67

Tok istorije — Burni 13. vek 57

64 A. Theiner, Vetera monumenta Slavorum Meridionalium historiam illustrantia, I,Romae 1863, 296–298; A. Hodinka, Tanulmanyok a bosnyak-diakovari pòspíkseg tírtene-tebíl, Budapest 1898, 99–103; T. Smi~iklas, CD, IV, 236–240. Autenti~nost i verodostoj-nost ove poveqe osporavala je N. Klai}. — Srednjovjekovna Bosna, 138–145. To, me|u-tim, ne osporava verodostojnost toponimije, koja nas prvenstveno interesuje.

65 V. ]orovi}, Teritorijalni razvoj, 21.66 A. Theiner, nav. delo, 296–298; A. Hodinka, nav. delo, 99–103; T. Smi~iklas, CD,

IV, 236–240; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 30.67 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 32–34; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1,

10; M. Blagojevi}, Dràvna uprava, 19–21; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 36–37.

Usorski knez Sibislav javqa se u istorijskim izvorima jo{ jedan-put — 1245. godine, kada se zajedno s velikim banom Matijom pred bosan-skim biskupom fra Pou{om (1238–1270) odrekao jeresi u koju je zapao,obe}av{i da }e je progoniti.68 Od smernog katolika preko jeretika i na-zad, dovoqno re~ito govori o tome kako je Sibislav 1236. koriste}i kr-sta{ke pohode ugarske vojske, poku{ao da se uzdigne sa poloàja „udeonogkneza“, zauzme o~ev presto i titulu velikog bana bosanskog.

U tome nije uspeo ni tada, a ni kasnije, jer je na vlast u bosanskoj dr-àvi do{ao ban Prijezda (oko 1250 — oko 1290). Iz znatno kasnijeg izvora— poveqe bana Tvrtka od 1. novembra 1356, saznaje se da je Prijezda daro-vao crkvi sv. Petra u Usori posed Dubicu, koji se nalazio na mestu dana-{wih naseqa Gorwe i Dowe Dubice, na levoj obali doweg toka Bosne. Po-novo se pokazuje da su se ba{tinski posedi vladarske porodice prostira-li oko doweg toka Bosne, u „zemqi“ Usori. Bitno je, tako|e, podvu}i kon-tinuitet vladarskog domena na ovom podru~ju, od vremena prethodnika ba-na Matije Ninoslava, pri ~emu u obzir treba uzeti bana Stefana, ocausorskog kneza Sibislava, ali i bana Kulina.69 Do pomenute donacije po-seda je do{lo verovatno odmah na po~etku Prijezdine vladavine, jer je bo-sanska biskupija ve} 1252. godine trajno premestila svoje sedi{te u \a-kovo, izvan teritorije bosanske dràve. îni se da je nastupilo vreme za-tegnutih odnosa izme|u Bosne i Ugarske, po{to se u jesen 1253. ugarskikraq àlio papi kako je primoran da ratuje u Bosni.70 Ugarski pritisakna bosansku dràvu nije i{ao samo iz pravca severa, ve} i s juga. U tomkontekstu treba tuma~iti istupawe humskog kneza Radoslava, koji maja1354. za sebe kaè da je „verni kletvenik gospodinu kraqu ugarskomu“.71

Tok ratnih operacija nije poznat, ali su wihovi rezultati bili veo-ma zna~ajni — Bela IV je zauzeo deo „zemaqa“ Usora i Soli. U nameri daobezbedi izrazito dugu ju`nu granicu svoje dràve, na jednom delu wiho-ve teritorije formirao je novu teritorijalno-upravnu jedinicu, koja jesu{tinski odgovarala pojmu „krajine“, odnosno „kraji{ta“ u srpskim dr-àvama. Bila je to Banovina Usora i Soli, koja je pridruèna ne{to rani-je stvorenoj Ma~vanskoj banovini (1247). Uprava nad ovim {irokim poja-som Posavine — od u{}a Vrbasa na zapadu, do u{}a Kolubare na istoku,poverena je zetu ugarskog kraqa, knezu (dux) Rostislavu Mihailovi}u (oko1247–1263), nekada{wem ~ernigovskom knezu. Iako se u wegovoj tituli ne


68 J. [idak, Nova gra|a o akciji rimske kurije u Bosni 1245, HZ XXVII–XXVIII(1974/75) 319–329.

69 L. Thalloczy, Istraìvanja o postanku Bosanske banovine, 421, 437–438; isti, Stu-dien, 331–332; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36.

70 T. Smi~iklas, CD, IV, 494; F. [i{i}, Ne{to o Bosansko-|akova~koj biskupiji i \ako-va~koj katedrali, GN^ 44 (1935) 54–60.

71 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 25.

navode ni Usora niti Soli — on je zvani~no dux Gallicie et dominus de Mac-hou, smatra se da je u wegovim rukama do{lo do objediwavawa svih novo-osnovanih ju`nih banovina u prostranu Ma~vansko-usorsku kneèvinu

(ducatus). Wegova vlast u Ma~vi oslawala se na tradiciju „Sremskog kne-{tva“ Jovana An|ela, sina ugarske princeze Margarete (Marije) i vizan-tijskog cara Isaka II An|ela, koji je izme|u 1238. i 1242. godine bio titu-lisan kao dominus Syrmie.72 Rostislavqeva udovica Ana nosila je titulu:Ducissa Gallicie ac de Bozna et de Mazo domina, a pod „Bosnom“ su se u ovomslu~aju podrazumevale Usora i Soli.73

Vlast bana Matije Ninoslava i wegovog naslednika bila je suènana Bosanski banat i „zemqu“ Dowi Kraji, gde su pripadnici bosanske vla-darske porodice tako|e imali ba{tinske posede. To se moè pouzdanoutvrditi za ùpu Zemunik, koju je 1287. godine ban Prijezda pokloniosvom zetu, najstarijem sinu slavonskog bana Stjepana Babowi}a.74 Ugar-ski kraq je 1255, èle}i da osnaì seniorsko-vazalne veze, dao banu Pri-jezdi u feud ùpaniju Novaki u Slavoniji, i na taj na~in ga je ukqu~io ufeudalni sistem Ugarske. Ovu praksu sledi}e i drugi ugarski vladari,kao u slu~aju kraqa Lajo{a i bana Stjepana II Kotromani}a, @igmunda iStefana Dabi{e, Tvrtka II.75

Knegiwu (ducissa) Anu je nasledio wen sin Bela Rostisavqevi}, kojije bio na ~elu Ma~vansko-usorskog kne{tva sve do svoje smrti 1272. Ta go-dina ozna~ava po~etak dugog perioda anarhije u kraqevstvu Ladislava IVKumanca i wegove majke Jelisavete Kumanke (1272–1290), u kome su obojebili igra~ke u rukama velika{a. Samo u toku prvih pet godina nove vlade,


72 G. Fejer, CD, IV–2, 217–218; F. Pestu, A macsoi banok, Szazadok 1875, 361–381,450–467; V. G. Prokofâevã, Rostislavã Mihaèlovi~, russkšè knàz XIII vïka, Äbile-ènái sbornikâ Russkago Arheologi~eskago obæestva vâ Korolevstvï Ägoslavši, Bel-gradâ 1936, 131–159; M. Dini}, Jovan Angel „dominus Syrmiae“, Glasnik Istoriskogdru{tva u Novom Sadu 4 (1931) 301; isti, Sredwovekovni Srem, u: Srpske zemqe,270–284; P. Rokai, O jednom naslovu Kalojana An|ela, ZRVI 19 (1980) 167–171; isti,„Gyletus dux Sirmii“, Zbornik MS za Istoriju 27 (1983) 121–127; B. Ferjan~i}, Problem

vizantijskog nasle|a u severozapadnoj Srbiji, Vaqevo — postanak i uspon gradskogsredi{ta, Vaqevo 1994, 49–58; S. ]irkovi}, „Crna Gora“ i problem srpsko-ugarskog

grani~nog podru~ja, na istom m., 59–77; M. Blagojevi}, Naseqa u Ma~vi i pitawe srp-

sko-ugarske granice, na istom m., 78–92; S. Mi{i}, „Zemqa“ u dràvi Nemawi}a,140–141; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 31–32; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kra-

ji, 27–28; Istorija Ma|ara, 83–85 (P. Rokai); P. Engel, The Realm of St Stephan, 106; \.Hardi, O poreklu ma~vanskog „bana“ Rostislava Mihailovi~a, Spomenica Istorij-skog arhiva „Srem“ 2, Sremska Mitrovica 2003, 15–32.

73 G. Fejer, CD IV–3, 210–211, 235–236; G. Wenzel, CD Arpadianus continuatus III,247–255.

74 L. Thalloczy — S. Barabas, A Blagay-csalad okleveltara (Codex diplomaticus comi-tum de Blagay) 1260—1578, Budapest 1897, 53–54; T. Smi~iklas, CD, VI, 588–589; J. Mr-gi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 40, 213–225.

75 T. Smi~iklas, CD, IV, 594; P. Engel, Zur Frage, 27–29.

sastav Kraqevskog saveta je dvanaest puta promewen, {to dovoqno govorio intenzitetu strana~kih sukoba.76

Kako nije bilo ~vrste centralne vlasti, jedinstvena uprava nad Ma-~vansko-usorskom kneèvinom se raspala na sastavne delove. Tako se u sa-~uvanim ugarskim poveqama iz perioda 1272. do 1280. ~esto navode naj-mo}niji ugarski velika{i s titulama banova Ma~ve, Usore i Soli. Sme-wuju se Roland Ratot, Henrih Gisingovac, Egidije od Moslavine, Ugrinâk, i izvesni Jan i Irinej. Izri~it pomen Banovine Usore i Soli javqase u titulaturi Henriha Gisingovca, od novembra 1272. do aprila 1273,kada je imao zvawe „banus de Wozora et de Sou“, i Irineja „bano de Sow etde Wozora“, dok se u svim drugim slu~ajevima umesto Usore i Soli navodiBosna. Iako usamqeni, ovi podaci skre}u pa`wu na to da su Usora i Solipredstavqale dve zasebene teritorijalno-upravne celine, i da su kao ta-kve bile poznate i u Ugarskom kraqevstvu tog vremena.77

S titulom ducissa de Mazo et de Bosna, kraqica-majka Jelisaveta je1280. u svojim rukama ponovo objedinila vlast nad celovitom Ma~van-sko-usorskim kneèvinom. Poput svog sina, i ona je obe}avala papi da }ese na teritoriji kojom ona upravqa po{tovati i sprovoditi svi ediktidoneti protiv jeretika. Ipak, o nekom takvom postupku i, uop{te, o stvar-noj vlasti nad ovim oblastima te{ko moè biti govora, s obzirom na celo-kupnu unutra{wu situaciju u Ugarskom kraqevstvu. Sam kraq je, naime,od 1278. ìveo me|u Kumanima — paganima, prema wihovim obi~ajima i upoligamiji, te je zbog toga nekoliko puta bio izop{ten od strane kato-li~ke crkve. Bosanska biskupija je od oko 1272. do oko 1280. bila nepopu-wena, {to govori i o odsustvu interesovawa ugarske dràve.78 Feudalnaanarhija je pruìla priliku da se nekoliko mo}nih plemi}kih porodicauzdignu toliko da, prisvajaju}i prerogative organa centralne vlasti,formiraju prostrane feudalne oblasti, poput Babowi}a u Slavoniji i[ubi}a u Hrvatskoj i Dalmaciji.79

Posle 11. jula 1284, kada se Jelisaveta posledwi put navodi s titu-lom knegiwe „Ma~ve i Bosne“, uprava je poverena wenom zetu, biv{em kra-qu Stefanu Dragutinu (1284–1316).80 O ovom aspektu wegove delatnosti


76 G. Wenzel, CD Arpadianus continuatus, III, 101–102; Istorija Ma|ara, 88–90(P. Rokai); P. Engel, The Realm of St Stephan, 108.

77 G. Fejer, CD, IV–3, 210–211, 235–236; V–2, 57, 75, 78, 82, 85, 87, 120; VI–2, 398,VII–5, 381; G. Wenzel, CD Arpadianus continuatus, III, 99, 101, 255; IV, 27, 223, 266; XII,76, 78, 80; I. Nagy, Hazai Okmanytar (Codex diplomaticus patrius), VI, 194, VII, 142–144; J.Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 31.

78 A. [uljak, Bosanski biskupi od prelaza u \akovo do 1526. godine, u: Kr{}anstvosrednjovjekovne Bosne, 274–275.

79 L. Thalloczy, Histori~ka istraìvanja o plemenu gori~kih i vodi~kih knezova, GZMIX (1897) 333–382; V. Klai}, Bribirski knezovi od plemena [ubi}, Zagreb 1897; N. Klai}, Po-vijest Hrvata u razvijenom srednjem vijeku, Zagreb 1976, 343–357, 407–450.

svedo~e savremeni, ali i izvori znatno kasnijeg postawa. Pa`wa wegovogbiografa, arhiepiskopa Danila II, usmerena je, pre svega, na borbu Dragu-tina protiv bosanskih jeretika. On pi{e kako je kraq „mnoge od jeretikabosanske zemqe“ preobratio u hri{}anstvo, da je „jereti~ki kukoq du-hovnim srpom iz korena posekao“.81 Kao Dragutinov poslanik u Mlecimase 1293. godine pomiwe bosanski episkop Vasilije, koji je, sude}i premali~nom imenu, pripadao pravoslavnoj crkvi. Ipak, ostaje otvoreno pita-we da li je u Dragutinovo vreme do{lo do formirawa pravoslavne crkve-ne organizacije na delu bosanske teritorije pod wegovom upravom, i da litu treba traìti korene pravoslavne bosanske episkopije ~ija bi nasled-nica bila Zvorni~ka episkopija.82 S druge strane, postoji veoma sna`nanarodna tradicija koja, od svih Nemawi}a, upravo Dragutinu i wegovimsinovima, Vladislavu i Uro{icu, pripisuje osnivawe najzna~ajnijihpravoslavnih hramova na prostoru severne Bosne. Re~ je o manastirimaPapra}i, Lomnici, Tamni, Gostovi}u (Udrimu), Vozu}i i Lipqu. Istra-ìvawa iz oblasti istorije umetnosti, kao i neki rani osmanski izvoripomeraju, me|utim, nastanak ovih gra|evina u 16. vek.83

Papa Nikola IV (1288–1292) je svojim pismom od 23. marta 1291. na-redio da se radi zvani~ne istrage protiv jeretika po{aqu fraweva~kiredovnici „in principatu Bosne“ koji je „Stephano regi Servie illustri immedi-ate subiecto“, {to se svakako odnosi na severne krajeve bosanske dràve,odnosno „zemqu“ Usoru i Soli kojima je upravqao Dragutin. Tri godineranije, papa je uputio dva frawevca u Srbiju koji su nosili wegovo pismo,a potom se Dragutin preko svog izaslanika obratio s molbom da zatraìredovnike koji bi mogli da pou~e stanovni{tvo pravoj veri, navode}i da uBosni ima puno jeretika. Na po~etku pomenuta papska naredba frawevci-ma predstavqala bi odgovor na Dragutinovu molbu.84


80 I. Nagy, Hazai Okmanytar, VIII, 234–235.81 @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, napisao arhiepiskop Danilo drugi,

izdao \. Dani~i}, Zagreb 1866, 42, 50; Arhiepiskop Danilo, @ivoti kraqeva i arhie-

piskopa srpskih, prev. L. Mirkovi}, Beograd 1937, 35, 40.82 J. Radoni}, Dubrova~ka akta i poveqe, I, Beograd 1934, 83–84; K. Jire~ek,

Istorija Srba, I, 190; R. Gruji}, Pravoslavna srpska crkva, Beograd 19952, 41;Azbu~nik Srpske pravoslavne crkve po R. Gruji}u, priredio Sl. Mileusni}, Beograd1993, 39–41; M. S. Filipovi}, Po~eci i pro{lost Zvorni~ke episkopije, 50–52; up. M.Jankovi}, Episkopije i mitropolije Srpske crkve u sredwem veku, Beograd 1985, 55.

83 J. [afarik, Srbski letopisac iz po~etka XVI-og stoletia, Glasnik DSS V(1853) 49–58; I. Ruvarac, Ne{to o Bosni dabarskoj i dabrobosanskoj episkopiji i o

srpskim manastirima u Bosni, GN^ 2 (1878) 244, 251–261.84 T. Smi~iklas, CD, VII, 24; D. Maritch, Papstbriefe an serbischen Fursten im Mitte-

lalter, Sremski Karlovci 1933, 55, 60; B. Pandì}, Djelovanje franjevaca od 13. do 15. stolje-}a u bosanskoj dràvi, u: Kr{}anstvo srednjovjekovne Bosne, 243–244.

Ipak, ako se pogleda trenutak u kome je preduzeta akcija papske kuri-je protiv jeretika — 1291, pokazuje se da je Dragutin nastojao da se pri-bliì papi kao pristalici dinastije napuqskih Anùjaca koji su pre-tendovali na ugarski presto. Osim toga, i sam Dragutin imao je pretenzijana ugarski presto, o ~emu, izme|u ostalog, svedo~i i brak wegovo najstari-jeg sina Stefana Vladislava s Konstancom Morozini, bliskom ro|akomugarskog kraqa Andrije III (1291–1301). Nakon smrti posledweg Arpadov-ca, Dragutin je podrào Karla I Roberta (1301–1342) iz dinastije Anù,ali samo do 1309. godine. Potpuno pogre{no procewuju}i daqi tok doga-|aja, priklonio se ambicijama erdeqskog vojvode Ladislava Apora, koji jenastojao da svoju }erku u~ini ugarskom kraqicom, pa je Dragutinov sinVladislav wome oèwen.85 Stoga se te{ko moè prihvatiti mi{qewe po-jedinih autora da su prvi fraweva~ki misionari u Bosni zaista do{li napoziv kraqa Dragutina, budu}i da je re~ o sasvim uobi~ajenom poli-ti~kom potezu.86

O wegovoj vlasti nad teritorijom nekada{we Banovine Usore i So-li svedo~e i dosta pozniji izvori. Re~ je o srpskim rodoslovima, me|u ko-jima je najstariji Koporiwski, napisan posle smrti cara Uro{a 1371, za-tim, Vrhobrezni~ki i Pejatovi}ev, oba iz 17. veka. U wihovom tekstu senavodi da je Dragutin drào „sremskuju zemqu i usorskuju“, to jest „Sremi Usorskuju zemqu“. „Zemqa“ Srem obuhvatala je znatno {iri prostor odBanovine Ma~ve, ~ija je teritorija bila ograni~ena na uski pojas Posavi-ne gde su se prostirale ùpe Ma~va, Bitva, Tamnava i Kolubara.87 Mogu}eje pretpostaviti da je isti slu~aj bio i sa „zemqama“ Usorom i Soli — ubosanskoj dràvi se pod wihovim imenom podrazumevalo mnogo ve}e pod-ru~je od onoga koje je ugarski kraq osvojio i organizovao u banovinu. Upogledu navoda pomenutih rodoslova, treba dodati da oni reflektuju sta-we svog vremena, i Soli se ne pomiwu kao posebna „zemqa“, jer se ona odpolovine 14. veka nalazila u sastavu Usore.88

Verovatno neposredno po{to je Dragutin postao „sremski kraq“, te ta-ko i mo}an sused du` ~itave severne i severoisto~ne, a dobrim delom i is-to~ne granice bosanske dràve, ban Prijezda je oènio svog sina Stjepana Je-


85 M. Dini}, Odnos kraqa Milutina i Dragutina, ZRVI 3 (1955) 63–67; ISN, I,459; Istorija Ma|ara, 91–92, 94–96 (P. Rokai).

86 D. Mandi}, Franjeva~ka Bosna — Razvoj i uprava bosanske vikarije (1340–1735),Rim 1968, 39–41.

87 M. Blagojevi}, Naseqa u Ma~vi, 78–92; S. Mi{i}, „Zemqa“ u dràvi Nema-

wi}a, 140–141.88 Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Sremski Karlovci 1927,

XXXVI, XXXIX, str. 30, 49; \. Sp. Radoji~i}, Doba postanka i razvoj starih srpskih

rodoslova, IG 2 (1948) 25, 30.

lisavetom, Dragutinovom i Katalininom }erkom. Wihovi potomci stupi}e urodbinske veze i sa ugarskom i poqskom vladarskom porodicom.89

Posle Prijezdine smrti wegovi sinovi Stjepan I (Kotroman) (oko1290–†1310) i Prijezda (II), u prvo vreme su, delili vlast, verovatno nauobi~ajeni na~in da je drugopomenuti i mla|i brat kao „~esnik“ u~estvo-vao u upravqawu dràvom.90 Desetak godina kasnije, odmah po izbijawu su-koba izme|u Dragutina i Milutina, ban Stjepan I je ostao bez odlu~uju}epodr{ke svog tasta protiv napada mo}nih suseda — [ubi}a. Hrvatsko-dal-matinski ban Pavle [ubi} je ve} 1299. svojoj intitulaciji prikqu~io ititulu dominus Bosne, a 1302. godine bosanski ban je bio potisnut sve do is-to~ne granice svoje dràve, do Drine. Ipak, prema pisawu Mavra Orbina,Stjepan I je uspeo da zadrì jedan deo teritorije na kojoj je ostao sve do smr-ti. Nakon toga se wegova udovica Jelisaveta sa sinovima sklonila u Du-brovnik, a na vladarski presto u Bosni su se uspeli Pavlov brat, Mladen (I)(1302–1304), i potom Pavlov sin — ban Mladen II (1304–1322).91

Iz perioda 1290–1310. godine nijedan izvor ne donosi vesti o tome{ta se de{avalo u oblasti Usore i Soli, koliko su se i na koji na~in rat uSrbiji i pometwa u bosanskoj dràvi osetili u severnom delu. Na severo-zapadu, u „zemqi“ Dowi Kraji svoj uspon je zapo~ela porodica kneza Hrva-tina, ~iji hijerarhijski uspon u okvirima feudalnog dru{tva moè da seposmatra kao odraz tada{weg vremena.92

Babowi}i su tako|e pro{irili svoje posede na teritoriju bosanskedràve i domena vladarske ku}e. Nakon {to je Prijezda sa svojim sinovi-ma 1287. darovao ùpu Zemunik, a pre 1322. godine, Babowi}i su stekli iùpu Vrbawu, u dolini istoimene reke. U dokumentima o deobi izme|usinova kneza Babonega — slavonskog bana Stjepana i knezova Radoslava iIvana, iz 1313. i 1314. godine, predmet deobe su i wihovi posedi u Usori.Naime, u prvom dokumentu se pomiwu ùpe „Modrina et Chincha“, za koje sekaè da su nekada pripadale „Henrihu i bra}i“.93 Nije jasno kako su Babo-wi}i do{li u posed ove dve ùpe u Usori, jer nije pobliè poznat iden-


89 G. ^remo{nik, Kancelariski i notarski spisi, I, 136–137; P. Rokai, Bibliograf-

sko-genealo{ka bele{ka o ugarskoj kraqici Jelisaveti Kotromani}, Zbornik MS zaistoriju 28 (1983) 129–133.

90 T. Smi~iklas, CD, VII, 2.91 L. Thalloczy, Istraìvanja o postanku, 434–436; M. Brkovi}, Tri povelje knezova Bri-

birskih izdane bosanskom knezu Hrvatinu Stjepani}u, Radovi JAZU u Zadru 32 (1990) 139–153;Mavro Orbin, Kraqevstvo Slovena, Beograd 1968, 141–142, 341–342 (komentar S. ]irko-vi}); M. Orbini, Kraljevstvo Slavena, prev. S. Husi}, prir. F. [anjek, Zagreb 1999, 412; V. Klai},Bribirski knezovi, 82; M. Dini}, Odnos izme|u kraqa Milutina i Dragutina, 61; S. Antoljak,Ban Ravle [ubi} „Croatorum dominus“, Radovi JAZU u Zadru 19 (1972) 5–62.

92 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, passim.93 L. Thalloczy — S. Barabas, CD Blagay, 72–74; T. Smi~iklas, CD, VIII, 335–337; J.

Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 30–31.

titet pomenutog Henriha. Ipak se ~ini verovatnim da je re~ o HenrihuGisingovcu (ma|. Nemetujvar) i wegovoj bra}i, s kojima su oni zaista biliu sukobu tokom posledwe decenije 13. veka.94

Naredne, 1314. godine, kada su bra}a dovr{ila deobu poseda, u doku-mentu se navodi da se prihodi s poseda u Usori, bilo da su pusti ili nase-qeni, jednako me|u wima dele. Od wih su, sasvim razumqivo, izuzete ple-mi}ke ba{tine, ali i oni posedi koji su „per veros dominos de Vzura legiti-me collatas“.95 Nema bliìh indicija koje bi govorile o tome koga su za-greba~ki nadbiskup, kao arbitar u deobi, i Babowi}i smatrali „istin-skim gospodarima Usore“. Nije jasno da li je re~ o Dragutinu, koji je dosvoje smrti 1316. upravqao „zemqom“ Usorom i Solima, i wegovom sinuVladislavu II, kome je Karlo Martel 1292. dao titulu bana Slavonije.96 Usvakom slu~aju, Babowi}i se posle 1314. ne pomiwu kao posednici u Uso-ri, tako da se 1322. verovatno desilo isto {to i u ùpama Zemuniku, Vrba-wi i Bawici — lokalna vlastela je odbila da daqe priznaje wihovu vlasti pre{la je na stranu bosanskog bana i wemu odanih velmoà.97

Mogu}e je pretpostaviti da su sli~ni procesi feudalizacije zahva-tili i druge krajeve bosanske dràve, pa tako i podru~je Usore i Soli. Iz-vesno je da u ovo doba i na wihovoj teritoriji nastaju najstarije vlasteo-ske porodice ~iji se predstavnici navode kao svedoci u prvim sa~uvanimpoveqama bana Stjepana II Kotromani}a (1322–1353) — usorski vojvodaVojko, Brano{ êprni}, ùpan Budo{, ~elnik Hlap i drugi, o kojima }edetaqnije biti re~i u narednom poglavqu.

Istovremeno, to je doba dinasti~kih sukoba u Ugarskom kraqevstvu,iz kojih }e tek 1308/09. godine kao pobednik iza}i Karlo I Robert Anùj-ski (1301–1342). S novom dinastijom do{lo je i do promene balkanske po-litike ugarske dràve, odnosno, ciqevi i sredstva su znatno pa`qivijeosmi{qeni i efikasnije sprovedeni u delo.98


94 L. Thalloczy, Histori~ka istraìvanja o plemenu gori~kih i vodi~kih knezova, 359–363.95 L. Thalloczy — S. Barabas, CD Blagay, 76–79; T. Smi~iklas, CD, VIII, 359–361.96 G. Wenzel, Acta extera, I, 94–95; T. Smi~iklas, CD, VII, 103–105.97 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 45–46, i daqe.98 Istorija Ma|ara, 92–95 i daqe (P. Rokai); P. Engel, The Realm of St Stephan,

140–156.

„DOBRA UPRAVA“

(1322–1391)

Neznatno kasnije od po~etne godine koja je izabrana za me|a{ ovogperioda, oko 1338/40, italijanski umetnik Ambro|o Lorenceti oslikao jeunutra{wost Palaco Publiko u Sijeni ciklusom fresaka o „dobroj i lo-{oj upravi“. Wima je vizuelno predstavio grad i wegovo poqoprivrednozale|e, u prvom slu~aju — idealnog izgleda i ure|ewa, i to kao vidqive re-zultate vaqane organizacije vlasti. Okolina grada, u koju kroz gradske ka-pije izjahuje vlastela, prikazana je kao toskanski pejza` s blagim pobr-|em, pedantno uzoranim poqima i zasa|enim vinogradima. Oni su prepo-znatqivi znaci „dobre uprave“ koja dovodi do prosperiteta celog dru-{tva, pa tako i seqaka koji su prikazani u obavqawu poqoprivrednih ra-dova. Cela priroda odi{e krotko{}u, ona je potpuno osvojena, odoma}enai oblikovana da estetski ugodi posmatra~u. Slika je namewena svim pose-tiocima sijenske op{tine kao pou~ni model `ivota u uzorno ure|enoj dr-`avi, kao ideal koji vredi ostvariti.99

A. Lorenceti, Dobra uprava, Sijena 1338/40.

99 R. Turner, The Vision of Landscape in Renaissance Italy, Princeton University Press1974, 11–12.

Nije u potpunosti poznato kakvim su se kulturnim i ideolo{kim na-zorima rukovodili Stjepan II i Tvrtko I, ali se o rezultatima wihove „do-bre uprave“ bosanskom dràvom moè sa sigurno{}u govoriti. Godina1322, kada je Stjepan II uspeo da vrati dinastiju Kotromani}a na prestobosanske dràve, predstavqa u mnogo ~emu istorijsku prekretnicu iozna~ava po~etak novog doba. Biv{i izgnanik, koga je doma}a vlastela od-bacila u korist [ubi}a, ve{to je pripremio ne samo svoj dolazak navlast, ve} i ponovno okupqawe svih bosanskih „zemaqa“.

I ovoga puta proces integracije je krenuo iz „zemqe“ Bosne, gde senalazilo stolno mesto, porodi~na crkva i grobnica Kotromani}a (Mili— Arnautovi}i, Mo{tre, Visoko, Bobovac, Kraqeva Sutjeska), i najve}ideo wihovih zemqi{nih poseda.100 Ubrzo potom, najkasnije do 17. jula1323. godine, vlast bosanskog bana prihvatila je vlastela u „zemqama“Usori i Soli, budu}i da je on u dubrova~kom dokumentu oslovqen kao go-

spodin Bosne i Usore. Relativno brzom priznawu Stjepana II za zemaqskoggospodara i vrhovnog seniora bosanske vlastele presudno je doprinelapodr{ka ugarskog kraqa Karla Roberta (1301–1342), koji je prethodnopotpomogao slom Mladena II [ubi}a.101

Osim toga, bosanski ban nije imao zna~ajnijeg suparnika na prosto-ru severne Bosne, gde su Kotromani}i imali svoje ba{tinske posede uUsori ve} stotinak godina unazad. Dragutinov naslednik, Vladislav IIjedno vreme je nosio titulu slavonskog bana i bio ukqu~en u dinasti~kesukobe oko krune sv. Stefana. Nakon svog osloba|awa 1321, nakratko je po-ku{ao da se izbori za o~evu ba{tinu u Srbiji, uz pomo} ugarskog kraqa ibosanskog bana. Srpski letopisi su saglasni u tome da je Vladislav pora-èn od strane Stefana De~anskog i prognan „na Ugre“, gde je okon~ao svojìvot posle septembra 1326.102

Zahvaquju}i korpusu sa~uvanih poveqa bana Stjepana II izdatihpripadnicima bosanske vlastele i dubrova~koj op{tini, u mogu}nostismo da za ovaj period ne{to vi{e kaèmo o teritorijalno-upravnoj orga-


100 P. An|eli}, Bobovac i Kraljevska Sutjeska, Sarajevo 1973; isti, Krunidbena igrobna crkva bosanskih vladara u Milima (Arnautovi}ima), GZM n.s. — Arheologija XXXIV(1979) 183–247; Visoko i okolina kroz historiju, I, Visoko 1984, 105–309, (P. An|eli}).

101 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 142, (komentar S. ]irkovi}a 342); M. Orbini,Kraljevstvo Slavena, 412; M. Malovi}, Stefan De~anski i Zeta, IZ XXXII (52) kw.XL–4 (1979) 28, nap. 105; V. Klai}, Bribirski knezovi, 130–135; F. [i{i}, Pad Mladena [ubi-}a, bana hrvatskog i bosanskog, GZM XIV (1902) 335–366; S. ]irkovi}, Istorija,84–88; N. Klai}, Povijest Hrvata u razvijenom srednjem vijeku, 427–432; T. Raukar, Hrvat-sko srednjovjekovlje, Zagreb 1997, 73, 78, 113–114.

102 Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, 72–74, 102; Mavro Or-bin, Kraqevstvo Slovena, 25–27, (komentar S. ]irkovi} 302–303); M. Orbini, Kraljev-stvo Slavena, prev. S. Husi}, prir. F. [anjek, Zagreb 1999, 318–319; M. Dini}, Odnos izme-

|u kraqa Milutina i Dragutina, 64–66; ISN 1, 472, 497–499 (S. ]irkovi}).

nizaciji na tlu severne Bosne, lokalnoj vlasteli i kulturnim prilikama.Naàlost, zna~ajni podaci za istorijsko-geografska istraìvawa, presvega savremena obave{tewa izvora o naseqenim mestima i privrednimprilikama ovog podru~ja, skoro u potpunosti nedostaju.

Ve} u najranije sa~uvanoj poveqi bosanskog bana za kneza VukoslavaHrvatini}a, izdatoj oko 1326. godine, Usora i Soli su sastavni deo wego-ve vladarske titule, u kojoj se redom nabrajaju sve „zemqe“ bosanske drà-ve. Stjepan II je sin gospodina bana Stjepana, po milosti boìjoj gospo-

din svim zemqama bosanskim i Soli i Usore i Dowim Krajima i Humskoj

zemqi gospodin. Veoma je uo~qivo da je titula „gospodina“ upotrebqena~ak tri puta u samo jednom naslovu, i to ne bez razloga. Kako je pouzdanoutvr|eno, titula gospodin odgovarala je latinskom terminu dominus natu-ralis, gr~kom despothj, i ma|arskoj tituli ur. Ona je ozna~avala vladarskirang u srpskim zemqama sredweg veka, zapravo onog vladara koji samostal-no i suvereno vlada na teritoriji kojom gospodari. U ovom konkretnomslu~aju, Stjepan II je prvi uneo naziv gospodin kao deo zvani~ne intitula-cije, èle}i da istakne da je bosanski ban vrhovni zemaqski gospodar —senior svoj bosanskoj vlasteli. Druga novina se odnosi na sam na~in titu-lisawa, jer je wen formalni oblik ure|en po ugledu na ugarsku kraqevskutitulu u kojoj su pobrojane sve zemqe krune sv. Stefana, kako one koje suzaista bile u sastavu Ugarskog kraqevstva, tako i one na koje se pretendo-valo. U pogledu na~ina formirawa titula bosanskih vladara, u kasnijemperiodu se prime}uje da se neke teritorije koje nisu vi{e bile pod wiho-vom vla{}u, i daqe navode.103 Kao „gospodar“ bosanskoj vlasteli, ban je uvidu svoje milosti darovao ba{tinske posede u zamenu za wihovu vernu

slu`bu, a wihov me|usobni odnos bio je u~vr{}en uzajamnim poverewemi zakletvom — verom.104

Tokom svoje vladavine Stjepan II je izuzetno mnogo u~inio na stvara-wu i uzdizawu autoriteta i dostojanstva bosanskih vladara, na usposta-vqawu ~vrstih vazalnih odnosa i organizovawu efikasne dràvne uprave.Time je omogu}io {irewe granica bosanske dràve, porast wenog poli-ti~kog ugleda i ekonomski uzlet. U toku prvih nekoliko godina, Stjepanu II

Tok istorije — œDobra upravaŒ (1322–1391) 67

103 O tituli despota, vid. G. Ostrogorski, Urum-despot. Po~eci despotskog do-

stojanstva u Vizantiji, Sabrana dela 3, Beograd 1970, 205–218; B. Ferjan~i}, Despo-

ti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960; M. Blagojevi}, Dràvnost

zemqe Pavlovi}a, u: Zemqa Pavlovi}a, 125–126, nap. 43; J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa ba-

na Tvrtka knezu Vukcu Hrvatini}u (1366), SSA 2 (2003) 171–172.104 A. Babi}, O odnosima vazaliteta u sredwovjekovnoj Bosni, GID BiH 6

(1954) 29–44; S. ]irkovi}, „Verna slu`ba“ i „vjera gospodska“, Zbornik FF u Beo-gradu VI–2 (1962) 96–111 (= u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997,318–335); J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Tvrtka Kotromani}a kojom daje „vjeru“ go-

spodsku knezu Vlatku Vukoslavi}u (1353), SSA 4 (2005) 115–118.

su pristupili i sinovi kneza Hrvatina — Vukoslav, Pavle i Vukac, kojisu izda{no nagra|eni za taj postupak. U wihovim rukama se na{ao najve}ideo ùpa „zemqe“ Dowi Kraji — Zemunik, Bawica, Vrbawa, Lu{ci, s pot-punim upravnim, sudskim i finansijskim imunitetom. To je prakti~nozna~ilo da se vlast bosanskog vladara priznavala samo nominalno i po-sredno, preko wegovih vazala koji su imali direktnu, izvr{nu vlast.105

U prethodno pomenutoj poveqi me|u svedocima se nalaze imena naj-zna~ajnijih predstavnika dràvne uprave i lokalne vlastele Usore i So-li, koje su ve} do 1326. bile ~vrsto organizovane kao prostrane teritori-jalno-upravne jedinice — „zemqe“. Na prvom mestu se navodi vojvoda Voj-

ko, velmoà koji se 1329/30. pomiwe izri~ito kao vojvoda usorski. Ova ti-tula ukazuje da se Vojko nalazio na ~elu „zemqe“ Usore kao predstavnikcentralne vlasti, objediwavaju}i upravnu, vojnu i sudsku vlast, na istina~in kao {to je to ~inio vojvoda bosanski Vuk [titkovi} u „zemqi“ Bo-sni. Istovetnost funkcija govorila bi u prilog uzdizawa zna~aja „ze-mqe“ Usore u okviru bosanske dràve i to na rang mati~ne „zemqe“ Bosne,{to nije bio slu~aj s drugim „zemqama“, poput Soli i Dowih Kraja. Me|usvedocima „od Soli“ na prvom mestu se javqa vlastelin Budo{ s titulomùpana, kao vrhovni civilni slu`benik, a posle wega sledi ~elnik Hlap.

O funkciji „~elnika“ u bosanskoj dràvi nema dovoqno podataka da bi seutvrdile sve wegove nadle`nosti, koje su u nemawi}koj Srbiji, odakle jeslu`ba i titula preuzeta, bile veoma raznorodne: od stare{ina sela pre-ko za{titnika crkvenih i manastirskih vlastelinstava, do finansijskeslu`be. Sa izvesno{}u se moè navesti da je ~elnik Hlap zapovedao voj-nim posadama tvr|ava i gradskih utvr|ewa pod neposrednom vla{}u bo-sanskog bana.106

Oba vlastelina su pripadala sloju „silnih“, zapravo najmo}nijoj,najbogatijoj i najuticajnijoj vlasteli. Wima treba pribrojati ne samousorskog vojvodu Vojka, ~iji su nam direktni potomci, barem prema patro-nimiku, nepoznati, ve} i Divo{a Tihoradi}a, brata Vitana Tihoradi}a,svedoka „od svojti“. On je ostao upam}en kao naru~ilac izuzetno rasko-{nog rukopisa, poznatog pod imenom Divo{evo jevan|eqe. Kao mogu}i na-ru~ilac drugog manuskripta iz radionice Manojla Grka — Manojlovog

(Mostarskog) jevan|eqa, u nauci se pomiwe upravo ~elnik Hlap, jer je pi-sar Manojlo ostavio zapis u kome kaè kako je Hlap bio kod wega dok je pi-sao. S obzirom na blisko susedstvo Usore i Soli, moglo bi se pomi{qatida je ova prepisiva~ka radionica jedno vreme bila sme{tena na tom pro-


105 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 45–59.106 M. Blagojevi}, Dràvna uprava, 208–245; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“

Usore, 32–33. O ~elniku Hlapu vid. J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa Stjepana II Kotroma-

ni}a velikom knezu Grguru Stjepani}u (1329/30) 29.

storu.107 Poru~ivawe iluminiranih rukopisa bilo je obele`je statusavisoke vlastele, {to dopu{ta zakqu~ak da su usorske i solske velmoèbili dovoqno imu}ni da svoje duhovne i kulturne potrebe zadovoqe naovakav na~in.

Nove podatke o usorskoj i solskoj „zemqi“, ba{tinskim posedima Ko-tromani}a i bosanske vlastele donosi tre}a sa~uvana poveqa bana StjepanaII. Prilikom svoje ènidbe s }erkom bugarskog cara, bosanski vladar je po-slao velikog kneza Grgura Stjepani}a kao svog li~nog izaslanika na bugar-ski dvor. Ovakva misija, kao izraz wegove „verne slu`be“, podrazumevala jeda je veliki knez bio ~ovek od najve}eg poverewa bana, odli~no upu}en u po-liti~ke prilike. Proslava dolaska bugarske neveste odràna je na bosan-skom dvoru 3. juna 1329, tako da je darivawe zemqoposeda kojima je GrgurStjepani} nagra|en izvr{eno ne{to kasnije, u drugoj polovini iste ili uprvoj polovini 1330. godine. Bosanski vladar je velikom knezu poklonio uba{tinu ukupno pet sela — ê~avu i Hrastu{u, i u ùpi Nenavi{tu jo{tri: Jake{, Volovi} i Modri~. Ubikacija prva dva naseqa je precizna, bu-du}i da su u pitawu dana{wa ê~ava i Rastu{a u gorwem toku Male Ukrine.S obzirom na to da su jo{ 1314. ùpe Ukrina i Modran pripadale „zemqi“Usori, isto se moè re}i i za pomenuta sela.108

Prema poloàju sela Jake{ i Modri~, pokazuje se da je ùpa Nenavi-{te obuhvatala prostor oko doweg toka reke Bosne. U darovnici bana Ma-tije Ninoslava iz 1244. pomiwe se potok Modri~ kao granica poseda bo-sanske biskupije, ali se samo naseqe ne pomiwe. To bi upu}ivalo na za-kqu~ak da su se sela i ùpa Nenavi{te formirali u periodu od 1244. do1329/30. godine, {to posredno govori o porastu broja stanovnika na tompodru~ju, koje je dotad sigurno bilo privedeno poqoprivrednoj upotrebi.Lista svedoka „od Usore“ i „od Soli“ u ovoj poveqi donosi neka poznataimena — vojvoda usorski Vojko i ùpan Budo{, dok se knez Vitan Tihora-di} ovoga puta javqa kao predstavnik „zemqe“ Usore.109

Utvr|uju}i na~in re{avawa sporova izme|u svojih podanika, odno-sno „Bo{wana“ i Dubrov~ana, ban Stjepan II je do 1332. izvr{io podeludràvne teritorije na nekoliko prostranih sudskih oblasti — Hum, Bo-

sna, Zavr{je i Zavr{. Odre|eno je da }e se u slu~aju tu`be dubrova~kog


107 V. J. \uri} — R. Ivani{evi}, Jevan|eqe Divo{a Tihoradi}a, ZRVI 7 (1961)153–160; J. Maksimovi}, Slikarstvo minijatura u sredwovekovnoj Bosni, ZRVI 17(1976) 175–186; P. An|eli}, Postojbina i rod Divo{a Tihoradi}a, 231–239; M. Blagojevi},Bosansko Zavr{je, 136–137, 141; ISN, II, 356–357, nap. 39 (V. J. \uri}).

108 M. Blagojevi}, Severna granica, 60; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore,30–31; ista, Poveqa bana Stjepana II Kotromani}a velikom knezu Grguru Stjepani}u

1329/1330, 19–34.109 J. Mrgi}, Poveqa bana Stjepana II Kotromani}a velikom knezu Grguru Stje-

pani}u (1329/1330) 29–33.

gra|anina protiv banovog podanika, porotnici sastati u onoj oblasti ko-joj pripada mesto boravka Dubrov~anina koji je pokrenuo spor.110 Identi-fikacijom teritorijalne pripadnosti vlastele koja je navedena u listisvedoka, utvr|eno je da su pod imenom Zavr{je okupqene razli~ite uprav-ne celine — ùpa Zemunik, „zemqa“ Usora, „zemqa“ Soli i ùpa Trebo-ti}. Tako ocrtana teritorija obuhvatala je prostor od blizu Sane na zapa-du do Drine na istoku i Save na severu, dok je na jugu dopirala do „zemqe“Bosne, koja je posebno izdvojena, i zapravo okruèna sa severnih stranaZavr{jem. Sam naziv Zavr{je, kao i wemu sli~na Zavr{, ima poreklo u geo-grafskoj nomenklaturi, ozna~avaju}i prostor iza planinskih vrhova iliVrhovine. Me|utim, pokazalo se da Zavr{je nije moglo da zaìvi na pome-nutom podru~ju, jer se na wemu, izuzimaju}i Zemunik koji je pripadao Do-wim Krajima, do 1351. u~vrstilo ime Usore, o ~emu }e jo{ biti re~i.111

U pogledu velike oblasti Zavr{, M. Blagojevi} je ukazao na mo-gu}nost da se weno ime sa~uvalo u nazivu istoimene male osmanske nahije

koja se od tre}e decenije 16. veka nalazila u sastavu Zvorni~kog sanxaka.Re~ je o veoma malom prostoru u severnoj podgorini Majevice, sa selima:To{ino ili Podlistina, Lopare, Priboj, Tobud, Labucka, Lipovice, Vra-novi}i (Vrani}i). Treba, me|utim, uzeti u obzir da je sredwovekovnaoblast Zavr{ bila po veli~ini u rangu Huma, Bosne i Zavr{ja, koje su oku-pqale ve}i broj ùpa. Stoga treba pretpostaviti da je tada{we prostran-stvo Zavr{e bilo ve}e od osmanske upravne jedinice.112 Prema mi{qewuM. Vasi}a, uz nahiju Teo~ak, tvr|avi Teo~ak je pripadala i nahija Zavr{ iSapna, u dolini istoimene reke.113 Neposredno pred osmansko osvajawe,1458. godine se pomiwe „teo~a~ka vlast“ u kojoj su se, izme|u ostalih, na-lazila sela Tobud Dowi i Peqava. Oba naseqa postoje i danas, na desetakkilometara zapadno od Teo~aka.114 Na istoj strani se danas nalaze i nase-qa nahije Zavr{ — Priboj, Labucka i Lipovice. S geografskog stanovi-{ta, „iza“ vrhova Majevice, na istok do doweg toka Drine i na sever doSave, mogla je da se smesti jo{ jedna sredwovekovna sudska oblast na ~i-jem prostoru su potom stvorene nahije Zavr{, Teo~ak, Sapna, verovatno iBijeqina. Na taj na~in bi i severoisto~ni deo bosanske dràve bio umre-èn u sudsko-administrativnu organizaciju sredwovekovne bosanske dr-


110 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 43–45.111 M. Blagojevi}, Bosansko Zavr{je, 129–144.112 M. Blagojevi}, nav. delo, 138–139; A. Handì}, Dva prva popisa, 193.113 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku u XVI vijeku,

GID BiH 10 (1949–1959) 247–278.114 F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, Rad JAZU 1 (1867) 156–158;

A. Veselinovi}, Granica izme|u Srbije i Bosne, 96–98.

àve. Ipak, bilo je ovo samo kratkoro~no re{ewe, koje nije zaìvelo uupravi bosanske dràve.

Prema broju wenih predstavnika u poveqi bosanskog bana iz 1332,o~igledan je porast zna~aja prostora severne Bosne, a naro~ito „zemqe“Usore. Wu su, u okviru svedoka „od Zavr{ja“, zastupali Divo{ Tihora-di}, ve} pomenuti brat kneza Vitana, i Brano{ êprwi}, koji je bio sve-dok i na poveqi iz oko 1326. godine. Vlastelin Goisav Voisilovi} se na-vodi izme|u Divo{a i Brano{a, pa se moè prihvatiti da je i on bio pred-stavnik „zemqe“ Usore. êlnik Hlap je nesumwivo poticao iz „zemqe“Soli, {to vaì i za Ivana Budisali}a, za koga se pretpostavqa da je biosin ùpana Budo{a (oko 1326, 1329/30).115 Dakle, „zemqu“ Usoru su pred-stavqala ~ak tri svedoka, {to je najbrojnija grupacija posle prvih sedamsvedoka „od Bosne“.

U prve tri sa~uvane poveqe bana Stjepana II kao posebni svedoci „odTreboti}a“ upisani su ùpan Ivahn i Goisav Obradovi}, dok se 1332. na-vode ùpan Ivahn Pribilovi} i Vlatko Dobrovojevi}. Potomci Ivahnauzdignu}e se do kraja 14. veka u rang usorskih vojvoda i „silnih“, a zaVlatka se pretpostavqa da je poticao iz istog roda kao i knez Vlaj (Vla|)Dobrovojevi}, svedok „od Usore“ 1370/74.116

Naziv „Treboti}“ se najranije javqa u dubrova~kim izvorima 1282.godine, kada su zabeleèna tri slu~aja trgovine robqem sa ovog podru~ja.Teritorija sredwovekovne ùpe Treboti} ocrtava se okvirno na osnovupodataka o istoimenoj nahiji, popisanoj u okviru „vilajeta Kova~“ — „Ze-mqe Kova~evi}a“ u Bosanskom sanxaku. U prvom sa~uvanom defteru iz1468/69. godine popisani su timari posadnika tvr|ave Kqu~evac u vila-jetu Kova~evi}a. Tako je wihov zapovednik — dizdar Resul imao u posedudva sela u nahiji Osat i „selo Su}eska, koje pripada Treboti}u“, sa 30 do-ma}instava i {est neoèwenih ~lanova. Pored toga, posedovao je ~etiripusta seli{ta — mezre Dubravine, ]elica, Kutuzero i @edawsko, ~ijewive su koristili ìteqi Su}eske. Ve}ina ovih naseqa moè da se iden-tifikuje na terenu. Na desnoj obali gorweg toka Jadra, pritoke Driwa~e,sa~uvali su se ostaci tvr|ave Kqu~evac/Kli~evac, od koje je selo Su}eskaudaqeno samo dva kilometra. Selo Kutuzero postoji i danas, oko 3 km ju-`no, dok se selo @edawsko nalazi na oko 4 km zapadno od Su}eske. Premaranim osmanskim izvorima, nahija Treboti} pruàla se s desne obale Ja-dra, zapadno od Srebrenice i severno od oblasti Osata.117 Ostaje otvore-


115 M. Blagojevi}, nav. delo, 136–137.116 J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Tvrtka knezu Vukcu Hrvatini}u, SSA 2 (2003)

177–178.117 L. Thalloczy, Studien, 8, 15; G. ^remo{nik, Kancelariski i notarski spisi,

br. 193, 193a, 217, 314; J. Lu~i}, Spisi dubrova~ke kancelarije, II, Zagreb 1984, br. 782, br.

no pitawe da li je sredwovekovna ùpa Treboti} imala isti poloàj naterenu, jer su ùpska i nahijska organizacija po~ivale na druga~ijimprincipima nastanka. U tom smislu, vi{e je nalik ùpi ravnica oko do-weg toka Driwa~e, nego {to je to dolina Jadra. Izleda da se u nahiji Tre-boti} o~uvalo samo ime ve}e sredwovekovne teritorije Treboti}, kao {tose u omawoj nahiji Zavr{ sa~uvao naziv ve}eg podru~ja Zavr{, odnosno uimenu male nahije Usore — naziv mati~ne ùpe Usore.

Prilikom svog boravka u gradu Srebreniku na Majevici, ban StjepanII je 15. marta 1333. izdao povequ Dubrov~anima kojom im ustupa Ston sPeqe{cem, u zamenu za 500 perpera godi{we, kao {to je to prethodno u~i-nio i kraq Du{an. U dokumentu se na prvom mestu navodi nekada{wi sve-dok „od Usore“ — Vitan Tihoradi}, a wegov brat Divo{ je ovoga puta imaofunkciju pristava. Radoslav i [titko Hlapovi} bili su sinovi ~elnikaHlapa i predstavqali su „zemqu“ Soli, dok je Tvrtko Ivahni}, kao sinùpana Ivahna Pribilovi}a sigurno bio svedok „od Treboti}a“. Za Mi-lo{a Vukasi}a postoji pretpostavka da je bio sin vojvode bosanskog Vuka[titkovi}a, pa je on zajedno s Hrvatinom Stefani}em i Stefanom Dru-ì}em predstavqao vlastelu „zemqe“ Bosne. Iako je redosled svedoka ve-rovatno uslovqen mestom nastanka dokumenta — u podgra|u Srebrenika,za koga se u ne{to poznijim izvorima navodi da je „u Usori“, moè seuo~iti zna~aj koji je imala vlastela iz severnih krajeva bosanske dràve ucentralnoj upravi.118

Budu}i da }e grad Srebrenik, posle wegovog prvog javqawa u isto-rijskim izvorima, sve vi{e dobijati na svom zna~aju, prilika je da ne{tovi{e kaèmo o tom nasequ. Ru{evine sredwovekovnog grada Srebrenikanalaze se na izdvojenoj i dominantnoj kr{evitoj steni masiva Majevice,na oko 500 metara nadmorske visine. Ispod grada proti~e Srebreni~kipotok, a u neposrednoj blizini je put koji povezuje Tuzlu i Grada~ac. We-govo podgra|e u kome je boravio bosanski ban pruàlo se u severnom pod-no`ju stene, o ~emu svedo~i naziv Varo{ koji danas pokriva predeo s wi-vama i pa{wacima. Izgled gradske tvr|ave i na~in izgradwe bili su upotpunosti prilago|eni plastici terena, me|utim, arheolo{ki ostaci izsredweg veka slabo su sa~uvani, jer su prilikom fortifikacije tokom 18.veka wegovi ostaci gotovo u potpunosti ra{~i{}eni. Stenoviti platoopasan je bedemom sa ukupno ~etiri kule, od kojih je naro~ito oja~ana ona


1135; A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69. godine, Islamski kulturni centar —Mostar 2008, 255–257; H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 135; M. Blagojevi}, nav. delo,135–136, nap. 25, 143, nap. 59; P. An|eli}, Ubikacija oblasti Treboti}a, u: isti, Studije o te-ritorijalnoj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1982, 176–180; J. Mrgi}, @upe i

naseqa „zemqe“ Usore, 32, 36–37.118 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 45; T. Smi~iklas, CD, X, 77–79; S. Mi-

{i}, Humska zemqa, 60–61.

koja se naslawa na stambenu zgradu. Kula na severu je u osmansko doba pre-tvorena u tvr|avsku xamiju. Osim iz male cisterne, posada se snabdevalavodom iz izvora u podno`ju ~iji je otvor bio naro~ito pa`qivo obzidan.Istraìva~i ovog lokaliteta dopustili su i mogu}nost da se, verovatno,u ju`nom delu platoa nalazio i mali vrt. Ovakav sistem utvr|ewa pokaza-}e se kao izuzetno efikasan u sistemu odbrane i bosanske i ugarske drà-ve, kao {to }e doga|aji ubrzo pokazati.119

Poput bana Bori}a, i ban Stjepan II bio je ukqu~en u feudalnu hije-rarhiju Ugarske, po{to je od kraqa Karla Roberta dobio na upravu dve ù-panije — Tolnu i Feher, kojima je u periodu od 1340. do svoje smrti, upra-vqao preko svojih viceùpana Pribislava i Martina.120 Negde u to vre-me, 1340/42. godine, zasnovana je bosanska fraweva~ka vikarija na ~elu safra Peregrinom Saksonskim, koji je uìvao podr{ku bosanskog vladara.U stolnom mestu — Milima kod Arnautovi}a, podignuta je grobnica vla-darske porodice s crkvom posve}enom sv. Nikoli. Tada je zapo~eta i iz-gradwa dvora u Bobovcu i u Sutjesci, gde je sme{ten fraweva~ki samostansa crkvom sv. Grgura. O crkvenoj organizaciji na teritoriji „zemaqa“Usore i Soli nema sa~uvanih podataka do po~etka vladavine bana Tvrtka.Iz ve} pomenute darovnice iz 1356. godine se saznaje da je posle bana Pri-jezde, Tvrtkov stric, ban Stjepan II, potvrdio katoli~koj crkvi sv. Petra uUsori posed Dubicu.121

Zanimqiv proces u razvoju teritorijalne uprave na tlu sredwove-kovne bosanske dràve opaà se u posledwoj sa~uvanoj poveqi bana Stje-pana iz 1351. godine, izdatoj knezu Vuku i Pavlu Vukoslavi}u. Nekada-{wi svedoci „od Soli“ od ovog vremena se nalaze me|u predstavnicima„zemqe“ Usore. Re~ je o Pribislavu Hlapoti}u i Stipoju êlni~i}u, si-novima ~elnika Hlapa, zatim i Pribislavqevom sinu Poru~enu Pribi-slavi}u. „Zemqa“ Soli bila je sasvim ukqu~ena u sastav Usore, kao izu-zetno prostrane upravne jedinice, koja se na taj na~in pro{irila sve dodoweg Podriwa na istoku. Tu se, me|utim, teritorijalno {irewe wenogimena nije zaustavilo.122


119 ]. Truhelka, Na{i gradovi, Sarajevo 1904, 69–76; \. Basler, Stari grad Srebrnik,110–129; isti, Stari gradovi u Majevici i Trebovcu, 5–64; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska

naseqa, 84–85.120 P. Engel, Archontologiaja, I, 127, 206; isti, Zur Frage, 27–29.121 L. Thalloczy, Istraìvanja o postanku, 421, 437–438; isti, Studien, 331–332; J.

Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36; D. Lovrenovi}, Utjecaj Ugarske na odnos crkvei dràve u srednjovjekovnoj Bosni, 65–66.

122 J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Stjepana II Kotromani}a kneèvima Vuku i

Pavlu Vukoslavi}u (1351), SSA 1 (2002) 79–92, sa snimkom.

USORA I PODRIWE

U prvih nekoliko godina svoje vladavine, pokazuje se da ban Tvrtkoipak nije imao vlast nad Usorom (sa Solima). U sa~uvanim dokumentimaiz perioda od 1353. do 1355. nema pomena Usore u intitulaciji, kao niusorske vlastele me|u svedocima. Tek 1. novembra 1356. ban se tituli{ekao dei gratia banus totius Bosne necnon et totius Vzure ac Solle (! Salle). De-stinator ove poveqe je bosanski biskup Petar ~ijoj je crkvi u Usori po-tvr|en i ovom prilikom posed Dubica. Tvrtko ~ak izri~ito kaè da je tou~inio „ad petitionem serenissimi principis domini nostri“, ugarskog kraqaLudovika — Lajo{a I (1342–1382). îwenica da je Tvrtko bio prvi malo-letni vladar u ~itavom prethodnom nizu bosanskih banova, zatim, posto-jawe porodi~nog regentstva i odlazak knegiwe-majke Jelene na ugarskidvor 1353/54 — to sve ukazuje na uticaj ugarskog monarha na doga|aje u bo-sanskoj dràvi.123 O nesigurnosti ovog prelaznog perioda svedo~e i tripoveqe koje je knez Vlatko Vukoslavi} dobio kao garanciju svoje li~ne,imovinske i pravne bezbednosti.124

Do pred kraj 1356, ban Tvrtko je pristao da na ime miraza JelisaveteKotromani} wenom suprugu, ugarskom kraqu, ustupi zapadni Hum s trgomDrijeva, a zauzvrat, kako se to vidi iz prethodno pomenute poveqe, Tvrtkuje potvr|ena vlast nad banatom Bosne i Usore.125 Uprkos oduzimawu ve-likog prostranstva, Lajo{ I je nastavio s politikom u pravcu direktnog ipotpunog pokoravawa bosanske dràve. Naredne, 1357. godine, wegovuvlast su priznali Grgur i Vladislav Pavlovi}, sinovi kneza Pavla Hrva-tini}a, i Grgur Stjepani}, „nobilibus de Greben et Dlamuch“. Sa svojim po-rodicama su se preselili na novoste~eni posed u ugarskoj dràvi — Do-bra Ku}a kod Daruvara. Potomci Grgura Pavlovi}a postali su plemi}iNelip~i}i „od Dobre Ku}e“, ~ija }e se loza odràti do 1470. godine.126

Sve do leta 1363. ban Tvrtko se pomiwe kao verni vazal ugarskog kra-qa, a onda je do{lo do nagle promene i Lajo{ I je organizovao vojni pohodprotiv Bosne. Obrazloèwe je bilo ve} poznato — borba protiv jeretika,


123 V. ]orovi}, Kraq Tvrtko Kotromani}, Beograd 1925, 1–3; S. ]irkovi},Istorija, 121–122; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36.

124 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 59–62; ista, Poveqa kojom ban Tvrtko Ko-

tromani} daje „vjeru gospodsku“ knezu Vlatku Vukoslavi}u, 115–118; ista, Poveqa ko-

jom ban Tvrtko Kotromani} potvr|uje ba{tinske posede knezu Vlatku Vukoslavi}u,na istom mestu, 99–114.

125 I. Kukuljevi}, Izvadci listinah i poveljah bosanskih, Arkiv za povestnicu jugosla-vensku II (Zagreb 1852) 35; I. Ruvarac, Banovawe Tvrtka bana. Tri priloga k raspra-

vi…, GZM 6 (1894) 5–7; V. ]orovi}, Kraq Tvrtko, 7–8; \. To{i}, Trg Drijeva, 50–54.126 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 64.

kako se to navodi u uvodu nekolicine dokumenata ugarske kraqevske kan-celarije — „…quod ubi in regno nostro Bosniae innumerabilis multitudo hae-reticorum et patarenorum pullulaset in errorem fidei orthodoxae“.127 O vremenui ishodu tog pohoda sa~uvani su doma}i, ugarski i dubrova~ki izvori. Po-~etkom juna, dubrova~ka vlada je pozvala sve svoje gra|ane u Bosni da se po-vuku ka primorskim krajevima i zabranila, pod pretwom kazne, da se skla-waju u bosanske gradove. Isto nare|ewe je ponovqeno polovinom tog mese-ca.128 Ugarska vojska je krenula u dva glavna pravca — kraq li~no je poveoodrede na grad Soko u ùpi Plivi, u ~ijoj neposrednoj okolini je boravio8–10. jula. Grad je, ipak, uspeo da odoli ugarskoj opsadi, u ~emu je najvi{ebio zasluàn knez Vukac Hrvatini}. Wegova „verna slu`ba“ je nagra|enatri godine kasnije, kada mu je ban Tvrtko darovao i grad Soko i celu ùpuPlivu u ba{tinu.129

Drugi deo ugarske vojske kretao se pod zapovedni{tvom palatinaNikole Konta i ostrogonskog nadbiskupa Nikole, i wihov napad bio jeusmeren na grad Srebrenik na Majevici, za koji se ovoga puta izri~ito ka-è da je u Usori. Naime, desio se nesre}ni slu~aj da je tom prilikom izgu-bqen veliki kraqevski pe~at, u posedu nadbiskupa koji je ujedno bio ikancelar ugarskog kraqa. Prema zvani~noj verziji, me|utim, pe~at je na-vodno bio ukraden iz {atora nadbiskupa. To je zna~ilo da sve ranije kra-qevske darovnice moraju ponovo da budu potvr|ene novim Lajo{evim pe-~atom, pa se u tom konteksu ~esto pomiwe pohod u Usoru.130

Iako vojna akcija u oba pomenuta pravca nije dovela do o~ekivanihrezultata, vlast ugarskog kraqa priznao je jo{ jedan vlastelin iz „zemqe“Dowi Kraji. Bio je to knez Vlatko Vukoslavi}, koji je 1364. godine kraquLajo{u predao svoj grad Kqu~ s pripadaju}im selima, u zamenu za posedBr{qanovac u Krièva~koj ùpaniji. Na taj na~in je jo{ jedna bosanskavlasteoska porodica postala ugarska plemi}ka familija, pod imenom(V)Latkovi}i „od Br{qanovca“.131


127 G. Fejer, CD, IX–3, 395, 397.128 J. Tadi}, Pisma i uputstva Dubrova~ke republike, I, Beograd 1935, 112–114.129 I. Nagy, Hazai Okleveltar 1234–1536, Budapest 1879, 268–269; [. Ljubi}, Listine

o odno{ajih izmedju Ju`nog Slavenstva i Mleta~ke Republike, IV, Zagreb 1874, 57; F. [i{i},Studije iz bosanske istorije. O ratu bana Tvrtka s ugarskim kraljem Ljudevitom I godine 1363,GZM XV (1903) 319–325; P. Engel, Zur Frage, 33–34; J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana

Tvrtka knezu Vukcu Hrvatini}u (1366), 167–184, sa snimkom poveqe.130 G. Fejer, CD, IX–3, 395, 397, 399, i daqe; CD Zichy, III, 226; T. Smi~iklas, CD,

XII, 670–671; CD, XIII, 338–339, 358–359. U Ugarskoj je sve do 1374, jedini kraqevskipe~at koji je imao zakonsku snagu da pruà autenti~nost bio veliki vise}i obostranikraqevski pe~at. Vladar ga je nosio sa sobom na putovawa i bio je deo svake kraqevskedarovnice. — P. Engel, The Realm of St Stephan, 163, 190–191.

131 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 67.

Gubitak prostranih delova dràvne teritorije, uz stalno opadawevlasti i autoriteta bosanskog bana, pogodovalo je ostvarivawu planovaugarskog monarha. Prelomni trenutak u bosansko-ugarskim odnosima na-stupio je polovinom februara 1366. godine, kada je kulminiralo nezado-voqstvo bosanske vlastele. Predvo|ena Tvrtkovim bratu~edom Dabi{omi Sankom Miltenovi}em, ona je za novog bosanskog vladara istakla Tvrt-kovog brata — kneza Vuka, novim imenom Stefana. U svom pismu od 29.marta upu}enog Mleta~koj republici, Tvrtko pi{e kako ga je neverna vla-stela potpuno izbacila iz dràve, tako da je bio primoran da se sa majkomskloni na dvor ugarskog kraqa. Ipak, uz vojnu pomo} svog seniora, ban jeuspeo da se do ovog datuma vrati na vlast, dodu{e ne u potpunosti (licetnon in toto), kako to sam kaè u pismu.132

O tim doga|ajima bitne podatke pruà znatno mla|i izvor — MavroOrbin. On navodi kako su protiv Tvrtka ustali i bra}a Dabi{i}, po ime-nu Vladislav, Pur}a i Vuk, „koji su dràli mnogo zemqe na reci Drini, iu Bosni, i u Usori“. U dubrova~kim izvorima se Dabi{i}i dovode u vezu sgradom Ku~latom, na u{}u Jadra u Driwa~u, kao i sa obla{}u Ludmer, iz-me|u Jadra, Driwa~e i Drine.133

Pomenuti grad Ku~lat sa svojom varo{i — Podku~latom, prema naj-novijim lingvisti~im istraìvawima, odgovara „naseqenom gradu“ Kon-stantina Porfirogenita, Lesniku (Lesnhk), odnosno Lije{awu, koji idanas postoji kao selo u podno`ju grada Ku~lata.134 Gradsko utvr|ewe bi-lo je sme{teno na okomitoj steni na desnoj obali Jadra, iznad wegovogu{}a u Driwa~u. Grad je imao period uspona do kraja 14. veka, kao tranzit-na stanica u trgovini izme|u Srebrenice i Zvornika, i izme|u bosanskedràve i Srbije.135 Tvr|ava sa ostacima stare varo{i privukla je pa`wui putopisca Evlije êlebije u drugoj polovini 17. veka, koji je ostavio je-dan lep opis: „Vrletna stijena na kojoj je podignut grad nagnuta je ne{to premajugoisto~noj strani, a sama stijena je {iljata kao jaje. Grad nema opkopa, a opa-san je paklenim ponorom… Mnogi konji i ljudi posrnuli su na tom putu u po-nor… Iz toga grada silazi se u varo{ s naporom… Tu je jo{ od davnih vremenapostojala varo{ koja je, izgleda, bila vrlo velika. I sada ima tragova njenih gra|e-


132 [. Ljubi}, Listine, IV, 84.133 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, Beograd 1968, 149; 345 (S. ]irkovi}); isto,

Zrewanin 20062, 149, 384–385 (S. ]irkovi}); M. Orbini, Kraljevstvo Slavena, 417–418; M.Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 48–49; H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 171; J. Mrgi}, @u-

pe i naseqa „zemqe“ Usore, 36–37; A. Loma, Ludmer, Srpski jezik III, 1–2 (1998) 13–27.134 A. Loma, Serbisches und Kroatisches Sprachgut bei Konstantin Porphyrogennetos,

112.135 M. Dini}, nav. delo, 35; M. Vego, Naselja srednjovjekovne bosanske dràve, Sa-

rajevo 1957, 66; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 34–36.

vina koje su za vrijeme opsade poru{ene. Postoji i jedan kraljev bazen za ribe, odkoga su zbog opsada, tri ukupno, ostale samo ru{evine.“136

Mavro Orbin tako|e navodi da se bosanski ban iz Ugarske prvo vra-tio u Usoru, gde je okupio vernu vlastelu i krenuo protiv svog brata Vu-ka.137 Posredno o tome svedo~i i Tvrtkova poveqa od 11. avgusta 1366, are~ je o darovnici za kneza Vukca Hrvatini}a, koji je ovom prilikom do-bio grad Soko sa ùpom Plivom. Vladarska titulatura je pa`qivo sasta-vqena, s posebnim akcentom na kontinuitetu vlasti i na samodràvnosti:gospodin ban Tvrtko, sin gospodina kneza Vladislava, a sinovac velikoga

i slavnoga gospodina bana Stjepana, milo{}u bo`jom gospodin mnogim

zemqama, Bosne i Soli i Usore i Dowim krajima i Podriwu i humski go-

spodin.138 S razlogom se, dakle, moè uzeti da je od marta do avgusta Tvrt-ko uspeo da konstitui{e svoju vlast u svim dotada{wim „zemqama“ bo-sanske dràve, kao i u „zemqi“ Podriwe, nakon „rasapa“ vlastele Dabi-{i}a, ~iji su posedi bili upravo u Podriwu.

Prema savremenom geografskom shvatawu, sredwe Podriwe je oblastoko doline Drine, sa obe wene obale, obuhvataju}i dana{we op{tine Ba-jina Ba{ta, Srebrenica, Qubovija, Bratunac, Zvornik i Mali Zvornik.Usled istorijsko-geopoliti~kih razloga, ovaj prostor se danas ne doì-vqava kao jedinstvena geografska celina sa svojim istaknutim granica-ma. Sredwovekovna istorijska oblast — „zemqa“ Podriwe u okviru bosan-ske dràve prostirala se zapadno od sredweg toka Drine, i severno od gor-weg Podriwa — „zemqe“ Drine, odnosno ju`no od doweg Podriwa, gde jereka Drina predstavqala granicu izme|u „zemqe Srem“ i Ma~vanske ba-novine, s jedne, i „zemqe“ Usore i Usorsko-solske banovine, s druge stra-ne. U okviru „zemqe“ Podriwe nalazio se sliv Driwa~e, gde su se prosti-rale oblasti Bira~a, Osata i Ludmera, na jugu sve do granice razvo|a Pra-~e. Za razliku od oblasti gorweg i doweg Podriwa, sredwovekovna bosan-ska dràva je upravo na ovom prostoru najranije izbila na levu obalu Dri-ne, koja je, kako navode Jovan Kinam i pop Dukqanin, ~inila granicu izme-|u Bosne i „ostatka Srbije“, odnosno Ra{ke.139


136 Evlija êlebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama, prevod, uvod i komen-tar H. [abanovi}, Veselin Masle{a, Sarajevo 1979, 481–482; Evliya Üelebi Seyahatnamesi,hzr. S. A. Kahraman, Y. Dagl›. 6. Kitap, Istanbul 2002, 294.

137 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 149; 345.138 J. Mrgi}-Radoj~i}, Poveqa bana Tvrtka knezu Vukcu Hrvatini}u (1366),

167–184, sa snimkom poveqe i kartom ùpe Plive.139 Letopis popa Dukqanina, 307; Jovan Kinam, Spisi o istoriji, 54–55; M. Di-

ni}, nav. delo, 32; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36–37; A. Loma, Ludmer,13–27; M. Blagojevi}, Podriwe, 36–38, 43; M. Stepi}, Regionalizacija, u: Drina,432–453.

Osim {to se izdvajala kao istorijska i geografska oblast, koja je upoliti~ko-upravnom smislu bila vezana za „zemqu“ Usoru, Podriwe jebilo organizovano kao posebna „zemqa“ — teritorijalno-upravna jedini-ca bosanske dràve, o ~emu svedo~i weno ukqu~ivawe u intitulaciju bo-sanskih vladara od vremena bana Tvrtka I.

Uloga koju je vlastela iz „zemqe“ Usore sa Solima imala u restitu-ciji vlasti bana Tvrtka i u dràvnoj upravi ogleda se kroz listu svedoka upomenutoj poveqi za kneza Vukca. Prvih {est vlastelina bili su „dobriBo{wani“, a zapravo su poticali iz „zemqe“ Bosne i Huma. Za kneza Vlaja(Vla|a) Radivojevi}a se pretpostavqa da je imao posede negde u isto~nojBosni, prema Usori, budu}i da se 1370/74. pomiwe i kao svedok „od Uso-re“. Sanko Miltenovi} se do avgusta 1366. izmirio sa banom Tvrtkom, ko-ji mu je oprostio „neveru“ — u~estvovawe u pobuni kneza Vuka, i ne samoto. Data mu je funkcija kaznaca, koju je on obavqao na teritoriji „zemqe“Bosne i isto~nog Huma, budu}i da je u zapadnom delu Huma postojala vlastugarskog kraqa. Slu`ba tep~ije Milata je tako|e bila ograni~ena na pro-stor isto~nog Huma, a mati~ni posedi porodice Milatovi}a prostiralisu se u Dubravama i u dolini Neretve.140

Kao predstavnici „od Usore“ navedeni su vojvoda Tvrtko (Ivahni}),sin tep~ije Ivahna Pribilovi}a, kaznac Stjepoje êlni~i}, sin ~elnikaHlapa, i tep~ija Sladoje Divo{evi}, sin kneza Divo{a Tihoradi}a. Upitawu su dakle potomci prethodne generacije velmoà koji su imali naj-vi{e upravne funkcije u ùpi Treboti}, „zemqama“ Usori i Soli. S ob-zirom na to da je porodica vojvode Tvrtka, koji se nalazi na ~elu dràvneuprave u „zemqi“ Usori, svoje ba{tinske posede imala u ùpi Treboti},i ova ùpa je na ovaj na~in ukqu~ena u sastav Usore. Tvrtko i wegov sinVlatko Tvrtkovi} (Vojvodi}) obavqali su ~itav niz godina slu`bu vojvo-

da usorskih. Kako se posebni svedoci „od Podriwa“ ne navode sve do 1400.godine — tek po nestanku porodice Ivahni}-Tvrtkovi}, moè se pretpo-staviti da je ùpa Treboti}, kao politi~ko sredi{te vojvoda usorskih,svojim zna~ajem natkrilila teritorijalno ve}i pojam Podriwa. U uprav-no-teritorijalnom smislu, Podriwe se dovodi u vezu sa severnim delombosanske dràve, odnosno sa „zemqom“ Usorom. Nakon pomenute godine,situacija se potpuno promenila — ime Treboti}a nestaje iz istorijskihizvora sve do perioda osmanske vlasti, a na zna~aju dobija Podriwe i we-na vlastela Diwi~i}i/Kova~evi}i.141


140 M. Dini}, Dràvni sabor, 42–48; isti, Humsko-trebiwska vlastela, Beo-grad 1967, 30–31, 64; J. Kali}, Humska vlasteoska porodica Sankovi}i, I^ 11 (1960)17–54; S. Mi{i}, Humska zemqa, 64–69.

141 M. Blagojevi}, Bosansko Zavr{je, 135–136, nap. 25, 142–143; P. An|eli}, Ubika-cija oblasti Treboti}a, 179–180; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 33, 36–37; ista,Poveqa bana Tvrtka Kotromani}a knezu Vukcu Hrvatini}u, SSA 2 (2004) 167–184.

Vlast bosanskog bana na ovako prostranom podru~ju Usore ogledalase i u finansijskoj i imovinsko-pravnoj slu`bi, kroz funkcije kaznaca itep~ije.142 Sve {to je do sada pomenuto ukazuje na to da je „zemqa“ Usora,~vrsto organizovana u jedinstvenu upravnu celinu, bila jedan od glavnihoslonaca vlasti bana Tvrtka. Obuhvataju}i zapravo ~ak tri istorijsko-geo-grafske oblasti — Usoru, Soli i Podriwe, dostigla je vrhunac svog te-ritorijalnog prostranstva, zna~aja i ugleda. Sasvim suprotan slu~aj odi-grao se upravo u tom periodu — Dowi Kraji su prestali da postoje kao „ze-mqa“ u zna~ewu upravne jedinice bosanske dràve, budu}i da su neki we-ni delovi bili pod neposrednom vla{}u ugarskog kraqa, a drugi u ba-{tinskom posedu porodice Hrvatini}a. Vladarski domen bosanskog banabio je ograni~en na ùpe Uskopqe, Luku i Lu{ci, i samo na tako sku~enompodru~ju mogla je da se oseti wegova neposredna vlast. Me|utim, nazivDowi Kraji je nastavio da postoji kao ime za istorijsku oblast i geograf-sko podru~je s jasno odre|enim granicama.143 Moè se primetiti da jesli~an slu~aj bio i s Podriwem.

Sukob izme|u bra}e, bana Tvrtka i kneza Vuka-Stefana, nastavio sei slede}e godine. Pre 1. juna 1367, kada je bosanski vladar posetio Du-brovnik, u kome je uto~i{te na{ao wegov brat, Tvrtko je izdao povequknezu Pavlu Vukoslavi}u. Ovom ispravom su potvr|eni svi posedi koje jeknez Pavle drào u vreme kada je „pristupio“ banu Tvrtku, {to se odnosimo`da na pohod ugarskog kraqa 1363, ali, verovatnije na vreme pobunekneza Vuka i dela bosanske vlastele. Knezu Pavlu je garantovana „vjera go-spodska“ da mu se ni{ta lo{e ne}e desiti dok ga „ne ogleda Bosna i Uso-

ra“, kao i wemu jednaki — „druìna plemeniti qudi“. I ovoga puta je sa-stav liste svedoka veoma indikativan u pogledu osvetqavawa statusa „ze-mqe“ Usore i wene vlastele. Broj predstavnika Usore je identi~an broju„dobrih Bo{wana“ — obe oblasti su dale po {est svedoka, {to govori outicaju usorske vlastele na dràvne poslove. Na prvom mestu me|u usor-skim svedocima pomenut je kaznac Stjepoje êlni~i}, potom slede vojvoda(usorski) Tvrtko (Ivahni}), knez Tih~in (Vitanovi}), ùpan Poru~en(Pribislavi}), knez Juraj Dobroslavi} i Tvrtko êkanovi}.144

U pratwi bosanskog bana iste godine u Dubrovniku na{li su se tep-~ija Sladoje Divo{evi}, knez Vlaj Dobrovojevi} i knez Vukota Pribini}.Tom prilikom je dubrova~ka vlada odlu~ila da posreduje u izmirewu „in-ter magnificos et potentes dominos Tuertco et Stephanum banos Bossine“. Opa-


142 M. Blagojevi}, Tep~ije u sredwovekovnoj Srbiji, Bosni i Hrvatskoj, 33–34;isti, Dràvna uprava, 29–30.

143 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 68.144 L. Thalloczy, Studien, 26–27; J. Mrgi}-Radoj~i}, nav. mesto.

snost od pretendenta na presto jo{ uvek nije bila otklowena, jer Tvrtko,kako iz dokumenta sledi, nije bio priznat za jedinog bosanskog vladara.145

Knez Vuk, u izvorima ban Stefan, obratio se 1368. godine papi za po-mo} kako bi vratio svoju ba{tinu koju mu je oduzeo stariji brat. On je op-tuìo Tvrtka da je jeretik, poput ve}ine prethodnih vladara Bosne, te mo-li papu da ga preporu~i ugarskom kraqu na ~ijem dvoru je ve} boravio. Kao{to je poznato, prva poseta kneza Vuka-Stefana bila je 1353/54. godine samajkom Jelenom, a verovatno su usledile i druge, budu}i da je to bila jednaod vazalnih obaveza preuzetih prema ugovoru iz oko 1356/57. godine PapaUrban V je iza{ao u susret wegovim molbama i pismom od 14. decembra1369. zatraìo je od kraqa Lajo{a da pomogne „mladom banu Stefanu“.146

Jedan vojni pohod „protiv bosanskog bana“ pomiwe se u ugarskim izvori-ma u prole}e 1368. godine, ali je pitawe protiv koga je bio usmeren, s ob-zirom na to da i Tvrtko i Vuk-Stefan nose titulu bana u dubrova~kim,papskim i ugarskim dokumentima.147

Odgovor bi mogla da pruì neprecizno datirana poveqa bana Tvrtkaza kneza Stjepana Rajkovi}a i wegovog brata Vuka iz 1370/74. godine. „Ver-na slu`ba“ ovog vlastelina bila je u tome {to je odbranio grad Bobovac odnapada ugarske vojske, koji se odigrao verovatno 1370, i {to je posredovaou kona~nom izmirewu bra}e. Moè se dakle pretpostaviti da je Vuk-Ste-fan uspeo da dobije podr{ku i vojnu pomo} kraqa Lajo{a u svom poku{ajuda do|e na banski presto, ali i to je propalo. Me|u darovanim posedima, ulo{oj latinskoj transkripciji se pomiwe i „B’rto`nik na Uzore V’lsi“, ko-ji ne moè da se identifikuje. Kao usorski svedoci se navode knez Sladoje(Divo{evi}), koji je do tada obavqao du`nost tep~ije, zatim, vojvoda(usorski) Tvrtko (Pribini}), Vlatko Jurjevi} i Vlaj Dobrovojevi}.148

Iz osme decenije 14. veka sa~uvani su izvorni podaci o organizacijikatoli~ke crkve na prostoru severne Bosne. Svadba bana Tvrtka s Dorote-jom, }erkom vidinskog cara Stracimira, proslavqena je na imawu bosan-skog biskupa Petra. U pitawu je selo Sv. Ilija, kako je upisano u poveqikojom je bosanski ban 8. decembra 1374. poklonio posed Jel{avicu bosan-skoj biskupiji.149 Pomenuto selo sa istoimenom crkvom nalazilo se neda-


145 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 176; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 73;Monumenta Ragusina — Libri Reformationum, IV, 93.

146 E. Fermendìn, Acta Bosnae potissimum ecclesiastia ac civilis (925–1752), Zagra-biae 1892, 36–37.

147 CD Zichy, III, 388.148 \. [urmin, Hrvatski spomjenici, I, Zagreb 1898, 85–86; J. [idak, O vjerodostojno-

sti isprave bosanskog bana Tvrtka Stjepanu Rajkovi}u, Zbornik radova FF u Zagrebu II(1954) 37–48.

149 E. Fermendìn, Acta Bosnae, 40–42; M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, Beograd1968, 151; 346 (S. ]irkovi}); isto, Zrewanin 20062, 151–152, 386–387 (S. ]irkovi}); M.

leko od Modri~e, budu}i da se u popisu samostana usorske fraweva~ke ku-stodije iz 1385/90, navodi crkva sv. Ilije — Modri~a. U najranije sa~uva-nom osmanskom izvoru — defteru iz 1533, u nahiji Nenavi{tu upisana jemezra crkve Ilinska poqa, koja je pripadala selu Modri~i.150 Manastir-ska crkva je naàlost stradala oko 1663. godine, kada je prema pisawu fraNikole Ogrami}a-Olov~i}a, reka Bosna promenila svoje korito i udarilanovim tokom, tako da je sru{ila zdawe. Me|utim, u dana{wem nasequ Cr-kvine kod Modri~e otkriveni su arheolo{ki ostaci sredwovekovne crkvei nekropole, koji bi, prema svom poloàju na terenu, mogli da odgovarajucrkvi sv. Ilije.151

Bosanska biskupija je, kao {to je re~eno, dobila ovom prilikom po-sed Jel{avicu, koji se grani~io s ranije poklowenim posedom Dubica,{to omogu}ava wegovu preciznu identifikaciju. Naime, petnaestak kilo-metara jugozapadno od Dubice, danas postoji naseqe Jo{avica, na istoi-menoj reci koja nastaje spajawem Male i Velike Jo{avice.152

O intenzivnijem delovawu fraweva~kog reda svedo~i broj samosta-na koji su do 1385/90. bili osnovani i organizovani u okviru bosanskefraweva~ke vikarije. Wu je ~inilo sedam kustodija, od kojih je svaka obu-hvatala odre|eni broj samostana. U pitawu su slede}e kustodije: duvaw-ska, grebenska, bosanska, usorska, ma~vanska, bugarska i kovinska. Me|upomenutim kustodijama, teritorije usorske i ma~vanske su se dobrim de-lom nalazile na podru~ju „zemqe“ Usore, kako se to moè zakqu~iti naosnovu ubikacije samostana. Ne iznena|uje zato ~iwenica da su 1448. go-dine ove dve kustodije spojene u jednu — usorsku kustodiju, sa sedi{tem umanastiru sv. Marije u Zvorniku.153

U popisu fra Bartola Pizanskog, unutar usorske kustodije postoja-lo je {est samostana: \akovo, „S. Hlye“, „Verbice“, „Schachoue“, „Lin-due/Indue“, „Buchouiche“, dok je ma~vanska obuhvatala osam — „Alsan“,„Biblina/Bilina“, „Lab/Laba“, „Mazue“, „S. Marie in Campo“, „Coscick“,„Verchcrup“ „Sreberniza“.154 Potrebno je posvetiti pa`wu ovim toponi-


Orbini, Kraljevstvo Slavena, 420; V. ]orovi}, Kraq Tvrtko, 36–38; N. Radoj~i}, Da li se banTvrtko ven~ao 8. decembra u Ilincima u Sremu, u: Iz pro{losti Vojvodine, Novi Sad 1956, 7–16.

150 J. Jeleni}, Kultura i bosanski franjevci I, Sarajevo 1912, 37; D. Mandi}, Franje-va~ka Bosna, 231; A. Handì}, Dva prva popisa, 154; M. S. Filipovi}, Modri~a, Skopqe1932, 28–30; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36.

151 J. Jeleni}, Spomjenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437–1878), 146; M.Filipovi}, Modri~a, 29; ALBiH, II, 5.9. U istoriografiji postoji i drugo mi{qewe omestu gde je proslavqena svadba bosanskog bana. Re~ je o selu Ilincima u Sremu, kod[ida — vid. V. Klai}, Crtice o Vukovskoj ùpaniji i \akovu u srednjem vijeku, 105–106.

152 J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 36.153 J. Jeleni}, Kultura i bosanski franjevci, I, 37–38; D. Mandi}, nav. delo, 35–43.154 J. Jeleni}, nav. delo, 37–38.

mima koji daju osnova za rekonstrukciju mreè naseqa u Usori. Posle \a-kova i sv. Ilije kod Modri~e, pomenuti samostan u „Vrbici“ mogao je dase nalazi u dana{wem Vrbovcu, jugozapadno od poseda Dubice. Skakava od-govara istoimenom dana{wem nasequ, isto~no od Modri~e, na levoj oba-li Velike Tiwe. Selo pod ovim nazivom pomiwe se u popisu nahije Koraj1533. godine, ali bez pomena crkve. Istoj nahiji je pripadala i Bukovica,

kod Brezovog poqa, gde se danas nalaze Dowa i Gorwa Bukovica.155 Polo-àj naseqa „Lindve“ nije, naàlost, mogu}e utvrditi na terenu. Usorskakustodija je dakle obuhvatala podru~je Posavine, na potezu od \akova iVrbice do Bukovice.

Ma~vanskoj kustodiji pripadao je samostan u Al{anu, koji se vero-vatno nalazio na prostoru dana{weg poqa Ma{aw, kod Posavskih Pod-grajaca, preko puta Br~kog. Ostaci fraweva~kog samostana u Bijeqini,navedenoj na drugom mestu u popisu, mogli bi da se nalaze u selu „Popoviili Zvona{ Seli{te“ koje se pomiwe u nahiji Bijeqini 1533. godine. Sa-mostan u Labu nalazio bi se u dana{wem Ugqeviku, budu}i da se ovo nase-qe u popisu 1533. i 1548. pomiwe kao „Lab-deresi“, u zna~ewu „dolinaLaba“, i „Lab-deresi, drugim imenom Ugqevik“. U jednom dubrova~komsudskom aktu iz 1425/26. pomiwe se fra Pavle, koji je oti{ao iz Srebre-nice i postao gvardijan u samostanu u Labu. Slede}i samostan nalazio seu gradu Ma~vi, po kome su nazvane banovina i fraweva~ka kustodija. Cr-kva „sv. Marije u Poqu“ bila je sagra|ena ili u Poqu kod Bijeqine, ilikod dana{weg naseqa Koraj. U prilog drugom mi{qewu govori popis na-hije Koraj, u kome se pomiwe crkva sv. Marije kod sela Bili Potok, {tobi, prema mi{qewu A. Hanxi}a, odgovaralo dana{woj Bijeloj Rijeci. Po-sledwa tri navedena samostana ma~vanske kustodije nalazila su se u Teo-~aku, Vrhkrupi ili Vrhkrupwu, i u Srebrenici.156

Posmatraju}i identifikovana naseqa, postavqa se pitawe kojimaod wih se moè pridodati ve}i ekonomski zna~aj, pa i status gradskog na-seqa. U prvom redu se to odnosi na Srebrenicu i Teo~ak, ~ija podgra|a suevidentirana, a mo`da i na \akovo i Ma~vu. [to se ostalih naseqa ti~e,nije sa~uvano dovoqno izvorne gra|e koja bi direktno svedo~ila o wiho-vom vi{em statusu od trgova. S obzirom na wihovu lokaciju, mreà fra-weva~ke organizacije tekla je rubnim, grani~nim podru~jem „zemqe“ Uso-re. Ako se pogleda razme{taj samostana drugih kustodija koje su zahvatale


155 A. Handì}, Dva prva popisa, 144, 146.156 J. Jeleni}, Kultura i bosanski franjevci I, 37–38; M. Dini}, Za istoriju rudar-

stva, I, 94–95; D. Mandi}, Franjeva~ka Bosna, 292–232, 235–243; D. Kova~evi}-Koji},Gradska naseqa, 281–284; A. Handì}, Dva prva popisa, 144–146, 154, 191, nap. 493, 494;isti, Postanak i razvitak Bijeljine u XVI vijeku, POF 12–13 (1962–63) 48–51; S. ]irkovi},Jedna parnica srebreni~kih frawevaca, GDI BiH 40–41 (1989–1990) 30–41; J. Mrgi},@upe i naseqa „zemqe“ Usore, 39.

teritoriju bosanske dràve bana Tvrtka — grebenske (Greben — Krupa naVrbasu, Gla`) i bosanske (Sutjeska, Visoko, La{va i Olovo), dobija se od-re|ena slika. îtav sredi{wi pojas, gde }e se u narednom stole}u pojavi-ti gradski centri s crkvama, poput Zve~aja, Jajca, Doboja, Maglaja,Zvo(r)nika i Srebrenice, jo{ uvek nisu bili pokriveni mreòm kato-li~ke crkvene organizacije.

Grad Teo~ak, u ~ijem je podgra|u — Podteo~aku, bio sme{ten frawe-va~ki samostan sa crkvom, nalazio se na vrhu izdvojenog breùqka nad do-linom re~ice Tavne, a wegovi ostaci jo{ uvek nisu arheolo{ki podrob-nije ispitani. Osnova gradskog utvr|ewa bila je trougaonog oblika, sa pojednim torwem u svakom uglu, dok je jedini prilaz bio mogu} sa zapadnestrane. Osnovna vojno-strate{ka uloga ove tvr|ave bila je da brani va`nuraskrsnicu puteva u svom podno`ju — jedan od wih je vodio iz Posavinepreko Majevice u dolinu Spre~e, a drugi u dolinu Sapne do Zvornika. Ne-ma podataka o tome da su trgovci boravili u wegovom podgra|u, iako bi seto moglo o~ekivati zbog samog postojawa varo{i kao mesta nepoqopri-vredne aktivnosti.157

U Tvrtkovim ispravama iz 1378. i 1380. godine primetno je opadawebroja usorskih svedoka, a istovremeno se beleì uspon pojedinih velmo-à, kao {to su to bili vojvoda Vlatko Vukovi}, vojvoda Hrvoje Vuk~i} iknez Pavle Radenovi}. Tako se u prvoj pomenutoj poveqi pomiwe VlatkoVojvodi} — Tvrtkovi}, sin usorskog vojvode Tvrtka, a istom prilikom jeprvi put upisan ùpan Diwica, rodona~elnik podriwskih Diwi~i}a/Ko-

va~evi}a. U narednoj poveqi, izdatoj velikom vojvodi Hrvoju Vuk~i}u, odusorskih svedoka je upisan knez Dobroslav Divo{evi}, sin Divo{ev, dokje vojvoda Vlatko Tvrtkovi} bio svedok „od Treboti}a“.158 Bez obzira naovakvu teritorijalnu odrednicu, koja locira ba{tinske posede ove poro-dice, Vlatko je vr{io funkciju „vojvode usorskog“. Na ovaj na~in je deoPodriwa ukqu~en u prostranu teritorijalno-politi~ku jedinicu. Ubrzo}e prostor severne Bosne kao kraji{te bosanske dràve dobiti veliki po-liti~ki zna~aj. Iz jedne odluke dubrova~kog Ve}a umoqenih od 21. avgusta1382, saznaje se da je kraq Tvrtko nameravao da ide u Usoru, ali blièokolnosti wegovog putovawa nisu poznate.159


157 H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi, NS 1 (1953) 14; \. Basler, Stari gradovina Majevici i Trebovcu, 63; ALBiH II, 6.217; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 85,nap. 45.

158 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 186–190; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma,I–1, 75–83; G. ^remo{nik, Bosanske i humske poveqe sredweg veka, GZM n.s. IV–V(1949–1950) 119–122; R. Mihaq~i}, Poveqa kraqa Stefana Tvrtka I Kotromani}a

knezu i vojvodi Hrvoju Vuk~i}u Hrvatini}u, SSA 1 (2002) 117–129; M. Dini}, Za isto-

riju rudarstva, I, 41.159 M. Dini}, Odluke ve}a Dubrova~ke republike I, Beograd 1951, 242.

KRAJI[TE U USORI

Kovitlac gra|anskog rata zahvatio je Ugarsko kraqevstvo odmah po-sle smrti Lajo{a I (1382). Do polovine 1386. godine, kraq Tvrtko je nomi-nalno pruào podr{ku kraqici-majci Jelisaveti (Kotromani}) i kraqi-ci Mariji, kao i svom prijatequ i kumu, palatinu Nikoli Gorjanskom. Uzamenu za svoju podr{ku, kraq Tvrtko je zauzeo Kotor i krenuo u osvajawehrvatskih i dalmatinskih gradova.160 Ali, nakon poraza kraqevske stran-ke u bici kod Gorjana (25. jula 1386), bosanski vladar je otvoreno pruìopodr{ku pobuwenicima predvo|enim bra}om Horvati. U pitawu su zagre-ba~ki biskup Pavle, Ladislav i ma~vanski ban Ivani{ Horvati, kojimasu se pridruìli vranski prior Ivan Pali`na i bosanski biskup Juraj.Odmetnici su se u~vrstili u pograni~nim krajevima Ugarske, u neposred-nom susedstvu Bosanske kraqevine i dràve kneza Lazara, kako bi imalioslonac i sigurno zale|e. Sukobi su otpo~eli u prole}e pomenute godine,na tlu vukovske i sremske ùpanije i Ma~vanske banovine. Nakon zaro-bqavawa kod Gorjana, kraqice i palatin su preme{tani po odmetni~kimupori{tima (Orqavac, âklovac, Gumnik, Po~iteq i Novigrad).161

Do preokreta je do{lo u prole}e naredne godine (1387), posle bitkekod êrevi}a, kada je sin ubijenog palatina, ma~vanski ban Nikola Gorjan-ski (Mla|i) potukao vojsku bra}e Horvati. Nakon toga, Gorjanski je zarobioIvani{a Horvatija, koji se sklonio u Poègu, ali je on ubrzo uspeo da seizbavi zarobqeni{tva i da pobegne na teritoriju Bosanskog kraqevstva,gde je dobio pomo} kraqa Tvrtka. Tu mu se pridruìo i bosanski biskup Ju-raj, koji je pobegao iz svog sedi{ta u \akovu. Ustani~ka vojska je ponovo useptembru 1387, krenuv{i iz severne Bosne, pre{la Savu i pusto{ila Me-|ubosu}e (Bazakoz) — predeo izme|u Save i Bosuta, i {ire, sremsku i vu-kovsku ùpaniju. Suprug kraqice Marije, kraq @igmund Luksembur{ki(1387–1437) u svom pismu Mle~anima je najavio da }e 12. oktobra krenuti iz\akova kako bi slomio oholost „bosanskog bana“ (tj. kraqa Tvrtka) i dru-gih pobuwenika. Vojska koju su predvodili ban Nikola Gorjanski i StefanKoro|i uspela je da nanese teàk poraz protivnicima, ali se ban Ivani{Horvati i ovog puta sre}no izvukao i pobegao u Bosnu.162


160 E. Malyusz, Kaiser Sigismund in Ungarn (1387–1437), Budapest 1990, 7–26; P.Engel, The Realm of St Stephan, 195–202; Istorija Ma|ara, 122–126 (P. Rokai); D. Lo-vrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 34–41.

161 S. ]irkovi}, Kosovska bitka u me|unarodnom kontekstu, Glas SANU 378 —Odeqewe istorijskih nauka kw. 9 (1996) 60–61. Kraqica Marija u svojoj poveqi Niko-li Gorjanskom Mla|em, izdatoj 14. septembra 1387, kao o~evidac opisuje sled doga|aja— T. Smi~iklas, CD, XVII, 85–92.

162 G. Fejer, CD, X–1, 316–317; 417–418; X–4, 663–664; F. [i{i}, Nekoliko isprava izpo~etka XV stolje}a, Starine JAZU 39 (1938) 276–286; G. Wenzel, Acta extera, III, 667;

Pomo} kraqa Tvrtka nije bila ograni~ena samo na pruàwe vojne po-dr{ke, budu}i da je banu Ivani{u dao „neka mesta u Usori“, kako to pre-nosi Mavro Orbin.163 Precizno je poznato samo jedno — grad Dobor, na is-pustu planine Vu~jak na levoj obali doweg toka reke Bosne. Sa suprotneobale ka reci se spu{taju ogranci Trebave ~ine}i sutjesku, pa je na ovommestu od davnina bio „brod“ na Bosni. Zna~aj ovog izuzetno povoqnogstrate{kog poloàja — kontrola puta dolinom Bosne ka unutra{wosti,bio je uo~en jo{ u preistoriji, i posvedo~en je kontinuitet wegove upo-trebe sve do novijeg vremena. Horvati nisu gradili sasvim novo, ve} suoja~ali ve} postoje}e utvr|ewe koje stilski pripada romani~kim gra|evi-nama, i prilagodili ga tada{wim zahtevima odbrane. Osnova utvr|ewa jei u ovom slu~aju saobraèna plastici terena — dve jake ovalne kule pove-zane su bedemima duìne oko 18 m, zatvaraju}i prostor povr{ine od okostotinak kvadratnih metara, {to ovaj grad sme{ta u rang mawih. Premami{qewu Ive Bojanovskog, Dobor bi po svom prvobitnom izgledu mogaoda bude sli~an Vi{egradu na Drini, onako kako ga je prikazala gravira uKuripe{i}evom putopisu. Arhitektura ovog grada doìve}e nove prome-ne u prvoj polovini 15. veka, a zatim i u periodu osmanske vlasti.164

Prema pisawu Mavra Orbina, marta 1388. kraq Tvrtko je s vojskompre{ao preko Save u Srem i li~no u~estvovao u borbama protiv ugarskihzapovednika. Bosanska vojska je, me|utim, bila poraèna, a „mnogi iz Uso-re“ su poginuli.165 U Ljetopisu fra Nikole La{vanina, koji je stvarao uprvoj polovini 18. veka, sa~uvan je slede}i podatak za pomenutu godinu:Ivan, ban hrvatski, pride s vojskom usora~kom priko Save u Srim, ali ga podpa-zi{e Ungari, koji ~uvahu Srima i Valkova, i iz busije na njega udri{e i razpi{e,mloge Usorce pofata{e, a on s malim brojem od svojih jedva ute~e. Nakon ovevesti, pod istom godinom je zapisana i pobeda Vlatka Vukovi}a i Radi~a


E. Peri~i}, Vranski priori Ivan od Pali`ne i Petar Berislavi}, Radovi Historijskog insituta JA-ZU u Zadru 18 (1971) 270–272; S. ]irkovi}, nav. delo, 62–63; D. Lovrenovi}, nav. delo,40–41. U dubrova~kom Ve}u umoqenih sa~uvan je nacrt pisma od 14. oktobra 1387, a ko-je je trebalo da bude poslato ambasadorima u Bosni. U wemu je bilo predvi|eno: „…sicasus eveniret quod dominus rex noster Vngarie cum exercitu suo veniret versus Bosnamusque ad confinia Bosne”. Dubrova~ki poslanici je trebalo da se ponude da posredujuizme|u bosanskog i ugarskog kraqa — M. Dini}, Odluke ve}a Dubrova~ke republike, II,Beograd 1964, 443–444.

163 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 152; isto, Zrewanin 20062, 152–153, 387–388(S. ]irkovi}); M. Orbini, Kraljevstvo Slavena, 421.

164 H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi, 21; M. Vego, Naselja, 32; I. Bojanovski,Dobor u Usori, NS XIV–XV (1981) 11–35; M. Popovi}, Sredwovekovne tvr|ave u Bosni

i Hercegovini, Zbornik za istoriju BiH 1 (1995) 38; P. @ivkovi}, Modri~a sa okolinom usrednjem vijeku, u: Studije iz povijesti Bosanske Posavine, Usore i Soli, Hrvatsko kulturnodru{tvo „Napredak“ — Podru`nica Osijek, Osijek 2000, 197–198.

165 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 152–153; M. Orbini, Kraljevstvo Slavena, 421.Up. i @igmundovu povequ Stefanu Koro|u. — G. Fejer, CD, X–1, 417.

Sankovi}a nad osmanskom vojskom kod Bile}e, koja se zaista dogodila1388, pa bi to govorilo u prilog verodostojnosti izvornog podatka. Inte-resantna je pojava samog pojma „Usoraca“ i „usorske vojske“, kao izrazitoregionalnih oznaka, a koje su bile poznate fra Nikoli i wegovim savreme-nicima, jer nije bilo potrebe da ih bliè odredi.166 Na osnovu doma}egdiplomati~kog materijala mogu}a je pretpostavka da je usorskim trupamazapovedao vojvoda usorski Vlatko Tvrtkovi}, ~ije ime je zabeleèno i uposledwim poveqama kraqa Tvrtka iz 1390. godine.167


Karta 2 — „Zemqe“ sredwovekovne bosanske dràve

166 Fra Nikola La{vanin, Ljetopis, priredio i preveo I. Gavran, Sarajevo 1981, 102. Ostrukturi i izvorima letopisa na str. 11–13.

167 [. Ljubi}, Listine, IV, 280–282; T. Smi~iklas, CD, XVII, 306–308.

NEMIRI, RATOVI I PROPAST(1391–1463)

Posledwa decenija 14. veka u Bosanskom kraqevstvu nagovestila jetok budu}ih doga|aja. Uprkos tome {to je ubrzala daqi razvoj feudalnihodnosa u pravcu formirawa prostranih oblasti „vlastele rusaga bosan-skog“, smrt kraqa Tvrtka u martu 1391. i dolazak na vlast Stefana Dabi{e(1391–1395) za prostor severne Bosne nisu predstavqali prelomni mome-nat u onoj meri u kojoj je to ozna~ila promena u osmansko-ugarskim suko-bima. Posle bitke na Kosovu 1389, Ugarsko kraqevstvo je bilo direktnougroèno na svojim ju`nim granicama i prinu|eno je da se brani, i to jepostala borba za opstanak. Glavne odbrambene snage kraq @igmund je an-gaòvao na teritoriji severne Srbije, s namerom da granice svoje dràvepomeri {to ju`nije od Save i Dunava, dodequju}i tako Srbiji, poput Bo-sne, ulogu za{titnog pojasa („buffer state“).168

Izgleda da je jedan pohod bio planiran i prema Bosni 1391, jer je papaBonifacije IX 18. decembra podelio opro{tajnice za ugarskog kraqa i sveone koji se bore protiv „Turaka, maniheja, jeretika… i {izmatika u bosan-skim krajevima“.169 Etiketirawe podanika bosanskog kraqa kao otpadnikaod pravoverja bilo je ve} odavno vi|eno i sasvim uobi~ajeno sredstvo „pro-pagandnog rata“, koji je pratio svaki poku{aj ugarskog vladara da usposta-vi svoju neposrednu i direktnu vlast nad Bosanskim kraqevstvom.170

U jesen te godine, oktobra meseca, ugarska vojska je ponovo ratovala usevernoj Srbiji protiv osmanskih odreda, koji su potom upali u Bosnu. Dosukoba, koji se odigrao u isto~noj Bosni, na Glasincu, do{lo je krajem1391. ili po~etkom 1392. godine.171 Izrazito poetski opis ove bitke sa~u-van je u poveqi kraqa Dabi{e od 15. aprila 1392. godine za velikog vojvo-du Hrvoja Vuk~i}a, koji je œvite{ki, verno i sr~anoŒ posluìo kraqu u

168 F. Szakaly, Phases of Turco–hungarian Warfare; P. Rokai, Kraq @igmund i

Ugarska prema Srbiji posle Kosovske bitke, Glas SANU 378, Odeqewe istorijskih na-uka kw. 9 (1996) 145–150. Ugarski napad uslovio je odluku dràvnog sabora da knegiwaMilica u ime maloletnog Stefana preuzme vazalne obaveze prema sultanu u prvoj polo-vini 1390. godine — ISN, I, 47–48 (S. ]irkovi}).

169 T. Smi~iklas, CD, XVII, 409–410.170 Detaqno u: D. Lovrenovi}, Modeli ideolo{kog isklju~ivanja, 9–57, naro~ito str.

19–23, nap. 41–62.171 \. To{i}, Bosna i Turci od Kosovske do Angorske bitke, Zbornik za istoriju

Bih 1 (1995) 87–89; isti, Glasinac u zemqi Pavlovi}a, u: Zemqa Pavlovi}a, 80–83.

boju s Turcima. Kako je taj sudar dveju vojski izgledao, opisuje bosanskikraq: … i tada pade na kraqevstvo moje sva mo} vojske turske i uni|e iz-

nenada u oblast kraqevstva moga, i tada brzo skupih kraqevstva moga

boqare, vojvode, banove, knezove, tep~ije, ùpane i druge velmoè, vla-

stele i vlasteli~i}e, i potegoh na vojsku tursku dawu i no}u, i boìjim

htewem i tajnim svojim milostima on mi se smilova, a trudom sr~anim

na{im vernih re~enu vojsku tursku pobismo i pod ma~ bacismo i gledasmo

na{im o~ima gde na{i verni polivaju svoje svetlo oru`je krvqu tur-

skom, od udarca ma~evima krepke im desnice, ne {tede}i se da nam poslu-

è, a svoje mi{ice da naslade krvqu poganom…172

Tekst je izuzetno ve{to kwièvno oblikovan, sa upe~atqivim stil-skim figurama. Ono {to se od istorijskih ~iwenica iz wega moè pro~i-tati, govorilo bi o jednom pqa~ka{kom prodoru osmanskih odreda, ti-pi~nim za pograni~ne krajeve, a koji je zaustavila i pobedila vojska bo-sanskog kraqa. Na prvi pogled zbuwuju}a odrednica da je kraq pozvao uvojnu slu`bu i banove, pomenute posle boqara i vojvoda, odnosi se na(biv{eg) slavonskog bana Ivani{a Horvatija i wegovog brata Ladislava.Oni su priznavali kraqa Tvrtka za svog seniora, te je mogu}e pretposta-viti da su postali potom i vazali kraqa Dabi{e, kako bi zadràli gradDobor i druge posede u Usori kao svoje upori{te u borbi protiv kraqa@igmunda. Ban je tako|e bio Vuk Vuk~i}, brat Hrvoja Vuk~i}a, koji je no-sio titulu bana Hrvatske i Dalmacije od 1391, kao namesnik ugarskog pre-tendenta Ladislava Napuqskog.173

Me|u svedocima u ovoj poveqi za vojvodu Hrvoja nalaze se knez Do-broslav Divo{evi}, „od Usore“, dok su vojvoda (usorski, 1390) VlatkoTvrtkovi} i ùpan Dragi} Poznanovi} navedeni kao svedoci „od Trebo-ti}a“. U narednoj poveqi kraqa Dabi{e, izdatoj Dubrov~anima 17. jula1392, vojvoda usorski Vlatko (Tvrtkovi}) zauzima visoko drugo mesto, od-mah iza velikog vojvode Hrvoja, a za wim slede knez Dobroslav Divo{e-vi}, knez Vu~ihna Vlatkovi} — sin vojvode Vlatka, i ùpan Juraj Tih~i-novi} — sin Tih~ina Vitanovi}a.174

I u potowim poveqama kraqa Dabi{e iz 1395. godine, ponavqaju seimena pripadnika istih vlasteoskih porodica iz Usore, shva}ene u we-nom naj{irem teritorijalnom prostirawu. Pomenute godine Vu~ihnaVlatkovi} nosi titulu vojvode, kao i wegov otac, a svedok je „od Usore“ za-jedno sa Stipcem Ostoji}em (Bilo{evi}em).175 Re~ je o porodici ~iji je


172 \. [urmin, Hrvatski spomenici, I, 95–98.173 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 75–77.174 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 220–222.175 S. Rudi}, Poveqa kraqa Dabi{e k}erci Stani, SSA 4 (2005) 173–192, sa

snimkom.

rodona~elnik bio ùpan Ivahn Pribilovi}. Drugu generaciju ~ine wego-vi sinovi vojvoda Tvrtko i ùpan Novak Ivahni}, slede}u predstavqavojvoda Vlatko Tvrtkovi} (Vojvodi}) i krajem 14. veka — vojvoda Vu~ihnaVlatkovi}. Druga po va`nosti, {to zna~i, prema politi~kom uticaju iekonomskom poloàju, bila je loza ùpana Tihorada, Vitana i Divo{a Ti-horadi}a, Tih~ina Vitanovi}a i Jurja Tih~inovi}a. Kontinuitet koji seogleda u prisustvu predstavnika ove dve vlasteoske porodice svedo~i po-sredno, ali veoma upe~atqivo, o kontinuitetu vlasteoskih ba{tinskihposeda u Usori.

Vlast kraqa Dabi{e u svim „zemqama“ koje je okupio kraq Tvrtkoostala je neuzdrmana sve do 1393. Negde u jesen prethodne godine, bosan-ski kraq je sklopio primirje sa @igmundom, a na prole}e, u maju 1393,o~ekivao se sastanak dvojice vladara u \akovu.176 Do nare~enog susretanije do{lo, ali je Dabi{a ipak promenio svoje dràwe prema ugarskomkraqu, u periodu izme|u septembra 1393. i juna 1394. godine. Po~etna vre-menska odrednica je postavqena na osnovu toga {to se 29. septembra kaoprvi svedok na Dabi{inoj razre{nici protovestijaru @oretu Bok{i}unavodi ban Ivani{ Horvati, {to svedo~i o wegovom prisustvu na dvorubosanskog kraqa. Prekid u wihovim odnosima i uskra}ivawe podr{ke na-puqskoj stranci o~igledan je u Dabi{inom pismu od 5. juna 1394. upu}e-nog Kor~ulanima, Hvaranima i Bra~anima. Tom prilikom je bosanskikraq nazvao Ivani{a „buntovnikom i nevernikom“, a svojim ostrvskimpodanicima je naredio da osvoje wegov grad Omi{.177

@igmund se u prole}e 1394. godine pripremao da sredi prilike u ju-`nim krajevima Ugarske, ali je tek po~etkom leta do{ao u \akovo, gde je11. jula izdao povequ ùpanu Semkovi}u i wegovoj bra}i. Uz saglasnostbosanskog kraqa, ova vlasteoska porodica je obe}ala vernost kraqu @ig-mundu, kao i to da }e ga priznati za kraqa Bosne posle Dabi{ine smrti.178

Ista odredba se pomiwe i godinu dana ranije, 23. avgusta 1393, u tekstu za-kletve vojvode Hrvoja, {to jasno svedo~i o @igmundovim namerama da bu-de krunisan „sugubim vencem“.179

Neposredno nakon 11, a pre 20. jula 1394, do{lo je do ~uvene bitkekod Dobora. Ugarska vojska, koju su predvodili li~no kraq @igmund, pa-

Tok istorije — Nemiri, ratovi i propast (1391–1463) 89

176 T. Smi~iklas, CD XVII, 506–512; S. ]irkovi}, O „\akova~kom ugovoru“, IG1–4 (1962) 5–7.

177 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 177–178; T. Smi~iklas, CD, XVII, 596–597.178 T. Smi~iklas, CD, XVII, 604–605; S. ]irkovi}, nav. delo, 7. @igmund se ve} 6.

jula nalazio u \akovu — J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske aka-demije, Zbornik HI JAZU 2 (1959) br. 1120, str. 327.

179 T. Smi~iklas, CD, XVII, 529–530; S. ]irkovi}, „Sugubi venac“. Prilog isto-

riji kraqevstva u Bosni, Zbornik FF VIII–1 (1964) 343–370 (= u: isti, Rabotnici,vojnici, duhovnici, 277–305); J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 80.

latin Nikola Gorjanski i ostrogonski nadbiskup Jovan Kaniàji, osvoji-la je i spalila tvr|avu Dobor, in districtu terrae Usura vocate. Grad Dobor —„vrata Bosne“, ubrzo je bio obnovqen i oja~an, budu}i da se oko wega vodeèstoke borbe i po~etkom 15. veka. Bra}a Horvati i drugi dugogodi{wiodmetnici su zarobqeni i pobijeni, a poraz je bio takvih razmera, da je ikraq Dabi{a li~no do{ao pred ugarskog kraqa ad quem etiam locum, tojest, na bojno popri{te. Zajedno sa svojim velmoàma, bosanski kraq sepot~inio @igmundu i priznao ga za svog seniora.180

Zauzvrat, poput bana Stjepana II, kraqu Dabi{i je ovom prilikomdata u li~ni feud ùpanija [omo|, kojom je upravqao sve do svoje smrtinaredne godine (8. septembra 1395).181 @igmundu, me|utim, ni ovom pri-likom nije po{lo za rukom da realizuje dogovore postignute pre i poslebitke kod Dobora, kojima je predvi|eno da nakon Dabi{ine smrti on zau-zme bosanski presto, kruni{u}i se „sugubim vencem“. Vlast u Bosanskomkraqevstvu je odlukom bosanske vlastele privremeno pripala Dabi{inojudovici Jeleni (1395–1398).182 Nedugo potom, ona je dobila protivnika uliku pretendenta Ika~a, sina „Iktorisa/Ikonisa“ od Orqave, koji seproglasio za bosanskog kraqa, mo`da na osnovu svoje pripadnosti rodubosanskog bana Bori}a.183

U me|uvremenu, @igmund je 17. maja 1395. odneo pobedu nad sulta-nom kod Rovina, ~ime je podstaknut nerealni optimizam da se Osmanlijemogu proterati iz Evrope organizovawem velikog krsta{kog pohoda i za-davawem odlu~uju}eg poraza osmanskoj sili. To je, me|utim, demantovanove} 25. septembra 1396, katastrofalnim porazom hri{}anske vojske kodNikopoqa. Nakon povratka u zemqu, na saboru u Temi{varu 1397, ali za-pravo tek po{to je uklonio opoziciju ugarskih barona 1403, @igmund seposvetio organizovawu sistema odbrane Ugarskog kraqevstva. On je po~i-vao na pojasu dràva-vazala ju`no i isto~no od wegovih granica — Bosna,Srbija i Vla{ka, ~ine}i ~vrst „sanitarni kordon“ prema Osmanskom car-


180 @igmund je 20. jula ve} bio u svom logoru „sub castro Dobro“, gde je izdao jed-nu ispravu — P. Engel, Zur Frage, 37, nap. 48. O slomu bra}e Horvati i bici kod Doboragovori se u nekoliko @igmundovih poveqa, od kojih su svakako najzna~ajnije one name-wene najistaknutijim u~esnicima — bra}a Kaniàji (G. Fejer, CD, X–4, 52, 442–443) ibra}a Gorjanski (I. Nagy, Hazai Okmanytar, VII, 432; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 280, G. Fe-jer, CD, X–4, 666). Vid. i E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 7633, S. ]irkovi}, „Sugubi venac“,292–295.

181 G. Fejer, CD, X–2, 276; T. Smi~iklas, CD, XIX, 60; P. @ivkovi}, Bitka kod Dobora1394, 55–61.

182 S. ]irkovi}, O „\akova~kom ugovoru“, 3–10; isti, Istorija, 174–177,180–184; A. Fostikov, Jelena Gruba, bosanska kraqica, Brani~evski glasnik 3–4 (2006)29–50.

183 S. ]irkovi}, Istorija, 176, 370, nap. 4; P. Rokai, Sticawe poseda kao vid

imigracije, 109, nap. 3.

stvu, kao i na ja~awu odbrane u ju`nim krajevima unutar samog Kraqev-stva. Kao osoba od punog @igmundovog poverewa, sistem odbrane po~eo jeda izgra|uje Filipo Skolari, poznatiji kao Pipo od Ozore, da bi u vremeMatije Korvina bio formiran u vidu sistema pograni~nih tvr|ava s wi-hovim posadama i pokretnim trupama. Do svoje smrti 1426. godine, Pipoje imao vlast u deset ju`nih ùpanija, s centrom u Temi{varu.184

Odmah nakon Nikopoqske bitke, osmanski pqa~ka{ki odredi opu-sto{ili su Zemun i Sremsku Mitrovicu, i zaletali se sve do Ptuja. Janua-ra 1398, u Bosnu je iznenada upala osmanska vojska, kojoj se pridruìo isultanov vazal, knez Stefan Lazarevi}. Zbog izuzetno hladne zime i„ogromnog snega“, mali broj osmanskih vojnika i wihovih zarobqenika sespasao.185

Novi ugarski pohodi na teritoriju Bosanskog kraqevstva odigralisu se polovinom 1398, u nameri da se ukloni @igmundov glavni oponent —veliki vojvoda Hrvoje, ali su ostali bez uspeha. Voqom ovog velmoè, bo-sanski stanak je izabrao novog kraqa — Stefana Ostoju, {to je bilo upere-no protiv ambicija ugarskog vladara. Kraq @igmund je li~no poveo svojuvojsku jula meseca, poku{avaju}i da osvoji Vrba{ku ùpaniju. To je, me|u-tim, izazvalo Hrvojev kontranapad u kome je on zauzeo i grad Dubicu saistoimenom ùpanijom.186 Nakon toga, septembra 1398, ban Nikola Gor-janski u Zagrebu odlaè ro~i{ta zbog mobilizacije pohoda „versus partesBozne“, i, {to je mawe uobi~ajeno, to odlagawe se nastavqa tokom oktobra,novembra i decembra, a zatim i januara 1399. godine.187

Nije poznat motiv ove jesewe i zimske mobilizacije ugarske vojske,ali je o ovim pripremama u Ugarskom kraqevstvu bio obave{ten i novo-izabrani kraq Stefan Ostoja (1398–1404, 1409–1418), budu}i da je 15. ja-nuara bio sme{ten u vojnom logoru u Usori, u slavnoj na{oj vojsci, u Li-

{nici. Ovaj toponim bi najvi{e odgovarao dolini re~ice Li{we, prito-ke Usore, gde postoji i istoimeno naseqe, udaqeno desetak kilometara odPrwavora, u pravcu zapada.188 Moglo bi se pretpostaviti da je u poveqi iz-ostavqena odrednica „ùpa“ ispred Li{nice, kao {to je to slu~aj u mno-


184 F. Szakaly, Phases of Turco–hungarian Warfare, 72–77; isti, The Hungari-an–Croatian Border Defence System and its Collapse, u: From Hunyadi to Rakoczi. War andSociety in Late Medieval and Early Modern Hungary, eds. J. M. Bak — B. K. Kiraly, Brook-lyn 1982, 141–142; P. Engel, The Realm of St Stephan, 231–232.

185 Konstantin Filozof, @ivot despota Stefana Lazarevi}a, u: Stare srpske

biografije XV i XVII veka, prev. L. Mirkovi}, Beograd 1936, 68; \. To{i}, Bosna i Tur-

ci od Kosovske do Angorske bitke, 92–93.186 M. Dini}, Dràvni sabor; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 82.187 E. Malyusz, ZsO, I, br. 5557, 5558, 5561; II–1, 417, 424, 445; D. Lovrenovi}, Na

klizi{tu povijesti, 91.188 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 247–250.

gim srpskim diplomati~kim izvorima. Osim toga, ùpski predeo je jedinibio odgovaraju}i za sme{taj vojske u zimskom periodu. Zanimqivo je da se imnogo kasnije, u popisu Bosanskog sanxaka iz 1604. godine, kaè za kasabuLi{wu u nahiji Koba{ da je to mesto kona~ewa osmanske vojske, i izuzetnoprometno mesto, kroz koje se roba prevozi do skela u Dubo~cu, Koba{u i Ko-torskom (na reci Bosni).189 Osim toga, preko Li{we je vodio i put ka zapa-du i dowem Vrbasu, te je dakle, bosanska vojska logorovala na mestu gde su seotvarali putevi na tri strane — na sever ka Posavini, na istok ka doliniBosne, i na zapad ka Vrbasu, u o~ekivawu prelaska i prodora ugarske vojske,za koji se o~igledno nije znalo gde }e se ta~no odigrati.

I u jesen iste, 1399. godine, odlagana su sudska ro~i{ta ugarske vla-stele, ali zbog nedostatka direktnih potvrda iz obave{tewa izvora ostajenepoznato da li je u toku 1399. uop{te do{lo do su~eqavawa bosanske iugarske vojske. Ugarski izvori donose podatke da su tokom 1400. godine utri navrata planirani pohodi protiv Bosanskog kraqevstva. Kao glavnizapovednik vojske, ban Nikola Gorjanski se 1. februara spremao u rat„contra Boznenses et potencias Turcarum“. Ladislavu Tete{u je 29. jula od-loèno ro~i{te zato {to je trebalo da zajedno s ma~vanskim banom Iva-nom Morovi}kim u~estvuje u odbrani dràvnih granica „in partibus inferi-oribus“, preciznije „in confiniis regni Boznensis“, kako stoji u obrazloèwuodlagawa drugog ro~i{ta pod istim datumom.190

Izgleda da je bosanska vojska krajem jula i u prvoj polovini avgusta~etovala u pograni~nim oblastima, verovatno u Posavini, jer se u nekolikougarskih dokumenata pomiwe „custodia confinorum regni“ i „custodia castro-rum in confiniis Bozne situatorum“. Po~etkom avgusta, ban Nikola Gorjanskiopsedao je pograni~nu tvr|avu „Neboj{u“, koju su na prevaru zauzeli qudihercega Hrvoja. U jesen 1400. godine su oba ma~vanska bana, Ferenc Bubek iIvan Morovi}ki bili utaboreni kod „broda“ na Savi po imenu Arky. S ob-zirom na pravac pruàwa ugarsko-bosanske granice, popri{te sukoba je bi-lo u Posavini, s bosanske i ugarske strane. Postojala su, me|utim, dva „bro-da“ na Savi pod tim imenom — jedno je identifikovano s Jarkom kod Srem-ske Mitrovice, a drugo s dana{wim Jarugama kod Novigrada, ne{to zapad-nije od u{}a Bosne u Savu.191 „Arky“ i „Ujwar/Wywar“ (Novigrad) pripada-li su krajem 15. veka posedima slavonske plemi}ke porodice, Berislavi}i-ma od Grabarja.192 S obzirom na u~estalost vojnih pohoda kraqa @igmunda


189 Op{irni popis (1604), III, 504–506.190 CD Zichy, V, 149, 151, 186; E. Malyusz, ZsO, II–1, br. 417.191 CD Zichy, V, 211; E. Malysz, ZsO, II–1, br. 424, 445; II–2, 515, 5665, 5667, 5681,

5706, 6175; P. Engel, Zur Frage, 37, nap. 49; Arky — Jarak kod Sremske Mitrovice. —Vid. P. Rokai, „Brodovi“ na Dunavu i wegovim pritokama na podru~ju ju`ne Ugarske,u: Plovidba na Dunavu i wegovim pritokama kroz vekove, 154.

192 A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji, 146, 162.

protiv Bosne, ovaj prelaz u Jarugama kod Novigrada je veoma ~esto kori-{}en, jer je tu po~iwao put koji je vodio dolinom Bosne ka sredi{tu drà-ve. O wemu su tako|e sa~uvana i kartografska svedo~anstva iz 16. i 17. veka,po~ev od Lacijusa (1573), Hir{fogela (1572), Zgrotena (1578), Anonima (o.1620), Merkatora (1634). „Arky“ je na svim kartama ubiciran malo zapadni-je od u{}a Bosne, a skoro uvek je prikazan kao dublet — naseqe koje postojii na levoj i na desnoj obali Save, ozna~avaju}i mogu}nost prelaska reke natom mestu. Na Koronelijevoj karti (1696) upisano je „Arki, Ad Basante“, kaoishodi{te nekada{weg rimskog puta.193

U jesen ili u zimu 1400. godine, izgleda da je do{lo do jednogpqa~ka{kog prodora osmanske vojske u Slavoniju, jer su izvesnom Farka-{u, sinu Ilije „de Graduch“, „in fuga propter metum exercitus Turkorum“(!),ispale u vodu isprave koje mu je izdao poè{ki kaptol. Slova su se razma-zala, pe~at je otrgnut, te je Farka{ zamolio da mu se ponovo prepi{u iovere dokumenta, {to je i u~iweno 21. februara 1401.194 Pomenuto naseqeGraduch, u poè{koj ùpaniji, moglo bi da odgovara malom utvr|ewu poimenu Gradac, koje se nalazilo kod Pleternice, na reci Lonxi, ili Gra~a-nici kod Cernika.195

KRAQEVI I VLASTELA

U poveqi od 15. januara a zatim i u narednoj ispravi kraqa Ostoje od5. februara 1399, me|u svedocima se navode vojvoda (usorski) VlatkoTvrtkovi} i, prvi put, knez Vuka{in Zlatonosovi} i knez Kova~ Diwi-~i}. Obe ove porodice — Zlatonosovi}i i Diwi~i}i/Kova~evi}i, odigra-}e veoma zna~ajnu ulogu u posledwoj etapi istorije sredwovekovne bosan-ske dràve.196


193 W. Lazius, Hungariae Descriptio, Antverpen 1573 — Muzej grada Beograda —I–1–472; J. Kali}, Najstarija karta Ugarske, ZRVI 24–25 (1986) 423–435; A. Hirsvoge-lio, Schlavoniae, Croatiae, Carniae, Istriae, Bosniae finitimarumque regionum nova descrip-tio, Antverpiae, Abraham Ortelius — Narodna biblioteka Srbije, Kr.II–393; Chr. Sgrotho-num, Nova Exactissimaque descriptio Danubii (c. 1578) — Kp.II — 357; Anonymus, Descrip-tio Regni Hungariae unacum aliis finitimis regionibus, ac provinciis etc. — Sammlung Wol-dan, Osterreichische Akademie der Wissenschaften, K–V:OE/Hun 15(10); G. Mercator, Scla-vonia, Croatia, Bosnia cum Dalmatiae parte, Antverpen 1634 — Narodna biblioteka Srbi-je — Kr.II — 407; P. Coronelli — Jean Baptiste Nolin, Le Royaume de Dalmatie, La Morlaqu-ie, La Bosnie, Paris 1696, Muzej grada Beograda — I–1–759.

194 F. [i{i}, Nekoliko isprava, 154.195 Gj. Szabo, Srednjovje~ni gradovi u Hrvatskoj i Slavoniji, Zagreb 1920, 123, 127; P.

Engel, Archontologiaja, I, 321.196 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 233–235, 235–237; Q. Stojanovi}, Poveqe i

pisma, I–1, 420–423, 424–426; P. @ivkovi}, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi} i bo-sanski kraljevi (posljednja decenija XIV i prve tri decenije XV xtolje}a), 147–162.

Godine 1400. do{lo je do izvesne promene u vrhu socijalne lestvicena podru~ju Usore — ~lanovi porodice usorskog vojvode Vlatka Tvrtkovi-}a i Vu~ihne Vlatkovi}a „od Treboti}a“ nestaju iz diplomati~kih izvora.Na wihovo mesto se uspiwu knez Vuka{in i wegov brat vojvoda Vukmir Zla-tonosovi}, koji je pomenute godine bio prvi svedok „od Usore“. Za jednog poimenu nepoznatog Zlatonosovi}a bila je udata sestra mo}nog Hrvoja Vuk~i-}a. Wihovi sinovi — Vla| i Stipan u~estvovali su u bici na Kosovu, gde suzarobqeni. Posle Angorske bitke, proneo se glas da su uspeli da se oslobo-de ropstva. Knez Vuka{in i Vukmir su pre 17. marta 1402. poslali svog slu-gu Dragi}a velikom vojvodi Hrvoju, a ovaj ga je uputio Dubrov~anima. Mo-lio ih je da u Carigradu ispitaju glasine o wegovim ne}acima — Vla|u iStipanu, {to su oni i obe}ali. U podru~ju Podriwa uzdiù se potomci ù-pana Diwice, koji je svoju karijeru otpo~eo u vreme kraqa Tvrtka. @upanDragi{a Diwi~i} bio je vazal usorskih vojvoda Zlatonosovi}a, tako da sePodriwe ponovo na{lo u bliskoj upravno-politi~koj vezi sa Usorom.197 Sdruge strane, naziv Treboti} je sada bio sasvim potisnut iz doma}ih izvo-ra, ali je o~igledno nastavio da postoji kao ime za predeonu celinu dolineJadra. Ve} u prvom popisu Bosanskog sanxaka iz 1468/69. pomiwe se nahija

Treboti}, s naseqima koja pripadaju tvr|avi Kqu~evac.198

Period velikih potresa u Ugarskom kraqevstvu 1401–1403. omogu-}io je kratak predah bosanskoj dràvi. Istovremeno, me|utim, procesifeudalizacije dostiù svoj vrhunac i na scenu stupa prvi oblasni gospo-dar — herceg Hrvoje Vuk~i}, ~iji }e primer ubrzo slediti i druge bosan-ske velmoè. Hrvoje je odigrao odlu~uju}u ulogu kako u dolasku kraqaOstoje na vlast, tako i u wegovom zbacivawu i proterivawu iz dràve, do~ega je do{lo maja 1404. godine.199

Kraq Ostoja je bio primoran da potraì uto~i{te na dvoru u Budi-mu, ali se izgleda veoma brzo vratio u Bobovac, zahvaquju}i vojnoj podr-{ci bana Ivana Morovi}kog. To proizilazi iz poveqe koju je kraq @ig-mund izdao 28. novembra 1405, nagradiv{i ga za brojne zasluge, a izme|uostalog i zato {to je „in subsidium dicti regis Oztoye“ osvojio wegovu glav-nu tvr|avu — Bobovac, koju drì u svojoj vlasti ve} dve godine.200 Do ovog


197 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–1, 454; J. Mrgi}, Pismo ùpana Dragi{e

Diwi~i}a knezu Vuka{inu i vojvodi Vukmiru Zlatonosovi}u, SSA 6 (2007) 201–207; M.Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 38–39; P. An|eli}, Postojbina i rod Divo{a Tihoradi}a,231–239; isti, O usorskim vojvodama i politi~kom statusu Usore u srednjem vijeku, 17–45;P. @ivkovi}, Tvrtko II Tvrtkovi} i Zlatonosovi}i, usorska vlasteoska porodica, 198–215.

198 A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69, 255–257.199 F. [i{i}, Nekoliko isprava, 261; V. ]orovi}, Historija Bosne, 383–387; M. Dini},

Dràvni sabor, 26–28; S. ]irkovi}, Rusa{ka gospoda, I^ 21 (1974) 5–17 (= u: isti,Rabotnici, vojnici, duhovnici, 306–317); J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 85–86.

200 F. [i{i}, nav. mesto.

prodora ugarske vojske i povratka Ostojinog u Bobovac, u „zemqi“ Bosni,moglo je da do|e tokom leta 1404, budu}i da je @igmund 6. juna te godineobavestio ma~vanskog bana Ivana Morovi}kog da }e Ladislav Tete{ u~e-stvovati s wim (s kraqem) u pohodu „ad partes Boznenses“.201 îwenica daje ugarska vojska uspela da se probije od reke Save do sredi{ta bosanskedràve, govori posredno, ali veoma re~ito, o lo{oj odbrambenoj organi-zaciji u wenom severnom delu.

Odmah posle zbacivawa Ostoje, herceg Hrvoje je zauzeo grad i bogaterudnike Srebrenice i grad Ku~lat, vaàn trgova~ki i saobra}ajni ~vor uPodriwu. Sigurno zahvaquju}i novoste~enim finansijskim resursima,Hrvoje je do 1410. godine izgradio dve tvr|ave u Usori — Brodar i Sused.Budu}i da se oba naseqa pomiwu u tekstu sporazuma u Tati iz 1426. godi-ne, o wihovoj ubikaciji bi}e kasnije vi{e re~eno.202

Marta 1405. godine Dubrov~ani su obavestili hercega Hrvoja o pri-premama koje protiv wega sprovodi kraq @igmund. Ve} u maju su hercego-vi qudi, zajedno s qudima ùpana Dragi{e Diwi~i}a, presreli u Srebre-nici dubrova~ke kurire, koji su bili na putu ka biv{em kraqu Ostoji uBobovcu.203 Brat pomenutog ùpana, knez Vladislav Diwi~i} tako|e jepodràvao novog bosanskog kraqa, Tvrtka II, jer se navodi me|u svedocimau wegovoj poveqi od 26. juna. Na suprotnoj strani su se verovatno na{labra}a Zlatonosovi}, budu}i da wihovo prisustvo nije zabeleèno. PosediDiwi~i}a nalazili su se u Osatu, u okolini Srebrenice, verovatno i uTreboti}u, da bi se do kraja postojawa sredwovekovne bosanske dràve, ugeneraciji sinova vojvode Kova~a Diwi~i}a, pro{irili i na oblast Bi-ra~a i Vratara. Oblast Zlatonosovi}a, wihovih seniora, formirala se se-vernije, na potezu od Zvornika do Srebrenika na Majevici.204

U svojim pismima gradovima Ko{ici od 9. i Pre{evu od 10. juna1405, @igmund je izloìo svoju nameru da pokrene vojni pohod „ad rectifi-candis et restaurandis regni nostri confiniis versus regnum nostrum Rame seuBozne“, i na ime vojnih tro{kova im traì 800, odnosno 500 florina.Ugarski kraq je prvo usmerio svoju akciju ka teritorijama hercega Hrvo-ja, kome je u avgustu preotet grad Biha}.205 Na isto~noj strani fronta dougarske ofanzive do{lo je negde u jesen. @igmund je 29. avgusta uputio po-


201 CD Zichu, V, 367; E. Malyusz, ZsO, II–1, br. 5231.202 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 195; E. Malyusz, ZsO, II–1, br. 8099; J. Mr-

gi}, @upe i naseqa "zemqe" Usore, 40.203 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 163–166; M. Dini}, Za istoriju rudar-

stva, I, 38–42, 55; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 50.204 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 253–257; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma,

I–1, 490–495; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 38–43, 54–55; H. [abanovi}, Bosanskipa{aluk, 117, 134–135; P. @ivkovi}, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi}, 151.

205 G. Fejer, CD, X–4, 377–378; E. Malyusz, ZsO, II–1, 3956.

ziv sentlele{kom manastiru da se ro~i{ta pojedinih velmoà odgode, jerupravo s wim kre}u „versus Boznam“. Rezultat ove akcije je bio veoma zna-~ajan — pre 28. novembra 1405. godine ban Ivan Morovi}ki je uspeo da zau-zme grad Srebrenik (Zrebernek) u Usori, na Majevici, pri ~emu je „fere ip-sum districtum Wzora“ popalio, raselio i uni{tio.206

Tako je Srebrenik postao upori{na ta~ka ugarske vlasti u Usori,snabdeven vojnom posadom koja je preduzimala daqe prodore na teritorijuBosanskog kraqevstva. Gradom su kao kastelani upravqali familijaribana Ivana Morovi}kog — Nikola od Gora`da i Ladislav Sila|i. Wihovezasluge se opisuju u tekstu poveqe od 29. decembra 1408, kojom je @igmundnagradio wihovu vernu slu`bu. U protekle ~etiri godine, dakle od 1405,kastelani su izme|u ostalog „plurimas provincias ipsius regni Bozne prede etrapaci exponendo, nonnullos ex eisdem Boznensibus ad debite fidelitatis nobisobservande tramitem converterunt“.207 Ne samo da su plenili „mnoge kraje-ve“ Bosanskog kraqevstva ve} su i neke podanike bosanskog kraqa privo-leli da postanu podanici ugarskog kraqa.

Naredne, 1406. godine, do{lo je do promene u odnosu ugarskog kraqaprema bosanskoj dràvi i @igmund pokre}e niz akcija koje je trebalo dadovedu do wenog kona~nog osvajawa. Stoga je imenovao Pipu od Ozore zaglavnog zapovednika ugarske vojske i uklonio je ma~vanskog bana IvanaMorovi}kog s funkcije zapovednika vojske u Srebreniku i Usori, budu}ida je podràvao kraqa Ostoju. Wegovi familijari i daqe vr{e slu`bu ka-stelana 1406–1407, ali su pot~iweni Pipu. Tami{ki ùpan je prodro doBobovca i kraqa Ostoje, ali se bosanski vladar nije ose}ao dovoqno si-gurnim, te je zatraìo od Dubrovnika da mu pruì azil.208 Izgleda da jeubrzo usledila protivakcija bosanske vojske, jer se @igmund àlio usvom pismu od 4. oktobra kako su upravo „nonnulli Turcy, Voznenses et aliinostri emuli et rebelles coadunati“ upali i pusto{ili po wegovoj dràvi, izato namerava da brzo sakupi vojsku.209

îtavu prvu polovinu 1407. godine @igmund je pripremao novi po-hod „protiv Turaka i Bosanaca“, kako se navodi u obrazloèwu odga|awaro~i{ta pojedine ugarske vlastele koja je trebalo u wemu da u~estvuje.210


206 CD Zichy, V, 415; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 262. P. @ivkovi} navodi da su Ma-|ari ovom prilikom zauzeli ~itavu Usoru, ali se takav uspeh nigde ne pomiwe u izvo-rima. — Usora i Soli, 37.

207 F. [i{i}, Nekoliko isprava, 317–318; P. Rokai, Maroti, 158–159, 194–199, 502–505.208 G. Wenzel, Okmanytar Ozorai Pipo tortenetehez, Magyar Tortenelmi Tar, Buda-

pest 1884, 22; P. Rokai, Maroti, 194–195; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 51–52; isti, Sigimundovaodmazda prema Horvatima i poku{aj pokoravanja Bosanskog kraljevstva, Radovi FF u Zadru28 (15) (1988–89) 119; E. Malyusz, Kaiser Sigismund in Ungarn, 42–43.

209 E. Malyusz, ZsO, II–1, br. 5036.210 CD Zichy V, 512; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 287–288, 291.

Juna meseca su Dubrov~ani javili budimskom dvoru da je jedan sultanovposlanik do{ao do hercega Hrvoja, {to govori o postojawu diplomatskihodnosa.211 To je posluìlo ugarskom kraqu da svoje politi~ke pretenzijeprema Bosanskom kraqevstvu predstavi, kako je to bilo ve} uobi~ajeno,kao krsta{ki pohod protiv „nevernika“. Na wegovu molbu, papa Grgur XIIje 9. novembra podelio opro{tajnice ugarskoj vojsci, koja je dotad ve} iz-vela akcije na teritoriji Bosanskog kraqevstva.212

@igmund je, naime, napustio Budim posle 9. avgusta 1407, a 16. i 17.se nalazio kod prelaza, „broda“ Arky (Jaruge, kod Novigrada) na Savi. Tusu ve} otpo~ele pripreme za izgradwu drvenog utvr|ewa i na desnoj obali,koje je trebalo da obezbedi siguran prelaz preko reke.213 Odatle se s glav-ninom vojske uputio u dolinu Bosne i krenuo ka jugu. Pipo od Ozore je po-ja~ao posadu Bobovca sa tri svoje ~ete, a zatim je predao ovaj grad @igmun-du, koji u wemu boravi od 8. do 11. septembra. Zbog lo{eg zdravqa, me|u-tim, kraq je bio primoran da se ubrzo vrati preko Save, ve} krajem septem-bra ili po~etkom oktobra.214 Zanimqivo je da je ovom prilikom zarobqe-no i doma}e stanovni{tvo, za koje je @igmund krajem oktobra iste godinedao dozvolu da bude naseqeno u Ugarskoj.215

Uprkos slabom rezultatu ove vojne kampawe, @igmund je odmah po-~etkom 1408. godine nastavio da priprema slede}u. Ve} 16. januara 1408.obavestio je grad [oprow da je primio 400 florina na ime pomo}i „nostreexercitualis expeditionis contra emulos nostros Boznenses“, a o pripremama subili obave{teni i Dubrov~ani.216 Iz Dragotina, blizu \akova, ugarskikraq je 17. maja pozvao jednog svog vazala da se prikqu~i ùpanu Pipu upohodu protiv Bosanaca, koji drsko i „veoma ~esto neprijateqski napada-ju granice“ Kraqevstva.217

Zvani~ni po~etak kampawe ugarske vojske progla{en je za 24. juni(sv. Jovan Krstiteq), ali je @igmund ve} 26. maja 1408. bio u vojnom logo-ru pod gradom Doborom — „in descensu nostri campestri sub castro Dobor“.218


211 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 172.212 E. Fermendìn, Acta Bosnae, 85; S. ]irkovi}, Istorija, 207.213 E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 5677, 5681. Ne{to ranije, 7. avgusta, pomiwe se drvo

dopremqeno za izgradwu kule „in castello ultra Zawan iuxta Arky“ — nav. delo, br. 5665.Up.: P. @ivkovi}, Sigismundova odmazda, 120 — dva puta navodi „Akri“ (!).

214 CD Zichy, V, 521; G. Fejer, CD, X–4, 583; G. Wenzel, Ozorai Pipo, 26; E.Malyusz, ZsO, II–2, br. 5721, 5724, 5727; N. Jorga, Notes et extraits pour servir al'histoiredes Croisades au XV siecle, II, Paris 1899, 115–116; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 54–56; isti,Usora i Soli, 37.

215 D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 136–137.216 F. [i{i}, Nekoliko isprava, 294; J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 178.217 F. [i{i}, nav. delo, 306–307.218 S. Barabas, CD Teleki, I, 339–340; F. [i{i}, nav. delo, 307–308; E. Malyusz, ZsO,

II–2, br. 6111.

Posle 5. juna, do kada boravi u Doboru, @igmund je na svom povratku uBudim 16. juna pre{ao Savu u Jarugama (Arky), da bi se odmah po~etkomseptembra (posle 10, kada je bio u Dragotinu kod \akova), ponovo upu-tio u Bosnu, vode}i sa sobom zna~ajnu vojnu silu.219 Ugarski kraq se od18. do 21. septembra nalazio u svom vojnom logoru pod gradom Maglajem

(sub castro Magla(y)), koji je pored Dobora, Doboja i Vranduka predsta-vqao kqu~nu strate{ku ta~ku na putu koji je vodio dolinom reke Bosne.Izgleda da se odlu~uju}i sukob nije odigrao kod Dobora, kako to tvrdi@igmundov biograf Eberhard Vindeke, ve}, {to je verovatnije, kodMaglaja.220 Ovom prilikom je tako|e i Vranduk do{ao pod kontroluugarskih odreda, i osta}e tako barem do wihovog velikog poraza 1415.godine.221

U isto vreme su kastelani Srebrenika, Nikola od Gora`da i Ladi-slav Sila|i, posle opsade osvojili „castrum Branich“ u Usori.222 Ukolikonije u pitawu gre{ka pisara — „(Sre)barnich“, jo{ jedna usorska tvr|ava jeosvojena. Za sada nema sigurne identifikacije ovog naseqa — „Brani-~a“.223 @igmund je 30. septembra i 1. oktobra 1408. bio u Dubo~cu (Doboc-hech) na Savi, na svom povratku u Budim.224 Kako se Maglaj nalazi ju`nijeod grada Doboja, moè se pretpostaviti da je i ovaj grad pre{ao u rukeugarskog kraqa nakon bitke pod Doborom, verovatno tokom letwih mese-ci, pred septembarsku ofanzivu.

Doboj, kako je ve} re~eno, jedan je od gradova koji su ~inili odbram-beni sistem du` glavne komunikacije koja je vodila iz centra bosanskedràve dolinom reke Bosne ka Savi. Gradsko utvr|ewe je podignuto na ku-pastom bregu nasuprot u{}u Spre~e u Bosnu, ~ijom dolinom je vodio jo{jedan vaàn put koji je povezivao dolinu Bosne s Podriwem. Arheolo{kaistraìvawa svedo~e o postojawu vlasteoskog zamka iz 12–13. veka, koji jepotom pretvoren u snaàn sredwovekovni burg, zauzimaju}i prostorni


219 G. Fejer, CD, X–3, 90; F. [i{i}, nav. delo, 308–309; E. Malyusz, ZsO, II–2, br.6308; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 57; isti, Sigismundova odmazda, 122.

220 M. Dini}, Vesti Eberharda Vindekea o Bosni, I^ 1 (1935) 357; S. ]irkovi},Istorija, 210; Istorija Ma|ara, 132–133 (P. Rokai); D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povije-sti, 138–141.

221 P. Engel, Zur Frage, 40, nap. 60.222 G. Fejer, CD, X–4, 654; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 317–319; E. Malyusz, ZsO,

II–2, br. 6496.223 Prema mi{qewu Ive Bojanovskog, mo`da je u pitawu utvr|ewe koje je narod

upamtio kao „Gradinu Marije Terezije“ u predelu Vrawinske Trebave. — Dobor u Uso-ri, 11, nap. 3.

224 F. [i{i}, Vaàn prilog za povijest ugarsko–bosanskih ratova, Vjesnik ZemaljskogArkiva VI (1904) 135; E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 6333, 6335, 6347, 6349; J. Gelcich — L.Thalloczy, Dipl. Rag., 181; S. ]irkovi}, Istorija, 210; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 75; P. En-gel, Zur Frage, 37, 39, nap. 51.

plato, oja~an bedemima i donòn kulama.225 Ilustracija koju prilaèmoodli~no prikazuje strate{ki zna~aj ovog utvr|ewa i krajem 1878, prili-kom austrougarske okupacije.

Stara tvr|ava kruni{e venac brda… Nju ovde nazivaju „Stari Grad“, a to jejedna od najinteresantnijih istorijskih relikvija ~itave Bosne. Jedan pogled sa tihraspadnutih zidina pokazuje va`nost samog poloàja. Dobojska tvr|ava stoji navrhu koji okomito str~i prema dolini Bosne, i to upravo tamo gde Spre~a otvaraprolaz prema Drini i srbijanskoj granici, dok u drugom pravcu derventski prolazotvara put ka Hrvatskoj. Tvr|ava je tako bila klju~ ~itave doline reke Bosne, klju~protiv neprijatelja koji bi nastupao iz ma|arskih ravni i gospodarila je glavnimputem kroz oblast Usore, i dalje, sve do samog srca Bosanskog kraljevstva. Ravnopore~je, kukuruzom prekriveno, {iri se ispod tvr|ave, te ~itav predeo izgleda kaoda ga je priroda odredila za rati{te naroda. A i samo ime Doboj ili Dvoboj, kako jeranije pisano, zna~i na bosanskom dvoboj, „borba izme|u dvojice.

Artur X. Evans, 1875.227


225 \. Mazali}, Vinac i Doboj, 236–239; Z. Kajmakovi}, Stari grad Doboj, 43–61.226 S. Männesland, 1001 Days — Bosna i Hercegovina slikom i rije~ju kroz stolje}a,

Sypress, Oslo 2001.227 A. D`. Evans, Kroz Bosnu i Hercegovinu pe{ke tokom pobune 1875, Sarajevo 1965, 135.

J. J. Kirhner, Doboj, 1878.226

Gradsko utvr|ewe Maglaja izgra|eno je na desnoj obali Bosne i do-minira svojim istaknutim poloàjem na magmatskoj steni koja se strmoobru{ava ka reci. Wegov poloàj je, osim prirodnim okruèwem, bio do-datno oja~an kulama i bedemima, koji su s vremenom bili prilago|eni zah-tevima novog oru`ja i vojne strategije. Prvobitno se u grad ulazilo krozkapiju na zapadu, da bi se u osmansko doba ulaz premestio na sever. Utvr-|ewe je nadvisivala brani~-kula od oko 15 metara visine.228

Prirodna komunikacija od Maglaja preko Doboja, ili preko Te{wa kaDubo~cu, koji je bio va`no savsko pristani{te i skela — „brod“, vodi u do-linu Ukrine, gde }e se sredinom 16. veka razviti Derventa. U sredwovekov-no doba na wenom mestu je postojalo selo Gorwa Ukrina, na desnoj obali re-ke, a na suprotnoj strani se nalazilo selo Dowa Ukrina.231 [to se ti~etvr|ave Dubo~ca, re~ je o starom prelazu preko Save, koji je kori{}en jo{ uanti~ko doba, budu}i da su sa~uvani ostaci rimskog kastruma. Wen prvi po-


228 I. Bojanovski, Stari grad Maglaj, NS X (1965) 61–97; ALBiH, II, 8.94.229 H. Hajdarhodì}, Bosna, Hrvatska, Hercegovina — Zemljovidi, vedute, crteì i za-

bilje{ke grofa Luigija Ferdinanda Marsiglija krajem XVII stolje}a, Zagreb 1996, 87.230 S. Männesland, 1001 Days — Bosna i Hercegovina slikom i rije~ju.231 A. Handì}, Postanak i razvitak Dervente u XVI vijeku, Prilozi 10/2 (1974), 117–118.

Grof Lui|i Ferdinando Marsiqi, Maglaj, 1697.229

men po imenu pada u period @igmundovih pohoda protiv Bosne (1408), iuzev{i u obzir utvr|ivawe prelaza kod Jaruga (Arky), moè se pomi{qatida je i Dubo~ac ponovo izgra|en upravo u to doba.232 U popisu Bosanskogsanxaka iz 1604. godine upisana je stara tvr|ava Dubo~ac u nahiji Koba{, zakoju se kaè da se nalazi na javnom putu od Te{wa. Naseqe je i tada bilo„skela“ na Savi, veoma prometna, i u woj je ìvelo puno zanatlija.233

USORA — „TRIPLEX DOMINIUM“

Upe~atqiva vojna pobeda kod Dobora i Maglaja imala je za @igmun-da zna~ajne politi~ke rezultate. Do kraja 1408. godine wegov najmo}nijineprijateq na Balkanu — herceg Hrvoje, priznao je wegovu vlast. Premapostignutom sporazumu, @igmund je trebalo da bude krunisan za vladaraBosne na na~in kako je to u~inio Stefan Tvrtko I 1377. godine, {to ozna-~ava povratak na wegove po~etne, maksimalne politi~ke te`we prema bo-sanskoj dràvi.234 Prelazak hercega Hrvoja u tabor ugarskog kraqa, {to je


232 E. Malyusz, ZsO, II–2, 6347, 6349; P. Engel, Zur Frage, 38.233 Op{irni popis (1604), III, 503–504.234 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 182; L. Thallocy, Studien, 350–351; CD

Zichy, V, 565; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 313; E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 6409, 6410; S. Ba-

R. Kempbel, Maglaj, 1878.230

nagra|eno wegovim ~lanstvom u novoosnovanom vite{kom Zmajevom redu,uslovilo je nove potrese u Bosanskom kraqevstvu, jer je sada kraq Ostoja smawim delom vlastele, predvo|ene vojvodom Sandaqem, odbio da se poko-ri. Otpo~eo je unutra{wi sukob u bosanskoj dràvi koji }e rezultiratiponovnim dolaskom Ostoje na bosanski presto novembra 1409. godine.235

Prva vladavina Tvrtka II kao protivkraqa protekla je neuspe{no, usenci stalnih ugarskih vojnih akcija, koje su se bez ve}eg otpora odvijalena podru~ju severne Bosne. U sklopu ovih doga|aja, zanimqivo je da seusorski vojvoda Vukmir i wegov brat knez Vuka{in Zlatonosovi} ne po-miwu ni u poveqama kraqa Tvrtka II, niti kraqa Ostoje u periodu od1405. do 1409. godine. Jedini vlastelin za koga se moè pretpostaviti daje bio predstavnik Usore je Stipan/Stipoje Ostoji}, koji se navodi 1395.kao svedok „od Usore“, a 4. decembra 1409. upisan je kao „dvorski“ u pove-qi kraqa Ostoje.236 Nije mogu}e pobliè odrediti gde su se prostiraliwegovi ba{tinski posedi, a time i posredno, u kom delu Usore je postoja-la vlast doma}eg bosanskog vladara.

U prole}e 1409. godine, @igmund se spremao da iz Srbije po|e da sekruni{e za bosanskog kraqa, ali je ve} po~etkom naredne godine imenovaohercega Hrvoja za svog vicekraqa Bosne.237 U martu 1410. ugarska posadaiz Vranduka napala je Podvisoki, odakle je prethodnog dana pobegao kraqOstoja. Tom prilikom je Pavle Be{ewei zarobio neke dubrova~ke trgovcei traìo im veoma visok otkup. Dubrova~ka vlada se obratila kraqu @ig-mundu i hercegu Hrvoju kako bi se weni gra|ani oslobodili. Tom prili-kom je u korist Dubrov~ana istupio usorski vojvoda Vukmir Zlatonoso-vi}, koji se obavezao da }e sakupiti traènih 2.000 dukata za wihov otkup.@igmund je, na kraju, naredio Be{eweiju da pusti zarobqenike, ali nijedo kraja poznato kako se ovaj incident zavr{io.238

Septembra 1410. godine @igmund je li~no poveo vojsku protiv kra-qa Ostoje, s krajwim ciqem da se kona~no kruni{e za „kraqa Srbije i Bo-sne“, ali se to, ni ovog puta, nije ostvarilo.239 U tom pohodu u~estvuju iwegovi vazali herceg Hrvoje i despot Stefan Lazarevi}. @igmund je u pe-riodu od 6. do 12. oktobra izdao nekoliko isprava „in castro nostroKlychawc“, {to moè da se identifikuje s tvr|avom Kqu~evac — Kli~e-


rabas, CD Teleki, I, 345–349; M. Dini}, Vesti Eberharda Vindekea o Bosni, 358; S. ]ir-kovi}, „Sugubi venac“, 295; J. Mrgi}–Radoj~i}, Dowi Kraji, 90.

235 M. Dini}, Dràvni sabor, 28–29; S. ]irkovi}, Istorija, 211–214.236 \. [urmin, Hrvatski spomenici I, 95–98, 224–225, 291–294; Q. Stojanovi}, Po-

veqe i pisma, I–1, 557–562.237 S. ]irkovi}, „Sugubi venac“, 295.238 D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 148–150.239 Dubrova~ka obave{tewa o @igmundovim planovima za krunisawe — detaqno

kod: D. Lovrenovi}, nav. delo, 152–153.

vac, desetak kilometara jugozapadno od Srebrenice, u dolini Jadra.240

Kao {to je napred navedeno, u prvom osmanskom popisu ovo naseqe je upi-sano u nahiju Treboti}.

Potom se @igmund premestio u „Srebrenicu“, gde je, sude}i premadokumentima, boravio od 14. do 21. oktobra. U ispravama je mesto wegovogboravka navedeno na slede}i na~in: in descensu nostro campestri terre nostreWzure prope castrum nostrum Zrebernycze nuncupatum, {to se moè prihva-titi kao svedo~anstvo wegovog prisustva.241 Transkripcija naziva nase-qa mogla bi da odgovara i podriwskoj Srebrenici i majevi~kom Srebre-niku, a oba grada su tada bila u vlasti ugarskog kraqa. Srebrenica je ublizini Kqu~evca, prethodnog kona~i{ta ugarske vojske, ali se u isto-rijskim izvorima pojam Usore ne dovodi u vezu s wom, kao {to je to izri-~it slu~aj sa Srebrenikom na Majevici, gde je bilo sedi{te ugarske posa-de od 1405. godine.

Nakon toga, 1. i 2. novembra @igmund je boravio u dolini Drine, unepoznatom predelu. U oba dokumenta stoji samo: „in descensu nostro cam-pestri iuxta fluvium Drenna“. Slede}a sa~uvana isprava poti~e od 6. novem-bra u Ra~i na Savi, ali, za razliku od prethodnih, ova je izdata po nalogukraqa, jer nosi oznaku „commissio propria domini regis“, te se ne moè pri-hvatiti kao dokaz @igmundovog boravka u ovom mestu.242 Dana{wa Srem-ska Ra~a pripadala je Vukovskoj ùpaniji i bila je u ovo vreme vlastelin-stvo bana Ivana Morovi}kog. Budu}i da je na tom mestu bio jedan od naj-zna~ajnijih prelaza — „brodova“ na Savi jo{ od anti~kih vremena, u Ra~ije podignuto utvr|ewe koje je trebalo da {titi prelaz. Moè se pretpo-staviti da je istovremeno nastalo i naseqe na desnoj obali reke — dana-{wa Bosanska Ra~a. Dan posle, 7. novembra kraq je u Srebreniku, kako jenavedeno „in descensu campestri prope castrum Zrebeniche“, i ova isprava jeizdata „ad manus regias“. @igmund je 9. novembra bio u Iloku, {to bi uka-zivalo na to da je pre{ao Savu kod Ra~e.243 Tih dana je, izgleda, do{lo i donekog okr{aja s bosanskom vojskom, jer se iz jedne kasnije @igmundove po-veqe za bra}u Marcali saznaje da su se oni verno borili „in campo propevillam Totchak“, {to bi moglo da odgovara gradu Teo~aku.244


240 @igmund je jedno pismo izdao u Ra~i, 25. avgusta 1410. — E. Malyusz, ZsO,

II–2, br. 7882; Kqu~evac — 7965, 7969, 7974, 7977; P. Engel, Zur Frage, 39.241 E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 7984, 7994. O na~inu izdavawa ugarskih poveqa to-

kom vojnih pohoda, vid.: P. Rokai, Boravak ugarskog kraqa Vladislava I kod Kru{evca

1444. godine, Zbornik FF u Beogradu XV–1 (1985) 145–150.242 P. Rokai, nav. delo, 149.243 E. Malyusz, ZsO, II–2, 8013, 8015, 8019, 8020, 8028; J. Bosendorfer, Crtice iz sla-

vonske povijesti, Osijek 1910, 178; Gj. Szabo, Sredovje~ni gradovi u Hrvatskoj i Slavoniji,145; P. Rokai, Maroti, 358.

244 G. Fejer, CD, X–5, 805–809.

Stranka kraqa Ostoje bila je prinu|ena da prizna poraz, jer su Du-brov~ani bili obave{teni kako su vojvoda Sandaq, knez Pavle Radenovi}i drugi bosanski baroni pristali da @igmunda kruni{u „sugubim ven-cem“, odnosno za kraqa Srbije i Bosne. Ugarski kraq je, me|utim, odustaood sprovo|ewa ovog plana do kraja, te je priznao Ostoju za kraqa i svog va-zala, {to je bilo formalno potvr|eno i 1415. godine. Kada je @igmund1410. godine dodelio Hrvoju titulu vicekraqa Bosne, herceg je do krajamaja te godine morao zauzvrat da preda ugarskom kraqu gradove Srebreni-

cu, Ku~lat, Brodar i Sused u Usori, koji se pomiwu 1426. u tekstu „ugovo-ra u Tati“.246 Ugarski garnizoni postavqeni su u pomenute gradove tokom@igmundove jesewe vojne kampawe. Tako se 21. decembra 1410. pomiweugarski velika{ koji je upu}en „pro custodia et conservatione castri nostriZomzed vocati in terra Wzure“.247 Ovi gradovi }e najkasnije 1412. do}i pod


245 H. Hajdarhod`i}, Bosna, Hrvatska, Hercegovina — Zemljovidi, vedute, crte`i i za-bele{ke grofa Luigija Ferdinanda Marsiglija, 97.

246 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 196; S. ]irkovi}, Istorija, 213; isti,Sugubi venac, 295. M. Dini}, Vesti Eberharda Vindekea o Bosni, 361; isti, Za istori-

ju rudarstva, I, 64–69; J. Radoni}, Sporazum u Tati i srpsko–ugarski odnosni od XIIIdo XVI veka, Glas CLXXXVII (1941) 158.

247 E. Malyusz, ZsO, II–2, br. 8099.

Grof Lui|i Ferdinando Marsiqi, Ra~a (Sremska), krajem 17. veka.245

(orijentacija jug–sever)

zapovedni{tvo posebnog „vojvode Usore“, {to zna~i da je ugarski kraqobnovio nekada{we odnose na tlu bosanske dràve, po{to je svoju direkt-nu vlast uspostavio na jednom delu wene teritorije.

Srebrenicu su u prole}e 1411. napali Bosanci, verovatno uz pomo} ina podstrek vojvode Sandaqa, @igmundovog protivnika, tako da su dubro-va~ki trgovci branili varo{ zajedno s ugarskom posadom.248 Ubrzo potom,verovatno na ugarskom dràvnom saboru u leto 1411. godine, Srebrenicaje data na upravu despotu Stefanu Lazarevi}u. Iz jednog spora s dubro-va~kim trgovcima iz 1417, saznaje se da je despot postavio mimohodnu ca-rinu u mestu Kostirevu, dana{wem Kostjerevu, kod u{}a Driwa~e u Dri-nu, gde je postojao i prelaz preko ove reke.249

Od 1410–11. godine, pa sve do pada Bosanskog kraqevstva pod osman-sku vlast 1463, na teritoriji Usore }e uporedo postojati vlast ~ak tri drà-ve — Bosne, Ugarske i Srbije, s wihovim teritorijalno-upravnim jedinica-ma. Wihovi me|usobni odnosi bi}e optere}eni i ja~awem uticaja osmanskogsultana na doga|aje u bosanskoj dràvi, naro~ito od 1414. godine.

USORSKA BANOVINA

Septembra 1412. godine prvi put se u ugarskim diplomati~kim izvo-rima pomiwe velika{ s titulom usorski vojvoda. To zvawe je prvi poneoIvan Morovi}ki, biv{i ma~vanski ban, ~iji su kastelani od 1405. godineupravqali Srebrenikom na Majevici. Ubrzo ga je, me|utim, na poloàjunasledio Ivan Gorjanski, brat palatina Nikole, obavqaju}i tu du`nostod oko 1412. do 1417. godine.250 Ono {to se moè zakqu~iti jeste da je nadelu teritorije Usore formirana ugarska upravna jedinica koju su ~ini-li gradovi-tvr|ave s posadama ugarske vojske. Na ~elu se nalazio slu`be-nik s titulom vojvode, kao {to je to bio slu~aj u drugoj polovini 13. veka svojvodstvom Ma~ve i Usore. Sli~nost s nekada{wom organizacijom ogle-dala bi se i u tome {to je vlast prvobitno bila poverena ma~vanskom banuIvanu Morovi}kom. Izgleda da su Ma~va i Usora sa ugarske strane posma-trane i tretirane kao delovi jedne celine, {to bi bilo sasvim razumqivobudu}i da je re~ o jedinstvenom geografskom prostoru — Posavini. Doovog vremena, u sastavu Usorske banovine su se na{li gradovi i tvr|aveSrebrenik, „Brani~“, Dobor, Doboj, Maglaj, Dubo~ac, verovatno i Brodar


248 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 56–57.249 V. ]orovi}, Srebrenica za vlade despota Stevana (1413–1427), Prilozi za

KJiF 2 (1922) 61–62; G. [krivani}, Putevi u sredwovekovnoj Srbiji, 74; A. Veselino-vi}, Dràva srpskih despota, 90–91, 112; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 91.

250 E. Malyusz, ZsO, III, br. 2708; P. Engel, Zur Frage, 40. U nekoliko pisama kra-qa @igmunda iz maja i juna 1417, Ivan Gorjanski se navodi kao „terre nostre Uszore vai-vode et comitis de Posaga“ — CD Zichy, VI, 445, 449, 452.

i Sused. Wima treba pridruìti i podru~ja ekonomskog zale|a svakog po-jedina~nog grada i tvr|ave — wihove „kotare“ ili distrikte, ~ije je pro-stranstvo bilo razli~ito. Kao i wene prethodnice, i ova banovina je stvo-rena s ciqem da omogu}i daqe {irewe vlasti ugarskog kraqa na ra~un bo-sanske dràve, a u svetlu novih politi~kih odnosa na Balkanu i u~vr{}i-vawa Osmanskog carstva — da se odbrana Ugarske kraqevine organizujevan wene dràvne teritorije, {to ju`nije od Save i Dunava.

Razvoj doga|aja u Bosanskom kraqevstvu umnogome je uve}ao opasnostod osmanske ekspanzije u pravcu sredwe Evrope, na ~ijem putu je stajalaUgarska. Jedan od va`nijih momenata bilo je angaòvawe osmanskih voj-nih odreda u sukobima unutar bosanske dràve i sa Ugarskim kraqev-stvom. Herceg Hrvoje je u prole}e 1413. godine napao posede vojvode San-daqa, koji je u to vreme bio u Srbiji, pomaù}i svom zetu despotu Stefanuu ratu protiv Osmanlija. To je posluìlo kao formalni izgovor kraqu@igmundu, wihovom senioru, da se kona~no obra~una s najmo}nijim baro-nom u Bosni. Juna meseca proglasio je Hrvoja za odmetnika, i u pismu Du-brovniku od 17. juna optuìo ga da sara|uje s Turcima. Ve} u avgustu sla-vonski ban Pavle ûpor i usorski vojvoda Ivan Gorjanski zauzimaju her-cegove posede u Slavoniji.251

U jeku ove kampawe protiv hercega Hrvoja, u leto 1413, od wegovevlasti se odmetnuo i Vuk, sin Milo{a Druì}a od Gu~e Gore u La{vi. Onje upravqao ùpom Sanom i gradom Kozarom u ime tep~ije Batala [anti-}a, koji je ove posede dobio u privremenu vlast, ènidbom s Resom, se-strom hercega Hrvoja. Pored toga {to je kraqu @igmundu predao grad Ko-zaru i neke „svoje tvr|ave“ u ùpaniji Sani, Vuk Druì} je u isti mah do-brovoqno prepustio certa castra sua in terra nostra Vzure. Kao nagradu zapokazana „dela vernosti“, @igmund mu izdaje novu povequ dosta kasnijeod pomenutih doga|aja, 5. septembra 1425. U tom dokumentu, Vuku se obra-}a kao „aule nostre militi“, zatim su spomenute wegove zasluge u razli~itimvremenima u borbi protiv Turaka i Bosanaca, potom i predaja tvr|ava uSani i Usori. Na osnovu svega toga, nagra|en je posedom po imenu Paka uPoè{koj ùpaniji, sa svim wegovim pripadnostima. Na Vukovu molbu,@igmund mu je dao i posebnu vladarevu dozvolu da utvrdi svoj posed, nataj na~in {to }e podi}i „fortalitium seu castrum de lignis aut lapidibus“.252


251 P. Engel, Zur Frage, 38; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 92; o promeni oslo-vqavawa i o „re~niku ratovawa“ iscrpno kod: D. Lovrenovi}, Modeli ideolo{kog isklju~i-vanja, 26–30.

252 L. Thalloczy, Studien, 354–356; J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Ju-goslavenske akademije, Zbornik HI JAZU 2 (1959) br. 1694, 1695, 1712; J. Mrgi}–Radoj-~i}, Dowi Kraji, 77, 92, 246. Vlastelin po imenu Stjepan Druì} pomiwe se kao sve-dok „od Bosne“ u poveqama od 1332. do 1355. godine, tako da bi Milo{, verovatno, biodruga generacija, a Vuk tre}a generacija iste vlasteoske porodice. U @igmundovoj po-

Kada je uvideo da ne moè da izbegne „rasap“ koji mu preti, Hrvoje seobratio za pomo} Mle~anima, s molbom da mu po{aqu galije kako bi pono-vo osvojio odmetnuti Split, ali je bio odbijen zbog primirja koje su ne-davno sklopili sa @igmundom. Kao {to je u svom odgovoru zapretio, Hr-voje je zaista posegao za najja~im adutom — svog protovestijara MihailaKabuì}a uputio je na osmanski dvor u Jedrene, odakle se on u prole}evratio s podr{kom osmanske vojske. Weni prvi odredi stiù maja 1414. uùpu Uskopqe, gde je Hrvoje u februaru osvojio grad Veselu Straù, a po-~etkom jula dolazi do novog upada osmanske vojske. Ona se podelila i na-stavila prodore u tri pravca — jedna je ostala u Uskopqu, druga se uputi-la ka Dubo~cu, ka zemqi Ivana Morovi}kog, a tre}a ka Zagrebu.253 Dubo~acna Savi bi mogao da pripada Usorskom vojvodstvu, ali u ovo vreme na we-govom ~elu nije vi{e bio Morovi}ki, ve} Gorjanski. Nimalo slu~ajno jeovaj osmanski napad usmeren na pristani{te na reci Savi — zauzimawemupori{ta na wenim obalama, osmanski brodovi i vojska bi imali mo-gu}nost znatno {ireg podru~ja dejstva, kako prema unutra{wosti Ugar-ske, tako i nizvodno rekom, prema Beogradu i Golupcu.

Dubrov~ani su 14. avgusta izvestili ugarsku kraqicu Barbaru da suse Turci s plenom povukli u Bosnu, ali da plen {aqu ku}i, dok oni ostajuu bosanskim krajevima.254 Sa osmanskom vojskom u Bosnu se vratio i pre-tendent Tvrtko II, koga su podràvali knez Pavle Radenovi} i wegov sinPetar. Nasuprot wima stajala je prougarska struja kraqa Ostoje i vojvodeSandaqa.255 Istovremeno se prikupqala i ugarska vojska, tako da je 17. av-gusta Pipo od Ozore najavio pohod „contra immensissimos Turcos versusBoznam“.256 Ostaje, me|utim, otvoreno pitawe da li je do kraja 1414. godi-ne zaista do{lo do ugarskog pohoda i sudara s osmanskim trupama. Zani-mqivo je, me|utim, da je @igmund ne{to kasnije, 1418. godine, nagradioerdeqskog plemi}a Nikolu Apafija, zapovednika Vranduka, Srebrenika iDubo~ca, jer ih je „u ono vreme“ odbranio od Hrvoja, {to se sigurno odno-si na sukobe 1413–1414. godine.257

Naredne, 1415. godine, ve} 20. februara Dubrov~ani javqaju „deadventu iam tertio Teucrorum in Bosna“, a u martu je osmanska vojska pod ko-mandom Zeka Meleka pqa~kaju}i prodrla preko Krajine i Omi{a do [i-


veqi navode se wegove }erke, Katarina i Stana, kojima je tako|e priznato pravo nasle-|a poseda Pake.

253 Chronica Ragusina Junii Resti, dig. N. Nodilo, Zagrabiae 1893, 163; [. Ljubi}, Li-stine, VII, 127–128, 137–138; J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 245; S. \irkovi}, Dve

godine bosanske istorije (1414–1415) 31; J. Mrgi}-Radoj~i}, nav. delo, 93.254 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 245.255 P. @ivkovi}, Tvrtko II, 67–70.256 CD Zichy, VI, 314.257 P. Engel, Zur Frage, 40, nap. 60; isti, Archontologiaja, I, 14; II, 306, 435, 463.

benika. S druge strane, ugarska vojska se mobili{e tokom ~itavog prole-}a, jer se, kao {to je to bilo uobi~ajeno, sudska ro~i{ta odlaù na periodod 21. aprila do 3 juna.258 Izgleda da je vojvoda Vukmir Zlatonosovi} u tovreme postao vazal ugarskog kraqa, budu}i da gradom \ur|evcem u Slavo-niji od 22. maja 1415. upravqa wegov kastelan Franko.259

Zek Melek je sa svojim odredima ostao na teritoriji bosanske drà-ve ~itava tri meseca, a onda se 16. juna povukao s glavninom snaga. Istogadana se usorski vojvoda Ivan Gorjanski nalazio pod Dobojem u Usori, oda-kle je s velikom vojskom krenuo ka jugu, u „zemqu“ Bosnu. Gorjanski je iz-begao sukob sa prethodnom osmanskom vojskom, ali su se tih dana, oko 28.juna, o~ekivali novi kontingenti predvo|eni skopskim kraji{nikom Is-hak-begom. Dubrov~ani su tako|e javqali da Bosna ne}e biti opqa~kana,jer je sva pokorna i pla}a hara~ sultanu.260

To je zapravo ozna~ilo po~etak prve faze osmanskog osvajawa — uspo-stavqawe vrhovne vlasti osmanskog cara nad odre|enom teritorijom tako{to je wen doma}i vladar postajao wegov vazal i preuzimao je na sebe du-`nost pla}awa hara~a i ispuwavawa svih drugih zahteva koji bi proizla-zili iz wegovog podre|enog poloàja. Period koji je razdvajao priznava-we vlasti sultana i ukidawe vazalne dràve uspostavqawem osmanskogporetka, bio je promenqiv i zavisio je kako od unutra{wih prilika uOsmanskom carstvu, tako i od od wegovog me|unarodnog poloàja.261

Sudar ugarske i osmanske vojske, koji se u ranijoj istoriografijinazivao „Dobojska bitka“, odigrao se u dolini La{ve, 2. jula 1415, na pra-znik Bogorodice. Ugarska akcija je bila usmerena najve}im delom protivhercega Hrvoja, na ~ijoj strani su u~estvovali i osmanski odredi. Tomprilikom je, me|utim, zarobqena nekolicina najve}ih ugarskih barona,poput usorskog vojvode Ivana Gorjanskog, slavonskog bana Pavla ûpora,biv{eg ma~vanskog bana Ivana Morovi}kog, Martina Derà od Serdahe-qa, Petra „Herlinkovi}a“ i Ladislava Titu{evi}a. Za wihovo osloba|a-we iz osmanskog zarobqeni{tva bio je potreban visoki otkup od 65.000zlatnih forinti, tako da je period suàwstva potrajao, za neke od wih, po-put Ivana Morovi}kog, i do 1419. godine. U wihovom osloba|awu je u~e-stvovao i despot Stefan Lazarevi}, prema re~ima wegovog biografa Kon-


258 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 247–248; E. Malyusz, ZsO, V, br. 532, 580,625, 636–637, 645, 693, 703–705, 713; S. ]irkovi}, Dve godina bosanske istorije (1414–

–1415), 32; D. Lovrenovi}, Bitka u La{vi 1415. godine, 275–276.259 E. Malyusz, ZsO, V, br. 654; P. Engel, Zur Frage, 30, nap. 19, 20.260 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 249–250; S. ]irkovi}, nav. delo, 33; M.

Spremi}, Turski tributari u 14. i 15. veku, IG 1–2 (1970) 34–36.261 H. Inalc›k, Ottoman Methods of Conquest, u: isti, The Ottoman Empire: Conquest,

Organization and Economy, Collected studies, Variorum reprints, London 1976 ‰= StudiaIslamica II, Paris 1954, 103–129Š, 103.

stantina Filozofa.262 Ban Pavle ûpor pao je u bosansko, a ne u osmanskozato~eni{tvo, a tu je i okon~ao svoj ìvot. Poveqa kraqa @igmunda de-mantuje anegdotu u kojoj se pripoveda da je herceg Hrvoja na gnusan na~inpogubio ûpora zbog uvrede koju je ugarski baron uputio Hrvoju prilikomboravka na ugarskom dvoru.263

Turci su iz doline La{ve nastavili prodor ka severu i ka zapadu,pusto{e}i Slavoniju i krajeve oko Kupe i Une. Pred wihovim naletomVladislav Dubrav~i} bio je primoran da im preda svoju tvr|avu Kova~ uUsori. Ovo utvr|ewe bi moglo da se identifikuje s ostacima fortifika-cije na Radi{kovi}a brdu, blizu sastava Male i Velike Ukrine, a koje se unarodu naziva Kova~. Po svom poloàju, ova tvr|ava je podignuta radiobezbe|ivawa komunikacije dolinom Ukrine.264

Krajem avgusta, na stanku bosanske vlastele, ubijen je knez Pavle Ra-denovi}, najistaknutiji velmoà „zemqe“ Bosne. Ba{tinski posedi wego-vog roda prostirali su se od Vrhbosne preko Pra~e do Drine, a zatim su,nakon zbacivawa kraqa Ostoje 1404. godine, pro{ireni zauzimawem delaKonavala i Trebiwa, doweg Polimqa (manastir Bawa), i rudnika Olova.Upravo su kraq Ostoja i vojvoda Sandaq, potom i ùpan Dragi{a Diwi-~i}, ozna~eni kao glavni krivci u ovom nezapam}enom zlo~inu. Dubro-va~kom poslaniku Ivanu Gunduli}u, nevoqnom svedoku ubistva, vojvodaSandaq je rekao da je knez Pavle izneverio i kraqa Ugarske i Bosanskokraqevstvo, {to se svakako odnosi na podr{ku protivkraqu Tvrtku II, ko-ji se avgusta 1414. vratio sa osmanskim odredima. U podeli „zemqe Pa-vlovi}a“ trebalo je da u~estvuje i vojvoda Vukmir Zlatonosovi}, vazalugarskog kraqa. Wemu je trebalo da pripadne grad Olovo, ali zbog inter-


262 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 251–252; E. Malyusz, ZsO, V, br. 2117,2146, 2255; K. Filozof, @ivot despota Stefana Lazarevi}a, u: Stare srpske bio-

grafije XV i XVII veka, prev. L. Mirkovi}, Beograd 1936, 109; S. ]irkovi}, Dve godine

bosanske istorije, 32–34; P. Rokai, Maroti, tekst neobjavqene doktorske disertacije,Beograd 1983, 213–221, nap. 372; D. Lovrenovi}, Bitka u La{vi 1415. godine, 288–291; isti,Na klizi{tu povijesti, 196–201, 208–211; S. ]irkovi}, O jednom posredovawu despota

Stefana izme|u Ugarske i Turske, Istraìvawa 16, Novi Sad 2005, 229–240.263 L. Thalloczy — M. [ufflay, Povijest (banovine, grada i varo{i) Jajca, Zagreb 1916,

257; up. J. de Thurocz, Chronica Hungarorum, I. Textus, ed. E. Galantai — J. Kristo, Buda-pest 1985, 223–224; M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 158–160, 350–351; M. Orbini, Kral-jevstvo Slavena, 426–427; F [i{i}, Vojvoda Hrvoje Vuk~i}-Hrvatini}, Zagreb 1902, 225, 235.

264 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 251–252; \. Basler, Ivanjsko polje. Gornjitok Ukrine, 424; ALBiH, II, 4.36; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 31. Na ovutvr|avu se, mo`da, odnosi jedan dokument iz 1410. godine, koji je @igmund izdao „indescensu nostro campestri terre Vzore iuxta castellum Konachy“ — pomenutu tvr|avu je PalEngel, uz dosta rezerve, izjedna~io s Komotinom, a postoji mogu}nost, s obzirom da jedokument dosta o{te}en da je zapisano „Kovachy“, {to bi bilo pribli`nije re{ewe.— P. Engel, Zur Frage, 40, nap. 58.

vencije osmanske vojske koja je usledila u jesen, do planirane deobe obla-sti Pavlovi}a nije do{lo.265

Moè se dakle pretpostaviti da se oblast Zlatonosovi}a na jugozapa-du pribliàvala dolini Krivaje i gradu Olovu, i to bi vredelo bliè raz-motriti. Izme|u doline gorwe Spre~e (ùpe Spre~e), koju su dràli Zlato-nosovi}i i doline gorwe Krivaje sa Olovom, najlak{a komunikacija jei{la dolinom Gostiqe do grada Kladwa na Driwa~i, a odatle do grada Olo-va. Iz Zvornika, gde je bio dvor Zlatonosovi}a, do Kladwa i daqe do Olova,stizalo se putem koji je sledio uzvodno dolinu Driwa~e. Ovako posmatra-no, Zlatonosovi}i ne bi mogli da uzmu i zadrè Olovo, a da prethodno neobezbede prelaz preko Kladwa.266 Ovaj grad se kasnije (1432) javqa u sklopu„Kraqeve zemqe“, me|utim, te{ko je utvrditi kome je pripadao u ovo vreme.

Uprkos strahovitom porazu koji je u julu pretrpela, ugarska vojska jeponovo mobilisana u jesen 1415. godine, i kre}e „u rat protiv Turaka u Bo-sni“. Weni zapovednici su bili Pipo od Ozore, Pavle Ezdege i Petar Pere-wi. Prema re~ima kraqa @igmunda, i u ovom prodoru su 6. oktobra Ma|ariporaèni u potpunosti. Do Konstanca je do{la vest da su Turci nakon po-bede nastavili pqa~ka{ki pohod u kome su doprli do Ceqa, Ortemburga iKrawske, navodno odvode}i u zarobqeni{tvo ~ak 70.000 qudi.267

Odmah po~etkom naredne godine, februara 1416, osmanski odrediponovo dolaze u Bosnu na poziv Petra i Radoslava Pavlovi}a.268 Martaili aprila umire herceg Hrvoje i odmah je usledilo komadawe wegove fe-udalne oblasti, ~iji je najve}i deo prigrabio kraq Ostoja, oèniv{i seJelenom Nelip~i}, hercegovom udovicom.269 U leto se odigrao ugarskipohod, u kome su u~estvovali familijari usorskog vojvode Ivana Gorjan-skog — Klement \ulai i wegov brat od strica Laslo, koji su se istakli uodbrani „tvr|ava u Bosni od Turaka i drugih neprijateqa“, kako prethod-


265 M. Puci}, Spomenici srãbski od 1395. do 1423., I, Beograd 1858, PrimedbeXV–XVII; sada u izdawu s komentarima: \. To{i}, Pismo dubrova~kog poslanika Ivana

Gunduli}a o smrti kneza Pavla Radenovi}a, u: Zemqa Pavlovi}a, 357–365; M. Dini}, Za

istoriju rudarstva, I, 39–42; S. ]irkovi}, Dve godine bosanske istorije, 38–40; P. @iv-kovi}, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi}, 151–152; isti, Tvrtko II, 72–73; isti, Prviugarsko-turski sukobi na tlu Bosne („Dobojska bitka“ 1415. godine), 149–157; S. ]irkovi},Pavlovi}a zemqa (Contrata dei Paulovich), u: Zemqa Pavlovi}a, 37–45; P. Rokai, Pavlo-

vi}i i ugarski kraqevi, na istom mestu, 161–169.266 O putevima u dolini Krivaje vid. P. An|eli}, Srednjovekovna ùpa Krivaja ili

Kamenica , u: isti, Studije o teritorijalnopoliti~koj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sara-jevo 1982, 205–206.

267 E. Malyusz, ZsO, V, br. 925, 994, 995, 1000, 1026, 1030, 1155, 1186.268 \. To{i}, Vojvoda Petar Pavlovi}. Prilog istoriji Bosne po~etkom XV vijeka, JI^

1–2 (2001) 35–46.269 N. Jorga, Notes, II, 153, 154, nap. 1, 5; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 74–75; J. Mrgi}-Ra-

doj~i}, Dowi Kraji, 114–115.

ne (1415) godine, tako i sada. Gorjanski je dotad uspeo da se otkupi izosmanskog zarobqeni{tva, i poku{avao je da sakupi novac potreban za ot-kup ostalih ugarskih barona (40.000 zlatnika).270 Ugarski pohod je, ne-sumwivo, motivisan povratkom onih poseda ugarske krune, koje je Hrvojasvojevremeno prisvojio — ùpanije Sana i Vrbas, {to im je samo deli-mi~no uspelo. Naime, u vlasti vojvode Jurja (\ur|a) Voisali}a ostala jeùpa Sana, koja je obuhvatala najju`niji deo istoimene ugarske ùpanije,kao i ùpa Gla`, isto~ni deo Vrba{ke ùpanije.271

U Bosni je, prema dubrova~kim navodima u pismu ugarskom kraqu od12. oktobra 1416, vladala tolika nesloga da je sultan poslao svoja dva ~o-veka da mire zava|ene velika{e. Oni su na „stanku“ bosanske vlastele kaoglavne krivce za ubistvo kneza Pavla proglasili kraqa Ostoju i ùpanaDragi{u Diwi~i}a, i odlu~eno je da se „sveù“, me|utim, obojica su us-peli da pobegnu na vreme.272 Jesewa kampawa Pipe od Ozore bila je upere-na protiv „nekih Bosanaca, nevernika i neprijateqa“, {to se verovatnoodnosi na Pavlovi}e, koji neposredno sara|uju sa sultanom.273

Slede}e, 1417. godine, kao i prethodnih nekoliko, osmanska i ugar-ska vojska vode prole}ne i jesewe kampawe, a popri{te wihovih sukoba jeteritorija bosanske dràve. Septembra 1418. godine smrt kraqa Ostojeposluìla je kao prilika za jo{ jednu intervenciju Osmanskog carstva,ali je ovog puta osmanska vojska do{la na poziv vojvode Sandaqa. Nasu-prot wemu, deo vlastele me|u kojima su vojvoda Kova~ Diwi~i}, brat ù-pana Dragi{e, i knez Stjepan Ostoji}, podràla je novog kraqa StefanaOstoji}a (1418–1421). Po~etkom 1420, opet na poziv vojvode Sandaqa,osmanski odredi su pusto{ili i pqa~kali oblast Pavlovi}a i tom prili-kom je ubijen vojvoda Petar Pavlovi}.274 S ovim odredima se ponovo poja-vio i Tvrtko II, ali je sada ostvario mnogo boqi poloàj. Do avgusta mese-ca su wegovu vlast priznali Sandaq, vojvoda Vukmir Zlatonosovi} i ù-pan Dragi{a Diwi~i}, jer se navode kao svedoci u poveqi koju je Tvrtko IIizdao Dubrovniku.275


270 @igmund je krajem maja i po~etkom juna 1417. uputio tri pisma Ivanu Gorjan-skom, koga tituli{e kao „terre nostre Uszure vaivode et comiti de Posaga“ — CD Zichy, VI,445, 449, 452; E. Malyusz, ZsO, V, br. 2138, 2255; P. Rokai, Maroti, 213–226; P. Engel, ZurFrage, 40, nap. 62, 64.

271 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 116–117, 244–256.272 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 261; M. Dini}, Dràvni sabor, 29; S.

]irkovi}, Dve godine bosanske istorije, 38; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 72–73.273 CD Zichu, VI, 448; E. Malyusz, ZsO, V, br. 2426.274 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 282–284; S. ]irkovi}, Istorija, 246–247;

P. @ivkovi}, Tvrtko II, 76–77; \. To{i}, Vojvoda Petar Pavlovi}, 35–46.275 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 304–305; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma,

I–1, 503–504.

Godinu dana kasnije, avgusta 1421, Tvrtko II (1421–1443) je na „stan-ku“ bosanske dràve zvani~no progla{en za kraqa, i istom prilikom jeponovo izdao povequ Dubrov~anima. Prema wihovim re~ima, u tome sunajve}e zasluge imali, pored Sandaqa, bra}a Zlatonosovi}, pa su bili ve-oma bogato i nagra|eni. Dubrova~ki poslanici s darovima, me|u kojima sui veoma skupocene tkanine, upu}eni su u wihov dvor u Podzvoniku (Sotto-suonich), a poklone je primio i ùpan Dragi{a Diwi~i}. Ovo je prvi iz-ri~it pomen o dvoru ove usorske vlasteoske porodice u podgra|u Zvonika,u kome }e ubrzo procvetati kolonija dubrova~kih trgovaca. 276

Iz dubrova~kih vesti se saznaje da se vojvoda Vukmir Zlatonosovi},koga je krajem 1424. godine nasledio brat Vuka{in, u nekoliko navrataobra}ao dubrova~koj vladi s molbom da mu se po{aqe doktor. Za nevoqu,1413. i 1424. fizikus Bartol je odbio da putuje „u Spre~u“, kako se u du-brova~kim izvorima navodi odredi{no mesto gde prebiva vojvoda.277 De-ceniju kasnije, aprila 1434. pomiwe se udovica „condam Wolkmer vayvo-de de Wzora“. Bila je to Marija, sestra krbavskog kneza Ivana „Grofa“.278

Podaci dubrova~ke provenijencije sugeri{u da je vojvoda Vuka{inpromenio svoje dràwe i da se vi{e pribliìo srpskim despotima, prvoStefanu Lazarevi}u, a potom wegovom nasledniku \ur|u Brankovi}u, {toje neminovno vodilo ka sukobu s bosanskim kraqem. Ipak, pro{lo je neko-liko godina pre nego {to je Tvrtko II odlu~io da kazni neposlu{nog vla-stelina, koji nije uspeo da se uzdigne u red oblasnih gospodara.279

Odrednica „u Spre~i“, kako se u dubrova~kim izvorima navodi me-sto boravka vojvode Zlatonosovi}a, odgovarala bi {irem prostoru i mo-gla bi da ozna~ava jednu ùpu, pa bi ovo bio wen jedini pomen za periodsredweg veka. Vrsni poznavalac ovog prostora, Milenko S. Filipovi} za-beleìo je da se Spre~om naziva ~itav kraj oko istoimene reke, koja nasta-je spajawem re~ice Papra}e i Spre~e. Prema nekada{woj administrativ-noj podeli, oblast Spre~e se delila na Zvorni~ku, Tuzlansku i Gra~a-ni~ku. Za nas je od najve}eg zna~aja kako je pomenuti autor opisao Zvor-

ni~ku Spre~u — to je „ùpa“ oko izvori{ta i gorweg toka reke, po~ev{i od


276 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 316–318; Q. Stojanovi}, nav. delo, 504–506;\. Basler, Zvonik (Zvornik); D. Kova~evi}-Koji}, Zvornik (Zvonik) u srednjem veku, GDI BiH16 (1965) 19–34 (= u: ista, Gradski ìvot u Srbiji i Bosni, 25–44); P. @ivkovi}, Usor-ska vlasteoska porodica Zlatonosovi}, 152–154; B. Radojkovi}, Materijalna kultura bo-

sanske vlastele, Zbornik za istoriju BiH 1 (1995) 70.277 R. Jeremi} — J. Tadi}, Prilozi za istoriju zdravstvene kulture starog Dubrovnika II,

Beograd 1939, 25; III, 137; R. Jeremi}, Prilozi istoriji zdravstvenih medicinskih pri-

lika Bosne i Hercegovine pod Turskom i Austro-Ugarskom, Beograd 1951, 8–9.278 L. Thalloczy — S. Barabas, CD Blagay, 308, 312; S. Rudi}, O èni vojvode Vuk-

mira Zlatonosovi}a, I^ LV (2007) 113–117.279 P. @ivkovi}, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi}, 157–159.

planine Snagova, koja je deli od Podriwa, pa izme|u Majevice i Borogova,a kao weno sredi{te se moè uzeti selo Kalesija, koje postoji i danas.280

Upravo ovakvu organizaciju prostora oslikavaju najraniji osmanski iz-vori, koji svedo~e o nahiji Spre~i, u dolini istoimene reke. Wena naseqase pomiwu u okviru popisa vlaha 1528. godine i sumarnog deftera Zvor-ni~kog sanxaka iz 1533, i o wima }e biti vi{e re~i u poglavqu posve}e-nom demografskoj problematici.

Dvadesetih godina 15. veka sa~uvani izvori pruàju vi{e informa-cija o doga|ajima u severnoj Bosni. Juna 1422. ugarski kraq je dao u zakupusorskom vojvodi Ivanu Gorjanskom ~itavu oblast (districtus) grada Sre-brenika na Majevici, zatim Br~ko (Barka, Barkaszad) i tvr|avu Grabovac.Prema svom poloàju u nabrajawu, Grabovac bi mogao da odgovara dana-{woj Gorwoj ili Dowoj Grabovici kod Tuzle. Ovo naseqe je upisano 1519.kao selo koje pripada carskom hasu u nahiji Gorwa Tuzla, i donosilo jenajve}e godi{we prihode od svih ostalih naseqa.281

Aprila 1424. do{lo je do pqa~ka{kog prodora osmanske vojskepredvo|ene vojvodom Ishakom, ali nije poznato koje su oblasti bosanskedràve ovom prilikom postradale. Pohod „protiv Turka u Bosni“ koji jenajavqivao ugarski kraq u dokumentu od 2. jula, izgleda da nije bio reali-zovan, i stoga ga treba tuma~iti u sklopu {irih planova @igmundove an-tiosmanske politike. Oni su mo`da bili podstaknuti i li~nom posetomvizantijskog cara Jovana VIII Paleologa budimskom dvoru, u periodu od22. juna do oko 24. avgusta.282

Uprkos nedavno postignutom mirovnom sporazumu sa ugarskim kra-qem, Tvrtko II je septembra 1425, koriste}i napad Osmanlija na Despoto-vinu, poku{ao da zauzme Srebrenicu, ali je bio primoran da beì predvojskom despota Stefana Lazarevi}a, dok su Diwi~i}i ovom prilikomspalili Srebrenicu, nanev{i veliku {tetu dubrova~kim trgovcima. Tre-ba pretpostaviti da je despot pro{irio svoju vlast i na okolinu Srebre-nice, odnosno, da je ovom prilikom osvojio naseqa ~ija se imena pomiwu utekstu ugovora u Tati.283


280 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 19.281 P. Engel, Zur Frage, 40, nap. 63; A. Handì}, Dva prva popisa, 27, 88.282 J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik

HI JAZU 2 (1959) br. 1670, str. 361; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 102, 108, 111; G. Moravcsik,Vizantijskie imperatory i ih posly v g. Buda, Acta Historica Academiae Scientiarum Hungari-cae 8 (1961) 239–256; I. \uri}, Sumrak Vizantije. Vreme Jovana VIII Paleologa (1392–1448),Zagreb 1989, 210–211.

283 M. Dini}, Srebrnik kraj Srebrnice, u: isti, Srpske zemqe, 361–364; isti, Za

istoriju rudarstva, I, 58–59; S. ]irkovi}, Istorija, 257; A. Veselinovi}, Granica

izme|u Srbije i Bosne, 92.

Godine 1426. zabeleène su dve provale osmanske vojske na terito-riju Bosanskog kraqevstva, u prole}e i u leto, {to je dovelo do ponovnogzbliàvawa bosanskog i ugarskog vladara. Avgusta meseca su Dubrov~anijavqali @igmundu da je osmanska vojska od oko 4.000 vojnika celo letoplenila po Bosni, a da ni kraq, niti vlastela nisu smeli ni{ta da predu-zmu. Iz Bosne su provalili i u Hrvatsku, a u dva navrata su, kako se to iz-ri~ito navodi, pusto{ili krajeve Usore oko Srebrenika i teritoriju

Zlatonosovi}a.284

Grad Zvo(r)nik je mo`da nastao na istom lokalitetu gde je u rimskodoba postojala putna stanica Ad Drinum. Na ovom mestu su se sticali putkoji je dolazio od Sarajevskog poqa preko Romanije, s putem iz dolineSpre~e. U Zvorniku je postojao izuzetno povoqan prelaz preko Drine,odakle je daqe vodio put ka Vaqevu, tako da je sam grad s podgra|em — Pod-zvonikom (Sottosuonich), sigurno stariji od 1410. godine, kada se prvi putjavqa u dubrova~kim izvorima. Samo ime poti~e od zvonika lokalnog fra-weva~kog samostana, nastalog negde posle 1385/90, budu}i da se ne pomiweu popisu fra Bartolomeja Pizanskog. Sude}i prema testamentima dubro-va~kih trgovaca, samostan sv. Marije izgra|en je u Podzvoniku najkasnijedo 1423. godine. Gradsko utvr|ewe podignuto je na vrhu brda Velavnika,na oko 400 metara nadmorske visine, i bedemima je bio povezan s dowimutvr|ewem, na obali Drine, kuda je prolazio put i gde se nalazilo prista-ni{te za la|e i skele.285

Uprkos stalnim pqa~ka{kim upadima osmanskih odreda, kolonijadubrova~kih trgovaca u Podzvoniku, gde je bio sme{ten dvor porodiceZlatonosovi}a, doìvqava svoj vrhunac u periodu od 1425. do 1428. godi-ne. Broj dubrova~kih gra|ana u ovom periodu je porastao sa 130 na 238, odtoga je 115 bilo novopristiglih ~lanova kolonije.286 O zna~aju wihovogprisustva svedo~i i podatak da je Dubrov~anin Milut(in) Pribisali}vr{io slu`bu kneza Zvornika (conte de Suonich) 1419, 1421, 1423, 1425. i1426. godine. Re~ je o uglednom trgovcu koji je ìveo u ovom gradu od 1416.godine, i u toku naredne decenije je jedanput izabran za konzula, a ~ak de-


284 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 319.285 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 31–38; H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski

gradovi,13–14; \. Mazali}, Zvonik (Zvornik) — stari grad na Drini, GZM n.s. — Isto-rija i etnoglogija H (1955) 73–118; XI (1956) 243–278; M. Vego, Naselja, 142–143; D.Kova~evi}-Koji}, Zvornik, 19–45; ista, Gradska naseqa, 58–61, i daqe prema registru;ista, Frawevci u gradskim naseqima sredwovjekovne Bosne, u: ista, Gradski ìvot u

Srbiji i Bosni, 240, 248; A. Handì}, Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku, GDI BiHXVIII (1970) 141–194.

286 D. Kova~evi}-Koji}, Zvornik, 19–35. O Dubrov~anima u Zvorniku vid. i A. Ve-selinovi}, Dubrova~ko Malo ve}e o Srbiji (1415–1460), Istorijski institut SANU,Gra|a — kw. 33, Izvori za istoriju srpskog naroda u sredwem veku kw. 1, Beograd 1997,vid. Suonich — 4, 5, 7, 8. i daqe prema registru.

set puta za sudiju. Godine 1426. u Zvorniku se pomiwe i Toma{ „purgar“,{to govori o postojawu Ve}a purgara koje je zajedno s knezom upravqalogradom. Dubrov~ani koji su stvorili svoju koloniju u Podzvoniku poseb-no su bili zainteresovani za trgovinu srebrom, pa su se naj~e{}e kretalina relaciji Zvornik — Srebrenica.287 U obzir, me|utim, treba uzeti irudnik srebra i olova u selu \evawe, oko sedam kilometara ju`no od Zvor-nika, koji je 1519. godine upisan u carske hasove u Zvorni~kom sanxaku.288

U neposrednoj okolini ovog grada, a sigurno pod wegovim uticajem, razvi-li su se i mawi trgovi u Glavi~icama i u Kostirevu. Glavi~ice se prviput pomiwu u dubrova~koj gra|i 1375. godine, a u aprilu 1432, u jeku suko-ba s despotom \ur|em, u mestu boravi kraq Tvrtko II, zatvaraju}i putevedubrova~kim trgovcima ka Srbiji.289


287 D. Kova~evi}–Koji}, Zvornik, 25, 28–29, 33; ista, O knezovima u gradskim nasel-jima srednjovjekovne Bosne, Radovi FF u Sarajevu VI (1970–1971) 334, 337, 338 (= u: ista,Gradski `ivot u Srbiji i Bosni, 278, 281, 282); A. Veselinovi}, nav. delo, 7, 15, 18,25, 28, 33, 47, 135, 139, 143, 161.

288 A. Hand`i}, Dva prva popisa, 27.289 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 36–38; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska na-

seqa, 60, 181, 232; M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994,159, 705, nap. 35.

290 S. Männesland, 1001 Days — Bosna i Hercegovina slikom i rije~ju, 96.

Zvornik, 1876.290

PODRIWE U SASTAVU DESPOTOVINE

U tekstu ugovora sklopqenog u Tati jula 1426, kojim su regulisaniodnosi izme|u ugarskog vladara i despota Stefana, me|u posedima koje }enaslediti despot \ura|, nalaze se imena i onih za koje se veruje da su seprostirali na levoj obali Drine. Zbog izuzetno lo{e transkripcije celogdokumenta, identifikacija, a samim tim i ubikacija ovih naseqa bila jepredmet razmatrawa nekolicine istoriografa, ~ija se mi{qewa razliku-ju. Deo koji nas interesuje donosimo ovde u latinskom prepisu prema iz-dawu êdomiqa Mijatovi}a, s Talocijevim varijantama u zagradi:

„… iam dictum Regnum Rasciae omniaque et singula iura et iurisdictio-nes eiusdem demtis, exceptis et penitus seclusis castro Thysnitza (Thysnicza) etpertinentiis eiusdem in tenutis Ozaz (Ozach) habitis, item Castro Zokol in con-trata Polanch habito, in qua scilicet contrata quondam Dominus Hervoya castraBrodar et Zonized (Zomzed) fecit aedificare; item teris et tenutis quondam Dra-gisa et Halap penes praedictum castrum Zokol habitis per defectum seminiseorumdem ad maiestatem nostram regiam devolutis.“291

Mijatovi} je pro~itao prvi toponim kao Ti{nicu „u ùpi Oàh“(!),dok Taloci daje u napomeni transkripciju: „Tre{wica ili Le{nica“ uoblasti „Uìca“. Radoni} smatra da je re~ o ostacima tvr|ave Tisice, se-verozapadno od grada Sokola, a koja bi odgovarala, prema wegovom mi{qe-wu, selu Ti{ici u Ma~vi, koje je despot \ura| poklonio velikom ~elnikuRadi~u. Tvr|ava Sokol nalazila se u oblasti po imenu Poqana, u kojoj jeHrvoje podigao svoje tvr|ave Brodar i Sused. Uz pomenutu tvr|avu pro-stirali su se i posedi pokojnih Dragi{e i Hlapa, koji su umrli bez na-slednika, tako da su wihovi posedi pre{li pod vlast ugarske krune.292

Tvr|ava „Ti{nica“ bi mogla da bude centar „ti{a~ke vlasti“ kojase pomiwe u lo{e sa~uvanom tekstu poveqe bosanskog kraqa Stefana To-ma{a velikom logotetu Stefanu Rajkovi}u iz 1458. godine. U woj se kaè:„… i jo{te {to su dali (despot Lazar, despotica Jelena i despot Stefan)u zamenu u vlasti ti{a~koj selo Sarebire {to je bilo Vu~ino“.293 Oblast„Ozaz/ch“ bi ponajpre mogla da odgovara ùpi (1282) i, kasnije, nahijiOsat, koja je bila u sastavu feudalne oblasti — „zemqi Kova~evi}a“ (vi-lajet Kova~i), prilikom osmanskog osvajawa 1463. godine. Oblast Osata,


291 ^. Mijatovi}, Despost \ura| Brankovi}, 1, Beograd 1880, 391–400; L. Thal-loczy, Prilozi k obja{njenju izvora bosanske historije, GZM V (1893) 181–184; J. Radoni},Sporazum u Tati, 186–191.

292 V. To{i}, Veliki ~elnik Radi~, Zbornik MS za istoriju 13 (1976) 7–23; G.[krivani}, Vlastelinstvo velikog ~elnika Radi~a Postupovi}a, I^ 20 (1973)125–137; M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 95–98.

293 F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, 156–158.

koja je obuhvatala podru~je s obe obale Drine, tada je podeqena na dveistoimene nahije, tako da je teritorija na levoj obali Drine, ju`no odSrebrenice, u{la u sastav Bosanskog, a na desnoj obali reke — Smederev-skog sanxaka.294

Toponim „Soko(l)“ je relativno ~est naziv za gradove-tvr|ave kojisu se isticali visinom svog poloàja u okolnom predelu, ili visinomsvojih bedema. Osim ~uvenog grada hercega Stefana Vuk~i}a — Sokola udolini Pive, postojao je Soko u ùpi Plivi, Sokol kod Grada~ca, na ob-roncima Trebave, zatim i Soko-grad jugoisto~no od Krupwa. Oblast okograda Sokola nazivala se, prema tekstu ugovora u Tati — „Poqana“, {tose, prema Talociju, moè identifikovati sa istoimenim naseqem u okru-gu Dowe Tuzle. U pitawu su Gorwa i Dowa Poqana, na levoj obali Jale kodwenog u{}a u Spre~u. Selo Poqice popisano je 1519. i 1533. godine uokviru nahije Dowa Tuzla.295

Ovakva identifikacija bi ukazivala na to da se ru{evine tvr|aveSokola traè oko doweg toka Jale i sredweg toka Spre~e. U tom smislu jeinteresanto da je u istoj nahiji popisano i selo Gra~anica, koje je A. Han-xi} ozna~io kao nepoznato, a iz osmanskih izvora nestaje pre 1548. godine.Na osnovu analogije s drugim toponimima, samo ime bi ukazivalo na po-stojawe, ako ne grada, onda makar maweg utvr|enog naseqa. Oko ~etiri ki-lometra ju`no od (Dowe) Tuzle, i oko osam kilometara isto~no od Poqa-ne, otkriveni su ostaci tvr|ave na lokalitetu Kre{i}a gradina, iznadGorweg Par Sela (Pao~a, popisanog 1519. i 1533. g.).296

U oblasti grada Sokola herceg Hrvoje je podigao svoje dve tvr|ave, zakoje Eberhard Vindeke navodi da su bile „u Usori“. U pogledu tvr|aveBrodar, moglo bi se pomi{qati da se odnosi na Brod na Brki, Brodac kodBijeqine, a Taloci ga sme{ta u mo~varno podru~je poznato kao „Broda~koblato“ (Brodacher Morast), na prostoru dana{we Semberije.297 Ako se, me-|utim, prihvati prethodna identifikacija tvr|ave Sokol sa Kre{i}agradinom, onda bi i Brodar bio naseqe gde je postojao prelaz na reciSpre~i, Jali ili Qe{nici. U pogledu identifikacije druge tvr|ave —


294 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 134–136; E. Miqkovi}-Bojani}, Smederevski

sanxak 1476–1560. Zemqa — naseqa — stanovni{tvo, Istorijski institut SANU —Slu`beni glasnik, Beograd 2004, 46, 47, 50, i daqe prema registru.

295 A. Handì}, Dva prva popisa, 28, 91; isti, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sa-rajevo 1975, 292–293.

296 A. Handì}, Dva prva popisa, 28, 92; isti, Tuzla, 315; ALBiH, 7.36.297 Hidronim „Broda~ka mo~vara“, „Broda~a“ prvi put se beleì 60-tih godina

19. veka — Roskiewicz je na svojoj karti sme{ta severno od Dvorova (1865, Wien, Osterre-ichishe Akademie der Wissenschaften — Sammlung Woldan, K-II: OE/BOS 1307). V. Klai}navodi da se nalazi severno od Bijeqine i da nikad ne presu{uje (Bosna. Zemljopis, Za-greb 1878, 55), dok anonimni topografsko-statisti~ki pregled iz 1874. sme{ta mo~va-ru nizvodno od u{}a Jadra u Drinu (Kriegsarchiv, Wien, KVII m 45–11).

Suseda, nismo ni{ta bliè re{ewu, budu}i da se naseqe pod takvim ime-nom ne pomiwe u osmanskim popisima. Pomenuti Dragi{a i Hlap, koji suumrli bez naslednika, a ~iji posedi su bili u blizini tvr|ave Sokol, noseuobi~ajena vlastita imena za pripadnike bosanske vlastele, ali ostajeotvoreno pitawe da li su pripadali rodu podriwske vlastele Diwi~i-}a-Kova~evi}a.

Sa izvesno{}u se moè zakqu~iti da su despot Stefan, a potom i de-spot \ura| imali u svojoj upravi i teritorije koje su nekada pripadalebosanskoj dràvi. Re~ je pre svega o Srebrenici i wenoj {iroj okolini —ùpi Osat, zatim i o prostoru uz sredwi i dowi tok Drine — oko Teo~aka,verovatno i Bijeqine, ali i jednog dela doline Spre~e. Ubrzo }e se vlastdespota na podru~ju severioisto~ne i isto~ne Bosne pro{iriti.

Politika oslawawa na ugarski dvor u borbi protiv Osmanskog car-stva ogledala se u braku koji je u leto 1428. godine kraq Tvrtko II sklopios Dorotejom, }erkom usorskog vojvode Ivana Gorjanskog. On je bio sestri}Nikole Gorjanskog Mla|eg, pa{enoga kraqa @igmunda i zeta kneza Laza-ra. Kako je vojvoda ubrzo preminuo, nasledila ga je udovica Poqakiwa He-dviga, preuzev{i i upravu nad Srebrenikom i Br~kom. Sin wihovog fami-lijara Klementa \ulaija, Ivan, bio je kastelan Br~kog u slu`bi udoviceGorjanskog.298

Takva situacija je postojala sve do 6. januara 1430, kada je pomenutegradove uzeo u zakup za sumu od 12.000 florina Matko de Luka, poznatijikao Talovac, tada{wi kovinski ùpan i uskoro beogradski ban.299 Izgle-da da je ban Matko radio na popravci utvr|ewa, jer je angaòvao ~etvoricudubrova~kih zidara preko svog zastupnika, vlastelina Andrije Bobaqevi-}a.300 Neposredno po{to je Matko uveden u posed pomenutih gradova, 30.aprila je izbio sukob izme|u vojvode Radosava Pavlovi}a i Dubrovnika,poznat u istoriografiji pod imenom „Konavoski rat“ (1430–1433). Iako


298 S. ]irkovi}, Istorija, 259–260; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 118, 121–123; P. Engel,Zur Frage, 40–41.

299 F. Pesty — T. Ortvay, Oklevelek Temesvarmegye es Temesvar varos tortenetehez I,Poszony 1896, 629–638. M. Dini}, Gra|a za istoriju Beograda u sredwem veku, II, Beo-grad 1958, 16, 17, 19, 37, 41, 43; A. Veselinovi}, Dubrova~ko Malo ve}e, 26, 27, 47, 52 idaqe; J. Kali}-Miju{kovi}, Beograd u sredwem veku, Beograd 1967, 106–108, 272–273,435; E. Malyusz, A negy Talloci fiver, 531–587 (str. 542–545 — autor veruje da je re~ orudniku Srebrenici, a ne o Srebreniku u Usori); E. Malyusz, Kaiser Sigismund in Un-garn, 155, 158–166. Up. potvrdu kraqa Alberta od 31. marta 1438. — „Mathkoni et Petrode Tallowcz eorumque fratribus… de impignoratione castrorum Zenth-Gyurg in comitatu Cri-siensi et Zrebernik et Barkazad in districtu de Wzora a Sigismundo rege facta confirmat“ — J.Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik HI JAZU 3(1960) br. 1961, str. 563.

300 C. Fiskovi}, Dalmatinski majstori u srednjovjekovnoj Bosni i Humu, u: Radovi sasimpozijuma „Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Izdanja Muzeja grada Zenice III,Zenica 1973, 150–151.

naziv ukazuje na teritoriju koja je bila „jabuka razdora“, uplitawem Tvrt-ka II, usorskog vojvode Vuka{ina Zlatonosovi}a, podriwskih Diwi~i}a idespota \ur|a Brankovi}a — rat zahvata znatno {iri prostor.301 Unutra-{we sukobe koristili su i osmanski pqa~ka{ki odredi. Putopisac Ber-trandon de la Brokijer susreo je 1433. godine, na putu od Jedrena ka Plov-divu, dvojicu Tur~ina koji su vodili „oko petnaest ljudi koji su bili vezanidebelim lancima oko vrata i deset èna, {to su skoro bile pohvatane u kraljeviniBosni, prilikom jednog upada koji su izvr{ili Turci“.302

@ele}i da isprovocira uplitawe ugarske vojske, dubrova~ka vlada seobratila molbom svom biv{em sugra|aninu, banu Matku, da napadne oblastvojvode Pavlovi}a, sa kojom se, kako su naveli, grani~i oblast Srebre-ni~ka.303 Me|utim, ve} u jesen 1431. Matko Talovac se nalazio u pratwi@ugmunda u italijanskoj kampawi, gde }e ostati do avgusta 1433. godine.Daqe, izvori ne pomiwu da je ugarska vojska u~estvovala u ovim sukobima,ve} je po svoj prilici ostala po strani, ~emu u prilog govori i ishod Kona-voskog rata s novom teritorijalnom organizacijom na tlu severne Bosne.

Lo{i odnosi koji su odranije postojali izme|u bosanskog kraqa ivojvode Vuka{ina Zlatonosovi}a sada su eskalirali, jer je Tvrtko II hteoda iskoristi priliku i da skr{i mo} vlastelina kome je zamerao to {to jebio u dobrim odnosima s despotom Stefanom, zatim i s wegovim nasled-nikom \ur|em. Jedan podatak dubrova~kih izvora veoma je dragocen. Avgu-sta 1432. godine, kada se kraq Tvrtko II uputio „u Usoru“, dubrova~ki po-slanici su mogli da ga prate samo do Kladwa na Driwa~i, koji je bio nagranici izme|u Usore i „Kraqeve zemqe“.304 Od Kladwa je vodio put do-linom Gostiqe u dolinu Spre~e, gde se u gorwem toku prostirala ùpaSpre~a, u vlasti Zlatonosovi}a. Tok ratnih operacija nije poznat, ali surezultati bili o~igledni — nakon novembra 1430. godine iz izvora nesta-je ime vojvode Vuka{ina, a oblast Zlatonosovi}a je zauzeo Tvrtko II. To jeme|utim pokrenulo despota \ur|a da se ume{a, tako da je on zauzeo deo teoblasti, preciznije — gradove Teo~ak i Zvornik sa okolinom, uzev{i ti-tulu „gospodara ~itave Usore“.305


301 S. ]irkovi}, Istorija, 262–266; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 139–162; M. Spremi},Despot \ura| Brankovi}, 149–151, i daqe; D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 242–252.

302 Bertrandon de la Brokijer, Putopis „Putovanje preko mora kroz Palestinu, MaluAziju, Srbiju i Francusku, Prosveta, Beograd 1950 ‰reprint îgoja, Beograd 2002Š, 104.

303 J. Gelcich — L. Thalloczy, Dipl. Rag., 336–342, 348.304 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 74, nap. 2; S. ]irkovi}, „Naseqeni gra-

dovi“, 24–25, nap. 59, 60.305 L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia kozti osszekottetesek oklevelta-

ra. 1198–1526, Budapest 1907, 171; M. Dini}, Za istoriju rudarstva I, 33, 74; P. @ivko-vi}, Tvrtko II, 150–152, 163–168; isti, Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi}, 158–161;M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 149–156, 159–161.

Nije re~ o teritoriji ~itave Usore koja se prostirala na zapad doVrbasa, na jugu do Kladwa i reke Krivaje. U pitawu je podru~je doweg isredweg Podriwa zapadno od te reke, koja je ukqu~ena u sastav srpske De-spotovine. O tome svedo~i ~iwenica da su na ovom prostoru formiraneupravne jedinice — „vlasti“ Despotovine, ~ija imena doznajemo iz ve}pomiwane poveqe kraqa Toma{a velikom logotetu Stefanu Ratkovi}u.Nastale reorganizacijom i militarizacijom dràvne uprave despota Ste-fana, „vlasti“ su predstavqale vojno-upravne jedinice s centrima u is-taknutim tvr|avama, kojima je bila pridruèna oblast s naseqima, kakoiz ekonomskih, tako i iz vojno-strate{kih razloga. Vrhovna vlast, i vojnai civilna, bila je poverena vojvodama.306 Jedan deo „Teo~a~ke vlasti“ supored grada Teo~aka, prema tekstu poveqe ~inila i slede}a sela: Lukova,Prekopac Dowi, Prekopac Sredwi, Kunceli i „drugi“ Kunceli, Pod-lu`je, Peqave i Tobud.307 To nisu bila sva naseqa u pomentoj „vlasti“,ve} su u poveqi zapisana samo ona koja su potvr|ena Stefanu Ratkovi}u. Uodnosu na utvr|eni grad Teo~ak, ona su se nalazila na oko desetak kilome-tara udaqenosti.

Ostaje otvoreno pitawe u kojoj meri je nahija Teo~ak odgovarala ne-kada{woj „vlasti“. Prema popisu vlaha Zvorni~kog sanxaka iz 1528. i su-marnog deftera iz 1533, u teo~a~koj nahiji su upisana slede}a sela: VrhLokaw, Gorwi Lokaw, Rudine (Sredwi Lokaw), Brawevo (Dowi Lokaw),Gorwa i Dowa Pilica, Orahovo Seli{te, Suho Poqe, Bjelo{evac, Ugqe-vik ili Lab-deresi, Trnova, Lukova, Orahova i Bawica. Selo Tobud upi-sano je u nahiji Zavr{.308 Sama teo~a~ka nahija bila je verovatno ve}a posvom teritorijalnom obimu od sredwovekovne „vlasti“. Ako se posmatraprostranstvo tri nahije koje su gravitirale ka Teo~aku — Teo~ak, Sapna iZavr{, ocrtava se oblast koja je obuhvatala gorwi tok reke Sapne i sever-nije — obronke Majevice preko kojih su vodile va`ne komunikacije ka Sa-vi i ka Drini.

Sa sigurno{}u se moè pretpostaviti da je pod vla{}u despota bioi prostor dana{we Semberije — oblast ome|ena dowim tokom Drine, Sa-vom i dowim tokom re~ice Jawe. Ova plodna ravnica se danas uglavnompoklapa s granicama op{tine Bijeqine.309 Nakon 1385/90. kada se javqa u


306 M. Dini}, Vlasti u vreme despotovine, Zbornik FF u Beogradu X–1 (1969)237–242; M. Blagojevi}, Dràvna uprava, 10, 272–273, 284, 291–294; „vlasti“ u:LSSV, 92–93 (J. Mrgi}).

307 F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, 156–158; A. Veselinovi},Granica izme|u Srbije i Bosne, 95; J. Mrgi}, @upe i naseqa "zemqe" Usore, 38.

308 A. Handì~, O islamizaciji u sjeveroisto~noj Bosni, POF XVI–XVII (1966–67) 19,26; isti, Dva prva popisa, 191–199; M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvor-

ni~kom sanxaku, 267–269.309 R. Kajmakovi}, Semberija, 5–122.

popisu fraweva~kih crkava u Ma~vanskoj kustodiji bosanske fraweva~keprovincije, naseqe se, prema navodima A. Hanxi}a, pomiwe u osmanskimizvorima 1437/38, u vezi s pohodom akinxija.310 Sam naziv naseqa — Bije-qina, izveden je od imenice b(ij)eq, koja je ozna~avala, izme|u ostalog, ipowavu za pokrivawe, beliku — najmla|i sloj u drvetu, i vrstu hrasta.311

Potom je 1446. jedan dubrova~ki trgovac opqa~kan „in Bielina“, i za taj ~inje optuìo „tres homines de Osuart, bano de Illoü“.312 U prilici smo daidentifikujemo vlastelina ~iji su vazali po~inili ovo nasiqe. Re~ je oOsvatu Bu~awiju, familijaru ma~vanskog bana Nikole Ilo~kog, koji je vr-{io du`nost zapovednika grada Iloka u Vukovskoj ùpaniji (1447–1449)i obavqao funkciju ma~vanskog vicebana (1443–1447, 1449–1450). GradIlok bio je ishodi{te trgova~kih puteva koji su povezivali Slavoniju,severnu Bosnu i Srem. Dubrova~ka kolonija imala je svog konzula, a wenitrgovci su posredovali u trgovini bosanskim, srpskim i ugarskim ruda-ma, i erdeqskom soqu.313

U pogledu statusa Bijeqine, pozniji izvori svedo~e o tome da se po-red fraweva~kog samostana nalazio trg êtvrtkovi{te, koji se pomiweu nahiji Bijeqini u op{irnom defteru Zvorni~kog sanxaka 1533. godine.Mi{qewe A. Hanxi}a, o tome da se pomenuti samostan nalazio u selu„Popovi ili Zvona{ seli{te“ (1533), to jest „Popovi ili Prokac Bije-qina“ (1600/04), oslabqeno je novijim arheolo{kim i epigrafskim nala-zima. Prilikom ra{~i{}avawa terena za obnovu Atik-xamije u Bijeqini,prona|eni su }irilski natpisi na kamenu, sekundarno upotrebqenom kaogra|evinski materijal prilikom wene izgradwe. Paleografskom anali-zom je utvr|eno da natpisi poti~u iz perioda od sredine 14. do sredine 15.veka. U tekstovima 12 objavqenih natpisa pomiwe se, izme|u ostalog i„pop Bogela Ku~evac“ i crkva-zadu`bina Belosava Lu~i}a. To je posluì-lo kao osnova da M. Babi} i G. Tomovi} zakqu~e kako je u pomenutom selu„Popovi“ postojala pravoslavna crkva sa zvonikom, odakle je poteklodrugo ime naseqa „Zvona{ seli{te“.314

Kada se pobliè razmatraju teritorijalna osvajawa despota \ur|a utoku Konavoskog rata, postaje sasvim jasno da je on zauzimawem gradova Teo-~aka i Zvornika kontrolisao mnogo ve}i prostor od oblasti uz reku Drinu,zahvaquju}i tome {to su oba pomenuta grada bila najva`nija saobra|ajna


310 A. Handì}, Postanak i razvitak Bijeljine, 46.311 A. Loma, Srpskohrvatska geografska imena na –ina, mn. — ine, 11. Mo`da po

bijelom (mekom) ceru, bijeloceru — Quercus cerris — D. Simonovi}, Botani~ki re~nik,Beograd 1959, 388.

312 M. Dini}, Za istoriju rudarstva I, 37, nap. 36.313 P. Engel, Archontologiaja, I, 31, 451–452; II, 42; E. Malyusz, A negy Talloci fiver,

537, nap. 33, 34.314 M. Babi} — G. Tomovi}, Starosrpski natpisi iz Bijeqine, 81–104.

~vori{ta za ~itavu isto~nu i severoisto~nu Bosnu. Wemu su pripali i gradSokol s tvr|avama Brodar i Sused, u dolini Spre~e. Moè se pretpostavi-ti da se granica Despotovine i Bosanskog kraqevstva na ovom odseku nala-zila u dolini gorweg toka Spre~e, s obzirom na to da je Tvrtko II „rasuo“porodi~ne posede Zlatonosovi}a. U vlast despota \ur|a svakako treba pri-dodati podru~je od Bijeqine do Teo~aka, i oblast Osata ju`no od Srebre-nice, tako da se formirala jedinstvena teritorija s leve obale Drine.

Tokom svog boravka u Italiji, kraq @igmund je 1432/33. sastavionove predloge o organizaciji odbrane Ugarske. U tom aktu, Usora je jednaod pet oblasti koje ~ine pojas odbrane, kako se navodi, „od Turaka i od Bo-sanaca“. U odbrani Usore trebalo je da u~estvuju despot \ura| Brankovi}sa 8.000 kowanika, ban Matko Talovac iz Srebrenika sa 1.000 kowanika,dok drugi ugarski baroni daju po stotinu kowanika. Ovi vojnici, me|u-tim, nisu regrutovani s pomenutih teritorija, ve} je re~ o broju pla}eni-ka koje su ove velmoè mogle da unajme, tako da je to svedo~anstvo wihovogli~nog bogatstva i statusa.315

S teritorije Srebreni~ke banovine, Matko Talovac je u leto 1434.organizovao vojni pohod s ciqem da u~vrsti poloàj Tvrtka II na bosan-skom prestolu, koji je ugroàvao protivkraq i osmanski eksponent RadivojOstoji}. Vojna akcija Talovca trebalo je da poja~a ugarski uticaj u Bosni,kao i odbranu ju`nih granica Ugarske pred osmanskom ekspanzijom. Ulo-ìv{i velika li~na finansijska sredstva, ban Matko je osvojio od Osman-lija i od Radivoja Ostoji}a gradove Vranduk i Hodidjed u dolini Bosne, za-tim Komotin, Bo~ac i Jajce u dolini Vrbasa, uz jo{ neke gradove koji se nenavode u poveqi kojom je @igmund 27. septembra 1437. nagradio wegove vi-{egodi{we zasluge.316 S druge strane, ban Matko je trebalo da pomogne voj-vodi Jurju (\ur|u) Voisali}u, koga je u zapadnom Humu napao vojvoda San-daq Hrani}, podràvaju}i protivkraqa Radivoja.317 Kraq Tvrtko je, upr-kos ugarskoj vojnoj podr{ci napustio Bosansko kraqevstvo krajem 1434.ili na samom po~etku 1435. godine. Zajedno s banom Matkom, uputio se dado~eka @igmunda na wegovom povratku u Ugarsku. Tokom boravka na dvorusvog seniora, bosanski kraq se izmirio s despotom \ur|em, koji je zadr-ào sve bosanske teritorije osvojene po~etkom te decenije.318


315 Decreta regni Hungariae, Gesetze und Verordnungen Ungarns 1301–1457, eds. F.Dory — G. Bonis — V. Bacskai, Akademiai Kiado, Budapest 1976, 415–430; P. Rokai, Po-slednje godine balkanske politike kralja @igmunda (1435–1437), Godi{wak FF u Novom Sa-du 12–1 (1969) 89–109.

316 L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia, 111–123; P. Rokai, nav. de-

lo, 101; E. Malyusz, A negy Talloci fiver, 550, 551, 553; P. Engel, Zur Frage, 40.317 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 115–117.318 P. @ivkovi}, Tvrtko II, 174–177; E. Malyusz, A negy Talloci fiver, 553–554. Talov-

ci su posledwe godine @igmundove vlade stekli i velike posede u Vukovskoj ùpani-

U bosanskoj dràvi je od prole}a 1435. godine po~eo da besni rat izme-|u vojvode Radosava Pavlovi}a i Sandaqevog naslednika, Stefana Vuk~i}a.Obojica velmoà su bili sultanovi vazali i koristili su osmansku vojnupomo} u me|usobnim obra~unima. Stalnim prisustvom vojnih odreda omogu-}ili su uspostavqawe dominantnog uticaja Osmanskog carstva u Bosanskomkraqevstvu. Nakon @igmundove smrti, krajem 1437, wegovi naslednici —Albert Austrijski (1437–1439) i Vladislav I Jagelonac (1440–1444), ni-su bili u prilici da bitnije promene situaciju u bosanskoj dràvi. Onaje ostala iskqu~ena iz budu}ih antiosmanskih planova, i tretirana je kaopopri{te sukoba dve sile.319 Odbrambeni sistem Ugarske u isto~nom de-lu poveren je dvojici barona — Jano{u Huwadiju i Nikoli Ilo~kom, kojisu zajedno vr{ili du`nost erdeqskih vojvoda i zapovednika Temi{vara iBeograda. Huwadi je dobio na upravu i Severinski banat, a Ilo~kom je po-verena Ma~vanska banovina, dok je Petar Taloci bio zaduèn za Hrvat-sko-slavonsku banovinu. Saradwa i koordinacija centralnog i isto~nogdela ju`ne granice Ugarske bila je mnogo boqa i efikasnija, nego na we-nom zapadnom delu.320

USPOSTAVQAWE OSMANSKE VLASTI

U PODRIWU

Prvim padom srpske Despotovine 1439. godine, pod vlast sultana suprvi put do{le i wene teritorije u isto~noj Bosni i Podriwu — Srebre-nica, Zvornik, Teo~ak, Ti{nica, koje je napadao sultanov vazal StefanVuk~i}.321 U jednoj poveqi kraqa Vladislava od 17. aprila 1443. Jano{uHuwadiju, pomiwe se da su on i Nikola Ilo~ki „invadunt partes Vzure etRasciae“, popalili imawa i ku}e neprijateqa, pod kojima se verovatnopodrazumevaju Osmanlije i wihove pristalice. Ovom prilikom je gradTeo~ak do{ao pod vlast Nikole Ilo~kog, posluìv{i mu za naslednu ti-tulu „ve~itog kneza Teo~aka“. O napadu na „krajeve Usore i Ra{ke“ se go-vori u pomenutoj poveqi, nakon opisa Huwadijeve pobede nad Turcima uErdequ, {to se odigralo septembra 1442. godine.322 Nikola Ilo~ki nosio


ji, pa su time postali direktno zainteresovani za ja~awe granice na Savi i ju`no, uSrbiji i Bosni, prema prodoru Osmanlija.

319 S. ]irkovi}, Herceg Stefan, 13–46, 55–56; P. Rokai, Poslednje dve godine,103; isti, Pavlovi}i i ugarski kraqevi, 167–168.

320 F. Szakaly, The Hungarian–Croatian Border System, 146; P. Engel, The Realm ofSt Stepan, 282–285.

321 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 76; S. ]irkovi}, nav. delo, 46; M. Spre-mi}, Despot \ura| Brankovi}, 278, 283–284, 287–290.

322 L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia, 141–142; F. Szakaly, Phasesof Turco–hungarian Warfare, 87.

je titulu „comes perpetuus de Thelchak“ najranije od 1448. pa sve do 1469.S druge strane, poznato je da je u okviru srpske Despotovine, organizovana„teo~a~ka vlast“, izme|u 1433. i 1458. godine. Neposredno pred pad Sme-dereva, u Teo~ak su prenete mo{ti sv. Luke.323

Zdruènu akciju Huwadija i Ilo~kog trebalo bi dovesti u vezu s de-lovawem podriwkog vojvode Petra Kova~evi}a. Kao vazal despota \ur|a,on je 1443. osvojio Srebrenicu od Turaka, a zatim se u jesen sa svojim od-redom od 600–700 kowanika pridruìo krsta{koj vojsci u „Dugoj voj-ni“.324 Posle obnove Despotovine, \ura| je vojvodi Petru poverio upra-vu nad Srebrenicom, a wegov brat Tvrtko Kova~evi} je septembra 1439.bio knez u Jadru, kako se nazivala oblast oko istoimene reke, ali je posto-jalo i naseqe istog imena.325 Odgovor na pitawe gde se nalazilo naseqe poimenu Jadar donose izvori iz ne{to poznijeg vremena. Naime, budimskomveziru Musa-pa{i je odobreno, pre 1643. godine, da na granici sela Kova-~evi} i Gojkovi}, u kraju Jadar, u nahiji Bira~, podigne xamiju i utemeqikasabu, koja }e se potom prozvati Nova Kasaba.326 Francuski putopisacKikle navodi da je 1658. preno}io „u jednom gradu koji se po imenu rekekoja kroz wega prolazi, ispod lepog kamenog mosta, zove Jadar, a u hanu ko-ji se zove Musa-pa{in nurghan.“327 Prili~no precizan poloàj naseqa poimenu „Yadra“ donosi Delil, na svojoj karti Ugarske iz 1717. godine.328

Dakle, stari naziv naseqa — Jadar, ìveo je i nakon osnivawa kasabe, a unazivu obli`weg sela Kova~evi}, sa~uvana je uspomena na vlasteosku po-rodicu Tvrtka Kova~evi}a.

Posle velikih sukoba, kraq Toma{ i despot su se izmirili u leto1452. godine. Despot je krajem avgusta boravio u Podteo~aku, zatim je po-setio Sase i Srebrenicu, a potom se susreo s bosanskim kraqem, koji mu jepriznao Zvornik i ostale teritorije s leve obale Drine. Krajem oktobra,jedan dubrova~ki poslanik zatekao je despota u selu Radaqu kod Zvorni-ka.329 Mirni odnosi, me|utim, nisu dugo potrajali. U srpskim letopisi-


323 Nikola je 9. februara 1448. u Iloku izdao dokument u kome se tituli{e kao„comes perpetuus de Thelchak, Machoviensisque banus“ — CD Zichy, IX, 180, zatim i 21.maja 1469. — isto, 185. F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, 162–163; M.Dini}, Za istoriju rudarstva I, 86; A. Kubinyi, Die Frage des bosnischen Konigtums vonNikolaus Ujlaky, 373–384; M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 385–388.

324 Isto, 278, 283–284.325 To proizilazi iz dokumenta citiranog kod M. Dini}a, Za istoriju rudar-

stva, I, 42, nap. 23 — „res et bona existentes in dicta Jad(r)a in domo Radiz Diucich“.326 M. Dini}, nav. delo, 42, 76–77; A. Bejti}, Nova Kasaba u Jadru, GDI BiH XI

(1961) 225–249.327 Pri~e francuskih putopisaca sa putovawa po otomanskoj Bosni, 112.328 G. Delisle, Carte pariculiere de la Hongrie…, dressee sur les observations de Mr.

le Comte Marsilli — OAW, Sammlung Woldan — K-V (Bl).OE/Hun 90.329 M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 376.

ma je zabeleèno: 0öcÿg0 (1455) Pog¾b6 P6trâ Kova~6vikâ podâ Sr6brâni-com odâ Dmitra Rado6vikë maja 060. Ova vest bi ukazivala na to da je voj-voda Petar poku{ao da u ime bosanskog kraqa Toma{a zauzme Srebrenicu,tako da je u me|uvremenu izneverio svog prethodnog seniora, despota \ur-|a, {to nije pro{lo neka`weno. Vojvoda Dmitar Radojevi} bio je jedan odistaknutih velmoà u Despotovini.330

Posle „rasapa“ porodice usorskih vojvoda Zlatonosovi}a, uzdiglase druga vlasteoska porodica — Stan~i}i, koji su, za razliku od Kova~e-vi}a, ostali verni bosanskoj kruni. Naime, u Toma{evoj poveqi od 3. sep-tembra 1444, me|u svedocima se nalazi vojvoda Tvrtko Stan~i}, koji jeimao funkciju usorskog vojvode s rezidencijom u gradu Perinu na Driwa-~i. Stan~i}i su verovatno stekli i posede Zlatonosovi}a severno od Dri-wa~e, ali nisu mogli da imaju svoj dvor u Zvorniku, po{to je grad pripa-dao despotu \ur|u.331

Grad Perin bio je sme{ten na levoj obali Driwa~e, pod visom Vi{e-gradom (665 m), u vazdu{noj liniji skoro podjednako udaqen od Zvornika(oko 13 km) i Ku~lata (oko 11 km). Wegova funkcija je bila da obezbe|ujeput koji je vodio dolinom Driwa~e. U sumarnom popisu Zvorni~kog san-xaka iz 1519. godine nije upisana posebna nahija Perin, ve} samo da „sta-novnici varo{i tvr|ave Perin obra|uju zemqu i daju u{rove“, {to po-sredno svedo~i da je Perin imao svoje podgra|e — varo{, koja u narednompopisu iz 1533. godine pripada nahiji Ku{lat.332

Kraq Toma{ je 11. novembra 1449. u gradu Doboru sklopio sporazums tada{wim ma~vanskim banom Ivanom Koro|ijem. Wemu se bosanski vla-dar obavezao da }e pomagati gubernatoru Ugarskog kraqevstva, Jano{u Hu-wadiju u borbi protiv Turaka, i da stoga ne}e koristiti osmanske odrede usukobima s Ugarskom, i {to je najbitnije, da Turcima koji borave u wego-vim oblastima — „od Drine do Ukrine“, ne}e dati ni prelaze preko reka ni-ti la|e.333 Oni su, naime, 1448. osvojili tvr|avu Hodidjed, u srcu „Kraqe-ve zemqe“, i ona je postala centar upravne jedinice Osmanskog carstva —„Bosanskog kraji{ta“. Za podru~je severne Bosne, koje je obuhva}eno odred-nicom od Drine na istoku do Ukrine na zapadu, nisu poznati podaci koji biukazivali na to da su Osmanlije imale u svojoj vlasti i naseqa na tom pro-storu. Verovatno je re~ o wihovim pqa~ka{kim odredima, koji su se kreta-li {irom teritorije bosanske dràve, kao prethodnica kona~nog osvajawa.


330 Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, 238, 294; M. Dini}, Za

istoriju rudarstva I, 42, 80; M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}, 460, 494.331 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 427–429; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma,

I–2, 115–117; M. Dini}, nav. delo, 43–44.332 A. Handì}, Dva prva popisa, 11, 19, 29, 112.333 J. Teleki, Hunyadiak kora Magyarorszagon, X, Pest 1853, 245–246.

Pomenuti prelazi — „brodovi“ mogli su da se odnose na reke Drinu, Spre-~u, Savu, Bosnu i Ukrinu, ukqu~uju}i i wihove pritoke.334

Izbor grada Dobora za mesto sastanka bosanskog kraqa i ma~vanskogbana ukazivao bi na wegovu pripadnost Usorskoj banovini, koja je mo`da iovog puta bila poverena na upravu ma~vanskom, a ne posebnom usorskombanu. U istom gradu je i 1457. godine kraq Toma{ primio papskog legata,kardinala Karvajala, kojom prilikom mu je uru~en „znak krsta“ i papskazastava za planirani pohod protiv Osmanlija.335

VLASTEOSKI POSEDI U USORI

U vreme kraqa Tvrtka I, zvawe usorskih vojvoda nosili su Tvrtko iVlatko Tvrtkovi} iz Treboti}a, te wihove posede treba dovesti u vezu sdolinom Jadra i Driwa~e. Najzna~ajnija usorska vlastela u prvoj polovi-ni 15. veka bili su bra}a Vuka{in i Vukmir Zlatonosovi}. Prostranstvowihovih poseda moè se samo pribli`no odrediti, budu}i da ne postojepodrobnija obave{tewa izvora. Kao {to je ve} napred napomenuto, Zlato-nosovi}i su boravili u ùpi Spre~i, ~iji centar se nalazio u nekom utvr-|enom nasequ nepoznatog imena. Drugo wihovo sedi{te bio je dvor u Pod-zvoniku, a preko wihovih vazala Diwi~i}a vlast Zlatonosovi}a proteza-la se sve do Srebrenice. Vlasteoska oblast porodice Diwi~i}a/Kova~e-vi}a moè se okvirno odrediti na osnovu najranijih osmanskih izvora.Neposredno posle osvajawa Bosanskog kraqevstva, jedan od vilajeta Bo-sanskog sanxaka bio je „vilajet-i Kova~“ — „Oblast Kova~evi}a“. Wojsu pripadale nahije: Treboti}, Osat, Vratar i Bira~. O prvim dvema ù-pama je ve} bilo re~i na prethodnim stranicama. Nahija Vratar je, premaosmanskim izvorima, obuhvatala dolinu reke @epe, leve pritoke Drine.Wen centar je bio grad Vratar, ~ije je podgra|e bio istoimeni trg, koji senalazio na mestu dana{weg naseqa. Nahija Bira~ prostirala se zapadnood Jadra do Driwa~e, s centrom u istoimenom gradu. Kasnije, u atarima se-la Kova~evi}a i Gojkovi}a 1643. podignuta je Nova Kasaba.336

Tek u decenijama koje su neposredno prethodile padu bosanske drà-ve pod osmansku vlast, izvori pruàju ne{to vi{e podataka o naseqimana prostoru severne Bosne. U tekstu ve} pomiwane poveqe kraqa Toma{avelikom logotetu Stefanu Ratkovi}u od 14. oktobra 1458, izdatoj u gradu@ep~u, navodi se da su despot Stefan i udovica-despotica Jelena, poredsela u teo~a~koj i ti{a~koj „vlasti“, dali ovom velmoì „u Usori seloPaklare, {to je bilo Milo{a Biomuèvi}a“, kao i u zamenu selo „Sarebi-


334 H. [abanovi}, Bosansko kraji{te 1448–1463, 181, i daqe.335 K. Jire~ek, Istorija Srba I, 385; S. ]irkovi}, Istorija, 313–315.336 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 117, 134–135.

re“, i jo{ „sto ku}a qudi u na{emu rusagu, tako|e da ih ima u ba{ti-nu“.337 U pogledu identifikacije i ubikacije oba ova sela nismo u mo-gu}nosti da pruìmo preciznije re{ewe, osim pretpostavke da su se nala-zila negde u severoisto~noj Bosni, u onom delu koji je bio pod vla{}u srp-skih despota.

Grad @ep~e je ovom prilikom prvi i jedini put pomenut u sredwove-kovnim izvorima. Wegovo utvr|ewe je podignuto na levoj obali reke Bo-sne, na mestu gde je bio prelaz preko reke. U popisu Bosanskog sanxaka iz1604. pomiwe se selo @ep~e u nahiji Maglaj, sa svojim trgom i pana|urom,a deo stanovni{tva s vla{kim statusom bio je zaduèn da obezbe|uje „ske-lu“.338 Prema svom poloàju, grad je verovatno bio najsevernija ta~ka „ze-mqe“ Bosne, to jest „Kraqeve zemqe“ prema Usori.

U istom izvoru popisana je i nahija Trebetin, ~ije je ime nesumwi-vo slovenskog porekla — „trebiti“ je ozna~avalo pripremnu radwu kr~e-

wa i ~i{}ewa zemqi{ta kao preduslova da bi se ono pretvorilo u orani-cu. U na{em prethodnom radu analizirali smo naseqa nahije Trijebovo scentrom u Varcar-vakufu, dana{wem Mrkowi} Gradu. Osmanska upravnajedinica je sa~uvala uspomenu na sredwovekovnu ùpu Tribovu (1373), ko-ja je nastala u periodu razvijenog sredweg veka, izdvajawem ju`nog delaùpe Zemunik. Do formirawa nove ùpe do{lo je usled porasta broja sta-novnika i, kako wen naziv to ukazuje, {irewa obradivih povr{ina tehni-kom kr~ewa.339 Mi{qewa smo da je i nahija Trebetin u Bosanskom sanxakunastala na sredwovekovnim osnovama, iz istih razloga. Prema ubikacijisela i mezri koja su popisana 1604. godine — Kom{i}, Domislica, Ozimi-ca, Seona (Ponijevo), Matina, u pitawu je mala kotlina kroz kroju proti~ereka Qe{nica, leva pritoka Bosne, jugozapadno od Maglaja. Prema svompoloàju na terenu, ùpa Trebetin pripadala bi podru~ju Usore. Zna~aj-no je ista}i da je kroz ovaj predeo prolazio put koji je povezivao grad @ep-~e s Te{wem, izbegavaju}i dolinu Bosne koju je ~uvao grad Maglaj.340

Svoje posede u Usori imao je i brat kraqa Toma{a, Radivoj Ostoji},nekada{wi protivkraq Tvrtka II. U jednoj ispravi od 2. juna 1449. navodise da je on gospodar Vranduka i grada Sokola.341 Jedan od kqu~nih strate-{kih gradova u dolini Bosne — Vranduk, 1434. godine se nalazio u rukamaugarskog kraqa, i nije poznato kako je i kada Radivoj Ostoji} do{ao u po-


337 F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, 156–158; N. Lemaji}, Srp-

ska elita na prelazu epoha, Sremska Mitrovica — Isto~no Sarajevo 2006, 200.338 H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi, 20; Op{irni popis (1604), III, 293,

307–308.339 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 209–212.340 Op{irni popis (1604), III, 333–338.341 I. Nagy, Hazai Okmanytar, VII, 449–451.

sed ovog grada. Mogu}e je pomi{qati da je dobio podr{ku osmanskih od-reda, koji su 1448. osvojili Hodidjed. [to se ti~e grada Sokola, smatramoda je re~ o gradu koji se i danas nalazi nedaleko od Grada~ca (Gra~ca). Uprilog ovoj identifikaciji govori poveqa kraqa Stefana Toma{evi}a,Radivojevog bratanca, iz 1461. godine. Tekst ove darovnice sa~uvan je ulo{oj transkripciji, kao deo dve fraweva~ke hronike — fra Nikole La-

{vanina i Fojni~ke.342

Stefan Toma{evi} je ovom prilikom svom stricu potvrdio grad Te-

{aw na Usori, u kome je Radivoj podigao svoju crkvu, i grad Gra~ac, tojest, Grada~ac, oba od izuzetnog strate{kog zna~aja. Te{aw je kontrolisaoput koji je vodio od Doboja do Maglaja i @ep~a, kao i put koji je vodio pre-ko doline Ukrine ka Dubo~cu i Brodu. Pre 23. marta 1461. Radivoj Osto-ji} je podigao crkvu sv. Georgija u Te{wu, sude}i prema aktu pape Pija IIkojim je podelio opro{tajnice svim vernicima koji pohode ovu crkvu.343


Artur X. Evans, Te{aw, 1875.

342 ]. Truhelka, Fojni~ka hronika, GZM XXI (1909) 446–449; Fra Nikola La{vanin,Ljetopis, 220–223.

343 E. Fermendìn, Acta Bosnae, 242; \. Mazali}, Te{anj, 289–302; H. Kre{evljako-vi}, Stari bosanski gradovi, 21; M. Vego, Naselja, 115. Istom prilikom kraq mu je darovaou ùpi Luci grad Komotin. Dve godine ranije, u jednom dokumentu Poè{kog kaptolaiz 1459. Radivoj je oslovqen sa odrednicom „de Zomothyn“, {to se svakako odnosi napomenuti grad Komotin. — J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenskeakademije, Zbornik HI JAZU 3 (1960) br. 2411, str. 590.

Prema svom poloàju i zna~aju, grad Te{aw bi mogao da bude centar ùpeUsore, kao mati~ne ùpe sredwovekovne „zemqe“ Usore, odakle je krenulodaqe {irewe wenog imena.

Sada se ispred nas pojavio najlep{i vidik na na{em putu kroz Bosnu i pri-zor je naro~ito divan dok se penjete uz visoke stene iznad male Te{anjske reke.

Ispod vas krivuda klanac i kroz njega plitak potok, a strmene i uzane livadice za-sen~ene su vo}njacima i {ljivicima, iz kojih izviruju krovovi planinskog zamka ivitki minareti pravog alpijskog grada Te{nja. Ovo naselje obrazuje samo jednuulicu koja se penje do uàsno kamenitog uzvi{enja koje prisiljava grad da ostaneprilepljen uz obe strane doline, te se u sredini uzdiè u izolovanom sjaju, kruni-san starim zamkom usorskih banova, ~iji su zidovi jednom stranom nadnesenipreko nagnute litice, iznad izvora koji izbija dole, nekoliko stotina stopa ispodnje. Sve je ovo savr{eno, ali nije kao Doboj, otvoreno i pristupa~no za ispitivan-je, jer zamak jo{ upotrebljavaju Turci. I ovaj je ovde, kao i onaj u Doboju, trou-glast, i zavr{ava se poligonskim tornjem, prekrivenim kupastim krovom. Ispodovoga tornja nalaze se sporedne fortifikacije, a sam usamljeni toranj, po op{temizgledu sli~an je, bar u minijaturi, kampanjelu sv. Marka u Veneciji.

Artur X. Evans, 1875.344

U okviru op{irnog deftera Bosanskog sanxaka iz 1604. godine, po-pisane su i nahija Te{aw i nahija Usora. U te{awskoj nahiji se, poredistoimene kasabe, nalazila i kasaba Doboj, kao i sredwovekovna sela Ras-tu{a i ê~ava, koja je 1329/30. dobio veliki knez Hrvatin Stjepani}. Na-seqa koja bi ekonomski gravitirala Doboju, popisana su u okviru nahije

Maglaj, koja 1604. obuhvata ogroman prostor u dolini reke Bosne. Naziv@upa se sa~uvao do danas kao ime oblasti oko doweg toka Usore, nizvodnood sela Jelah do u{}a u Bosnu.345

Gra~ac (Grada~ac) sme{ten je na severnim obroncima Trebave, naprelaznom podru~ju Posavine, tako da je branio prilaze dolini Spre~e,kakvu ulogu je imao i grad Srebrenik na Majevici. U periodu osmanskevlasti organizovana je nahija Nenavi{te/Gra~ac, koja je prema sumarnompopisu Zvorni~kog sanxaka iz 1533. godine jo{ uvek bila najve}im delompusta. Za razliku od sredwovekovne ùpe Nenavi{te (1329/30), nahija jeobuhvatala samo naseqa na desnoj obali doweg toka Bosne. U wen sastav suulazila ~etiri mala sela i ~ak 12 pustih mezri, od kojih su neka nesumwi-vo bila sredwovekovna sela. Takav je slu~aj sa selom Modri~a, s mezromNenavi{te poqe i mezrom Ilinsko poqe. Mezra Dvorska kod tvr|ave Gra-~ac ukazuje na centar vlastelinskog poseda u podgra|u, koje je pomenute


344 A. D`. Evans, Kroz Bosnu i Hercegovinu, 141–142.345 Op{irni popis (1604), I–2, 455–461 (Usora), III, 291–329 (Maglaj), 341–385

(Te{aw); J. Mrgi}, @upe i naseqa "zemqe" Usore, 27–28, 39–40.

godine upisano kao „varo{ tvr|ave Gra~ac“ sa 11 muslimanskih i {esthri{}anskih ku}a. Sredwovekovnim toponimima pripada i ime mezre To-

lise, budu}i da se javqa kao hidronim 1244. godine.346

Grad Sokol, koji se 1449. javqa u posedu Radivoja Ostoji}a, podig-nut je na padinama masiva Trebave, a u wegovom podgra|u se nalazila va-ro{ Gra~anica. Prema najranije sa~uvanom osmanskom izvoru, popisuvlaha Zvorni~kog sanxaka iz 1528, u ovom selu je postojao rudnik gvo`|a,{to je dovelo do uzdizawa Gra~anice u rang kasabe do 1548. godine. Nahiju

Sokol su 1533. godine ~inila sela sme{tena na ju`nom i zapadnom po-bre`ju Trebave, spu{taju}i se ka dowem toku Spre~e i desnoj obali Bo-sne.347 Moè se pretpostaviti da su neka od ovih sela ~inila ranije „ù-pu“ grada Sokola i wegovo ekonomsko zale|e. U istom izvoru se pomiwu iprihodi od vinograda koji pripadaju mustahfizu tvr|ave Sokol, pa bi toposredno ukazivalo na ve}i stepen naseqenosti ovog prostora.

Pored Te{wa i Gra~aca, Radivoju su pripala i „sela u Usori“ —Radwa Gorwa i Dowa, koja odgovaraju istoimenim dana{wim naseqeqimana reci Radwi, desnoj pritoci Male Ukrine, zatim, selo Jablanica, tako-|e postoji danas i nalazi se na reci Jablanici, desnoj pritoci Bosne iz-nad Maglaja. Selo Timwenac ili Ti{wenac moglo bi da odgovara dana-{wem Ti{incu, udaqenom oko pet kilometara severno od Grada~ca. SeloLup se moè identifikovati s dana{wom Lupqanicom, na istoimenoj re-ci, desnoj pritoci Ukrine. U wegovoj blizini se nalazilo i selo Klenica,koje vi{e ne postoji, ali se ime sa~uvalo u nazivu re~ice Klen, koja se ne-koliko kilometara uzvodno od Lupqanice uliva u Ukrinu. U popisu iz1604. godine, Radwa Gorwa i Dowa su ubeleène kao mahale sela GorweModri~e (Kalo{evi}i) u nahiji Te{aw, selo Lupqanica — u nahiji Do-bor, a Jablanica — u nahiji Maglaj.348

Osim pomenutih naseqa, kraq Stefan Toma{evi} je potvrdio svomstricu i sva sela koja je on „uzeo od Srebreni~ke i ovar~ke ùpe“, aliwihova imena nisu zapisana. Re~ je o selima koja su ~inila gradsku „ù-pu“ –kotar, distrikt Srebrenika na Majevici i jo{ jednog neidentifi-kovanog naseqa. U popisu nahije Srebrenik iz 1533. godine woj su pri-padala sela [pijonica, Babunovi}i i Sladna, koja postoje i danas, kao iselo Bistrica, koje se nije sa~uvalo. Treba pretpostaviti da je Srebre-ni~ka ùpa bila znatno prostranija, s obzirom na zna~aj ovog naseqa u~itavom sistemu ugarske upravne i odbrambene organizacije na tlu se-verne Bosne.


346 A. Handì}, Dva prva popisa, 154.347 \. Basler, Stari gradovi u Majevici i Trebovcu, 59–61; A. Handì}, Dva prva popi-

sa, 147, 160, 161.348 Op{irni popis (1604), I–2, 359–360, III, 345–347.

POSLEDWA EPIZODA

Pre kona~nog osvajawa Despotovine, osmanski odredi su u zimu1456/1457. godine bili prisutni na desnoj obali Save, s namerom da iz-grade flotu koja bi im omogu}ila i dejstvo na Savi, Dunavu i wihovimpritokama. Radi obezbe|ewa majstora i brodograditeqa, u Bosnu je pri-stigao i jedan suba{a s odredom od 8.000 qudi.349 Bosanski kraq je u fe-bruaru 1458. godine, ~im je stigla vest o smrti despota Lazara, ponovo za-uzeo Srebrenicu i jedanaest drugih gradova, od kojih je vojvodi TvrtkuStan~i}u dao pet, vojvodi Tvrtku Kova~evi}u ~etiri, a u svom posedu jezadrào Srebrenicu, Zvornik i jo{ jedan grad ~ije se ime ne pomiwe.350

Uprkos ovom uspehu, Stefan Toma{ je 1460. godine bio prinu|en da predaOsmanlijama prelaze na Savi, za Srem i Vukovsku ùpaniju, {to je bilosuprotno garancijama koje je 1448. godine dao u Doboru.351

Komandanti osmanske vojske koja je osvajala Srbiju, zauzeli su kra-jem 1459. i po~etkom 1460. Srebrenicu, Ku~lat, Perin i Zvornik.352 Ovimgradovima, prema mi{qewu A. Hanxi}a, treba dodati i „Drveni grad“(Agaü hisar), to jest„Solanu na drva“ (Agaü tuzla), budu}u Tuzlu. Uz „Bo-sansko kraji{te“ s centrom u Hodidjedu, isto~na Usora s Podriwem jepredstavqala polaznu osnovu za kona~no osvajawe Bosanskog kraqev-stva.353 Odmah na po~etku osmanske ofanzive, maja 1463. godine poginuo jeusorski vojvoda Tvrtko Stan~i}, ali se pripadnici ove porodice javqajukao hri{}ani-spahije s timarima u novostvorenom Bosanskom sanxaku.354

Osim Stan~i}a, i druga usorska vlastela je stradala ovom prilikom.Osmanski hroni~ar A{ikpa{azade pripoveda kako su ve} od ranije nasultanovom dvoru bili sinovi „vojvode Kova~a“ i „vojvode Pavla“, i kakosu i oni pogubqeni neposredno po{to je ubijen bosanski kraq Stefan To-ma{evi}.355 Konstantin Mihailovi} iz Ostrovice u~estvovao je u osman-skom pohodu na Bosnu, te kao o~evidac navodi: „… prispeli smo u jednu


349 V. Maku{ev, Istoriski spomenici Ju`nih Slovena i okolnih naroda, II,Beograd 1882, 215–217.

350 I. Nagy — A. Nyari, Magyar diplomacziai emlekek Matyas kiraly korabol, I, Buda-pest 1875, 6; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 84–85.

351 I. Nagy — A. Nyari, nav. delo, 86.352 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 85–86.353 H. [abanovi}, Pitanje turske vlasti u Bosni, 37–51; isti, Bosansko kraji{te 1448–

–1463, 177–220; A. Handì}, Tuzla, 29–35.354 M. Dini}, nav. delo, 44; B. Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama

u Bosni u XV i XVI stolje}u, Prilozi XIV, 14–15 (1980) 101.355 G. Elezovi}, Turski izvori za istoriju Jugoslovena. Dva turska hroni~ara iz

15. veka — 1. A{ik pa{a zade, 2. Dursun beg, Brastvo 26 (1932) 81.

zemqu bosanskog kneza koji se zvao Kova~evi}, i iznenadno napadnut, po-korio se caru. A car je potom naredio da se pogubi“.356 Prema dubro-va~kim podacima, otac vojvode Tvrtka Kova~evi}a — Ivani{, izbegao je uDubrovnik s drugim sinom i }erkom, i imao je nameru da se vrati na svojeposede posle povla~ewa osmanske vojske.357 Dosta kasnije, 1530/31. godi-ne, pomiwe se izvesni Ivan Kova~evi} u slu`bi bosanskog sanxakbega.Po{to je bio zarobqen u Krajini (okolina Cetine), Husrev-beg i vojvodalivqanski Murat zahtevali su od ugarskih zapovednika da ga otkupe.358

Naravno, te{ko je utvrditi da li je re~ o potomku iste porodice.

Iz podru~ja Srebrenice i Hodidjeda, osmanska vojska se potom usme-rila ka sredi{tu bosanske dràve — Bobovcu, osvojila je grad Goru-{u-Gra~anicu, dok su se gradovi Visoko i Kozao kod Fojnice predali.Sultan se uputio daqe, preko Travnika ka gradu Jajcu, odakle je neposred-no pre toga pobegao kraq Stefan Toma{evi}. Po~etkom juna on je zaro-bqen u gradu Kqu~u, a ubrzo potom i pogubqen.359

Gradovi u dolini Bosne, Vrbasa i Sane osvojeni su u veoma kratkomroku i kao osnovni razlog takvog uspeha osmanske vojske moè se smatratiwihova predaja od strane doma}ih, ali i ugarskih vojnih zapovednika. Daje zaista takav bio utisak kod savremenika, potvr|uju re~i trogirskogkneza, koji je u svom pismu mleta~koj vladi od 23. juna 1463. godine zabele-ìo da je Bosna pala „ne samo bez ijednog topovskog hica nego i bez ijednogisukanog ma~a“.360 O predaji pojedinih bosanskih gradova govore i naj-stariji podaci iz osmanskih deftera — izvesni „Ungurus Mahmud“ pre-dao je utvr|ewe Novi na Savi, poznat kao Naki}a kula, na u{}u Lukavca uSavu. Knez Radoje Zup~i} predao je tvr|avu Sokol u hercegovoj zemqi, aIsa Bali je predao grad Samobor i potom pre{ao na islam, te je u defterunesen pod svojim novim imenom.361


356 K. Mihailovi} iz Ostrovice, Jani~arove uspomene, predg. i prev. \. @ivano-vi}, Prosveta — Beograd 1966, 25–26, 154.

357 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 42–43, nap. 25.358 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, I, (1526–1530), Zagreb 1914, 367; II

(1531–1540), Zagreb 1916, 77, 99, 100.359 G. Elezovi}, Turski izvori — 2. Dursun beg, 111–118; D. Kova~evi}, Pad bo-

sanske dràve prema dubrova~kim izvorima, GDI BiH 14 (1964) 208–213; M. [unji},Trogirski izvje{taji o turskom osvojenju Bosne (1463), Glasnik AD BiH 29 (1989) 139–157; I.Goldstein, Bizantski izvori o osmanskom osvajanju Bosne, u: Zbornik radova o fra An|elu Zvi-zdovi}u, Sarajevo — Fojnica 2000, 229–227; R. Radi}, „Hronika o turskim sultanima“,

336–341; isti, Bosna u istorijskom delu Kritovula s Imbrosa, 145–154.360 M. [unji}, nav. delo, 157; isti, Uni{tenje srednjovjekovne bosanske dràve,u: Bo-

sna i Hercegovina od najstarijih vremena do Drugog svjetskog rata, Sarajevo 19982, 90–94.361 A. Hanxi}, Stari grad Novi na Savi. Prilog istoriji starih tvr|ava, GDI

BiH 14 (1964) 239–251; isti, Izgradnja la|a kod Novog na Savi u XVI vijeku, POF 22–23


Kar

ta3

—S

ever

na

Bosn

au

drug

oj

~et

vrt

ini

15.ve

ka

Vojno zaposedawe teritorije bosanske dr`ave i eliminacija doma-}eg vladara, dotada{weg sultanovog vazala, ozna~ili su drugi i finalnikorak u osmanskom osvajawu. Ipak, potpuni uspeh osmanske ofanziveuskoro }e biti pretvoren u delimi~an, zbog jesewe kampawe ugarskog kra-qa Matije Korvina i hercega Stefana Vuk~i}a sa sinovima Vladislavomi Vlatkom. Ujediniv{i svoje snage, uspeli su da oslobode najve}i deo svo-je oblasti, ukqu~uju}i i delove isto~ne Bosne.


(1972–73) 83–111; isti, Tuzla, 33; A. Ali~i}, Sumarni popis san`aka Bosna iz 1468/69, 100,102, 114, 125.

DVOVLA[]E(1464–1536)

Nestankom srpske Despotovine (1459) i Bosanskog kraqevstva (1463),Osmansko carstvo i Ugarska na{le su se direktno su~eqene na {irokomfrontu, u {irokom luku od Omi{a na Jadranskoj obali do Severina na Du-navu. Svako daqe napredovawe osmanske dr`ave ka zapadu vodilo je ubudu}epreko teritorije ugarskog kraqa. Pou~en porazima svoga oca, kraq Matija(Huwadi) Korvin (1458–1490) izbegavao je da se upusti u otvorenu bitku sglavninom osmanske vojske. Tek po wenom povla~ewu iz Bosne, oktobra1463, krenuo je na jug preko Save. Pokretu ugarske vojske prethodilo jesklapawe sporazuma s Venecijom o zajedni~kom ratu protiv sultana.362

Ciq ugarske ofanzive bilo je zauzimawe grada Jajca — „kqu~a Bo-sne“, kao najva`nije raskrsnice puteva ka Splitu, Istri, Krawskoj i gor-woj Slavoniji. Tokom opsade kraqu Matiji su se pridru`ili herceg Ste-fan Vuk~i} i wegovi sinovi Vladislav i Vlatko, koji su do tada uspeli daoslobode ve}inu gradova na svojoj teritoriji, prodiru}i duboko na teri-toriju Pavlovi}a i Kova~evi}a. Vlatko je tada osvojio devet gradova i do-speo u blizinu Srebrenice. Herceg je i materijalno potpomogao kraquMatiji, a Vladislavu su poveqom dati posedi u Ugarskom kraqevstvu.363

Turski garnizon u citadeli Jajca predao se tek 25. decembra 1463, azatim je to u~inila i posada Zve~aja na Vrbasu, kojom je komandovao Kon-stantin Mihailovi} iz Ostrovice. Grad Jajce je postao sedi{te noveugarske vojne i upravne jedinice — Jaja~ke banovine, koju je ~inio sistemutvr|enih gradova u dolini Vrbasa i Sane. Iako Bonfini navodi da jeukupno bilo 27 gradova, bilo je mogu}e pouzdano utvrditi 17: Jajce, Vi-

nac, Jezero, Sokol, Kqu~, Kami~ak, Kamengrad, Komotin, Kozara, Pe}, Ko-

tor(-Varo{), Zve~aj, Greben, Bawaluka, Kozara, Leva~ i Vrba{ki Grad.

Osipawe teritorije Jaja~ke banovine trajalo je sve do wene kona~ne pro-pasti krajem 1527. i po~etkom 1528. godine.364

362 F. Szakaly, Phases of Turco–Hungarian Warfare, 95–96; C. Imber, The OttomanEmpire, The ISIS Press, Istanbul 1990, 185–188; P. Engel, The Realm of St. Stephan, 301; D.Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 363, i daqe.

363 S. ]irkovi}, Herceg Stefan, 255, 258–159; H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk,41; \. To{i}, U~e{}e Kosa~a u osloba|awu Jajca od Turaka 1463. godine, u: Srpska pro-

za danas — Kosa~e — Osniva~i Hercegovine, Bile}a — Gacko — Beograd 2002, 464–475.364 Vid. pismo kraqa Matije papi Piju II od 27. januara 1464. — V. Fraknoi,

Matyas kiraly levelei, I, 45–50; L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza (bansag, var es varos)

Smatraju}i se naslednikom svog pokojnog vazala, kraqa Stefana To-ma{evi}a, kraq Matija je nastupao kao vladar Bosne i za svog „namesnika“imenovao je Emerika Zapoqu, biv{eg kraqevskog rizni~ara, koji je poneotitulu „gubernator Bosnae ac Dalmatiae et Croatie necnon Sclavonie banus“(1464–1465). Wemu su bili podre|eni jaja~ki banovi, koji se, u prvo vreme,navode sa titulama „banova Bosne“. Obi~no ih je bilo dvojica slu`benika,tako da je jedan boravio u gradu Jajcu, a drugi je po slavonskim ùpanijamaprikupqao novac i provijant potreban za odbranu Banovine.365

Ista strategija iz osmansko-ugarskog rata primewivana je i 1464.godine — obe strane su izbegavale da se upuste u otvorenu bitku. Sultan jeu julu i avgustu, opsadom koja je trajala 40 dana, ponovo poku{ao da osvojigrad Jajce, ali se na vest o dolasku nove ugarske vojske, 22. avgusta povu-kao. U Veneciji se 28. avgusta znalo da je Matija Korvin dao da se sagradimost preko Save, ali da ni krajem septembra nije pre{ao reku. Osmanskavojska je ~ekala ugarske trupe na udaqenosti od dva dana hoda od mosta.366

Tek posle 8. oktobra kraq Matija je preko novoizgra|enog mosta na „bro-du“ kod Ra~e pre{ao Savu, u nameri da zauzme dowe Podriwe i Usoru, kakobi stvorio novi odbrambeni pojas ju`no od Save. Ugarska vojska predvo|e-na Emerikom Zapoqom osvojila je Srebrenik na Majevici i druge gradoveu Usori, a zatim je opsela Zvornik — „kqu~ Drine“, dok su se neke ugarsketrupe probile i do rudnika Srebrenice. Kao ~vori{te puteva koji dolazeod Sarajevskog poqa i doline Spre~e i s najpovoqnijim prelazom na do-wem toku Drine, grad Zvornik je predstavqao izuzetno zna~ajnu strate-{ku ta~ku. Ovaj poduhvat se, me|utim, pokazao neuspe{nim poput sulta-novog poku{aja da preotme grad Jajce. Kraq Matija je jo{ i 28. oktobrabio „in obsidione huius castri nostri Zwoynik… in descensu nostro exercitualisub dicto castro nostro Zwoynik“. Po{to su dospele vesti da pristiù noviosmanski odredi, ugarski kraq je oko 9. novembra otpo~eo povla~ewe kaseveru. To nije pro{lo bez problema, jer su se kola te{ko natovarena pro-vijantom zaglavqivala na putevima, pa su morala da budu ostavqena.Osmanska prethodnica uspela je da sustigne za~eqe ugarske vojske i wenopovla~ewe proteklo je u velikoj ùrbi i neredu, uz dosta gubitaka.367


tortenete 1450–1527, Budapest 1915, 13–18; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 122–132, sakartom teritorije Jaja~ke banovine.

365 Op{irno kod: L. Thalloczy — M. [ufflay, Povijest (banovine, grada i varo{i) Jaj-ca; vid. pismo kraqa Matije od 5. aprila 1464. upu}eno „Emerico de Zapolya, gubernato-ri Bosne ac regnorum nostrorum Dalmacie et Croatie“ — L. Thalloczy — S. Barabas, CD Bla-gay, 366.

366 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 22–26.367 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 27–30; L. Thalloczy — M. [ufflay, Povijest

(banovine, grada i varo{i) Jajca, 92–96; L. Thalloczy, Studien, 422–423; ISN, I, 396–397(S. ]irkovi}).

Me|u usorske gradove koji su ovom prilikom pre{li pod vlast ugar-skog vladara treba ubrojiti savska pristani{ta — Br~ko i Novi, zatim iTeo~ak, izuzetno zna~ajnu strate{ku ta~ku i raskrsnicu puteva u severoi-sto~noj Bosni.368 Zapadnije od ovih gradova, na osnovu poznijih vesti, mo-gu im se pribrojati jo{ i Te{aw na Usori, Sokol i Grada~ac (Gra~ac) naTrebavi, Dobor, Dubo~ac i Koba{.

Ne{to op{irnije o borbama oko Zvornika pripoveda hroni~ar Dur-sun-beg koji je u wima li~no u~estvovao. Namera ugarskog kraqa bila je,prema wegovim navodima, da „preko rudnika Srebrenika ‰tj. Srebrenice— prim. aut.Š sultanu pobedonosno prese~e put i da mu do|e s boka“. On da-qe pi{e kako je sultanovu vojsku predvodio veliki vezir Mahmud-pa{aAn|elovi} i, kada se „primakao na otstojawe od tri dana puta, o ~vrstiniklisure i dervena ovako mu ispri~a{e: … ovako ide put, kojim je imala

pro}i pobedonosna vojska. S jedne strane puta diè se strmo planina, a

s druge strane te~e reka Drina. Put je tako uzan da wime moè pro}i sa-

mo po jedan ~ovek. Povrh svega toga prokleti nevernik je s one strane vo-

de na svakom tesnom mestu i na svakom zavijutku naperio topove i spre-

man ~eka. ête Vlaha koji su neverni~ki ~itaci, kao ugarski prijateqi,

zatvorili su klisuru tako da ne daju ni tici da preleti. Veliki vezirse, posle ratnog savetovawa sa svojim komandantima, odlu~io da primenilukavstvo. Poslao je „jednog starog neverni~kog martoloza“ i svog najver-nijeg slugu da s kule na suprotnoj strani od Zvornika, povi~u tako glasnoda ih i ugarska vojska i posada u gradu ~uje, da sultan stiè za tri dana.

ûv{i tu vest, ugarski kraq je odlu~io da poku{a da izvede posled-wi juri{ na Zvornik, pre nego {to otpo~ne s povla~ewem. Osmanska posa-da odbila je èstoko ovaj napad, a kada su ugarske trupe krenule ka Savi,iza{la je iz tvr|ave i napala wihovo za~eqe. Po{to veziru jo{ nisu sti-gli brodovi da pre|e Drinu, oko hiqadu ratnika se odvaìlo da preplivareku i da je pre|e splavovima od kowskih koà i malim ~amcima. Pre{av-{i na suprotnu obalu, po~eli su da progone ugarsku vojsku koja je bilaprinu|ena da, radi brèg povla~ewa, ostavqa du` puta kola sa namirni-cama i naoruàwem. Kraq Matija je uspeo da pre|e preko Save bezbedno,ali je tom prilikom zbog sveop{teg meteà stradalo puno vojnika. SamDursun-beg je potom bio zaduèn da popi{e sav ratni plen i da ga predadizdaru Zvornika.369

Tok istorije — Dvovla{}e (1464–1536) 137

368 A. Handì}, Tuzla, 35.369 G. Elezovi}, Turski izvori — 2. Dursun beg, 121–125. Vizantijski istori~ar

Kritovul s Imbrosa u svom pri~awu je spojio sultanov letwi pohod na Jajce, sa jese-wom odbranom Zvornika i akcijom Mahmud-pa{e An|elovi}a, kako je to primetio jo{J. Radoni} — Kritovul, vizantijski istorik XV veka, Glas SKA 138 (1930) 81–82. Okasnijim doga|ajima koji se odnose na Mahmud-pa{u, vid. I. Boì}, Kolebawa Mah-

mud-pa{e An|elovi}a, Prilozi KJiF, kw. 41, 3–4 (1975) 159–171.

Neposredno posle osvajawa teritorije sredwovekovne bosanske dr-àve 1463–64, Bosansko kraji{te, koje je od 1455. bilo deo prostranogSkopskog kraji{ta (1392), postalo je deo novoformiranog Bosanskog san-

xaka. „Kraji{ta“ — tur. ux (us) bile su privremene vojno-teritorijalnejedinice stvorene s ciqem da se osvoje susedna neprijateqska pod-ru~ja.370 „Kraji{ki begovi“ (us-beyi) imali su {iroka ovla{}ewa (serbe-stiyet) kako bi {to efikasnije ispuwavali ovaj zadatak. Trebalo je ne samoda {ire granice Carstva stalnim gazama (ghazwa), odnosno, stalnim upa-dima i pusto{ewem „zemqe nevernika“, da brane zaposednutu teritorijupoput sredwovekovnih vojvoda kraji{nika, organizuju}i i komanduju}ikraji{kom vojskom, ve} i da se brinu o wenom naseqavawu, ekonomskomoporavku i zavo|ewu timarskog sistema. Nazivi „vojvoda“, „kraji{ki voj-voda“ i „vojvoda kraji{nik“ ~esto su kori{}eni kao sinonimi za uxbega isanxakbega, kao u slu~aju Isa-bega Ishakovi}a.371 Zbog samog svog poloà-ja i otvorenosti prostora prema Panonskoj niziji i Podunavqu, samimtim i sredwoj Evropi, Bosna je veoma dugo zadràla karakter vojnog kraji-{ta i prelaznog podru~ja.372

Od zate~enih utvr|ewa na osvojenim teritorijama, osmanske vlastisu zadràvale samo one strate{ki najva`nije, dok su ostale bile sru{enei napu{tene. Time je izbegavana potreba za dodatnim vojnim posadama,kao i eventualna opasnost stvarawa upori{ta pobuwenika. U tvr|ave nagranici bile su sme{tene posade sastavqene od ulufexija — vojnika kojisu platu dobijali u novcu, i delili su se na pet rodova: mustahfizi, tob-xije, azapi, farisi i martolosi. Dnevnice u novcu umesto timarskih po-seda omogu}avale su wihovu mobilnost, preme{tawe u drugu tvr|avu ilinapu{tawe podru~ja. Iza pograni~nog podru~ja, u unutra{wosti osvojeneteritorije gde je situacija bila mirnija, postojala je spahijska vojska stimarskim posedima, a u tvr|avama su ostajali mustahfizi i tobxije, ta-


370 Prema islamskom verskom pravu, osnovi {erijata, ovozemaqski svet je pode-qen na Dar ul-Islam — „zemqu islama“, odnosno, islamsku dràvu gde se ìvi premanormama islamske vere, i woj nasuprot — Dar ul-harb — „zemqu rata“. Wu ~ine sve onezemqe i teritorije koje su izvan dar ul-islama, nastawene su „nevernicima“, neprij-ateqima muslimana i islamske vere. Protiv wih se vodi xihad, koji se jednim delomodnosi na neprekidnu borbu protiv nemuslimana, u ciqu {irewa i u~vr{}ivawa isla-ma na celokupnoj „zemqi rata“, Vid. Cihad, EI; A. Foti}, Institucija amana i

primawe podani{tva u Osmanskom carstvu — primer sremskih manastira 1693–1696,I^ 52 (2005) 232–235.

371 H. [abanovi}, Bosansko kraji{te 1443–1463, 189–190; isti, Vojno ure|enje Bosneod 1463. do kraja XVI stolje}a, 185–186; A. Hanxi}, [abac i wegova okolina u XVI vije-

ku, u: [abac u pro{losti 1, [abac 1970, 122. O funkciji vojvode kraji{nika u sred-wovekovnoj Srbiji — M. Blagojevi}, Kraji{ta sredwovekovne Srbije (1371–1459), u:Vojne krajine, 27–46; Krajina, Kraji{ki vojvoda, LSSV, 319–320 (M. Blagojevi}).

372 N. Filipovi}, Napomene o islamizaciji Bosne i Hercegovine u XV vijeku, Godi{njakANUBiH 7, Centar za balkanolo{ka ispitivanja, knj. 5 (1970) 144–146.

ko|e s timarima. Pored we, doma}e stanovni{tvo bilo je ukqu~eno u po-mo}ne vojne jedinice — vojnuka i martolosa.373

Bosanski sanxak je u po~etku obuhvatao prostrane vilajete, privre-mene teritorijalne jedinice, koji su dobili svoja imena prema zate~enojteritorijalnoj organizaciji, iako nije poznato u kojoj meri su se granicepoklapale: „Kraqeva zemqa“ (Vilayet-i Kiral) s „Bosanskim kraji{tem“(Vilayet-i Saray-ovasi), „zemqa Pavlovi}a“ (Vilayet-i Pavli), „zemqa Kova~e-vi}a“ (Vilayet-i Kovaü) i „zemqa Hercega“ (Vilayet-i Hersek).374 Za prvogbosanskog sanxakbega imenovan je dotada{wi smederevski namesnik —Mehmet-beg Minetovi} (Minnet-oglu), koji je rezidirao u Sarajevu. Bosan-ski sanxak je, kao i Smederevski, dugo zadr`ao karakter kraji{kog (ser-hat), odnosno, akinxijskog sanxaka, tako da je bosanski sanxakbeg kao uxbeg

imao {ira ovla{}ewa i slobodniju inicijativu u pogledu vojnih akcija,i u pitawima unutra{weg ure|ewa. Akinxije (akinci) su ~inile neregular-nu, laku kowicu koja je upadima, pusto{ewem i harawem pripremala terenza osmanska osvajawa, i bili su stacionirani samo u pograni~nim obla-stima evropskog dela Osmanskog carstva. S vremenom su wihovi zapoved-nici osnovali lokalne dinastije, poput Jahjapa{i}a i Malko~a u Bo-sni.375 U kanun-nami Bosanskog sanxaka iz 1516. godine navodi se da jeupisano 1.000 akinxija koji treba da brane granice islamskih zemaqa, izabrawuje se da se wihovi kowi tovare i da oni budu optere}eni bilo ka-kvom slu`bom ili kulukom.376 U sumarnom popisu Bosanskog sanxaka iz1468/9, pomiwu se dvojica timarnika koji su imali obavezu da „idu u rat uZvornik“. Prvi je Balaban, „jedan od qudi Minetovi}a“, kome je timarupisan 8. oktobra 1473, a drugi je Kurd sa timarom od 5. novembra 1476.Posedi obojice nalazili su se u nahiji Hrtar.377

U najranijem sa~uvanom defteru Smederevskog sanxaka (1476) popi-sane su i nahije na levoj obali Drine, koje su nekada pripadale Despotovi-ni — Zvornik, Srebrenica, Gostiqa, Ku{lat, [ubin, Osat.378 Stoga sunajsevernija utvr|ewa sa osmanskim garnizonima u Bosanskom sanxaku


373 H. [abanovi}, Vojno ure|enje Bosne, 214–215, 218–219; B. \ur|ev, O vojnucima,GZM n.s. 2 (1947) 75–137; M. Vasi}, Martolosi u jugoslovenskim zemljama pod turskom vla-{}u, Sarajevo 1967; A. Hanxi}, [abac, 122; isti, Tuzla, 72; isti, O organizaciji krajine

bosanskog ejaleta u XVII stoqe}u, u: Vojne krajine, 82–83.374 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 40–43, 115–117.375 H. [abanovi}, Vojno ure|enje Bosne, 194, 212–213; isti, Bosanski pa{aluk, 40; B.

Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama, 94–95, 98, 120–121; O. Zirojevi},Akinxije izme|u ratova, u: Vojne krajine, 93–100; v. Akindji, u: EI.

376 Kanuni i kanun-name, 31 (H. [abanovi}).377 A. Ali~i}, Sumarni popis san`aka Bosna iz 1468/69, 41, 42.378 E. Miqkovi}-Bojani}, Zeamet Ku{lat 1476. godine, u: Zemqa Pavlovi}a,

367–377. Autorka upozorava da nahijska organizacija u ovo vreme jo{ uvek nije u~vr-{}ena i da su budu}e nahije bile popisane kao zeameti — timari sa prihodom od

prema popisu iz 1468/69. bila tvr|ava Kqu~evac u „zemqi Kova~evi}a“,Vranduk na Bosni i grad Sused na Vrbasu.379 Takva situacija je postojalasve do osnivawa posebne upravne jedinice — Zvorni~kog sanxaka, oko1480/81. godine.380

Uspe{nim ratovawem 1463/64. zavr{ava se prva faza ofanzivne poli-tike Matije Korvina, tokom koje je oslobo|en severni i zapadni deo nekada-{weg Bosanskog kraqevstva. Dok je osvojena teritorija u dolini Vrbasa iSane bila organizovana u Jaja~ku banovinu, predstavqaju}i zaokruènu te-ritorijalnu celinu, na tlu severne Bosne nije formirana sli~na upravnajedinica. Naime, u istoriografiji je do sada preovladavalo mi{qewe da jeiste godine stvorena i Srebreni~ka banovina, koja je pala pod osmanskuvlast dosta ranije od Jaja~ke — 1512. godine. Noviji rezultati ma|arskeistoriografije pokazuju da je re~ o upravnom distriktu Srebrenika, koji jeobuhvatao nekoliko severnobosanskih utvr|ewa. Glavni zapovednici jesudodu{e nosili titulu „banova“, ali se nisu ubrajali u red barona.381

Osnova odbrane Ugarskog kraqevstva prema Osmanskom carstvu po-~ivala je na sistemu pograni~nih tvr|ava, ~ija je izgradwa zapo~ela u vre-me @igmunda, a sama organizacija je unapre|ena za vreme Matijine vlada-vine. Tvr|ave su ~inile dve paralelne linije, tako da se prva nalazila tikuz granicu, uglavnom na ponovno osvojenim teritorijama. Po~iwala je odSeverina, i preko Or{ave, du` Dunava, dopirala je do Beograda. Odatle jesledila tok Save, zatim se spu{tala do tvr|ava nekada{we Kraqevine Bo-sne — Teo~aka, Srebrenika, Sokola, Te{wa, zatim daqe na jug u dolinuVrbasa do Bo~ca, odatle do Knina, Klisa i Skradina. Druga linija tvr|a-va tekla je severnije od prve, kasnije je izgra|ena i pokazala se slabijom.Wen isto~ni deo je grupisan u okolini Temi{vara, centralni je bio u za-le|u Beograda sa sremskim tvr|avama, naro~ito Slankamenom i Petrova-radinom. Druga linija hrvatskih tvr|ava protezala se du` Save i Une —Dubica, Krupa i Biha}, na zapadu dopiru}i do Sewa.382

S teritorija nekada{we Despotovine i bosanske dràve, potomcimavladarskih porodica, vlasteli i zavisnom stanovni{tvu dati su novi ze-mqoposedi i prebivali{ta u Ugarskom kraqevstvu, prevashodno u pogra-ni~nom podru~ju prema Osmanskom carstvu. Oni su imali veoma zna~ajnuulogu u zaustavqawu ekspanzije Osmanskog carstva. U nizu istaknutihvojskovo|a izdvajaju se despot Vuk Grgurevi}, zatim Jak{i}i, Baki}i i


20.000 do 100.000 ak~i. Takav slu~aj je bio sa Ku{latom i Zvornikom 1476. godine. —ista, Smederevski sanxak, 45–48.

379 H. [abanovi}, nav. delo, 42.380 A. Handì}, Dva prva popisa, 5–10.381 P. Engel, The Realm of St Stephan, 309; Istorija Ma|ara, 161 (P. Rokai).382 F. Szakaly, The Hungarian–Croatian Border System, 142–143, maps 5 and 6.

Belmuèvi}i.383 Novonaseqeno srpsko stanovni{tvo sluìlo je kaoosnova regrutovawa pe{adije i posada „nasadista“, pod zastavama (bande-rijama) svojih zemqaka. U mirnodopsko vreme, prete`no su se bavili ze-mqoradwom, uz izvesne poreske olak{ice u prvim godinama po naseqava-wu. Zapravo, ve} u drugoj polovini 15. veka nastala je „vojna granica“, kojase moè smatrati prethodnicom one iz polovine 16. veka.384

Po{to su pozicije zauzete s jedne i s druge strane granice, Osmanskocarstvo nametnulo je Ugarskoj jedan dugotrajan „stati~ni rat“, koji je po-trajao sve do 1521. godine. Wegova su{tina se svodila na stalno pogra-ni~no ~etovawe, uz povremene ve}e vojne kampawe obe dràve. Odràvawesistema pograni~nih tvr|ava, pla}awe komandnog kadra i posada, snabde-vawe hranom i oru`jem, Ugarskom kraqevstvu je predstavqalo svake godi-ne sve ve}i finansijski napor. Na duè staze, pokazala se demografska,vojna i ekonomska superiornost Osmanskog carstva.385

„BOSANSKO KRAQEVSTVO“ (1465–1476)

Kao odgovor na zaposedawe bosanske teritorije i stvarawe ugarskih„kraji{ta“, u severnom delu Bosanskog sanxaka 1465. godine formirano je„Bosansko kraqevstvo“. Prvi bosanski vladar koga su osmanske vlasti po-stavile bio je Matija [aban~i}, sin kraqa Radivoja Ostoji}a (Hristi}a),koji se pomiwe 23. decembra navedene godine.386 Kao „sinovi [aban~i}a“u sumarnom defteru Bosanskog sanxaka iz 1468/69. pomiwe se: Tvrtko, uposedu timara koji su ~inila sela u nahiji Visoko, ali po{to se nije ja-vio na slu`bu, ona su predata „Ungurusu Karaxozu“ (u prvoj dekadi rexepa875. godine, to jest 24.12.1470); Radoslav, „sin [aban~i}a“, imao je u po-sedu sela: Stomorine (ili Podrè), Miso~a u nahiji Dubrovnik, Slana


383 N. Lemaji}, Porodica Belmuèvi}, Istraìvawa 13 (1990) 73–80; isti, O ne-

kim nejasnim pitawima iz istorije porodice Belmuèvi}, u: isti, Srpska elita na

prelazu epoha, 195–206; K. Mitrovi}, Vuk Grgurevi} izme|u Mehmeda II i Matije Kor-

vina (1458–65), Brani~evski glasnik 2 (2005) 19–33.384 Banderija — banderium, od ital. bandiera, zastava — od vremena Anùjaca, voj-

ni odred kojim zapovedaju ugarski kraq, kraqica i najve}i ugarski lai~ki i crkvenivelika{i, koji se od kraja 15. veka nazivaju „domini banderiati“. Banderiju ~ine pre sve-ga te{ko oklopqeni kowanici — riteri koji su u slu`bi pomenutih barona. Vojvodaerdeqski, ban hrvatski i visoki prelati imali su banderije od 400 kowanika, dok susvetovne velmoè raspolagale banderijama od po 50 qudi — A. Kubinyi, A szavaszentde-meter-nagyolaszi gyízelem 1523-ban, 194–199; isti, Hungary’s Power Factions and theTurkish Threat in the Jagiellonian period (1490–1526), u: Fight Against the Turk in Cen-tral-Europe in the First half of the 16th century, ed. I. Zombori, Budapest 2004, 127, nap. 47.P. Engel, The Realm of St Stephan, 183–185, 309, 343; Istorija Ma|ara, 105 (P. Rokai).

385 F. Szakaly, Phases of Turco–Hungarian Warfare, 98–101, i daqe.386 I. Nagy — A. Nyari, Magyar diplomacziai emlekek Matyas kiraly korabol, I, 384; S.

]irkovi}, Vlastela i kraqevi u Bosni posle 1463, IG 3 (1954) 123–131.

Bawa i Vidotina. Nakon wegove smrti, timar je 15. muharema 877. godine(22.6.1472) dat nekom drugom, a zatim Mrk{i, Radosavqevom bratu, 14.zilhadeta 877. godine (12.4.1473).387

Ova pojava da osmanske vlasti obnavqaju dràvno-politi~ku tvore-vinu koju su neznatno ranije uni{tile, moè se objasniti praksom koja jepostojala u ranom periodu Carstva. Ona je poznata pod terminom „istima-let“ (istimalet) — „prilago|avawe“. Sve do 16. veka, Osmansko carstvo je,usled nedostatka qudskih resursa koji bi obezbedili osmanski upravniaparat i vojsku nad ogromnom teritorijom, pribegavalo prakti~nim re{e-wima u novoosvojenim zemqama. Nije re~ o unapred osmi{qenoj politi-ci, ve} o iznu|enim, ad hoc re{ewima koja su bila prilago|ena lokalnojpraksi i obi~ajima. Tako je hri{}anska vlastela primana u red spahija, pai nove vladaju}e elite, a lokalni zakoni, mere i porezi u ve}oj meri supreuzimani od strane novih vlasti. Nakon duèg perioda poznosredwove-kovne feudalne anarhije predosmanskog doba, umereno poresko optere}e-we, koje se oslawalo na zate~eni sistem, i naro~ito pax Ottomanica, delo-vali su veoma privla~no i ohrabruju}e za hri{}ansko stanovni{vo — ivlastelu i zavisno stanovni{tvo.388

U ovom kontekstu treba tuma~iti poruku koju su jo{ 1461. godinepreneli papi Piju II poslanici bosanskog kraqa Stefana Toma{evi}a.Kraq je upozoravao: „Turci su u mom kraqevstvu podigli nekoliko tvr|a-va, ulaguju se seqacima, pokazuju se prema wima qubazni i dobri, pa obe}a-

vaju veliku slobodu svakome koji pre|e k wima… Stoga }e se puk, privu~enovim obe}awima, lako od mene odmetnuti, a vlastela, vide}i da je napu-{tena od svojih vazala, ne}e mo}i dugo izdràti u svojim tvr|avama.“389

Osmanskom osvajawu su, tako|e, prethodili pregovori sa istaknu-tim vlastelinima u pograni~nom podru~ju, koji su imali zna~ajnu ulogu uspre~avawu prodora osmanske vojske. Kao primer se moè navesti slu~ajposlanika bosanskog sanxakbega, „Hasana iz Zvornika“ koji je krajem1520. krbavskom knezu Ivanu Torkvatu Karlovi}u preneo ponude sultana.On je hrvatskim kraji{kim zapovednicima nudio garanciju li~ne slobo-de i slobode veroispovesti, obe}avao je da ne}e morati da u~estvuju u we-


387 A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69, 88, 106. Faze procesa isla-mizacije na osnovu popisnih deftera Bosanskog i Hercegova~kog sanxaka u drugoj po-lovini 15. veka analizira N. Filipovi} — Napomene o islamizaciji, 141–166.

388 H. Inaldìk, Od Stefana Du{ana do Osmanskog carstva, POF III–IV (1952–53)51–53; Heath W. Lowry, Christian Peasant Life in the Fifteenth–Century Ottoman Empire, u:isti, The Nature of the Early Ottoman State, State University of New York Press, Albany2003, 95–114; isti, The Last Phase of Ottoman Syncretism — The Subsumption of Membersof the Byzanto–Balkan Aristocracy into the Ottoman Ruling Elite, na istom mestu, 115–130.

389 M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, 169, 353 (S. ]irkovi}); isto, Zrewanin 20062,169, 399–400 (S. ]irkovi}); M. Orbini, Kraljevstvo Slavena, 434.

govim vojnama, da }e im biti vra}eni oteti posedi ili nadokna|eni gubi-ci, zajedno sa zavisnim stanovni{tvom, koje }e u narednih deset godinabiti oslobo|eno pla}awa bilo kakvih danaka sultanu, a uìva}e punu slo-bodu kretawa u obavqawu trgova~kih poslova na teritoriji Carstva. Sveto, sultan je nudio u zamenu za slobodan i neometan prolaz svoje vojskepreko wihovih teritorija.390

Polaze}i sa stanovi{ta „istimaleta“, „Bosansko kraqevstvo“ semoè posmatrati kao prelazno re{ewe stvoreno u ciqu da se osmanskavlast na teritoriji biv{eg Bosanskog kraqevstva u~vrsti i da je doma}estanovni{tvo prihvati preko stare institucije doma}eg kraqa i doma-}e vlastele koja je ukqu~ena u novu vladaju}u klasu. To je sasvim jasnoformulisano i u pismu mleta~kog ambasadora u Budimu, Gerarda de Koli-sa: „Lo prefato turcho, pieno de omni malitia, si tiene habia facto questo Re, nonad altro fine, salvo, che vedendo luy, non poter haver Iayza et senza essa non po-ter tenere la Bosna sicuramente; ha pensato far questo Re novello ad cio, chelpaya al paese, haver lo suo antiquo governo“.391 Nimalo slu~ajno, za kraqa jeodabran upravo potomak vladarskog roda Kotromani}a, sin biv{eg pro-tivkraqa Radivoja Ostoji}a, koga je Bertrandon de la Brokijer 1432. zate-kao na sultanovom dvoru u Jedrenu.392

Nakon ofanzive u jesen 1464, kraq Matija se okrenuo re{avawu od-nosa sa ê{kom i potpuno je zanemario front prema Osmanskom car-stvu.393 îni se opravdanom sumwa da je upravo te godine do{lo do skla-pawa tajnog mirovnog sporazuma sa sultanom, docnije produàvanog(1468, 1473). Stalno ratovawe pra}eno sakupqawem vanrednih poreza,nekad i dva puta godi{we, dovelo je do velikog nezadovoqstva u Ugar-skoj. Osim toga, od wega, kao sina Jano{a Huwadija o~ekivalo se da ume-sto protiv hri{}ana, nastavi ofanzivni rat protiv nevernika — Tura-ka. Wegove nekada{we najvernije pristalice sada su skovale zaveru da gazbace sa vlasti i pozvali su poqskog kraqevi}a Kazimira da zauzme pre-sto. Kraq je stoga odlu~io da zadovoqi ambicije najuticajnijeg velika-{a — Nikole Ilo~kog.394

Kao {to je ve} bilo re~i, Ilo~ki je jo{ 1443. s Jano{em Huwadijem„napao krajeve Usore i Ra{ke“, osvojiv{i grad Teo~ak od Osmanlija. Tomu je posluìlo da uzme titulu „ve~itog kneza Teo~aka“, koju je nosio po-


390 M. Mesi}, Hrvati posle smrti bana Berislavi}a do Muha~ke bitke, 90.391 I. Nagy — A. Nyari, Magyar diplomacziai emlekek Matyas kiraly korabol I, 384.392 Bertrandon de la Brokijer, Putopis, 98.393 Matija je, me|utim, 2. i 3. novembra 1465. bio u svom vojnom logoru u Gradi-

{ki na Savi, gde je izdao tri latinske i jednu }irili~nu povequ — L. Thalloczy, Studi-en, 424–428.

394 P. Engel, The Realm of St. Stephan, 302–305, 307; Istorija Ma|ara, 162–164(P. Rokai).

~ev od 1448. godine.395 Godine 1471. Nikola Ilo~ki je izabran za kraqa

Bosne, a oko 7. maja 1472. krunisan je u Budimu, iako se novembra prethod-ne godine o~ekivalo da }e se ovaj ~in obaviti u gradu Jajcu. Wegova titulaje glasila „dei gratia Bozne rex“. Kovao je svoj novac, posedovao svoj „kra-qevski pe~at“ i svoju kraqevsku kancelariju.396

Matija Korvin se nadao da }e na ovaj na~in uspeti da pridobije ovogvelika{a za sebe, kao i da }e Ilo~ki koristiti svoje li~no bogatstvo daobezbedi boqu odbranu ju`ne granice, {to se nije dogodilo.397 Osmanlijesu 1470/71. podigli tvr|avu [abac, ~ime se pritisak na Beogradsku „ba-novinu“ i pograni~ne oblasti Ugarske strahovito pove}ao.398 Despot VukGrgurevi} („Zmaj Ogweni Vuk“) ipak je sa svojim ratnicima uspeo da na-padne i spali Srebrenicu u januaru 1471. godine.399

Bio je to usamqeni poduhvat, budu}i da je pa`wa ugarskog kraqa idaqe bila usmerena prema ê{koj i Poqskoj. Propu{taju}i priliku daiskoristi angaòvawe Mehmeda II u neizvesnom sukobu sa Uzun Hasanom,Matija Korvin je poveo vi{egodi{we pregovore sa sultanom. Po{to jeregulisao svoje odnose s carem Fridrihom III, Poqskom i ê{kom, okre-nuo se pripremama za veliki rat protiv Osmanlija, koji je ve} bio nagove-{ten. Mehmed II je 1473. odbio da produì mirovni sporazum, i osmanskiodredi su ve} naredne godine napali i opqa~kali Arad, ali su po~etkom1475. strahovito poraèni u Moldaviji.400


395 L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia, 141–142; F. Ra~ki, Prilozi zasbirku srbskih i bosanskih listina, 162–163; M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 86; A.Kubinyi, Die Frage des bosnischen Konigtums von Nikolaus Ujlaky, 373–384; M. Spremi},Despot \ura| Brankovi}, 385–388; F. Szakaly, Phases of Turco–Hungarian Warfare, 87.

396 J. Teleki, Hunyadiak kora Magyarorszagon, XI, Pest 1855, 469–471 (7. maj 1472);CD Zichy, XI, 116, 117; L. Thalloczy, Studien, 433–434; L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jaj-cza, 49; J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik HIJAZU 3 (1960) br. 2747, str. 614 (16. okt. 1472 — isprava izdata u Krièvcima „coramNicolao, rege Bosniae et bano Sclavoniae“); A. Kubinyi, nav. delo, 377–379. Prilikomsklapawa sporazuma, kraq Vladislav II je 1490. potvrdio pogodbu koju su ugarski veli-ka{i ponudili hercegu Ivani{u Korvinu — ukoliko ne bude izabran za ugarskog kra-qa, Ivani{ bi bio izabran i krunisan za „kraqa Bosne“, {to ulazi u sastav wegove in-titulacije. — L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 66–76. Sin Nikole Ilo~kog, hercegLovro, podràvao je pretenzije hercega Ivani{a na ugarski presto, i do{ao je u sukobsa srpskim despotima oko poseda u Sremu i Slavoniji — A. Ivi}, Istorija Srba u Voj-

vodini, 37–39; ISN, II, 452–453 (S. ]irkovi}).397 D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 380–383.398 S. ]irkovi}, Sredwi vek, u: [abac u pro{losti 1, [abac 1970, 93–96.399 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 88, nap. 17; ISN, II, 382 (S. ]irkovi});

K. Mitrovi}, Vuk Grgurevi} izme|u Mehmeda II i Matije Korvina (1458–65), Brani~ev-ski glasnik 2 (2005) 19–33.

400 C. Imber, The Ottoman Empire, 204–225; P. Engel, The Realm of St. Stephan,305–308; D. Lovrenovi}, Na klizi{tu povijesti, 385–386.

Pripreme ugarskog kraqa su zavr{ene u jesen, a ratne akcije odvija-le su se u zimu 1475/76, u doba kada se one, po pravilu, nisu preduzimalezbog nepovoqnih vremenskih prilika. Tokom novembra i decembra, kraqje s flotom boravio u Petrovaradinu i Beogradu, planiraju}i osloba|aweSmedereva i prodor u Vla{ku preko Erdeqa. Kako je vodostaj Dunava bioisuvi{e nizak, ugarska vojska i flota su usmerene ka Savi, za koju se vero-valo da se nikad ne zamrzava, i opsednut je [abac — „desno oko sultana“.Grad je uz velike te{ko}e zauzet nakon 33 dana opsade, 15. februara 1476.Odatle je kraq Matija poslao despota Vuka i Vlada Cepe{a uz Drinu, doSrebrenice. Oni su opqa~kali i potom spalili ne samo wenu varo{ ve} iKu~lat i Zvornik, i tom prilikom je despot rawen u nogu.401 U pismu eger-skog biskupa se daqe opisuje da je ova vojska „nihil villarum nihil domorumintactum relinquientes, omnia ferro et igne consumpserunt“. îtava oblastPodriwa od Srebrenice do Zvornika bila je potpuno opusto{ena.402

U vezi sa opsadom Zvornika, u jednoj naknadnoj bele{ci u defteruSmederevskog sanxaka iz 1476. navodi se da su se stanovnici sela Glavi~i-

ce, koji su se zatekli u gradu tokom despotove opsade, dràli verno premaosmanskim vlastima, i zbog toga su bili oslobo|eni poreza.403 O wima imai kasnijih podataka. Prilikom popisa Zvorni~kog sanxaka 1519, u carskeposede (hasove) upisana je skupina (xemat) od {est ku}a hri{}ana, sinovaonih koji su oslobo|eni poreza (musellem) iz sela Glavi~ice, a koji stanujuu Zvorniku. Oni su bili oslobo|eni hara~a (cizye, glavarine), ispenxe (is-penca) i avarizi divanije (avariz-i divaniye, vanrednih nameta).404 Nasuprotwima, po svedo~ewu istog izvora, 24 hri{}anske ku}e — doma}instva, pri-druìle su se despotu Vuku u wegovom povla~ewu ka severu.405

Maja 1476, Lupus Luka~ sa ugarskog dvora prenosi vest da je PavleKiniì iz Beograda javio kako Turci kod Vi{egrada na Drini grade la|ei brodove za pontonski most, a te la|e }e spustiti Drinom do Save i do[apca, ili Beograda. U istom pismu se navodi kako je mleta~ki ambasadoru Budimu „ha scripto, e mandato la copia delle lettere del Signor Re de Bosnia,directive alla Maesta del Signor Re mie; le nove predicte del Turco di nave e desuo Capitaneo se firmano per lettere da Raguse“.406

„Novi kraq Bosne“ bio je Matija Voisali}, koji je pripadao porodi-ci Petra Voisali}a, vojvode Dowih Kraja. On je bio posledwi „kraq“ ko-


401 S. ]irkovi}, nav. delo, 96–101; ISN, II, 382–384; Istorija Ma|ara, (P. Rokai).402 I. Nagy — A. Nyari, Magyar diplomacziai emlekek Matyas kiraly korabol II, 345;

L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia, 265–268; S. ]irkovi}, Sredwi vek,100–101.

403 A. Handì}, Tuzla, 46, 100.404 Isti, Dva prva popisa, 23.405 Isti, Zvornik, 168.406 I. Nagy — A. Nyari, nav. delo, II, 309.

ga je sultan imenovao kako bi stekao ~vrsto upori{te u zemqi. Upravo jepoku{aj „kraqa Bosne“ da u prole}e 1476. uspostavi saradwu s ugarskimkraqem doveo do ukidawa ove tvorevine. Na vest o pregovorima, sultan jeposlao vojsku koja je opsela {est gradova Matije Voisali}a, ali on sam sespasao zahvaquju}i ugarskim trupama pod zapovedni{tvom kalo~kog nad-biskupa i Stefana Batorija.407

[est gradova „bosanskog kraqa“, nesumwivo u blizini tada{weugarsko-osmanske granice, dosad nije precizno identifikovano, a pret-hodni istraìva~i razli~ito su ih grupisali. Hazim [abanovi} je sma-trao da je „Bosansko kraqevstvo“ obuhvatalo prostor izme|u Vranduka,Travnika i Maglaja.408 Adem Hanxi} druga~ije odre|uje wegovu teritori-ju, navode}i da su „Bosansko kraqevstvo“ (1465–1476) ~inili gradovi Do-

boj, Maglaj, Te{aw, @ep~e i jo{ dva naseqa koja nisu utvr|ena. U jednojnaknadnoj bele{ci u popisu Bosanskog sanxaka iz 1468/69, datiranoj 8.oktobra 1477, pomiwu se knez Ivani{ i knez Stjepan koji su predali gradDoboj, i zauzvrat su dobili po timar u nahiji Brod, u okolini Zenice. Tajdoga|aj se, prema mi{qewu ovog autora, odnosi na vreme ukidawa „Bosan-skog kraqevstva“ 1476, tako da je Doboj bio jedan od {est pomenutih gra-dova. Zatim, u popisu bosanskog sanxaka iz 1485. za carske vlahe Maglaja i@ep~a se kaè da su to „biv{i kraqevski vlasi koji do tada nisu bili po-pisani“, {to se isto navodi i 1489. za vlahe oko Te{wa.409

Me|utim, Te{aw se pomiwe u izvorima kao jedan od gradova koji supali pod osmansku vlast 1512. godine, zajedno sa Srebrenikom na Majevi-ci i Sokolom na Trebavi, {to }e se posebno razmatrati. Hanxi} donosiprevod dela (dosada neobjavqenog) deftera Bosanskog sanxaka iz 1489: „Ubrdovita podru~ja te{anjske tvr|ave do{lo je ne{to vla{kih doma}instava i uKraljevoj zemlji se razi{li, naseljavaju}i se po raznim selima… Ti vlasi jesu ka-ko slijedi: selo Komu{ina… selo Papratnica… selo @ep~e… i selo Maglaj.“410

Iz ovog citata ne sledi da je sam grad Te{aw bio u osmanskim rukama, ve}se neodre|eno pomiwe wegova okolina. Re~ je o dosta {iroj okolini Te-{wa, kako to pokazuje ubikacija pomenutih sela. Selo Komu{ina postoji


407 I. Nagy — A. Nyari, nav. delo, II, 317–318; L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza,

50–51; S. ]irkovi}, Vlastela i kraqevi u Bosni posle 1463, 127–129.408 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 48–49, 119.409 A. Handì}, Nahija Brod krajem XV i po~etom XVI vijeka, Radovi sa simpozijuma

„Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Izdanja Muzeja grada Zenice III, Zenica 1973,385–386; isti, Tuzla, 39–40; A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69, 78.

410 A. Handì}, O kretanju stanovni{tva u regionu srednjeg toka Bosne (me|uprostorMaglaj–Doboj–Te{anj) od druge polovine XV do kraja XVI stolje}a, u: „Migracije i Bosna iHercegovina“ — Materijali sa nau~nog skupa: Migracioni procesi i Bosna i Hercegovina odranog srednjeg vijeka do najnovijih dana — njihov uticaj i posljedice na demografska kretanjai promjene u na{oj zemlji, odrànog u Sarajevu 26. i 27. oktobra 1989, Institut za istoriju —Institut za prou~avanje nacionalnih odnosa, Sarajevo 1990, 60–61.

i danas, na levoj obali Velike Usore, dvadesetak kilometara jugozapadnood Te{wa, od koga je odvojeno visokim i izrazito {umovitim predelomCrne gore. Selo Papratnica je jo{ vi{e udaqena od Te{wa, budu}i da senalazi na oko pet kilometara zapadno od @ep~a.

Ako se prihvati da je kao osnov za formirawe Bosanskog kraqevstva

posluìla feudalna oblast Radivoja Ostoji}a, onda se teritorija koju jeono zahvatalo moè donekle korigovati. Naime, prema izvornim podaci-ma iz 1449. i 1461, Radivoj je u svom posedu imao gradove Vranduk, Sokol iGra~ac (Grada~ac) i Te{aw, zatim nekoliko sela u dolini Ukrine, Usorei u „ùpi“ grada Srebrenika na Majevici.411 Stoga se ~ini da se spiskugradova moè dodati i Vranduk, a Sokol, Grada~ac i Te{aw su nakon 1464.potpali pod vlast ugarskog kraqa. Tako bi teritorija kojom je upravqao„bosanski kraq“ obuhvatala gradove Vranduk, @ep~e, Maglaj i Doboj, uzjo{ dva neidentifikovana utvr|ena grada. U tvr|avi Vranduk je prema po-pisu Bosanskog sanxaka iz 1468/69, bila sme{tena posada koja je imala 15timara u nahiji Brod, od toga je selo Podgra|e — varo{ grada Vranduka s10 doma}instava, pripadalo dizdaru tvr|ave.412

Pored pomenutog ~lana nekada{we vladarske porodice Kotromani}ai predstavnika najistaknutijeg vlasteoskog roda Dowih Kraja, u najranijimosmanskim izvorima pomiwu se i drugi pripadnici bosanske vlastele kaospahije. Tako se navodi da Mahmud, sin Kova~evi}a, drì timar u nahijiVi{egrad. Potomak usorskog vojvode Tvrtka Stan~i}a — Radoje, imao je ti-mar u nahiji Visoko. Wegov sin je primio islam i kao Daut Stan~i} posedo-vao je imawe u nahiji Dubrovnik, dok su Dautovi sinovi Mehmed i Kurd dr-àli timare u nahiji Visoko. Jo{ jedan pripadnik ove porodice, Vuk Stan-~i}, posedovao je jedan ili vi{e timara. Radivoj Stan~i} s Radivojem Si-mi~i}em drào je u timar nekoliko sela u nahiji Lepenici.413

To bi zasad bili svi objavqeni podaci osmanskih izvora o sudbinivlastele s podru~ja nekada{we Usore i Podriwa. Prema najranijem popi-su Bosanskog sanxaka iz 1468/69. godine, od ukupno 135 spahijskih timara111, ili 82%, pripadalo je hri{}anskim spahijama koji su na osnovu svogvojni~kog porekla od „spahijskog roda“ mogli da steknu timar i u|u u kla-su askera. Hri{}ani spahije su ~inili zatvorenu klasu, odvojenu od raje,i sama ta ~iwenica, uz islamizaciju, uticala je na wihov nestanak. Dokraja 15. veka uglavnom nestaju hri{}ani iz redova spahija, kao i pred-stavnici vizantijsko-balkanskog plemstva u dràvnoj upravi. Zavr{ava


411 I. Nagy, Hazai Okmanytar, VII, 449–451; E. Fermendìn, Acta Bosnae, 242; ].Truhelka, Fojni~ka hronika, 446–449; Fra Nikola La{vanin, Ljetopis, 220–223.

412 A. Handì}, Nahija Brod, 389–390.413 B. Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama, 101; A. Ali~i}, Sumarni

popis sanàka Bosna iz 1468/69, 85, i daqe prema registru.

se period sinkretizma, koji je prethodio pretvarawu Osmanskog carstva upravu teokratsku, islamsku dràvu tokom vladavine Sulejmana Zakono-davca (1520–1566).414

UGARSKO-OSMANSKA GRANICA

U SEVERNOJ BOSNI (1476–1512)

Od vremena pohoda Mehmeda II u leto 1464, kada je ponovno neuspe-{no opsednut grad Jajce, pa sve do Sulejmanovog osvajawa [apca i Beogra-da 1521, na frontu prema Ugarskom kraqevstvu nije organizovan nijedanpohod pod komandom sultana ili velikog vezira. Wihovo prisustvo je bi-lo neophodno na Levantu i isto~nom frontu prema Anadoliji, Persiji,Rodosu i Mamelu~kom sultanatu. To ne zna~i da je evropsko boji{te zane-mareno, budu}i da je jedno od na~ela osmanske spoqne politike bilo: „je-dan korak ka istoku, jedan korak ka zapadu“. U Rustem-pa{inoj hronici

slikovito se opisuje nezadovoqstvo jani~ara pred kraj vladavine BajazitaII (1508): Po{to su garda i spahije dobrim ìvotom ìveli, i oni i wi-

hovi kowi…, a raja je spavala leè}i na le|ima, takvo je stawe nastalo

da su jani~ari govorili: Na{e sabqe po~ivaju u kanijama. Poput èna,mi ne izlazimo iz grada, a kraji{nici se ne pomeraju sa granice. Zemqe mu-

slimana i nevernika su mirne.415 Za unutra{wu stabilnost Carstva biloje podjednako va`no to {to je neprekidni rat protiv nevernika bio pot-puno verski opravdan. Rat je predstavqao izvor prihoda i podlogu eko-nomske i vojni~ke mo}i dràve. Glavnu inicijativu na zapadu imali sukraji{ki zapovednici — bosanski, smederevski i potom zvorni~ki san-xakbegovi kao pokreta~i pqa~ka{kih pohoda i vo|e akinxijskih trupa.416

Posle ukidawa „Bosanskog kraqevstva“ 1476, grad Doboj je postaonajisturenija ta~ka u dolini reke Bosne prema ugarskim teritorijama. Do1485. grad Maglaj, a verovatno i Doboj, privremeno su bili pripojeni na-hiji Brod, kojoj su do te godine bile prikqu~ene sve novoosvojene terito-rije. „Nahija grada Maglaja“ popisana je prvi put 1485. godine, ali nijepoznato kako je tada bio organizovan prostor oko grada Doboja.417 Wegova


414 H. Inaldìk, Od Stefana Du{ana do Osmanskog carstva, 43; H. [abanovi}, Vojnoure|enje Bosne, 205–206; H. W. Lowry, The Last Phase of Ottoman Syncretism, 128.

415 Die Osmanische Chronik des Rustem pascha, vorgelegt von L. Forrer, Leipzig1923, 25.

416 Istorija Osmanskog carstva, prir. R. Mantran, prev. E. Miqkovi}-Bojani},Clio, Beograd 2002, 111–172; vid. i S. N. Fisher, The Foreign Relations of Turkey (1481–1512),Electronic Journal of Oriental Studies III, No.3 (2000) 1–111; P. Engel, The Simurg and The Dra-gon. The Ottoman Empire and Hungary (1390–1533), u: Fight Against the Turk in Central–Euro-pe in the First Half of the 16th century, ed. I. Zombory, Budapest 2004, 11–18.

417 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 149; A. Handì}, Nahija Brod, 386.

tvr|ava je 1490. bila popravqena i poja~ana, tako da se sigurno nalazio uosmanskom posedu, kao i 1503. godine. Ogromna teritorija pograni~ne na-hije Maglaj, koja je do 1512. obuhvatala i Doboj, nakon 1516. podeqena je nanahije Maglaj, Usoru, Trebetin i Ozren, a novoosnovanoj nahiji Te{awpripojen je grad Doboj sa okolinom.418 Ipak, i posle toga, nahija Maglaj,onako kako je popisana 1604. godine, zauzimala je izuzetno veliki pro-stor, obuhvataju}i u dolini reke Bosne naseqa sve do Vranduka, zatim do-linu reka Krivaje i Seone.419

S druge strane, sistem ugarske odbrane ju`no od Save znatno je u~vr-{}en nakon osvajawa [apca 1476, i odatle su preduzimane nove akcije.One su zapravo bile vi{e ve}i pqa~ka{ki nego pravi ratni pohodi. Takavkarakter je imao i napad na Vrhbosnu u jesen 1480. godine. Ova akcija jebila isprovocirana kr{ewem sporazuma od strane bosanskog sanxakbegaDaut-pa{e, koji je u leto 1479. i u prole}e 1480. na svom povratku izpqa~ka{kih pohoda (akina) na tlu austrijskih zemaqa, oplenio i Slavo-niju. Stoga je ugarski protivnapad imao, kao po~etni ciq, ka`wavawe bo-sanskog namesnika, ali su se akcije odvijale na mnogo {irem podru~ju.Ugarske trupe s teritorije Jaja~ke banovine pod komandom bana Petra Do-cija, hrvatskog bana Ladislava Hedervarija i despota Vuka nastupale sukao prethodnica glavnine vojske koju je preko mosta na Savi poveo kraqMatija. Sarajevo, sedi{te bosanskog sanxakbega Daut-pa{e, pqa~kano jetri dana i potom zapaqeno, a uspeh je doveo do odmetawa hri{}anskog sta-novni{tva. Kraq je pismom od 14. decembra 1480. izvestio papu kako je~itava oblast Vrhbosne „igne ferroque vastatam, hominibusque vacuam, quiapauci indigene, qui remanserant, in locis abditis et asperis ultra fluvium Drene(tj. Drine) profugerant… supervenerunt ad nos plures Wolachi e diversis parti-bus et provinciis regno Bozne finitimis et fluvio Narende contiguis“. Ne{to da-qe u tekstu, Matija bliè imenuje ove vlahe kao Poqi~ane i vlahe iz Ra-dobiqe.420 Prema pisawu osmanskih izvora, Daut-pa{a je uspeo da sazovesvoju vojsku, koja je poku{ala da oteà povla~ewe neprijateqa, zatvaraju-}i klance u dolini Bosne. Jednim odredom komandovao je Gerz Iqas, nada-leko ~uven u muslimanskom svetu, budu}i da je veoma rano postao junak ep-


418 Dok je H. [abanovi} naveo da je grad Doboj 1516. upisan u nahiju Te{aw, ~e-tiri godine nakon {to je Te{aw osvojen od Ugara, Hanxi} je smatrao da je „nahija te-{awske tvr|ave“ nastala tek oko 1540. godine — H. [abanovi}, nav. delo, 150; A. Hand-ì}, Migracije, 64.

419 Op{irni popis (1604), III, 291–329.420 V. Fraknoi, Matyas Kiraly levelei, II, Budapest 1895 76–80; pismo despota Vuka

kraqu, iz grada Jajca — L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 53–58; F. Szakaly, Phases ofTurco–Hungarian Warfare, 100; O. Zirojevi}, Tursko vojno ure|ewe u Srbiji, Istorijskiinstitut SANU, Beograd 1974, 73–74; ISN II, 386–387 (S. ]irkovi}); C. Imber, The Ot-toman Empire, 246–247.

skih pesama pod imenom \erzelez Alija. Prema pripovedawu hroni~araIbn-Kemala, trebalo je da do|e do megdana izme|u despota Vuka i GerzIqasa, ali je despot, na prevaru, umakao.421

Zanimqivo je da se despot Vuk Grgurevi} u dva svoja pisma sultanuBajazitu II (1481–1512) u leto 1482. godine tituli{e i kao „kapetan bo-sanskih gradova“. Ostaje otvoreno pitawe da li su despotu zaista bili po-vereni na upravu neki od gradova u ~ijem je osloba|awu on li~no u~estvo-vao. Pored toga, zanimqiva je sultanova ponuda o obnovi Despotovine name|i Ugarskog kraqevstva i Osmanske imperije.422 Mogao bi to da budejo{ jedan poku{aj primene politike „istimaleta“, sli~no nedavno pro-palom „Bosanskom kraqevstvu“.

Stvarawe „kraji{ta“ ju`no od Save i Dunava, zatim organizovawesistema pograni~nih tvr|ava i povremenih vojnih akcija, bila su neka odsredstava koja su ugarski vladari mogli da primene u svom suprotstavqa-wu narastaju}oj mo}i Osmanskog carstva. Pored toga, ugarski kraqevi supoku{avali da organizuju {iru mreù podr{ke wihovoj borbi, {to jeukqu~ivalo sklapawe saveza s Venecijom i Poqskom, dok se od ideje kr-sta{kih ratova odustalo po~etkom 16. veka.423 Iako je sistem pogra-ni~nih tvr|ava uspeo da u ve}oj meri {titi unutra{wost Ugarske kraqe-vine sve do pada Beograda 1521, wegovo odràvawe je zahtevalo ogromnafinansijska sredstva i uslovilo je rastu}i buxetski deficit.424

Sve ratne akcije i pqa~ka{ki pohodi kako ugarske, tako i osmanskevojske bili su pra}eni odvo|ewem stanovni{tva s teritorije neprijateqa.Nenastawena i nekultivisana zemqa, bez radno sposobnog i biolo{ki re-produktivnog stanovni{tva nije imala nikakav zna~aj. Septembra 1480.kraq Matija u svom pismu papskom legatu, kardinalu Jovanu, opisuje situa-ciju u pokrajinama izloènim osmanskim pohodima. Po{to su neprijateqiodveli veliki broj qudi sa sobom, tako muèvi i ène koji su ostali bezsvojih supru`nika, nisu bili sigurni da li su ovi ìvi ili mrtvi, i stogamoli papu za dozvolu da se takvi brakovi razre{e, kako bi novi mogli da sesklapaju i s blagoslovom konzumiraju. Nadaqe, u kraqevoj molbi se traìda i oni, hri{}ani, ~ine isto {to i neprijateq — da dovode qude sa osman-ske teritorije i da ih naseqavaju. Doslednim sprovo|ewem politike odvo-|ewa stanovni{tva sa osmanske teritorije i wegovog kolonizovawa, pro-cewuje se da je ugarski kraq tokom ratovawa u Srbiji 1480–1481. prese-


421 D. Bojani}, Dve godine bosanskog kraji{ta (1479. i 1480) — prema Ibn Kemalu,POF 14–15 (1964–65) 33–50; \. Buturovi}, Gerz Iqas — \erzelez prema historijskim

izvorima iz XV, XVI i XVII vijeka, Prilozi KJIF kw. 41, 3–4 (1975) 172–186.422 K. Mitrovi}, Pet pisama Vuka Grgurevi}a, 63–83.423 P. Engel, The Simurg and The Dragon,19–21.424 A. Kubinyi, Hungary’s Power Factions, 119–125, 130.

lio vi{e od 100.000 stanovnika. Pohod u Vrhbosnu imao je isti ciq, alise u sa~uvanim izvorima ne pomiwu brojke.425 Stanovni{tvo Srbije i Bo-sne nije uvek dobrovoqno odlazilo, i ako bi prilike to dopu{tale, ono sejednim delom vra}alo na svoja prethodna stani{ta. Podru~je severne Bo-sne je ekonomski gravitiralo ka Slavoniji i Sremu, tako da se moè pret-postaviti da su prekosavska podru~ja bila prva destinacija izbeglica saovog prostora.

Iako nije poznata ta~na godina osnivawa Zvorni~kog sanxaka, sa si-gurno{}u se pretpostavqa da je formiran upravo oko 1480. godine, kao od-govor na ja~awe ugarskog sistema odbrane i uspehe ugarske vojske u Bosnii u Smederevskom sanxaku. Wegov strate{ki poloàj uslovio je da i nakonpropasti Ugarske kraqevine 1526, sanxak zadrì karakter „kraji{ta“ inaredne decenije, sve do osmanskog osvajawa Slavonije 1536. godine.426

Teritoriju Zvorni~kog sanxaka ~inila su tri kadiluka Smederev-skog sanxaka, s obe strane Drine, koji su popisani 1476. godine: kadilukSrebrenica, Zvornik i Brvenik. Na bosanskoj strani nalazile su se nahi-je: Gostiqa, Zvornik, Ku{lat, Ludmer, Srebrenica, [ubin i Osat.427

Postojala su najmawe trojica suba{a smederevskog sanxakbega, ~ija su se-di{ta bila u Zvorniku, Ku{latu i [ubinu, a verovatno je takav upravniorgan postojao i u Srebrenici. Nakon osnivawa Zvorni~kog sanxaka, suba-{e ostaju kao upravnici sanxakbegovih hasova u pojedinim nahijama.428

U popisu iz 1476. godine pomiwe se Radivoj Opra{i} koji u timarudrì dva sela u nahiji Ku{lat i 14 sela u nahiji Gostiqi, u vrednosti od5.557 ak~i. Re~ je o istom „po~tenom i glasitom voevodi“, ~iji se ste}aknalazio na wegovoj ba{tini, u selu Opra{i}ima kod Rogatice, u nahijiBora~.429 Prethodno, do 26. oktobra 1470, ovaj vlastelin je posedovao ti-mar u Bosanskom sanxaku, koji se sastojao od {est sela sa 28 ku}a, raspore-|enih u nahijama Kavi, Bistrici, Sokolu i Nevesiwu. Ukupna vrednostovog timara bila je skromnih 1.673 ak~e, i Radivoj je bio xebelija, to jest,imao je obavezu da u pohod krene li~no na kowu, pod punom ratnom opre-mom. Drugi timar u Smederevskom sanxaku bio je vi{estruko vredniji, pa


425 V. Fraknoi, Matyas Kiraly levelei, II, 50–51; ISN, II, 431–434, nap. 10 (S. ]ir-kovi}).

426 A. Handì}, Tuzla, 41–42.427 E. Miqkovi}-Bojani}, Smederevski sanxak, 45–46. Prema lingvisti~koj ana-

lizi, ne moè se prihvatiti da je naziv Ludmer isto {to i Budimir, kako su osmanistipro~itali naziv nahije, i re~ je, verovatno, o pisarevoj pogre{ci. — Vid. A. Loma,Ludmer, 13–27.

428 A. Handì}, Zvornik, 148.429 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, III, br. 4770; M. Vego, Zbornik srednjovekov-

nih natpisa, IV, 37; A. Handì}, O islamizaciji, 15; E. Miqkovi}, Zeamet Ku{lat,369–370.

su i wegove obaveze bile ve}e. Radivoj je bio duàn da kao buruma — spahi-ja s ~almom, povede sa sobom dvojicu xebelija i obezbedi mali {ator.430

Etape osmanskog osvajawa na ra~un ugarskih poseda na tlu severneBosne mogu se samo pribli`no i u grubim crtama odrediti, kako u hrono-lo{kom, tako i u teritorijalnom pogledu. Glavnu prepreku istraìva~i-ma ~ini to {to nema dovoqno sa~uvanih izvora ugarske i osmanske prove-nijencije upravo za period 1463–1536. Potom, karakter sa~uvanih izvorane dopu{ta izvo|ewe preciznijih zakqu~aka. Popisi Bosanskog sanxakapre pomenutog op{irnog deftera iz 1604. godine, do danas nisu objavqe-ni, a podatke iz najranijeg sumarnog deftera nastalog 1468/69, s bele{ka-ma iz 1474–1477, donose pojedini orijentalisti u okviru svojih istorio-grafskih radova. Ti fragmentarni podaci, odvojeni od konteksta u komesu nastali, mogu se dakle samo posredno koristiti. Izostaju podaci izdeftera Bosanskog sanxaka nastalih do 1604. godine: 1485 (sumarni), 1489(detaqni), 1516 (sumarni), 1528/30 (detaqni), 1540/42 (detaqni i sumar-ni), 1563/65 (detaqni), 1575 (detaqni).431 I kona~no, oba najranija popi-sa Zvorni~kog sanxaka (1519, 1533) po svojoj strukturi su sumarni, a ne de-taqni defteri. Ovakvo stawe izvorne gra|e oteàva stvarawe celoviteslike situacije na terenu, u doba kada su se odvijale veoma krupne prome-ne na svim poqima.

Do prvog sa~uvanog sumarnog popisa Zvorni~kog sanxaka 1519, u we-govom sastavu su se na{le i nahije Gorwa i Dowa Tuzla, koje se pomiwu kaocarski has u naknadnoj bele{ci popisa Bosanskog sanxaka (1474–1477), inahija Drametin, sme{tena ju`no od wih. Jedan specifi~an popis — op-{irni popis vlaha sastavqen je 1528. godine, gde su navedena imena nahi-ja koje je naselilo stanovni{tvo sa vla{kim statusom. Re~ je o jedanaestnahija — [ubin, Ku{lat i Zvornik, poznatim odranije, i novim nahijama:Spre~a, Sapna Teo~ak, Zavr{, Visori, Jasenica, Smolu}a i Soko (Gra~a-

nica). Pre definitivnog osvajawa Slavonije, 1533. godine sa~iwen je po-novo op{irni popis Zvorni~kog sanxaka, u kome se navode novoosnovanenahije na podru~ju severoisto~ne Bosne: Nenavi{te (Gra~ac), Srebrenik,Koraj i Bijeqina. Po drugi put su popisane nahije: [ubin, Srebrenica,Ludmer, Ku{lat, Zvornik, Zavr{, Gorwa i Dowa Tuzla, Drametin, Gosti-qa, Spre~a, Sapna, Zavr{, Visori, Jasenica, Smolu}a, Soko (Gra~anica).Nahija Teo~ak ovom prilikom nije bila popisana.432

Ukupno 23 nahije Zvorni~kog sanxaka prostirale su se na teritorijinekada{weg Bosanskog kraqevstva, a podru~ju biv{e Usore pripadale su


430 A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69, 114, 140–141; H. [abanovi},Vojno ure|enje Bosne, 200.

431 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 106–108.432 A. Handì}, Dva prva popisa, 7–11.

sve izuzev nahija ju`no od reke Driwa~e (Ku{lat, Ludmer, Srebrenica,Osat, [ubin). Granica izme|u Zvorni~kog i Bosanskog sanxaka posleosvajawa Slavonije bila je na dowem toku reke Bosne, od u{}a Spre~e niz-vodno do Save. Sredi{wa oblast nekada{we Usore — od reke Bosne na za-pad do Vrbasa, bila je organizovana u nahije: Koba{, Dobor, Te{aw, Uso-

ra, Maglaj, Trebetin i Ozren — kako se navodi u op{irnom popisu Bosan-skog sanxaka sastavqenog 1604. godine.433 Nahija Maglaj osnovana je pre1485, Koba{ i Dobor su definitivno pali pod osmansku vlast tek poslesmrti despota Stefana Berislavi}a 1535, dok su ostale nahije osnovanenakon 1512. i prvi put su popisane 1516. godine.434

Najspornijim se ~ini deo osmansko-ugarske granice na potezu od Do-boja do u{}a Bosne u Savu, i na zapad do u{}a Vrbasa. Ipak, nekoliko sa-~uvanih izvora ugarske provenijencije moè da doprinese rasvetqavawuovog problema. U jednom dokumentu od 12. aprila 1472. potvr|eno je da jeGal, sin po~iv{eg Boda od Bodafalve, kastelan grada Dobora, ostaviosvom ujaku Silvestru brigu o svojim posedima, quia ipse in comitiva et fami-liaritate egregii Nicolai Desew de Grabaria procedens custodia… conservatio-ne dicti castri Dobar(!) occupatus extitit.435

Nije, naàlost, poznato kako je grad Dobor do{ao u posed plemi}aGrabarskih, u ~ijoj vlasti se pomiwe jo{ 1470. godine. Pored Dobora, udokumentu se te godine nabrajaju i wihovi posedi u Poè{koj ùpaniji —Brod, Dubo~ac (Dobochacz), Koba{ (Kopas) i Sviwar (Zwyna).436 Re~ je onaseqima koja su se nalazila na obe obale reke Save, na slavonskoj i bo-sanskoj, budu}i da su predstavqala zna~ajne „brodove“ i „skele“. Mogu}eje pretpostaviti da je Dobor bio jedan od gradova u Usori koji su ostali uvlasti kraqa Matije nakon pada Bosne, ili su zauzeti u wegovoj ofanziviu jesen 1463. godine.

Nikola Deà, Ivan Berislav i Martin bili su sinovi Benedikta odGrabarja. Sin Ivana Berislava — Frawo Berislavi} oèni}e se 1494/95.Barbarom Frankopan, udovicom srpskog despota Vuka Brankovi}a (1459––1485), i obavqa}e du`nost jaja~kog bana u vi{e navrata (1494/95, 1499,1501, 1511). On je u svojoj „skeli“ ili „brodu“ Dubo~cu („ex vado nostroDobochaz“), maja 1516. napisao jedno pismo potpisuju}i se kao comes per-petuus de Dobor. Posedi Brankovi}a i Grabarskih bili su ovim brakom ob-jediweni, {to }e se u~vrstiti 1504. ènidbom Frawinog brata Ivani{a

Berislavi}a s Jelenom Jak{i}, udovicom despota Jovana Brankovi}a(1494–1502). Despot Ivani{ je bio prvi nosilac ove titule koji nije pri-


433 Op{irni popis (1604), I–III.434 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 150.435 Magyarorszag Leveltar, DL 73416. Ovaj podatak nam je ustupio P. Engel.436 M. Mesi}, Gra|a mojih razprava u „Radu“, 118.

padao srpskoj vladarskoj porodici, ve} je dobio odlukom kraqa Vladisla-va II, godinu dana pre pomenutog braka i nosi}e je do svoje smrti 1514. go-dine. Pre sticawa ove titule, 1494/95. godine, Ivani{ Berislavi} bio je,pored Grgura od Strezimqe, zapovednik Srebrenika i pripadaju}ih gra-dova. Wegov sin Stefan Berislavi} tako|e }e nositi titulu srpskog de-spota u periodu od 1515. do 1535. godine. Do svoje smrti imao je vlast nadpomenutim gradovima: Dobor, Brod, Dubo~ac, Koba{, Sviwar, kao i nadUjvarom — Novigradom i Arkijem — Jarugama.437

O posedima Berislavi}a se moè jo{ pone{to re}i. Prema potvrd-noj poveqi iz 1504. godine, Frawo Berislavi} je odranije posedovao, iz-me|u ostalog i selo „Prizawya ac vadum Bwczyn et aliud vadum ImenzkyBrod vocatis…..castello Wywar“.438 Osim Novigrada, koji je tako|e bio„brod“ preko Save zapadno od u{}a Bosne, Berislavi}u je pripadalo i se-lo Prisavqe sa dva „broda“ preko Save, negde uzvodno od Novigrada. Po-red toga, Frawo i wegova èna Barbara, udovica despota Vuka, vodili sudugogodi{we sporove s Grgurom Kastelanfijem od Sentleleka oko „zagra-|enih ribolovi{ta“ (piscina clausura) u Savi, kao i o jednom ribolovi{tupo imenu Strug (Ztrugh).439 Ovaj hidronim odgovara dana{wem Velikom iMalom Strugu, levim pritokama Save, koje se u wu ulivaju zapadno od Sta-re Gradi{ke.440

Nadaqe, kraq Vladislav II je 1. novembra 1512. odobrio da Ivan Ta-hi zameni castrum finitimum… Grachacz sowie castellum Myhalouch cum op-pido similiter Myhaloucz… in ripa seu portu Zaui, omnino in comitatu de Dobor,

za odre|ene posede u Slavoniji.441 I „Gra~ac“ i „Mihalovac“, kako bi sewihova imena mogla pro~itati, prema ovom dokumentu su se nalazili u„ùpaniji“ Dobor, ~iji je ovo jedini pomen u istorijskim izvorima. Sma-tramo da najverovatnije ipak nije re~ o ùpaniji kao teritorijal-no-upravnoj jedinici, ve} o velikom feudalnom dobru, ~iji je centar bio


437 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 113, 142–143, 172, 175, 176, 241, 243,244, 257–260; L. Thalloczy — A. Aldasy, Magyarorszag es Szerbia, 330–335, 358; M. Mesi},Pleme Berislavi}a, 30–104; F. [i{i}, Rukovet spomenika o hercegu Ivani{u Korvinu i o borba-ma Hrvata s Turcima (1473–1496), Starine JAZU 37 (1934) 301, 308; Starine 38 (1937) 84,85, 139, nap. 15; A. Ivi}, Istorija Srba u Vojvodini, 45. i daqe; ISN, II, 445–461 (S.]irkovi}); S. ]irkovi}, Postvizantijski despoti, ZRVI 38 (1999/2000) 395–399.

438 M. Mesi}, Gra|a mojih razprava u „Radu“, 142; L. Thalloczy — S. Horvath, Al-so-Szlavoniai okmanytar: (Dubicza, Orbasz es Szana Varmegyek) 1244–1710, Budapest 1912,259–260.

439 J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, ZbornikHI JAZU 4 (1961) 471, 472, 473, 476, 477, 507, 510, 511.

440 Topografska karta 1: 100.000, sekcija Pakrac, Vojno-geografski institut JNA, Beo-grad 1955.

441 Komitatsarchiv Somogy, Familienarchiv Jankovich, Nr. 89 — podatak dobijen qu-bazno{}u P. Engela, kao i: F. Szakaly, Nandorfehervar 1521-es ostromahoz, 491, nap. 36.

u Doboru, a naziv „comitatus“ odre|en je prema naslednoj tituli „comesperpetuus de Dobor“, koju 1516. nosi Frawo Berislavi}. „Mihalovac“ zakoga se izri~ito navodi da je na obali Save, pomiwe se 1483. u posedu Iva-ni{a Berislavi}a.442 O Mihalovcu su ostavqena kartografska svedo~an-stva — Augustin Hir{fogel (1572), Kristijan Zgroten (1578), Anonim(1620), Martin [tir (1664).443 Na ovim kartama naseqe je ubicirano nadesnoj obali Save, isto~no od u{}a Bosne. Uzimaju}i u obzir i to da sukartografi preuzimali i precrtavali toponime od svojih prethodnika,mo`da bi naziv „Migalovac Revier“ za potes na levoj obali reke, tik uzSlavonski Brod sa zapada, a koji je zabele`en na austrougarskoj topograf-skoj karti iz 1882, mogao da ~uva uspomenu na ovo naseqe.444 Sasvim bibilo mogu}e da je ovaj naziv migrirao zajedno sa stanovni{tvom, odnosnoda je pre{ao s desne na suprotnu obalu Save.

Po{to je re~ o vlasteoskim posedima, oni su izuzeti od vlasti sre-breni~kih zapovednika. Pod wihovom komandom se, me|utim, nalazio gradTe{aw na Usori, do koga je preko sela Gorwe i Dowe Ukrine, budu}e Der-


442 M. Mesi}, Pleme Berislavi}a, 41–42; M. [am{alovi}, Isprave hrvatskih velika{a odXIII do XVII stolje}a, Zbornik HI JAZU 4 (1961) 424–425.

443 A. Hirsvogelio, Schlavoniae, Croatiae, Carniae, Istriae, Bosniae finitimarumqueregionum nova descriptio, Antverpiae, Abraham Ortelius — Narodna biblioteka Srbije,Kr.II–393; Chr. Sgrothonum, Nova Exactissimaque descriptio Danubii (c. 1578) — Kp.II —357; M. Stier, Landkarten des Konigreichs Ungarn…, Vienae 1664 — Kp.I — 40.

444 Generalkarte von Mitteleuropa — Slavonski Brod 1: 200.000, Wien 1882.445 Anonymus, Descriptio Regni Hungariae unacum aliis finitimis regionibus, ac pro-

vinciis etc. — Sammlung Woldan, Osterreichische Akademie der Wissenschaften,K-V:OE/Hun 15(10).

Anonim, Karta Ugarske, 1620.445

vente, vodio put iz Dubo~ca. To je jedini na~in na koji bi se ugarska vlastmogla odràti tako blizu grada Doboja, kojim zapoveda bosanski sanxak-beg. Ono {to se moè naslutiti, jeste politika Vladislava II da slavon-skim velika{ima s posedima neposredno u blizini granice, Frawi iIvani{u Berislavi}u, poveri odbranu nad ugarskim posedima u Bosni —gradovima koji su pripadali Jaja~koj banovini i Srebreniku. Oni su biliveoma motivisani za odbranu najju`nijih upori{nih ta~aka ugarske vla-sti, budu}i da su wihovi posedi bili prvi na udaru bosanskog sanxakbega.

Iako nije vr{io funkciju ugarskog zapovednika ju`no od Save, de-spot Jovan Brankovi} se veoma istakao u preduzimawu ofanzivnih akcija,naro~ito u Bosni. Prema odlukama dràvnog sabora iz 1498, srpski de-spot je trebalo da podigne vojsku od hiqadu husara. Te godine je isticalotrogodi{we osmansko-ugarsko primirje, a naredne je otpo~eo novi rat Ba-jazita II protiv Venecije, kojoj se jula 1500. pridruìla i Ugarska. De-spot Jovan je godinu dana kasnije u~estvovao u napadu na Smederevo i we-govu okolinu, a krajem te iste 1501. godine, sa svojih 800 kowanika je na-pravio prodor uzvodno Kolubarom, i preko Drine u Bosnu. Malo potom, ja-nuara 1502, ponovio je akciju ka Bosni, odakle se vratio s bogatim plenom.O istaknutoj ulozi srpskog despota svedo~i nastojawe sanxakbega Herce-govine, Ahmed-pa{e Hercegovi}a, da preko wega isposluje sklapawe ugar-sko-osmanskog primirja. Despot je odbio primamqive ponude sa osmanskestrane, i jula 1502. s velikom vojskom od oko 10.000 vojnika ponovo je pro-dro u Bosnu, do Zvornika. U bici koja je tada zametnuta, despotova vojska jeodnela pobedu nad osmanskim odredima. O daqim planovima govori po-slanstvo despotovog brata Maksima u Veneciji, gde je trebalo da ugovorisporazum o zajedni~koj akciji despota Jovana i Siworije protiv Osman-lija. Mleta~ka vlada je izbegla da se jasno odredi, budu}i da je ~ekala za-vr{etak mirovnih pregovora sa sultanom, do ~ega je do{lo krajem te istegodine (14. decembra).446

Nakon povla~ewa Venecije, ugarski kraq je pristupio pregovorima.Tekst mirovnog sporazuma sklopqenog 20. avgusta 1503. izme|u Vladisla-va II Jagelonca i Bajazita II tako|e moè da posluì ome|ivawu ugarskih iosmanskih poseda. U wemu se prvo navode posedi ugarskog kraqa i to ovimredom: krajevi Transilvanije, kraqevstvo Bosna sa gradom Jajcem, i dru-gim gradovima: „slavni grad“ Beograd, kao i Severin i Srebrenik, s tvr|a-vom [abac i pripadnostima. Potom se u tekstu navode osmanski posedi uBosni, prvo gradovi „hercegove zemqe“, a zatim „zemqa Bosna“ s tvr|ava-ma koje joj pripadaju unutar wenih granica: Kamengrad, Kqu~, Livno, Beo-grad (Glamo~), Vinac, Komotin, Vranduk („Wratnyk“), Vrhbelica („Jar-


446 A. Ivi}, Istorija Srba u Vojvodini, 39–43; ISN, II, 459–460 (S. ]irkovi});vid. D. Dini}-Kneèvi}, Sremski Brankovi}i, Istraìvanja 4 (1975) 5–46.

belyca“), Travnik, Doboj, Maglaj, „drugi Beograd“ (Ak-hisar, Prusac), Su-sed, Tori~an, Fenarlik, Prozor, Bobovac („Dobowacz“), Dubrovnik, Zvor-

nik („Zwongrad“).447 Lista osmanskih poseda ure|ena je po geografskomprincipu — po~iwe od krajweg severozapada (Kamengrad na Mrinu, Kqu~na Sani), i zavr{ava na istoku, odnosno severoistoku sa Zvornikom naDrini, tako da opisuje zami{qeni polukrug oko ugarske teritorije.448 Udolini reke Bosne, najseverniji osmanski posed bio je grad Doboj, i tako}e ostati sve do 1512. godine.

DOGA\AJI 1512. GODINE

Premda je 1503. sklopqeno osmansko-ugarsko primirje na 10 godina,ratne akcije zapravo nisu prestajale, ali se nisu odvijale izme|u glavnihsnaga, ve} izme|u pograni~nih vojnih i teritorijalnih jedinica. Sa ugar-ske strane, te poduhvate su preduzimali zapovednici Beograda, [apca, Jaj-ca, slavonski i hrvatski ban, despot Ivani{ Berislavi}, a sa osmanskestrane — bosanski, zvorni~ki i smederevski sanxakbegovi. Ovakav na~inratovawa — „stati~ni rat“, iscrpqivao je ina~e oskudne finansije Ugar-skog kraqevstva, pokazuju}i svu ekonomsku i vojnu suprematiju Osmanskogcarstva. Osim toga, evropska politi~ka scena preìvqavala je promene ko-je nisu i{le naruku Ugarskom kraqevstvu. Mleta~ka republika, pou~enaiskustvom dugogodi{wih ratovaprotiv sultana (1463–1479, 1499–1502),tokom kojih je spoznala da nema pomo}i od strane drugih hri{}anskih si-la, sada je bila mnogo suzdrànija u pristupawu antiosmanskim planovi-ma i koalicijama, trude}i se da odrì mir. Osmansko carstvo je, stekav{idobar uvid u rivalstvo evropskih sila jasno ispoqeno u italijanskim ra-tovima, nastojalo da izoluje Ugarsku od ostalih dràva, sklapaju}i sasvakom od wih bilateralne sporazume iz kojih je ugarski kraq bio iskqu-~en (Francuska, Poqska, Nema~ko carstvo). S vremenom je sultan postaoravnopravni u~esnik evropske politi~ke scene, i to s promewenim statu-som — od zastra{uju}eg i ve~nog neprijateqa do korisnog saveznika.449

Kada je 1510. godine istekao ugarsko-osmanski mirovni sporazum,sklopqeno je jednogodi{we primirje, s rokom vaèwa do 1. avgusta 1511.Pre wegovog isteka, ugarski kraq Vladislav II i wegov brat, poqski kraq@igmund, uputili su svoje poslanike na sultanov dvor radi daqeg dogovo-ra. Bolest sultana Bajazita II i borba wegovih sinova u Carstvu, pruàli


447 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 169.448 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 128–129.449 A. Ivi}, Istorija Srba u Vojvodini, 45; S. N. Fisher, The Foreign Relations,

1–111; F. Szakaly, Phases of Turco-Nungarian Warfare, 98–103; G. David — P. Fodor, Hun-garian — Ottoman Peace Negotiations, 10–11; P. Engel, The Simurg and The Dragon, 19–21.

su izvesnu nadu. Ipak, po~etkom 1512, i pre zavr{etka pregovora, osman-ski odredi su napali Jajce i Slavoniju. Marta meseca, poslanici su se vra-tili ku}i sa sporazumom o produèwu ugovora na pet godina za Ugarsku, ina 10 godina za Poqsku. Vladislav II je, uprkos jasnoj me|unarodnoj situa-ciji, jo{ uvek verovao u mogu}nost formirawa velike antiosmanske lige,{to je pothrawivao svojim poslanicama i papa Julije II. Dolaskom sultanaSelima I na vlast, 24. aprila 1512, stvari su se pogor{ale. Wegov interes jenalagao da {to pre stabilizuje evropski front, kako bi imao odre{ene ru-ke u Maloj Aziji. Stoga je poku{aj ugarskog kraqa da uspori pregovore omirovnom sporazumu i tako sa~eka ishod sultanovog sukoba s bra}om, doveodo pokretawa nove osmanske ofanzive u jesen iste godine. Wen ciq je bio dase ugarski kraq primora da poloì oru`je i zatraì mir.450

Smederevski sanxakbeg, Sinan-beg Borovini} (1506–1513), upao jepo~etkom oktobra 1512. u dolinu Tami{a i pre{av{i reku, pqa~kao je pookolini Temi{vara. Iako je wegova vojska bila strahovito poraèna nasvom povratku, 12. oktobra kod Iladije, osnovna namera ove osmanske ak-cije bila je ostvarena — da se deo ugarske vojske usmeri na odbranu ovogdela granice, tako da ne moè da deluje na drugom podru~ju. U isto vreme,naime, vojska bosanskog sanxakbega Firuz-bega napala je i osvojila Sre-

brenik i wemu podre|ene gradove — Te{aw i Sokol.451

O tome govori nekoliko sa~uvanih pisanih svedo~anstava. U arhivuùpanije [omo| sa~uvana je isprava ugarskog kraqa Vladislava II od 1.novembra 1512, a koja donosi slede}u vest: His diebus Thurci castris nostrisZrebernyk, Thessen et Zokol expugnatis.452 Podatke, zatim, pruà pismougarskog palatina Emerika Perewija od 5. novembra, na praznik sv. (prin-ca) Emerika, koje je upu}eno slavonskom vicebanu Baltazaru Ba}aniju. Usvom pismu palatin saop{tava da je do wega u [iklo{u stigla vest kakose vojska bosanskog sanxakbega („bassa de Werbewzanya“) sprema da krenena Hrvatsku. Zato nare|uje vicebanu da {to pre mobili{e vojsku, i to u{to ve}em broju. Ve} 12. novembra palatin je uputio novo pismo, ovoga pu-ta svom prijatequ Grguru Kastelanfiju od Sentleleka. Javqa mu kako jekod wega u [iklo{ do{ao krbavski knez Ivan Torkvat Karlovi} i doneomu vesti: Turci su na praznik sv. (vojvode) Emerika, dakle 5. novembra, svelikom vojskom napali Hrvatsku. Kraq je li~no zahtevao, kako prenosipalatin, da se podigne vojska Slavonije ad recuperationem castrorum bana-tus Zrebernich. Sam palatin se obra}a i vicebanu Ba}aniju sa zahtevom da


450 G. David — P. Fodor, nav. delo, 15–20; Istorija Osmanskog carstva, 135–137,165–172.

451 F. Szakaly, Nandorfehervar 1521-es ostromahoz, 487–491.452 Komitatsarchiv Somogy, Familienarchiv Jankovich, Nr. 89; F. Szakaly, nav. delo,

491, nap. 36.

{to pre sa svojim ~etama krene preko Save.453 Potom, u zbirci GeorgijaPraja sa~uvano je pismo ugarskog kraqa od 23. novembra 1512. u kome se na-vodi: „His diebus per incuram et malam custodiam Banorum de Zrebenyk unacum castris ad idem pertinentibus ad manus Turcorum devenerunt.“454

Ovim nisu iscrpqene sve vesti o ovom osmanskom osvajawu u Bosni.Vi{e detaqa o celom doga|aju pruà Marino Sanudo, koji je pod godinom1513, za mesec mart zapisao jednu zanimqivu vest: „Di Bossina di uno Matiodi Gajardi fisico qual sta li et avisa la Signoria nostra dile occorentie scrive comeTurchi hanno tolto do Castelli a Hungari de importantia et che Ragusei quali pernon aver fatto il presente al signor Turcho erano sta mal visti et retenuti alcuniOratori etiam morti par Ragusei li habino mandato presente di zeladie torzi dicera e veset e altro ut in litteris adeo il Signor li ha tolti in gratia et come quelSanzacho ovvero Bassa dila Bossina Ferisbei si dice dia corer con 1200 cavalliin Corvatia e Dalmatia e questo perche el Signor dise non sa da chi tien Venitianiperche ancora non li e venuto l Orator a ralegrarsi scrive tra lhoro fradelli e grandiscordie e sono tutti sulle armi e hanno exerciti ut in litteris“ (XVI, 6). Slede}egodine, pomenuti lekar je zabeleèn kao „domino magnifico Matio di Gaiar-di, medicho dil Sanzacho di Bossina Ferisbei“, i stoga se wegovom izve{tajumoè pokloniti puno poverewe.455

Ma|arski istori~ar Ferenc Sakaq upozorio je na jo{ jednu vest Sa-nuda, koja prethodi gorenavedenoj, i datirana je 22. novembra 1512. —„Item da vna altra banda e uenuto nei Regno, e preso tre castelli dil Re.“ Iakoizve{taj ne navodi imena palih tvr|ava, wihov broj odgovara stvarnostii nesumwivo se odnosi na Srebrenicu, Soko i Te{aw.456 Tako|e, nijedandrugi izvor ne pomiwe u me|uvremenu, od novembra 1512. do marta 1513,zna~ajnija osmanska osvajawa ugarskih poseda na podru~ju Bosne, tako dase s velikom sigurno{}u moè pretpostaviti da su „tvr|ave od va`nosti“bile upravo Srebrenik, Te{aw i Sokol, i da je ovaj poduhvat izveo bosan-ski sanxakbeg Firuz-beg.

U bele{kama Marina Sanuda stoji vest da je avgusta 1506. on preme-{ten iz Skadra u Sarajevo za novog bosanskog sanxakbega, budu}i da jeprethodni namesnik Skender-beg preminuo 20. novembra 1505. godine, a uistom zvawu se javqa i decembra 1509. i marta 1510.457 U dubrova~kom ar-hivu sa~uvala su se tri pisma „OD GOSPODARA BOSANÂSKOGA FERI8Â

BEGA“ upu}ena op{tini, iz 1507, 1511. i 1512. godine. On je na poloàju


453 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 232–235.454 Georgius Pray, Epistolae procerum regni Hungariae I (1491–1711), Posonii, 1806,

81, br. 39.455 M. Sanudo, Odno{aji skupnovlade mleta~ke prama Ju`nim Slavenom, Arkiv za po-

vjestnicu jugoslavensku 6, U Mletcih 1863, 397–398.456 F. Szakaly, Nandorfehervar 1521-es ostromahoz, 491, nap. 37.457 M. Sanudo, Odno{aji, 292, 297, 320, 325.

bosanskog sanxakbega nasledio Skender-pa{u, ne{to pre 13. juna 1505, idu`nost je obavqao barem do kraja 1512. godine.458 Firuz-beg se pomiwe iu kanun-nami Bosanskog sanxaka iz 1516. godine, po{to je zajedno sa Sken-der-pa{om i Junuz-pa{om osnovao neke neimenovane „varo{i“ radi obez-be|ivawa puteva za vojnuke izme|u Novog Pazara i Sjenice, i dosad nijeutvr|eno koja su naseqa u pitawu. U gradu Sarajevu je podigao kao svoju za-du`binu bawu i prvu medresu.459

Pored podatka o „nebrizi i lo{em ~uvawu“ ovih gradova, kako stojiu kraqevom pismu od 23. novembra 1512, iz jednog poznijeg izvora saznaje-mo ime „glavnog“ krivca. Kraq Lajo{ II (1516–1526) je 1. jula 1520. nagra-dio biskupa bosanskog Mihaqa Ke{eria (Keserò), daruju}i mu celokupnaimawa po~iv{eg Tama{a od Moti~ine (Thomas Matucsinai, Matusnay). Kaoglavni razlog se navodi to {to je on kao ban Srebrenika dopustio da zbogwegove nemarnosti Turci zauzmu tvr|ave Srebrenik, Te{aw i Soko.460 Naugarskom saboru u Budimu 1495. donete su odredba po kojima zapovednicipograni~nih krajeva u slu~aju gubitka poverenih gradova, ili izno{ewaratnog materijala, gube svu svoju imovinu.461 Shodno tome, po{to je Ta-ma{ od Moti~ine bio odgovoran za gubitak Srebrenika i pripadaju}ihgradova, ugarski kraq je odlu~io da mu oduzme wegove li~ne posede. PosedMoti~ina nalazio se u Barawskoj ùpaniji, kod dana{we Dowe Moti~i-ne, i predak Tama{a — Ferenc od Moti~ine, pomiwe se 1455. kao famili-jar Ladislava Morovi}kog i kastelan grada Velike u Poè{koj ùpani-ji.462 Stric Tama{a od Moti~ine bio je kalo~ki nadbiskup Gabrijel, kojije 1474. dobio u posed grad Nevnu (dana{wa Levawska varo{) u Vukovskojùpaniji, zajedno s bratom Mihaelom. Nakon gubitka Srebrenika, Tama{od Moti~ine je ostao i bez ovog poseda.463 Grgur od Streèmqe (Strezse-mleyi Gyorgy) i vicepalatin Stefan Ke{eri (Keserò Istvan alnador) bilisu 1508. godine zapovednici Srebrenika.464


458 ]. Truhelka, Tursko-slovjenski spomenici iz dubrova~ke arhive, GZM XXIII (1911)131, 135–136; Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma, I–2, 384–386; H. [abanovi}, Bosanski

sanxakbeg Skender, IG 1 (1955) 14.459 Skender-pa{a obavqao je du`nost bosanskog sanxakbega u vi{e navrata —

1478–1480, 1485–1490, 1499–1505, i u posledwem mandatu je osnovao Novu Varo{, kojase u prvo vreme naziva Skender-pa{ina palanka. Junus-pa{a nasledio je Firuz-bega napoloàju bosanskog sanxakbega (1512–1515) — Kanuni i kanun-name, 32, nap. 39, 40 (H.[abanovi}); D`. Salihspahi}, Sarajevo do Gazi Husrev-bega, AGHBB IX–X (1983) 198.

460 Arhiv porodice Dra{kovi} u Zagrebu, fasc. 19, br. 9 — podatak nam je ustu-pio P. Engel.

461 J. Kali}-Miju{kovi}, Beograd, 220.462 P. Engel, Archontologiaja, I, 366; II, 157.463 L. Thalloczy — M. [ufflay, Povijest (banovine, grada i varo{i) Jajca, 180, nap. 4.464 F. Pesty, Nandor-fejervari, szreberniki, jajczai banok es barsi alispanok, Szazadok

9 (1875) 132.

Sli~no sadràju gorenavedene poveqe, o pomenutim doga|ajima pi{eugarski istori~ar I{tvanfi, ali datira pad bosanskih gradova u 1520. go-dinu. U wegovom delu se opisuje da su pomenuti gradovi i wihove oblastibili prepu{teni sami sebi, „nullam curam habuisset“ od strane bana Sre-brenika, Tama{a od Moti~ine („incuria praefecti Thome Mathusnaii“). Kaoosmanske zapovednike ove godine, I{tvanfi sasvim ispravno imenuje Ba-li-bega (Jahjapa{i}a), smederevskog (1518–1523) i Mustafa-pa{u (Juri-{evi}a), bosanskog sanxakbega (1515–1520). Po{to su ~uli da su gradovi utakvom stawu, Turci su no}u napali Srebrenik, ali ih je malobrojna posa-da èstoko odbila. Ipak, nakon deset dana opsade, trpe}i glad i uvidev{ida nema nade u pristizawe bilo kakve pomo}i, ugarska posada Srebrenikaje predala grad „na veru“. Saznav{i za to, malobrojna posada Te{wa i So-kola zapalila je ove tvr|ave i povukla se u Ugarsku. Kako je, me|utim,okolno stanovni{tvo odalo Turcima puteve kroz ovu oblast, samo nekoli-cina branilaca je uspela da se bezbedno izvu~e.465

NESTANAK UGARSKIH POSEDA JU@NO OD SAVE

(1512–1536)

Neposredno po osvajawu Te{wa, a najkasnije do 1516. godine, zapad-no od reke Bosne, iz nahije Maglaj su izdvojene kao posebne upravne celi-ne nahije Usora, Trebetin i Ozren, a ne{to kasnije, oko 1530. osnovana jenahija Te{aw.466 Prema ubikaciji naseqa iz objavqenog popisa Bosan-skog sanxaka iz 1604, najsevernije selo te{awske nahije, nalaze}i se si-gurno blizu granice s despotovim posedima i ùpanijom Dobor, bila jeOstru`wa, te je nahija dopirala do obronaka planine Krnin i sela Buko-vice, koje je kasnije u{lo u sastav nahije Dobor. Na zapadu, krajwa ta~kabilo je selo [wegotina, a na jugu — selo Meki{, na oko samo {est kilome-tara od Te{wa. Od doline Velike Usore na zapadu i doline Qe{nice najugu, gde se prostirala nahija Trebetin, te{awska nahija bila je odvojena{umovitim predelom Crne gore (Karadag). Ovuda je, putuju}i od Te{waka selu Komu{ini na Velikoj Usori, pro{ao 1875. godine Artur Evans,koji je zapisao: „Ova je, kao i Crna Gora, prozvana ne po nekoj crnoj steni, ve}po tome {to je obrasla tamnim {umama ili, jednostavno po svojoj pustoj divljini.Kod Slovena re~ ‘crn’ zna~i sve {to je surovo i opasno.“467 U sastavu nahijeTe{aw nalazio se i grad Doboj, u kome je prva carska xamija bila „Seli-


465 M. Istvanffy, Regni Hungariae Historia, Libri XXXIV, Cologne 1724, Lib. VI, 55;O. Zirojevi}, Tursko vojno ure|ewe, 262; B. Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim poro-dicama, 95.

466 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 150.467 A. D`. Evans, Kroz Bosnu i Hercegovinu, 149–152.

mija“, podignuta u vreme Selima I (1512–1520). Iako je Doboj odranije biou sastavu Bosanskog sanxaka, relativno pozna izgradwa verskog centra go-vorila bi o do tada nesre|enim prilikama u wegovom podru~ju, odnosno opo~etku normalizovawa prilika.

Padom Sokola na Trebavi i Srebrenika na Majevici 1512, Turci suse u~vrstili u dolini Spre~e i sasvim se primakli Savi, nizvodno odu{}a Bosne do Drine. Posebna nahija Srebrenik, me|utim, nije tada osno-vana, i prvi put se javqa tek 1533. godine. Posle 1519, odnosno do 1528. go-dine, u Zvorni~kom sanxaku su organizovane nahije Spre~a, Sapna, Teo-

~ak, Zavr{, Visori, Jasenica, Smolu}a i Sokol (Gra~anica), u kojima jenaseqeno stanovni{tvo s vla{kim statusom. Namera osmanskih vlastibila je da kolonizacijom u~vrste svoju upravu na ovom podru~ju, koje jetrebalo da se obnovi i u demografskom i u ekonomskom pogledu. NahijaSapna je povezivala Zvornik s Tuzlama, a nahija Spre~a s Gostiqom i Dra-metinom, i daqe na zapad, s nahijom Smolu}om i Sokolom (Gra~anicom). Upodgorini Majevice pruàle su se, od istoka ka zapadu, nahije Teo~ak, Za-vr{, Visori i Jasenica. Do 1533. godine, osim nahije Srebrenika, osnova-ne su tri upravne jedinice koje su pokrivale Posavinu — Nenavi{te

(Gra~ac), Koraj i Bijeqina.

Na ovaj na~in su granice Zvorni~kog sanxaka izbile na dowe tokoveBosne i Drine, ali ostaje da se pobliè ispita kada su zavladali desnomobalom Save. Barka — Br~ko i Novi nisu popisani u okviru sumarnog def-tera ovog sanxaka 1533. godine. Adem Hanxi} je izneo mi{qewe da razlogtome moè biti da su upisani u poseban defter tvr|avskih posada — ulufe-

xija, koji nisu imali timare i popisivani su u posebne deftere. Isti autornavodi da je grad Novi prvi put zauzet 1463. i izgubqen iste godine, zatimponovo osvojen 1512. godine, nakon pada Srebreni~ke banovine. Ostacitvr|ave Novog — poznati kao Naki}-kula, nalaze se kod u{}a Lukavca u Sa-vu, oko {est kilometara nizvodno od dana{weg Brezovog Poqa. Ovde je nadesnu obalu Save izbijao put koji je polazio od Tuzle, preko Majevice, saogrankom ka Br~kom.468 Jo{ jedan vaàn prelaz preko Save — Ra~a, na u{}uDrine, nije 1533. godine bio popisan u okviru nahije Bijeqina.

Zahvaquju}i tome {to izvori ugarske provenijencije jasno govore osudbini ovih gradova, mogu}e je korigovati prethodno navedena mi{qe-wa. Nakon osmanskog osvajawa Beograda i [apca 1521. godine, ni ova nase-qa nisu mogla jo{ dugo da odolevaju, ali je Ugarska poku{ala da iskori-sti tokove Save i Bosuta kao bo~ne linije odbrane Slavonije. ZapovednikBr~kog, Ferenc Bodo, u~estvovao je 1523. godine u velikoj pobedi nad tru-


468 A. Handì}, Izgradnja la|a kod Novog na Savi, 85; isti, Tuzla, 72; isti, O islami-

zaciji, 26.

pama Ferhad-bega i Bali-bega u bici kod Man|elosa.469 Po~etkom 1527.godine, iz prepiske despota Stefana Berislavi}a i kraqa FerdinandaHabzbur{kog, saznaje se da je Ra~a u to vreme bila u osmanskom posedu.Osvajawe ovog prelaza na Savi izvr{io je u leto 1526. zvorni~ki sanxak-beg, u sklopu priprema sultanovog pohoda na Budim i Moha~ku bitku. Na-redne godine, tvr|avu je ~uvao „quando Thurcum nomine Kolakowyth“, kojije, prema re~ima despota, bio spreman da pristupi ugarskom kraqu ako muovaj potvrdi pravo nasle|a u zapovedni{tvu i posedovawu Ra~e.470 Pome-nuti prebeg Kolakovi} mogao bi da se dovede u vezu s Vukom Kolakovi}em,koji je jula 1497. bio kastelan Iriga pod vla{}u srpskih despota \or|a iJovana Brankovi}a.471

Krajem oktobra 1527. zapovednik Br~kog i Morovi}a, Mihael Kuno-vi} presreo je trupe smederevskog namesnika Mehmeda Jahjapa{i}a kojesu se povla~ile posle pqa~ke Pe~uja i okoline, ali nije uspeo da im nane-se ve}e gubitke.472 Jano{ Haberdanec uspe{no je prekinuo opsadu Moro-vi}a decembra 1527. godine. Daqe, dokumenti svedo~e da su Turci osvoji-li Br~ko tek 1528. godine. Krajem maja te godine, okupqena je navodno voj-ska ~ak sedam sanxakbegova, me|u kojima je bio i Zvorni~ki — upisan kao„Sobanyai“ — „od Slane bawe“, tj. Tuzle. Napad je usmeren na Morovi},Nemce, Novi i Br~ko. Ovaj posledwi je bio pod opsadom od 28. maja.473 Upismu jegarskog episkopa od 3. juna 1528. navodi se: „Barka vestre maiesta-tis arx, que ultra Savuum sita est, a die Jovis, ut Michael Kunowith, eius arcisprefectus, refert, qui Budae stipendium nunc efflagitat, oppugnatur.“ Dok je za-povednik Br~kog, Mihailo Kunovi} u Budimu tra`io platu za gradsku po-sadu, otpo~ela je osmanska opsada. Dvorski savet kraqa Ferdinanda nare-dio je despotu Stefanu Berislavi}u (1515–1535) i drugim kraji{kim ko-mandatima da krenu u pomo} Br~kom i drugim napadnutim gradovima —Morovi}u, Nemcima i „Wywar“.474


469 A. Kubinyi, A szavaszentdemeter-nagyolaszi gyízelem 1523-ban, 217, nap. 153.470 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica I 50–51; A. Ivi}, Istorija Srba u Voj-

vodini, 72–73, 359; A. Kubinyi, nav. delo, 216.471 D. Dini}-Kne`evi}, Sremski Brankovi}i, 29, nap. 129, 35, nap. 149. — Autorka se

poziva na singaturu — Magyar orszagos leveltar, Dl 20.598.472 G. Barta, A Forgotten Theatre of War 1526–28 (Historical events preceeding the

Ottoman–Nungarian allience of 1528), u: Hungarian–Ottoman Military and Diplomatic Rela-tions in the Age of Suleyman the Magnificent, eds. G. David — P. Fodor, Budapest 1994, 104,nap. 33.

473 Kraq Ferdinand je 4. juna 1528. uputio pismo banovima Ivanu Torkvatu(Karlovi}u) i Frawi Ba}awu da pomognu despotu Stefanu i priteknu u pomo} gradovi-ma koje su „ovih dana“ opseli Turci — Br~ko, Morovi} i Novigrad. — E. Laszowski, Mo-numenta Habsburgica, I, 104–105; G. Barta, nav. delo, 106–107, nap. 37, 40.

474 A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji, 7; isti, Isto-

rija Srba u Vojvodini, 88–89, 366.

U pogledu identifikacije tvr|ave „Wywar“, smatramo da je re~ otvr|avi Novi, dvadesetak kilometara isto~no od Br~kog kod u{}a Lukavcau Savu, a ne o „Ujwar“ — Novigradu, kao {to je smatrao A. Ivi}. U prilogna{em mi{qewu, osim teritorijalne blizine pomenutih gradova — Mo-rovi} je udaqen 23 km od Novog u pravcu severoistoka, a Nemci — oko 30km ka severu, govori ~iwenica da su tvr|avu despota Stefana Berislavi}a— Novigrad u Poè{koj ùpaniji, zapadno od u{}a Bosne, Turci osvojilitek u prole}e 1537. godine.475 Morovi} i Nemci bili su pod opsadomosmanske vojske i 1529, u toku Sulejmanovog pohoda na Be~, i krajem teiste, ili po~etkom 1530. godine su osvojeni.476 Na taj na~in je granicaosmanske vlasti i{la od u{}a Bosuta u Savu, zatim Bosutom uzvodno doVinkovaca, a odatle do Osijeka na Dravi.477

Ve} 1529. kod „skela“ u Ra~i i Br~kom prodavalo se robqe — ratnizarobqenici, budu}i da su te godine prihodi od prodaje dati u zakup. Ve-rovatno su najve}u ulogu u tome imale akinxije, {ire}i vojne akcije naprostor Slavonije. Naàlost, nije poznat broj robova, ali se zna da je tr-`na taksa po jednom robu iznosila ~etiri ak~e — dve je pla}ao kupac, a dveprodavac.478

Osvajawe Srebrenika, Te{wa, Sokola (1512), Ra~e (1526), Br~kog iNovog (1528) nije ozna~ilo kraj ugarsko-osmanskih sukoba na tlu severneBosne, jer je van doma{aja osmanske vlasti jo{ uvek ostao deo Posavine, odu{}a Bosne na zapad, s nekolicinom utvr|ewa. To su bili posedi despotaStefana Berislavi}a, kao posledwi bastioni u koji }e u}i osmanski od-redi. O kojim gradovima je re~, saznaje se tek iz vremena posle wegovogubistva. Veliki zna~aj despota u doga|ajima koji su obeleìli istorijupodru~ja severne Bosne, povod je da ne{to vi{e kaèmo o tome. Dugo godi-na je despot upozoravao na lo{e stawe u pograni~nim gradovima, bez uspe-ha traè}i novac za platu najamnika.479 Nakon {to su Turci zauzeliBr~ko i Novi, despot je jula 1528. traìo od palatina da preuzme upravunad wegovim gradovima, po{to on ne moè vi{e da ih brani. U pitawu su


475 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi II, 38.476 Krajem novembra 1529. Ladislav More je jo{ uvek drào Morovi}, ali se à-

lio kraqu da ne moè da snabdeva grad. — E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, I, 215,218, 220, 239.

477 I. Maùran, Turska osvajanja u Slavoniji (1526–1552), Osije~ki zbornik VI (1958) 95.478 A. Handì}, O gradskom stanovni{tvu u Bosni u XVI stolje}u, POF 28–29 (1978–79)

250–251.479 S druge strane, me|utim, na slavonskom saboru odrànom 19. aprila 1528,

moglo se ~uti da se ìto prevozi Dravom i Savom i po visokoj ceni prodaje Turcima uosvojenim krajevima, i da despot i Ladislav More ne èle da izvezu ìto u krajeveUgarske kojima je ono potrebno — F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, I (1526–1536), Zagreb1912, 151.

bili Ba~, Fele|haz, Sotin i Dobor. Po{to se Dobor ne pomiwe u despoto-vom pismu od 6. jula, ve} u pismu kraqevskog saveta od 17. i 19. jula, izgle-da da je grad u me|uvremenu prikqu~en ovoj ponudi.480

Kako kraq Ferdinand s Dvorskim savetom nije pokazao nameru da }euskoro nov~ano pomo}i despotu, on je po~etkom januara 1529. godine zai-sta napustio Ba~ i Fele|haz, budu}i da sam nije vi{e mogao da snosi tro-{kove odr`avawa vojne posade i utvr|ewa. Za nevoqu, malo potom u ovegradove ulaze osmanski odredi kao saveznici Jovana Zapoqe, {to je bioveliki udarac za habzbur{ku stranku. @ele}i da odgovornost za nebriguprema grani~nim krajevima prebaci na despota, kraq Ferdinand je optu-`io Stefana za izdaju i predaju ovih gradova Turcima. Pre nego {to je de-spot uhva}en i utamni~en aprila 1529, kako ne bi zbog toga do{lo do od-metawa i prelaska drugih srpskih stare{ina na stranu Zapoqe, Ferdi-nand im se obratio brojnim pismima. Ona su bila adresirana kako na Srbekoji su se ve} nalazili u wegovoj vojsci, tako i na Srbe iz Osmanskog car-stva. Marta 1529. pisma pisana na srpskom jeziku i }irilicom bila suupu}ena, izme|u ostalog, i „@arku od Maglaja“ i „Jura{inu od @ep~a“,koji su najverovatnije bili knezovi vla{kih xemata u pomenutim grado-vima. Kraq Ferdinand ih je pozivao da podignu ustanak protiv Turaka,obe}avaju}i im da }e uskoro s velikom vojskom do}i u Bosnu.481 Aprila1529. kraqu je javqeno kako bosanski sanxakbeg Ibrahim-pa{a spremagra|u za most preko Save i namerava da zauzme tvr|ave oduzete despotu —Arky (Jaruge) i Brod.482

Koriste}i nepa`wu svojih ~uvara, despot Stefan je uspeo da pobeg-ne i da se prvih dana septembra 1529. pred Budimom prikqu~i vojsci sul-tana Sulejmana koja je kretala na Be~. Despotu su potom vra}eni u vlastsvi posedi koje je imao pre utamni~ewa, a po~etkom 1530. u Hrvatskoj sepri~alo da }e on Osmanlijama predati i svoj grad Kostajnicu, {to je zna-~ilo brzo osvajawe teritorija zapadno od Une.483 Krajem novembra 1530,Ferdinand je obave{ten kako je despot Stefan preveo osmansku vojskupreko svog „broda“ u Koba{u, a ona je potom opusto{ila deo Slavonije iodvela vi{e od deset hiqada qudi istim putem. Nadaqe, Osmanlije su na-pravile drveno utvr|ewe u Koba{u, i Petar Keglevi} je strahovao da }e,ako se to ne poru{i, te zime cela Slavonija s Krawskom, ~itav predeo iz-


480 L.Thalloczy, Studien, 446–447 (17. jul); A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj,Hrvatskoj i Slavoniji, 8 (6. jul); isti, Istorija Srba u Vojvodini, 90, nap. 3, str. 367(19. jul).

481 A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji, 12–13; isti,Istorija Srba u Vojvodini, 97, 372.

482 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, I, 159.483 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, I, 208.

me|u Save i Drave ostati bez stanovni{tva, jer „ovo mesto (tj. Koba{) imanajpovoqniji poloàj“.484

Po~etkom januara 1531. Ivanu Kacijaneru je javqeno kako je sagra|e-na tvr|ava u „brodu“ u Koba{u, odakle osmanska vojska moè da napada ipqa~ka kad god poèli. Ve} polovinom aprila zabeleèni su weni upadiu Slavoniju preko Koba{a.485 To se kosilo s nedavno uspostavqenim pri-mirjem, u okviru koga je dogovoreno da Osmanlije poru{e tvr|avu u Koba-{u, tako da je po~etkom juna jedan ugarski vlastelin izrazio bojazan ovimre~ima: Timendum est, ne post distractionem ipsius castrum aliud ex lapidibuserigatur.486 U leto 1531. godine, despot Stefan se pojavio s nasadistimana u{}u Une u Savu, ali nisu bile poznate wegove namere.487

Naredne, 1532. godine, oko polovine februara, Osmanlije su u sklopupriprema za pohod na Be~ gradile most na Savi u Koba{u, preko koga je tre-balo da pre|e vojska bosanskog sanxakbega.488 Upravo se tuda, preko Poègei Koba{a, krajem septembra vratila bosanska vojska.489 Iako je svoj vazalniodnos prema sultanu pokazao i krajem jula 1532, kada je prispeo u Osijek sasvojih 200 kowanika prilikom wegovog drugog pohoda na Be~, despot Ste-fan je do{ao u sukob s bosanskim namesnikom, Gazi Husrev-begom. Nepove-rewe nije bilo bez osnova, jer je despot vodio pregovore o svom prelasku naFerdinandovu stranu. Pod nepoznatim okolnostima, Stefan Berislavi} jeubijen 1535. godine, {to je imalo zna~ajne posledice.490

Vojska bosanskog sanxakbega je, sude}i prema sledu doga|aja, najprezauzela despotove posede ju`no od Save. Onda je po~etkom jula 1536.be~kom dvoru javqeno da je osmanska vojska pre{la Savu, ali nije bilo po-znato {ta namerava daqe, pa se dvor obratio Pavlu Baki}u za bliè in-formacije.491 Petar Erdedi je krajem jula iz svog vojnog logora kod Kutje-va javqao da su Osmanlije ovog puta Savu pre{le kod Broda, gde su izgra-dili most.492 To je svojim pismom od 2. avgusta 1536. potvrdio Pavle Ba-


484 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, I, 453–455; F. [i{i}, Hrvatski saborskispisi, I, 269, 270

485 E. Laszowski, nav. delo, II 3, 25. Gradi{ka je utvr|ena ne{to kasnije, polovi-nom 1534. — isto, 206.

486 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, I, 284.487 E. Laszowski, nav. delo, II, 56.488 E. Laszowski, nav. delo, II, 106–7.489 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, II, 466.490 A. Ivi}, Istorija Srba u Vojvodini, 118–120, 128–129, 387–388. Uhoda Jova-

na Zapoqe uhva}en je oktobra 1533, nakon {to je iz Carigrada do{ao do despota Stefa-na, i s wim se uputio do Kostajnice, odakle je trebalo da ode Nikoli Zriwskom u Gvo-zdansko, ali je u tome spre~en — E. Laszowski, nav. delo, II, 170–171 .

491 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, II, 280, 281, 286.492 Isto, 291, 292.

ki}, navode}i imena gradova koje su Osmanlije osvojili nakon ubistva de-spota Stefana. Bili su to Brod, gde je bila rezidencija despota i wegovogbrata Nikole, Ujvar — Novigrad i Arki — Jaruge, i jo{ {est tvr|ava ~ijaimena jo{ ne moè da saop{ti. Me|utim, on je javqao da su Osmanlije po-novo utvrdili Koba{ i da u wemu grade most preko Save, ~ime }e Slavoni-ja biti izloèna velikoj pogibeqi. Ve} 10. avgusta, Baki} je mogao da po-broji desetak gradova koji su osvojeni ovom prilikom — Kobaz (Koba{),Dobor, Brod, Arky, Plethernycza (Pleternica), Wywar (Novigrad), Garcin(Gar~in), Vynych (Vinica), Wrathna (Vratna), Gerenda (Babina Greda). Iznedatiranog pisma zagreba~kog biskupa iste godine opisuje se da su posleutvr|ivawa Koba{a, osmanski odredi zauzeli Brod, zatim „Duo alia ca-stella, Gradijsthie vocata et ad ripa dicti fluminis sita et ad prioratum auranepertinentia, una cum castris Dobor, Arky, Wywar et Doboschaz.“493

Zna~aj ovih utvr|ewa na Savi — Broda, Koba{a i Gradi{ke, bio jesasvim o~igledan za predstavnike kraqa Ferdinanda u Slavoniji i Hr-vatskoj, pa su u narednim godinama nekoliko puta predlagali wihovo zau-zimawe od Osmanlija. Nova linija habzbur{ke odbrane postali su Dubi-ca, Kostajnica, Jasenovac i Sisak. 494

Prema sa~uvanoj vakuf-nami, Gazi Husrev-beg je 1531. i 1537. godineza svoju zadu`binu u Sarajevu uvakufio desetak mezri i sela u nahiji Te-{aw, kao i 150 ko{nica u gradu Doboru.495 Potom su najkasnije do 1540/42.osnovane nahije Dobor i Koba{, koje su pokrivale nekada{we teritorijepod vla{}u despota Stefana. Nahija Dobor se prostirala od grada Du-bo~ca nizvodno Savom do u{}a Bosne, pa wenim tokom uzvodno do sela Bu-kovice, severno od Doboja. Od ovog grada, granica je i{la ka severozapadu,preko sela Cerani u dolini Ukrine i zavr{avala se opet kod Dubo~ca naSavi. Interesanto je da se u popisu iz 1604. pomiwe „mezra Seferovci, nau{}u rijeke Bosne u Savu, pored ru{evne tvr|ave i varo{i; to je sijali-{te u blizini sela Radunovci“.496 Danas nije poznat nijedan od pomenu-tih toponima, niti su otkriveni bilo kakvi ostaci utvr|ewa na prostoruoko samog u{}a Bosne. Radunovce i Seferovce ne pomiwe ni opis austrij-sko-osmanske granice nastao oko polovine 18. veka. Me|utim, najkasnijeod kraja 19. veka postoji selo Seferovci nekoliko kilometara ju`no od


493 E. Laszowski, nav. delo, II, 298; A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvat-

skoj i Slavoniji, 146, 162; isti, Istorija Srba u Vojvodini, 129, nap. 2, str. 388; I. Ma-ùran, Tursko osvajanje Slavonije, 97–98. O Pavlu Baki}u vid. M. Vasi}, O kneìnama Ba-ki}a pod turskom vla{}u, GDI BiH 9 (1957) 221–239; N. Lemaji}, Baki}i, porodica posled-njeg srpskog despota, Novi Sad 1995 (= isti, Srpska elita na prelazu epoha, 207–333).

494 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, I, 348, 351, 357, 476.495 ]. Truhelka, Gazi Husref-beg, njegov ìvot i njegovo doba, GZM 24 (1912) 214,

230; Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), 51, 70 (D`. Spaho).496 Op{irni popis (1604), II, 355–384; A. Handì}, Postanak i razvitak Dervente, 113.

(Bosanskog) Koba{a, budu}i da je ucrtano na austrougarskoj topografskojkarti iz 1883. godine. Mogu}e je pretpostaviti da su usled velikih migra-cija stanovni{tva pojedini toponimi nestali ili pre{li sa stanovni-{tvom na nove prostore.

Nakon zauze}a posledwih despotovih poseda ju`no od Save, u leto1536. otpo~elo je osmansko osvajawe Slavonije. Bosanski Husrev-beg ismederevski sanxakbeg Mehmed-beg Jahjapa{i} sa svojim odredima zauze-li su najve}i deo sredwe Slavonije, biv{u Poè{ku ùpaniju.497 Samgrad i tvr|ava Poèga osvojeni su ne{to kasnije, po~etkom 1537. godi-ne.498 Kao privremeno re{ewe, formirano je „kraji{te“ — vilajet Brod,~iji je prvi zapovednik bio Mehmed-beg, a wegov glavni izvr{iteq Ve-li-vojvoda. Tek pokoravawem ~itave poè{ke kotline i slamawem otporastanovni{tva, 1540. godine formiran je Poè{ki sanxak. Na wegovu te-ritoriju se ka istoku nastavqao Sremski sanxak.499

Posledica pomerawa granica Osmanskog carstva ka severu i severoza-padu bilo je i kretawe i preme{tawe stanovni{tva s podru~ja sanxaka ju-`no od Save u novoformirane — Sremski i Poè{ki. Gradovi koji su se sa-da na{li u pozadini, poput Zvornika, i pograni~ne nahije, poput Nenavi-{ta, gube deo stanovnika koji odlaze svojevoqno ili pod prinudom vlasti.To se, pre svega, odnosi na razne majstore i zanatlije koji su pratili kreta-we vojske i upravnog aparata, kao i trgovci. Wihovo prisustvo zabeleènoje u (Slavonskom) Brodu i Poègi od pete decenije 16. veka.500 Pomerawekraji{ta opaà se i u opadawu vojnog zna~aja gradova u Zvorni~kom sanxa-ku. Tako je 1533. godine Zvornik imao 120 stalnih mustahfiza, Teo~ak 55,Srebrenik 46 i Sokol 32, dok Novi, Br~ko i Grada~ac jo{ uvek nemaju stal-ne tvr|avske garnizone. Situacija se promenila do 1548. godine — Teo~ak jespao na 22, Srebrenik na 21, a Sokol na 19 stalnih posadnika, dok se grado-vi na desnoj obali Save prvi put javqaju s mustahfizima.501


497 E. Laszowski, Monumenta Habsburgica, II, 298, 304–305, 306,498 E. Laszowski, nav. delo, II, 331; F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, II, 11, 12, 14499 E. Laszowski, nav. delo, II, 459–460, 469, 470–471, 481; I. Maùran, Turska

osvajanja u Slavoniji, 99–100; N. Moa~anin, Ratovawe i osnivawe upravnih jedinica u

sredwoj Slavoniji 1536–1541, u: Vojne krajine u jugoslovenskim zemqama u novom veku

do Karlova~kog mira 1699, Beograd 1989, 115–124; isti, Osmansko–turska arhivska gra-|a za povijest Slavonskog Broda i okolice: pregled istraìva~kih mogu}nosti i nacrt povije-snog razvitka grada i okolice u razdoblju turske vlasti, Zbornik radova sa znanstvenog skupao Slavonskom Brodu u povodu 750. obljetnice prvog pisanog spomena imena Broda, Slavon-ski Brod 2000, 134; isti, Poèga i Poè{tina u sklopu Osmanlijskog carstva (1537.–1691.),

Zagreb 2003, 32–34.500 N. Moa~anin, Osmansko-turska arhivska gra|a za povijest Slavonskog Broda i oko-

lice, 137–139; isti, Poèga i Poè{tina, 41, 44.501 A. Handì}, Tuzla, 72–73.

Tok

ist

orije

—D

vovl

a{

}e

(14

64

–1536)

169Karta 4 — Osmanska osvajawa u severnoj Bosni i Slavoniji

III

SVET U POKRETU

— DINAMIKA STANOVNI[TVA —

Bez modernih statisti~kih popisa stanovni{tva ~ini se skoro ne-mogu}im govoriti o paleodemografiji i promenama ekonomske i verskestrukture. Ipak se moè pone{to re}i o dugograjnim demografskim ci-klusima, periodima opadawa boja stanovnika uslovqenih dugim ratnimoperacijama, gladnim i „ku`nim“ godinama. Wima nasuprot stoje perio-di porasta broja stanovnika, u vremenima relativnog mira i stabilnosti,koji su se ogledali u ekonomskom oporavku i usponu, razvitku gradova iinfrastrukture, o ~emu govore sa~uvani izvori. Ovu makrosliku treba do-puniti druga~ijim vrstama kretawa qudi, onih koje nisu izazvale nero-dica, bolest ili rat. Stanovni{tvo je stalno bilo u nekakvom kretawu,~ija se ishodi{ta i pravci mogu donekle nazreti.

Po{to je ve}ina stanovni{tva ìvela u selima, ona su predstavqa-la i osnovni oblik sredwovekovnih naseqa. Pomerawe se vr{ilo pre sve-ga u pravcu osnivawa novih sela, a u mnogo mawoj meri ka gradovima. U po-zadini ovih kretawa mogla je da stoji voqa feudalnog gospodara koji bipreme{tao deo svojih zavisnih qudi i „zaseqavao“ ih na novom mestu ilije obnavqao seli{te.1 Iskr~ena, novoosvojena zemqa uvek se davala u ne-{to povoqnijem reìmu u zakup, tako da su seqaci bili zainteresovanida je steknu.2 Zatim, treba pretpostaviti da su bosanski vladari i vlaste-la doseqavali i deo svojih zavisnih seqaka na posede koje su dobijali odugarskih kraqeva.3 Jo{ jedan motiv za odlazak bio je teret feudalnih ren-ti i obaveza, te je seosko stanovni{tvo beàlo, svojevoqno ili zbog boqe

1 R. Mihaq~i}, Seli{ta. Prilog istoriji naseqa u sredwovekovnoj srpskoj dr-

àvi, Zbornik FF u Beogradu 9–1 (1967) 172–224.2 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 65–75.3 P. Engel, Zur Frage, 29–31; P. Rokai, Sticawe poseda kao vid imigracije,

107–112. O „Bosancima“, u zna~ewu onih koji su se doselili iz bosanske dràve na te-

ponude nekog drugog gospodara.4 Tako, na primer, po{to je uobi~ajeni da-nak „dukat po ogwi{tu“ narastao na svoju dvostruku vrednost, trebiwskiseqaci su se iseqavali s podru~ja hercega Stefana Vuk~i}a, i prelazilisu na teritoriju Despotovine. Neki vlastelini su potom podizali tu`beprotiv svojih biv{ih „qudi“, jer su im, navodno, odvodili stoku.5

Gradovi u bosanskoj sredwovekovnoj dràvi nisu predstavqali ja~ecentre privla~ewa ruralnog stanovni{tva, i po broju stanovnika pripa-dali su kategoriji mawih gradova. Ekonomski znatno privla~nije su bileprimorske komune — Dubrovnik, Split, Trogir i Zadar, ali i italijanskekomune. Sem u periodima gladi, kada je odlazak od ku}e bio na~in da sepreìvi, mladi}i i devojke su dolazili i stupali u slu`bu imu}nijihgra|ana kao sluge i {egrti, sluàvke i dojiqe.6

Bosansko rudarstvo je u ve}oj meri od trgovine i zanatstva po~ivalona doma}oj radnoj snazi, angaòvanoj u proizvodwi. Sloj zakupnika su, me-|utim, ~inili strani dràvqani, pre svega dubrova~ki gra|ani, od kojih jejedan deo bio regrutovan iz doma}eg stanovni{tva.7 [irewem granica bo-sanske dràve, deo wenog stanovni{tva dolazio je iz unutra{wosti i nase-qavao se na novoosvojena podru~ja na jugu, a iz jugoisto~nog pravca poteklaje suprotna struja — postepeno kretawe i naseqavawe vla{kih sto~arskihkatuna u dolinu Drine, u Zahumqe, u sredi{wu i isto~nu Bosnu.8

Dinamika ovakvih kretawa se znatno ubrzava s pojavom feudalneanarhije u Bosanskom kraqevstvu od kraja 14. veka, i nedugo potom, s pora-stom vojnog prisustva i ekspanzije Osmanskog carstva. Uskome{anost ru-


ritoriju Sremske ùpanije govore pisma koja se odnose na misiju fra Jakova Markij-skog. — E. Fermendìn, Acta Bosnae, 159–164; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 148–149.

4 N. Radoj~i}, Zakonik cara Stefana Du{ana, Beograd 1960, ~l. 93, 103, 183;Provod, u: LSSV, 588 (R. Mihaq~i}). Zanimqiv je tekst poveqe bana Stjepana II knezuVukoslavu Hrvatini}u iz oko 1326, kojom je vladar ovom vlastelinu dao i zna~ajnu po-vlasticu da u narednih deset godina preseli sve one koji su voqni da mu pri|u iz ùpeLu{ci u ùpe Bawicu i Vrbawu. Time je ovaj „prejem“ qudi bio zvani~no sankcioni-san — L. Thalloczy, Studien, 11; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 48.

5 \. To{i}, @ivot u sredwovjekovnom selu trebiwskog kraja, u: Srpsko selo —

Mogu}nosti i daqi pravci istraìvawa, Zbornik radova kw. 22, Istorijski institut— Beograd 2003, 19–30.

6 D. Dini}-Kneèvi}, Migracije stanovni{tva iz ju`noslovenskih zemaqa u

Dubrovnik tokom sredweg veka, Novi Sad 1995.7 S. ]irkovi}, Dubrov~ani kao preduzetnici u rudarstvu Srbije i Bosne, u:

isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, 113–124; D. Koji}-Kova~evi}, Doma}i stanovni-

ci — dubrova~ki gra|ani u gradskim naseqima sredwovekovne bosanske dràve, u:Gradski ìvot, 417–428.

8 Simpozijum o sredwovekovnom katunu, Sarajevo 1963; M. Nystazopulou-Peleki-dou, Movements de populations, migrations et colonisations en Serbie et Bosnie (XIIe — Xvesiecle), u: Chemins d’outre-mer. Etudes d’histoire surl la Mediterranee medievale offertes a

Michel Balard, Byzantina Sorbonensia 20, Sorbonne 2004, 607–618.

ralnog stanovni{tva usled nesigurnosti ìvotnih prilika, uni{tenihuseva i vinograda, otvarala je vrata gladi, a s vojskom dolaze i epidemijezaraznih bolesti. U nekim oblastima je do{lo do drasti~nog opadawa po-pulacije u periodu koji je prethodio osmanskom osvajawu. Prisilno odvo-|ewe stanovni{tva bilo je ratna taktika i ugarskih i osmanskih vojsko-vo|a. Vojno suparni{tvo i poresko optere}ewe obe ove dràve u wihovimpograni~nim oblastima, uslovilo je zaostajawe ovih oblasti u odnosu navangrani~na i, naro~ito, centralno i zapadnoevropska podru~ja.9

Uprkos nedostatku direktnih podataka, poku{a}emo da ocrtamo jed-nu op{tu sliku demografskih prilika u sredwovekovnoj bosanskoj drà-vi, polaze}i od posrednih svedo~anstava, kao {to su to ekonomski i urba-ni razvoj, i uklapaju}i ove podatke u savremena evropska kretawa. Tokom„sredwovekovnog demografskog ciklusa“, stanovni{tvo Evrope je nakonkuge u Justinijanovo doba (541) po~elo da se oporavqa u periodu od 700.do 1000, dostiù}i vrhunac izme|u 1280. i 1310. godine. Prime}uje se dademografski skok prati klimatska kretawa i da se donekle poklapa sa„sredwovekovnim toplim periodom“.10 Velika epidemija bubonske kuge— „crne smrti“ 1347–1350. uzrokovala je nagli i osetan pad broja popula-cije, sa zna~ajnim uticajem na ekonomske prilike. Ukupan broj stanovni-ka opao je s pribli`no 80 na oko 55 miliona, dakle za jednu tre}inu u pro-seku, mada su gubici u Italiji i Engleskoj bili znatno ve}i. Najve}e gu-bitke su pretrpeli gradovi, gde je postojala velika koncentracija stanov-ni{tva, dok, s druge strane, nije bilo nikakvih higijensko-sanitarnihuslova. Posledica ove velike epidemije je da se kuga ponovo u~vrstila uEvropi, postav{i mawe-vi{e endemi~na pojava koja se u toku naredna triveka pojavqivala na lokalnom ili regionalnom nivou.11

Zahvaquju}i sa~uvanoj gra|i, u slu~aju Dubrovnika je poznato da jeop{tina 1348/49. godine izgubila 110 ~lanova Velikog ve}a i 6–10.000stanovnika. Najprimetniji gubici ogledali su se u nedostatku radne sna-ge angaòvane u poqoprivrednoj proizvodwi, {to je dovelo do velikogskoka dnevnica. One su tek 1359. vra}ene na pre|a{wi nivo. To se odnosi-lo i na dnevnice zanatlija, plate dràvnih ~inovnika, ali, {to je mnogo

Svet u pokretu — dinamika stanovni{tva 173

9 F. Adanir, Tradition and Rural Change in Southeastern Europe During Ottoman Ru-le, u: The Origins of Backwardness in Eastern Europe, ed. D. Chirot, University of CaliforniaPress 1989, 131–176; J. R. Lampe, Imperial Borderlands or Capitalist Periphery? RedefiningBalkan Backwardness, 1520–1914, u: The Origins of Backwardness in Eastern Europe, ed. D.Chirot, University of California Press 1989, 177–209.

10 I. Telelis, Medieval Warm Period and the Beginning of the Little Ice Age, 223–244;D. Stathakopoulos, Reconstructing the Climate of the Byzantine World, 247–261.

11 U. Dirlmeier — G. Fouquet — B. Fuhrmann, Europa im Spatmittelalter 1215–1378,Munchen 2003, 17–20; K. Sbonias, Introduction to Issues in Demographu and Survey, u: Re-constructing Past Population Trends in Mediterranean Europe, eds. J. Bintliff — K. Sbonias,Oxbow Books 1999, 14.

zna~ajnije, poskupele su sve ìvotne namirnice — ìto, so, vino, zatimgra|evinski materijal (kamen, kre~), isto kao i u drugim oblastima Evro-pe.12 Nije sa~uvan nijedan trag o putawi epidemije i wenom toku i ishoduu unutra{wosti bosanske dràve, tako da je nemogu}a bilo kakva procena.

Ratovi i epidemije pripadaju kratkoro~nim i sredworo~nim ~inio-cima demografskih promena u rasponu od dve do tri, odnosno 10 do 40 godi-na. Nakon po~etnog opadawa populacije, dolazi do wenog oporavka, i najda-qe u toku dve generacije stawe se vra}a na pre|a{we. Godine velike smrt-nosti nakon krize smewuju godine smawene smrtnosti, jer su nestali maweotporni pripadnici dru{tva. U predindustrijskim dru{tvima, promeneuslovqene bolestima, siroma{tvom i gla|u mogle su da umawe stanovni-{tvo za 10%, a velike epidemije za 20%–40%. Stopa mortaliteta i stopanataliteta bile su izuzetno visoke, a glavni ~inilac stagnacije i dra-sti~nog opadawa populacije bile su epidemije zaraznih bolesti. Modernaistraìvawa su pokazala da ìvotni standard, odnosno kvalitet ishranene doprinosi u ve}oj meri otpornosti prema bolestima,13 ali uti~e na spo-sobnost reprodukcije, tako da je natalitet ve}i u imu}nijim slojevima, ne-go me|u siroma{nim. Reproduktivnost je zavisila od starosnog doba u komeèna stupa u brak, duìne braka i duìne trajawa reproduktivne sposobno-sti. Brojnost vlasteoskog staleà smawivala se wihovim u~e{}em u ratu icrkvenim celibatom, a modifikovala se poznijim stupawem u brak.14

âk i po~etkom 20. veka, statisti~ki podaci o mortalitetu u Bosni iHercegovini svedo~e da je smrtnost bila najve}a kod dece. Godine 1902.~itavih 56% od ukupnog broja umrlih bila su deca, i to 24% do jedne godi-ne starosti, i 28% deca do 10 godina starosti.15 To se u potpunosti uklapau procene date za zapadnoevropske dràve u predindustrijsko doba —smrtnost odoj~adi, posebno u prve tri nedeqe i u prvim mesecima, kreta-la se od 20% do 30%, samo oko 35%–50% dece doìvelo bi doba od 15 godi-na, a o~ekivana duìna ìvota bila je nekih ~etrdesetak godina. Velikasmrtnost dece, naro~ito u leto, govori o siroma{tvu i te{kim uslovimaìvota, i delovala je kao faktor selekcije, jer su samo najsna`niji uspe-vali da doìve reproduktivno doba. To zna~i da je i dru{tvo uvek bilomlado, s malo starijih qudi. Posredno to upu}uje i na visok stepen prira-{taja koji je omogu}io biolo{ko preìvqavawe stanovni{tva, sa ina~eizuzetno visokom stopom mortaliteta. Predindustrijski gradovi su ima-


12 D. Dini}, Uticaj kuge 1348. na privredu Dubrovnika, Godi{njak FF u Novom SaduV (1960) 11–33; V. Vinaver, Prilozi istoriji plemenitih metala, cena i nadnica

(sredwovekovni Dubrovnik), IG 1–2 (1960) 51–97.13 K. Sbonias, nav. delo, 11, 16.14 P. Chaunu, Civilizacija klasi~ne Evrope, Beograd 1977, 171–175, 185, i daqe.15 F. Schmidt, Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Osterreich–Ungarn,

Leipzig 1914, 206.

li negativan demografski bilans i jedino ih je spasavao stalni prilivnovog stanovni{tva iz ruralnih oblasti.16

Osmanske vlasti su 1851. godine, u doba Tanzimata, organizovale pr-vi zvani~ni popis stanovni{tva u Bosanskom, Hercegova~kom i Novopa-zarskom sanxaku. Popisivane su zapravo ku}e i mu{karci, verovatno samostariji od 10 godina, muslimani, hri{}ani, Jevreji i Cigani. S obziromna brojne nepreciznosti, vrlo je uslovna procena da je broj stanovnika Bo-sne i Hercegovine (bez Novopazarskog sanxaka) tada iznosio 1.021.772.Prema prvom popisu nakon austrougarske okupacije, sprovedenom 1879,ukupan broj stanovnika Bosne i Hercegovine iznosio je 1.158.164, {to je,ra~unaju}i povr{inu od 51.000 km2, davalo prose~nu gustinu od 23 sta-novnika po km2. Ipak, okruzi koji su se prostirali u ravnoj Posavini iz-dvajali su se znatno ve}om gustinom naseqenosti — okrug Bijeqina iBr~ko imali su vi{e od 50 stanovnika po km2.17

Ovakva gustina naseqenosti kako ~itave dràve, tako i regiona se-verne Bosne moè se, uz dosta rezerve, uzeti kao gorwa granica naseqeno-sti ovog prostora u predindustrijsko vreme.18 Za razliku od prostoraHercegovine — oblasti kr{a, gde se relativna prenaseqenost javqala ukratkim vremenskim intervalima i podsticala periodi~no iseqavawestanovni{tva, severna Bosna je pruàla daleko boqe mogu}nosti za poqo-privrednu proizvodwu i prehranu qudi i stoke. S druge strane, mora seuzeti u obzir wen vi{evekovni pograni~ni poloàj, uz sve ekonomsko-po-liti~ke neprilike koje su ga pratile.19

Drugi aspekt prou~avawa demografskih prilika pruàju istraì-vawa na poqu paleoklimatologije, ta~nije odnosa izme|u dugotrajnihklimatskih promena i broja stanovnika, odnosno gustine naseqenosti ipromene prirodnog okruèwa. Naime, oscilacije temperature uti~u naproizvodwu hrane po glavi stanovnika i na wihove ìvotne karakteri-


16 C. M. Cipolla, Before the Industrial Revolution. European Society and Economy,1000–1700, New York 1976, 150–151; J. Landers, The Field and the Forge — Population, Pro-duction, and Power in the Pre-Industrial West, Oxford University Press, London 2003, 28–31.

17 F. Schmidt, nav. delo, 5–6, passim; \. Pejanovi}, Stanovni{tvo Bosne i Herce-

govine, Posebna izdawa SAN, kw. CCXXIX, Odeqewe dru{tvenih nauka, Beograd 1955,46–49; ISN, VI–1, 560–561. i daqe (M. Ekme~i}); Enciklopedija Jugoslavije, 132–150.

18 Prilikom odre|ivawa gustine stanovni{tva u pojedinim delovima poznog Vi-zantijskog carstva (u proseku, 9–15 stan./km2), J. Koder je koristio podatke iz osmanskihpopisnih deftera 15–16. veka i najraniji popis Osmanskog carstva iz 1890. Na karti ko-ja je priloèna, podru~je BiH je ozna~eno sa vredno{}u do 30 stan./km2. — J. Koder, DerLebensraum der Byzantiner. Historisch–geographisch Abriss ihres mittelalterlichen Staates imostlichen Mittelmeerraum, Byzantinische Geschichtsschreiber 1, Wien 20012, 150–154.

19 Pograni~na podru~ja nisu u~estvovala u naglom razvoju privrede Habzbur{kemonarhije, koji se odvijao u periodu posle 1815. — Vid. J. R. Lampe, Imperial Border-lands, 192–193, i daqe.

stike (natalitet, mortalitet, duìna ìvota, reproduktivnost). Periodihladnije klime dovode do smawewa prinosa, kao i sniàvawa gorwe gra-nice nadmorske visine na kojoj je zemqoradwa mogu}a, i uti~u na ukupnosmawewe prinosa, odnosno, proizvodwe hrane. Osim direktne veze s pove-}anim mortalitetom usled gladi, to nadaqe ima posledice i na prostorniraspored stanovni{tva, koje se iseqava s geografski i privredno margi-nalnih podru~ja, kao {to su to brdsko-planinski predeli. U uslovimaumereno-kontinentalne klime, u takvim napu{tenim podru~jima dolazido obnavqawa {umske vegetacije na ra~un kultivisanih povr{ina.20

Posmatraju}i paleodemografsku sliku bosanske dràve i oblasti se-verne Bosne unutar wenih granica, prvu celinu bi ~inio period od doseqa-vawa slovenskog i srpskog stanovni{tva do polovine 12. veka. Romanizovanostanovni{tvo se sa severa, odakle su preko Save dolazile slovenske mase, po-vla~ilo u vi{e planinske predele i ka utvr|enim gradovima na jadranskojobali. Sli~no drugim podru~jima, novo slovensko stanovni{tvo je prvo na-selilo suve pristranke re~nih dolina, oblasti na maloj nadmorskoj visini,od oko 150 do oko 350 mnv, i prethodno kultivisana podru~ja. Rast stanovni-{tva, izgleda ni~im ometan, omogu}io je polovinom 12. veka pojavu bana Bo-ri}a u vizantijskim izvorima kao nezavisnog „arhonta dalmatske zemqe“Bosne. On je bio u mogu}nosti da sakupi doma}u vojsku s kojom je u~estvovaou ugarsko-vizantijskom sukobu 1153–1154. godine. Moè se pretpostavitida je trend demografskog rasta nastavqen i tokom vladavine velikih bosan-skih banova Kulina (pre 1180 — oko 1204) i Matije Ninoslava (oko 1233 —oko 1250). U bosanskoj dràvi se raspoznaje upravni aparat (tep~ije, kazna-ci, ùpani, knezovi), dràvna i teritorijalna organizacija (udeone kneè-vine, „zemqe“). U to vreme su Usora i Soli, poput Bosne i Dowih Kraja, kaoprostrane geografske i istorijske oblasti organizovane u posebne upravnejedinice u rangu „zemqe“, okupqaju}i ve}i broj ùpa. Povr{ina bosanskedràve u ovo vreme iznosila je oko 22.500 km2, a organizovana je u ~etiripomenute istorijske provincije i prostrane upravne oblasti. Prema poda-cima poveqe iz 1244, u „zemqi“ Bosni, koja je zahvaquju}i prirodno-geo-grafskim uslovima bila najgu{}e naseqena, postojalo je u to vreme barem{est prostranih ùpa (Bosna, Vrhbosna, Lepenica, La{va, Brod i Pra~a).Vojni pohodi ugarskih vladara tokom ~etvrte decenije 13. veka bili suusmereni prevashodno ka severnim oblastima bosanske dràve — Usori iSolima, te se moè pretpostaviti da je u tim prilikama dolazilo i do pu-sto{ewa, razarawa i migracija stanovni{tva.

Za vladavinu bana Prijezde interesantni su, i odavno prime}eni unauci, podaci koji svedo~e o trgovini robqem s podru~ja Usore u periodu


20 P. R. Galloway, Long-term fluctuations in climate and population in pre-industrialera, Population and Development Review, Vol. 12, No. 1 (1986) 1–24; J. Koder, Historicalaspects of a recession of cultivated land, 157–167.

1281–1283. godine. Re~ je o ukupno 20 slu~ajeva da se robiwe — ancillae deVsora, prodaju na trì{tu u Dubrovniku, gde su ~esto preprodavane uMletke, ili u druge mediteranske gradove. Na ovom mestu dajemo tabelar-ni prikaz s wihovim imenima i iznosima koji su za wih pla}eni.21

Datum prodaje Ime sluge/robiwe Cena

1. 1280, 16. novembar Radost 8 solida2. 1281, 2. januar Radost 8 solida3. 1281, 2. januar Radost je data u zamenu

za oslobo|ewe druge robiwe4. 1281, 23. mart Draga 5 solida5. 1281, 9. april Deva 8,5 solida6. 1281, 17. april Tihoslava 7 solida7. 1281, 20. jul Draga 6 solida8. 1281, 28. jul sluga Jan (? Ivan, Jovan) 8 solida9. 1281, 8. avgust Dragoslava 8 solida

10. 1281, 13. avgust Mil(i)ca 6 solida11. Istog dana „Dospella de Vsora“ 7 solida12. Istog dana Radost 8,5 solida13. 1281, 21. avgust Tvrdislava 8,5 solida14. Istog dana Drugost 8,5 solida15. 1282, 2. avgust Godimila 6 solida16. 1282, 28. avgust Mil(i)ca 7 solida17. 1282, 1. novembar Radost 8 solida18. 1283, 4. maj „Sestra de Vsora“

je oslobo|ena19. 1283, 18. maj Sluga Simon 6 solida20. 1283, 17. avgust Milna je oslobo|ena

Ukupan broj prodaja robqa 1281. godine iznosio je 95, od ~ega je 85bilo èna. U tom broju Usora u~estvuje sa 13 zabeleènih prodaja, {to iz-nosi oko 15%. Slede}e godine taj procenat je znatno niì, budu}i da je od-nos 69 prema tri, dok je za narednu, 1283. godinu, skoro dvostruko ve}i —35 prema tri. Jedna od indikativnih ~iwenica jeste da robiwe ~ija suimena ovde navedena bez izuzetka nose narodna, slovenska imena, me|u ko-jima predwa~i Radost, te da nema nijednog izrazito hri{}anskog imenapoput Marije, Ane, Katarine i drugih. To je svakako i{lo u prilog„opravdanosti“ trgovine jereticima.22


21 Podaci iz tabele poti~u iz zbirke: G. ^remo{nik, Kancelariski i notarski

spisi, I, Beograd 1932, br. 45, 59, 60, 71, 77, 78, 102, 109, 119, 122, 123, 124, 130, 220,228, 266, 297, 300, 319.

22 V. Vinaver, Trgovina bosanskim robljem tokom XIV veka u Dubrovniku, Anali Hi-storijskog instituta JAZU u Dubrovniku (1953) 125–146; D. Dini}-Kneèvi}, Prilog prou~a-vanju migracija na{eg stanovni{tva u Italiju tokom XIII i XIV veka, Godi{njak FF u Novom

U tuma~ewu fenomena prodaje robqa s podru~ja Usore, nekoliko stva-ri treba uzeti u obzir, a na prvom mestu to da su arhivski podaci fragmen-tarno sa~uvani. Nadaqe, kako nije poznato broj~ano stawe stanovnika ni zapodru~je Usore, niti drugih teritorija bosanske dràve, ne moè se utvr-diti koji je procenat odveden u robqe, odnosno, koliko je ova pojava bilamarkantna da bismo bili u mogu}nosti da realno procenimo wen zna~aj.Usled nedostatka izvora, naro~ito onih razli~ite provenijencije, gotovosva obja{wewa su mogu}a — od intenzive trgovine jereticima do epidemijegladi.23 Glad kao razlog koji se navodi u spomenicima u slu~ajevima dobro-voqne prodaje u ropstvo zabeleèna je tek u nekoliko slu~ajeva, i za disku-siju je da li se moè uzeti kao pojava {irih razmera. Tako|e, nije poznato dali je re~ o pojavi koja je zahvatila sasvim ograni~enu ili jednu ve}u terito-riju. Poznato je da pojavu gladi izazivaju tri glavna uzroka: nerodica ilislaba ètva usled lo{ih vremenskih prilika, ratnog stawa i epidemija za-raznih bolesti. Za posmatrani period 1280–1283. nisu sa~uvana direktnasvedo~anstva niti o vojnim operacijama na podru~ju Usore (i Soli), niti oepidemijama bolesti. Jedino {to nije sporno konstatovati jeste da je u jed-nom ograni~enom periodu, ta~nije samo 1281. godine, broj robiwa iz Usoreje predwa~io u odnosu na druga podru~ja, izuzev „Bosne“. Pod tim nazivomje, me|utim, mogla da se podrazumeva i „zemqa“ Bosna, ali i ~itava bosanskadràva, kao op{ta odrednica porekla robqa.

Nesre|ene politi~ke prilike krajem 13. i po~etkom 14. veka moglesu da uslove izvesno demografsko i privredno opadawe bosanske dràve,koje se pokazalo kao kratkotrajno. Naime, trend demografskog uspona bo-sanske dràve dostigao je kulminaciju po~ev od druge ~etvrtine 14. veka,s u~vr{}ivawem vlasti bana Stjepana II, {to je u skladu s procenama za~itav balkanski region. Osim dokumentovanog teritorijalnog pro{ire-wa dràve za otprilike jednu tre}inu (na oko 33.500 km2), o rastu stanov-ni{tva bi svedo~ila pojava novih ùpa u pisanim izvorima i razvoj grad-skih naseqa zasnovan na stabilnosti unutra{wih prilika i privrednomusponu. Naime, posle 1244. a pre 1329/30. oko doweg toka Bosne, na prosto-ru koji je ban Matija Ninoslav darovao bosanskoj biskupiji kao posed beznaseqa, formirana je ùpa Nenavi{te. Iako izvor iz 1329/30. pomiwe sa-mo tri sela (Jake{, Volovi} i Modri~), sasvim je izvesno da nije re~ o


Sadu XVI–1 (1973) 40–61; ista, Migracije stanovni{tva iz ju`noslovenskih zemaqa u

Dubrovnik tokom sredweg veka, SANU — Ogranak u Novom Sadu, FF u Novom Sadu, No-vi Sad 1995, 15–33.

23 P. @ivkovi}, Podaci o roblju kao izvor za istorijsku geografiju srednjovekovne Bo-sne, Prilozi 10/2 (1974) 333–340; isti, Mleta~ka trgovina bosanskim robqem u sredwem

vijeku, GDI BiH XXI (XXVII) (1976) 52–53; D. Dini}-Kneèvi}, Promet ìtarica

izme|u Dubrovnika i blièg zale|a u sredwem veku, Godi{wak FF u Novom Sadu XII–1(1969) 79–80; ista, Migracije, 19; N. Feji}, Imaging the “Other“ — The Bosnian Slave inMediterranean Space, The Medieval History Journal Vol. 5, No. 2 (2002) 291–308.

svim naseqima ovog tipa, ve} su samo ova tri sela data u feud velikomknezu Grguru Stjepani}u. Pored toga, mora se pretpostaviti da je postoja-lo utvr|ewe ili grad, kao upravno sredi{te ùpe Nenavi{te. Ostajeotvoreno pitawe da li je tu funkciju imalo utvr|ewe na ispustu planineVu~jak, gde su bra}a Horvati oko 1387/88. podigla Dobor na temeqima sta-rije fortifikacije.24

Ekonomski i demografski procvat bosanske dràve u prvoj polovi-ni 14. veka ogledao se i u ve}em ulagawu u infrastrukturu i u trajnije gra-|evine kao {to su vladarske rezidencije i crkve (Mili-Arnautovi}i, Bo-bovac, Kraqevska Sutjeska, Visoko), gradska utvr|ewa i brojne tvr|ave odtrajnijeg materijala, kamena i maltera. Jo{ jedan vaàn pokazateq pora-sta broja stanovnika sa~uvan je u toponimiji. Za nekoliko ùpa se na osno-vu wihovog naziva moè pretpostaviti da su nastale „trebqewem“ — iskr-~ivawem tla, u ciqu osvajawa novog prostora za poqoprivrednu aktivnost.To, zauzvrat, govori o demografskom pritisku na postoje}e agrarne kapaci-tete. Prva od wih je ùpa Treboti}, u dolini Jadra, desne pritoke Driwa-~e, ~ije ime je zabeleèno u tre}oj deceniji 14. veka. Do 1374, kada se prviput pomiwe, nastala je ùpa Tribova, izdvajawem od starije ùpe Zemunik.Znatno poznijeg pomena je nahija Trebetin u dolini reke Qe{nice, jugoza-padno od Maglaja. Me|utim, weno ime je nesumwivo slovenskog porekla iishodi{te ima u istovetnim demografsko-privrednim prilikama. Ovi{turi izvorni podaci ipak idu u prilog postojawu povoqnih demograf-sko-ekonomskih prilika koje su omogu}ile teritorijalnu ekspanziju iofanzivnu spoqnu politiku u vreme kraqa Tvrtka od 1382. godine. Bosan-ska dràva dostigla je vrhunac svog teritorijalnog obima i prostranstva— wena povr{ina se okvirno moè odrediti na oko 52.000 km2.

Demografska situacija se sigurno mewa od vremena vojnih pohodakraqa @igmunda, kada su se ratni sukobi odvijali na prostoru severneBosne. Po~ev od posledwe decenije 14. veka, pored ugarsko-bosanskih su-koba, unutra{wih razmirica, u sliku sveop{teg kome{awa ulaze i osman-ski pqa~ka{ki odredi, da bi od 1414/15. bosanska dràva postala popri-{te vojnih sudara Ugarske kraqevine i Osmanskog carstva. Takva situa-cija }e veoma dugo potrajati — sve do 1536. i osmanskog osvajawa Slavoni-je, dovr{enog 1557. godine. Prodori kako osmanske, tako i ugarske vojske,bili su propra}eni odvo|ewem stanovni{tva, o ~ijim brojkama izvori nedaju precizne podatke. Osim nasilnih i nevoqnih, sasvim je izvesno da suse sve vreme odvijale i „tihe“ seobe. Iz ~etvrte decenije 15. veka poti~enekoliko svedo~anstava o delatnosti papskog legata i inkvizitora fra


24M. Blagojevi}, Severna granica, 60; J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore,30–31; ista, Poveqa bana Stjepana II Kotromani}a velikom knezu Grguru Stjepani}u,19–33, sa snimkom poveqe; o Doboru vid. u poglavqu ovog rada „Dobra uprava“ (1322––1391).

Jakova Markijskog na teritoriji Sremske ùpanije. U gradovima i selimana prostoru izme|u Save i Dunava, pa ~ak i preko Dunava, on je zatekao„Rascijane {izmatike“ i „Bosance jeretike“, kako ve} dugi niz godinaìve me|u hri{}anima.25 Podru~je Sremske, Vukovske i Poè{ke ùpa-nije je nesumwivo bilo prvo odredi{te seoba pokrenutih iz severne Bo-sne, bilo da su uzrok ekonomski, ili vojno-politi~ki motivi.

Iako izvan na{eg podru~ja prou~avawa, zanimqivo je pore|ewa radinavesti da je za teritoriju koja je popisana kao „Vilajet-i V'lk“ (oblast

Brankovi}a) proceweno da je gubitak stanovni{tva u periodu od 1385. do1455. bio u rasponu od 23.000 do 30.000 stanovnika, odnosno 25,4%–30,7%ukupnog broja stanovnika. Procene za ~itav Balkan govore o padu sa {estna ~etiri i po miliona stanovnika.26 S na{e strane je nemogu}e dati op-{tu procenu stepena promena demografskih prilika, koja bi bila valid-na za ~itavo podru~je severne Bosne. Izvorna obave{tewa postoje samo sa-mo za neke periode i za pojedina podru~ja.

Veoma indikativni su podaci o oblasti Kova~evi}a, koja je me|u pr-vima bila na udaru osmanske vojske 1460–1463. U prvom sa~uvanom popisuBosanskog sanxaka iz 1468/69, prema navodima M. Vasi}a, u oblasti Kova-~evi}a je „jedna cijela nahija sa 47 sela ostala bez stanovni{tva“. Ali,naàlost, nije precizirano o kojoj je nahiji re~.27 Ipak, uvidom u tekstizvora, u mogu}nosti smo da utvrdimo da je re~ o naseqima nahije Trebo-

ti}, koja pripadaju gradu Kqu~evcu. U pitawu su slede}a pusta sela — me-

zre: Mr~evo, Bogmilova, Brnareva, Muk{i}, Vukmani}, Mr|enovi}, Popo-va, Vukanovi}, [titari}, Belo Poqe, Ilijin Dol, Jankuli}, Slivova,Milkovi}, Krunovi}, Radomir @epini}, Sedlari}, Ma}ih, Radosav Vra-ni}, Radowa Vuki}, Ne{kovi}, I{tedra, Vrbo, Pomor, Vi{wica, Sidra-mla, Duba~ko, Koprivno, Vrbo Drugo — Krstjani, Ba~i{na Glava, Leho-vac, Hraneva Grebla, Slezenovi}i, Hranku{i}i, Tur{anovi}i, BrajkoHvali}, Obrad Tumi~i}, Vukoli}i, Gradivoj Ikosali}, Rada{in Miri-novi}, Obrad Veseli}.28 Uo~qivo je da su ve}ina imena pustih naseqa za-pravo prezimena lokalnog stanovni{tva, verovatno sitne vlastele ~ija suposed ona predstavqala. Ovde je, ipak, re~ o stawu neposredno nakon osva-jawa i tek bi uvid u podatke narednih detaqnih popisa mogao da pruì ja-sniju sliku o stepenu naseqenosti ovog podru~ja.


25 E. Fermendìn, Acta Bosnae, 159–164; P. @ivkovi}, Tvrtko II, 181–188, 184–187;isti, Jakov Markijski i bosanski franjevci. Poku{aj reformiranja bosanskih franjevaca,169–182.

26 M. Ra{evi}, Demografske prilike i stanovni{tvo, u: Naseqa i stanovni-

{tvo oblasti Brankovi}a 1455. godine, ur. M. Macura, Beograd 2001, 432–433.27 M. Vasi}, Zemqa Pavlovi}a u svjetlu turskih izvora, u: Zemqa Pavlovi}a, 307.28 A. Ali~i}, Sumarni popis sandàka Bosna iz 1468/69, 255–257.

Poznata su zapaàwa koja je 1530. godine prilikom svog putovawakroz Bosnu zabeleìo Benedikt Kuripe{i}: „Kraljevina Bosna nije premasvojoj veli~ini gusto naseljena. Raspitao sam se i saznao da za to imaju tri uzro-ka: prvo, narod mnogo umire od kuge; drugo, Srbi (Zitzen, î~i) i Martolozi(marthalosen) bjeè mnogo radi te{kih nameta i tereta; tre}e, najva`nije, {to tur-ski car uzima i odvodi iz zemlje mlade i okretne ljude… Pored puteva zemlja jenajslabije obra|ena, zbog toga {to im Turci, putuju}i tamo amo, silom oduzima-ju sve {to imaju, a ne pla}aju za to ni{ta… Zbog toga siroti ljudi bjeè sa cijelomsvojom imovinom u planine i na plodne pa{njake daleko od puteva, pa tu obra-|uju svoju zemlju.“29

Pomerawe stanovni{tva iz nizijskih krajeva u vi{e predele odvija-lo se i pre osmanskog osvajawa, usled demografskog pritiska, i prethodnopomenute ùpe koje svedo~e o kr~evinskoj aktivnosti posledica su upra-vo takvog kretawa. Gorwa nadmorska visina stalne naseqenosti ipak nijeprelazila 900–1.000 m, ~ak ni po~etkom 20. veka. U obzir svakako trebauzeti da je veliki uticaj na kolonizaciju vi{ih predela izvr{ilo usvaja-we kulture gajewa krompira i kukuruza.30 Udaqavawe naseqa od promet-nih puteva bilo je uslovqeno kako kretawem vojske, {to je uvek u mawojili ve}oj meri podrazumevalo neke oblike nasiqa, prinude i dodatnogekonomskog pritiska, tako i prodirawem zaraznih bolesti. Glavni putevi{irewa epidemija bili su prometni kopneni putevi, i u ratno i u mirno-dopsko vreme.31

U pogledu dev{irme, savremena istraìvawa pokazuju da je tek 0,5%doma}instava jedne provincije trebalo da preda dete, i to u proseku nasvakih 14–16 godina. Na osnovu sistematskog pra}ewa detaqnih osman-skih deftera za podru~je sredwe Gr~ke (Beotija i Lokrida) i severne Bu-garske, pokazalo se da su oba podru~ja u predosmansko doba bila popri-li~no zapustela, s malim brojem naseqa, malom populacijom i mnogo na-pu{tene obradive zemqe koja je dugo leàla na ugru. Uspostavqawemosmanske vlasti, stabilizacijom politi~kih prilika, uz po~etno umere-no poresko optere}ewe, broj stanovnika oba pomenuta regiona po~iwe na-glo da raste. U Beotiji se u toku samo sto godina broj stanovnika u~etvo-rostru~io, tako da oko 1570/80. dostiè svoj vrhunac.32


29 Benedikt Kuripe{i}, Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530, prev. \.Pejanovi}, Sarajevo 1950 — reprint Beograd 2001, 36.

30 O. Jauker, Naselja u Bosni i Hercegovini s obzirom na geolo{ki sastav zemlji{ta,GZM 14 (1902) 83–111.

31 R. Kati}, O pojavama i suzbijawu zaraznih bolesti kod Srba od 1202. do 1813.

godine, Beograd 1965, 49–53.32 M. Kiel, The Ottoman Imperial Registers: Central Greece and Northern Bulgaria in

the 15th–19th century. The Demographic Development of Two Areas Compared, u: Recon-structing Past Population Trends in Mediterranean Europe, eds. J. Bintliff — K. Sbonias, Ox-bow Books 1999, 195–218.

U slu~aju nahije Visoko, s gradovima Visoko, Fojnica i Kre{evo isa 21 popisanim selom, istraìvawa su prikazala iste pojave koje se ukla-paju u trendove kretawa stanovni{tva u pomenutim krajevima Osmanskogcarstva. Podaci koji se odnose na grad Visoko pokazuju da je izme|u 1516.i 1528/30. godine do{lo do znatnijeg pada broja stanovnika, {to se obja-{wava migracijom stanovni{tva u novoosvojene krajeve Ugarske. Ubrzopotom po~iwe demografski uspon grada, koji dostiè svoj maksimum oko1570. godine. Od tada demografska krivuqa klizi nadole — broj ku}a seprepolovio do 1604. Stanovni{tvo u Evropi po~elo je polako da se opora-vqa od 1470/80, isto tako i pomenuta naseqa koja beleè rast broja sta-novnika sve do 1570, i to vi{e u selima nego u gradovima. Detaqni popisiz 1604. oslikava tendenciju opadawa broja stanovnika, i to se nastavilotokom 17. i 18. veka.33

TABELARNI PREGLED KRETAWA BROJA KU]A I STANOVNIKA

U KASABI VISOKO 1468/69–1604.

Popisi 1468/69. 1485. 1489. 1516. 1528/30. 1540/42. 1570. 1604.

VISOKI

220 ku}a+25

samaca

239+12

samaca

215+33

samaca

266+75

samaca

149+ 20

samaca

254+25

samaca

649+ 29

samaca308

= (po 5stanovnika

po ku}i)= 1100 + 25

= 1.195+ 12

= 1.075+ 33

= 1.330+75

= 745+20

= 1.270+25

= 3.245+ 29

= 1.125stanovnika

= 1.207 = 1.108 = 1.405 = 765 = 1.295 = 3.274 =1.540

Stawe izvora dopu{ta samo okvirne procene odre|ivawa stepena na-seqenosti podru~ja severne Bosne. Za Gorwu i Dowu Tuzlu postoje nekipodaci i iz popisa xizje (cizye) — glavarine. Ovaj porez su pla}ali svi od-rasli, radno i ratno sposobni nemuslimani kako bi stekli status „zimi-je“ (zimmi), tj. nemuslimanskog podanika u muslimanskoj dràvi. To im jeobezbe|ivalo pravo na za{titu ìvota i imovine i slobodu veroispove-sti. Primawem islama prestaje status zimije, pa i obaveza pla}awa glava-rine. Prema {erijatu, pla}awa xizje su bili oslobo|eni: deca, ène,starci i slepi, dok su udovice koje su zadràle zemqu svojih muèva pla-


33 H. âr-Drnda, Demografsko kretanje, socijalni i konfesionalni sastav stanovni{tva uViso~koj nahiji, POF 41 (1991) 195–252; M. Kiel, Ottoman Sources for the Demographic Hi-story and the Process of Islamisation of Bosnia–Hercegovina and Bulgaria in the Fifteenth —

Seventeenth Centuries. Old Sources — New Methodologies, u: Ottoman Bosnia. A History inPeril, eds. M. Koller — K. H. Karpat, Center of Turkish Studies, The University of WisconsinPress 2004, 93–119.

}ale samo deo iznosa. Iako se xizja ra~unala po pojedincu, u evropskom de-lu Osmanskog carstva ona se napla}ivala i prikupqala po doma}instvi-ma, a u pograni~nim oblastima poput Bosanskog sanxaka, vaìla je najni-à tarifa. Svake tre}e godine sastavqani su posebni defteri u koje suuno{eni podaci o prikupqenoj glavarini, s rubrikama — odrasli mu-{karci sposobni za borbu, stasali mladi}i, nomadi (haymane) koji ve}deset godina ìve na istom mestu ~ime su izgubili pravo da se i daqe sma-traju nomadima. Popis se vr{io po vilajetima i nahijama, zatim po seli-ma i mahalama, ~ija imena su upisivana uz li~ne podatke nemuslimana ko-ji su platili ovaj porez. Sve to, me|utim, nedostaje u objavqenim podaci-ma iz deftera xizje za podru~je Tuzle. U nasequ Dowa Tuzla 1477/78. na-pla}ena je glavarina od 74 doma}instva (hane), a 1478/79. u Gorwoj Tuzlisamo od 15 doma}instava. Za 1488/89. i 1490/91. godinu, u vilajetu rudnikasoli Tuzle (Ma’den-i Memleha-i Agüa) prikupqena je xizja od 330 doma}in-stava u ukupnom iznosu od 10.349 ak~i, {to u proseku iznosi 31,36 ak~i podoma}instvu.34

Zahvaquju}i radovima Adema Hanxi}a, u prilici smo da predo~imopodatke koji su relevantni za demografsku istoriju podru~ja severne Bo-sne krajem 15. i u prvoj polovini 16. veka, prate}i situaciju u Zvorniku,Gorwoj i Dowoj Tuzli, prikazanoj u narednoj tabeli.35 Iz 17. veka poti~uizve{taji katoli~kih sve{tenika Atanasija \or|i}a (1626), MarijanaMaravi}a (1655) i fra Nikole Olov~i}a (1674), kao i opisi sa~uvani u de-lu Evlije êlebije, naàlost, bez obe Tuzle.36

Dowa i Gorwa Tuzla — Nakon prvih nesigurnih podataka iz popisaxizje (1478/79), tek sumarni defter 1533. daje neku odre|eniju sliku o de-mografskim prilikama — obe varo{i imaju skoro isti broj ku}a, 55 i 57.Ako bi se broj ku}a pomnoìo s brojem ~lanova doma}instva ~etiri i pet,broj stanovnika bi se kretao izme|u 220 i 285.37 Onda je usledio demo-grafski bum — u samo 15 godina, broj ku}a, a time i stanovni{tva, pove}aose za 7,12, odnosno 7,67 puta, {to se sigurno ne moè objasniti prirodnim


34 H. Hadìbegi}, Dìzja ili hara~, 55–135; A. Handì}, Tuzla, 168, 189; O. L. Barkan,894 (1488–1489) y›l› Cizyesinin Tahsilat›na ait Muhasebe bilanüolar›, Belgeler 1–1 (1964)58; N. Todorov — A. Velkov, Situation demographique de la Peninsule balkanique (fin duXVe s. debut du XVIe s.), Academie Bulgare des Sciences — Institut d’Etudes Balkaniques,Sofia 1988, 259.

35 A. Handì}, Zvornik, passim; isti, Tuzla, passim; isti, Dva prva popisa, passim.36 M. Batini}, Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj poviesti, 146–147; F. M(ilo-

bar), Dva savremena izvje{taja o Bosni, 253–254; J. Jeleni}, Spomenici kulturnog rada bo-sanskih franjevaca, 148; Evlija êlebi, Putopis, 482–484; M. Ja~ov, Spisi Tajnog vatikan-

skog arhiva, 16–17.37 M. Ra{evi} je za „oblast Brankovi}a“ predloìo prosek od 4,4 ~lana u doma-

}instvu. — Demografske prilike i stanovni{tvo, 424–429.

prira{tajem. Razlog je ogroman talas doseqavawa stanovnika najpre izobli`wih sela, a zatim i iz drugih nahija koje gube seosko stanovni{tvo.To bi tako|e ukazivalo i na demografski pritisak na agrarne kapacitete,tako da se vi{ak stanovni{tva odliva u gradska naseqa. U izve{taju bo-sanskog biskupa Fran~eska Stefanija iz 1600, stoji da u Gorwoj Tuzliìvi 1.600 du{a u 400 ku}a, dok u Dowoj Tuzli ima 200 ku}a katolika i1.000 du{a. Ove brojke dosta odstupaju od podataka op{irnog deftera izpomenute godine. Do kraja 16. veka, Gorwa Tuzla je dostigla svoj demo-grafski i urbanisti~ki vrhunac i otpo~eo je proces stagnacije, dok je Do-wa Tuzla, kao upravni centar i ja~e ekonomsko naseqe, nastavila i kasnijeda se razvija.

Zvornik — Prvi demografski uspon grad je zabeleìo u periodu1476–1519, nakon {to je oko 1480. postao sedi{te sanxakbega. To je sa so-bom povla~ilo i mnogo ve}i vojni i ekonomski zna~aj grada, koji doì-vqava i krupne urbanisti~ke promene. U grad su se do 1476. godine dose-lili hri{}ani s funkcijom martolosa — ukupno 103 hri{}anske ku}e od165 ku}a u varo{i, a zatim se doselilo i stanovni{tvo iz obli`wih se-la (Glavi~ice, Dubrava — Tr{i} i Krièvi}a), tako da se broj ku}a do1519. popeo na 270. Opadawe koje je usledilo do 1533 — sa 270 na 130 ku-}a, moè se objasniti preme{tawem hri{}ana-martolosa koji su biliangaòvani kao ulufexije, ka novoosvojenim teritorijama na severu ka-ko bi zadràli poreske olak{ice vla{kog statusa. Istovremeno se od-vijalo povla~ewe katoli~kog stanovni{tva, tako da su frawevci posle1533. napustili samostan sa crkvom sv. Marije i pre{li u Gorwu Tuzlu.Do 1548. broj stanovnika Zvornika pove}ao se 3,5 puta — sa 130 na 462 ku-}e, {to je posledica stabilizacije politi~kih i ekonomskih prilika ivelikog priliva muslimanskog stanovni{tva. U gradu je postojalo 10mahala sa ukupno 430 zanatlija i predstavqao je vojni, upravni i pri-


TABELARNI PREGLED KRETAWA BROJA KU]A

U DOWOJ I GORWOJ TUZLI I ZVORNIKU

1476–1664/65.

1476, 1477/78,1478/79

Popisi xizja

1519.defter

1533.defter

1548.defter

1600.defter

1626.\or|i}

1655.Maravi}

1664/5.Evlija

êlebija

DowaTuzla

74 ku}e — 57 406 506 — 500 —

GorwaTuzla

15 ku}a — 55 422 599 — 250 —

Zvornik 165 ku}a 270 130 462 218 500–600 1.000 600

vredni centar ~itavog sanxaka. U drugoj polovini 16. veka populacija nestagnira, ve} drasti~no opada — grad je do 1600. spao na mawe od polovineku}a, tj. sa 462 na 218. Obja{wewe leì opet u odseqavawu kako zanatlij-skog, tako i drugog stanovni{tva u gradove u Slavoniji, kao i u angaòva-wu tokom Dugog rata (1593–1606). Osim toga, zvorni~ki sanxakbegovi sve~e{}e borave u Gorwoj i Dowoj Tuzli, {to tako|e dovodi do odliva sta-novni{tva. Potom opet dolazi do ve}eg uspona tokom prve polovine 17.veka, ali je broj od 1.000 ku}a naveden kod Maravi}a zasigurno preuveli-~an, jer mu prethodi \or|i}ev, a sledi Evlijin podatak od 600 ku}a. S ob-zirom na kratak vremenski razmak, takvo oscilirawe (razlika od 400 ku-}a) nije realno.

Prema saop{tenim podacima, vidi se da su se promene demograf-skih prilika u Gorwoj i Dowoj Tuzli i Zvorniku odvijale u gotovo isto-vetnom ritmu koji je zabeleèn u Visokom — rast populacije usled smiri-vawa politi~kih prilika, doseqavawe novog stanovni{tva, ekonomskiuspon od oko 1520-tih i vrhunac oko 1570/80, a onda mawi ili ve}i pad po-pulacije koji se ogleda i u ekonomskoj stagnaciji. Naseqa koja su se nala-zila severnije, u Posavini — Bijeqina, Gra~anica, Modri~a, Dubo~ac,svoj demografski, ekonomski i urbanisti~ki napredak doìvqavaju ka-snije u odnosu na Zvornik i tuzlanske varo{i. To je sasvim razumqivo sobzirom na pozniju stabilizaciju politi~kih i ekonomskih prilika, od-nosno ona nastupa tek 1557. kada je osmansko osvajawe Slavonije dovr{e-no. Tako su prema najranijem popisu iz 1533. nahije Bijeqina, Koraj i Ne-navi{te jo{ uvek bile prili~no slabo naseqene, s velikim brojem pustihseli{ta — mezri, koje }e biti rekolonizovane do 1548. godine. Gradovizapadno od Bosne i Usore, osvojeni tek 1536, jo{ kasnije po~iwu da se de-mografski i ekonomski oporavqaju. Wihov period rasta moè se smesti-ti u drugu polovinu 16. veka, {to im je ostavilo malo vremena pred nastu-pawe krize Osmanskog carstva.

KOLONIZACIJA STANOVNI[TVA S VLA[KIM STATUSOM

I VERSKE PRILIKE

Uporedo sa {irewem granica Bosanskog, Smederevskog, zatim iZvorni~kog sanxaka na ra~un ugarskih teritorija ju`no, zatim i severnood Save, osmanske vlasti su sprovodile sistematsko naseqavawe stanov-ni{tva koje je uìvalo status vlaha-filurixija. Re~ je o ekonomsko-pore-skoj i dru{tvenoj kategoriji i wenim pravima koja su se u jednom periodudodeqivala delu pokorenog stanovni{tva radi ostvarivawa dràvnihciqeva. Primarni interes osmanske dràve bio je da se novoosvojeno pod-ru~je demografski i ekonomski revitalizuje kako bi mogli da se obezbedeweni prihodi. S obzirom na svoju strukturu i organizaciju, najpogodnije


stanovni{tvo su bili vlasi-sto~ari, koji su i u sredwovekovno dobaimali druga~iji ekonomski poloàj u odnosu na zavisno zemqoradni~kostanovni{tvo. Pod vlasima-sto~arima podrazumeva se stanovni{tvo, ko-je se od 14. veka u prete`noj meri bavi biregionalnim i bisesilnim sto-~arstvom, transportom robe karavanima i ima odre|enu vojnu slu`bu usredwovekovnoj Srbiji i Bosni. Proces teritorijalizacije pojedinihvla{kih katuna i wihov prelazak na sesilni i prete`no zemqoradni~kina~in ìvota, u nemawi}koj Srbiji je evidentan od 13. veka, dok se u drà-vi bosanskog bana beleì dosta kasnije. Osim specifi~nih obaveza i da-`bina proisteklih iz wihove osnovne privredne delatnosti, vlasi suimali i odre|ene vojne obaveze. Ve}inu zakonskih odredbi koje su u sred-wem veku regulisale pravni i dru{tveni poloàj vlaha-sto~ara mogu}e jena}i u osmanskom zakonodavstvu.38

Shodno uobi~ajenoj praksi, osmanska dràva je preuzela prethodnezakonske odredbe i obi~ajne propise koji su joj odgovarali i, prilagodiv-{i ih svojim potrebama, donosila ih je u vidu zakona (kanuna). Poloàj sta-novni{tva sa vla{kim statusom je regulisan posebnim zakonskim propisi-ma (kanun-name) i ono je zasebno popisivano u defterima pojedinih sanxa-ka. Do sada su objavqeni kanuni za vlahe Smederevskog, Brani~evskog, Vi-dinskog, Bosanskog i Hercegova~kog sanxaka, dok za Zvorni~ki sanxak nijepoznat tekst vla{kog kanuna, ali se moè pretpostaviti da je bio sli~ankanunima koji su vaìli u Smederevskom i Bosanskom sanxaku.39

Tako su pojedine skupine vlaha dobile i odre|ene zadatke u vezi saosigurawem i odbranom teritorije. Organizovane su u vojni~kie i polu-vojni~ke grupe — derbenxije, azapi, vojnuci, martolosi, sokolari. U zame-nu za ispuwavawe posebnih obaveza prema dràvi, vlasi su bili oslobo-|eni svih da`bina koje se odnose na zemqoradwu i rajinski status, a wi-hova ukupna poreska optere}ewa bila su mawa od rajinskih. Bili su oslo-bo|eni hara~a (xizje — glavarine), u{ura (desetka od poqoprivrednih


38 Na ovom mestu donosimo samo izbor literature koja se ti~e ove velike istori-ografske teme: Simpozijum o srednjovjekovnom katunu, 24–25. novembar 1961, Sarajevo1963; Simpozijum — Vlasi u XV i XVI vijeku, 13–16. novembar 1973, Radovi ANUBiH LXXI-II–22 (1983) 73–177; M. Blagojevi}, „Zakon svetoga Simeona i svetoga Save“, u: Sava

Nemawi} — Sveti Sava, Beograd 1979, 129–166 (= isto, u: Nemawi}i i Lazarevi}i i

srpska sredwovekovna dràvnost, Beograd 2004, 191–246); isti, Vla{ki knezovi, pre-

mi}uri i ~elnici u dràvi Nemawi}a i Kotromani}a (XIII–XIV vek), u: Spomenica

Milana Vasi}a, 43–77; E. Miqkovi}-Bojani}, Smederevski sanxak, 227–241; vid. i B.Hrabak, Iz starije pro{losti Bosne i Hercegovine, kw. II, Beograd 2003 — sakupqen jedeo radova ovog autora koji se odnosi na vlahe.

39 Kanuni i kanun-name; D. Bojani}, Turski zakoni. O vlasima Zvorni~kog sanxaka —M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 247–278; A. Handì}, Oislamizaciji, 5–45; isti, O kretanju stanovni{tva, 57–67. Treba ista}i da se najve}i brojradova doma}ih orijentalista koji razmatraju vlahe i wihov status na tlu Bosne i Her-cegovine odnosi prete`no na pitawe islamizacije.

proizvoda, ukqu~uju}i i salariju — spahijski „obrok“), ispenxe (25 ak~isvaki hri{}anski rajetin), mladarine i, {to je naro~ito zna~ajno — ov~a-rine (resmi-i agnam), odnosno poreza na sitnu rogatu stoku (koze i ovce),koju su vla{ka doma}instva posedovala u velikom broju. Tako|e im je bilogarantovano da su oslobo|eni svih „vanrednih nameta i obi~ajnih tereta“(avarizi divanije i tekjalifi orfije), {to je sve doprinosilo znatno ma-wem ekonomskom optere}ewu vla{kih doma}instava. Umesto rajinskihda`bina i rabota, vla{ki status je podrazumevao pla}awe poreza filuri-

je — „dukata“ po ogwi{tu (ku}i, doma}instvu, hane), ~iji se iznos mewaoshodno monetarnom kursu, ali je zavisio i od udaqenosti dràvne grani-ce. [to je granica bila blià, to je iznos filurije bio niì, i obrnuto.Ve}a poreska i vojna jedinica bio je katun koji je ~inilo 50 filurixij-skih ku}a, {to je istovremeno predstavqalo i teritorijalno-upravnu ce-linu. Na ~elu vla{kih skupina (katuna, xemata) stajali su knezovi i voj-

vode, a niì rang su zauzimali primi}uri. Ova zvawa su tako|e preuzeta izpredosmanskog perioda.40 O wihovim ovla{}ewima se govori u kanun-na-mi Zvorni~kog sanxaka iz 1548, kada je „vla{ka raja“ ve} bila upisana uhara~ki spisak.41

Na tlu severne Bosne, najranije sa~uvani propisi odnose se na vla-he u nahiji tvr|ave Maglaj koji su 1489. popisani u okviru „Kraqeve ze-mqe“ — vilajeta Kraq, a pripadali su hasu bosanskog sanxakbega. Zawih se kaè da su „do{li svana“, to jest da su doseqeni, zatim da su se„naselili i daju pristojbu po vla{kom obi~aju“. Wihove du`nosti subile da od svake ku}e pla}aju jednu filuriju, daju jednu ovcu s jagwetomili 12 ak~i, i jednog ovna ili 15 ak~i. Od 50 ku}a daju dva ovna ili 60 ak-~i, jednu ~ergu ili 100 ak~i. Ove obaveze izmiruju na praznik \ur|ev-

dan. U pogledu vojne slu`be, 10 ku}a daje jednog kowanika koji u~estvujeu ratnom pohodu.42

Pod „filurijom“ se podrazumeva zlatnik ili dukat, i premda se uovom tekstu ne pomiwe wegova vrednost, moè se pretpostaviti da je re~ oiznosu od 45 ak~i, kako je to navedeno u propisima za vlahe u vilajetu Pa-vlovi}a (1468/69) i Hercegovine (1468/69, 1477). Tako bi nov~ana davawajedne vla{ke ku}e u Bosanskom sanxaku u ovo vreme iznosila ukupno 75,2ak~e, naprema 83 ak~e vlaha vilajeta Brani~evo i Smederevo.43 Tako|e, zarazliku od ovih vlaha, koji su davali jednog vojnika na pet ku}a (petnik),


40 N. Beldiceanu, Les Valaques de Bosnie a la fin du XVe siecle et leurs institutions,Turcica VII (1975) 122–134; M. Blagojevi}, Vla{ki knezovi, premi}uri i ~elnici, sa do-sada{wom literaturom; E. Miqkovi}-Bojani}, nav. delo, 229–241.

41 Kanuni i kanun-name, 118–119 (N. Filipovi}).42 Kanuni i kanun-name, 14 (N. Filipovi}).43 J. Muli}, Dru{tveni i ekonomski poloàj Vlaha i Arbanasa u Bosni pod osmanskom

vla{}u, POF 51 (2001) 111–143.

i jednog slugu (komornik, jolda{) na 50 ku}a u slu`bu sanxakbegu u traja-wu od {est meseci, vlasi-vojnici Bosanskog sanxaka regrutovali su jed-nog vojnika od svake desete ku}e i nisu davali sluge sanxakbegu. Zanimqi-vo je da se ne pomiwe ni odredba po kojoj u slu~aju neprijateqskog upada,svaka ku}a daje jednog vojnika (zamanica), ali treba pretpostaviti da jene{to sli~no moralo da postoji.44 Osim mawih nov~anih da`bina i vojneobaveze, i naturalne da`bine vlaha Bosanskog sanxaka su bile mawe, {togovori o ve}em strate{kom zna~aju ove teritorije.

Na osnovu podrobnijeg prou~avawa osmanskih popisnih izvora, ocr-tava se nekoliko etapa doseqavawa vla{kog stanovni{tva na prostor se-verne Bosne. Tako su pomenuti vlasi u nahiji tvr|ave Maglaj popisani1489, bili deo vlaha Bawana koji su se posle 1475. doselili u vilajet Pa-vlovi}a iz Hercegovine (iz okoline Bile}e). Ukupan broj carskih i san-xakbegovih vla{kih doma}instava u nahiji Maglaj 1489. iznosio je 982doma}instva. Sa ovog prostora, stanovni{tvo s vla{kim statusom kreta-lo se i daqe, kako se {irila osmanska dràva. Do popisa Bosanskog sanxa-ka 1516, ono je bilo naseqeno u nahijama koje su izdvojene iz teritorijenahije Maglaj i prvi put se pomiwu: Trebetin, Ozren, Usora, a potom i Te-{aw. Broj carskih i sanxakbegovih vlaha ove godine je iznosio 606 ku}a i156 prate}ih ~lanova, {to zna~i da nedostaje oko 400 vla{kih ku}a. Deowih se, verovatno, odselio u novoosvojene oblasti na severoistoku, posleosvajawa Sokola i Srebrenika, na teritoriju Zvorni~kog sanxaka. Na te-ritorije severno od Te{wa, nakon osvajawa Doborske ùpanije 1536, nase-qen je deo maglajskih vlaha, kao i na vakufske posede bosanskog sanxakbe-ga Gazi Husrev-bega u Te{awskoj nahiji.45

Prema op{irnom defteru iz 1528. godine, kada je popisano sve sta-novni{tvo s vla{kim statusom u Zvorni~kom sanxaku, vidi se da je ononaseqeno u 11 nahija s leve obale Drine. Pravac wihovog doseqavawa bioje s juga i jugoistoka. Najranije su zabeleèni 1476. u nahiji Gostiqi,Drametinu i Zvorniku, odakle su se daqe {irili ka dràvnim granicamana severu. Na osnovu toponima, Hanxi} je izneo pretpostavku da su vlasiRudiwani, susedi Bawana iz Hercegovine, naselili podru~je nahije Teo-~ak. Naime, popisana sela se javqaju s novim imenima, kao {to je to slu~ajsa selom Sredwi Lokaw — Rudine.46

Naredbom velikog vezira Ibrahim-pa{e 1528. ukinut je status vlahai drugih povla{}enih redova u ~itavom Osmanskom carstvu, zapravo iz-jedna~eni su sa rajom. Me|utim, u Bosanskom sanxaku nekada{wim vlasi-


44 D. Bojani}, Turski zakoni, passim.45 A. Handì}, O kretanju stanovni{tva, 57–67.46 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 247–278; A.

Handì}, Tuzla, 105–110.

ma su vra}eni stari propisi ve} 1540/42, budu}i da je do{lo do masovnogiseqavawa stanovni{tva na teritoriju slavonskih sanxaka, i daqe, na te-ritoriju Habzbur{kog carstva. Sude}i prema pomenutoj kanun-nami Zvor-ni~kog sanxaka iz 1548, to nije bio slu~aj s vlasima na ovoj teritoriji,jer se vlasi-filurixije ne pomiwu. Jasno se izdvaja status wihovih po-glavara — primi}ura i knezova, koji ~ine jednu vrstu politi~ke i eko-nomske elite. Primi}uri pomaù da se od „vla{ke raje“ pokupi hara~,uvedene da`bine i ov~arina, i odgovorni su za svaku eventualnu {tetu.Sin primi}ura nasle|uje oca i izdaje mu se potvrda (teskera), i to seunosi u defter. Primi}uri su oslobo|eni hara~a, a wihove ba{tine —desetine, salarije i da`bina na ba{tinu. Knezovima su dodeqeni tima-ri, te svoje vojne obaveze ispuwavaju u zavisnosti od visine prinadle-`nosti koje dobijaju. Oni su odgovorni za primi}ure u svojim nahijama,i tako|e pomaù eminima i drugim slu`benicima da sakupe hara~, ov~a-rinu i ostale namete.47

Zbog angaòvawa u proizvodwi soli, deo stanovni{tva je imao po-sebno regulisane obaveze kao tuzxije — solari. Wihov poloàj se moèdelimi~no sagledati iz teksta kanuna solana na pru}e u Gorwoj i DowojTuzli, koji je ukqu~en u detaqni defter Zvorni~kog sanxaka iz 1548. go-dine. Jedan deo stanovni{tva sa statusom raje imao je obavezu da nabavqadrva za proizvodwu soli, kako za potrebe dràve, tako i za potrebe radni-ka koji su imali udela u ukupnoj koli~ini proizvedene soli. Raja je zauz-vrat bila oslobo|ena salarije (3% od useva) i vanrednih nameta. Kad je opoloàju tuzxija re~, saznaje se da su od 1548. oni raspolagali prihodomod trodnevne proizvodwe soli, dok je dràvi pripadao prihod od ~etiridana.48 Sude}i po sli~nim propisima za solare u crnomorskim solanama,verovatno je poloàj tuzxija bio nasledan, jer je bilo veoma va`no da sestru~no znawe prenese u slede}u generaciju.49

KATOLI^KA CRKVENA ORGANIZACIJA

Uporedo s naseqavawem novog stanovni{tva, sa~uvani izvori dopu-{taju da se delimi~no sagledaju i promene crkvenih organizacija na ovompodru~ju. Katoli~ka crkva bila je prisutna kroz delovawe fraweva~kog


47 Kanuni i kanun-name, 118–119; A. Handì}, O kretanju stanovni{tva, 67; J. Muli},Dru{tveni i ekonomski poloàj Vlaha i Arbanasa, 129–134; ISN, III–1, 429–440 (R. Veseli-novi}).

48 Kanuni i kanun-name, 119; A. Handì}, Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim so-lanama, POF VIII–IX (1958–59) 169–179.

49 E. Grozdanova, Bergleute (Madenci), Salzgewinner (Tuzcu) und Celeps als Bevolke-rungsgruppen mit Sonderpflichten und Sonderstatus im Osmanischen Reich. Versuch einervergleichenden Analyse, SOF 56 (1997) 105–121.

reda, wihovih crkava i samostana, koji su se nalazili u pojedinim grado-vima i trgovima. Prema ve} pomenutom popisu iz 1385/90. i drugim pozni-jim obave{tewima, re~ je o slede}im severnobosanskim naseqima: Zvor-nik, Teo~ak, Bijeqina, Koraj, Skakava, Bistrica, Modri~a, Te{aw, SoliDowe i Gorwe.50

Pored ru{ewa katoli~kih bogomoqa prilikom osmanskog osvajawai wihovog pretvarawa u xamije, treba uzeti u obzir i to da se pred napre-dovawem osmanske vojske, katoli~ko stanovni{tvo dobrim delom povla-~ilo ka teritoriji koja se jo{ uvek nalazila pod vla{}u ugarskog kraqa.Stoga je katoli~ki kler bio prinu|en da se povu~e s wima i da napustisvoje crkve i manastire u nekim od pomenutih naseqa. Tako su frawevcinapustili svoj samostan s crkvom sv. Marije u Zvorniku oko 1538. godine,i pre{li su u istoimeni manastir u Gorwoj Tuzli. Me|utim, ve} 1541, bu-du}i da se pomenuto naseqe ubrzano razvijalo kao muslimanska kasaba,pre{li su u novopodignuti samostan na lokalitetu Gradovrh, oko tri ki-lometra severoisto~no od Dowe Tuzle. Tu im se pridruìlo i sve{ten-stvo iz ovog naseqa, tako|e potisnuto demografskim pritiskom musli-manskog ìvqa usled razvoja dowotuzlanske kasabe. Godine 1600. bosan-ski biskup Fran~esko Stefani} zatekao je u Gorwoj Tuzli 15 fratara itrojicu klerika, a u Dowoj Tuzli — osam fratara, ~etvoricu sve{tenika idva klerika. Nijednu crkvu niti katoli~ku ku}u nije zatekao u Zvorniku iwegovoj okolini.51

Bosanska fraweva~ka vikarija podeqena je 1514. godine na dve pro-vincije — Bosnu Srebrnu (provincia Bosnae Argentinae) i Bosnu Hrvatsku(provinciae Bosnae-Croatiae), tako da je prva, nazvana po Srebrenici, obu-hvatala sve fraweva~ke crkve na podru~ju pod osmanskom vla{}u.52 Naj-ranije sa~uvani popisni defteri ne pomiwu fraweva~ke crkve u Bije-qini, Skakavi, Te{wu, Bistrici, pa se pretpostavqa da su uni{tene to-kom perioda sukoba i pretvorene u xamije, a katoli~ko stanovni{tvo jepre{lo na teritoriju severno od Save. Me|utim, kasnije se javqaju nekido tada nepoznati fraweva~ki samostani i crkve, te ostaje otvoreno pi-tawe vremena wihovog nastanka. S obzirom na ~esto ponavqane zabranepodizawa potpuno novih crkava, reklo bi se da se to ipak de{avalo.Uspomena na fraweva~ki samostan sa crkvom sv. Ilije kod Modri~e sa-~uvana je kao toponim — 1533. pomiwe se „mezra crkve Ilinska poqa“ unahiji Nenavi{te (Gra~ac). Crkva, koja se nalazila jednu miqu od Mo-dri~e, i 1600. godine stajala je otvorena i nije bila pokrivena. Bosanskibiskup je te godine zatekao ~etvoricu frawevaca kako ìve u jednoj ku-


50 J. Jeleni}, Kultura i bosanski franjevci, I, 37–38.51 M. Ja~ov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva, 16–17; A. Handì}, Tuzla, 85–92.52 J. Jeleni}, nav. delo, 122–123.

}i, jer nemaju „ni manastir ni crkvu u varo{i“. Prema pisawu bosanskogbiskupa, u okolini je ìvelo 2.000 katolika, u nekih 500 ku}a. Pavle Ro-viwanin je 1640. zabeleìo da je samostan u Modri~i „najsiroma{niji,najneugledniji i najbedniji u celoj provinciji“. Nalazio se ukopan u ze-mqu, poput }elije, dok za crkvu (sv. Ilije), na miqu odatle, kaè da je ve}aod crkve u Kapo D'Istriji, {to govori o wenoj ponovnoj izgradwi. BiskupMarijan Maravi} je 1655. zatekao crkvu i samostan, ali fra Nikola Olov-~i} 1673. beleì da je „pre desetak godina, reka Bosna iza{la iz svog ko-rita i udarila na desnu stranu“. Reka je do temeqa razrovala crkvu i odne-la materijal. Ipak, crkva sv. Ilije je obnovqena ubrzo, budu}i da su jefratri ponovo napustili 1685. godine. U popisu Zvorni~kog sanxaka iz1533. pomiwe se i „mezra crkve Sv. Marija kod sela Bili Potok“, koja severovatno nalazila u samom Koraju.53 Ostaje otvoreno pitawe da li su ugradovima koji su se duì period nalazili pod vla{}u ugarskih kraqevaizgra|ene katoli~ke crkve, makar kao kapele za tvr|avske posade. To se presvega odnosi na Srebrenik, Soko, Doboj, Dobor i Te{aw.

Osmanske vlasti su dozvoqavale obnovu starih hri{}anskih bogo-moqa, na starim temeqima, kako je to obrazloèno u brojnim fetvama.Tek u pojedinim slu~ajevima, kada je, na primer, dràvi odgovaralo da seosnuje derbenxijsko selo tamo gde ga nikad nije bilo, davana je dozvola zapodizawe novih crkava. Ipak, i tada se to u dokumentima zvani~no podvo-dilo pod formu „obnavqawa“ razru{ene crkve.54 O zabrani podizawa no-vih crkava i manastira, bez obzira na to da li su pravoslavne ili kato-li~ke, izri~ito se govori u kanun-namama za Bosanski, Zvorni~ki i Kli-{ki sanxak iz 1516, 1530. i 1542: „Na nekim mjestima podignuta je crkva gdjeiz starog nevjerni~kog vremena nije bilo crkve. Na mjestima gdje ni u starom def-teru crkva nije zapisana nove crkve su podignute. Neka se naredi da se takve novo-podignute crkve razore, a sa nevjernicima i popovima koji u njima sjede, vr{e {pi-junske poslove i {alju izvje{taje u nevjerni~ke zemlje, neka se strogo postupi i nekase kazne.“55 Pomenuti „popovi“, koji se sumwi~e za {pijunaù, verovatnoozna~avaju hri{}ansko sve{tenstvo uop{te, iako su katolici-frawevci,kao predstavnici vere glavnih neprijateqa Osmanskog carstva, u ovo vre-me vi{e bili pod sumwom nego pravoslavni sve{tenici.


53 J. Jeleni}, Spomenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437–1878), 146–149(N. Olov~i}); S. Zlatovi}, Izvje{taj o Bosni god. 1640. o. Pavla iz Rovinja, 34; F. M(ilobar),Dva savremena izvje{taja o Bosni, 254–255; A. Handì}, Dva prva popisa, 145, 154; M.Ja~ov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva, 16; M. S. Filipovi}, Modri~a, 28–30; A.Handì}, Tuzla, 85–92.

54 R. Gradeva, Ottoman Policy Towards Christian Church Buildings, Etudes balkani-ques 4 (1994) 14–36.

55 Kanuni i kanun-name, 31, 43, 66.

PRAVOSLAVNA CRKVENA ORGANIZACIJA

U pogledu pravoslavne crkvene organizacije, izvorna obave{tewasu krajwe oskudna i hronolo{ki veoma razu|ena. Pomen episkopa bosan-skog Vasilija 1293, kao predstavnika kraqa Dragutina, u to vreme „usor-skog i sremskog kraqa“, prva je indicija o postojawu pravoslavne organi-zacije na prostoru pod wegovom upravom zapadno od Drine. Kraqev bio-graf, arhiepiskop Danilo II, isti~e Dragutinov trud u borbi protiv jere-tika, koji je urodio plodom — „mnoge od jeretika bosanske zemqe“ kraq jepreobratio u pravoverje, jer je „jereti~ki kukoq duhovnim srpom iz kore-na posekao“.56 Pored postojawa posebnog crkvenog jerarha zapadno odDrine, pretpostavqa se da je aktivnu ulogu u pokr{tavawu pristalica bo-sanske crkve imala i novoosnovana Ma~vanska (Beogradska) episkopija, uzMoravi~ku i Dabarsku.57

Od Dragutinovog vremena, pa sve do 1415. nema nikakvih obave{te-wa. Te godine se, me|utim, pomiwe srebreni~ki mitropolit, koji rezidi-ra u despotovoj Srebrenici u Podriwu. To bi govorilo u prilog postoja-wu zna~ajnijeg broja pravoslavnih vernika na ovom prostoru, zbog ~ega jedo{lo do stvarawa posebne eparhije srpske crkve.58 U dubrova~kim izvo-rima ima jo{ nekoliko hronolo{ki rasutih podataka — 1427. Dubrov~anipomiwu u svom pismu despotu Stefanu „crkve va{e“, odnosno pravoslav-ne crkve u Srebrenici. Godine 1428. u gradu je ubeleèn „Filip, slugamitropolita“ kao jedan od du`nika dubrova~kog trgova~kog dru{tva, {tobi ukazivalo na postojawe mitropolitske stolice. Iste godine u Pod-zvorniku, a 1434. u Srebrenici, zapisano je ime popa Boì~ka, 1442. po-padije Qubisave.59

Fra Ivan Kapistran, vikar fraweva~kog reda u Bosni, u svom pismupapi Kalikstu III od 4. jula 1455. navodi u osamnaest ta~aka pritu`be pro-tiv „{izmati~kih Ra{ana“, kao i protiv „mitropolita ra{kog i drugih“{to spre~avaju bosanske frawevce da se bosanski jeretici — patareni pre-


56 Arhiepiskop Danilo II, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, prev. L.Mirkovi}, Beograd 1937, 35, 40; J. Radowi}, Dubrova~ka akta i poveqe I, Beograd 1934,83–83; K. Jire~ek, Istorija Srba 1, 190; B. Nilevi}, Srpska pravoslavna crkva u Bosni

i Hercegovini do obnove Pe}ke crkve 1557. godine, Sarajevo 1990, 37–39.57 M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije, 49–51, 54–55.58 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 63, nap. 19; M. S. Filipovi}, Po~eci i

pro{lost Zvorni~ke eparhije, 53. A. Hanxi} smatra da je re~ o Srebrenici na Rudniku,gde je odràn dràvni sabor 1426. — Tuzla, 101–103.

59 A. Veselinovi}, Dubrova~ko Malo ve}e, 213, 314, 315, 465; D. Koji}-Kova~e-vi}, Gradska naseqa, 297–298; M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije, 90–91; B. Nile-vi}, nav. delo, 61, 63–64.

obrate u „rimsku veru“. Pretpostavka je da se pravoslavno stanovni{tvo nateritoriji pod vla{}u despota u severoisto~noj i isto~noj Bosni nalazilopod duhovnom jurisdikcijom srebreni~kog mitropolita do osmanskogosvajawa 1459. godine. Izraèno je mi{qewe da se ova eparhija mo`da uga-sila pomenute godine, ali smatramo da treba dopustiti i mogu}nost da jeona neko vreme bila nepopuwena i da je nastavila da postoji.60

Iz prvih osmanskih popisa Bosanskog i Zvorni~kog sanxaka vidi seda je stanovni{tvo s vla{kim statusom u svojim redovima imalo i sve-{tena lica — popove, i beleì se postojawe pravoslavnih bogomoqa natom podru~ju. To stanovni{tvo je etni~ki pripadalo srpskom narodu, ko-ji je u seobu kretao sa svojim sve{tenstvom. Me|u vlasima nahije Maglaj1489. pomiwu se pop Vilak (?), zatim Dragi}, sin popa, i potom pop Vlah iwegova trojica sinova.61 U Zvorniku su jo{ 1476. popisani „Stepan, sinpopa“, „Mano{ kalojor“ i „Stepan dijak“, a 1548. upisana je „ba{tina po-pa Radovana“.62

Pomen kalu|era sa dijakom — pisarom mogao bi da ukazuje na postoja-we manastira s prepisiva~kom radionicom u neposrednoj blizini Zvor-nika, kako se vidi, ve} 1476. godine. Teritorijalno najbliì pravoslavnimanastiri bili su manastir Tamna/Tavna i Papra}a, a na desnoj obaliDrine — manastir Trono{a kod Loznice. Prilikom obnove Trono{e1559, prisutan je bio i „Arsenije od Papra}e“, {to govori o bliskim ve-zama ova dva manastira.63 Najzna~ajniji me|u isto~nobosanskim manasti-rima je manastir Papra}a s crkvom Blagove{tewa, ~ije osnivawe predawepripisuje kraqu Dragutinu. Zbog sli~nosti s Manasijom (Resavom), po-stoji pretpostavka da je nastao izme|u 1418. i 1513/18. Najraniji osman-ski izvori pomiwu popa Radicu u selu Papra}i 1528/30, a u toku narednedecenije je podignuta crkva koja je popisana u defteru iz 1548. godine.Freske su radili prvorazredni umetnici u vreme prvog poznatog zvor-ni~kog episkopa Teofana (1529–1532).64


60 E. Fermendìn, Acta Bosnae, 224–226; M. Jankovi}, nav. delo, 91; B. Nilevi},nav. delo, 61–62, 89.

61 A. Handì}, Tuzla, 97–98.62 A. Handì}, Zvornik, 169, 174.63 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, I, br. 602; V. R. Petkovi}, Pregled crkvenih

spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950; O. Zirojevi}, Crkve i mana-

stiri na podru~ju Pe}ke patrijar{ije do 1687, Beograd 1984, 196; T. Subotin-Golubo-vi}, nav. delo, 181.

64 M. S. Filipovi} — \. Mazali}, Manastir Papra}a u Bosni, Spomenik SAN99 (1950) 96–130; V. R. Petkovi}, nav. delo, 241–242; A. Handì}, Tuzla, 111–112; Z. Kaj-makovi}, Oko problema datacije pravoslavnih manastira u sjeveroisto~noj Bosni sa posebnimosvrtom na Papra}u, NS XIII (1972) 159–170; T. Subotin-Golubovi}, nav. delo, 81–83,160–161. O vezama Papra}e i kneèvine Litvanije polovinom 16. veka — vid. M. Bo-

Pre 1578. godine, nedaleko od Papra}e je podignut manastir Lom-

nica (Lovnica) s crkvom Sv. \or|a, budu}i da je te godine nastao wegovtipik, dok wegovo osnivawe predawe pripisuje kraqu Dragutinu. Pome-nute godine u manastiru je radio ikonopisac i kwièvnik Longin, kojije naslikao trideset ikona za ikonostas i neke od fresaka. Ve} krajem 16.i po~etkom 17. veka u Lomnici postoji prepisiva~ki centar.65 U seluSredwi Lokaw — Rudine, u nahiji Teo~ak do 1533. je podignuta crkva,koja se u popisu 1548. pomiwe kao crkva Grabova. Nedaleko odatle, u seluTamnoj — Kr~ini, odnosno u selu Bawici najkasnije do 1587. podignut jemanastir Tamna/Tavna, koji postaje sedi{te Zvorni~ke episkopije. Naosnovu starijih stilskih elemenata i sli~nosti s manastirom Trono-{om, Z. Kajmakovi} je mi{qewa da je Tamna starija od Lomnice, Ozre-na, Lipqa i Vozu}e.66

Neke podatke o pravoslavnom sve{tenstvu pruàju epigrafskispomenici, ta~nije natpisi na ste}cima, otkriveni prilikom rekon-strukcije temeqa Atik-xamije u Bijeqini, gde su bili upotrebqenikao gra|evinski materijal. Od 12 natpisa, zanimqiv je onaj DragosalaBolesali}a koji je „pisao“ pop Bogela Ku~evac. Na osnovu morfolo{keanalize pisma, istraìva~i su datirali spomenik u kraj 14. veka. Nadrugom natpisu iz istog perioda pomiwe se „rab Teopril“, {to je vul-garizovani oblik crkvenog imena Teofil. Zabeleèno je ime jo{ jednogmonaha — „rab bo`ji Georgije, a nazvan Drag(o)slav Bogo(pi)sac“, komesu sinovi podigli spomenik. Najzna~ajniji je svakako ktitorsko-nad-grobni natpis Beloslava Lu~i}a koji je sahrawen „u svoje crkve pleme-nito“, odnosno u svojoj zadu`bini. Izraèna je pretpostavka da se u se-lu Popovi — Zvona{ seli{te (1548), odnosno Popovi — Prokac Bije-

qina (1600/04) nalazila pravoslavna crkva s manastirom o kome svedo-~e ovi natpisi.67

U op{irnom popisu Bosanskog sanxaka iz 1604. upisana su sve{tenalica i poneki crkveni i manastirski posedi, dok pojedini toponimi uka-zuju na postojawe hri{}anskih bogomoqa. Radi preglednosti, podatke do-nosimo u narednoj tabeli.


{kov, Monasi iz Papra}e na posedima porodice Hane Despotovne u Litvi, Istraìva-wa 16, Novi Sad 2005, 67–90.

65 M. S. Filipovi} — \. Mazali}, Crkva Lomnica u Bosni, Spomenik SAN 101(1951) 125–154; V. R. Petkovi}, nav. delo, 175–176; T. Subotin–Golubovi}, nav. delo,149–150.

66 A. Handì}, O islamizaciji, 27; isti, Tuzla, 110–111; V. R. Petkovi}, nav. delo,321–322; Z. Kajmakovi}, Oko problema datacije, 154–159.

67 M. Babi} — G. Tomovi}, Starosrpski natpisi iz Bijeqine, 81–104.

TABELA PRAVOSLAVNIH SVETILI[TA I SVE[TENIH LICA

U SEVERNOJ BOSNI 1604. GODINE

Nahija Naseqe / toponim Sve{tena lica

USORA Selo Ostru`nica — „drugim imenom Cr-kvica“— dana{wa G. i D. Ostru`wa, lokalitetSpasovi{te

DOBOR Selo Gorwa Ukrina (kasnije Derventa) (Pop Bogdan 1570)Pop Mile{a (1604)

Selo Detlak i mahala Crnac selaLupqanice

KOBA[ Mezra Dragiwa, „crkveno zemqi{te, uìva-ju je kalu|eri spomenute crkve;u blizini Motajice i mezre Kotovica, ublizini poru{ene tvr|ave Osivik i zemqi-{te Crkvina, s vinogradima i ~airom spo-menute crkve na prostoru izme|u ~iflukaBali-age i sela Jadovica— re~ica Osivica i toponim Namastirice,ju`no od Koba{a— dana{we selo Jadovica, na levoj obaliUkrine, preko puta Detlaka

Kalu|er Vasilije i drugisuvlasnici

Selo Noì~ko— Istoimeno, na levoj obali Vrbasa

Pop Cvitko, pop Ba~eta iwegova dva sina, Vojin iRadovan

Selo Povli~ka — dana{wi Poveli} Radoje, sin popadije

Selo Vija~ko— dana{wi Vija~ani, ju`no od Prwavora

Pop Vuja

Selo Dowa ]etojevica— dana{wa êtojevica, na reci Turjanici

Pop Petar, pop Wegovan,kalu|eri crkve sveti Jovan

Selo Drenova i Mravica— dana{wa istoimena sela, jugogozapadnood Prwavora

Pop Poqakovi}, popZaharije

Selo Lepenica— dana{wa G. i D. Lepenica, severno odPrwavora

Pop Eramija Davidov,kalu|er Avram

Mezra Zlovar „u blizini crkve“, izdvojenaod ~ifluka Li{wica— nepoznato, u blizini Li{we68

Selo Dowa êloja{ka, „drugim imenom Mi-jo{tica“ i mezra Bilavina— nepoznato

Pop Rajko


68 Oko 5 km jugozapadno od Li{we postoji ve}a koncentracija interesantnih to-ponima i hidronima — selo Crkvena, Crkveni~ki potok, potes Crkvi{te i re~ica Cr-kvena, koja se uliva u Vrbas, severnije od Turjanice.

Nahija Naseqe / toponim Sve{tena lica

MAGLAJ Selo Radenkovi}i— nepoznato

Pop Vuka{in

Mahala Vozu}a i Magrade Teofan, iguman manastiraVozu}e

Selo Ocrkavqe sa selom Podkle~e— dana{we prigradsko naseqe Podkle~e,ju`no od Zavidovi}a

Pop Vujica, pop Avram

Va{ar u blizini Krive Rike, na Pavkovomkatunu i drugi va{ar u blizini Vukosavqe-ve crkve— Kriva Rika je dana{wa Krivaja

Zemin crkve Gostovi}i, u`ivaju ga redovni-ci te crkve sa jo{ deset vinograda i ~aira— manastir Gostovi} (Udrim) sa crkvomSv. Nikole

OZREN Selo Velika Jadrina— potes Jadrina kosa i Jadrin potok kodmanastira Ozren s crkvom sv. Nikole

Iguman i kalu|eri crkvesv. Nikole

Selo Bukovica— dana{wa G. i D. Bukovica

Stojan, kalu|er crkvesv. Nikole (manastir Ozren)

Saop{teni podaci iz deftera iz 1604. odnose se na ukupno 17 pra-voslavnih svetili{ta, me|u kojima se mogu identifikovati poznatimanastiri poput Detlaka, Vozu}e, Gostovi}a i Ozrena, dok se za ostalemora pretpostaviti da su bili maweg zna~aja i da su, najverovatnije,bile podignute od drveta, kao najpristupa~nijeg materijala. Utvr|enoje da najstarije sa~uvane crkve-brvnare na podru~ju Bawalu~ke eparhi-je poti~u iz polovine 18. veka, a da su nastale na temeqima starijihgra|evina.69

Toponim Crnac, zapravo „~rnac“ ima isto zna~ewe kao „~rnorizac“— to je sredwovekovni naziv za monaha, kalu|era, prema crnoj boji ode`de.Odatle smatramo da selo Detlak i mahala Crnac ukazuju na manastir De-

tlak, koji je poznat kao prepisiva~ki centar, ali pomenut tek u tre}oj de-ceniji 17. veka. U wemu je Zaharije Vozu}anin 1628. pisao molitvenik, azapis rasodera Isaije iz 1622. nastao je „u manastiru na reci Ukrini, upodkriqu Qubi}a planine“. Mogu}e je da se i „mezra Dragiwa“ odnosi naposed ovog manastira — prwavor, tako da bi se vreme wegovog zasnivawamoglo pomeriti u kraj 16. veka.70


69 Q. [evo, Manastiri i crkve brvnare Bawolu~ke eparhije, Bawa Luka 1995.70 Z. Kajmakovi}, Oko problema datacije 154; T. Subotin-Golubovi}, Srpsko ruko-

pisno nasle|e od 1557. godine do sredine XVII veka, Beograd 1999, 125–126; Crnac — mo-

Manastir Vozu}a s crkvom danas posve}enom Pokrovu presvete Bogo-rodice, dva puta je mewao patrona — isprva je crkva bila posve}ena sv.Nikoli (do 1856. godine), zatim Sv. trojici. Ta~na godina osnivawa nijepoznata, ali se na osnovu arhitektonskih obele`ja, sli~nosti s manasti-rom Trono{om i tzv. „podriwskom grupom“, nastanak Vozu}e sme{ta udrugu polovinu 16. veka, dok podaci o prepisiva~koj delatnosti poti~u iztre}e decenije narednog stole}a.71 Manastir Ozren s crkvom sv. Nikolenastao je, kako se pretpostavqa, na temequ starije crkve ve} krajem 15. ve-ka. Iz natpisa u naosu se saznaje da je pop Jovan Mari} 1587. „popatosao“crkvu, a ìvopis je radio ~uveni pop Strahiwa iz Budimqe. U wemu je Ti-motej „Gluhi“ prepisivao 1589.72 Manastir Gostovi} — Udrim s crkvomsv. Nikole kod Zavidovi}a nastao je u drugoj polovini 16. veka.73

Jo{ dva pravoslavna manastira nastala su dosta rano. Re~ je o mana-stiru Lipqe s crkvom sv. Nikole, u podno`ju planine Borja, i manastiruStupqe posve}enom sv. Mihailu, ~iji su ostaci nedavno otkriveni u seluGorwi Vija~ani, na reci Manastirici, desnoj pritoci Ukrine. Rastojaweizme|u ova dva manastira iznosilo je 20-tak kilometara putem koji je vo-dio dolinom Ukrine. Tokom 17. veka u wima su postojale prepisiva~ke ra-dionice. Tokom rata, 1696. godine, monasi manastira Stupqe pre{li su umanastir Orahovicu u Slavoniji, a oba pomenuta manastira su spaqena iopustela.74

Pa`wu istraìva~a je privukao zapis na Mineju iz 1612. godine, na-stao u manastiru Lipqu, u kome se pomiwe mitropolit dabarski kir Teo-dor, iguman osovi~ki kir Hristofor jeromonah i starac lipqanski kirGerasim jeromonah.75 Kako je ve} naslu}eno, manastir po imenu Osovica

trebalo bi da se nalazi u dolini istoimene re~ice, koja se malo nizvodnood Koba{a uliva u Savu.76 Op{irni defter iz 1604. potvr|uje wegovo po-stojawe — pomiwe se zemqi{te koje pripada nekoj crkvi, neimenovanoj, analazi se u blizini planine Motajice i poru{ene tvr|ave „Osivik“ i ze-mqi{ta Crkvena. Na topografskoj karti je ubeleèn toponim Namasti-


nah i Crn~a kao manastirsko selo — A. Loma, Starosrpsko vâsâ „selo“ i wegovi tra-

govi u toponomastici, OP XVI (2003) 10.71 M. S. Filipovi}, Manastir Vozu}a; Z. Kajmakovi}, Oko problema datacije,

154; T. Subotin–Golubovi}, nav. delo, 113–114.72 M. S. Filipovi} — \. Mazali}, Manastir Ozren, 89–124; A. Handì}, Tuzla,

113; T. Subotin-Golubovi}, nav. delo, 156–157.73 M. S. Filipovi}, Manastir Udrim ili Gostovi}.74 Q. [evo, nav. delo, 23–25, 36–39, Q. Srdi}, Manastir Stupqe, NS 1 (Bawa

Luka 1999) 59–67.75 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, I, br. 999.76 Q. [evo, nav. delo, 37–38.

rica, na levoj obali Osivice, oko sedam kilometara ju`no od Koba{a, pabi se lokacija ove gra|evine mogla upravo tu ubicirati.77

Istorija organizacije srpske pravoslavne crkve zapadno od Drine na-kon 1459. godine, delimi~no je poznata. S kraja 15. veka sa~uvan je fermanBajazita II od 17. avgusta 1498, kojim je sultan naredio kadijama Novog Brdai Srebrenice da ispitaju tu`bu stanovnika pomenutih naseqa. Oni su seàlili sultanu da „do sada patrijarsi i mitropoliti nisu uobi~avali dase mije{aju kod na{ih sve}enika; sada su me|utim do{li i uzeli su im no-vac i (time) u~inili nasiqe i nepravdu, {to nije bilo uobi~ajeno, (jer)wihov obred i vjera ne vrijede me|u nama…“. Ovo je hronolo{ki najstarijidokument o sukobu pravoslavne i katoli~ke crkvene organizacije na ovomprostoru.78 Na osnovu poznijih izvora se saznaje da je 1529–1532. zvawezvorni~kog episkopa nosio Teofan, bosanski episkop bio je Marko, a her-

cegova~ki Maksim. Wihova imena se pomiwu u vezi sa otporom smederev-skog mitropolita Pavla protiv podvrgavawa srpske crkve Ohridskoj ar-hiepiskopiji, u ~emu je on uìvao podr{ku smederevskog sanxakbega Meh-med-bega Jahjapa{i}a. Verovatno je i episkop Teofan uìvao podr{kuzvorni~kog namesnika, tako da je i posle 1532. godine wegova eparhija na-stavila da postoji.79

Mi{qewa o poreklu Zvorni~ke episkopije su podeqena. M. S. Fili-povi} je smatrao da weno poreklo vodi od Ariqsko-moravi~ke, odnosnoGrada~ke episkopije, ~emu bi u prilog govorila i sna`na narodna tradici-ja o kraqu Dragutinu i wegovoj porodici kao ktitorima podriwskih mana-stira — Ra~e, Trono{e, Lovnice, Tavne i Papra}e.80 Radmila Tri~kovi} jesmatra produètkom Ma~vanske episkopije, a sam nastanak episkopije do-vodi se u vezu s delatno{}u mitropolita Pavla Smederevskog, i ovo mi-{qewe preuzima Boris Nilevi}.81

Ne treba, me|utim, iskqu~iti ni tre}u mogu}nost, sasvim u skladusa stavom osmanske dràve — Zvorni~ka episkopija mogla je da predsta-vqa obnovqenu Srebreni~ku, dakle staru episkopiju, samo pod novimimenom, {to ne bi bilo neuobi~ajeno. Dabro-bosanska episkopija, kojoj je


77 Karte 1: 100.000 i 1: 50.000, sekcija Poèga, Vojno-geografski institut, 1930,dopuweno 1961.

78 V. Bo{kov, Turski dokumenti o odnosu katoli~ke i pravoslavne crkve u Bosni,Hercegovini i Dalmaciji (XV–XVII vek), Spomenik SANU 131, Odeqewe istorijskihnauka kw. 7 (1992) 8, 13.

79 P. Kosti}, Dokumenti o buni smederevskog episkopa Pavla protiv pot~iwa-vawa Pe}ke patrijar{ije Ohridskoj arhiepiskopiji, Spomenik SKA 56 (1922) 37; B.\ur|ev, Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, Sarajevo 1964, 112–118; M. S. Fili-povi}, Po~eci i pro{lost, 73–76; A. Handì}, Tuzla, 113–115; E. Miqkovi}-Bojani},Smederevski sanxak, 273–277.

80 M. S. Filipovi}, nav. delo, 68–72.81 R. Tri~kovi}, Srpska crkva sredinom XVII veka, Glas SANU 320, Odeqewe

istorijskih nauka kw. 2 (1980) 122–123; B. Nilevi}, Srpska pravoslavna crkva, 76.

pripadala Papra}a, nastala je {irewem jurisdikcije stare Dabarske epi-skopije na podru~je zapadno od Drine. Weno sredi{te je bilo prvo u mana-stiru sv. Nikole u Bawi kod Priboja (do 1575).82 Duhovna jurisdikcijaBosanske, Hercegova~ke i Zvorni~ke episkopije pratila je razvoj osman-ske upravne organizacije, {to je sasvim razumqivo i opravdano.

Sultani su patrijarsima i mitropolitima izdavali berate da ubi-raju od frawevaca i katolika crkvene da`bine, iste kao one koje su bileobavezne za pravoslavno sve{tenstvo i ìvaq, ali su, s druge strane, uslu~aju tu`be protiv ove prakse, izdavali katolicima za{titne fermane.Sultan Bajazit II je 1499. potvrdio frawevcima u Srebrenici privilegi-je koje im je 1463. dao wegov otac, Mehmed II, prilikom osvajawa ovog gra-da.83 Dvostruki stav Porte moè se objasniti ~iwenicom da katoli~kacrkva nije bila hijerarhijski organizovana u Osmanskom carstvu na na-~in kako je to bilo u~iweno s pravoslavnom. Naime, crkvena organizacijaje organizovana kao mukata — dràvno dobro koje se daje u zakup, tako dazakupnik (patrijarh, mitropolit, episkop) ima ta~no utvr|ene obavezeprema fisku. Za dràvu je bilo veoma bitno da svi nemuslimani (zimije)pla}aju crkvene poreze, a najve}i wihov deo i{ao je za dobijawe berata ko-ji su omogu}avali obavqawe duhovne slu`be. Crkva je bila obavezna daplati dve vrste da`bina — pe{ke{, za dobijawe berata u slu~aju svakepersonalne promene, kako u crkvenoj jerarhiji, tako i na osmanskom pre-stolu, i kesim — godi{wi danak. U slu~ajevima kada su se katolici orga-nizovano pobunili protiv ovakvog na~ina oporezivawa, Porta je tada rea-govala, ali bi se ranija praksa veoma brzo uspostavila. Tako je dabro-bo-sanski mitropolit bio i poglavar „piskopije Crkve duhovnika Latina“,pod ~iju su jurisdikciju polovinom 17. veka potpadali fraweva~ki mana-stiri s crkvama.84


82 I. Ruvarac, Ne{to o Bosni dabarskoj, 40–261; R. Tri~kovi}, nav. delo,120–121. Up: M. Jankovi}, Mile{evska mitropolija, u: Mile{eva u istoriji srpskognaroda, Beograd 1987, 150–152. Autorka smatra da je despot Stefan premestio sedi{tedabarske episkopije u manastir Mile{evu, koja postaje potom sedi{te mile{evske mi-tropolije. Nakon stradawa manastira od osmanske vojske 1459, sedi{te se mo`da pre-me{ta u Fo~u. Naslednica mile{evske mitropolije bila je hercegova~ka mitropolija,~ije su se granice poklapale s teritorijom Hercegova~kog sanxaka.

83 Bosanski frawevci su, navodno, prilikom osvajawa Bosne, 28. maja 1463, dobi-li za{titnu povequ — ahd-namu od sultana Mehmeda II, kojom im je garantovana slobodaveroispovesti i li~na bezbednost. Diplomati~kom analizom je utvr|eno da je postoje-}i „original“, koji se ~uva u Fojni~kom manastiru, falsifikat sa realnim istorij-skim sadràjem, nastao na osnovu autenti~nog dokumenta Bajazita II iz 1483. godine. —V. Bo{kov, Pitanje autenti~nosti fojni~ke ahd-name Mehmeda II iz 1463. godine, GDI BiH28–30 (1977–79) 87–105.

84 V. Bo{kov, Turski dokumenti, 5; R. Tri~kovi}, Srpska crkva, 66, 74, 120. Opojmu zimija vid. A. Foti}, Izme|u zakona i wegove primene, u: Privatni ìvot usrpskim zemqama u osvit modernog doba, prir. A. Foti}, Clio, Beograd 2005, 27–71.

BOSANSKA CRKVA

Ostavqaju}i po strani kompleksno pitawe postanka, karaktera i raz-voja doma}e, jereti~ke bosanske crkve, predstavi}emo samo podatke koji sedirektno odnose na prostor severne Bosne. Neposredna svedo~anstva izvo-ra su zaista malobrojna, i ti~u se trgovine robiwama, koje su u drugoj polo-vini 14. veka prodate Dubrov~anima i kupcima iz drugih gradova. Me|u 13slu~ajeva robiwa iz Usore, samo za wih dve se eksplicitno navodi da su pa-tarenke, a za jednu se kaè da je „de genere servorum“. Kao i u slu~aju prodajerobiwa krajem 13. veka, i ovda se uo~ava ~iwenica da sve pomenute robiweimaju izrazito slovenska imena: Dragoslava, Radoslava, Budislava, Pribi-slava, Bogoslava, Milosava, i robiwa po imenu slovenski Gojna, a latinskiSimona. Wihovi o~evi tako|e nose upe~atqivo slovenska imena, poput Ve-selko, Radoslav, Mojmil, Medo{, Radoje, Vukoslav.85

O tome da se ipak samo na osnovu li~nih imena nije odre|ivala pri-padnost jereti~koj bosanskoj crkvi, svedo~i i odluka dubrova~kih organaiz 1393. godine. Tri robiwe po imenu Grlica, Stojka i Tvrdislava izjavi-le su pred dubrova~kim knezom i sudijom da su kr{tene hri{}anke i ro|e-ne od hri{}ana, dok je wihov vlasnik tvrdio da ih je kupio kao patarenke.Sud je, me|utim, utvrdio da je oblast gde su one ro|ene i odakle su bile od-vedene — „contrata catholica“, i stoga je doneo presudu o wihovom osloba|a-wu.86 Druga stvar koja je zanimqiva jeste upravo razlikovawe odre|enihpravovernih oblasti u okviru bosanske dràve, na osnovu ~ega je i donetapomenuta odluka dubrova~kog suda. Najve}i broj sa~uvanih primera pro-daja robiwa ima odrednicu porekla „iz Bosne“, i pod ovim nazivom se naj-verovatnije podrazumevao sredi{wi deo dràve — „zemqa“ Bosna. Kaodruge teritorijalne odrednice ~e{}e se javqa „zemqa“ Drina, a po jedan-put ùpa Tilava, i gradovi Srebrenik, Olovac, Podvisoki.

Iz polovine 15. veka sa~uvan je podatak da je jedan od poslanika voj-vode Petra Diwi~i}a u Dubrovniku bio izvesni Radowa „crestianin“. To semoè dovesti u vezu sa savremenim podacima o dubrova~koj trgovini, jerje selo Qupskovo, gde se nalazila karavanska stanica i ku}e patarena, pri-padalo upravo oblasti Diwi~i}a.87


85 M. Dini}, Iz Dubrova~kog arhiva, III, Beograd 1967, br. 30, 39, 47, 48, 52, 63,84, 105, 119, 170, 176, 181, 182.

86 Isto, br. 161.87 M. Dini}, Iz Dubrova~kog arhiva, III, br. 28, 29, str. 229; isti, Za istoriju ru-

darstva, I, 34; isti, Dubrova~ka sredwovekovna karavanska trgovina, u: isti, Srpske

zemqe, 314, 315, 321–322.

ISLAMIZACIJA

Proces islamizacije na tlu severne Bosne je sloèn fenomen kojinije tekao pravolinijski, niti ujedna~enim tempom, ve} je zavisio kako odlokalnih prilika, tako i od ja~ine i kvaliteta osmanske uprave. Periodod osmanskog osvajawa do kraja 16. veka pripada, kako su to istraìvawaovog i drugih podru~ja pokazala, jo{ uvek po~etnoj fazi islamizacije, ko-ju karakteri{u neke op{te pojave zajedni~ke za ~itav evropski prostorOsmanskog carstva. Ve} saop{teni podaci o islamizaciji potomaka Ko-tromani}a (Hristi}a — [aban~i}a) i velika{kih porodica Kova~evi}ai Stan~i}a, svedo~e o te`wi nekada{we vlastele da primawem vere osva-ja~a i prelaskom u sloj askera zadrè ili ~ak unaprede svoj dru{tveni isocijalni status, {to je op{ta pojava u svim osvojenim zemqama. Re~ je opripadnicima druge i tre}e generacije nekada{we bosanske vlastele:Mahmud, sin Kova~evi}a, sin Radoja Stan~i}a, potomka usorskog vojvodeTvrtka Stan~i}a — Daut, i wegovi sinovi Mehmed i Kurd.88 Tako|e, uti-sak je stranih izvora, a i rani osmanski izvori beleè, da se prilikomosmanske ofanzive 1463. ve}ina bosanskih gradova predala bez borbe, od-nosno da su vojni zapovednici garnizona u sporazumu sa osvaja~ima otva-rali kapije tvr|ava.89 Poneko ime je zabeleèno, kao recimo pomenutiMahmud Ungurus, neofit poreklom iz Ugarske koji je predao grad Novi naSavi i pre{ao na islam pa je ubeleèn pod novim imenom. O daqoj sudbi-ni kneza Ivani{a i kneza Stjepana koji su 1476. predali Doboj za sada seni{ta ne zna. Broj hri{}anskih spahija — potomaka doma}e vlastele, kojije prema popisu 1468/69, iznosio ~ak 82%, do kraja 16. veka se drasti~nosmawuje i oni ubrzo nestaju.

Pored vlastele, na islam su prelazili ratni zarobqenici, kako bistekli uslov da jednom mo`da budu oslobo|eni od strane svojih vlasnika,kao i oni koji su odvedeni tokom dev{irme. Najve}em delu pokorenog sta-novni{tva bio je namewen status raje, i ako nije vr{io neku posebnu slu-`bu prema dràvi (vlasi, martolosi, vojnuci, derbenxije, tuzxije, maden-xi), tek prihvatawem islama mogao je da znatno olak{a svoj ekonomski po-loàj, bilo da se bavi zemqoradwom ili da je prelaskom u grad po~eo da sebavi zanatstvom i trgovinom. [irewu islamizacije doprinosilo je odsu-stvo jakih crkvenih organizacija i parohijalnog sve{tenstva.90


88 A. Handì}, Nahija Brod, 385–386; isti, Tuzla, 39–40; B. Zlatar, O nekim musli-manskim feudalnim porodicama, 101.

89 M. [unji}, Trogirski izvje{taji o turskom osvojenju Bosne (1463), 157.90 N. Filipovi}, Napomene o islamizaciji, 158–159; isti, Osvrt na pitanje islamizacije

na Balkanu pod Turcima, Godi{njak ANUBiH XIII, Centar za balkanolo{ka ispitivanja knj.

Kasabe, kao dominantno muslimanske sredine, svojom unutra{womstrukturom, teritorijalnom, privrednom i verskom segregacijom, bile suzna~ajni centri islamizacije. Stoga je proces urbanizacije tokom 16. ve-ka imao za posledicu i brì tempo islamizacije.91 S obzirom na to da jeosnivawe glavnih xamija u naseqima stajalo na po~etku ovog procesa pre-tvarawa u kasabe, o tome }e biti re~i u poglavqu o tipologiji naseqa, gde}e se analizirati i hronologija urbanizacije na prostoru severne Bosne.

Islamizacija stanovni{tva s vla{kim statusom u direktnoj je vezisa ukidawem ekonomskih povlastica i wihovim pretvarawem u obi~nu ra-ju, od ~ega su naravno bili izuzeti knezovi i primi}uri. Prema podacimaiz popisnih deftera Zvorni~kog sanxaka iz prve polovine 16. veka, proce-nat islamizacije se pove}ava prelaskom vla{kog — sto~arskog stanovni-{tva na zemqoradwu.92 îni se da su od presudnog zna~aja za islamizacijuraje na prostoru Bosanskog i Zvorni~kog sanxaka bili privredni razlozi,ta~nije, glad i egzistencijalna ugroènost. Ukidawe vla{kog statusa, od-nosno pla}awa filurije i prelazak na pla}awe xizje, bilo je znatno ve}efinansijsko optere}ewe za hri{}ansku porodicu. Tome treba dodati iu{ur sa salarijom ({to iznosi najmawe 13% prinosa), mladarinu, ov~ari-nu i razne druge da`bine. Sve to je predstavqalo veliki pritisak na sla-bo razvijenu agrarnu proizvodwu, koja u proseku nije zadovoqavala egzi-stencijalni minimum od 300 kg ìta godi{we po glavi stanovnika.93

O te{kom stawu koje bi moglo da bude motiv za prelazak na islam go-vori se ve} u kanun-nami Bosanskog sanxaka iz 1542. godine. Prelaskom sasistema pla}awa poreza odsekom na pla}awe desetka sa salarijom, zakup-nici ~ifluka na{li su se u nezavidnom poloàju, pa su se potuìli popi-siva~u slede}im re~ima: Na{i krajevi su ve}im dijelom godine hladni i ki{ovitipredjeli, a spahije ne dolaze da na vrijeme pokupe desetinu od prihoda koje ima-ju na na{im ~iflucima pa stoga na neka gumna i na neke njive padne snijeg imraz pa nastane op}a {teta na{im proizvodima. Na kraju je zakqu~eno: Budu}ida se ve}ina spomenutih zemalja nalazi na opasnim mjestima, koja se grani~e sneprijateljskim teritorijem, — one se ne mogu obra|ivati i ziratiti kako treba paje odre|eno da kao naknadu za desetinu (bedel-i uôur) pla}aju na svaki ~iflukneki iznos u novcu uz pristanak njegova vlasnika i prema podnosivosti zemlji{ta.

A kad se mognu kako treba ziratiti i obra|ivati, neka onda pla}aju njihovu dese-tinu i salariju i taksu na mlinove i desetinu na livade po obi~aju i prema kanunu.

O zloupotrebama emina, suba{a, timarnika i drugih spahija prilikom


11 (1976) 401–403; isti, Islamizacija Bosne u prva dva desetlje}a osmanske vlasti, POF 41(1991) 53–65.

91 A. Handì}, O islamizacijii; isti, Tuzla, 117–142.92 A. Handì}, O islamizaciji, passim.93 N. Moa~anin, Islamizacija selja{tva u Bosni, 53–63.

prikupqawa poreza govori se i u kanun-nami Zvorni~kog sanxaka iz 1548,gde se izri~ito ka`e da: raja usljed tih te{ko}a preko mjere zlopati i da ~akmnogi zbog toga bje`e.94


94 Kanuni i kanun-name, 68–69, 118.

Grof Lui|i Ferdinando Marsiqi, Prelazak osmanskih robova i

robiwa

IV

TIPOLOGIJA I MRE@A NASEQA

Osnovna tri tipa naseqa na tlu sredwovekovne bosanske dràve bi-li su grad, trg i selo, o ~ijim funkcijama i strukturi je stvorena obimnaliteratura u istorijskoj nauci.1 Naàlost, znatno je ve}i broj neidenti-fikovanih arheolo{kih ostataka utvr|enih naseqa nego {to je o wima sa-~uvano pisanih podataka. Najbrojnija su, nesumwivo, bila seoska naseqa

o kojima postoji najmawe pisanih svedo~anstava iz perioda sredweg veka.Podaci osmanskih izvora su dosta poznijeg postawa, iz vremena kada su senaseqa nalazila u procesu promene svoje fizionomije, poprimaju}i novi,orijentalni oblik. Tada su neka sredwovekovna naseqa s promenom svojefunkcije promenila i svoj status. U pogledu seoskih naseqa, izvori oveprovenijencije pruàju dragocenu toponomasti~ku gra|u koja, u meri ukojoj pomenuta sela mogu i danas da se identifikuju, svedo~i o kontinui-tetu naseqenosti podru~ja na{eg prou~avawa.

Na samom po~etku razmatrawa o naseqenim mestima neophodno je na-praviti okvirnu klasifikaciju naseqa sredwovekovnog i osmanskog peri-oda, uprkos nekim nepoznanicama nastalim usled nedostatka i neprecizno-sti u prevodu izvorne gra|e. Svrha ovog postupka jeste da se omogu}i posma-trawe urbanog razvitka naseqa, u pravcu porasta ili opadawa wihovog zna-~aja i promene statusa, kontinuiteta ili diskontinuiteta funkcije. Prezavr{ne komparacije prostornog rasporeda urbanih naseqa u sredwovekov-nom i ranom osmanskom periodu potrebno je ocrtati mreù najzna~ajnijihgradskih naseqa — „centralnih mesta“ i utvrditi wihov me|usobni odnos.

1 St. Novakovi}, Grad, trg, selo. K istoriji re~i i predmeta koji se wima kazu-

ju, u: isti, Iz srpske istorije, Beograd — Novi Sad 1966; isti, Selo, Beograd 19653; D.Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa; S. ]irkovi}, Urbanizacija kao tema srpske isto-

rije, u: Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek), Odeqewe zaistoriju FF u Beogradu, Narodni muzej u Smederevu, Beograd — Smederevo 1992, 9–19;vid. Varo{, Grad, Selo, u: LSSV; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 167–183, sa izvorimai literaturom.

GRADSKA NASEQA „CENTRALNOG TIPA“

Kao {to smo u prethodnom istraìvawu na primeru „zemqe“ DowiKraji u~inili, i ovde }emo poku{ati da gradska naseqa na tlu severne Bosne— Usore i Soli, sagledamo unutar mreè naseqa i utvrdimo da li postoje ne-ke doslednosti ili neki odre|eni model rasporeda, i {ta je presudno utica-lo na pojavu gradskih naseqa. Pojedina~no uzev{i, najuù gradsku oblast —„kotar“ ili „ùpu“ ~inila su seoska naseqa u wihovoj neposrednoj okolini— na maksimalno 20-tak kilometara udaqenosti. Ona su ~inila agrarno zale-|e, osnovu postojawa i funkcionisawa grada. Shodno svojim upravnim, pri-vrednim i vojnim funkcijama, gradska naseqa se mogu rangirati i sagledatiu okviru me|usobnog prostornog odnosa koji se ogleda u razdaqini koja ih jeodvajala. U Ugarskom kraqevstvu je zakonom bila propisana distanca od dve,~etiri i osam budimskih miqa, tj. 16, 32 i 64 kilometra, s obzirom na veli-~inu privredne oblasti pojedinih gradova. To zna~i da je najve}im privred-nim centrima pripadala naj{ira oblast, pre~nika ve}eg od 120 kilometara.U wihovoj oblasti mogla su da postoje samo naseqa nièg ranga — mawi gra-dovi, trgovi i sela (sa periodi~nim/sedmi~nim trgovima i bez wih). Ovakavmodel teritorijalnog rasporeda naravno treba modifikovati s obzirom naprirodno-geografske osobine terena i ekonomske prilike, ali moè da po-sluì kao osnova daqeg posmatrawa.2

U pogledu urbane istorije sredwovekovne bosanske dràve mogu}e jeizdvojiti nekoliko perioda. Najstariji i po~etni period zavr{avao bi sepojavom rudarskih gradova tokom vladavine bana Stjepana II Kotromani}a(1322–1353).3 Ostaje pitawe u kakvom su odnosu bili stari, protourbanicentri i centri ùpa prema novoj urbanoj organizaciji koja je stvorena unarednom periodu, a koja je po~ivala na razvoju rudarstva i trgovine.4 Ur-banizacija, naravno, nije bila ravnomerna, odnosno nije zahvatila podjed-nako ~itavu teritoriju bosanske dràve, znatno pro{irene u doba bana


2 A. Kubinyi, Einige Fragen zur Entwicklung des Stadtenetzes Ungarns in 14. und 15.

Jahrhundert, u: Hrsg. H. Stoob, Die Mittelalterliche Stadtebildung im Sudostlichen Europa,Bohlau Verlag, Koln / Wien 1977, 164–183; J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 290–296.

3 S. ]irkovi}, The Production of Gold, Silver, and Copper in the Central Parts of theBalkans from the 13th to the 16th century, u: Precious Metals in the Age of Expansion. Stut-tgart 1981, 41–69 (= Proizvodwa zlata, srebra i bakra u centralnim oblastima Bal-

kana do po~etka Novog veka, u: Rabotnici, vojnici, duhovnici, 79–103; D. Kova~evi}, Lerole de l’industrie miniere dans le developpment de centres economiques en Serbie et en Bo-snie, pendant la premiere moitie du XVe siecle, u: La Ville Balkanique XVe–XIX ss, StudiaBalcanica 3 (1970) 133–138 (= u: ista, Gradski ìvot i Srbiji i Bosni (XIV–XV vijek),Beograd 2007, 219–327; ista, Gradska naseqa, 31–39, 55 i daqe.

4 Za podru~je Ugarskog kraqevstva vid. K. Zende, Continuity and Change: the Emer-gence of a Structured Urban Network in the Carpathian Basin between the 11th and 14th centu-ries, < http://www.historia.su.se/urbanhistory/eauh/papers/s33_szende.pdf> (15.02.2007).

Stjepana ÇÇ. Pripajawe doline Neretve i trase anti~ke komunikacije ViaNarente, podstaklo je ve}u frekvenciju izvandràvne trgova~ke razmene(long-distance trade, Fernhandel). To se prvenstveno odnosi na lukrativnurobu kao {to su plemeniti metali, naro~ito srebro. Potom, pro{irewebosanske dràve ka istoku i jugoistoku na Polimqe, Trebiwe i Konavle,tako|e je zna~ilo preuzimawe kontrole nad izuzetno zna~ajnim putnim ko-munikacijama, prvenstveno Via Drine.5

Poloàj gradskih naseqa severne Bosne, wihova arhitektura i poda-ci pisanih izvora, ukazuju na to da je re~ pre svega o „tvr|avskim“ grado-vima — brdskim utvr|ewima (nem. Hohenburg), kod kojih dominira voj-no-strate{ka uloga i koji su se razvili od tvr|ava.6 Dobor, Doboj, Te{aw,Maglaj i @ep~e obezbe|ivali su glavni magistralni put dolinom Bosne,dok su Gra~ac, Soko i Srebrenik branili prelaz preko Majevice. U is-to~nom delu, u Podriwu, takvu funkciju su imali Teo~ak i Zvornik. Osimu Zvorniku, ni u jednom gradskom nasequ nije postojala kolonija dubro-va~kih trgovaca, niti su sa~uvani izvorni podaci o wihovoj zna~ajnijojekonomskoj ulozi. Naprotiv, sve vesti se odnose na doga|aje i okolnosti ukojima je do izraàja dolazila wihova vojno-odbrambena funkcija. O tomesvedo~i i urbana topografija i arhitektura, kod koje se izdvaja gradskatvr|ava na strate{ki pogodnom i visinski dominiraju}em poloàju, dokse podgra|e — trg nalazi na povoqnijem privredno-saobra}ajnom mestu,na re~nom prelazu i na raskrsnici puteva. Postojawe jakog utvr|ewa delo-valo je privla~no za trgovce i zanatlije da se nasele u wihovoj blizini, ito je bio na~in formirawa podgra|a — varo{i ovih gradova.

Odsustvo podgra|a kao zna~ajnih trgova~ko-zanatskih centara {ireokoline, s druge strane, moè da ukazuje na postojawe nekoliko mawih cen-tara — naseqa, od kojih svako ispuwava po neku privrednu funkciju, a nala-ze se na relativno maloj udaqenosti. Tu pre svega mislimo na trgove — va-ro{i (oppida) i na nedeqne seoske trgove, koji su bili znatno brojniji odgradskih centara, ali o kojima ima najmawe podataka u sa~uvanim izvorima.Wihova glavna funkcija je bila da popuwavaju mreù naseqa izme|u urba-nih centara, deluju}i kao posrednici u trgova~koj razmeni, a poneki su mo-

Tipologija i mreà naseqa 207

5 K. Jire~ek, Trgova~ki putevi i rudnici, 292–296; G. [krivani}, Putevi u

sredwovekovnoj Srbiji, 43–52, 53–59; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 42–53; ista,Privredni razvoj, 100–105, 110–113.

6 I. Bojanovski, Einige Ergebnisse in der Erforschung mittelalterlicher Burgen in Bo-snien mit besonderer Beachtung der Transformation der Burgen in Artilleriefestungen, Balca-noslavica 7 (1978) 71–100; M. Popovi}, Uticaj pojave topova na razvoj odbrambenih sistemasrednjovekovnih gradova u Bosni, Zbornik referata me|unarodnog simpozijuma „Bosna iHercegovina u tokovima istorijskih i kulturnih kretanja u jugoisto~noj Evropi“, Zemaljskimuzej BiH, Sarajevo 1989, 99–110; isti, Sredwovekovne tvr|ave u Bosni i Hercegovini,Zbornik za istoriju BiH 1 (1995) 37.

`da bili specijalizovani u pogledu neke proizvodne aktivnosti (proiz-vodwa soli, vina, sto~arstvo i prerada sto~arskih proizvoda i sl.).7

Ne mawe zna~ajno jeste da se na osnovu politi~ke i ekonomske isto-rije name}e zakqu~ak da su Usora i Soli predstavqale periferne terito-rije u odnosu na razli~ite politi~ke i kulturne centre kroz ~itavu isto-riju. Za rani period, centar je bila Vizantija (Konstantinopoq), potomnemawi}ka Srbija (Ras, Prizren, Skopqe, Kru{evac, Beograd, Smedere-vo), Ugarska kraqevina (Budim) i Osmansko carstvo (Carigrad). Posma-trano i unutar granica sredwovekovne bosanske dràve, Usora i Soli suimale periferni poloàj u odnosu na dràvni centar. U obzir svakakotreba uzeti i ~iwenicu da dràva Kotromani}a nije bila visoko centra-lizovana, ve} su prostrane istorijske oblasti — „zemqe“ imale prili~nozaseban poloàj i ìvot. To je bilo uslovqeno kako razvojem feudalnihodnosa, tako i prirodno-geografskim karakteristikama ovog prostora.

Centar „zemqe“ Bosne — „Kraqeve zemqe“, bio je od polovine 14. ve-ka grad Visoko, da bi se pred sam kraj sredwovekovne dràve pomerio ugrad Jajce, nekada{we sedi{te „zemqe“ Dowi Kraji i prestonicu hercegaHrvoja Vuk~i}a. Na jugozapadu se razvio grad Livno — centar „Zapadnihstrana“, kao posrednik u trgovini s primorskim gradovima, pre svega saSplitom. Sedi{te nekada{we Humske zemqe i potom jedna od prestonicahercega Stefana Vuk~i}a bio je grad Blagaj na Buni. U gorwem Podriwu —„zemqi“ Drini, gde su se prostirali mati~ni posedi Hrani}a — Vuk~i}analazila se Fo~a, a u sredwem Podriwu se veoma rano razvila Srebreni-ca, zahvaquju}i intenzivnoj rudarskoj eksploataciji. Nizvodno od we,grad Zvornik je nastao na pogodnom prelazu preko reke i strate{koj ta~kiza ~itavo Podriwe. Prema ugroènoj granici na severu utvr|eni su Soko,Srebrenik i Teo~ak, brane}i dolinu Spre~e i Drine. Iako o ekonomskomzna~aju Te{wa nema sredwovekovnih svedo~anstava, wegova upravna ulogakao sredi{ta Usore, svrstala ga je u red centralnih naseqa.

Posmatrawe me|usobne udaqenosti ovih naseqa pruì}e nam uvid uwihov prostorni raspored i maksimalno rasprostirawe wihovih pri-vrednih oblasti, u okviru kojih su postojala naseqa nièg ranga. Prika-zana situacija odgovara prilikama poznog sredweg veka tokom prve polo-vine 15. veka. Distance izme|u pojedinih naseqa predstavqene su na te-matskoj karti i posluì}e nam kao osnova za daqu analizu. Posebno pa-`qivo bi}e sagledane vrste i raspored naseqa na tlu severne Bosne, i wi-hov odnos prema naseqima susednih oblasti i dràva. Iznos kilometara jeuslovno ta~an, s obzirom na tada{we vrste puteva, ali je wihova trasa samomestimi~no odstupala od savremenih komunikacija. Navedene brojke malo


7 E. Fugedi, Die Ausbreitung der stadtischen Lebensform — Ungarns oppida im 14. Ja-hrhundert, u: Stadt und Stadtherr im 14. Jahrhundert. Entwicklungen und Funktionnen, Hrsg.W. Rausch, Linz/Donau 1972, 165–192.

Tipologi

jai

mre`

anaseq

a209Karta 5 — Naseqa centralnog tipa

210S

everna

Bosn

a13–

16.

vek

Karta 6 — œMarschkarte von Mitteleuropa 1848Œ

bi zna~ile ukoliko se ne bi pretvorile u vreme potrebno da se ove distancesavladaju. Brzina pe{aka se razlikovala od brzine kowanika, naro~ito gla-snika, ali veoma malo od jaha~a, zapravo pratioca u trgova~kom karavanu.Pe{ak je putovao brzinom od 3,5 do 6,5 km na ~as, u zavisnosti od podlogeterena i uspona, kao i duìne pe{a~ewa i vremenskih prilika. Brzina ko-wanika — vojnika u mar{u, na umerenom terenu i uslovima puta, bila je oko4,8 km/~as. Prema prora~unima za osmansku vojsku u 16. veku, ona je u poho-


TABELA ODNOSA RAZDAQINA I VREMENA PUTOVAWA

Gradovi Savremenaudaqenost

km

Austrijskemiqe (1848)

A. m.= km

Procena vremena priprose~noj brzini

od 4,8 km/~

SREBRENIK — VISOKO 130 — 27 sati

SREBRENIK — SOLI GORWE 50 5,3 = 42,2 km 9 sati

SREBRENIK — SOKO 30 — 6 sati

SREBRENIK — TEOÂK 40 9,2 = 70 km 14,5 sati

SREBRENIK — BR^KO 50 — 10,5 sati

SREBENIK — ILOK 110 — 23 sata

PRELAZ NA SAVI — DOBOR – VISOKO 220 — 46 sati

ZVORNIK — SREBRENICA 70 7,9 = 60 km 12,5 sati

ZVORNIK — TE[AW 140 — 29 sati

ZVORNIK — SOLI GORWE 60 6 = 45,5 km 9,5 sati

ZVORNIK — SREBRENIK 90 11,2 = 85 km 18 sati

ZVORNIK — TEOÂK 40 4,9 = 37,2 km 8 sati

ZVORNIK — BIJEQINA 60 6,7 = 51 km 10,5 sati

ZVORNIK — RAÂ — DMITROVICA 110 13,7 = 104 km 22 sata

ZVORNIK — DMITROVICA — ILOK 150 — 31 sat

ZVORNIK — VAQEVO 100 10,6 = 80,4 km 17 sati

TE[AW — SREBRENIK 80 10,1 = 76,6 km 16 sati

TE[AW — DOBOR 60 7,4 = 56 km 12 sati

TE[AW — \AKOVO 100 — 21 sat

TE[AW — BROD 90 9,7 = 73,6 km 15 sati

TE[AW — SOKO 50 — 10,5 sati

TE[AW — DOBOJ 20 3 = 23 km 5 sati

TE[AW — MAGLAJ 20 3 = 23 km 5 sati

TE[AW — @EPÊ 20 4,5 = 34 km 7 sati

du, pod teretom opreme, mogla najvi{e da izdrì oko ~etiri i po sata mar-{irawa, tako da bi wen maksimalni dnevni u~inak bio 22 kilometra.8

U prilog ovoj tabeli donosimo tematsku kartu s broj~anim podacimao vremenu koje je vojska trebalo da utro{i prilikom savladavawa odre|e-nih razdaqina izme|u naseqa severne Bosne, prema podacima iz 1848. go-dine. Brojevi na karti predstavqaju udaqenost izme|u pojedinih mesta,ali je ona izraèna u austrijskim miqama, po sistemu: 1 miqa = 4.000be~kih hvati = 24.000 be~kih stopa = 7.585,7 m.9

Podaci iz tabele i na{e karte centralnih naseqa dopu{taju da seformuli{e nekoliko zapaàwa. Kao prvo, prime}uje se da grad Visokouìva vrlo za{ti}eni poloàj u odnosu na dràvne granice, budu}i da jeod wih udaqen od 150 do 220 i vi{e kilometara. Kada se ove razdaqine pre-tvore u vremenske iznose, 30 do 40 sati, to je zna~ilo i vi{e od sedam danaputovawa. Takva distanca je pruàla mogu}nost pravovremenog organizova-wa odbrane, naravno, u uslovima kada je dràvna vlast funkcionisala. Uda-qenost od ve}ih ekonomskih centara u drugim oblastima — „zemqama“ bo-sanske dràve tako|e je dopu{tala gradu Visokom da mawe-vi{e nesmetanovr{i ulogu centralnog naseqa. Do Te{wa i Srebrenika put je iznosio 130,a do Zvornika i Srebrenice — 150 km. Na trostruko mawoj udaqenosti nala-zili su se najva`niji rudarski centri u „Kraqevoj zemqi“ — Hvojnica senalazila na 40, a Olovo na 50 km od stolnog mesta. Iz Dubrovnika do Podvi-sokog najkra}e putovawe zabeleèno u 15. veku trajalo je pet, a najduè 13dana, pa bi sredwe trajawe puta iznosilo {est i po dana.10 Od Kotora doCarigrada pismo je putovalo prose~no 18 do 22 dana.11

Sli~no Visokom, Te{aw je tako|e bio dosta udaqen od dràvnih gra-nica, kao i od drugih ekonomskih centara — po 140 km prema Jajcu i Zvorni-ku, a do „brodova“ na Savi u Brodu, Dubo~cu i Koba{u — 80–100 km, {to jezahtevalo vi{e od 16 sati putovawa. Ono {to je, me|utim, sasvim uo~qivojeste izuzetno mala distanca izme|u Te{wa — Doboja — Maglaja — @ep~a,od nekih 20–30 kilometara, odnosno pet do sedam sati putovawa. Takva gu-stina je sigurno onemogu}avala ve}i ekonomski razvoj ovih naseqa pojedi-


8 Od Jedrena do Ostrogona, osmanska vojska je provela 52 dana u mar{u i 67 danau odmoru, {to je ukupno trajalo 119 dana, dok je pre|ena distanca iznosila oko 1.140kilometara, {to daje prosek od 4,5 ~asova mar{a dnevno. — R. Murphey, Ottoman Warfa-re 1500–1700, UCL Press — London 1999, 21–22.

9 Marschkarte von Mittel–Europa, entworfen von k. und k. Generalquartiermeistersta-be, 1848, 1: 864.000, Sammlung Woldan, Osterreichische Akademie der Wissenschaften,K-V (Bl): EU 1353 (18). Zahvalni smo mr Gerhardu Holceru na svesrdnoj pomo}i.

10 B. Kreki}, Cirkulacija informacija izme|u Dubrovnika i Bosne u prvoj polovini XVvijeka, GDI BiH 39 (1988) 50–56.

11 K. W. Treptow, Distance and Communications in Southeastern Europe 1593–1612,East European Quarterly 24–4 (1990) 476.

na~no, ali je to, s druge strane, pokazateq vi{eg privrednog nivoa oveoblasti, budu}i da su trgovi u wihovim podgra|ima bili ekonomski centrisvoje okoline. Prema podacima sa „Mar{-karte“ koje smo prera~unali u ta-beli, iz Te{wa se do Doboja i Maglaja stizalo za pet sati, s prose~nom br-zinom od 4,8 km na sat, ali je put do @ep~a bio dosta naporniji, zbog gustopo{umqene regije Crne gore, pa je bilo potrebno sedam sati.

Na osnovu prora~una, iz Zvornika se do Srebrenice stizalo za skoro13 sati, a do Dmitrovice za oko 22 sata putovawa. To potvr|uju i neki navo-di putopisaca. Tako je Francuz Kikle 1658. godine za sedam-osam sati pre-valio put od Jadra (Nove Kasabe), pored Ku~lata gde je pre{ao Driwa~u, doZvornika. Danas taj put iznosi 26 km, a putnici su mogli da putuju brzinomod oko ~etiri km/~as. Odatle je put ka Beogradu nastavio ko~ijama sa zapre-gom od tri kowa i nakon tri sata je dospeo u Kozluk (tur. koz — orah, kodEvlije êlebije). Budu}i da je ovo naseqe oko 15 km udaqeno od Zvornika,prose~na brzina ko~ija bila je pet km/~as. Odatle do Bijeqine putovao jejo{ osam sati, prevaquju}i put od oko 45 km brzinom od 5,8 km/~as. Narednastanica, nakon {est sati putovawa, bila je Ra~a, gde se prelazila Sava. Dosavske obale, udaqene 22 km, putovali su brzinom od ne{to vi{e od trikm/~as. Do Mitrovice su utro{ili jo{ {est sati putovawa, ali je onda{wiput verovatno bio dosta naporniji i duì nego dana{wi. Kada se saberu sa-ti koje je Kikle proveo u putovawu od Zvornika do Mitrovice, dobija se iz-nos od 23 sata, koje je on prevalio za ~etiri dana. Osim kona~ewa u Kozluku,ovaj putnik je uglavnom no}io nakon 6–8 sati putovawa, a pre|ena razdaqi-na je naravno zavisila od na~ina trasporta i prirode terena.12

Zna~ajni trgovi — varo{i popuwavali su prostor izme|u razvijeni-jih gradskih centara, ali o wima postoje veoma oskudni i uglavnom pozni-ji podaci. U odnosu na Zvornik, Dmitrovica se nalazila na 110 km, Ilokna 150 km, Srebrenica na 70 km, dok se Bijeqina — êtvrtkovi{te, nala-zila na oko 60 km. Dowe i Gorwe Soli bile su podjednako udaqene od Zvor-nika i od Srebrenika na Majevici — po oko 50 km, oko 9 sati putovawa. Odprelaza na Savi — Br~kog i Novog, Soli su bile udaqene oko 60 km, ili ne-koliko dana putovawa. Gustina ovako ocrtane urbano-ekonomske mreèsigurno se pove}avala postojawem periodi~nih, odnosno sedmi~nih trgo-va koji su se odràvali u pojedinim seoskim naseqima. [ireg, regional-nog zna~aja bili su godi{wi sajmovi — pana|uri, okupqaju}i stanovni-{tvo s ve}eg prostora.

Slede}i korak u razmatrawu jeste uskla|ivawe razli~itih termino-lo{kih odrednica — sredwovekovnih i osmanskih, koje su se koristile uozna~avawu statusa i funkcije naseqenih mesta.


12 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, 112–115.

TABELA SREDWOVEKOVNIH I OSMANSKIH KATEGORIJA NASEQA

1. Grad (civitas) — vojno, upravno i ekonom-sko sredi{te = ove tri funkcije se odra-àvaju u prostornoj strukturi — gradskatvr|ava s vojnom posadom i zapovedni-kom, i varo{ — podgra|e kao stalni trg,centar ekonomskog i kulturnog ìvota.

[ehir (ôehir) — vojno, upravno, ekonom-sko i versko sredi{te; poseduje tvr|avu sposadom (kale, hisar), administrativnoi versko sredi{te uz glavnu xamiju, glav-nu ~ar{iju (suk ili bazar) kao ekonomskicentar, i mahale kao gradske ~etvrti sasvojim xamijama i ~ar{ijama.13

2. Trg (mercatum, oppidum) –1. kao mesto stalne ekonomske aktivnostipostoji u podgra|u –varo{i svakog grada,pa se moè u ovom pogledu izjedna~iti sazna~ewem varo{i;2. kao samostalno naseqe otvorenog tipa,tj. neutvr|eno;3. periodi~ni-sedmi~ni trgovi — u okvi-ru sela, ~iji naziv ozna~ava pazarni dan.

Kasaba (kasaba) — naseqe ve}eg zna~ajaod sela, ali koje nije dostiglo nivo raz-voja grada ({ehira);14 moè da bude i neu-tvr|ena, ~ime podse}a na sredwovekovnitrg kao samostalno naseqe; sela mogu dabudu mahale jedne kasabe u smislu da suprivredno, a ne teritorijalno, povezane.— na~in postanka kasaba:a) od sredwovekovnih gradovab) od sredwovekovnih trgovav) od sredwovekovnih sela, sa sedmi~nimtrgom ili bez wega;— Sastavni delovi kasaba: xamija, xematmuslimana (kao i nemuslimana), ure|enpo mahalama, i trg (~ar{ija, bazar).15

3. Selo16 (villa) — naseqe agrarnih proizvo-|a~a s precizno utvr|enim atarom i pri-padnostima;Zaseoci — delovi sela u wegovom okviru,~esto nukleusi budu}ih sela;Seli{ta — opustela sela koja imaju idaqe svoj atar i svoju vrednost, ponekadponovo naseqena.17

Selo (karye, koy) — naseqe agrarnih isto~arskih proizvo|a~a s jasno utvr|e-nim me|ama i pripadnostima;Mahale — zaseoci;Mezre — seli{ta, odnosno celina obra-divog zemqi{ta s poznatim me|ama iimenom, koje je nekad bilo selo i moèponovo to da postane.18


13 H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beograda, kw. 1, sv. 1, Katastarskipopisi Beograda i okoline 1476–1566, Beograd 1964, XXVII.

14 N. Todorov, Balkanskiè gorod XV–XIX vekov, Moskva 1976, 37–38.15 H. [abanovi}, isto; A. Handì}, Zna~aj muafijeta u razvitku gradskih naselja u Bo-

sni u XVI vijeku, JI^ 1–2 (1974) 60–69; isti, O zna~aju putova za razvitak gradskih naselja uBosni u XVI i XVII stolje}u, Prilozi 13 (1977) 73–77; T. Stoianovich, Model and Mirror of thePremodern Balkan City, u: La Ville Balcanique XVe–XIXe ss, Studia Balcanica 3 (1970) 83–110.

16 Sama re~ selo poti~e od praslov. *sedlo, od glagolskog korena *sed- u zna~ewusedela~kog na~ina ìvota, i potisnula je stariji termin „vas“. — A. Loma, Starosrp-sko vâsâ „selo“ i wegovi tragovi u toponomastici, 1–15.

17 Vrednost seli{ta kao kultivisanih poqoprivrednih povr{ina s vremenom jeopadala, da bi se nakon 10–15 godina, u uslovima umereno-kontinentalne klime na ta-kvim povr{inama ponovo pojavila {uma. — J. Adam~ek, Agrarni odnosi u Hrvatskoj odsredine XV do kraja XVII stolje}a, Zagreb 1980, 59.

18 D. Bojani}, Turski zakoni, 167. O razli~itim zna~ewima mezre vid. F. Adanir,Tradition and Rural Change, 137–139.

Prema na~inu fortifikacije, osmanska utvr|ena naseqa su mogla dabudu: hisar — utvr|ewe od tvrdog materijala sa kulama ili bez wih; kala

— ve}e i zna~ajnije utvr|ewe od kamena i cigle, s kulama i bedemima; pa-

lanka — najjeftinije i najjednostavnije utvr|ewe zemqano-palisadnekonstrukcije, opasano jarkom.19

Problem istraìva~ima predstavqa nedoslednost i, reklo bi se naprvi pogled, odsustvo kriterijuma u imenovawu naseqa kao {ehira, kasa-

be i/ili pazara — varo{i, {to je prisutno u osmanskim izvorima i savre-menoj orijentalistici.20 Jasno je ipak da je privredna funkcija, ta~nijeneagrarna delatnost ìteqa i broj muslimanskih stanovnika bio odlu~u-ju}i za dostizawe statusa {ehira, iako se ovaj naziv nije dosledno prime-wivao. Me|utim, kao i u pogledu odnosa sredwovekovnih gradova i trgova— svaki grad jeste bio (stalni) trg, i u osmanskoj dràvi je vaìlo da jesvaki {ehir bio kasaba, ali ne i obrnuto.21

Termin varo{ je nastavio svoj ìvot i u osmanskom periodu, ozna~a-vaju}i: 1. podgra|e sredwovekovnog grada (gradske tvr|ave) koje su Turcizatekli, {to je podrazumevalo i postojawe ekonomskog centra — trga; pri-mer je Zvornik s Podzvornikom; 2. sredwovekovni trg kao samostalno ne-utvr|eno naseqe s neagrarnom funkcijom — kao u slu~aju Dowih i GorwihSoli/Tuzle, i 3. nakon osmanskog osvajawa, varo{ je naziv samo za deo na-seqa gde su ranije ìveli ili tada ìve hri{}ani, tako da je sinonim zahri{}ansku mahalu — ovo je naj~e{}a upotreba ovog termina. Me|utim,prisustvo muslimanskog ìvqa u varo{i nije iskqu~eno.22

U slu~aju sredwovekovnog grada Zvornika, u osmanskom periodu va-

ro{ se najranije pomiwe 1476. godine, ozna~avaju}i staro podgra|e s trgom,oko crkve sv. Marije, a zatim i novi deo, kao novu varo{ u wegovom produ-ètku, gde su naseqeni hri{}anski martolosi. Varo{ se nalazila izvanDoweg grada, zapravo dowe tvr|ave podignute 1490/91. godine, i wene sever-ne kapije. Broj hri{}anskih ku}a u varo{i u po~etku je iznosio 165, zatim


19 H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beograda, XXVII–XXVIII; O. Ziroje-vi}, Palanka, u: La Ville Balcanique XVe–XIXe ss, Studia Balcanica 3 (1970) 173–180; B.Ozguven, The Palanka — A Characteristic Building Type of The Ottoman Fortification Net-work in Hungary, Electronic Journal of Oriental Studies IV (2001) 1–13.

20 U EI za kasabu se navodi da je to naziv za najstarije, administrativno jezgro —„srce grada“, koje je bilo utvr|eno bedemom, a drugo zna~ewe je „glavni, rezidencijal-ni grad“ (A. Miquel). M. Ursinus donosi slede}u terminologiju, za koju isti~e da senije dosledno primewivala: rezidencijalni gradovi (mahruse), (trgova~ki) gradovi —medine, (trgova~ka) naseqa — kasaba, i utvr|ena mesta — Palanka — Lexikon zur Geschic-hte Sudosteuropas, 655–656.

21 N. Moa~anin, Town and Country on the Middle Danube 1526–1690, 69–73.22 S. Ivanova, Varoô: The Elites of the Reaya in the Towns of Rumeli, Seventeenth–Eig-

hteenth century, u: Provincial Elites in the Ottoman Empire, ed. A. Anastasopoulos, CreteUniversity Press, Rethymno 2005, 204–205.

se do 1519. godine broj popeo na oko 200 ku}a, da bi se do 1533. smawio na sa-mo 29 ku}a. Muslimansko stanovni{tvo, budu}i da je u po~etku re~ o dizda-ru i vojnoj posadi, po~iwe isprva da se naseqava na prostoru Gorweg gradauz tvr|avu, zatim Sredweg i Doweg grada. Prva xamija bila je carska — sul-tana Mehmeda II, podignuta u Gorwem gradu odmah po osvajawu, i ostala jeglavna gradska xamija. Krajem 15. veka, u nasequ je podignuta i druga carskaxamija Bajazita II dok je oko 1539. godine crkva sv. Marije je pretvorena umawu xamiju — mesxid. Prilivom muslimanskog i povla~ewem hri{}an-skog stanovni{va posle 1519, naro~ito do 1548. godine, muslimansko na-seqe se {iri izvan bedema Doweg grada, na mestu nekada{we hri{}anskevaro{i, i daqe ka severu, du` puta kraj Drine. Status kasabe Zvornik jestekao do 1533. godine, s obzirom na to da je me|u stanovnicima 113 mu-slimanskih i 30 hri{}anskih ku}a bilo vi{e od 50 zanatlija, a sam grad jebio izuzetno va`no vojno-strate{ko, upravno i privredno-saobra}ajnosredi{te.23 Prolaze}i kroz {ehir Zvornik 1664/65, Evlija je opisao „Le-vu“ i „Desnu varo{“, shodno wihovom poloàju u odnosu na jedinu ulicu,koja je predstavqala i glavni put dolinom Drine. Austrijski opis iz dru-ge polovine 18. veka navodi da se grad prostire u duìnu od jednog sata,slede}i trasu svoje glavne i jedine ulice. Naziv varo{ se dakle zadràokao oznaka za deo naseqa gde su nekad ìveli hri{}ani, a gde se u Evliji-no vreme odvijao verski i ekonomski ìvot grada.24

Gorwa Tuzla je 1533. upisana kao varo{ koja pripada sultanovom ha-su, i ~inila su je dva xemata — muslimanski od 44 ku}e, i hri{}anski od10 ku}a, jednog neoèwenog i jedne udovice. Isti naziv i status imala je iDowa Tuzla, sa xematom od 50 hri{}anskih sedam muslimanskih ku}a.25

Oba naseqa su zate~ena kao neutvr|eni stalni trgovi — varo{i, pa su takoi popisana. Po{to su obe Tuzle do 1548. postale kasabe, sa znatno uve}a-nim muslimanskim stanovni{tvom, naziv varo{ od tada ozna~ava deo gra-da gde stanuju hri{}ani, to jest hri{}ansku mahalu. U Dowoj Tuzli je po-sle 1539. godine do{lo do izme{tawa fraweva~kog samostana sa crkvomkao i hri{}anskog stanovni{tva iz centra naseqa u wegovu isto~nu peri-feriju, izvan zidova novosagra|ene palanke. Xemat hri{}ana u kasabiGorwoj Tuzli obuhvatao je staru mahalu Varo{ i mahalu Dvori{te, koja je1519. bila selo od 20 hri{}anskih ku}a s fraweva~kom crkvom sv. Petra,u neposrednoj blizini nekada{weg sredwovekovnog trga. Interesantno jeda se do novijeg vremena uspomena na hri{}ansku mahalu o~uvala u topo-


23 \. Mazali}, Zvornik, GZM 10 (1955) 73–116; GZM 11 (1956) 243–278; A. Han-dì}, Zvornik, 164–190.

24 Evlija êlebi, Putopis, 482–484; J. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god.

1718–39, 108.25 A. Handì}, Dva prva popisa, 88–90; isti, Tuzla, 168–208.

nimu Varo{, kao naziv za potes u zapadnom delu dana{we Gorwe Tuzle, ku-da proti~e Varo{ki potok.26

Pazar (bazar) je naziv za trg, u najop{tijem zna~ewu kao mesto gde sevr{i robna razmena, bilo kao samostalno naseqe ili u sastavu drugog. Unekim slu~ajevima ozna~ava isto {to i varo{ — podgra|e nekada{wegsredwovekovnog grada, ~iji je osnovni deo upravo trg, zatim, kao sastavnideo osmanskog grada u zna~ewu ~ar{ije (suka), daqe, ozna~ava trg kao ve}eneutvr|eno naseqe — varo{, kao i selo sa sedmi~nim (nedeqnim) trgom.

Mawi i sredwe razvijeni osmanski gradovi imali su samo jedan trg, odno-sno ~ar{iju — pazar, kao otvoreni prostor (nasuprot bezistanu kao pokri-venoj tr`nici), gde se obavqala trgova~ka i zanatlijska delatnost na tezga-ma i u radwama. âr{ija je mogla da bude sme{tena ili na obodu grada ilidu` glavne ulice. U Dowoj Tuzli, Haxi Hasanova mahala postala je âr{ij-ska mahala, jer se razvila oko Sonog trga, a u woj je stanovao sultanov emintuzlanskih mukata. Ve}i gradovi posedovali su jednu glavnu ~ar{iju — pa-zar (baô üarô›) u svom upravno-kulturnom centru uz glavnu xamiju i sedi{tevlasti, i mawe ~ar{ije po gradskim mahalama.27 „Sedmi~ni pazar“ koji jebio jedan od uslova za dostizawe ranga kasabe, treba shvatiti samo kao glav-ni pazarni dan, kada bi seqaci iz okoline donosili svoje proizvode nagradsku pijacu, te bi ponuda bila najboqa tog dana. Ina~e se trgovina u~ar{ijama kasaba obavqala svakodnevno, a ne samo jedanput nedeqno.

Svakako ostaje pitawe u kojoj meri su osmanske vlasti pravile raz-liku izme|u statusa zate~enih naseqa sa ekonomskom funkcijom. Podrob-nije ispitivawe ove problematike je oteàno dobrim delom i zbog neujed-na~enosti prevoda osmanskih izvora (trg kao pazar ili kasaba, varo{ kaokasaba ili pazar, grad — varo{, kale, hisar, kasaba, {ehir). Uprkos nasto-jawu da pruì preciznije odgovore, Hanxi} je kao glavnu razliku izme|uvaro{i — kasabe i trga uzeo kulturnu komponentu — postajawe crkve, od-nosno xamije. S obzirom na mali broj sredwovekovnih crkava ~ije je po-stojawe dokumentovano u bosanskoj dràvi, te{ko se moè prihvatitiovakav kriterijum. Sigurno su postojali trgovi — varo{i bez crkava,iako je wihovo prisustvo potvrda ovakvog statusa naseqa.28

Osim toga, postojao je i veliki broj sedmi~nih trgova po selima, okojima je sa~uvano malo podataka, izuzev nekoliko toponomasti~kihprimera: Tornik, Sredica, êtvrtkovi{te, Subotiwe, Nedeqica.29 Za


26 A. Handì}, Tuzla, 168–172, 194–201.27 T. Stoianovich, Model and Mirror of the Premodern Balkan City, 89–94; Suk, u: EI.28 A. Handì}, Najraniji turski izvori o rudnicima i trgovima u Bosni, Prilozi 10/4

(1974) 159–161.29 Tornik — trg na mestu dan. Sarajeva, Sreda i Sre|ani — u nahiji Sani i Lef-

~u, êtvrtkovi{te — dan. Kladaw i Bijeqina, Subotiwe — severno od Kakwa u nahi-ji Brod, Subotica — u nahiji [abac, Nedeqica — u nahiji Jadar. — D. Kova~evi}-Ko-

na{e podru~je prou~avawa, tek iz perioda 18. veka poti~u podaci o dva na-seqa, koja su, sude}i prema svojim imenima, bila sela sa sedmi~nim tr-

gom. Utorkovi} se u opisu Posavine pomiwe kao naseqe isto~no od Doma-qevca, na mestu gde se bara Tolisa („Morast Tulicza“) izliva u Savu.30

Upravo takav poloàj, jugoisto~no od u{}a Tolise i severozapadno od Ko-strca, Utorkovi} ima na dvema austrijskim kartama iz 1729/35. i 1736. go-dine. Prema ovoj ubikaciji, Utorkovi} se nekada nalazio na mestu dana-{weg sela Tolise.31 Drugo naseqe — Suboti{te, nalazilo se kod prelazaSave kod Jamene, na bosanskoj strani, ali o wemu nema kartografskih sve-do~anstava.32

Prema odredbama kanun-nama, raja je bila obavezna da svoje da`bineu poqoprivrednim proizvodima, pre svega ìto, nosi na najbliì trg, od-nosno, onaj koji je bio udaqen najvi{e jedan dan putovawa. Kaè se: Stari jezakon da raja svoju desetinu nosi na najbliì pazar. Pod pazarom se razumijepazar (trg) na kome se prodaje ìto, a tu je dozvoljena prodaja ìta namalo i na-veliko. Iz ovog op{teg propisa bi se moglo zakqu~iti da se ve}ina sela na-lazila na udaqenosti od jednog dana od najblièg trga — selo s trgom,trg–pazar, trg u kasabi, {to iznosi maksimalno oko 25–30 km. Ali, u pro-duètku teksta se kaè da: I. Zbog spahijskih zloupotreba, raja se poàli-la popisiva~u, navode}i da spahije „ne pristaju da ih nose na najbliì trg, ve}ih tjeraju da ih nose na trgove udaljene 3–4 dana.“ To se navodi kao razlog be-àwa raje, pa se propisuje po{tovawe starog obi~aja.33

U svojoj monografiji o balkanskom gradu (15–19. vek) Nikolaj Todo-rov je ponudio slede}u klasifikaciju, prema broju ku}a (doma}instava):a) do 400, b) od 401 do 800, v) od 801 do 1.600, g) vi{e od 1.600. Prema wego-voj tabeli, uo~ava se da u prvoj polovini 16. veka raste procenat gradovasa 400 ku}a (u odnosu na 15. vek, pove}awe je sa 14,2% na 30,2%). U drugojpolovini veka, raste broj gradova sa vi{e od 800 i 1600 ku}a.34 Govore}i onajstarijim rudnicima i trgovima u Bosni, Hanxi} je prezentovao podat-ke najranijih osmanskih izvora, pre svega, sumarnog popisa Bosanskogsanxaka iz 1468/69. Od ukupno 36 „trgovaŒ, kako ih on naziva, jedino jeFojnica imala vi{e od 300 ku}a (329), dok su samo ~etiri trga imala izme-|u 200 i 300 ku}a — Visoko (220), Srebrenica (260), Kre{evo (299) i NoviPazar (276). Devet naseqa je brojalo od 100 do 200 ku}a — Fo~a, âjni~e,


ji}, Gradska naseqa, 77–79; A. Handì}, Dva prva popisa, 40, 105, 143, 193, 194; Op{irnipopis (1604), I–2, 81, 536, III, 525.

30 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 370–371.31 Osterreichisches Staatsarchiv — Kriegsarchiv — B IX b 198, 202; topografska karta

1: 100.000, 1: 50.000, sekcija Vinkovci.32 G. Bodenstein, nav. delo, 379.33 Kanuni i kanun-name, 90, 118, 138–139.34 N. Todorov, Balkanskiè gorod, 43–47.

Zvornik, Vi{egrad, Gora`de, Prijepoqe, Olovo, Sase i Sutjeska. Maweod 100 ku}a imala su naseqa s mawim privrednim zna~ajem. Sasvim je o~i-gledna zavisnost stepena urbanog razvoja i rudarske aktivnosti, kao i daje prete`na ve}ina zate~enih gradskih naseqa pripadala kategoriji ma-wih gradova.35

Usled nedostatka objavqenih izvora, pre svega nekoliko poime-ni~nih deftera, nije mogu}e uraditi klasifikaciju naseqa prema brojuku}a za podru~je severne Bosne. Ako se uzme u obzir da, osim Zvornika, ni-jedno gradsko naseqe nije bilo ni u posrednoj vezi s rudarskom proizvod-wom ili prometom rudama, ve} su u pitawu vojno-odbrambeni i upravnicentri, moè se pretpostaviti da se wihov broj ku}a kretao do oko stoti-ne. U narednoj tabeli izdvojili smo sredwovekovne gradove, trgove i selana tlu severne Bosne i prikazali wihov status u 16. veku, na osnovu raspo-loìve gra|e. Kako se vidi, u ve}ini posmatranih slu~ajeva do{lo je doekonomskog uspona i ova naseqa su prerasla u kasabe.

TABELA PROMENA STATUSA SREDWOVEKOVNIH NASEQA

Sredwi vek Osmansko doba

GRADOVI Zvornik Kasaba oko 1481.

Maglaj Kasaba oko 1553.36

Te{aw Kasaba 1559.37

Doboj Kasaba 1512/20.38


35 A. Handì}, Najraniji turski izvori o rudnicima i trgovima u Bosni, Prilozi 10/4(1974) 155–161.

36 „âsna xamija“ u Maglaju 1604. bila je zadu`bina Mustafa-pa{e Sokolovi}a (?Sofi Mehmed-pa{e), bosanskog sanxakbega (1553–1557), koji je osnovao Rudo, a svoje za-du`bine je imao u kasabi Trn i u Bawaluci. — Op{irni popis (1604), III, 311, 429, 527, 543;H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 71–72 (Sofi Mehmed-pa{a); up: Vakufname iz Bosne i Her-cegovine (XV i XVI vijek), 105–110; B. Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama,116. Uzdizawe Maglaja u red kasabe treba smestiti u po~etak druge polovine 16. veka.

37 Gazi Husrev-beg, bosanski sanxakbeg, koji je osvojio Te{aw i teritorije na se-veru do Save, uvakufio je 1531. nekoliko poseda u ovoj nahiji. Ferhad-beg Skenderpa-{i}, Husrev-begov suba{a, podigao je 1559. svoju xamiju u gradu, koji je potom postao ka-saba. Umro je u Te{wu 1568. i sahrawen je uz svoju zadu`binu, {to ukazuje na poreklo izovog kraja. — Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), 51, 135–137; A. Handì},Gazi Husrev-begovi vakufi u Te{anjskoj nahiji u XVI stolje}u, AGHBB II–III (1974) 164–165.

38 U popisu iz 1604. u Doboju je zabeleèna kao glavna mahala ~asne xamije sul-tana Selima I, podignuta u periodu 1512–20. — Op{irni popis (1604), III, 371–372. A.Hanxi} navodi da je jednu xamiju u Doboju podigao Bajazit II (1481–1512), me|utim, onanije popisana. — O formiranju nekih gradskih naselja, 135. U svom kasnijem radu, Hanxi}navodi da je podignuta u vreme Selima I. — Vakuf kao nosilac odre|enih dràvnih i dru-{tvenih funkcija u osmanskom carstvu, AGHBB IX–X (1983) 115.

Sredwi vek Osmansko doba

Dobor (tvr|ava 1604)

@ep~e Kasaba 1568/72.39

Grada~ac/Gra~ac Kasaba 1634.40

Soko —

Srebrenik —

Teo~ak —

Perin (Napu{ten do 1570)

TRGOVI Dowe i Gorwe Soli Kasabe do 1548.

Gra~anica Kasaba do 1548.

Bijeqina-^etvrtkovi{te Kasaba do 1580.

Br~ko Kasaba, 1548/1560.

Modri~a Kasaba do 1560.

Koba{ Kasaba oko 1542. (sedi{te kadiluka)

Dubo~ac Kasaba oko 1542.

Li{wa Kasaba, 1580/88.

SELA Velika (Pridol Poqe) Kasaba 1604.

Kotorsko Kasaba do 1604.

Gorwa Ukrina Kasaba 1570. (Derventa)

Na podru~ju na{eg prou~avawa, Adem Hanxi} se najvi{e bavio pro-cesom razvoja gradova tokom prvog perioda osmanske vlasti, ali nije biodovoqno precizan u terminologiji, niti dovoqno oprezan u izvo|ewu za-kqu~aka. Autor izjedna~ava sredwovekovni grad sa varo{i, {to je isprav-no jedino ukoliko se uzima samo privredna uloga naseqa, tj. svaki grad je-

ste varo{ — stalni trg. On, me|utim, zanemaruje vojno-strate{ku i od-brambenu funkciju gradova koja je, naro~ito na prostoru severne Bosne,bila odlu~uju}a u wihovom nastanku i postojawu. Sredwovekovni grad ne

postoji bez gradskog utvr|ewa i vojno-upravne funkcije. Ono {to je vi-dqivo iz osmanskih izvora jeste da ukoliko opadne vojni zna~aj jednogutvr|enog grada, naseqe po~iwe da stagnira. Takav slu~aj je sa Srebreni-


39 Glavna xamija u @ep~u bila je zadu`bina Ferhad-bega, koji je mo`da bio iden-ti~an sa bosanskim sanxakbegom iz porodice Vukovi}-Desislali} (1568–72), ~ija je„Ferhadija“ u Sarajevu. — Op{irni popis (1604), III, 321–322; H. Kre{evljakovi}, @ep~e,Kalendar „Napredak“, br. XXVII, Sarajevo 1937, 234–242 (= Izabrana djela II, Sarajevo1991, 709–716); isti, Bosanski namesnik Ferhadbeg Vukovi}-Desislali}, Zbornik FF uBeogradu IV–1 (1957) 113–127.

40 H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi, 39.

kom, Sokolom i Teo~akom, koji opadaju nakon 1526, naro~ito posle osvaja-wa Slavonije 1536. godine.41

Doborska tvr|ava se odràvala u dobrom stawu, sigurno kao za{titakasabi Modri~i, a kasnije je wenu ulogu preuzela Derventa. Vaìlo je iobrnuto — naseqe koje dobije na vojno-upravnom, privrednom i saobra}aj-no-bezbednosnom zna~aju, bilo kog ranga (grad, trg, selo s trgom), uzdièse u rang kasabe, ponekad i {ehira. Nekada{we podgra|e — varo{ Sokolapopisano je kao selo Gra~anica s rudnikom gvo`|a, iako je sigurno po svo-joj ekonomskoj funkciji bilo trg. Gra~anica je uzdignuta u rang kasabe do1548. godine, jer je zbog rudnika gvo`|a do{lo do razvoja brojnih zanata uvezi s vojnim potrebama. Navode}i primere kasaba Dervente, Dubo~ca, Ve-like, Kotorskog, Koba{a i Li{we, Hanxi} zakqu~uje da „nisu nastale nastaroj varo{koj tradiciji, nego su se razvile iz ranijih seoskih naselja i formiralese kao isklju~ivo muslimanska gradska naselja“,42 {to nije bio jedinstvenslu~aj. Dubo~ac i Koba{ su sigurno bili ve}eg ranga od sela — trgovi i„brodovi“ na Savi s vi{evekovnom tradicijom, a i Li{wa je kao centarùpe Li{nice morala da ima ve}i status.

Sadràj jedne Portine odluke od 1. juna 1560. veoma je interesantan zaposmatrawe razvoja naseqa Nenavi{ta, Modri~e i Br~kog. U hukumu se prvonavodi da je has pokojnog Mehmed-hana, zvorni~kog sanxakbega (1548–1560)~inio pazar Nenavi{te i 25 sela na obali reke Save, sa prihodom od49.901 ak~e. Ovo podru~je je, me|utim, bilo izloèno pqa~kawu haramijakoji su prelazili iz Poè{kog sanxaka, tako da je ~ak u vreme pomenutogzvorni~kog namesnika opqa~kana i kasaba Br~ko, „uni{tena su mnoga do-bra i ìvoti“. Tekst daqe glasi: „Kako je selo Modri~a postalo kasaba, sta-novni{tvo okolnih naselja dolazi tu na sedmi~ni razar, a nije daleko ni skela ublizini utoka Bosne u Savu zbog ~ega je Modri~a postala va`na za saobra}aj.“O~igledno iz razloga bezbednosti, ali i normalizovawa ekonomskih pri-lika, Porta je naredila sremskom sanxakbegu da ispita ceo ovaj slu~aj, ukoji su bili ume{ani qudi poè{kog sanxakbega.43

U sredwovekovnom periodu, Modri~a je s fraweva~kim samostanomi crkvom sigurno imala status trga. U najranijem osmanskom popisu iz1533, upisana je kao selo sa ukupno 16 ku}a, od toga samo dve muslimanske,dok je crkva bila razorena. Ipak, ve} 1548. u vezi s naseqavawem vla{kogstanovni{tva, Modri~a ponovo ima status trga — bazara (pazara), s mu-slimanskim i hri{}anskim xematom i ukupno 58 ku}a i 23 neoèwena. Do


41 Ova utvr|ewa su obnovqena nakon Karlova~kog mira 1699. i tokom stvarawakapetanija, tako da su Soko i Srebrenik pripadali Grada~koj, a Teo~ak verovatno Zvor-ni~koj kapetaniji. — H. Kre{evljakovi}, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 19802,19, 194–199.

42 A. Handì}, O zna~aju putova, 73–77; isti, O islamizaciji, 20, 32.43 Muhimme defteri, 40–41.

1560. godine, Modri~a se uzdigla u red kasaba, ali je status gradskih sta-novnika uìvao samo xemat muslimana u mahali glavne xamije.44 Relativ-no brz oporavak i uspon naseqa treba dovesti u vezu s wegovim poloàjemnaseqa na va`nom „brodu“ preko reke Bosne, i na raskrsnici puteva —glavnog, koji sledi Bosnu, i popre~nih koji vode ka Grada~cu i ka Br~kom.Nedaleko od Modri~e nalazila se, kako se u tekstu kaè, „skela u bliziniutoka Bosne u Savu“. Smatramo da se to odnosi na „skelu“ u Sikirevcima,koja se izri~ito pomiwe u drugoj naredbi iz 1565. godine.45 Dana{wi Si-kirevci se nalaze naspram u{}a Bosne u Savu, udaqeni nekoliko kilome-tara od wene leve obale, koja je u pro{losti mewala svoj poloàj shodnopromenama re~nog toka. Na mestu Bosanskog [amca, do 1863. godine, kadaje ovo naseqe nastalo doseqavawem muslimana iz Srbije, na desnoj obaliSave je postojala samo „skela“ i jedna ku}a za skelexiju.46

U predosmansko doba, Nenavi{te je bio naziv ùpe u kojoj se nala-zila Modri~a. Godine 1533. u nahiji Nenavi{te (Gra~ac) popisana je „me-

zra Nenavi{te poqe“, a 1548. „selo Skugri}i s Nenavi{kim poqem“. Na-seqe po imenu Nenavi{te nigde se ne pomiwe, mada bi postojawe mezre

ukazivalo na nekada{we seosko naseqe, kod sela Skugri}a.47 Kako u tek-stu naredbe iz 1560. stoji „pazar Nenavi{te“, to bi trebalo da zna~i da jeselo ne samo obnovqeno ve} i da u wemu postoji trg. Druga mogu}nost je dase pod ovim pazarom podrazumeva Modri~a, kao ekonomski centar nahijeNenavi{te.

Br~ko je u sredwovekovnom periodu bilo vaàn trg — „skela“ na Sa-vi, koji je zatim bio utvr|en radi obezbe|ivawa prelaza na slavonskustranu i imalo je svog kastelana. Nakon osmanskog osvajawa (1528), u tvr-|avu je sme{tena posada, dok se promet na „brodu“ normalizovao posle za-uze}a Slavonije (1536–1557). Iako je Hanxi} tvrdio da Br~ko ni do 1600.nije postalo kasaba, gorenavedeni dokument iz 1560. to demantuje.48

Pomenutom autoru ipak pripada velika zasluga {to je pokazao da ur-banizacija nije bila spontani proces, ve} je presudnu ulogu imala osman-ske dràva, sprovode}i dobro osmi{qenu politiku, i to je glavna razlikau odnosu na period sredweg veka. Uzdizawe u rang kasabe je uvek dolaziloodlukom dràvnih vlasti — sultana i Porte, u vidu zvani~nog fermana ukome se navodi razlog za dodeqivawe statusa kasabe i wena funkcija, za-tim, privredna delatnost (zanatstvo, trgovina) ili neka posebna slu`bastanovnika (npr. derbenxijska, }uprixijska), porezi kojih su oslobo|eni


44 A. Handì}, Dva prva popisa, 154; isti, Tuzla, 138–140, 160–161.45 Muhimme defteri, 81.46 M. Filipovi}, Modri~a, 20.47 A. Handì}, Dva prva popisa, 154; isti, Tuzla, 138–140.48 Isti, Tuzla, 141.

i oni koje su du`ni da plate, i sedmi~ni pazarni dan. Jedan od pokazateqastatusa kasabe bilo je i izuze}e (muafijet) muslimanskih stanovnika odpla}awa poreza resm-i ~ift — poreza na zemqu, ~ime bi prestao wihovstatus zemqoradni~ke raje.49

S obzirom na to da svaki xemat muslimana mora da ima barem jednuxamiju, a svaka xamija nastaje kao predmet vakufa, odatle sledi da nemamuslimanskog naseqa bez vakufa. Vakufi (wakf, mno`. evkaf) su bili zave-{tawa u religiozno-dobrotvorne svrhe, kojima je pojedinac, ~ine}i pobo-`no delo, progla{avao svoju imovinu neotu|ivom, a wene prihode dode-qivao je pojedinim licima ili ~itavoj zajednici. Jedan od stubova islam-ske vere bila je obaveza davawa milostiwe (zekat). Predmeti vakufa, po-brojani u zadu`binskim poveqama (vakuf-name), bile su xamije i prate}iobjekti — {kole (mektebi, medrese), zatim javne dobrotvorne ustanove ukorist sirotiwe, putnika i uop{te, stanovnika naseqa — kuhiwe (imare-ti), ~esme, kupatila (hamami), kwige i biblioteke, hanovi i karavan-sara-ji, bezistani i trgova~ke radwe, mostovi, vodovodi, kao i zemqi{ne par-cele, vrtovi, vo}waci, pa i novac koji se pozajmqivao uz interes. Pri-vredni i stambeni objekti trebalo je da putem davawa u zakup obezbedeve~no finansirawe vakufskih versko-dobrotvornih objekata. Kao primerraznolikosti uvakufqenih objekata i predmeta moè da posluì Tura-li-begova vakuf xamija u Dowoj Tuzli, â~ku i Iloku (1572). U vakuf-na-mi se pomiwe pet ku}a, 53 du}ana, od kojih je 38 bilo u Dowoj Tuzli, a u is-toj kasabi je uvakufio han, vodovod i bawu (hamam), ~etvrtinu svog delaslane vode, i ba{tu. U selu Visori vakufu je pripadalo 10 rajetina, sasvim govedima i poqoprivrednim alatkama, potom most na reci Pra~i,~etiri mlina i 300.000 srebrnih dirhema, koji se daju na zajam uz godi-{wu kamatu od 10%.50

Zadu`bine su imale presudni zna~aj u formirawu urbanih naseqa —kasaba, vr{e}i versku, politi~ku, dru{tvenu i ekonomsku ulogu. Gradovisu bili glavni oslonac osmanske vlasti u prete`no hri{}anskoj sredini,kakav je bio Balkan. Stoga su sultani neretko osnivali svoje xamije — va-kufe u centrima zna~ajnijih naseqa, poput Sarajeva i Zvornika, {to bidoprinosilo ja~em prilivu muslimanskog stanovni{tva. Carske xamijesu su{tinski bile dràvne, jer su se izdràvale od buxetskih prihoda.Drugi na~in bio je da sultani narede lokalnim ~inovnicima da osnujusvoje zadu`bine u ta~no odre|enim naseqima kako bi ona stekla status ka-


49 Isti, Zna~aj muafijeta, 60–63.50 Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), 179–185; M. Begovi}, Vakufi

u Jugoslaviji; vid. i S. Husedìnovi}, Les vakoufnamas, sources historiques importantes po-ur connaisance de la topographie urbaine de Banja Luka du XVIe au XIXe siecles, u: La Cul-ture Urbaine des Balkans (XVIe– XIXe siecles), Balkanolo{ki institut SANU, Belgrade–Paris1991, 101–132.

sabe. Pored sultanove naredbe, vakufe su osnivali i pojedini slu`beni-ci u kraju odakle su bili poreklom kako bi ostavili trajnu uspomenu.51

Vakufi se ~esto pomiwu i u okviru detaqnih popisnih deftera,{to pruà mogu}nost da se sagledaju po~eci nastanka pojedinih gradskihnaseqa na prostoru severne Bosne. U op{irnom defteru Bosanskog sanxa-ka iz 1604. u kasabi Li{wi na prvom mestu je upisana „mahala xamije umr-log Ferhad-bega“. Re~ je o Ferhad-begu Sokolovi}u, sanxakbegu Bosne od1574, a zatim prvom beglerbegu bosanskog pa{aluka (1580–1588), koji je i uBawaluci podigao veliki broj zadu`bina. Bele{ka u ovom defteru ukaziva-la bi na to da je osnivawe kasabe bilo u periodu od 1574. do 1580, jer je Fer-had upisan s titulom bega, a ne pa{e, kao u slu~aju vakuf-name za Bawaluku(1587). U vakuf-nami xamije u Li{wi pomiwe se i 12 du}ana i karavan-sa-raj, koji snabdevaju namirnicama i popravqaju, i muslimani i hri{}aniove kasabe. Mahala nemuslimana brojala je samo 12 stare{ina ku}a, koji suse bavili iskqu~ivo trgovinom i zanatima (jedan kroja~, tri kova~a), i ni-su imali nikakve zemqe. Zna~aj kasabe Li{we bio je odre|en, kako to popi-siva~ izri~ito navodi, poloàjem na raskrsnici puteva ka Kotorskom (naBosni), Dubo~cu i Koba{u, a kori{}ena je i kao mesto gde je kona~ilaosmanska vojska. Stanovnici su u zamenu za svoju slu`bu u pogledu sme-{tawa putnika i vojske oslobo|eni vanrednih nameta i rabota.52

Sin Ferhad-bega, Sulejman-beg, utemeqio je svoju zadu`binu –xami-ju na svom posedu (zeminu) u blizini stare tvr|ave Dubo~ac koja je popisa-na kao kasaba 1604. godine u nahiji Koba{. U defteru se, osim detaqnogopisa me|a poseda, navodi i : „Samo mjesto Dubo~ac nalazi se na javnom pu-tu koji vodi od tvr|ave Te{nja i predstavlja skelu na Savi. Neke barabe koje pre-laze preko skele ne samo {to uporno ne}e da pla}aju skelarinu, nego jo{ prave irazne nerede. A stanovnici Dubo~ca, ne samo {to {tite dràvni imetak, nego jo{,u zimskom periodu, kada voda nado|e, ~uvaju la|e…“. Zbog svoje slu`be uodràvawu bezbednosti i prometa, stanovnici su oslobo|eni vanrednihnameta i rabota. Pomenute godine u Dubo~cu je upisano 127 ku}a, od togaosam hri{}ana.53 U opisu Posavine iz 18. veka navedeno je da je u osman-sko doba postojala jedna mala varo{, ~ije su ulice bile poplo~ane, kao i


51 A. Handì}, O formiranju nekih gradskih naselja, 134–168; isti, O zna~aju putova,73–77; isti, Vakuf kao nosilac odre|enih dràvnih i dru{tvenih funkcija, 113–120; A. Foti},Uloga vakufa u razvoju orijentalnog grada — beogradski vakuf Mehmed-pa{e Jahjapa-

{i}a, u: Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek), Odeqewe zaistoriju FF u Beogradu, Narodni muzej u Smederevu, Beograd — Smederevo 1992,149–159; isti, Yahyapaôa-oglu Mehmed Pasha’s Evkaf in Belgrade, Acta Orientalia Acade-miae Scientiarum Hungaricae 54–4 (2001) 437–450; Wakf, u: EI.

52 Op{irni popis (1604), III, 504–507; Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vi-jek), 219, nap. 14.

53 Op{irni popis (1604), III, 501–504.

jedna mala kula gde su boravili osmanski zapovednici. Sve je, me|utim,bilo razru{eno i materijal je prenet u Brod. Okolina samog naseqa bilaje pod pa{wacima, vo}wacima i bukovom {umom, a reka Sava na ovom pote-zu nije ~inila ve}e {tete.54

Kotorsko je 1570. godine upisano kao selo sa 25 ku}a, a do 1604. serazvilo u kasabu sa dve mahale, od kojih se jedna razvila oko xamije u vakufuHaxi Hasana, tako da je ukupno popisano 195 ku}a i 11 neoèwenih. Zaduè-wa svih stanovnika bila su da odràvaju most na reci Fo~i, levoj pritociBosne, i da se brinu o snabdevawu putnika hranom, i o drugim wihovim po-trebama. Kasaba Velika u nahiji Dobor razvila se iz sela Pridol-ovasi(Pridol-poqe), koje je 1570. imalo 35 ku}a, a 1604. 62 ku}e i 10 neoèwenih.Ona je bila sme{tena na transverzalnoj trasi puta koji je vodio od Kotor-skog na reci Bosni ka Derventi i daqe ka Dubo~cu i Koba{u na Savi.55

Jo{ jedan na~in nastanka kasaba bila je inicijativa kadija. Oni suse obra}ali Porti s molbom da se odre|ena naseqa uzdignu u rang kasabe,naj~e{}e iz bezbednosnih i privrednih razloga. Tako se koba{ki kadijapre 1570. godine obratio Porti s molbom da se odredi stanovni{tvo sderbenxijskom i }uprixijskom slu`bom u selima Gorwa Ukrina, koje jeveliki, i Dowa Ukrina — mali derbend. Na osnovu wegove predstavke iz-dat je ferman u kome se navodi: „Na javnom putu koji vodi iz Bosne, Klisa iZvornika prema grani~nim sandàcima Budima i Temi{vara, a u blizini skeleDubo~ca na rijeci Savi, nalazi se derbend, a ujedno u blizini iste skele nalazi semost preko rijeke Ukrine. Kako nisu ta~no odre|ene derbendìje i }upridìje, tosu putnici pri prolazu tuda imali mnogo pote{ko}a i velikih nevolja“, „te{ko jeprolazno i ve}ina njegovih zemalja su neobra|ene (mrtve), a okolica obiluje {u-mama; ono je leglo nereda i izdajni~ko mjesto…“. Stoga je odre|eno po 30derbenxijskih ku}a u ovim selima da se staraju o bezbednosti i snabdeva-wu putnika, da odràvaju most o svom tro{ku, a zauzvrat pla}aju niù fi-luriju (100 umesto 150 ak~i) i oslobo|eni su od kara kuluka i vanrednihnameta i rabota. Ali-aga, dizdar grada Dobora, osnovao je xamiju sa vaku-fom u selu Gorwoj Ukrini, tako da se do 1570. razvila istoimena kasaba.56

Hanxi}, me|utim, gre{i kada navodi da je Derventa dobila svoje ime tekza vreme austrijske vlasti (1718–1739). Naime, u opisu bosanske biskupi-je biskupa Maravi}a iz 1655, kao i u izve{taju o vizitaciji fra NikoleOlov~i}a iz 1672. godine, zabeleèno je ime Dervente.57 Zbog ~ega je put


54 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 179.55 Op{irni popis (1604), I–2, 371–373; A. Handì}, Postanak i razvitak Dervente, 114,

nap. 16.56 Op{irni popis (1604), I–2, 374–379; A. Handì}, nav. delo, 116–133.57 A. Fermendìn, Acta Bosnae, 477–478; J. Jeleni}, Spomenici kulturnog rada bosan-

skih franjevaca (1437–1878), 141.

dolinom Ukrine na ovom mestu smatran opasnim, postaje malo jasnije kadase pogleda crte` Dela derventskog klanca koji je krajem 19. veka naslikaoVladislav Titelbah.58

Kadije su, osim sudske vlasti, imale brojna i raznovrsna ovla{}e-wa, koja su se protezala u {irokom rasponu od brige za javnu bezbednost iodràvawa javnog reda i mira, funkcionisawa po{tanske slu`be kroz si-stem menzilhana, popravke puteva i mostova, kontrole i organizacijesnabdevawa vojske i tvr|avskih posada, u~estvovawa u popisivawu pore-skih obveznika i razrezivawu da`bina, do kontrole ìvota u gradovima inad vakufskim dobrima.59

Uporedno posmatrawe sredwovekovne i osmanske mreè urbanihcentara na prostoru severne Bosne govori u prilog nekim zapaàwima.Razlike koje su evidentne u promeni statusa sredwovekovnih gradova, tr-gova i sela posledice su nekoliko faktora. Prvo i osnovno, re~ je o dvarazli~ita dru{tveno-ekonomska sistema, uz uvaàvawe izvesnih parale-la izme|u feudalne privrede i timarsko-spahijskog sistema. Stepen cen-tralizacije Osmanskog carstva i efikasnost wegove dràvne uprave i bi-rokratije do pred kraj 16. veka bili su vi{estruko ve}i nego u doba pozno-sredwovekovne ugarske i bosanske dràve. Privredni i urbanisti~kirazvoj odvijao se pod delotvornom kontrolom osmanske dràve, {to nijebio slu~aj s pomenutim dràvnim organizacijama, naro~ito ne s Bosan-skim kraqevstvom.60 Severnobosanski gradovi, nastali prvenstveno izvojno-strate{kih i bezbednosnih potreba, pomerawem dràvnih granicaOsmanskog carstva i smirivawem politi~kih prilika doìvqavaju dvo-struku sudbinu. Bez obzira na pravni status i termin koji se za wih upo-trebqava u izvorima, oni u narednom periodu privredno napreduju ilistagniraju, propadaju. Najve}e promene odigrale su se u pogledu uzdizawasredwovekovnih trgova i sela u rang gradskih naseqa, odnosno u status ka-saba. Na osnovu dosada{wih istraìvawa, presudnim se ~ini poloàj na-seqa u odnosu na saobra}ajno-privredne i vojne komunikacije.


58 V. Titelbah, Akvareli i crteì, Etnografski muzej u Beogradu, Posebna iz-dawa sv. 2, Beograd 1931, tabla VIII.

59 H. âr-Drnda, Sidìl te{anjskog kadiluka iz 1740–1746. kao istorijski izvor, NSXVI–XVII (1984) 119–126; R. Gradeva, The activities of a kadi court in eighteenth–centuryRumeli: the case of Hacioglu Pazarcik, u: The Ottoman Empire in The Eighteenth Century,Oriente Moderno XVIII (LXXIX), 1 (1999) 177–190.

60 Izuzeci postoje — kraq Tvrtko je osnovao dva grada, koja su imala razli~itesudbine: Br{tanik na Neretvi, i Novi u Dra~evici. Ekonomski bojkot od strane Du-brovnika pokazao se delotvornim u wegovo vreme, ali je herceg Stefan Vuk~i}-Kosa~abio znatno istrajniji i uspe{niji u slu~aju grada Novog. — Vid. S. ]irkovi}, Herceg

Stefan; D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 49–53, 122–125.

V

STARO I NOVO: @UPE, NAHIJE I NASEQA

Podaci osmanskih popisnih deftera se u odre|enoj meri mogu koristi-ti i za rekonstrukciju ùpske organizacije i, polaze}i sa stanovi{ta konti-nuiteta naseqenosti, mogu da posluè i za identifikaciju naseqa na pod-ru~ju na{eg prou~avawa. Topografski i onomasti~ki materijal pruà izve-sne mogu}nosti u razdvajawu slovensko-srpskog od orijentalnog imenskogsloja. S obzirom na to da smo najzna~ajnija gradska naseqa i tvr|ave prikaza-li u okviru istorijskih doga|aja u kojima su odigrali odre|enu ulogu, topo-grafski materijal organizova}emo po ùpama, odnosno nahijama.

Ono {to treba ista}i jeste da su utvr|eni gradovi redovno bili cen-tri ùpa, dok kod osmanskih nahija to nije bio slu~aj. Ipak, moè se pri-metiti da su naseqa koja su odabrana za sedi{te kadija i kadiluka imalafunkcije centralnog naseqa — upravnu, sudsku i privrednu. Budu}i daskoro u potpunosti nedostaju podaci iz prethodnog perioda, mreàosmanskih upravnih jedinica — nahija moè donekle pomo}i istraìva-~ima u pogledu identifikacije seoskih naseqa u okviru nekada{wih ù-pa, s obzirom na tendenciju o~uvawa kontinuiteta agrarno kultivisanogpodru~ja, kako od strane naseqenika, tako i osmanskih vlasti.

Na prostoru nekada{wih sredwovekovnih „zemaqa“ Usore i Solitokom druge polovine 15. i u 16. veku nastale su slede}e nahije:

Nahije Zvorni~kog sanxaka Nahije Bosanskog sanxaka

1. Gostiqa 1. Maglaj

2. Zvornik — sedi{te kadiluka 2. Usora

3. Zavr{ 3. Te{aw — sedi{te kadiluka

4. Gorwa Tuzla 4. Trebetin

5. Dowa Tuzla — sedi{te kadiluka 5. Dobor

Nahije Zvorni~kog sanxaka Nahije Bosanskog sanxaka

6. Drametin 6. Koba{ — sedi{te kadiluka

7. Spre~a 7. Ozren

8. Sapna

9. Visori

10. Jasenica

11. Smolu}a

12. Soko (Gra~anica) — sedi{te kadiluka

13. Nenavi{te (Gra~ac)

14. Srebrenik

15. Teo~ak

16. Koraj

17. Bijeqina — sedi{te kadiluka

Na osnovu izvornih obave{tewa, sredwovekovnih i poznijih, kao ina osnovu geografsko-privrednih karakteristika terena, na mapi severneBosne se mogu prepoznati slede}e ùpe kao geografske i teritorijal-no-upravne jedinice: Soli, Usora, Trebetin, Ukrina, Modran, Nenavi-

{te, Li{nica, Spre~a, Drametin, Sapna, Gostiqa i Smolu}a. Za razli-ku od pomenutih, u slu~aju nekolicine nahija nije mogu}e potvrditi kon-tinuitet sa upravnim celinama iz sredwovekovnog perioda. To se naro~i-to odnosi na vi{e, planinske predele, gde su osnovane nahije Ozren, i ma-jevi~ke nahije Visori, Zavr{, Jasenica. Kad je re~ o nahiji Zvornik, ona jeformirana du` veoma zna~ajnog puta koji je sledio levu obalu Drine. Sobzirom na privredni i strate{ki zna~aj Zvornika u predosmansko doba,mogu}e je pretpostaviti da je sredwovekovni grad imao svoju upravnuoblast — gradsku „ùpu“. Mo`da se isto moè prihvatiti i u slu~aju na-

hije Srebrenik i nahije Soko (Gra~anica), ~ija su sedi{ta bila u va`nimsredwovekovnim utvr|enim gradovima, te bi sela pomenutih nahija moglada ~ine wihove biv{e gradske distrikte. Nahiji Teo~ak prethodila je ve-rovatno „teo~a~ka vlast“, ali wen puni obim nije mogu}e utvrditi.

@UPA SOLI — Grad Soli pripada redu najstarijih naseqa, gde sekulturni slojevi mogu pratiti duboko u preistoriju, dobrim delom zahva-quju}i postojawu slanih izvora. Naseqe je u 9. i 10. veku, prema navodimaKonstantina Porfirogenita, pripadalo „naseqenim gradovima“ Srbije,


i sigurno je bilo upravni i ekonomski centar istoimene ùpe kao geo-grafske i teritorijalne celine. Osim znatno poznijeg, slu~ajno sa~uva-nog podatka s kraja sredweg veka, nikakva izvorna obave{tewa o drugimnaseqima nisu poznata. Kako se u najranijim osmanskim izvorima (1474)pomiwu Gorwa i Dowa Tuzla, moè se pretpostaviti da se prvobitna ùpaSoli u dolini re~ice Jale i potoka Soline vremenom podelila na dve ma-we upravne jedinice — ùpe Gorwe i Dowe Soli, sa istoimenim sredi-{tima koje je zatekla osmanska uprava. Ranom osmanskom periodu pripadafraweva~ki samostan s crkvom sv. Marije u Gorwoj i sv. Petra u Dowoj Tu-zli, zajedno s arheolo{kim ostacima istoimene crkve na Gradovrhu(ALBiH, 7.30). Osim nekolicine nekropola ste}aka, u {iroj tuzlanskojokolini otkriveni su jo{ ostaci sredwovekovnog utvr|ewa — Kre{i}aGradina, u Gorwem Par Selu (Pao~i) (7.36). Prema popisu Zvorni~kogsanxaka iz 1519. u nahiji Gorwa Tuzla popisano je 26 sela, a 1533. — uz va-ro{ Gorwe Tuzle, popisano je jo{ 25 sela i jedna mezra, u sastavu carskoghasa. Naseqa su se nalazila na desnoj obali gorweg toka reke Jale, uzvodnood u{}a Solinskog potoka. Nahija Dowa Tuzla zauzimala je znatno ve}iprostor, i shodno tome, znatno ve}i broj naseqa — 54 sela i tri mezre, a1533 — varo{ Dowe Tuzle, 56 sela i nekoliko mezri, u okviru carskog ha-sa. U odre|enoj meri ova naseqa su nastavila da postoje do dana{weg danai mogu se identifikovati i ubicirati.1

Nahija GORWA TUZLA

Naseqe Ubikacija

Varo{ Gorwa Tuzla Istoimeno naseqe, 7 kmseveroisto~no od Tuzle

1. Selo Dvori{te, odràva se pazar,crkva Sv. Marije

U neposrednoj blizini varo{i,postaje hri{}anska mahala kasabe(1533), a do 1548. nestaje

2. Selo Polom Danas ne postoji — nalazilo se ju`nood varo{i

3. Selo Grubska (Grabska) Danas ne postoji — A. Hanxi}pretpostavqa da se nalazilo ublizini ili na mestu dan. SiminogHana

4. Selo Gorwa Poàrnica Poàrnica, isto~no od G. Tuzle

5. Selo Dowa Poàrnica Isto

Staro i novo: ùpe, nahije i naseqa 229

1 M. Baum, @upa Soli, 7–37; A. Handì}, Dva prva popisa, 27–29, 88–94; isti, Tu-zla, passim, sa kartom naseqa u nahijama Gorwa i Dowa Tuzla tokom 16. veka.

Naseqe Ubikacija

6. Selo Osik Danas ne postoji — toponim Osijekjugozapadno od G. Tuzle

7. Selo Kav~i}i Danas ne postoji — nalazilo se ublizini varo{i

8. Selo Solina Istoimeno, severoisto~no odG. Tuzle; zate~eno kao zna~ajno selo

9. Selo [tetikovi}i Danas ne postoji — nalazilo se ublizini Soline

10. Selo Grabovica Danas G. i D. Grabovica zapadno odG. Tuzle

11. Selo Popodol Danas ne postoji — nalazilo sezapadno od G. Tuzle, kao wena mahalakrajem 19. veka

12. Selo Gorwi i Dowi Dokaw Dokaw, severozapadno od G. Tuzle

13. Selo Babina Luka Istoimeno, jugoisto~no od G. Tuzle

14. Selo Rogodi}i Danas ne postoji — nalazilo se ju`nood varo{i

15. Selo Kosci Istoimeno, severozapadno od G. Tuzle

16. Selo Re{ovi}i Danas ne postoji — nalazilo seseverno od varo{i

17. Selo Kolovrat Istoimeno, jugozapadno od G. Tuzle

18. Selo Pusti Kolovrat Danas ne postoji, verovatno je bio usastavu Kolovrata

19. Selo Dobriwe Danas ne postoji, nepoznat poloàj

20. Selo Kriòhna Krièvina, ju`no od G. Tuzle

21. Selo Hudini}i —

22. Selo Qepuda —

23. Selo Lopare —

24. Selo Zlopavi}i —

25. Selo Matijevi}i —

26. Selo Zavr{ —

27. Selo Kowikovi}i Istoimeno, severno od G. Tuzle

28. Mezra Tusakov Dol —


Nahija GORWA TUZLA

Naseqe Ubikacija

Varo{ Dowa Tuzla Tuzla

1. Selo Tu{aw Postaje mahala kasabe D. Tuzla

2. Selo Dragodol Danas ne postoji — nalazilo se ublizini varo{i

3. Selo Plo~nik Danas ne postoji — nalazilo seseveroisto~no od D. Tuzle

4. Selo Vr{ani Istoimeno, jugoisto~no od D. Tuzle

5. Selo Dowa Lipnica Istoimeno, danas postoje ~etiriLipnice — Lipnica, Dowa, Sredwa iGorwa, severozapadno od Tuzle

6. Selo Gorwa Lipnica Isto

7. Selo Brezovik —

8. Selo ^amu{ Danas ne postoji — nalazilo se kodsela Ora{ja, ju`no od D. Tuzle

9. Selo Sita Luka —

10. Selo Brzsko~i}i Slavinovi}i, jugoisto~no od Tuzle

11. Selo Vrap~e Danas ne postoji — nalazilo sejugoisto~no od D. Tuzle

12. Selo Gorwa Jo{anica Zaselak Jo{evica u Bukiwu

13. Selo Dowa Jo{anica Isto

14. Selo Kowska Poqa Poqana, jugozapadno od Tuzle

15. Selo Quba~e Istoimeno, jugozapadno od Tuzle

16. Selo Mosurke Danas ne postoji — nalazilo se ublizini Quba~e

17. Selo Priluk Istoimeno, na levoj obali Spre~e

18. Selo Dowe Bre{ke Bre{ke, severno od Tuzle

19. Selo Gorwe Bre{ke Isto

20. Selo Poqice Istoimeno, na levoj obali Spre~e

21. Selo Ri~ice Rijeka, zaselak sela Pasci

22. Selo Bokavi}i Istoimeno, kod u{}a Jale u Spre~u


Naseqe Ubikacija

23. Selo Dolac Danas ne postoji — nalazilo sezapadno od D. Tuzle

24. Selo ôkani}i, îkan Dobriwe Dobrwa, severozapadno od Tuzle

25. Selo Kika~i Istoimeno, jugoisto~no od Tuzle

26. Selo Gorwa i Dowa Li{nica Danas ne postoje — nalazila su seju`no od D. Tuzle

27. Selo Pao~a Par Selo, Gorwe i Dowe, ju`no odTuzle

28. Selo âklovi}i G. i D. âklovi}i, jugoisto~no odTuzle

29. Selo Husino Istoimeno, ju`no od Tuzle

30. Selo Kqe{tevina Danas ne postoji — nalazilo se ublizini Husina

31. Selo Pasci Istoimeno, G. i D., ju`no od Tuzle

32. Selo Kowavi}i —

33. Selo Kalebi}i Danas ne postoji — nalazilo se ublizini varo{i

34. Selo Podujevi}i —

35. Selo Petrovi}i D. Petrovice u selu Pasci

36. Selo Gorwa Toplana Danas ne postoje pod tim imenom —nalazilo se na teritoriji selaBukiwe

37. Selo Dowa Toplana Isto

38. Selo Sredwa Toplana Isto

39. Selo Bistarac Istoimeno, zapadno od Tuzle

40. Selo [i}i Neubicirano

41. Selo [qivica Danas ne postoji — nalazilo se ublizini varo{i

42. Selo Destin Dol Danas ne postoji — nalazilo sezapadno od varo{i

43. Selo Gorwa Pogorilica Pogorioci, zapadno od Tuzle

44. Selo Dowa Pogorilica Isto

45. Selo Stepi{i}i Dobriwe Dobrwe

46. Selo Qepunica Qepunice, zapadno od Tuzle


Naseqe Ubikacija

47. Selo Rogan~i}i —

48. Selo Brguli}i Brgule, zapadno od Tuzle

49. Selo Hude~ Istoimeno, zapadno od Tuzle

50. Selo Modri~a Modrac, kod u{}a Jale u Spre~u

51. Selo Gra~anica —

52. Selo Cerova —

53. Selo Mileti}i —

54. Grabovac Zaselak sela Pasci

@UPA USORA — Iako je bila centralna ùpa „zemqe“ Usore, o samojùpi Usori i wenim naseqima nema direktnih izvornih podataka iz pe-rioda sredweg veka. Na osnovu prirodno-geografskih karakteristika te-rena mogu}e je zakqu~iti da se ona prostirala oko sredweg i doweg tokareke Usore, sa upravnim i privrednim centrom u gradu Te{wu. Tome uprilog govori i ~iwenica da se u narodu pod „Usorom“ smatra sliv isto-imene reke, dok se naziv @upa odrào do danas kao ime za najniì predeo— dolinu reke nizvodno od sela Jelah do u{}a u Bosnu.2 Osmanska vlastuspostavqena je 1512. godine, i osnovane su dve posebne nahije — Te{aw iUsora, ~ija naseqa poznajemo iz detaqnog popisa Bosanskog sanxaka iz1604. godine.3 Nahija Te{aw bila je, me|utim, znatno prostranija i pru-àla se od sela [wegotiwe na severozapadu do Mo{evca na jugoistoku.Severna granica je dopirala do sela Hqeb i planine Krnin, severno odDoboja, dok je na jugu granicu predstavqao planinski predeo Crne gore.Ova nahija je obuhvatala i grad Doboj i sela u dolini Male Ukrine — ê-~avu i Rastu{u koja se pomiwu 1329/30, kao i sela Radwu Dowu i Gorwu, zakoja se 1461. izri~ito navodi da su „u Usori“, zapravo u ùpi Usori.

U slu~aju nahije Te{aw se dakle moè direktno uspostaviti veza sasredwovekovnom prostornom i privrednom organizacijom u dolini Uso-re, odnosno sa ùpom Usorom. Weno prostranstvo je potom moglo da budeodre|eno i u periodu izme|u 1463/64. i 1512. kada se grad Te{aw nalaziopod ugarskom upravom, pa bi popisana sela bila wemu podre|ena u uprav-nom i ekonomskom pogledu. Sela su se i u prvoj polovini 20. veka nalazilasamo po gorwoj ivici re~ne terase, po stranama i kosama. Me|u vrednijearheolo{ke lokalitete sa ovog prostora treba izdvojiti: Crkvi{te u Mr-


2 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 41.3 Op{irni popis (1604), I–2, 455–461 (Usora), III, 340–385 (Te{aw).

koti}ima (ostaci sredwovekovne crkve sa nekropolom ste}aka), Crkvinuu Rastu{i, Gradinu — utvr|ewe u Mravi}ima, brojne nekropole u ê~avii Vitkovi}ima, {to svedo~i o ve}oj koncentraciji stanovni{tva na ovomprostoru. Prema zabeleènom narodnom predawu, u selu Bijelo Bu~je po-stojala je crkva, kao i na mestu Crkvi{}u u selu Mrkoti}ima.4

Hahija TE[AW

Naseqa Ubikacija

1. Selo Trep~e Istoimeno, par kilometara isto~nood Te{wa

2. Selo ê~ava — * sredwovekovno Istoimeno, na levoj obali MaleUkrine

3. Selo Kru{evica — opustelo Selo Kru{evo Brdo, jugozapadno odTesli}a

4. Selo Bri} i Bilo Bu~je Gorwe Bijelo Bu~je, jugozapadno odTesli}a

5. Selo [wegotina Gorwa, Sredwa i Dowa [wegotina, ugorwem toku Velike Ukrine

6. Selo Plawe Ora{je Plawe, zaselak sela Ora{ja,zapadno od Te{wa

7. Mahala Mrkoti}, deo Sela Plawa Selo Mrkoti}, severno od Ora{ja

8. Selo Gorwa Modri~a — drugimimenom Kalo{evi}

Kalo{evi}i, severozapadno odTe{wa, na levoj obali Usore

9. Mahala Kru{~ica, deo G. Modri~e —

10. Mahala Dowa Radwa, deo G. Modri~e*Sredwovekovno

Istoimeno selo, severozapadno odTe{wa, na reci Radwi

11. Mahala Gorwa Radwa, deo G. Modri~e4 mlina

Istoimeno selo

12. Mahala Cerovac, deo G. Modri~e Selo Cerovac, severozapadno odTe{wa, re~ica Radu{ica

13. Selo Dowa Modri~a — drugimimenom Ukrinica

Selo Ukrinica, na levoj obali MaleUkrine

14. Mahala Hqeb, deo D. Modri~e Selo Qeb, u dolini Male Ukrine


4 ALBiH, II, 8. 17, 8.20, 4.42; M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoi-sto~ne Bosne, 41.

Naseqa Ubikacija

15. Mahala Hrastova, deo D. Modri~e— * Sredwovekovno

Selo Rastu{a, u dolini Male Ukrine

16. Mahala Osivica, deo D. Modri~e Selo Osivica, severozapadno odTesli}a

17. Selo Omawska Istoimeno, severno od Te{wa

18. Mahala Naglavi}i, deo Omawske —

19. Mahala Le{nica, deo Omawske Selo Qe{ni}, sev. od Te{wa

20. Mahala Vriwak Vrawak, zaselak sela Cerovica

21. Selo ]esnica — drugim imenomPojezovna

Selo Pojezna, severozapadno odDoboja

22. Mahala Dedelovci, deo ]esnice Verovatno Dragolovi}i, ju`no odPojezne

23. Mahala Brestova, deo ]esnice Selo Brestova, severozapadno odDoboja

24. Mahala Ostru`wa Gorwa i Dowa, deo]esnice

Sela Dowa i Gorwa Ostru`wa,zapadno od Doboja

25. Mahala Crn~a,5 deo ]esnice = pusta Selo Crn~a, severozapadno od Doboja

26. Kasaba Te{aw, trg Te{aw

27. Selo Gorwe Ularice Istoimeno, jugozapadno od Doboja, tj.severoisto~no od Te{wa

28. Selo Mravi}i Istoimeno, severoisto~no od Te{wa,na levoj obali Bosne

29. Selo [ije Istoimeno, severoisto~no od Te{wa,na levoj obali Bosne, ju`no odMravi}a

30. Selo Lepenica Istoimeno, isto~no od Mravi}a

31. Selo Hrvatin Danas mahala Hrvatinovi}i, deoTe{wa

32. Selo Kra{evo Istoimeno, severoisto~no od Te{wa

33. Doboj, trg Doboj


5 Brojni toponimi Crn~a ozna~avali su sela „crnaca“ — monaha, odnosno selakoja su bila u posedu manastira. — Vid. A. Loma, Starosrpsko vâsâ „selo“ i wegovi

tragovi u toponomastici, 10.

Naseqa Ubikacija

34. Selo Mo{ev Lug Selo Mo{evac, jugoisto~no odTe{wa, na levoj obali reke Bosne

35. Mezra [ali}i —

36. Mezra Dobro Poqe —

37. Selo Dowa ]enare —

38. Selo Otes — nenaseqeno —

39. Mezra Siv{a —

40. Selo Ravna Bistrica Selo Ravna, jugoisto~no od Te{wa

41. Mezra Mlado{evica —

42. Mezra Bri} i Bilo Bu~je, uzistoimeno selo

—

43. Mezra Domazed —

44. Selo Dugobrad —

45. Mezra Dobrovci (Koprivci, 1568)kod sela Dugobrad

Selo Koprivci

46. Mezra Qeskovac, kod sela Dugobrad —

47. Va{ar na mezri Tugavi}i Tugavi}i, u isto~nom delu Te{wa

48. Selo Meki{ Istoimeno, ju`no od Te{wa

49. Selo Radu{a Istoimeno, jugozapadno od Te{wa

50. Selo Tugavi}i — drugo ime Vukovil Istoimeno, u isto~nom delu Te{wa

51. Selo Vukovo sa wivom Kraqev Izgon Istoimeno, severoapadno od Te{wa,na desnoj obali Usore

52. Mezra Badan — Ru`evine —

53. Mezra Stanovi}i u bliziniJablanice

—

54. Mezra Rakovica, Kowsko Brdo iTugina Luka, u`ivaju sela Brwica i[ije — ranije zemqa kneza Antula,koji je proteran

—

55. Mezra Mala i Velika Otoka, s onestrane Bosne

—

56. Selo Makqenovac Istoimeno, pri u{}u Usore u Bosnu


Nahija Usora bila je mala po prostranstvu i obuhvatala je samo nase-qa na prostoru izme|u dolina Male i Velike Usore, {to je bio samo deoprostrane ùpe Usore. U neposrednoj blizini Vru}ice, nalazi se pozno-sredwovekovno utvr|ewe poznato pod imenom „Grad vojvode Mom~ila“, kaoi nekropola ste}aka — „Mom~ilov grob“. Zapadno od Tesli}a otkriveni suostaci ~ak dve sredwovekovne crkve — u Bari}ima i u Rade{i}ima, kao inekolicina nekropola ste}aka. Dve se nalaze u Gra~anici, zaseoku DowihRankovi}a, koje je popisano u defteru Bosanskog sanxaka, ali uprkos suge-stivnom nazivu naseqa, nikakvi tragovi utvr|ewa nisu prona|eni.6 Do1516. godine, ovde je naseqeno stanovni{tvo s vla{kim statusom, koje je~inilo 15 xemata sa 51 doma}instvom, na ~elu s knezom Petrom. Oni supripadali hasu bosanskog sanxakbega.7

Nahija USORA

Naseqe Ubikacija

1. Selo Savkovi}i Zaselak sela ê~ave, severozapadno odTesli}a

2. Selo Gomionica Gomjenica, ju`no od Tesli}a

3. Selo Grad~anica Gra~anica, zaselak sela DowiRankovi}, zapadno od Tesli}a

4. Selo Stewak Stewak, isto~no od Tesli}a

5. Selo Ostru`nica — œdrugim imenomCrkvicaŒ, sa mezrom Brezove Plawe*nap. A.H. — Ostru`wa se javqa i unahiji Te{aw

—

6. Selo Kalo{evi}i* nap. A.H. — Selo œGorwa Modri~aili Kalo{evi}iŒ u nahiji Te{aw(kao i Dowa Modri~a ili Ukrinica unah. Te{aw)

Istoimeno selo, severozapadno odTe{wa, na levoj obali Usore

7. Selo Bari}i Istoimeno, ju`no od Tesli}a

8. Selo Vru}ica — œdrugim imenomKnezaŒ

Vru}ica, jugoisto~no od Tesli}a

9. Selo Dowa Gomionica Gomjenica, ju`no od Tesli}a

10. Selo Be`qa Be`qa, zaselak sela Gorwi Tesli}


6 ALBiH, 8.41, 8.98; 8.21, 8.14; M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju seve-roisto~ne Bosne, 42.

7 A. Handì}, Migracije, 63; Op{irni popis (1604), I–2, 455–461.

Naseqe Ubikacija

11. Selo Komu{ina Istoimeno, ju`no od Tesli}a

12. Selo Inohevo —

U pogledu nahije Trebetin, kako po imenu, tako po prostranstvu, mo-è se s ve}om sigurno{}u prihvatiti da je svoje poreklo imala u nekada-{woj ùpi. Re~ je o maloj predeonoj celini sa selima u pore~ju reke Qe-{nice, leve pritoke Bosne, gde }e kasnije nastati Novi [eher. Tu su 1516.godine naseqeni vlasi bosanskog sanxakbega, ~ine}i pet xemata sa 54 do-ma}instva, na ~elu s knezom Radosavom.8

Hahija TREBETIN

Naseqe Ubikacija

1. Selo Kom{i} Istoimeno, ju`no od Maglaja, na levojobali Bosne

2. Selo Domislica Istoimeno, jugozapadno od Maglaja, ugorwem toku Qe{nice

3. Selo Kra{evica, drugim imenomOzimica = na glavnom putu (@ep~e —Te{aw)

Ozimica, severno od @ep~a

4. Selo Seona Danas ne postoji — nekad je kod selaPonijeva, na reci Lije{nicipostojao han Seona

5. Selo Matina Istoimeno, severno od @ep~a

6. Mezra Poko{tica, Milunovi} iPa~ar

—

7. Mezra Grabovi Selo Grabovica, jugoisto~no odDomislice

8. Jajlak Kozla, Vilija i Gola{ Pa{waci

9. Mezra Crnavi}i —

10. Mezra Jakov Dol i jajlak u okoliniDevetina i [qivnog Seli{ta

Pa{wak u blizini dana{weDevetine, na levoj obali Bosne,isto~no od Ozimice

11. Mezra Pti~je Poqe u blizini kasabe@ep~e

—


8 Op{irni popis (1604), III, 333–338; A. Handì}, Migracije, 63.

Na sli~nim, ùpskim osnovama formirane su i nahije Spre~a, Dra-

metin, Sapna i Gostiqa. S obzirom na veliko prostranstvo kotline krozkoju proti~e, nekada se oblast Spre~e u administrativnom pogledu deli-la na Zvorni~ku, Tuzlansku i Gra~ani~ku. „Iz Spre~e“ se vojvoda Vukmiri Vuka{in Zlatonosovi}, koji su boravili i u Podzvoniku, obra}aju du-brova~koj vladi s molbama da im se po{aqu lekari. Milenko S. Filipo-vi} zabeleìo je na terenu da se terminom „Zvorni~ka Spre~a“ obeleàva„ùpni“ predeo oko izvori{ta i gorweg toka Spre~e, u dolini izme|uplanina Snagova, koja je deli od Podriwa, zatim izme|u Majevice i Boro-gova. Za weno sredi{te se smatralo selo Kalesija, koje postoji i danas.Sela su polovinom 20. veka bila i daqe razbijenog tipa i doskora je preo-vla|ivala brvnara kao tip ku}e, budu}i da je ceo predeo bio dobro po{u-mqen, s lugovima pored reke. Za „Spre~ake“ zemqa Bosna po~iwe tek odHan-Pijeska.9 U ovoj oblasti rekognoscirano je dvadesetak sredwovekov-nih nekropola ste}aka, od kojih su dva ste}ka s natpisima.10 Najranijasvedo~anstva o naseqima nahije Spre~e sa~uvana su iz 1528. godine u po-pisu stanovni{tva s vla{kim statusom u Zvorni~kom sanxaku. Ovo sta-novni{tvo je zabeleèno u 12 od ukupno 13 sela ove nahije, i to su bila se-la koja navodimo u tabeli. Na ~elu vlaha-filurixija, koji jedino nisu na-seqeni u selu Me|e|i, nalazio se knez Doj~in, sin Stjepanov, a zatim we-gova dvojica sinova, Radosav i Vujica, i dvojica bra}e — Vukdrag i Mi-lo{, dok im je devet primi}ura bilo pot~iweno.11 U sumarnom defteru iz1533. {est sela su ulazila u has zvorni~kog sanxakbega: Hrasno, Sequbqe,Vukovije, Toj{i}i, Dowa Okrugla i Dubrave, a u timarskim posedima sepomiwu i sela Slatina i Dedino, oba danas nepoznata, zatim mezre Medve-|a i Osredak. Selo Kalesija je bilo izuzetno dobro naseqeno — zabeleè-no je 90 hri{}anskih ku}a i 19 neoèwenih, 12 muslimanskih ku}a, i upi-san je dosta velik prihod — 9.900 ak~i.12

Nahija SPREÂ

Naseqe Ubikacija

1. Hrasno Istoimeno, G. i D, isto~no od Tuzle,pod Majevicom

2. Sequbqe Istoimeno, severno od Hrasna


9 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 19.10 ALBiH, II, regija 7; M. Vego, Zbornik srednjovekovnih natpisa, IV, br. 306–307,

128–130.11 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 266.12 M. Vasi}, nav. delo, 266–267; A. Handì}, O islamizaciji, 19; isti, Dva prva popi-

sa, 100, 141, 148, 158, 164, 165, 173, 179.

Naseqe Ubikacija

3. Vukovija Istoimeno, jugoisto~no od Tuzle

4. Toj{ino/Toj{i}i Toj{i}i, kod Kalesije

5. Rajin Rajinci, jugoisto~no od Tuzle, nadesnoj obali Spre~e

6. Kalesija Istoimeno, jugoisto~no od Tuzle

7. Dubrava Istoimeno, ju`no od Tuzle, na desnojobali Spre~e

8. Svojat Istoimeno, ju`no od Tuzle, na levojobali Spre~e

9. Bukovica Danas ne postoji selo, ve} re~icaBukovica, pritoka Spre~e, ju`no odKalesije

10. Dowa Okrugla —

11. Dubnica Istoimeno, kod Kalesije

12. Oglavik —

Nahija Drametin formirana je veoma rano, naseqavawem stanovni-{tva s vla{kim statusom ve} do 1476. godine. Naseqe po kome je nahija do-bila ime nalazilo se, verovatno, na mestu dana{wih Banovi}a. Na jednomzapisu na ste}ku u Banovi}ima stoji: A s6 leì Boì}ko Banovi(}) nasvo6i zemli na pl6menitoi na Dram6{ini. A postav(i){6 Hlapacâ i Obo-danâ Branko z b(r)atiom.13 Vlasi ove nahije pripadali su carskom hasu iza wih se pomenute godine kaè: „Vlasi sela Drametina koje je u blizini Drve-ne solane (Agaü Tuzla) u kadiluku Srebrenici, daju s ku}e na ku}u po dvije filuri-je, drugog kuluka ne daju, svega 33 ku}e.“ Do prvog sumarnog popisa Zvor-ni~kog sanxaka iz 1519, stanovni{tvo s vla{kim statusom naselilo jesvih 14 sela u nahiji. U narednih devet godina, oni su se odselili daqeili su pre{li na zemqoradwu i izgubili poreske privilegije, jer 1528.nisu popisani kao ostalo vla{ko stanovni{tvo. Slede}i sumarni popisiz 1533. beleì 15 seoskih naseqa u ovoj nahiji.14 Prema ubikaciji iden-tifikovanih naseqa, ùpa i nahija Drametin prostirala se u pore~ju re-ke Turije, pritoke Spre~e, reke Oskove — leve pritoke Gostiqe i oko we-nog doweg toka, dopiru}i na jugozapadu do doline reke Krivaje. Od vred-


13 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, III, br. 4737.14 A. Handì}, Tuzla, 32, 99, 104–105, 130; isti, O islamizaciji, 25; isti, Dva prva

popisa, 32, 40, 158, 175, 176, 177, 178, 180, 189, 195, 196, 197.

nijih arheolo{kih lokaliteta na ovom podru~ju izdvaja se samo sredwo-vekovna Gradina u Tulovi}ima (7.29) i dve nekropole ste}aka u Dowoj Vi-{}i (7.14, 7.64).

Nahija DRAMETIN

Naseqe Ubikacija

1. Banovi}i Istoimeno, jugozapadno od Tuzle

2. Grivice Istoimeno, severoisto~no od Banovi}a

3. Turija Istoimeno, na istoimenoj reci, levoj pritociSpre~e

4. Tatarica (@ivinice) @ivinice, ju`no od Tuzle, na desnoj obaliGostiqe

5. Bratehni}i ili Repnik Repnik, isto~no od Banovi}a

6. Dowa Vi{}a Istoimeno, jugoisto~no od @ivinice

7. Gorwa Vi{}a ili Koprivac Istoimeno, jugoisto~no od @ivinice

8. Podgorje Istoimeno, isto~no od Banovi}a

9. Predra`i}i Istoimeno, ju`no od Banovi}a, na desnoj obaliKrivaje

10. Ke~evo (?) —

11. Godojevi}i —

12. Radenovi}i —

13. Tre{tenica Istoimeno, severno od Banovi}a

14. \ur|evik Istoimeno, ju`no od @ivinice, na levoj obaliGostiqe

15. Tulovi}i Istoimeno, severoisto~no od Banovi}a

Sapna i Gostiqa su male predeone celine u dolinama istoimenihreka — Sapna je leva pritoka Drine i uliva se u wu malo severnije odZvornika, dok je Gostiqa leva pritoka Spre~e i du` we vodi put u dolinuDriwa~e. Naseqa nahije Sapne poznata su iz popisa vla{kog stanovni-{tva 1528, kada je ono naselilo svih 12 naseqa. Na wihovom ~elu bio jeknez Mileta, sin Petrov, a upisan je i wegov brat Ilija i sin Dimitrije,zajedno s jo{ devet primi}ura.15 Pored vrednih anti~kih ostataka (tri


15 M. Vasi}, nav. delo, 268; A. Hand`i}, O islamizaciji, 19; isti, Dva prva popisa,102, 152, 164, 165, 167, 171, 176, 191.

utvr|ewa, dva kamenoloma), otkriveni su i ostaci jednog sredwovekovnogutvr|ewa na Gradini u [eti}ima, s velikom koncentracijom nekropolaste}aka u neposrednoj okolini, zatim sredwovekovne crkve s grobnicom uRo`wu i brojni ste}ci u selima Grabovcima, Gorwim i Dowim.16 Sude}iprema ovim arheolo{kim nalazima, dolina Sapne bila je dobro naseqenau anti~kom i sredwovekovnom periodu.

Nahija SAPNA

Naseqe Ubikacija

1. Nezuk (Nezuci) Istoimeno, isto~no od Kalesije

2. Dowi Grabovac Dowi Grbavci, severoisto~no odZvornika

3. Gorwi Grabovac (Petkovica) Gorwi Grbavci

4. Sapna Istoimeno, u gorwem toku reke

5. Krièvi}i Istoimeno, severoisto~no odZvornika

6. Javornik —

7. Vitina Rika —

8. Roàw Istoimeno, u izvori{nom delu Sapne

9. Gu{teri Istoimeno, kod Zvornika

10. Glumina Istoimeno, severnije od Zvornika

11. Balikova Kru{ka (Baqkovica) Istoimeno, severoisto~no odZvornika, kod Nezuka

12. Snije`nica —

13. Vrh Rika Neubicirano, verovatno dana{weselo Rijeka kod izvori{ta Sapne

14. Vitovwa/Vitinica Vitinica, kod sela Sapne

Nahija Gostiqa je svoje ime nasledila od sredwovekovne ùpe kojase prostirala u dolini istoimene reke, leve pritoke Spre~e. Najranijaosmanska svedo~anstva o wenim naseqima poti~u iz detaqnog popisaSmederevskog sanxaka iz 1476. godine. U ovom popisu se pomiwe RadivojOpra{i} koji u timaru drì dva sela u Ku{latu i 15 sela u Gostiqi, zakoje se kaè: … ìteqi su naseqeni rasuto. Ali, po{to mesta na koji-

ma ìve imaju posebna imena, posebno su upisana. O vanrednim okolno-stima govori i broj popisanih ku}a po selima — samo tri od 15 sela ima


16 ALBiH, II, regija 6.

vi{e od 10 ku}a, a ~ak devet sela ima od dve do pet ku}a.17 Potom su selapopisana u sumarnim defterima Zvorni~kog sanxaka iz 1519. i 1533. godi-ne, i prikazujemo ih tabelarno. Pored seoskih naseqa i mezri, zabeleè-ni su i mlinovi na rekama Gostiqi i Lukavici.18 Ostaci utvr|ewa naGradini u \ur|eviku (7.26) pripisani su okvirno rimskom periodu, iakoje na drugom platou sa~uvana nekropola ste}aka, a i sam poloàj iznad do-line reke svedo~i o wenoj funkciji u ~uvawu putne komunikacije na rela-ciji dolina Driwa~e — dolina Spre~e. Pored toga, sa~uvana je nekolici-na nekropola ste}aka u okolini istoimenog naseqa, {to bi govorilo uprilog ve}oj koncentraciji stanovni{tva.

Sela u timaru RadivojaOpra{i}a 1476.

Nahija GOSTIQA

Naseqe Ubikacija

1. Oskomiri}, 30 ku}a,rajinska vodenica— nepoznato

1. Gra~anica Istoimeno,jugoisto~no od@ivinice

2. Kudrevi}, 6 ku}a— nepoznato

2. ôdovi}i(ôdorovi}i)

—

3. Draginovi}, 5 ku}a— nepoznato

3. Brdnica (Brwica) Brwica, ju`no od\ur|evika

4. Kumanovi}, 4 ku}e— nepoznato

4. Vrgovi}i(Mirganovi}i)

—

5. Drinova, 9 ku}a 5. Didino Djedina, ju`no od\ur|evika

6. Bosni~i}, 8 ku}a 6. Bosin~i} (Posin~i}) —

7. Bradi}, 4 ku}e 7. Bradi}i —

8. Turumci (Trumci) 8. Turumci (Trumci) —

9. Magu{i}, 3 ku}e 9. Magu{i}i —

10. Kamenica, 4 ku}e— nepoznato

10. Kojavi}i (Dujavi}i) —

11. Crvi~i}, 5 ku}a 11. Crijev~i}i Istoimeno, na desnojobali Gostiqe

12. Lukavica, 19 ku}a 12. Lukavica Istoimeno, jugo-isto~no od @ivinice

13. Dobo{, 5 ku}a 13. Dobo{i}i (Dobovi}i) —


17 BBA, TTD 16 (1476) — ispisi i prevod dr E. Miqkovi}-Bojani}; A. Handì},O islamizaciji, 15; E. Miqkovi}–Bojani}, Zeamet Ku{lat, 369–370.

18 A. Handì}, Dva prva popisa, 29, 30, 36, 40, 42, 43, 112, 150, 151, 174, 175.

Sela u timaru RadivojaOpra{i}a 1476.

Nahija GOSTIQA

Naseqe Ubikacija

14. Kondevi}, 10 ku}a— nepoznato

14. Kupin —

15. Minijovi}, 3 ku}e— nepoznato

15. Matijevi}i Istoimeno, na desnojobali Gostiqe

16. Kuleni}i (âni}i) Kuqan, kod \ur|evika

17. Toval (Tuval) —

18. Gozdevi}i(Gvozdevi}i)

Gvozdevi}, isto~no odMatijevi}a

19. Grahovi{te —

Nahija Smolu}a je tako|e imala svoj osnov u nekada{woj ùpskoj or-ganizaciji. Na osnovu ubikacije svih wenih naseqa, popisanih 1528. i1533, vidi se da je ona obuhvatala prostor dana{weg Spre~kog poqa, kojenesumwivo ima ùpske karakteristike. I ovde je do 1528. naseqeno sta-novni{tvo s vla{kim statusom u svih 11 sela, a na wihovom ~elu se nala-zio knez Vlatko, sin Vladimira, sa jo{ osmoricom primi}ura.19

Nahija SMOLU]A

Naseqe Ubikacija

1. Gnojnica Istoimeno, na desnoj obali Spre~e

2. Gorwi Lukavac Istoimeno, isto~no od Smolu}e

3. Dowi Lukavac Istoimeno

4. Miri~ina Istoimeno, zapadno od Gnojnice

5. Kru{evica Istoimeno, zapadno od Smolu}e

6. Devetak Istoimeno, na levoj obali Spre~e

7. Dobo{nica Istoimeno, na desnoj obali Spre~e

8. Dowa Smolu}a Istoimeno, na desnoj obali Spre~e

9. Gorwa Smolu}a Istoimeno

10. Sredwa Smolu}a Istoimeno

11. Pura~i} Istoimeno, na levoj obali Spre~e


19 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 272; A. Han-dì}, O islamizaciji, 20; isti, Dva prva popisa, 104, 133, 147, 154, 200–208.

Na tlu Posavine, od doweg toka Drine na istoku, do reke Bosne na za-padu, formirane su nahije Bijeqina, Koraj i Nenavi{te (Gra~ac), koje subile u velikoj meri nenaseqene, odnosno zbog odseqavawa prethodnogstanovni{tva osmanske vlasti su zatekle mno{tvo napu{tenih sela — me-

zri prilikom popisa 1533. godine.

Nahija Bijeqina prostirala se na podru~ju dana{we Semberije iprema pomenutom popisu vidi se da je bila veoma slabo naseqena, da bi do1548. broj naseqa porastao s ~etiri na ~etrnaest, sva u posedu zvorni~kogsanxakbega: êtvrtkovi{te, Batkovi} ili Mirkovac, Tvrtkovac, ûkoje-vi}i, Grm Seli{te, Gorwa i Dowa Ruhotina, Popovi ili Zvona{ Seli-{te, Kuzovrat, Toma{evac, Obarska (istoimeno), Tre{nica (istoimeno),Mare{tica, Kr~evac ili Gojsal Seli{te ili Vrqika, Brodac, Obrovaili Obrovac, Crwelovo (istoimeno).20

Zvorni~kom namesniku Mehmed-hanu (1548–1560) sigurno pripadazasluga za kolonizaciju i privredno oìvqavawe ovog podru~ja, kao i na-hije Nenavi{te, budu}i da su ova sela bila u wegovom hasu.21 Samo naseqeBijeqina je u sredwovekovno doba bilo trg s fraweva~kom crkvom i mana-stirom, dok se u prvom osmanskom popisu na wenom mestu navodi samo ê-

tvrtkovi{te, selo s trgom koji se odràvao u pomenuti dan. U Bijeqinije 1446. bio opqa~kan jedan dubrova~ki trgovac. Prema novijim rezulta-tima, u neposrednoj blizini, u selu Popovi ili Zvona{ seli{te postoja-la je i pravoslavna crkva.22 Demografski i ekonomski napredak ovog pod-ru~ja odvijao se u drugoj polovini 16. veka, tako da je Bijeqina dobila sta-tus kasabe 1580. godine. Ona se razvila na mestu gde su se sticali puteviiz Hercegovine, Klisa, Dubrovnika i Bosne prema budimskoj i temi{var-

skoj krajini i stoji kao derbend na javnom putu prema ra~anskoj skeli.Stoga su emini i ajani, kao najugledniji i najuticajniji qudi Zvorni~kogsanxaka, uputili predlog Porti da se u Bijeqini uspostavi pazarni dan igodi{wi sajam, te da se ona uzdigne u rang kasabe. O tome je Porta donelapotvrdnu odluku, tako da je pana|ur o Velikoj Gospojini preme{ten izKoraja u êtvrtkovi{te. Do ovog vremena, naseqe je bilo utvr|eno palisa-dom, budu}i da se pomiwu hisarija, xyndije i azap.23 Francuski putnikKikle 1658. kaè za Bijeqinu da je „veliko selo“, i da je preno}io u kara-van-saraju koji je podigao Selvin-pa{a, ali nije stigao da ga zavr{i dokraja. Interesantno je da Kikle pomiwe kako je, zajedno sa sultanovim ka-pixiba{om i hara~ba{om, lovio „patke u obli`woj bari“. Ovaj podatak


20 A. Handì}, O islamizaciji, 33; isti, Postanak i razvitak Bijeljine, 45–74; isti,Dva prva popisa, 111, 145, 167, 168, 178; R. Kajmakovi}, Semberija, 5–122.

21 Muhimme defteri, 40–41.22 M. Babi} — G. Tomovi}, Starosrpski natpisi iz Bijeqine, 81–104.23 A. Handì}, Postanak i razvitak Bijeljine, 51–58.

se nesumwivo odnosi na dana{we naseqe Patkova~u, samo nekoliko kilo-metara ju`no od Bijeqine.24 Ne{to kasnije od Kiklea kroz „kasabu Bije-qinu“ pro{ao je Evlija, koji navodi broj od pet mahala i 500 ku}a, isti~u-}i lepotu oxaka Ali-pa{e êngi}a.25

Nahija BIJEQINA, 1533

Naseqe Ubikacija

1. Selo Mirkovac ili Batkovi}i Batkovi}i

2. Selo ûkojevi}i Modran kod Jawe

3. Selo Grm Seli{te Grm, u dana{woj Bijeqini

4. Selo êtvrtkovi{te Bijeqina

5. Mezra Jerilska (?) —

6. Mezra Obrovac —

7. Mezra Kr~evac kod sela Bistrice ? Gojsovac

8. Mezra Brodac Brodac

9. Mezra Ra~kovac (?) —

10. Mezra Mare{tica Mari}i, zaselak Batkovi}a

11. Mezra Glavi~ica —

Nahija Koraj pruàla se u Posavini izme|u u{}a reke Tiwe i Gwi-ce, i u wenom sastavu su bili utvr|eni gradovi na Savi — Br~ko, kod u{}aBrke i Novi kod u{}a Lukavca. U popisu 1533. javqa se i „mezra CrkvaSvete Marije u blizini sela Bili Potok“, za koji je A. Hanxi} pretposta-vio da se moè identifikovati sa samim naseqem Koraj, pored koga pro-ti~e Bijela rijeka, a sa~uvani su toponimi „crkvi{te“ i „varo{“. Korajje poput Bijeqine nekada imao funkciju trga i do 1580. se odràvao pana-|ur na praznik Velike Gospojine, da bi te godine bio preme{ten u êtvrt-kovi{te — Bijeqinu.26


24 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, 115.25 Evlija êlebi, Putopis, 485.26 A. Handì}, Dva prva popisa, 102, 138, 144, 145, 146, 153, 181; isti, Postanak i

razvitak Bijeljine, 48–50.

Arheolo{ki ostaci sredwovekovne crkve prona|eni su i u selu Hr-govi Dowi (5.11), a u dowem toku Tiwe, u selu Skakavi Dowoj na nekolikolokaliteta je utvr|eno postojawe slovenskih naseqa iz ranog i poznogsredweg veka (5.30, 5.87, 5.171, 5.176). U samom Koraju na lokalitetu Cr-kvine (6.40) nalaze se ostaci sredwovekovnog grobqa i, verovatno, crkve-ne gra|evine, kao i tri natpisa na ste}cima. Jedan od wih glasi: „A se le-ì Petko Raikovi} na svoi ba{tini na Koraju. Si bilig postavi otac Rai-ko.“27 Svi ovi podaci govore o kontinuitetu naseqenosti ovog prostora upredosmansko doba.

Iz sredwovekovnog doba poti~u Br~ko i Novi — dva va`na „broda“na Savi, koji su imali funkciju trgova, da bi potom bili utvr|eni podi-zawem mawih za{titnih objekata. Br~ko se prvi put pomiwe u ugarskimizvorima 1422. godine pod imenom „Barkazaad“ — „u{}e Brke“, a zatim uugarsko-osmanskim sukobima tokom tre}e decenije 16. veka. Sasvim je iz-vesno da je Br~ko bio utvr|en grad, budu}i da se u izvorima pomiwu wego-vi kastelani — vojni zapovednici. Grad je pao pod osmansku vlast tokomjuna 1528. godine, ali se ne nalazi u defteru Zvorni~kog sanxaka 1533, kaoni grad Novi, na u{}u Lukavca u Savu. Tvr|ave sa posadima ulufexija bi-le su posebno popisane.28 Kao {to je ve} re~eno, tek sa osmanskim osvaja-wem Slavonije, smiruju se prilike i dolazi do naseqavawa stanovni{tvas vla{kim statusom i privrednog oporavka prisavskih nahija. Br~ko serazvijalo prete`no kao privredni centar koji je u vreme zvorni~kog san-xakbega Mehmed-hana (1548–1560) postao kasaba.29

Poloàj Novog, ~iji su ostaci poznati kao Naki}-kula, tako|e je biodobar, jer je na tom mestu na desnu obalu Save izbijao put koji je polaziood Tuzle, preko Majevice, sa ogrankom ka Br~kom. Iako je Novi osvojen tek1528, osmanske vlasti su posle nepunih 10 godina formirale brodogradi-li{te. Prvi wegov pomen je iz 1538, ali je sigurno osnovano ne{to ranije,kada je pokrenuta ofanziva za osvajawe Slavonije, s obzirom na to da su seu wemu pravile posebne {ajke za prevoz kowa. Verovatno je Novi, kao iBr~ko, stradao u osmansko-austrijskom ratu 1716–18, me|utim, nije obno-vqen.30 U jednom opisu teritorije ju`no od Save koja se nalazila pod vla-{}u Austrije 1718–1739, pomiwu se ru{evine ove tvr|ave.31


27 M. Vego, Zbornik srednjovekovnih natpisa, IV, br. 289–293; [. Be{lagi}, Novopro-na|eni natpisi na ste}cima, 135–136.

28 P. Engel, Zur Frage, 40, nap. 63; A. Ivi}, Spomenici Srba u Ugarskoj, Hrvat-

skoj i Slavoniji, 7; isti, Istorija Srba u Vojvodini, 88–89, 366. A. Handì}, Izgradnjala|a kod Novog na Savi, 85; isti, Tuzla, 72; isti, O islamizaciji, 26.

29 Muhimme defteri, 40–41.30 A. Hanxi}, Stari grad Novi na Savi, 239–251; isti, Izgradnja la|a kod Novog

na Savi, 83–115.31 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 378–379.

Nahija KORAJ

Naseqe Ubikacija

1. Selo Korenita Istoimeno

2. Selo P~eli} (êli}) êli}, ju`no od Br~kog

3. Selo Borovik (Ibrezik) Brezik, jugoisto~no od Br~kog

4. Selo Qutica (Qutnica) —

5. Selo Hrgovi Istoimeno, jugozapadno od Br~kog

6. Selo Bili Potok —

7. Selo Brdwik (Brwik) —

8. Selo Mao~a Istoimeno, jugozapadno od Br~kog

9. Selo Skakava G. i D. Skakava, jugozapadno od Br~kog

10. Selo [trep~e [trepci, jugozapadno od Br~kog

11. Selo Rahi} G. i D. Rahi}, jugozapadno od Br~kog

12. Selo @erovina (@irovnica) —

13. Selo Labska ili Dedekovo —

14. Mezra Dede \uro kod sela Korenita —

15. Selo Hmeqin Zagon —

16. Mezra Ostrojno —

17. Mezra Bukovica Du{man Bukovica, ju`no od Brezovog poqa

18. Mezra crkve Sv. Marija kod sela BiliPotok

Verovatno kod dana{weg Koraja

19. Mezra Mijo~ina Sudawa —

Nahija Nenavi{te (Gra~ac) prostirala se izme|u doweg toka Bosne,Save i Tiwe, na isto~nom delu sredwovekovne ùpe Nenavi{te, koja jezahvatala i levu obalu Bosne sa selom Jake{om. Me|utim, vlast ugarskogkraqa odràla se zapadno od reke sve do osvajawa grada Dobora 1536. godi-ne, kada je osnovana nahija Dobor u okviru Bosanskog sanxaka. Nahija Ne-navi{te je i 1533. godine bila veoma slabo naseqena. Imaju}i u vidu da jere~ o podru~ju na samoj granici, koju je ~inila reka Bosna nizvodno od Do-boja sve do 1536/37, jasno se vidi nestabilnost demografskih prilika. Do1548, uz veliko zalagawe zvorni~kog sanxakbega, ponovo je naseqeno dotad


25 pustih seli{ta (mezri): Crkvina ili Krièvac (s. Crkvina kod B.[amca), Vu~kovac ili Tiwica (s. Vu~kovci kod Grada~ca), Slatina s bu-narom Svibovac (s. Svibovac), ^remo{nica (s. Tramo{nica), @abar, Ora-hova rika, Milutinovo seli{te, Petrosali}i, Domanovci (s. Domaqevi-}i), Ledenice, Poznojevi}i, Koprivna, Hasi}i (istoimeno), Gorwi i Do-wi Bok (s. Bok), Jak{i}i, Rupanovi}i, Kojasi}i, Obudovac s Orlovim po-qem (s. Obudovac), Babe{nica, Rajska, Brestovo poqe kod sela Modri~e,Tolisa (istoimeno), Gorwi i Dowi Skugri}i (istoimeno).32 Verovatno suova sela bila u wegovom hasu, budu}i da se 1560. navodi kako je „pazar Ne-navi{te sa 25 sela has pokojnog sanxakbega Mehmed-hana“.33

Iz sredwovekovnog perioda poti~u brojni lokaliteti, na prvom me-stu ostaci tvr|ave Grada~ac (Gra~ac) (5.22), koji je 1461. bio u posedu Ra-divoja Ostoji}a.34 Jo{ jedno utvr|ewe postojalo je u srcu Trebave — Gra-

dac u selu Vrawak, pored koga je vodio put iz doline Bosne ka gradu Soko-lu. Zna~ajniji nalazi otkriveni su u ataru sela Skugri} Gorwi — ostacislovenskog gradi{ta i sredwovekovnog utvr|ewa, crkvene gra|evine i ne-kropole ste}aka (5.1, 5.6, 5.27, 5.45). Na desnoj obali Bosne, u selu Crkvi-na koje je popisano 1548. kao ponovo naseqeno, otkriveni su ostaci sred-wovekovne crkve i grobnica s kamenim plo~ama (5.9). U Tramo{nici sutako|e otkriveni ostaci sredwovekovne nekropole (5.33).35

Nahija NENAVI[TE (GRAÂC), 1533

Naseqe Ubikacija

1. Mezra Rasika/Rajska —

2. Selo Modri~ Modri~a

3. Mezra crkve Ilinsko poqe —

4. Mezra Nenavi{te poqe —

5. Mezra Brestovo poqe kod selaModri~

—

6. Mezra Gorwi i Dowi Skugri}i Gorwi i Dowi Skugri}i

7. Mezra Tolisa i Vrbina Lokva Tolisa

8. Mezra Di{nica (Desnica) —


32 A. Handì}, Dva prva popisa, 146, 154, 157, 167, 201; isti, O islamizaciji, 34–35.33 Muhimme defteri, 40–41.34 ]. Truhelka, Fojni~ka hronika, 446–449; Fra Nikola La{vanin, Ljetopis, 220–223.

Vid. poglavqe „Nemiri, ratovi i propast (1391–1463)“.35 Modri~a sa okolinom u pro{losti, Modri~a 1986, 18–33.

Naseqe Ubikacija

9. Mezra Moranica —

10. Mezra Mihaqevac —

11. Mezra Dvorska kod tvr|ave Gra~ac —

12. Mezra Sapna —

13. Selo Koprivnica —

14. Selo Bi{}a Glavica (Gnojnica) —

15. Varo{ tvr|ave Gra~ac Gra~ac

Uz oslonac na prethodna istraìvawa, moè se prihvatiti da suzna~ajniji gradovi kao privredni i saobra}ajni centri, tokom vremenarazvili svoje upravne oblasti — „kotare“ ili „ùpe“, koje je ~inio odre-|eni broj seoskih naseqa. Naàlost, sa~uvan nam je samo jedan jedini po-men i on se odnosi na „Srebreni~ku ùpu“ — „ùpu“ grada Srebrenika.Neka neimenovana sela koja su pripadala ovom gradu drào je 1461. Radi-voj Ostoji}. Prema popisu nahije Srebrenika iz 1533. godine u wen sastavsu ulazila sela koja odgovaraju istoimenim dana{wim naseqima: [pijo-

nica, udaqena oko 6 km od Srebrenika, Babunovi}i, na oko 4 km, i Sladna

— oko 9 km od grada. Selo Bistrica je danas nepoznato, ali se sigurno na-lazilo u dolini istoimene re~ice, desne pritoke Tiwe, a selo Plaweostalo je neubicirano.36 Zanimqiva su zapaàwa D. Bojani}, koja je nase-qa Sladnu, [pijonicu i Babunovac, popisane 1528. u nahiji Krupaw, do-vela u vezu s istoimenim selima u nahiji Srebrenik iz 1533. Re~ je o vla-sima koji su ovde naseqeni iz kri~ke nahije, tako da reka Drina nije bilaprepreka za pojedina~ne selidbe.37

Istraìvawa na drugim podru~jima su pokazala da su se naseqa pod-re|ena jednom gradskom nasequ ili tvr|avi mogla nalaziti na udaqeno-sti od maksimalno 20-tak kilometara da bi se upravne i ekonomske vezemogle odvijati na svakodnevnoj osnovi.38 Moè se pretpostaviti da jeupravna oblast Srebrenika, koji je imao veoma zna~ajnu vojno-strate{kufunkciju od 14. veka do 1520-tih godina, bila znatno ve}a od obima wegovenahije iz ~etvrte decenije 16. veka. Woj teritorijalno bliska bila je nahi-

ja Jasenica, u gorwem toku reke Tiwe, pa je sasvim mogu}e da su wena sela


36 Fra Nikola La{vanin, Ljetopis, 220–223; A. Handì}, Dva prva popisa, 177, 206–210.37 D. Bojani}, Krupaw i Ra|evina u XVI i XVII veku, u: Ra|evina u pro{losti,

Beograd 1986, 133, 137–138, 140–141.38 M. Blagojevi}, Grad i ùpa — me|e gradskog dru{tva, 72–83; J. Mrgi}-Radoj-

~i}, Dowi Kraji, 171–172.

ranije pripadala Srebreniku, budu}i da su se nalazila na pet do 15-tak kmod ovog grada.39

Nahija JASENICA

Naseqa Ubikacija

1. Gorwa Jasenica Istoimeno, oko 5 km jugoisto~no odSrebrenika

2. Sredwa Jasenica Isto

3. Dowa Jasenica Isto

4. Seona Istoimeno, oko 5 km jugozapadno odSrebrenika

5. Crvu{a —

6. Draguwa Istoimeno, ju`no od Jasenice

7. Obodnica Istoimeno, ju`no od Jasenice

8. Straì{te Straà, jugoisto~no od Srebrenika,blizu Jasenice

9. Morawak (Morawci) Morawci, Gorwi i Dowi, jugozapadnood Srebrenika

10. Tiwa Istoimeno, Gorwa i Dowa, ju`no odSrebrenika

11. Ajin-alti ili Podpe} Podpe}, ju`no od Srebrenika

12. Rapatnica Istoimeno, jugozapadno odSrebrenika

13. Qenobud Istoimeno, ju`no od Srebrenika

14. Jeìnac —

Nahija Teo~ak je verovatno izrasla iz „teo~a~ke vlasti“ — voj-no-upravne jedinice srpske Despotovine. Pod osmansku vlast ovo pod-ru~je je do{lo tek nakon 1512. godine, po{to je osvojen grad Srebrenik naMajevici, od koga je Teo~ak udaqen oko 40 kilometara u pravcu istok-ju-goistok. Naseqa ove nahije popisana su 1528. i 1533. godine i prostiralasu se u bliòj okolini grada. U selu Sredwi Lokaw ili Rudine podignutaje crkva najkasnije do 1533, koja se u popisu iz 1548. javqa kao Grabska cr-


39 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 271; A. Han-dì}, Dva prva popisa, 100–101, 146, 156, 157, 164, 167, 200, 201, 206, 208–211.

kva. U selu Tamnoj ili Kr~ina, odnosno u selu Bawici do 1587. podignutje manastir Tamna, koji postaje sedi{te Zvorni~ke eparhije.40

Nahija TEO^AK

Naseqa Ubikacija

1. Varo{ grada Teo~aka Istoimeno

2. Vrh Lokaw Danas ne postoji selo, ali se nalaziloispod Lokawske planine, kod izvoraLokawske reke

3. Gorwi Lokaw Istoimeno, jugoisto~no od Teo~aka

4. Rudine ili Sredwi Lokaw Danas ne postoji selo — potes Grab

5. Brawevo ili Dowi Lokaw Danas postoje i Dowi Lokaw iBrawevo

6. Gorwa Pilica Istoimeno, isto~no od Teo~aka, nalevoj obali Pili~ke rijeke

7. Dowa Pilica Istoimeno, na desnoj obali Pili~kerijeke

8. Orahovo Seli{te —

9. Suho Poqe Istoimeno, oko 15 km sveroisto~nood Teo~aka, na levoj obali Modrana

10. Bjelo{evac (na Tamnoj/Tavnoj) Istoimeno, severno od G. Pilice

11. Ugqevik ili Lab-deresi Ugqevik, severoisto~no od Teo~aka

12. Trnova Danas Sredwa i Dowa Trnova,severoisto~no od Teo~aka

13. Lukova Istoimeno, zaselak D. Trnove

14. Orahova — Y blizini Lukove

15. Bawica Istoimeno, isto~no od Teo~aka, nareci Tamni/Tavni

16. Tamna ili Kr~ina Kr~ina na Tamnoj/Tavnoj

Izme|u gradova Srebrenika i Teo~aka, koji su obezbe|ivali komuni-kacije izme|u Posavine i doline Spre~e i Podriwa, osim istoimenih na-hija, u osmansko doba su formirane nahije Visori i Zavr{. One su se razvi-


40 M. Vasi}, nav. delo, 267–268; A. Hand`i}, O islamizaciji, 19, 26–27; isti, Dvaprva popisa, 103, 160, 162, 172, 177, 178, 191–199.

le du` puta koji je povezivao ove dve tvr|ave, a ~ije je tragove na terenu,preko bila Majevice, zabeleìo Milenko Filipovi}. Prema wegovim na-vodima, put je polaze}i iz Srebrenika tekao ka istoku i prolazio je krozSitare, Drijen~u, Pipere, Lozovinu, Jablanicu, Ma~kovac i Tobut i stizaoje do Teo~aka, dok se jedan krak odvajao od Sitara preko Humaca i Lopara,vode}i daqe ka Drini.41 S obzirom na planinski, visijski karakter prede-la, ne moè biti re~i o ùpskoj organizaciji zasnovanoj na zemqoradwi.Naseqa obeju nahija su u sredwovekovno doba bila u funkciji odràvawagradova-tvr|ava Srebrenika i Teo~aka, ~ine}i wihovo ekonomsko zale|e.

Nahija Visori obuhvatala je sela isto~no od Srebrenika, od koga suodvojena nizom uzvi{ewa do oko 800 mnv. U dana{wim Piperima, koji su na-stali u ataru sela Visora u 18. veku, sa~uvano je nekoliko natpisa na ste}ci-ma iz 15. veka koji pomiwu ime „Visora“ kao naziv za mesto gde se nalazila„plemenita ba{tina“ pokojnika, poput (Milo{a) Bratosali}a i MladenaA(dvi~a), {to govori u prilog kontinuitetu naseqa i stanovni{tva na ovompodru~ju.42 Stanovni{tvo s vla{kim statusom koje je ovde naseqeno do 1528.imalo je ulogu derbenxija — ~uvara puta koji je prelaze}i preko Majevice po-vezivao Tuzlu i „skelu“ u Br~kom.43 Toponim „Pazarlu Seli{te“ ozna~avabiv{i trg, verovatno u okviru sela, ~ije ime nije upisano.

Nahija VISORI

Naseqa Ubikacija

1. Pazarlu Seli{te —

2. Puòjedci — derbend —

3. Drijen~a — derbend Istoimeno, 15-tak km jugoisto~no odSrebrenika

4. Jablanica — derbend Istoimeno, isto~no od Drijen~e

5. Leskovac —

6. Kozjak Istoimeno, isto~no od Drijen~e

7. Pirkovina Pirkovci, isto~no od Drijen~e

8. Sredkovi}i —

9. Dowe Visore Danas Visori, veoma malo selo


41 M. S. Filipovi}, Majevica s osobitim obzirom na etni~ku pro{lost i etni~ke osobinemajevi~kih Srba, Djela ANUBiH knj. 34, Sarajevo 1969, 17–18, i daqe.

42 Razli~itu rekonstrukciju imena u natpisima daju M. Vego (Zbornik natpisa, IV,br. 286–288) i [. Be{lagi} — Novoprona|eni natpisi na ste}cima, 137–140.

43 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 269–270; A.Handì}, O islamizaciji, 20; isti, Dva prva popisa, 103, 146, 152–153, 155–156.

Naseqa Ubikacija

10. Gorwe Visore Isto

11. Gorwi Humci — Mali Humci Istoimeno, severno od Drijen~e

12. Dowi Humci Istoimeno, severno od Drijen~e

Nahija Zavr{ se prostirala isto~no od Visora, gravitiraju}i kagradu Teo~aku. Selo Tobud koje je popisano u okviru nahije Zavr{ pomiwese 1458. kao selo koje pripada „teo~a~koj vlasti“, a u posedu je velikog lo-goteta Stefana Ratkovi}a. Zanimqivo je da selo Pelnave –Peqave, tako|esredwovekovno ali i savremeno naseqe, nije popisano 1533. godine.44 Na-ziv „Zavr{“ je nesumwivo slovenskog porekla, ozna~avaju}i predeo „izavrhova“, u ovom slu~aju, planine Majevice, posmatrano iz doline Spre~e.U wenom nazivu sa~uvana je uspomena na sredwovekovnu oblast „Zavr{“,koja se javqa 1332. kao posebna sudsko-administrativna celina, zajedno sBosnom, Humom i Zavr{jem. S obzirom na to da su pomenute jedinice bileveoma prostrane, sastavqene od nekoliko ùpa, treba pretpostaviti i daje sredwovekovna Zavr{, budu}i u istom rangu, bila znatno ve}eg terito-rijalnog obima od istoimene osmanske nahije.45 Prostiru}i se „iza“ vr-hovina, ona je mogla da obuhvati ceo severoisto~ni deo bosanske dràve.Selo Zavr{je nalazi se na oko 8 km jugozapadno od Teo~aka, u izvori{nomdelu potoka Prelovca, pritoke Jawe. I na ovom prostoru je do 1528. nase-qeno stanovni{tvo s vla{kim statusom, s ciqem obezbe|ivawa pomenu-tih putnih komunikacija.46

Nahija ZAVR[

Naseqa Ubikacija

1. Lopare Istoimeno, oko 14 km zapadno od Teo~aka

2. Tobud Tobut, oko 7 km severozapadno od Teo~aka

3. To{ino ili Podlistine —

4. Priboj Istoimeno, oko 4 km zapadno od Teo~aka

5. Vukasovi}i Vukosavci, kod Tobuta

6. Vranovi}i —


44 F. Ra~ki, Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, 156–158; A. Veselinovi},Granica izme|u Srbije i Bosne, 95; J. Mrgi}, @upe i naseqa "zemqe" Usore, 38.

45 M. Blagojevi}, Bosansko Zavr{je, 138–139. Vid. i poglavqe ovog rada „Dobrauprava“ (1322–1391).

46 M. Vasi}, nav. delo, 269–270; A. Handì}, O islamizaciji, 20; isti, Dva prva popi-sa, 107, 142, 150, 151, 158, 160, 168, 169, 171, 192.

Naseqa Ubikacija

7. Crn~ika —

8. Vi{wa Luka —

9. Labucka Istoimeno, oko 9 km zapadno od Teo~aka

10. Lipovice Istoimeno, oko 7 km zapadno od Teo~aka

Nahija Soko (Gra~anica) bila je velika po svom prostranstvu, obu-hvataju}i dowi tok Spre~e i ~itav predeo Trebave. Prema bele{kama s te-rena, Milenko Filipovi} navodi da se pod Trebavom, osim istoimene{iroke i niske planine, naziva i grupa sela u planini i wenoj podgorini,ta~nije, gorwi delovi slede}ih sela: Gorwe Tolise, Osje~ana, Vrawaka,Koprivne, Koùha, îf~ija, Sjenine i Pale`nice, Gorwix i Dowix Sku-gri}a. On izri~ito navodi da „za turskog vremena uop{te nije ni bilo naselja upodgorini Trebave“, {to potvr|uju i osmanski izvori.47 Od navedenih se-la, kako se vidi iz daqeg teksta, samo su Sjenina i Pale`nica popisane uokviru nahije Soko, dok su Tolisa, Koprivna i Skugri}i bili u sastavunahije Nenavi{te. Do osnivawa nahije do{lo je posle osmanskog osvajawagrada Sokola 1512, i moè se videti da se nije zasnivala na geografskojposebnosti predeone celine u smislu nekada{we sredwovekovne ùpe,ve} je re~ najverovatnije o selima koja su bila podre|ena gradu Sokolu kaovojno-upravnom centru, ~ine}i tako wegov „kotar“ — „distrikt“. Naseqanahije Soko su popisana 1528, do kada je ovde naseqeno stanovni{tvo svla{kim statusom u 9 od ukupno 17 sela, zatim i 1533. godine. U selu Gra-~anici Turci su zatekli rudnik gvo`|a, {to je dovelo do wegovog naglograzvoja tako da ono do 1548. prerasta u kasabu.48

Nahija SOKO (GRAÂNICA)

Naseqa Ubikacija

1. Varo{ tvr|ave Sokol Istoimeno

2. Gra~anica Istoimeno, oko 6 km jugozapadno odSokola, na desnoj obali Spre~e

3. Stjepan Poqe Istoimeno, zapadno od Gra~anice

4. Brijesnica Istoimeno, zapadno od Gra~anice

5. Klokotnica Istoimeno, zapadno od Gra~anice


47 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 84. i daqe.48 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 273; A. Han-

dì}, O islamizaciji, 20, 32; isti, Dva prva popisa, 97, 147, 160, 161, 167, 168, 199–205.

Naseqa Ubikacija

6. Dowa Lohiwa Istoimeno, isto~no od Gra~anice

7. Gorwa Lohiwa Istoimeno

8. Orahovice Istoimeno, isto~no od Gra~anice

9. Vranovi}i Neubicirano

10. Drenovac Neubicirano

11. Sjenina Istoimeno, zapadno od Sokola

12. Svetli}a Svijetli}a, na desnoj obali Bosne

13. Stani} Rijeka Istoimeno, na desnoj obali Bosne

14. Dowa Lukavica Istoimeno, ju`no od Sjenine

15. Gorwa Lukavica Istoimeno

16. Me|e|a Istoimeno, severno od Sokola

17. Zeliwa Istoimeno, severno od Sokola

18. Pale`nica Istoimeno, kod Sjenine

Nahija Zvornik razvila se du` strate{ki va`ne komunikacije uz le-vu obalu Drine. Grad je pao pod osmansku vlast prvi put 1439/40, a zatimodmah nakon propasti Despotovine 1459/60. Prvobitno je osnovan zeameti suba{iluk koji je pripadao nadle`nosti Smederevskog sanxakbega, svedo osnivawa Zvorni~kog sanxaka 1480. godine, kada grad postaje sedi{tewegovog upraviteqa i doìvqava nagli urbani i ekonomski razvoj. Zvor-ni~kom suba{i je pripadalo 5.000 od 20.000 ak~i, koliko je iznosio godi-{wi prihod od prometa olovom na gradskom trgu. Zvorni~ki kadija je1477. predloìo dvojicu timarnika iz Zvornika kao zakupnike dràvnihprihoda od proizvodwe soli u Dowoj i Gorwoj Tuzli. U samom nasequ po-dignut je most preko Drine, izme|u 1548. i 1585, a dotad je prelaz prekoreke bio obezbe|en skelom kako u gradu, tako i u Novom Selu i kod sela[epak.49 Popis naseqa zvorni~ke nahije donose defteri iz 1519, 1528. i1533. U carske hasove u prvom popisu spadali su xemati (skupine) musli-mana i hri{}ana u samom Zvorniku, xemat hri{}ana u selu Glavi~ici,prihodi od prelaza preko Drine u Zvorniku, kao i prihod od sela \evawa,koje je bilo rudnik srebra i olova. \evawe se pomiwe kao „Diuagne“ jo{1417. godine zajedno s Kostirevom, gde je tada postojao prelaz preko Dri-ne, i gde se napla}ivala prolazna carina (gabella di passo).50 U hasove


49 A. Handì}, Zvornik, 148, 189.50 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 66–67; G. [krivani}, Putevi u sredwove-

kovnoj Srbiji, 57; A. Veselinovi}, Dràva srpskih despota, 112.

zvorni~kog sanxakbega 1519. ulazio je deo prihoda tr`nog baxa (carine) uZvorniku, deo prihoda od hri{}ana sela Glavi~ice koji ìve u ovom gra-du i sedam sela nahije Zvornik, koji se nalaze na prvih sedam mesta u na-{oj tabeli, dok su ostala sela ulazila u timarske posede popisane 1528. i1533. godine. Vla{ko stanovni{tvo je u celini naselilo ovu nahiju i vr-{ilo je derbenxijsku slu`bu, odnosno, ~uvali su glavni put na relacijiNovo Selo — Teo~ak, {to je odredilo teritorijalni obim i geografskiprostor ove nahije.51

Selo Glavi~ica je sredwovekovnog porekla i u wemu je postojao malitrg koji se razvio usled posredni~ke trgovine srebrom iz Podriwa, a u du-brova~kim izvorima se javqa jo{ 1375. godine. U vreme osmanske vlasti,stanovnici ovog naseqa koji su se zatekli u Zvorniku prilikom napada de-spota Vuka Grgurevi}a, pokazali su se kao verni podanici sultana, te suzauzvrat bili oslobo|eni pla}awa hara~a, ispenxe i vanrednih nameta. Otome govore podaci osmanskih izvora — deftera Smederevskog sanxaka iz1476. i Zvorni~kog iz 1519. i 1533.52

Nahija ZVORNIK

Naseqa Ubikacija

1. Glavi~ica Istoimeno, na levoj obali Drine kodu{}a Tamne/Tavne

2. Trbosiqe —

3. Jasenica Istoimeno, na reci Jasenici

4. Va{no Blato — [epak Dowi [epak

5. Ro~evi} Istoimeno, ju`no od Glavi~ice

6. Cernik —

7. Klokotovac —

8. Slatina —

9. Sko~i} Istoimeno

10. Tr{i} Istoimeno

11. Okrugla Luka —


51 M. Vasi}, Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku, 262–263; A.Handì}, Zvornik; isti, O islamizaciji, 18–19; isti, Dva prva popisa,14, 16, 18, 19, 23, 27,29, 37, 80, 99, 157, 164, 165, 169–171, 173–177, 178, 180, 192, 196.

52 M. Dini}, Za istoriju rudarstva, I, 36–38; D. Kova~evi}–Koji}, Gradska na-

seqa, 60, nap. 28; A. Handì}, Tuzla, 46, 100; isti, Dva prva popisa, 23.

Naseqa Ubikacija

12. Tabanci Istoimeno

13. Ku~i}i —

14. Novo Selo Istoimeno, ju`no od Zvornika

15. Temla(Tamna) ili Kr~ina Kr~ina na Tamni/Tavni

16. Tamna ili Jasikovac Danas ne postoji, bilo u dolini rekeTamne/Tavne

Nahija Maglaj je u ve}oj meri mewala svoje granice od 1476. do 1512.godine, po{to su joj bile prisajediwene sve novoosvojene teritorije kaseveru i severozapadu, dok iz wenog sastava nisu izdvojene kao posebneupravne celine nahija Trebetin, Usora, Ozren i kasnije nahija Te{aw.Prema ubikaciji naseqa ove nahije 1604, ona se pru`ala u pore~ju Bosneod sela Rje~ice severno od Maglaja, do sela Golubiwa, severno od Vrandu-ka, obuhvataju}i i dolinu reke Krivaje s rekom Gostovi}. Sasvim je izve-sno da je na ovom prostoru u periodu sredweg veka postojalo vi{e uprav-nih jedinica — `upa, me|utim, wihova imena nam ostaju nepoznata.53

Nahija MAGLAJ

Naziv naseqa Ubikacija

1. Selo @ep~e — „od starih vremena“skela na reci Bosni, trg i pana|ur

@ep~e

2. Selo @ele}e Istoimeno, na reci Bosni, ju`no od@ep~a

3. Selo Papratnica s mezrom Konxir Istoimeno, zapadno od @ep~a, nareci Papratnici

4. Varo{ tvr|ave Maglaj Maglaj

5. Mahala Brdar —

6. Mahala Brusnica —

7. Mahala Mi~uri}i Selo Misuri}, na levoj obali Bosne

8. Mahala Bradi}i —

9. Mahala Jablanica Selo Jablanica, severno od Maglaja,na reci Jablanici

10. Mahala Jelovac Selo Jelovac, severno od Misuri}a


53 Op{irni popis (1604), III, 292–329.


11. Selo Brusje Selo Brusnik, severno od Maglaja, naBrusni~kom potoku

12. Mezra Radilovi} u blizini selaBrusje

—

13. Selo Radenkovi} —

14. Mahala Lipova Prisoja —

15. Mahala Jelovac i Prevoj Krtin —

16. Selo Lipova Ravna, s Bukovicom iLozicom

Gorwa i Dowa Bukovica, isto~no odMaglaja

17. Mahala Koviq, s Rujnicom i O{tromLukom

Selo Rujnica, severno od Zavidovi}a,na reci Rujnici

18. Selo Slavin Potok —

19. Selo Markovi}i i Miri}i —

20. Mahala Blizna i Devetine Selo Blizna i selo Devetine

21. Mahala Grabovica —

22. Mahala Miqkovi}i — deo selaMilo{evi}i

—

23. Selo Pra~evo Poqe, c Bukovicom,Brusnicom, Seli{tem i Seli{teTrnovo

Danas nepoznato, verovatno u okoliniG. i D. Bukovice

24. Selo Sviwari{nica — Po~kovo, iGorwa Bresnica

Selo Sviwa{nica, isto~no odZavidovi}a

25. Selo Straì{te, Luburi}i Selo Strai{te, jugoisto~no odMaglaja

26. Selo Smrdinovo, s ûrovi}ima iBukovica sa Padinama

Selo Smrdin, severoisto~no odZavidovi}a

27. Mahala Bu~a, Jo{avica i Rudica Sela Bo~iwa, Jo{avac i Rudina

28. Selo Sjevne Gari Selo Gare kod Vozu}e, jugoisto~no odZavidovi}a

29. Selo Hrge Istoimeno, isto~no od Zavidovi}a

30. Selo Milkovi}i, Kaluàne, Bakrine,Crnovica i Milo{evi}i

—

31. Mahala Vozu}a i Magrade, most nareci Krivaji; Teofan, iguman

Vozu}a i manastir Vozu}a

32. Selo Milo{evi}i —

33. Selo Priluka s Toplicama iKu~icama

Selo Prilug, jugoisto~no od @ep~a



34. Selo Qeskovica, s Vini{tem iOzimnovom

Sela Qeskovica, Vini{te i Osova

35. Selo Bistrica, Qeskovca i Lupoglav Sela Bistrica i Lupoglav

36. Selo Ko{eva —

37. Selo Grabov Dio —

38. Selo Zmo~i}i —

39. Selo Kopice Istoimeno, zapadno od Novog [ehera

40. Selo Zagranice —

41. Mezra Seona, s delom jajlaka Kozila Selo Seona, isto~no od Zavidovi}a

42. Mezra Bliznac Wiva — Bukovica —

43. MAGLAJ, c trgom Maglaj

44. Selo Ostrupine —

45. Selo Jelovac Istoimeno, severozapadno od Maglaja

46. Selo Zavidovi}i Zavidovi}i

47. Mezra Kopice, Drinci, Rajkovi}i,Radkov Kraj i Veqa

—

48. Mezra Zavidovi}i — Brankovi}i —

49. Mezra Uni{te ? selo Uli{te, jugoisto~no odMaglaja

50. Selo Podkle~e i dubrave u selu: Lu~a,Zorkovi}i, Ocrkavje, Ruji}i, Glavice,Kamenica i jajlak Podkamenica

Sela Podkle}e i Kamenica

51. Selo Golubiwa Sela Gorwa i Dowa Golubiwa,jugozapadno od @ep~a

52. îfluk Mra~aj Selo Mra~aj, ju`no od @ep~a

53. Selo Mahoje s mahalom Petuni}i uselu Pod{qive

Selo Mahoje, jugoisto~no odZavidovi}a

54. îfluk Vitlaci Selo Vitlaci, severozapadno od@ep~a

55. Selo Nekula s va{arom Selo Nekala kod Maglaja

56. Va{ar u mestu Petrovi}i na\ur|evdan, Ilindan i Gospojinu

Selo Petrovi}i, severno od Maglaja

57. îfluk u selu Jablanici Selo Jablanica

58. îfluk kneza Grgura — kr~evina ublizini Spre~e i Lipca

Na levoj obali Spre~e, jugoisto~no odDoboja



59. Mezra Ko~ilar i Poqak u blizinisela @eqezno Poqe

Selo @eqezno poqe

60. Selo Re~ice i mezra KrstjanskoSeli{}e

Selo Rje~ice, severno od Maglaja

61. Seli{te Dokawe —

62. Mezra Medna luka Selo Mednik i re~ica Medna, desnapritoka Bosne, ju`no od Maglaja

63. Va{ar u blizini Krive Rike, naPavkovom katunu, i drugi va{ar ublizini Vukosavqeve crkve

Selo Krivaja

64. Zemin crkve Gostovi} Crkva manastira Udrim (Gostovi})

Nahija Ozren nema svoju osnovu u sredwovekovnoj `upskoj organizaci-ji, budu}i da nosi naziv planine na ~ijim obroncima se prostirala, i for-mirana je naseqavawem stanovni{tva sa vla{kim statusom. To su prema re-zultatima A. Hanxi}a bili vlasi Bawani, koji su se delom doselili sa pod-ru~ja nahije Maglaj. Crkva manastira Ozrena, koja se pomiwe i u popisu iz1604, podignuta je izme|u 1587. i 1589.54 Popisana sela se nalaze na ivi~nimpadinama ~itavog masiva planine Ozren, na nadmorskoj visini koja se kre}eod 200 do 550 mnv i nastala su kr~ewem bujne {umske vegetacije.55

Nahija OZREN

Naseqe Ubikacija

1. Selo Velika Jadrina Iguman ikalu|eri crkve Sv. Nikole; zemqazvana Bori~ina Glavica

Nije sa~uvano selo — postoji Jadrinakosa i potok Jadrin, kod manastiraOzren

2. Selo Osojnica Istoimeno, sev. od Maglaja, na desnojobali Bosne

3. Selo Bukovica Stojan, kalu|er crkvesv. Nikola

G. i D. Bukovica, isto~no od Maglaja,na planini Ozren

4. Selo Mala Jadrina, drugim imenomMi}inovo Poqe

Nije sa~uvano selo — verovatno ublizini manastira Ozren

5. Selo Dowa Bresnica Dowa Brijesnica, jugoisto~no odmanastira Ozren

6. Selo Gorwa Bresnica Gorwa Brijesnica, isto


54 M. Filipovi} — \. Mazali}, Manastir Ozren, 89–124.55 Op{irni popis (1604), I–2, 465–473.

Naseqe Ubikacija

7. Selo Perina Verov. Perovi}i, severoisto~no odZavidovi}a, na planini Ozren

8. Selo So~kovica So~kovac, na levoj obali Spre~e

9. Selo Tolimiri} —

10. Selo Teku}ica Istoimeno, na levoj obali Spre~e,jugoisto~no od Doboja

11. Selo Pridol, drugim imenom Ostru-`nica Knez Jovan Rado~i}

Selo Pridjel, ju`no od Doboja

12. Selo Paklenica Istoimeno, severno od Maglaja

13. Mezra Rakovica i Gorwa Jablanica G. i D. Rakovac, isto~no od Maglaja

14. Mezra Sinanovac, u blizini rekeSpre~e

—

Nahija Dobor formirana je nakon osmanskog osvajawa grada Dobora1536. godine, ta~nije Doborske ùpanije, {to je odredilo wen teritorijal-ni obim. Weno sedi{te bilo je u gradu Doboru, a obuhvatala je, kako se navo-di u dokumentu iz 1512, i posede Gra~ac i Mihalovac na obali Save. U pret-hodnom periodu, tokom postojawa sredwovekovne bosanske dràve, moè sepretpostaviti da je predeo uz levu obalu doweg toka Bosne, ulazio u sastavùpe Nenavi{te, jer je weno selo Jake{ upisano u nahiji Dobor. Poredovog naseqa, sredwovekovnog su porekla Lupqanica — selo Lup 1461. godi-ne pripadalo je Radivoju Ostoji}u, dok su sela Gorwa i Dowa Ukrina vero-vatno ulazile u sastav ùpe Modran, pomenute jo{ 1313. i 1314. godine.56

Me|u va`ne arheolo{ke spomenike sredwovekovnog perioda ulazeostaci crkve na lokalitetu Crkvi{te u Velikom Prwavoru (4.16), u doli-ni re~ice Fo~e, gde se u blizini nalazi nekoliko nekropola ste}aka. Nalevoj obali Bosne otkriveni su ostaci poznosredwovekovnog utvr|ewaGradine u selu Rite{i}u (4.43), podignuto radi obezbe|ivawa glavnog pu-ta dolinom Bosne. Nizvodno, u Podnovqu zabeleèn je lokalitet Crkvine(4.15) sa ostacima crkvene gra|evine i grobnica s plo~ama, ali nisu de-taqnije ispitani. Kao {to je ve} u radu pomenuto, u niskoj Posavini, ublizini Bosanskog Broda otkriveni su ostaci dva utvr|ena naseqa — nalokalitetu ârda~ine u Dowem Klakaru (4.17) i Gradina u Velikoj Bru-snici (4.44), koji mogu da se identifikuju s „tvr|avom Gradac“ koja je1499. pripadala jaja~kom banu Frawi Berislavi}u.57


56 J. Mrgi}, @upe i naseqa „zemqe“ Usore, 30–31.57 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 142–143. Vid. i poglavqe „Dvovla{}e

(1463–1536)“.

Na Gradini u Novom Gradu (5.26) otkriveni su ostaci sredwovekov-nog naseqa, ali nisu pobliè ispitani. Narodno predawe prenosi da je naovom mestu bio neki „stari grad“ i navodno }uprija, gde su ìveli kri-jum~ari, pa je radi spre~avawa hajdu~ije podignuta jedna kula od koje jepostao Novi Grad. Re~ je zapravo o uspomeni na „Ujvar“ — Novigrad, kaojednu od „skela“ na Savi, koja se nalazila u posedu porodice Berislavi}akrajem 15. i po~etkom 16. veka.58

Zemin — posed Crkvina kod sela Jake{ koje se pomiwe u popisu iz1604, moè se dovesti u vezu s ostacima crkvene gra|evine na lokalitetuCrkvina (5.10), na severnoj strani grada Dobora. Kraj na suprotnoj straniModri~e nazivao se i u drugoj polovini 17. veka Vasiqevim poqem, jer uletopisu fra Marka (1674) stoji da je on rodom „iz Vasiljeva Polja, koje jeprema Modri~om u ravni priko Bosne“, ali se taj toponim u me|uvremenu sa-svim izgubio.59

Skoro polovina naseqa — sela i mezri nahije Dobor prema popisuiz 1604. godine ne mogu da se identifikuju danas na terenu.60 Razlog to-me svakako leì u velikim migratornim talasima koji su zahvatali sta-novni{tvo na ovom prostoru, naro~ito tokom Dugog rata (1593–1606) iVelikog Be~kog rata (1683–1699), ali je razlog i priroda tla — gusto po-{umqene i mo~varne oblasti, gde su malarija i sto~ne bolesti bile do-sta zastupqene.

Nahija DOBOR


1. Selo Fo~a Istoimeno, severozapadno od Doboja

2. Selo Kotorsko — na prometnom putu,most cy izgradili sami stanovnici nareci Fo~i; trg — 1.400 ak~i godi{we

Istoimeno, severno od Doboja

3. Selo So~anica Mala i Velika So~anica,severozapadno od Doboja

4. Selo Lupqanica — * sredwovekovnoselo Lup (1461)

Gorwa i Dowa Lupqanica, ju`no odDervente

5. Selo Detlak (1570 — mahalaLupqanice)

Gorwi i Dowi Detlak, ju`no i jz odDervente


58 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 64–65; M. Me-si}, Gra|a mojih rasprava, 142; vid. pomenuto poglavqe.

59 J. Jeleni}, Dva ljetopisa Bosne Srebrne, GZM 30 (1918) 115–119.60 Op{irni popis (1604), I–2, 354–384.


6. Mahala Crnac61 (1570 — Crna~,mahala Lupqanice)

Crn~a

7. Mezra Rabtaj Verovatno selo Rap~ani

8. Selo Podnovqe Istoimeno selo severno od Doboja, udolini Bosne

9. Mahala Le{nica sela Podnovqe Zaselak Qe{nica u selu DowiVi{wik, uz reku Le{nicu

10. Mahala Bukovica sela Podnovqe Selo Bukovica, isto~no od Dervente

11. Mahala Komarevac sela Podnovqe Komarica

12. Selo Gorwa Gnojnica Selo Gnionica, severozapadno odModri~e

13. Selo Jake{ — *sredwovekovno(1329/30), sa pana|urom ZeminCrkvina

Istoimeno, kod Modri~e

14. Selo Qubojevac Verovatno kod Male Qubice iliQuba~a potoka, jugozapadno odModri~e

15. Selo Bukovica — odr`avaju most naBosni, u blizini tvr|ave Doboj

Mala i Velika Bukovica,severozapadno od Doboja

16. Mezra Kotorsko i mezra Petreni}, ublizini s. Bukovice

—

17. Mezra Gorwa Gnojnica i VasiqevoPoqe

Gnionica, zapadno od Oxaka;Vasiqevo poqe se nalazilo na levojobali Bosne, preko puta Modri~e

18. Selo Bi{wa Istoimeno, ju`no od Dervente

19. Selo Le{nica Zaselak Qe{nica sela @eravca,severoisto~no od Dervente

20. Velika (uspostavqawe xamije) —kasaba (verov. 1570. — selo Pridolovasi — Pridolsko poqe)

Velika, jugoisto~no od Dervente, rekaVeli~anka

21. Mezra Vladavi}i —

22. Mezra Vojvodino Poqe ili Poqar = ? selo Poqari, isto~no od Dervente

23. Mezre Kotorac, Gorwi i Dowi Tubor —


61 Naziv bi ukazivao na selo monaha — crnaca, odnosno selo u manastirskom po-sedu — v. A. Loma, Starosrpsko vâsâ „selo“ i wegovi tragovi u toponomastici, 10. Uovom konkretnom slu~aju, re~ je o posedu manastira Detlaka.


24. * Gorwa Ukrina — „veliki derbend“— od 1570. kasaba, na javnom putu odTe{wa do Poège, preko skele u Du-bo~cu; put je teàk, okruèn mnogim{umama; most na Ukrini — izgra|enizm. 1570–1575; Pop Mile{a

Derventa

25. Selo Miqa~ka, kod G. Ukrine S trgom— 1.000 ak~i godi{we

—

26. Selo Dowa Ukrina — œmali derbendŒ— isto kao G. Ukrina (1570. — upisanpop Bogdan)

Verovatno dana{we selo Omeragi}i

27. Mezra Postaq —

28. Mezra Rado{ko seli{te i KozjiPotok

—

29. Selo Krsovi} —

30. Jajlak Vu~jak, ìrovina Deo hrastove {ume na planini Vu~jak

31. Selo Podborje — mezre Plavu{a iSeli{te

—

32. Selo Radunovci — mezre Luàr iOtoka

—

33. Selo Radunovci — mezra Seferovci,na u{}u Bosne u Savu, „poredru{evne tvr|ave i varo{i“

—

34. Mezre: Trnovo Seli{te,Oskoru{i{te, Kobilov Potok,Jablanica Lug

—

35. Mezra Rado{nica, „izme|u Potoke iBosne“

—

36. Mezra Tekija —

37. Mezra Glogovica —

38. Mezra Luàrov Dol —

Nahija Koba{ se prostirala na potezu od u{}a Vrbasa u Savu, panizvodno do Dubo~ca, na jugu obuhvataju}i dolinu Turjanice, desne pri-toke Vrbasa. U wenom sastavu su se 1604. nalazile kasabe Koba{ i Li{wakod Prwavora, i stara tvr|ava Dubo~ac kao skela na Savi.62 Oko sastava


62 Op{irni popis (1604), I–2, 465–509.

Male i Velike Ukrine prostirala se sredwovekovna ùpa Ukrina, pome-nuta 1313. i 1314. Weno sedi{te je moglo da bude u utvr|ewu Kova~ — Gra-dina Kova~ na Radi{kovi}a brdu (4.36), koje se navodi 1415. godine kao„tvr|avica Kova~“ Vladislava Dubrav~i}a. Narod i danas kraj oko sasta-va Ukrina naziva @upom, kao {to je to zabeleìo M. Filipovi}.63

Druga sredwovekovna ùpa na ovom prostoru bila je Li{nica, okodana{weg naseqa Li{we, u kojoj je bila sme{tena vojska kraqa Ostoje uzimu 1399. godine.64 Naziv @upa odrào se i u 18. veku, jer se u austrij-skom izve{taju o razgrani~ewu iz 1718. izri~ito kaè: „In den sogenan-nten Schuppa ist das vornehmste Lischnia und Bernjavor, beide wust“.65 Po us-postavqawu osmanske vlasti, nakon 1536, Li{wa je doìvela ekonomskiuspon, kao prometno mesto i raskrsnica puteva ka Dubo~cu, Koba{u i Ko-torskom na reci Bosni, ali i kao mesto gde kona~i osmanska vojska. Nede-qa je bio pazarni dan od vremena osvajawa, i hri{}anska raja ìvela je odtrgovine, a ne od zemqoradwe. U kasabi je Ferhad-beg podigao xamiju iuvakufio 12 du}ana sa karavan-sarajem.66

Kao Dubo~ac, i Koba{ je bio u posedu porodice Berislavi}, od 1470.pa sve do 1536, kada ga osvaja Gazi Husrev-beg. Wegovo ime poti~e od koba

— la|a, koje su ovde izra|ivane. Po osmanskom osvajawu, izgra|eno je ma-we utvr|ewe — palanka, za koju Atanasije \or|i} 1626. kaè da broji oko100 ku}a.67 Koba{ je oko 1540. postao sedi{te kadiluka, pa treba pretpo-staviti da je u isto vreme naseqe bilo uzdignuto u rang kasabe.68

Od sredwovekovnog arheolo{kog materijala pa`wu privla~e loka-liteti Varo{ (3.138) i Crkvina — Palanke (3.21) u selu Kremna, na su-protnoj obali Ukrine od utvr|ewa Kova~a, udaqeni samo nekoliko kilo-metara.69 Osim indikativnog naziva, koji bi ukazivao na to da se podgra|egrada Kova~a nalazilo na drugoj obali reke, na lokalitetu Varo{ otkrive-ni su tragovi ku}a s temeqima od kamena povezanog kre~om, a malo iznadwih nalaze se ostaci sredwovekovne crkve. O starini sela Kremna svedo-~i i to da je naseqe popisano u defteru Bosanskog sanxaka iz 1604. godine.U dolini re~ice Vijake, na lokalitetu Dowa Gradina u Drenovi (3.28) re-


63 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 41–55.64 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 247–250.65 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 585.66 Op{irni popis (1604), III, 504–506.67 M. Batini}, Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj poviesti, 148; M. Mesi}, Gra|a

mojih razprava u „Radu“, 118; isti, Pleme Berislavi}a, 30–104; A. Ivi}, Spomenici Srba

u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji, 162–163; J. Bosendorfer, Crtice iz slavonske povijesti,Osijek 1910, 126, 141; H. Kre{evljakovi}, Stari bosanski gradovi, 39.

68 H. [abanovi}, Bosanski pa{aluk, 176–177; Op{irni popis (1604), III, 464–509.69 \. Basler, Ivanjsko polje. Gornji tok Ukrine, 423–424; J. Mrgi}, @upe i naseqa

„zemqe“ Usore, 30–31.

kognoscirani su ostaci poznosredwovekovnog utvr|ewa, gra|enog od lo-mqenog kamena s kre~nim malterom. Wena namena je bila da brani komuni-kaciju koja je i{la dolinom ovek reke, na relaciji izme|u doline Ukrinei doline Li{we.

Na osnovu identifikacije naseqa popisanih 1604. godine, skorodvadeset toponima nije sa~uvano do danas, {to se kao i u slu~aju susednihnahija — Lef~a i Dobora, moè objasniti kako migracijama stanovni-{tva, tako i prirodno-geografskim uslovima. U defteru se, me|utim, nepomiwe naseqe Sviwar (Zwyna) (dana{wi Srbac), iako je jo{ 1470. zabe-leèn u posedu porodice Berislavi}a.70 Nakon toga, Sviwar se pomiwe ipolovinom 18. veka, u opisu naseqa Posavine, kao mesto iz koga su stanov-nici pobegli na slavonsku stranu, a potom se vratili i obnovili ga.71

Nahija KOBA[


1. Selo Stepnica Poqe — po poloàju mo`da oko u{}aVrbasa

2. Selo Noì~ko Istoimeno, na desnoj obali dowegtoka Vrbasa

3. Selo Crkvica Crkvena, na reci Crkveni, jugozapad-no od Prwavora toponim Crkvi{te

4. Selo Povli~ka Poveli}, na reci Poveli}

5. Selo Topolovo — verovatno u blizini potokaTopolovca (Lijev~e poqe) —A. Handì}

6. Selo Guwevo —

7. Selo Kokori Istoimeno, ju`no od Crkvene, nadesnoj obali reke Turjanice

8. Selo Vija~ko Vija~ani, ju`no od Prwavora

9. Selo JedovnicaSelo Pridvori{te, drugim imenomJedovnica sa mezrom Svodska imezrom Varo{i{te

Jadovnica

10. Selo Spomenovsko —

11. Selo Jo{avka Istoimeno, jugozapadno od Kokora, nareci Jo{avki


70 M. Mesi}, Gra|a mojih razprava u „Radu“, 118.71 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718.–1739, 171.


12. Selo Oto~ko Selo Oto~ak, ju`no od BosanskogBroda

13. Mahala Radojakovnica selo Oto~ko —

14. Mahala Vinsko selo Oto~ko Selo Vinsko, isto~no od Oto~ka

15. Mahala Kalo{evnica sa mezromPlavu{a

—

16. Selo Mijo~i sa Gorwim Vrbovcima —

17. Selo Botajska — Botavica, sa adomBotavica

— (? Botajica na levoj obali Bosne)

18. Selo Dowa ]etojevica

19. Selo Kremna Istoimeno, ju`no od Prwavora

20. Selo Drenova i Mravica PopPoqakovi}, pop Zaharija

Mravica — ju`no od Prwavora, Mra-vi~ka crkvaDrenova — ju`no od Prwavora

21. Selo Ilova Selo sa selom Jadovnicaodr`ava most na reci Turji naglavnom putu

Danas Velika Ilova, Ilova Tabak iIlova [ereg

22. Selo Lon~ar, drugim imenom Ilova Jedno od prethodna 3 navedena

23. Selo Prosjek Selo Prosjek i Prosje~ki potok,severozapadno od Prwavora

24. Selo Vrhbla{ka Danas Malo (i Veliko) Bla{ko, ju`nood u{}a Turjanice u Vrbas

25. Mahala Slatina sa mahalom Li{tani,pripada Vrhbla{kom

Selo Slatina, ju`no od M. Bla{kog, ireka Slatina

26. Mahala Vidonoge —

27. Mahala Sredwe Bla{ko Malo i V. Bla{ko

28. Mahala Vuko{nica, pripadaSredwem Bla{ku

M. i V. Bla{ko

29. Selo Te{wani —

30. Selo Ma~kovica —

31. Mahala Kupre`ani —

32. Selo Kosovqani, sa xamijom —

33. Selo Hranilovi}i sa Korbarima —



34. Mezra Gaqipovi}i, drugim imenomUstagar

Danas Gaqipovci, zapadno odPrwavora

35. Mahala Klipovnica —

36. Selo Zablatje —

37. Selo Gorwe i Dowe Gav~e, Bo{wak —Koqenovi}i, Jo{avka, Gorwi Brawe-{ac Mi{evo Poqe, D. i G. Bihorak3 godi{wa va{ara — \ur|evdan,Ivawdan i Petrovdan

Jo{avka, na istoimenoj reciBrane{ci, jugozapadno od Prwavora

38. Selo Radunovci sa Malim Vrbovcima,mezrom Dubica i Kijavac, mezraOtoka Radunovci, mezra Li{wa

— Kod sela Mijo~i, s GorwimVrbovcima

39. Selo LepenicaPop Eramija Davidov Kalu|er Avram

Gorwa i Dowa Lepenica,, severno odPrwavoraCrkva sv. Ilije u Dowoj Lepenici

40. Selo Dowa Ilova, drugim imenomTrnovgaz

Dowa Ilova, severno od Prwavora

41. Mezra Bogovi}i, sa zeminom kojiobuhvata deo jajlaka Motinica(Motaica), sa 30 dunuma vinograda

—

42. ^ifluk Mehmeda, sina Murad-bega —zemqi{te varo{i ru{evne tvr|aveBla{ko, s onu stranu reke Vrbas

— Gradina u [u{warima, ili nekadruga s leve obale Vrbasa?

43. Mezra Zlovar u blizini crkve,izdvojena od ~ifluka Li{wica,izme|u Kalo{evca i Li{wice

—

44. Koba{, sa trgom (Bosanski) Koba{

45. Selo Brusik Brusnik, severozapadno od Koba{a, nalevoj obali Save

46. Tvr|ava Dubo~ac, stara skela na Savi,na javnom putu od Te{wa

Dubo~ac

47. Kasaba Li{wa — „od osvojewa seodr`ava pazar nedeqom“, prometnomesto — skele Kotorsko, Dubo~ac iKoba{; vinogradi

Li{wa, zapadno od Prwavora

48. Mezra Rada{ko Seli{te, Kozji potok,s va{arom u Gnojnici i PredvorjeDol

? Gnojnica kod Oxaka



49. Baxi penair (godi{wi va{ar) uSvrdiga}ama, na prostoru izme|u~ifluka Mahmud vojvode i selaLi{we

Verovatno u blizini Li{we

50. Mezra Dragiwa, crkveno zemqi{te,uìvaju je kalu|eri spomenute crkve;kalu|er Vasilije i drugi suvlasnici,u blizini Motajice i mezreKotovica, i poru{ene tvr|ave podimenom Osivik i zemqi{te Crkvina,sa vinogradima i ~airom spomenutecrkve na prostoru izme|u ~iflukaBali-age i sela Jadovica

Selo Jadovica, severno od Prwavora

51. Selo Dowa êloja{ka, drugim imenomMijo{tica i mezra Bilavina

—

** *

Na prethodnim stranicama tabelarno su prikazana popisana nase-qa, najve}im delom seoskog tipa, raspore|ena u 24 nahije na teritorijiZvorni~kog (1519, 1528, 1533) i Bosanskog sanxaka (1604). Re~ je ukupno ovi{e od 550 toponima, koji skoro potpuno pripadaju slovenskom jezi~komfondu.

Pore|ewe broja popisanih naseqa i gustine naseqenosti po nahija-ma nije mogu}e zbog velike hronolo{ke razlike — imena naseqa nahijaZvorni~kog sanxaka poti~u iz prve, a Bosanskog — iz druge polovine 16.veka, koja predstavqa period velikog demografskog rasta i {irewa mreènaseqenih mesta. Nahije su se me|usobno razlikovale po prirodno-geo-grafskim osobinama podru~ja, veli~ini svoje teritorije, tako da nisu upodjednakoj meri bile naseqene. Najve}i broj neubiciranih toponima na-lazi se u ravnoj Posavini, od doweg toka Drine na istoku do doweg tokaVrbasa na zapadu, obuhvataju}i nahije Bijeqinu, Koraj, Nenavi{te, Dobori Koba{. (v. kartu). Jednim delom se obja{wewe za ovu pojavu moè na}i uprirodno-geografskim osobinama tla — mo~varno, podlokano tlo i gusta{umska vegetacija. Pore|ewa radi, ve}ina naseqa nahije Dowa Ma~va,ta~nije 14 od ukupno 17 sela, tako|e ne moè da se ubicira, pod istompretpostavkom.72 S druge strane, me|utim, ve}ina naseqa u nahiji Posavje


72 Vid. M. Blagojevi}, Naseqa u Ma~vi, 86–87; A. Krsti}, Seoska naseqa u Podu-

navqu i Posavini Srbije i Ugarske u XV i prvoj tre}ini XVI veka, I^ LII (2005)165–193.

(Posavina) u Sremskom sanxaku, od Jaruga (Arky) do Ra~e, na samoj (levoj)obali Save, koja je znatno vi{e u {irinu plavila slavonsku od bosanskestrane, sa sigurno{}u moè da se identifikuje. Re~ je o dana{wim nase-qima: Jaruge, Sikirevci, @upawa, Bo{waci, [titar, Rajevo Selo, Guwa,Posavski Podgajci, Drenovci i Jamena.73 Stoga razloge za nestabilnostnaseqa u Bosanskoj Posavini treba traìti i u politi~kim i privred-no-demografskim prilikama.

Pod pretpostavkom da se wihove granice nisu mewale u zna~ajnijojmeri nakon polovine 16. veka, moè se primetiti da su najprostranije na-hije bile neke od najmla|ih — Maglaj, Dobor, Koba{ i Te{aw, a da su me|unajmawe spadale majevi~ke nahije — Teo~ak, Zavr{, Visori, kao i Trebe-tin u dolini Qe{nice. Osnov raznolikosti bio je, osim prirodnih odli-ka terena, svakako i u razli~itim politi~kim okolnostima koje su uslo-vile wihovo formirawe, kao i u wihovom poloàju prema dràvnim gra-nicama Carstva. Porastom broja stanovnika i naseqenih mesta umnoà-vao se broj kadiluka, novih sudsko-upravnih i privrednih oblasti.

KADILUCI ZVORNI^KOG I BOSANSKOG SANXAKA

1480–1521 1572

Zvorni~kisanxak

Zvornik SrebrenicaBrvenik

Zvornik, Tuzla, Gra-~anica i BijeqinaSrebrenica, Brvenik[abac, Krupaw

1470–1540 1540 1560

Bosanski sanxak(severni deo)

Brod — sa nahijama:Brod, Bobovac, La-{va, Vranduk

Maglaj, Ozren,Usora, Te{aw,Trebetin, Dobor,Koba{

Koba{ — sanahijama: Vrbawa(Kotor), Vrhovine,Zmijawe, Vin~ac,Jajce, Trebovo, BawaLuka, Dubica,Vrba{ki, Lev~e,Dobor, Koba{


73 B. McGowan, Sirem Sancag› Mufassal Tahrir Defteri, Ankara 1983, 488–510.

VI

PLODOVI ZEMQE

„HLEB NA[ NASU[NI“

…zemqa da je prokleta s tebe;

S mukom }e{ se od we hraniti do svojega vijeka;

trwe i korov }e ti ra|ati,a ti }e{ jesti zeqe poqsko.

Sa znojem lica svojega je{}e{ hqeb…

Prva kw. Mojs. 3:17–19

Nijedan direktni podatak iz sa~uvanih istorijskih izvora za sred-wovekovni period ne odnosi se na podru~je ome|eno Savom i dowim toko-vima Vrbasa i Drine. Ipak, i ovde su qudi `iveli u selima, trgovima igradovima, gde se odvijala wihova privredna aktivnost, sli~no drugimsusednim podru~jima. Stoga osnovni metodolo{ki postupak u prou~ava-wu sredwovekovne privrede severne Bosne po~iva na analogiji sa sused-nim podru~jima Srbije i Ugarske, za koja posedujemo neuporedivo vi{eizvornih podataka. S druge strane, istorijsko razdobqe obuhva}eno kon-vencionalnim terminom „sredwi vek“, kao vremenskom odrednicom za pe-riod od doseqavawa slovenskih plemena pa sve do osmanskog osvajawa se-verne Bosne i susedne Slavonije, moglo bi da se uklopi u jedan {iriokvir prou~avawa i interpretacije. Re~ je o modelu predindustrijske

privrede, sa svojim specifi~nim strukturama. Ove strukture nose obe-le`ja „dugog trajawa“ (la longue duree), u onom zna~ewu koje je predlo`io~uveni istoriograf Fernan Brodel u svojoj istoriji Mediterana i mate-rijalne civilizacije, a c vremenom je postalo {iroko prihva}eno i u pro-u~avawu drugih istorijsko-geografskih podru~ja. Komparativno posma-traju}i privredu sredwovekovne Bosne i woj susednih podru~ja Srbije iUgarske i, s druge strane, uzimaju}i u obzir zajedni~ke osobine predindu-

strijskih privreda, mogu}e je pribli`no ocrtati osobine privrednogìvota severne Bosne.

Glavne postavke ekonomskog ìvota u predindustrijsko vreme ~ini-la je agrarna proizvodwa na oranicama, koja je obezbe|ivala „hleb na{ na-su{ni“. Ona je po~ivala na qudskom i ìvotiwskom radu, ~iji su energet-ski dometi i radni u~inak bili veoma ograni~eni i promenqivi. Vi{e od75% ukupne povr{ine obradivog zemqi{ta bilo je zasejano ìtaricama, avi{e od 9/10 stanovni{tva bilo je angaòvano u proizvodwi hrane. Isto-vremeno, to je „diktatura ìta“ u ishrani qudi, iako je to vrlo nesiguranizvor hrane jer je u najve}oj meri podlo`no kolebawima vremenskih i kli-matskih uslova, demografskih prilika i politi~kih de{avawa. Pre poja-ve èleznice, transport hrane, pre svega ìta, kopnenim putem u normal-nim uslovima nije bio isplativ na ve}e razdaqine, {to je primoravalove}inu qudi da ìve upravo tamo gde se hrana proizvodi.1 O tome je sa~u-vano jedno svedo~anstvo iz pera savremenika novog doba u Bosni — fra Ja-ka Balti}a. On je o godini 1881. zapisao: Godina zla, ìto izdade, ni simenaljudi ne uhvati{e: svakud izdade… Op}eni glad priti narodim… @ito je mlogodonosila èleznica u Zenicu; da ne bi ovoga, svit bi pomro od gladi.2

O odnosu urbanog nepoqoprivrednog, seoskog nepoqoprivrednog iseoskog poqoprivrednog stanovni{tva postoje procene s po~etka procesaindustrijalizacije BiH. Prema podacima iz popisa austro-ugarske upra-ve, od ukupnog broja stanovnika (1.336.091), 2% su ~inili zemqoposedni-ci, 30% su bili slobodni, a 50% zavisni seqaci, dok se 18% bavilo dru-gim (bliè neimenovanim) zanimawima.3 Ovakva struktura stanovni-{tva, odnos izme|u onih koji su direktno angaòvani u proizvodwi hra-ne, i onih koji su se bavili uslu`nim i transportnim delatnostima, bioje druga~iji u periodu sredweg veka. Procene za zapadnoevropske gradovegovore o odnosu od ~ak 80% poqoprivrednog naspram 20% nepoqopri-vredno angaòvanog stanovni{tva, gradskog i seoskog.4 Moè se, dakle,uslovno prihvatiti da je i u severnoj Bosni procenat stanovni{tva di-rektno angaòvanog u proizvodwi hrane iznosio izme|u 80% i 90% u po-smatranom periodu.

Gradovi sa svojim podgra|ima su direktno i neposredno zavisili ka-ko od sopstvene poqoprivredne proizvodwe, tako i od seoskih naseqa u wi-hovoj najbliòj okolini. Na~in predindustrijske poqoprivredne proiz-


1 J. Landers, The Field and The Forge, 1–2, 45; P. Chaunu, Civilizacija klasi~ne Evro-pe, 260.

2 J. Balti}, Godi{njak od dogadjaja i promine vrimena u Bosni 1754–1882, prir. A. Zir-dum, Sarajevo 1990, 298.

3 P. Sugar, Industrialization of Bosnia–Hercegovina, 5–6, 15.4 R. Allen, Economic Structure and Agricultural Productivity in Europe 1300–1800,

European Review of Economic History 3 (2000) 1–25.

vodwe i weni saobra}ajni uslovi doveli su do stvarawa posebne organiza-

cije i strukture poqoprivrednog prostora, podre|enog proizvodwi hra-ne, {to je predmet obimnih nau~nih istraìvawa. Izuzetni rezultati supostignuti na osnovu posmatrawa normativnog, idealnog modela ure|ewapoqoprivrednog prostora (agricultural location theory), kakav je osmislioJohan Hajnrih fon Tinen (Johann Heinrich von Thunen). Prema tom modelu,predvi|ena je maksimalna ekonomska razdaqina izme|u mesta proizvodweodre|enih poqoprivrednih proizvoda (ìto, vo}e, povr}e, mleko i mle~niproizvodi, sto~arstvo i sto~arski proizvodi), i centra potro{we, tj. cen-tralnog naseqa (grad, trg). Ta ekonomska razdaqina je odre|ena tro{kovimaprevoza, koji zavise od fizi~ke razdaqine, kvaliteta puta, vrste i propa-dqivosti proizvoda, wene ekonomske vrednosti, teìne i zapremine.

Na taj na~in, u ovom idealnom modelu koji posmatra jedan centar po-tro{we (grad, trg) i wegovu okolinu, oko samog naseqa se formiraju obla-sti s razli~itom vrstom proizvodwe. U prvom pojasu, u neposrednoj oko-lini naseqa nalazi se zemqi{te koje se intenzivno obra|uje i |ubri, s vr-tovima (povrtwacima), i podru~jima gde se prave mle~ni proizvodi —sveè mleko, puter i sir, kao roba koja ne moè da se prenosi na ve}u raz-daqinu, jer se brzo kvari i propada. Slede}i pojas ~ine vo}waci i vino-gradi, koji tako|e zahtevaju stalni nadzor, brigu i ve}e angaòvawe qudi,{to ih sme{ta bliè mestu wihovog stanovawa. Daqe od toga pruàju seoranice s tropoqnim plodoredom, a najudaqeniji pojas ~ine livade i {u-me, kao podru~je podre|eno sto~arstvu, bilo kao prate}oj delatnosti, ilikao mestu zimovawa polunomadskih sto~ara.5

Ovakva tipologija proizvodwe i wen prostorni raspored prema fonTinenovom modelu potvr|eni su na primeru vizantijskih naseqa, u neko-liko istraìvawa Johanesa Kodera, zasnovanih na analizi vizantijske iz-vorne gra|e i arheolo{kog materijala. Prema wegovim prora~unima, zaishranu jednog ~oveka tokom jedne godine, bila je neophodna proizvodwaod oko 200/288 kg ìta, sa oko 0,5 hektara oranice, i proizvodwa povr}a saoko 35–40 m2 vrta. Dodaju}i zemqi{te na ugaru, pod livadama i {umom,pribli`no se moè odrediti veli~ina poqoprivredne povr{ine neop-hodne za prehranu odre|enog broja stanovnika u jednom nasequ.6

Plodovi zemqe — œhleb na{ nasu{niŒ 275

5 J. H. von Thunen, Der Isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft und National-okonomie, Rostock 1826, 18422, (engl. prevod 1949); W. L. Garrison — D. F. Marble, TheSpatial Structure of Agricultural Activities, Annals of the Association of American Geo-grahers 47–2 (June 1957) 137–144; R. Knowles — J. Wareing, Economic and Social Geo-grahy, Oxford — London 1989, 41–42, 139–142.

6 J. Koder, Gemuse in Byzanz. Die Versorgung Konstantinopels mit Frischgemuse imLicht der Geoponika, Wien 1993, 69, 100–103; isti, Land Use and Settlement: TheoreticalApproaches, u: General Issues in the Study of Medieval Logistics, ed. J. F. Haldon, Brill,Leiden 2006, 160–169.

U doma}oj istoriografiji, za sada je jedino prou~en primer odnosagrada Prizrena i wegovog ekonomskog zale|a — „gradske ùpe“, tako dase struktura poqoprivrednog prostora ovog podru~ja moè donekle re-konstruisati. Podgra|e grada ~inile su stambene zgrade, crkve, ali iotvoreni prostor — tr`nica, kao i vrtovi. U neposrednoj okolini samoggrada, na teritoriji wegovog „metoha“ koji se prostirao u {irini od dvado {est kilometara, postojali su dvorovi, kao vladarske i vlasteoskezgrade i centri pojedinih vlastelinstava, potom wive, vinogradi, vrto-vi, vo}waci, dudovi, ali i mlinovi i pe}i. Granice „metoha“ sa atarimasusednih sela predstavqali su u najve}oj meri putevi, {to je samo raz-grani~ewe ~inilo dosta jednostavnim i uo~qivim. Sama gradska ùpapodudarala se s geografskom celinom, odnosno prostorom Prizrenskekotline, ~ije granice su maksimalno udaqene od grada nekih 20-tak ki-lometara. Na tlu Prizrenske ùpe prostirala su se sela sa svojim atari-ma i poqoprivrednim povr{inama — oranice, vinogradi, vo}waci, li-vade, i {ume.7

@ivot pod „diktaturom ìta“ u po~etku se ublaàvao uvo|ewemtropoqnog, zatim vi{epoqnog sistema obrade zemqe, koji je podrazume-vao smenu prole}nih i zimskih useva, uz ostavqawe dela oranica na„ugaru“. Svaka kultura je imala svoj kriti~ni period vegetativnog raz-voja kada je bila najosetqivija prema vremenskim uslovima. Kombinaci-ja nekih od sedam klimatskih modela mogla je da izazove egzistencijalnuugroènost usled propadawa ètve, delimi~nog ili potpunog: izuzetnaki{ovitost u jesen, preurawenost zimskih temperatura, izuzetna obil-nost zimskih padavina, izuzetna ki{ovitost u prole}e, niske prole}netemperature, niske letwe temperature, izuzetna ki{ovitost tokom è-tve. Osim toga, za po~etak razvoja biqaka neophodan je takozvani biolo-

{ki minimum, odnosno prose~na dnevna temperatura preko pet stepeniCelzijusa, a u vreme biolo{kog optimuma, razvoj biqaka je najintenziv-niji. Iznos obe temperaturne krajnosti razli~it je za pojedine biqnekulture.8

Najkriti~niji period za ozime kulture na prostoru umereno-konti-nentalne klime kojoj pripada podru~je severne Bosne jeste u toku mar-ta-aprila, u vidu poznog mraza, slabe osun~anosti i velike ki{ovitosti.Zatim, padavine u toku same ètve dovodile su do brzog bu|awa uskladi-{tenog zrna, a to se odraàvalo na kvalitet slede}e setve. Slaba osun~a-nost uticala je na stvarawe malog nivoa proteina u zrnu, {to je zna~ilo we-govu mawu hranqivost za qude i stoku. Poput ìta, i kvalitet trave je za-visio od padavina i osun~anosti, tako da je u krajwem ishodu to uticalo na


7 M. Blagojevi}, Grad i ùpa , 67–84.8 G. Trbi}, Lijev~e poqe — klimatske karakteristike, Bawa Luka 2004, 74.

koli~inu i kvalitet mleka i mle~nih proizvoda (maslaca i sireva).9 Dveuzastopne ki{ne godine u vreme ètve mogle su da budu prevazi|ene tek na-kon sedam godina, a postojala je realna mogu}nost da svaka ~etvrta godinaima lo{u ètvu. Tako su u Burgundiji u periodu od 1277. do 1343. ~ak 34 go-dine bile ozna~ene kao „gladne“, a u Kijevskoj Rusiji izme|u 1024. i 1332.svaka sedma godina u proseku je bila obeleèna krizom gladi.10

Osetqivost (vulnerability) sredwovekovne privrede i dru{tva bilaje uslovqena i nerazvijeno{}u tehnike, ali i slabo{}u javne vlasti daorganizovawem skladi{tewa ve}e koli~ine hrane i mogu}no{}u brègintervenisawa iz zaliha prevlada }udi prirode. Sigurnost ìvota zavi-sila je od u~estalosti lo{ih ètvi, a ne od prose~nih, i to je naro~ito bi-lo problemati~no kod malih prinosa i malih zemqi{nih parcela, kakvaje bila ve}ina poseda zavisnog stanovni{tva.11

Osim toga, svaki zemqoradnik je morao da donese niz odluka ~ijikrajwi ishod nije bio toliko proizvodwa vi{ka, ve} izbegavawe rizika iosigurawe preìvqavawa, zapravo dovoqne koli~ine hrane za sebe i svojuporodicu. Te zna~ajne odluke su bile: koje kulture posejati i u kom plodo-redu, na kojim lokacijama — parcelama, u koje vreme treba otpo~eti s pri-premnim i sa glavnim radovima (setva, ètva, vr{idba, spremawe uroda iwegova za{tita, pla{tewe sena, sakupqawe slame; orezivawe loze, okopa-vawe, za{tita vo}aka od {teto~ina itd.). Same odluke bile su mnogostru-ko sloène i zavisile su od niza ~inilaca: usvojenog prethodnog iskustvai znawa, sposobnosti zemqoradnika da proceni stawe kvaliteta tla i we-gove promene, od wegovog poznavawa zemqoradni~kih tehnika i kultur-nih useva, procene potrebne radne snage (ìvotiwa i qudi) i wihove or-ganizacije u odre|eno vreme, od wegove pravovremene procene veli~ineprinosa — uspe{nosti ili neuspeha, i to shodno vremenskim i dru{tve-no-ekonomskim prilikama.12

Kao na~in sticawa gotovog novca i kao dopunu egzistencijalnojosnovi, zemqoradni~ko stanovni{tvo je praktikovalo nekoliko dopun-skih privrednih aktivnosti. P~elarsto je bilo veoma pogodno, jer je zah-tevalo minimalnu brigu i angaòvawe radne snage. Med je predstavqaoprehrambeni artikal, a vosak — lukrativni predmet trgovine. Prose~nozemqoradni~ko doma}instvo bavilo se ìvinarstvom, {to tako|e nije


9 J. de Vries, Histoire du Climat et Economie: des faits nouveax, une interpretationedifferante, Annales ESC 32–2 (1977) 218–223; C. Pfister, Fluctuation climatique et prix cere-

aliers en Europe du XVIe au XXe siecle, Annales ESC 43–1 (1988) 34–35.10 U. Dirlmeier — G. Fouquet — B. Fuhrmann, Europa im Spatmittelalter, 164.11 J. Le Goff, Srednjovekovna civilizacija Zapadne Evrope, Beograd 1974, 276–284; J.

Landers, The Field and The Forge, 60.12 R. McC. Netting, Agrarian Ecology, Annual Review of Anthropology 3 (1974)

44–45.

zahtevalo preteranu pa`wu, a donosilo je ekonomsku korist. Sviwogojstvoje bilo rasprostraweno u podru~jima hrastovih {uma, gde su krda sviwabila pu{tena na iìravawe pod nadzorom pastira koje bi unajmilo jednoili vi{e sela. Vinogradarstvo je bilo daleko najzahtevnije, kako u pogleduklimatsko-geografskih osobina podru~ja, tako i u smislu postojawa vi{karadne snage potrebnog za brojne poslove oko odràvawa vinove loze.

P{enica (triticum vulgare) kao najkvalitetnija, ali i najzahtevnijakultura u pogledu kvaliteta tla, bila je i najosetqivija prema meteorolo-{kim oscilacijama. Tako|e, p{enica nije mogla da se seje dve godine za-redom na jednoj istoj parceli, zato {to je iscrpqivala mineralne materi-je iz tla. \ubrewe wiva, odnosno ve}ih setvenih povr{ina, kao {to je po-znato, nije moglo da se primewuje u zna~ajnijoj meri sve do razvoja stajskogsto~arstva. Poneke parcele — vrtovi, „najboqe wive“ uz oku}nicu, |ubri-le su se „torewem“ stoke — ogra|ivawem i dràwem stoke na istom mestutokom nekog perioda, obi~no neposredno pred setveno orawe. Takva prak-sa je zabeleèna, osim u Primorju, i u Semberiji, u dolini gorwe Spre~ei u Jawu.13

Je~am (hordeum vulgare), srodan p{enici, bio je i ozima i jara kultu-ra, koja se sejala na mawe kvalitetnim podlogama jer ima kra}i koren odp{enice, a dobro je podnosio suvqu i hladniju klimu. Vreme sazrevawaozimog je~ma bilo je za nekih 2–3 nedeqe kra}e od sazrevawa ozime p{eni-ce, dok je ètva jarog je~ma mogla da se o~ekuje 70 dana nakon setve. Preupotrebe u qudskoj ishrani, morao je da se ukloni veoma tvrdi omota~ zr-na, i tek onda je mogao da se meqe u bra{no ili da se kuva kao ka{a. Poredtoga, je~am se koristio i u proizvodwi piva.14

Ra` (secale cereale) je bila najotpornija na klimatske (ne)prilike,naro~ito na hladno}u, i mogla je da se seje i na mawe kvalitetnim i vla-`nijim podlogama i na ve}im visinama, a wena slama je bila potrebna zapokrivawe stambenih zgrada. Sumje{ica i suraìca (Triticale, i.e. Triti-cum et Secale) kao me{avine p{enice i je~ma, odnosno raì, trebalo je dastvore ve}u otpornost biqaka i pove}aju {anse za uspe{nu ètvu.15

Zob (ovas) (avena) je bio prole}na kultura, kao i proso. Prva kulturase koristila za prehranu kowa, a u mawoj meri i za dohranu mladih jagwi-


13 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 143–149; R. Rakita, Privreda, ergologija i tehno-

logija u Jawu, Zbornik radova Etnografskog instituta SANU 9 (1979) 161–194; M. S.Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 28; R. Kajmakovi}, Semberija,51; J. McCorriston, Wheat, u: The Cambridge World History of Food, I, eds. K. F. Kiple — K.C. Ornelas, Cambridge University Press 2000, 158–174.

14 Pi}e, u: LSSV, 518 (M. Spremi}), J. McCorriston, Barley, u: The CambridgeWorld History of Food I, 81–89.

15 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 81–83; H. Kuster, Rye, u: The Cambridge World His-tory of Food I, 149–152.

}a, tako da podaci o vi{im prinosima zobi u selima posredno mogu da uka-ù na ne{to ve}i zna~aj sto~arstva. Pored ove upotrebe, izgleda da je ovasimao i neku ulogu u ishrani qudi, kao ovsena ka{a, koja je bila hranqivi-ja od p{eni~ne.16

Proso (millium, panicum miliaceum) pripada redu najstarijih ìta-rica uop{te. Starim Slovenima je svakako bilo osnovno hlebno ìto. Po-stojalo je vi{e stotina podvrsta prosa, koje je bilo ceweno zbog velike ot-pornosti i izuzetno kratkog perioda sazrevawa — 45 do 65 dana, zbog ~egasu ga gajili razni narodi tokom svoje seobe, kao i nomadi. Pored toga, seja-lo se i u onim godinama kada bi zima potrajala, pa bi se zakasnilo sa seja-wem drugih ìta. Bogatije kalorijama od p{enice, koristilo se kao bra-{no za tanke hlep~i}e ili se kuvalo poput ovsene ka{e.17

Krupnik — pir (spelta) kao vrsta ozime p{enice pomiwe se i uosmanskim izvorima pod imenom kapluxa, koja se ponekad me{ala sje~mom. Mahlut je tako|e naziv osmanskih izvora za vrstu „mje{anca“, ve-rovatno me{avine p{enice i je~ma. P{enica, je~am, ra` i suraìca subile ozime kulture, koje su se sejale u jesen, a èle na leto, dok su zob, pro-so, jara p{enica i jari je~am bile prole}ne kulture, s kratkim rokom sa-zrevawa od samo tri meseca.18

Poboq{awa u poqoprivredi bila su veoma ograni~enog dometa —osim kombinovanog (tropoqnog) plodoreda, ponavqanog orawa (3–4 puta)i unapre|ewa vrsta useva, bilo je mogu}e brojno i kvalitativno poboq{a-ti stada doma}ih ìvotiwa, pove}ati broj oru|a i unaprediti kvalitetalatki. [irewe ovih inovacija odvijalo se u razvijenom sredwem veku(12–14. vek), i zna~ilo je svojevrsnu „poqoprivrednu revoluciju“, nakonkoje se stawe ne}e bitnije mewati sve do novog preobraàja tokom 18–20.


16 M. Blagojevi}, nav. delo, 83; A. Handì}, Tuzla, 331. Ovsena ka{a je bila ra{i-rena kod Germana, u Britaniji i u Kijevskoj Rusiji, a koli~inski je najbogatija kalori-jama, jer sadrì do 7% masti — N. J. G. Pounds, An Historical Geography of Europe 450BC— 1330AD, Cambridge University Press 1973, 369–375; S. L. Jevti}, Osnovi istorije po-

qoprivrede od praistorije do danas, Beograd 1993, 101–103; D. M. Peterson — J. P.Murphy, Oatö, u: The Cambridge World History of Food, I, 121–131.

17 M. S. Filipovi}, @ivot i obi~aji narodni u Viso~koj nahiji, SEZ — @ivot iobi~aji narodni, kw. 27, Beograd 1949, 7; J. M. J. de Witt, Millet, u: The Cambridge WorldHistory of Food, I, 118–119; Sorghum and millets in human nutrition, FAO Food and Nutriti-on Series, No. 27, 1995; A. Loma, Proso, Raskovnik 85–86 (zima 1996) 63–66. Zanimqivoje da je J. Adam~ek na osnovu istorijske gra|e do{ao do zakqu~ka da je proso u 16. vekubio osnovna ìtarica u ishrani siroma{nih seqaka u Hrvatskoj i Slavoniji — Agrar-ni odnosi,279–280.

18 M. Blagojevi}, nav. delo, 81–84; H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beo-

grada, 623–624; A. Handì}, Tuzla, 330–332; A. Cunningham — O. P. Grell, The Four Hor-semen of the Apocalypse — Religion, War, Famine and Death in Reformation Europe, Cam-bridge University Press 2000, 201, 207, 211–212.

veka, koji je prethodio „industrijskoj revoluciji“, od zapada ka istokuEvrope.19

Osnovna oru|a i alatke bili su: ralo, motika, a{ov, lopata, trno-

kop, sekira, kosir, srp i kosa, no`, grabuqe i vile. Osnovni materijal zaalatke bilo je drvo, lako dostupno i lak{e za obradu od gvo`|a. Koristilose i za izradu oru`ja i oklopa, kao i kowske opreme. Od tehni~ke opreme,po svom zna~aju se izdvajaju vodenice. Zamenile su ru~ne `rvweve za ìtoi time su oslobodile dobar deo radne snage.20

Ralo se upotrebqavalo ne samo tokom ~itavog sredweg veka, ve} se upojedinim krajevima zadràlo u upotrebi i do po~etka 20. veka. Osim to-ga, ne treba nikako ispustiti iz vida ru~no kopawe i razbijawe grudvi ze-mqe, naro~ito na onim mestima gde je ona bila suvi{e tvrda da bi je ralorazbilo. Tako|e, doma}instva koja nisu mogla da priu{te posedovawe ni-ti pozajmqivawe volova, bila su prinu|ena da ru~no obdelavaju zemqu.Tek u 17. veku u posavskoj niziji je preovladao prvo drveni plug sa gvozde-nim leme{em i crtalom, a jo{ kasnije, po~etkom pro{log veka — gvozdeniplug. U Semberiji su i krajem 19. veka drqa~e bile u potpunosti izra|eneod drveta, sa klinovima od suve drenovine.21


E. Loidolt, Bosansko ralo, 1880.22

19 J. Le Goff, Srednjovekovna civilizacija zapadne Evrope, 252–271; P. Chaunu, Civili-zacija klasi~ne Evrope, 261–263; J. Gimpel, La revolution industrielle du Moyen Age, Paris1975; J. Landers, The Field and The Forge, 50.

20 M. Blagojevi}, nav. delo, 21–51; A. Bryer, The Means of Agricultural Production:

Muscle and Tools, u: The Economic History of the Byzantine Empire, ed. A. Laiou, DumbartonOaks — Washington D.C. 2002, 101–113, illustr. 2–3 ‰www.doaks.org/etexts.html (3. 5. 2005)Š.

21 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 74, 94, 126; R.Kajmakovi}, Semberija, 48.

22 I. Kròvi}, Eduard Loidolt. Akvareli iz Bosne i Hercegovine 1880–1882, Cirih 1999,br. 100.

„Gvo`|e za ralo“ i „gvo`|e za plug“ pomiwu se u osmanskim zakon-skim propisima za pojedine gradske pazare kao trgova~ki artikli, s raz-li~itim iznosima tro{arine. Od tri komada prvog pla}ala se jedna ak~a,dok je ovaj drugi proizvod bio ceweniji — od jednog komada pla}ala se jed-na ak~a, sigurno u zavisnosti od upotrebqene koli~ine metala, odnosnowegove teìne.23 U Bosanskoj Posavini se u zapregu drvenog pluga upreza-lo po dva ili tri para volova, jer je zemqa bila te{ka i „masna“, sastavqe-na od re~nih nanosa. Ovde se odrào i obi~aj da se dva doma}ina koji ima-ju samo po jednog vola udruùju u obavqawu poqskih radova. Takva praksaje zabeleèna u zale|u Dubrovnika, po~ev od kraja 13. pa do sredine 15. ve-ka. Iz ugovora o zakupnini volova saznaje se da je vrednost zakupa jednogvola iznosila otprilike 1/8 prinosa, a za dva vola, odnosno, jednu zapregu— ¼ ostvarene ètve.24

Za susednu Slavoniju, kao podru~ju sa sli~nim prirodno-geograf-skim osobinama, izraèna su mi{qewa da je krajem 17. veka zapregu za ora-


23 Kanuni i kanun-name, 18.24 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 53–58, 211–242; M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom

poznavanju severoisto~ne Bosne, 74, 137.25 I. Kròvi}, Eduard Loidolt, Akvareli, br. 59. Toponim Kobildol zabeleèn je

1894. na austro–ugarskoj topografskoj karti (1 : 200.000), i 1930. na jugoslovenskoj to-pografskoj karti (1 : 100.000, sekcija Sarajevo), u dolini Kasidolskog potoka, jugoza-padno od Sarajeva.

@ena u jarmu?

E. Loidolt, Orawe u Kobildolu, 24.04.1880.25

we ~inilo ~ak tri do pet pari volova, {to se ~ini veoma preteranim pro-cenama bez dovoqno potvrde u izvornoj gra|i. Naime, nakon oslobo|ewaod Osmanlija, austrijske vlasti su sprovele katastarski popis pojedinihpodru~ja, zapisuju}i broj doma}instava, orani~nih povr{ina sa setvenimkulturama i broj grla krupne i sitne stoke. Prema rezultatima popisa, ve-oma mali broj stanovni{tva — samo 11 doma}instava, mogao je sam da na-pravi jednu zapregu volova, a kamoli pretpostavqenih tri ili pet.26

Prelazak s volovske na kowsku zapregu, {to je omogu}avalo znatnobrè obra|ivawe oranica, nije posvedo~en u izvorima za podru~je na{egistraìvawa, niti u sredwem veku, ni u osmansko doba. Tek je u letopisufra Jaka Balti}a zapisano pod godinom 1880: „Narod po~e s konjima orati,budu} volovi pomrli.“ Prethodne godine, prema svedo~ewu ovog pisca, iz-bila je epidemija gove|e kuge, tokom koje je austro-ugarska vlada odstra-wivala obolela grla daju}i seqacima nadoknadu.27 Razmere ove epidemijenisu poznate, ali je bilo neophodno da postoji dovoqan broj teretnih ko-wa da bi zamenili volovsku zapregu. Moè se pretpostaviti da se ovajprelazak na efikasniji na~in obra|ivawa zemqe nije desio istovremeno usvim krajevima Bosne i Hercegovine.

VRSTE USEVA I PROIZVODWA

Vrste useva, veli~ina zasejanih povr{ina i wihov prostorni raspo-red zavisili su od prirodno-geografskih osobina terena — od kvaliteta isastava tla, nadmorske visine, klimatsko-hidrografskih prilika i ras-poreda vegetacije, kao i od mogu}nosti angaòvawa qudske i ìvotiwskeradne snage, potom od dru{tvenih i politi~kih okolnosti. Samo na poje-dinim podru~jima severne Bosne, za koja su sa~uvani podaci iz detaqnihpopisnih deftera (mufassal tahrir defterleri), mogu}e je utvrditi pribli-àn odnos izme|u pojedinih useva, pre svega ìtnih kultura. Me|utim,kori{}ewe ovih vrsta izvora ima nekoliko ograni~ewa. Prvo proizlaziiz same namene sastavqawa popisnih deftera, a to je da se utvrde vrste io~ekivani iznosi prihoda timarnika od pojedinih poreza, zbog ~ega su izo-stavqeni prihodi vakufa i Carske blagajne. Kada je re~ o poqoprivrednojproizvodwi, podaci o desetinama, sa salarijom i bez we, ne odraàvajurealnu, nego o~ekivanu, prose~nu proizvodwu jednog seoskog naseqa. Po-datke o wenoj visini popisiva~ je trebalo da dobije od lokalnog kadije,spahija, mo`da i lokalnih seoskih prvaka, ali je puno zavisilo od wego-vog li~nog po{tewa i savesnosti u obavqawu poverenog posla. Iako se


26 M. Vrbanus, Ratarstvo u Slavonskoj Posavini krajem 17. stolje}a, Scrinia Slavonica2 (2002) 202–260.

27 J. Balti}, Godi{njak od dogadjaja, 294–295.

prihvata da iznosi prihoda od ìtnih i vinskih u{ura izraàvaju trogo-di{wi prosek, takav na~in procewivawa u praksi nije bio mogu}, ve} seuop{teno uzimao prosek proizvodwe, odbacuju}i ekstreme s oba kraja —izuzetno lo{e i izuzetno dobre ètve. Nadaqe, u defterima nisu prisut-ne sve vrste setvenih kultura, kao ni sve vrste izvora hrane i egzistencijeseoske populacije. Prime}eno je, tako|e, da broj popisanih mu{kih glavau selu nije u korelaciji sa proizvodwom koja je za wega procewena. Jednood po~etnih metodolo{kih na~ela u kori{}ewu popisnih deftera jesteda se nekoliko popisa koristi u seriji, u hronolo{kom nizu, zajedno sasvim ostalim vrstama izvora.28

U svakom slu~aju, bi}e interesantno pogledati na primeru Bosan-skog sanxaka {ta jeste, a {ta nije u{lo u popis, s tim {to treba imati naumu da objavqeni op{irni defter iz 1604. nije potpuno reprezentativan.Verodostojnost podataka o poqoprivrednoj proizvodwi umawena je i zbogokolnosti u kojima je popis nastao. Formalno, onako kao {to je datiran,defter je nastao pri kraju Dugog rata (1593–1606), a zapravo su podaciprepisani sa nekog ranijeg predlo{ka. Ostaje otvoreno pitawe koji je po-pis posluìo u te svrhe. Popisiva~ sa komisijom nije bio u mogu}nostida zaista iza|e na teren i da prikupi podatke sa lica mesta.29 Naime, odavgusta 1603. do kraja marta 1604. besnela je pobuna „Skrivana“, zamenikabosanskog pa{e,30 pa se moè pretpostaviti da je wegov tekst najverovat-nije prepisan iz nekog ranijeg popisa — mo`da iz detaqnog iz 1563/65.ili iz 1570. godine. Pojava prepisivawa podataka iz jednog deftera u dru-gi, za mnoga podru~ja Osmanskog carstva utvr|ena je za period posle prve~etvrtine, a naro~ito od polovine 16. veka. Nadaqe, za ovaj defter nije sa-~uvana prate}a kanun-nama koja bi saop{tila propisane cene za pojedineartikle, sistem mera i iznos nov~anih da`bina koji je primewivan na te-ritoriji ovog sanxaka.31


28 H. W. Lowry Jr., The Ottoman Tahrir Defterleri as a Source for Social and Econ-omic History, 3–18; B. McGowan, Food Supply and Taxation, 139–196; J. C. Alexander,Counting the Grains, 55–70.

29 Radi ilustracije tada{wih prilika nave{}emo jedan primer. Krajem marta1596, sultan Mehmed je uputio ferman srebreni~kom kadiji u kome mu nare|uje da is-pita àlbe raje nahije Osat, koja se wemu obratila sa optu`bama na ra~un sakupqa~axizje i ov~arine. Oni su traìli mnogo ve}i iznos nego {to je bio propisan na imeovih da`bina, i to se navodi kao razlog beàwa raje. — M. \ukanovi}, Maglajski doku-

menti A. Mahmutagi}a, Anali Filolo{kog fakulteta u Beogradu 6 (1966) 446–448.30 K. Horvat, Monumenta historica nova historiam Bosne et provinciarum vicinarum il-

lustrantia, GZM 21 (1909) 104, 317–321.31 Kanun-name, osnovni poreski zakoni za odre|enu oblast, nisu obavezno bile

ukqu~ene u op{irne deftere — H. W. Lowry Jr., The Ottoman Liva Kanunnames containedin the Defter-i Hakani, u: isti, Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth andSixteenth Centuries, The Isis Press, Istanbul 1992, 19–46.

Uzimaju}i sve ove op{te postavke i ograni~ewa u obzir, prikaza}e-mo sliku poqoprivredne proizvodwe kakva je mogla da postoji u jednomistorijskom razdobqu, onako kako to podaci objavqenih deftera i rezul-tati drugih istraìva~a dopu{taju. U selima nahija Gorwe i Dowe Tuzle,prema veli~ini popisanih u{ura u prvoj polovini 16. veka, predwa~ila jep{enica, na drugom mestu se nalazio ili zob (ovas) ili je~am, dok je prosoredovno zauzimalo ~etvrto mesto. Sledili su kapluxa i sumje{ica.32 Selaovih nahija nalazila su se na re~nim pristrancima — Soline, Jale, Spre~e,s nadmorskom visinom koja se kretala od oko 200 do oko 500 m. Selo s najve-}im prihodom poreza od p{enice u obema nahijama bilo je selo Solina (smahalom [tetikovi}), koje i danas postoji u blizini Gorwe Tuzle. Ono je1548. godine davalo ~ist u{ur od p{enice (bez salarije) od 107 tovara. Je-dan tovar je prema kanun-nami Zvorni~kog sanxaka iz iste godine iznosio4 kile od 33 oke, ukupno 132 oke ili 169,3 kg. Desetak od p{enice ovog ve-likog sela sa oko stotinak doma}instava iznosio je 18.118,3 kg ili ne{tovi{e od 18 tona. Na drugom mestu po zasejanoj povr{ini bila je zob, sau{urom od 40 tovara (6.772 kg), zatim proso — 31 tovar (5.248,3 kg), i nakraju je~am ~iji je desetak iznosio samo pet tovara (846,5 kg). Moglo bi sezakqu~iti da su p{enica i je~am bile ozime, a zob i proso jare kulture naovom podru~ju, jer je bilo uobi~ajeno da ozime i jare kulture zauzimajupribli`no istu povr{inu oranica. U ataru sela s pomenutom mahalom za-beleèna su i dva mlina na potoku Solini, koji su radili tokom ~itavegodine, jer je da`bina na wih iznosila 60 ak~i (2 puta 30).33

Na timaru kneza Radivoja Opra{i}a koji su ~inila sela u nahiji Go-stiqi gajile su se ove kulture: p{enica, proso, je~am, zob, so~ivo, lan, bo-stan i vo}e, dok je u selu Koseni}u upisan i prihod od {ire, {to svedo~i opostojawu vinograda. Dodatne prihode seqaci su ostvarivali proizvod-wom meda i sviwogojstvom.34

Dve posavske nahije — Koba{ i Dobor, s desne obale Save, pruàjusliku ekonomskih prilika sli~nih onima u dolini Jale, ali su prihodiod zemqoradwe po odre|enim kulturama popisani u veoma malom brojuwihovih naseqa. Na tako malom uzorku, nije mogu}e izvoditi potpuno va-lidne zakqu~ke. Najop{tije re~eno, gajili su se „mje{anac“ (mahlut), za-tim zob i p{enica, vinova loza, lan, uz povr}e i vo}e koje nije bliè ime-novano. Ono {to se ipak moè primetiti jeste pomen posebnog poreza —ìrovnine (resm-i bellut), kao da`bine na ishranu sviwa u hrastovim i bu-kovim {umama, o ~emu }e posebno biti re~i. U selu Bi{wi, ju`no do dana-


32 A. Handì}, Tuzla, 330–332.33 Kanuni i kanun-name, 116; isti, nav. delo, 260–261, 274; O. Zirojevi}, Mlinovi

u vreme turske vladavine, Seoski dani Sretena Vukosavqevi}a VI (1978) 153–161.34 BBA, TTD 16 (1476) — ispisi i prevod dr E. Miqkovi}-Bojani}.

{weg Prwavora, upisana je desetina od drva.35 Zanimqivo je primetitida su krajem 17. veka, na levoj obali Save, u Slavonskoj Posavini, u okru-zima Koba{ i Brod najve}e povr{ine bile zasejane p{enicom, dok su je-~am i zob bili zastupqeni u znatno mawoj meri, a ostale kulture, kao pro-so, nisu popisane.36

U okolini samih kasaba Maglaja i @ep~a i u selu Zavidovi}u, u pr-vom redu sejao se „mje{anac“ — sumje{ica, potom je sledio zob, pa p{eni-ca. Tako|e, bilo je dosta vinograda, a i proizvodwa belog i crvenog luka ikupusa bila je zna~ajna, budu}i da je upisana kao izvor poreza. Nadaqe,ubeleèn je porez od lana, sena, ko{nica i vo}a, ali nedostaju porezi odsviwogojstva i sitne stoke (ovaca i koza), iako se pomiwu posebni tereniza ispa{u i ishranu stoke — ~airi, jajlaci i izgoni.37

Redosled ìtnih kultura u nahiji Te{aw bio je ovakav: prvo mestopo visini u{ura u ve}ini sela je zauzimao „mje{anac“, smewuju}i se sazobi, dok je p{enica uvek bila na tre}em mestu, osim u mahali Hqeb, gde jeubeleèna na prvom mestu. Skoro u svakom selu se beleè desetine od po-vr}a, lana, sena, ko{nica, a u ve}ini naseqa su upisani prihodi od porezana sviwe i na sitnu rogatu stoku (ovce i koze).38

U maloj nahiji Trebetinu, koja se prostirala u dolini reke Qe{ni-ce, i ~ije ime ukazuje na dobijawe poqoprivrednih povr{ina postupkomkr~ewa {umske vegetacije, redosled popisanih kultura bio je slede}i: naprvom mestu po visini u{ura se nalazio „mje{anac“, to jest „sumje{ica“,zatim zob u istom ili ne{to mawem iznosu, dok se p{enica vi{estrukomawe sejala. Pored ìtnih kultura, popisani su i u{uri od lana, sena, ko-{nica, povr}a i vo}a, kao i porez od ~etiri mlina koji su radili izgledasamo pola godine, jer je wihova da`bina iznosila 15 ak~i. Popis ne bele-ì u{ur od vina, da`bine od sviwa i sitne stoke.39

Preovla|ivawe „mje{anca“ kao najzastupqenije kulture u severnomdelu Bosanskog sanxaka bilo je uslovqeno kako fizi~ko-geografskim oso-binama tla, tako i ekonomskim razlozima. Prema normativnim, a ne trì-{nim cenama ìtarica u popisu iz 1604, jedna kila (od 33 oke, tj. 42,33 kg)p{enice imala je vrednost od 22 ak~e, „mje{anca“ — 13 ak~i, a zobi — 7ak~i. „Mje{anac“ je bio konkurentno hlebno ìto ne samo po ceni, ve} ipo otpornosti na meteorolo{ke neprilike. U severnobosanskoj regiji po-stoji velika verovatno}a poznog, aprilskog mraza na po~etku vegetacio-


35 Op{irni popis (1604), I–2, 355–384; isto, III, 465–509.36 M. Vrbanus, Ratarstvo u Slavonskoj Posavini, 202–260.37 Op{irni popis (1604), III, 291–329.38 Op{irni popis (1604), III, 340–385.39 Op{irni popis (1604), III, 333–338.

nog perioda, tako da se otpornost useva i uspe{nost ètve pove}avalaupravo sejawem te kulture.40

S druge strane, upravo u vreme sastavqawa ovog popisa, u posledwimdecenijama 16. veka, zabeleèno je drasti~no zahla|ewe klime {iromEvrope, pa i u najblièm susedstvu Bosne, na tlu Ugarske. Prema prora~u-nima, naro~ito su zimske temperature bile ispod proseka, ~ak i do 2 ste-pena Celzijusa, ali su i prole}a i leta bila hladnija, a u posledwoj tre}i-ni 16. veka i vla`nija. Vrhunac zahla|ewa u Ugarskoj bio je period1595–1610, kada su i leta bila hladna i ki{ovita.41

Pogor{awe klimatskih odlika, u sadejstvu sa politi~kim i dru-{tveno-ekonomskim prilikama, sasvim izvesno je moglo da uti~e na pro-menu poqoprivredne prakse i na prelazak s veoma zahtevne i osetqivep{enice na klimatski otporniji i jeftiniji, ali mawe kvalitetan „mje-{anac“. S obzirom na dosta veliko godi{we zahla|ewe, moglo je do}i i dosniàvawa gorwe granice zemqoradwe i napu{tawe oranica na ve}im vi-sinama. Prema nekim prora~unima, zahla|ewe od samo jednog stepena Cel-zijusa spu{ta tu granicu za oko 150 metara nadmorske visine i skra}ujevreme biqnog rasta za 3 do 4 nedeqe.42

Oranice plitko orane upotrebom rala, neprevrtane i neprovetrene,slabo ili nikako |ubrene, nisu mogle da donose dobre letine i morale suda se ostavqaju neobra|ene (na „ugaru“) svake druge-tre}e godine, kako biprirodnim putem obnovile svoju plodnost. Pitawe prinosa useva, odnosizme|u uloènog semena i koli~ine ostvarene ètve ìtnih kultura(p{enice, je~ma, sumje{ice, raì), nije mogu}e podrobnije sagledati naosnovu raspoloìve gra|e, ali se moè prihvatiti da su se prinosi kreta-li u okviru poznatih vrednosti na podru~ju susednih, i {ire, evropskihdràva. U zapadnoj Evropi, od 13. do kraja 15. veka, prinosi su se pove}alisa 1 : 3 i 1 : 3,7 na 1 : 4 i 1 : 4,7. Prinosi raì i zobi (ovsa) bili su ne{tove}i od prinosa p{enice.43 U sredwovekovnoj Srbiji se ra~unalo s pro-se~nim, odnosno uobi~ajenim ~etvorostrukim prinosom, {to je zakqu~akzasnovan na ugovorima o zakupu izme|u vlasnika oranica, volova i semena,i na drugoj strani, seqaka. Jedna ~etvrtina ostvarene ètve bila je po-


40 G. Trbi}, Lijev~e poqe — klimatske karakteristike, 60–61.41 L. Racz, Variations of Climate in Hungary (1540–1779), Palaeoklimaforschung 7

(1992) 125–135; Ch. Pfister — R. Brazdil, Climatic Variability in Sixteenth–century Europeand Its Social Dimension: A Synthesis, Climatic Change 43 (1999) 5–53.

42 P. R. Galloway, Long-term Fluctuations in Climate and Population in the Preindu-strial Era, 9.

43 N. J. G. Pounds, An Historical Geography, 372–373; J. Le Goff, Srednjovekovna ci-vilizacija Zapadne Evrope, 254–255; F. Braudel, Les Structures du Quotidien: le Possible etl’Impossible, Civilisation materielle, economie et capitalisme, XVe–XVIIIe siecle I, Paris1979, 98–99.

trebna za seme za narednu ètvu, po jedna ~etvrtina za pla}awe najma jed-nog para volova i vlasnika kori{}enog semena, i jedna ~etvrtina je ostaja-la seqaku koji je uloìo svoj trud u obra|ivawe zemqe.44

Radom jednog para volova sredwovekovno seosko doma}instvo na pod-ru~ju srpskih zemaqa moglo je godi{we da obra|uje parcelu ~ija je pro-se~na veli~ina bila oko 2,5–3,75 hektara, s jednom tre}inom zemqi{ta naugaru. Za setvu ove povr{ine bilo je potrebno utro{iti 5–6 stari ìta-rica, odnosno 22,5 kabla (svaki po 82 kg, {to iznosi 1.395 kg semena), o~e-kuju}i ètvu sa prose~nim ~etvorostrukim iznosom.45 Za Slavonsku Po-savinu u 17. veku izraèna je pretpostavka da se prose~na veli~ina ze-mqi{ne parcele kretala od 2,5 do 3 jutra (jugera),46 {to bi iznosilo od1,44 do 1,725 ha, ako se ra~una u jedno jutro 1.600 kvadratnih hvati (klaf-tera). Kada se, me|utim, uzme ve}a vrednost jutra od 2.400 kv. hvati, ondase veli~ina oranica kretala od 2,16 do 2,6 hektara, {to se pribliàva na-pred pomenutim prora~unima.47

Zanimqivo je da su se u viso~kom kraju, koji se smatra jednim odnajplodnijih, jo{ i 20-tih godina pro{log veka veli~ine wiva izraà-vale koli~inom semena potrebnom za wihovo zasejavawe. Ra~unalo se daje za sedam dunuma zemqe, (jedan dunum je tada bio zaokruène vrednostina 1.000 m2, {to daje 7.000 m2), potreban „tovar“ je~ma od 80 oka ili102,64 kg. Pretvoreno u savremene mere, to zna~i da bi se za sejawe jednoghektara tro{ilo 146,6 kg je~ma. Kako je „tovar“ p{enice bio ve}i i ra-~unalo se 100 oka, odatle bi za setvu jednog hektara bilo potrebno utro-{iti oko 183 kg p{enice, {to odgovara i savremenim procenama. Nada-qe, prose~na veli~ina wiva u viso~kom kraju iznosila je 4 do 5,5 „tova-ra“ useva, ili 2,8 do 3,8 ha. Skoro da i nema razlike u odnosu na sredwo-vekovne i novovekovne prose~ne veli~ine zemqi{nih parcela u tropoq-nom sistemu.48

I u Osmanskom carstvu je normirano da zemqi{ni posed koji jedno se-osko doma}instvo moè da obradi jednim parom volova predstavqa ekonom-sku osnovu ìvota wegovih ~lanova, da se prehrani i da bude sposobno daplati poreze. Takva jedinica se nazivala ~ifluk (üiftlik), a wegova veli~ina je


44 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 183. i daqe.45 M. Blagojevi}, nav. delo, 251–270; o veli~ini kabla, vid. isti, So}e — osnovni

porez sredwovekovne Srbije, Glas SANU 390, Odeqewe istorijskih nauka 11 (2001)26–43.

46 M. Vrbanus, Ratarstvo u Slavonskoj Posavini, 202–260. Autor u ovom radu nije nina jednom mestu naveo vrednost „jutra“ na osnovu koga izvodi svoje zakqu~ke.

47 M. Vlajinac, Re~nik na{ih starih mera — u toku vekova, III, Beograd 1968,318–328.

48 M. S. Filipovi}, @ivot i obi~aji narodni u Viso~koj nahiji, 293; M. Blagoje-vi}, Zemqoradwa, 254–260, i daqe.

varirala u odnosu na kvalitet zemqi{ta. Propisana veli~ina ~ifluka zapodru~je Sremskog sanxaka oko 1580. godine iznosila je: u jedan ~ifluk naj-plodnije zemqe ra~unalo se 70–80 dunuma (6,44–7,36 ha), za sredwe plodnu80–90, 100–110 (9,2–10 ha), a za siroma{nu 120–130 dunuma (11–12 ha).49

Pored osnovnih hlebnih ìtarica, zemqoradni~ko stanovni{tvo jesadilo leguminoze — so~ivo (le}a), bob, slanutak, pasuq (grah), zatim idrugo povr}e — luk, repu, kupus. Ovi usevi su bili podlo`ni pla}awu sa-mo ako se nisu gajili u okviru ba{te na oku}nici i ako bi se iznosili napazar na prodaju.50

Od industrijskih biqaka, prema podacima iz Bosanskog deftera, se-jao se lan, dok se konopqa ne pomiwe. Lan (tur. keten) i wegova prerada uvlakna od kojih se tkalo platno bilo je poznato slovenskim plemenimajo{ u pradomovini, pa su ovu kulturu i ve{tinu wegove prerade prilikomsvoje seobe doneli na Balkan. Nakon sazrevawa, stabqike lana su potapaneu re~ne pli}ake, bare — „mo~ila“, „lani{ta“, a zatim su su{ine i trle doizvla~ewa vlakana. U tom procesu su kori{}ene vaqavice i stupe. Lanenatkanina se koristila za izradu letwe ode}e, posteqine, postava i dekora-tivnih tkanina. U sredwovekovnoj Srbiji uzgojem i preradom lana bavilose zavisno zemqoradni~ko stanovni{tvo, kako za svoje, tako i za potrebesvojih feudalnih gospodara.51 Ove op{te postavke vaìle su i za terito-riju susedne bosanske dràve, gde su osmanske vlasti zatekle proizvodwulana koja je bila oporezovana desetkom — u{urom.

Vodenice — mlinovi bile su neophodne u mlevewu ve}e koli~inebra{na i tako|e se pomiwu kao porezna stavka u osmanskim popisnim def-terima, gde se visina da`bine ravna prema broju meseci tokom kojih jemlin aktivan. Prema odredbi kanun-name iz 1539, razlikovao se porez namlin koji radi 3, 6 i 12 meseci, tako da je visina da`bina iznosila 9, 15 i30 ak~i. Da`bina od vaqavice za grubo vaqanu vunu (}ebe) iznosila je 15ak~i.52 Mlinovi su bili veoma zastupqeni u selima tuzlanskih nahija,zatim, nahije Te{aw, gde je najve}i broj mlinova — 7, popisan u selu Pla-we. Oni su oporezovani sa 15 ak~i, jer je ukupna da`bina iznosila 105 ak-~i. Ovo naseqe odgovaralo bi dana{wim zaseocima Ora{je Plawe ili Xe-mili} Plawe, zapadno od Te{wa, i oba se nalaze na malim vodotokovimakoji formiraju potok Burnovac, desnu pritoku Usore.53 Interesantno je


49 H. Inalc›k, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, vol. 1,1300–1600, Cambridge University Press 1999, 144–147.

50 M. Blagojevi}, nav. delo, 84–88; A. Handì}, Tuzla; E. Miqkovi}–Bojani}, Sme-

derevski sanxak, 91–92.51 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 88–90.52 Kanuni i kanun-name, 58, 117; O. Zirojevi}, Mlinovi, 153–161; D. Drlja~a, Valja-

nje i stupanje sukna u Bosni i Hercegovini, GZM n.s. — Etnologija 14 (1959) 61–76.53 Op{irni popis (1604), III, 344.

da se u kasabi Velikoj, u nahiji Dobor, kao porezna stavka navodi prihodod rudnika mlinskih kamenova — `rvweva u iznosu od svega 20 ak~i.54

Ovakve vodenice na mawim vodotokovima zvale su se u narodu op-{tim imenom poto~are. Prema opisu vodenica na Drini i wenim prito-kama, one su bile izgra|ene poput brvnara, pokrivene {indrom. Voda je izreke ili potoka sprovedena do brane, a odatle je ulazila u „`lijeb“ ili„badaw“ — izdubqeno deblo koje je poput oluka sprovodilo vodu na peravodeni~kog kola. Pod udarima vode, ono je pokretalo `rvaw koji je tre-wem mleo zrna ìta u bra{no, {to se sasipalo u sanduk („bra{war“) po-stavqen ispod kamena.55

Drugi tip vodenica bile su one koje su se nalazile na ve}im re~nimtokovima, gde je vodeni~arski to~ak bio postavqen na ~amce. Na Drini suse takve vodenice nazivale drinke, i bile su postavqene na wenom tokunizvodno od Bajine Ba{te. Austrougarske vlasti su prilikom regulacijeove reke smatrale vodenice velikom preprekom za uspostavqawe regular-nog re~nog saobra}aja nizvodno od Zvornika.56

ISHRANA I ENERGIJA

„Hleb svakodnevni“ nije bio uop{te beo, ponekad je od hleba imaosamo naziv, kako to duhovito prime}uje Brodel. Hlebom su mogli da se na-zivaju najrazli~itiji oblici me{avine bra{na, od sekundarnih ìtarica— ovsa (zobi), raì, krupnika, je~ma i heqde, do kestena, ìra i kore drve}au doba gladi, koja je otvarala lepezu lo{ih hlebova. P{enica i je~am su bi-li gotovo podjednako zastupqeni u mediteranskim oblastima, a isto~no odRajne, dominirala je ra`. Uz proso, bilo je to najstarije hlebno zrno kodstarih Slovena koji su se hranili presnim lepiwama, da bi potom pre{lina kvasni, kiseli hleb od p{enice. Tako|e, tek u drugoj polovini 18. veka uFrancuskoj je p{enica postala najdominantnija ìtarica.57 U srpskim ze-mqama se pribegavalo me{avini plemenite p{enice sa drugim vrstama ì-ta, naro~ito u oskudnim vremenima. U vremenima gladi, tucala se cerova


54 Op{irni popis (1604), I–2, 373.55 B. Drobwakovi}, Vodenice na Drini i na wenim pritokama, Glasnik Etno-

grafskog muzeja 8 (1933) 1–10, sa crteòm na str. 5; S. Mi{i}, Unutra{we vode i wi-

hovo kori{}ewe u sredwovekovnoj Srbiji, Dodatak IG 1–2 (1990–92) 42–51.56 B. Drobwakovi}, nav. delo, 14–17; Ph. Ballif, Wasserbauten, II, 58.57 P. Chaunu, Civilizacija klasi~ne Evrope, 273; F. Braudel, Les Structures du Quoti-

dien: le Possible et l’Impossible. Civilisation materielle, economie et capitalisme, XVe–XVIIIe siecle, I, Paris 1979, 86–89 (= F. Brodel, Strukture svakodnevnice: mogu}e i nemogu}e. Ma-terijalna civilizacija, ekonomija i kapitalizam od XV do XVIII veka, I, Beograd 2007,119–122); J.–L. Flandrin — M. Montanari, Histoire de l’alimentation, Paris 1996, 415–432;O. N. Truba~ov, Beseda o crnom i belom hlebu, Raskovnik 85–86 (1996) 59–62; A. Loma,Proso, 63–66.

kora i bukov ìr. To bi se me{alo s mekiwama (tricama) i potom mesiohleb ili kuvala ~orba. Ispe~en i samleven kesten koristio se kao bra{noza hleb na teritoriji Kosova i Bosanskog Pouwa.58

Hleb je, iako osnovna ìvotna namirnica, pruào malu koli~inuenergije. To zna~i da su qudi ~ija se ishrana zasnivala na hlebu, odnosnona ugqenim hidratima, imali mawe snage za rad. Snaga qudi i tovarnihìvotiwa bila je osnova svake proizvodwe sve do pojave ma{ina. Zdravommu{karcu od 17 do 22 godine starosti je, prema nekim procenama, dnevnobilo potrebno 1.800–2.200 Kalorija.59 Me|utim, pri fizi~kom naporu,koli~ina potrebne energije se pela na 3.100–4.000 Kalorija. Kilogramhleba sadrì 2.500 Kalorija, te je s pravom bio osnovna hrana siroma-{nih. U narednoj tabeli donosimo prora~unate vrednosti pribli`no po-tro{ene energije za obavqawe razli~itih fizi~kih aktivnosti:60

Aktivnost

Utro{ena energija

— kalorije po jednom ~asu

(Kal/~)

Sadwa usevaKopawe zemqe motikomûpawe korovaKr~ewe {ikareObarawe drve}a

220251–351320400480

U obzir treba uzeti i procene koliko je radnih ~asova bilo potreb-no za obavqawe pojedinih poqoprivrednih radova. Za potpuno obdelava-we jednog hektara p{enice, kori{}ewem pluga, drqa~e, srpa i vile, pro-cewuje se da je 1830. godine bilo potrebno 144 radna ~asa jednog ~oveka, a1971, uz kori{}ewe mehanizacije — samo pet radnih ~asova.61 Podrazume-va se da je broj radnih ~asova bio uslovqen i vrstom, kvalitetom tla, jer jetvr|e tlo trebalo nekoliko puta unakrsno preorati ralom, a potom ru~norazbiti grudve. U sredwovekovnim srpskim zemqama, ra~unalo se da se-


58 S. Grbi}, Srpska narodna jela i pi}a u srezu boqeva~kom, SEZ kw. 32 — @ivoti obi~aji narodni, kw. 14, Beograd 1925, 194–195; M. Filipovi}, O pribavqawu ì-

votnih namirnica sakupqawem kod Srba i Makedonaca, GZM n.s. Istorija i Etnologi-ja 11 (1956) 130–131.

59 Re~ je o jedinici energije kilokalorija (engl. kilocalorie, skr. kcal), tj. 1000 ka-lorija. U svakodnevnom govoru pojam „kalorija“ se veoma ~esto koristi da ozna~i „ki-lokaloriju“. Da bi se u nau~nim radovima napravila razlika, dogovoreno je da se pojam„kalorija“ kada ozna~ava „kilokaloriju“ pi{e pi{e velikim po~etnim slovom (Kalo-rija). — Vid. Calorie, u: Encyclopaedia Britannica, Delux Edition CD ROM 2004.

60 J. Landers, The Field and The Forge, 47–48; F. Brodel, Strukture svakodnevnice,113–116.

61 R. Knowles — J. Wareing, Economic and Social History, 132–133.

qak jednom zapregom volova moè za jedan dan orawa da obradi zemqi{teveli~ine jednog mata (965 m2), ili da okopa vinograd iste veli~ine.62

Struktura ishrane evropskog stanovni{tva u predindustrijsko doba,naro~ito pre ukqu~ivawa krompira, pokazuje veliku zavisnost od ìtari-ca i skrobnog povr}a (boba, so~iva), ~ak 65%–75% ukupnih kalorija. Znatnomawi procenat, 10%–15%, pripadao je hrani ìvotiwskog porekla — mesu,ribi, mleku, jajima i maslacu. Ostatak kalorija dobijao se konzumacijomvo}a i povr}a, a deo je otpadao na upotrebu alkohola (pivo, vino).63

Pored puèva, ~ija je upotreba u ishrani zabeleèna u Bosni samo uokolini Zvornika i Visokog, priroda je pruàla obiqe biqaka i plodovakoji su se koristili u ishrani — razne vrste trava, divqi luk, brojne vr-ste pe~uraka, le{nici, orasi, kestewe, divqe jabuke, jagode, maline, kupi-ne, drewine, borovnice i trwine.64 Kvalitet ishrane, pod kojim se podra-zumeva koli~ina i raznovrsnost, uticao je na zdravqe qudi i wihovu ot-pornost na zaraze i bolesti, na reproduktivnost i duìnu ìvota. Prome-na mesta stanovawa zna~ila je i promenu na~ina ìvota i ishrane, u ve}ojili u mawoj meri.65 Ovaj aspekt bi tako|e trebalo uzeti u obzir prilikomrazmatrawa doseqavawa sto~arskog stanovni{tva i wihovog prelaska nazemqoradni~ki na~in ìvota.

KRÊVINE

[irewe obradivih povr{ina na ra~un {umske vegetacije bio je je-dan od naj~e{}ih na~ina da se prevazi|e nedostatak hrane i da se obezbe-di sveè i, u po~etku, plodnije tlo zbog ve}ih prinosa. Nova podru~janalazila su se u relativnoj blizini starih, jer su male razdaqine bileuslovqene niskim tehni~ko-tehnolo{kim nivoom sredwovekovne pri-vrede. U najve}oj meri nove oranice i vinogradi nastajali su na tlu{umske vegetacije u niìm, a u dosta mawoj meri, u ne{to vi{im prede-lima. U sredwovekovnim srpskim zemqama postojalo je nekoliko nazivaza novokultivisane povr{ine: ledina, laz i trebe`. Ledinama su seozna~avale parcele koje su bile obrasle retkom i sitnom {umskom vegeta-cijom, {ikarom i {ipra`jem, a koje su planirane za kr~ewe i pretvarawe


62 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 300–311, i daqe.63 D. Grigg, The Nutritional Transition in Western Europe, Journal of Historical Geog-

raphy 22/1 (1995) 247–261.64 M. Filipovi}, O pribavqawu ìvotnih namirnica. Vid. i L. Gr|i} Bjeloko-

si}, Srpska narodna jela u Hercegovini i u Bosni, SEZ, kw. 10 — @ivot i obi~aji na-rodni 6, Beograd 1908, 73–114.

65 R. H. Steckel — J. C. Rose, Patterns of Health in the Western Hemisphere, u: TheBackbone of History. Health and Nutrition in the Western Hemisphere, eds. R. H. Steckel — J.C. Rose, Cambridge University Press 2002, 566 i daqe.

u nove obradive povr{ine. Lazovi i trebeì su zahvatali kako lugove —hrastove {ume u niìm predelima, koji su prvi iskr~eni, a potom i gore

— gusto po{umqena brda. S obzirom na veliku koli~inu vremena i radakoji je trebalo uloìti u ~itav ovaj proces, Dubrova~ki statut je propi-sao da vlasnik ledine ne sme u naredne tri godine da je uzme natrag od ono-ga koji raskr~i ledinu.66 Iako se nijedan od pomenutih naziva za kr~evinene javqa u sredwovekovnim pisanim spomenicima s teritorije severneBosne, sa~uvani su toponimi kao uspomena na ovakvu delatnost zemqorad-ni~kog stanovni{tva. Kao {to je ve} bilo re~i, ime ùpe i nahije Trebe-tin i planine Trebave, jasno vodi svoje poreklo od glagola trebiti —

se}i, kr~iti, ~istiti. Tome treba pridodati i ime sela Trep~e, zapravoTreb~e, koje je popisano 1604. u nahiji Te{aw, a odgovara istoimenomdana{wem nasequ.67

Osmanska dràva je cenila i zakonom {titila i podsticala svakonastojawe da se pro{ire povr{ine namewene za poqoprivrednu proiz-vodwu, bilo kao oranice, bilo kao tereni za ispa{u. Podsticaj za ovakvuaktivnost predstavqalo je mawe poresko optere}ewe, kako u vrsti poreza,tako i u osloba|awu od pojedinih poreskih stavki. O tome se govori u ka-nun-nami Bosanskog, Hercegova~kog i Zvorni~kog sanxaka iz 1539: „A jed-na planina koja je {umovita, pa se nalazi izme|u nekoliko sela, a ona {ta vi{eimaju odre|ene granice, pri kr~enju planine na mjestu gdje su se sjekire srele,tamo se stavlja granica. Gora nije ni~ija. Ona je onog ko oìvi pusto mjesto. Ne-ka se niko u to ne mije{a. On pla}a filuriju. Neka ni od koga ni{ta vi{e ne traè.Po{to plati svoju filuriju, neka se ne ~ini pritisak ni prema kome. Neka buduoslobo|eni od svih nameta (tekalif).“68 Ovako stvorene obradive povr{ine,nazvane ~ifluci ili ba{tine, bile su svojina dràve, a wihovi uìvaocinisu bili pot~iweni spahiji. Uz to, bili su i povla{}eni jer dràvi ni-su davali vanredne i obi~ajne namete.

Postupak kr~ewa — Sastavni deo kr~evinskog procesa bila je upo-treba vatre, {to je neposredno imalo vi{estruke korisne posledice. Va-tra je omogu}avala da se odstrane paraziti i korov koji je spre~avao ilionemogu}avao rast kulturnih biqaka. Pepeo je po svom hemijskom sastavubio bazi~an i neutralizovao je kiselost tla. Humusni prekriva~ {ume ko-ji je bio izloèn dejstvu vatre brè je osloba|ao plodne mineralne mate-rije. Oranice stvorene na sveè iskr~enom i spaqenom tlu prvih par go-dina davale su vi{estruko ve}e prinose od starih oranica zbog hranqi-


66 M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 65–75.67 Op{irni popis (1604), III, 341, 376. Navodimo primere toponima u nahijama iz-

van na{eg podru~ja prou~avawa — mezra Lazovi (nahija Olovo) i mezra Lazi{te (nahijaUgar) — isto, 301, 336.

68 Kanuni i kanun-name, 58, nap. 36.

vog pepela, ali je potom wihova plodnost drasti~no opadala. Stvarala setvrda pokorica koja je spre~avala zemqu da upije vlagu. Stoga su parceleponegde ponovo napu{tane i ostavqane da se po{ume, me|utim, to vi{enije bila prvobitna, ve} sekundarna {umska vegetacija, sasvim izmewe-nog sastava.69

Sela na pristrancima Majevice su nastala na kr~evinama. U svima jezabeleèno predawe o dolasku prvih stanovnika koji su morali da kr~e{umu. Krupno drve}e je se~eno u prole}e i trupci su se ostavqali na ze-mqi da odleè do jeseni. Razlog tome je bio da li{}e satruli, a stablo igrawe da se osu{e. Potom se krupno drvo odnosilo, a ostatak se spaqivao.Zatim bi se spaqena povr{ina preorala da bi se spre~ilo spirawe pepelau slu~aju ki{e.70 Ipak, pre nego {to je bilo mogu}e zaorati ovu parcelu,bilo je neophodno povaditi korewe i ìle drve}a. To je bio izuzetno ve-liki fizi~ki napor, koji je ponekad zahtevao upotrebu volova.

Osim podru~ja Majevice, ~itav prostor severne Bosne, ukqu~uju}i idoline reka i oblast Posavine, bio je prekriven razli~itim vrstama{umske vegetacije, pa se moè re}i da su gotovo sva naseqa, u mawoj ili uve}oj meri, nastala na iskr~enim povr{inama, otetim od {uma.

U slu~aju kasabe Dubo~ca, sultan je na osnovu obra}awa stanovnika ana predlog koba{kog kadije, doneo ferman u kome dozvoqava stanovnici-ma da, po{to nisu imali pa{wak, „u planini kr~enjem to ostvare, s tim da nje-gove granice budu zavedene u kadijinom hud`dètu“.71 Osmanska dràva jepodsticala stvarawe privredno korisnih povr{ina kako bi pro{irilaosnovu za oporezovawe. U ovom slu~aju mogla je da ra~una na porez na ispa-{u — jajlak (letwi) ili ki{lak (zimski), kao i na ve}e prihode od stoke isto~nih proizvoda. Tako je Mehmed-~elebija, sin Ahmed-hoxe, prema po-dacima iz deftera (1604) posedovao wive i zemqi{ta u atarima sela Gor-wa i Dowa Ukrina, koje je sam iskr~io i osposobio, zbog ~ega je pla}ao da-`binu od simboli~nih 20 ak~i.72 Vratar tvr|ave Maglaj, Velija, sam je is-kr~io dve parcele — oranice, koje je drào u ~ifluku.73 U ~ifluk knezaGrgura u nahiji Maglaj, 1604. godine ulazila je i kr~evina u blizini rekeSpre~e. Nedaleko od Doboja nalazile su se dve kr~evine — oranice i neko-liko razdvojenih ~aira — livada.74


69 M. Blagojevi}, nav. mesto; R. Bechmann, Trees and Man. The Forest in the Mid-dle Ages, New York 1900, 50, 53–56.

70 M. S. Filipovi}, Majevica, 50.71 Op{irni popis (1604), III, 504.72 Isto, I–2, 379.73 Isto, III, 314.74 Isto, III, 324–325.

VINOGRADARSTVO

Podaci o gajewu vinove loze poti~u tek iz perioda osmanske vlasti,i zbog toga je te{ko proceniti na kojim podru~jima su odranije postojalivinogradi. Najstariji podaci se odnose na vinograde u okolini Zvornikaiz 1476. godine. Vinogradarstvo posredno svedo~i o ve}oj gustini nase-qenosti, jer je zahtevalo angaòvawe ve}eg broja qudi i intenzivnije ula-gawe radne snage. Proizvodwa vina podrazumevala je kontinuirano oba-vqawe nekih 30-tak radnih operacija, koje su morale da budu uskla|ene svegetacionim ciklusom vinove loze i procesom fermentacije gro`|a.75

Vinogradarstvo je obezbe|ivalo dodatni prihod seqa~kom doma}instvu,{to je omogu}avalo stvarawe vi{ka vrednosti nakon podmirivawa feu-dalnih i kasnije, spahijskih da`bina. To je zapravo zna~ilo mawu neizve-snost i uslovqenost egzistencije uspehom godi{we ètve ìtarica.

S druge strane, gajewe vinove loze podrazumevalo je i odre|ene fi-zi~ko-geografske karakteristike, povoqne i stabilne klimatske prili-ke. Zapravo, vinova loza je kultura koja je najosetqivija na vremenske ne-pogode i klimatske promene. Zahla|ewe klime u drugoj polovini, i naro-~ito u posledwoj tre}ini 16. veka, sa pove}awem koli~ine padavina,76 mo-è se danas s velikom sigurno{}u imenoviti kao jedan od glavnihuzro~nika opadawu vinogradarstva u tuzlanskom kraju. To opadawe je pri-metio Adem Hanxi} u osmanskim izvorima za period 1548–1604, i to u po-gledu drasti~nog smawivawa povr{ina pod vinogradima, kao i u koli~i-ni proizvodwe vina i „{ire“ (neprevrelog soka od gro`|a). Kao mogu}euzroke je naveo pomerawe stanovni{tva, promenu wegove strukture, odno-sno doseqavawe vlaha-sto~ara, proces islamizacije, i na kraju, bolesti ipromenu klime. Prema saop{tenim podacima iz deftera Bosanskog sanxa-ka iz 1604, koje tako|e treba smestiti na kraj 16. veka, opadawe vinogra-darstva je evidentnije kod muslimanskog, nego kod hri{}anskog stanovni-{tva. Kod wih se pad proizvodwe vina, odnosno {ire kretao izme|u 20 i40% u odnosu na popis iz 1548.77

Raja je bila du`na da plati u{ur na vinograde, koji se obra~unavao ipla}ao u medrama {ire, odnosno vina. Veli~ina medre i cena odre|ivanaje kanun-namama. Prema {erijatu, muslimani nisu smeli da konzumirajufermentisani sok od gro`|a, ali im je dopu{teno da piju neprevreli sok


75 Detaqno u: M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 106–130.76 E. Landsteiner, The Crises of Wine Production in Late Sixteenth-century Central Eu-

rope: Climatic Causes and Economic Consequences, Climatic Change 43 (1999) 323–334; G.V. Jones — M. A. White et al, Climate Change and Global Wine Quality, Climate Change 73(2005) 319–343.

77 A. Handì}, Tuzla, 333–337.

— {iru. Osim u sveèm stawu, gro`|e se jelo kao su{eno vo}e, pravio sepekmez i sir}e. Muslimani koji su bili vlasnici vinograda pla}ali sunov~anu da`binu na wih — resm-i dunum, u iznosu od 5, kasnije 7 ak~i podunumu.78 Monopolija je ozna~avala pravo prvenstva spahije da u toku dvameseca godi{we prodaje na trgu svoje vino prikupqeno od u{ura. Za tovreme raja nije smela da iznosi svoje vino na prodaju, a wena burad su ~e-kala zape~a}ena.79 U zakonskim propisima za trgove u gradovima iznostro{arine koji se pla}ao bio je razli~it za doma}e — lokalno, i za vino izdrugih podru~ja. Na tovar vina koji se doveze „spoqa/izvana“ i prodaje,pla}alo se 4 ak~e baxa, a od lokalnog kr~mara — mehanxije napla}ivalo se2 ak~e po tovaru.80

Prema podacima iz popisnih deftera Zvorni~kog (1519. i 1533) iBosanskog sanxaka (1604), vinova loza se gajila u slede}im podru~jima:

— Nahija Zvornik — u neposrednoj okolini samog grada Zvornika1533. upisane su „pokraj rijeke Drine deset parcela muslimanskih vinograda, upovr{ini od 26 dunuma“. U narednom popisu (1548), povr{ina vinogradaiznosila je 222,5 dunuma, a pojedina~ne parcele su bile male i kretale suse od 0,5 do 4 dunuma.81 Veli~ina dunuma82 iznosila je 919,5 m2, tako da supojedina~ni vinogradi bili veli~ine od 459,75 do 3.678 m2, a ukupna po-vr{ina pod vinovom lozom iznosila 204.588,75 m2, to jest 20,45 hektara.Vinograde u „Desnoj varo{i“ Zvornika, uz obalu Drine, zatekao je na svomproputovawu i Evlija.83


78 Isto, 334–335.79 H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beograda, 624–625; H. Haxibegi},

Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, GZM n.s. 4–5 (1950) 339–340. Istovetnaprivilegija postojala je i na teritoriji Ugarske pod osmanskom vla{}u — S. Faroqhi,Rural Society in Anatolia and the Balkans during the Sixteenth Century I, Turcica IX (1977)174.

80 Kanuni i kanun-name, 45, 67, 91, 121; D. Bojani}, O Novobrdskoj gospo{tini,I^ 29–30 (1982–83) 117–127.

81 A. Handì}, Zvornik, 180, 184–185.82 Dunum (donum) — uobi~ajena osmanska mera za povr{inu zemqi{ne parcele

veli~ine „40 normalnih koraka u duìnu i {irinu“, {to moè da iznosi izme|u 8 i11 ari. Tek 1881. je standardizovan na 919,5 m2 — H. Inalc›k, Rice cultivation and the üel-tukci-reaya system in the Ottoman Empire, Turcica XIV (1982) 123; isti, An Economic andSocial History of the Ottoman Empire, XXXVIII. Osmanski dunum je, kako je jo{ zakqu~ioS. ]irkovi}, bio naslednik vizantijskog modija kao mere za povr{inu od 939,18m2. —Mere u sredwovekovnoj srpskoj dràvi, u: Mere na tlu Srbije kroz vekove, Katalog iz-lo`be Galerije SANU br. 23, Beograd 1974 (= Merewe i mere u sredwovekovnoj Srbiji,u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, 135–168), 62–63. Jednim srpskim kablom p{e-nice od 21,18 l (16,142 kg) mogla je da se zaseje povr{ina od jednog mata oranica od965 m2. — M. Blagojevi}, Zemqoradwa, 268–269.

83 Evlija êlebi, Putopis, 484.

— Obe tuzlanske nahije bile su izuzetno jako vinogradarsko pod-ru~je, jer je u gotovo svim selima upisan u{ur od vinograda. Od svih popi-sanih sela predwa~ila je ve} pomenuta Solina. Zemqoradni~ka raja, kojuje 1548. godine ~inilo 75 doma}instava i 21 neoèwenih, davala je u{urod vinograda u koli~ini od 82,5 tovara {ire. Prema kanun-nami Zvor-ni~kog sanxaka iz iste godine, tovar je ~inilo 8 medri {ire od po 8 oka,odnosno 64 oke po tovaru (1.168 kg tj. litara), pa bi desetak Soline izno-sio 5.280 oka ili 6.773 litre vina. U rukama muslimana, koji su upisanikao 9 doma}instava i trojica neoèwenih, bilo je 12 dunuma vinograda, ina svaki dunum se pla}ala da`bina od 5 ak~i.84 U nahiji Soko, u okolinikasabe Gra~anice 1548, 29 muslimana je imalo vinograde ukupne povr{i-ne od 76,5 dunuma, a naj~e{}e su pojedinci imali po dva dunuma (1.840 m2,tj. 0,184 ha).85

— U nahiji Koba{ 1604. vinogradi su popisani na padinama Mota-jice, gde su se nalazili i letwi pa{waci (jajlaci), zatim u okolini kasabaKoba{a, Dubo~ca i Li{we.86

— U nahiji Maglaj ve}e povr{ine pod vinovom lozom popisane su usamoj okolini kasabe Maglaj, a vinogradi su dràli i hri{}ani i muslima-ni. Vinogradi od ~etiri dunuma popisani su u blizini sela Zavidovi}.87

— Na podru~ju nahije Te{aw, u{ur od {ire se pomiwe u nekim seli-ma koja su pripadala vakufu Husrev-bega: Plawe, Kru{~ica, Hqeb, Omaw-ska i ]esnica — Pojezna.88 U neposrednoj okolini Te{wa bilo je vi{e od100 dunuma vinograda, na koje su weni vlasnici 1604. godine pla}ali po 7ak~i da`bine.89 Selo Radu{a, jugozapadno od Te{wa, davalo je u{ur od 180medri {ire, a prema podatku o u{uru od 75 medri {ire moglo bi se zakqu-~iti da su se prostrani vinogradi nalazili i u okolini kasabe Doboj.90

— U nahiji Ozren nisu popisani vinogradi 1604, mada bi se moglopretpostaviti da su mawe povr{ine bile zasa|ene vinovom lozom na pose-dima manastira Ozren, za sopstvene potrebe, kao {to je to bio slu~aj samanastirom Gostovi}em.91

Povr{ine pod vinogradima i da`bine od wih ne pomiwu se u nahijiDobor i Trebetin, {to ne zna~i da nisu uop{te postojale, ve} samo da


84 A. Handì}, Tuzla, 274, 333–336, 345.85 A. Handì}, Op{irni popis nahije Sokol u Zvorni~kom sandàku 1548. godine, Gra-

~ani~ki glasnik 20 (2005) — www.glasnik.gracanica.net/arhiva/20.86 Op{irni popis (1604), III, 498–507.87 Isto, III, 314.88 Isto, III, 344–357.89 Isto, 364.90 Isto, III, 373, 381.91 Isto, III, 329.

ovom prilikom nisu popisane. Na posredan na~in, postojawe vinogradaukazuje na ve}u gustinu naseqenosti i na stabilnost samih naseqa.

PÊLARSTVO

Gajewe p~ela i proizvodwa meda i voska bili su va`na privrednagrana od najstarijih vremena, a ovu ve{tinu su Srbi doneli iz svoje pra-postojbine. Med se svakodnevno koristio u ishrani, onako kao {to se da-nas koristi {e}er, i bio je sastavni deo omiqenog pi}a medovine. Vosak jebio izuzetno visoko cewen trgova~ki artikal, i prema sa~uvanim izvori-ma, postojao je veliki izvoz voska iz sredwovekovne Bosne.92

Mesta gde su bili p~eliwaci nazivali sua se ulijanici, i uspomena nawih je sa~uvana u toponomastici, poput sela Gorwe Ularice u nahiji Te{aw.Desetak od p~ela bio je sastavni deo prihoda osmanskih spahija i mogao je dase uzima u naturi, kao jedna ko{nica — zapravo, med od jedne ko{nice od de-set, ili u novcu — 1,5 ak~i po ko{nici ako ih je bilo mawe od 10 na broju. Tajdesetak je pripadao spahiji na ~ijem imawu su bile ko{nice, pod pretpo-stavkom da su se p~ele hranile na istom prostoru. Onaj med koji bi se saku-pio po drve}u, a nije upisan kao spahijin prihod, smatrao se (u)lovom i pri-padao bi onom ko ga na|e.93 U popisnom defteru Bosanskog sanxaka iz 1604.godine u{ur od ko{nica nije popisan u ve}ini sela, pa se moè pretpostavi-ti da podaci o p~elarstvu koje ovaj izvor pruà nisu kompletni. Na ovom me-stu donosimo podatke o zabeleènim u{urima od ko{nica:

— Na mezri Postaq, ~iji poloàj u nahiji Dobor nije mogu}e utvr-diti, u jednoj stavki poreza navode se u{ur od povr}a, lana, sena, ko{ni-ca, belog i crvenog luka i kupusa, u ukupnom iznosu od 100 ak~i.94

— Na mezri Studenci, u nahiji Usori, u{ur od ko{nica je upisan za-jedno sa u{urom od ìtarica, sena, mlinarine „i ostalog“, u iznosu odukupno 200 ak~i.95

— Raja u kasabi Maglaj pla}ala je 120 ak~i na ime desetka od ko{ni-ca, a u selu Zavidovi}i u nahiji Maglaj — 30 ak~i. Visok iznos od 150 ak~ipla}alo je selo Golubiwe, dok je selo Nekala bilo zaduèno za u{ur od 29ak~i. U{ur sela Jelovca iznosio je 56 ak~i.96


92 P~elarstvo, u: LSSV, 606–608 (\. Bubalo); D. Kova~evi}, Trgovina, 173–175;ista, O izvozu voska iz sredwovekovne Srbije i Bosne, 143–153; D. Kova~evi}-Koji}, Pri-vredni razvoj srednjovjekovne bosanske dràve, 152.

93 H. Haxibegi}, Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, 342–345. O deset-ku p~eliwem u srpskim sredwovekovnim zemqama vid. M. Blagojevi}, Zemqoradni~ki

zakon. Sredwovekovni rukopis, Beograd 2007, 255–267, i daqe.94 Op{irni popis (1604), I–2, 379–380.95 Isto, 461.96 Op{irni popis (1604), III, 293–329.

— Selo Matina u nahiji Trebetin pla}alo je desetak od ko{nica uiznosu od 155 ak~i. Od toga je samo Husein sa svog ~ifluka pla}ao 24 ak~ina ime ove da`bine. Porez na ko{nice upisan je i u selu Kra{evi}u (Ozi-mici) — 22 ak~e, Grabovima — 15 ak~i, i mezri Crnavi}i — 5 ak~i.97

— Ko{nice su bile i predmet zadu`binskog poklona. Tako je GaziHusrev-beg 1531. i 1537. godine za svoju zadu`binu u Sarajevu, pored dese-tak mezri i sela u nahiji Te{aw, uvakufio i 150 ko{nica u gradu Dobo-ru.98 Osim ovih, u nahiji Te{aw popisani su porezi na ko{nice u vakuf-

skim selima: Plawe — 120 ak~i, Mrkoti} — 150, Gorwa Modri~a — Kalo-{evi} — 130, Kru{~ica, zaselak Kalo{evi}a — 129, Dowa Radwa, zaselakG. Modri~e — 53, Gorwa Radwa — 130, Cerovica, zaselak G. Modri~e — 90,Dowa Modri~a — Ukrinica — 40, Hqeb, zaselak D. Modri~e — 80, Hrasto-va (Rastu{a) — 45, Osivica — 50, Omawska — 250, Naglavi}i, zaselakOmawske — 110, Le{ica, zaselak Omawske — 120, ]esnica — Pojezovna —460, Dedelovci, zaselak Pojezovne — 20, Brestova, zaselak Pojezovne — 90,Gorwa i Dowa Ostru`wa — 10 ak~i. Izvan vakufa, u istoj nahiji, prihodod poreza na ko{nice upisan je i u selu Gorwe Ularice, koje postoji i da-nas, jugozapadno od Doboja, a ~ije ime ukazuje na postojawe p~eliwaka(ulijanici). Wegov desetak iznosio je 15 ak~i. Selo [ije pla}alo je 25 ak-~i, selo Kra{evo — 50 ak~i, i jo{ dva poseda u ataru istog sela pla}ala su40, odnosno 15 ak~i. Raja u kasabi Doboj imala je p~eliwake i pla}ala jedesetak od 180 ak~i. Selo Mo{ev Lug pla}alo je 20, kao i selo Ravna Bi-strica. Selo Radu{a pla}alo je 216 ak~i na ime u{ura, a selo Vukovo —126 ak~i. Mezra Badan-Ruèvine koja je pretstavqala jedan ~ift, pla}alaje ukupno 1.400 ak~i na ime poreza od ìtarica, resmi ~ifta, u{ura od la-na, ko{nica i ostalog.99

— Sela nahije Koba{ su veoma slabo popisana po pojedinim pore-skim stavkama. U{ur od ko{nica se pomiwe u selu Dowa Ilova, koje jepla}alo 200 ak~i na ime ove da`bine, zatim na mezri Bogovi}i — 97 ak~i,na mezrama Zabla}e i Vija~ka — 108 ak~i, zajedno sa u{urom od povr}a, la-na, sena i vo}a, kao i na ~ifluku Dowa i Gorwa Li{wa — 247 ak~i.100

Na osnovu ovih prili~no oskudnih podataka, kao selo s najve}im iz-nosom u{ura od ko{nica izdvaja se ]esnica, drugim imenom Pojezovna,koja je pla}ala ~ak 460 ak~i. Moè se primetiti da su i sva druga sela u va-kufu Husrev-bega posedovala ko{nice, a razlog tome leì u ~iwenici daje i bogosluèwe u xamijama bilo nezamislivo bez sve}a. Iznosi u{ura


97 Isto, 333–338.98 ]. Truhelka, Gazi Husref-beg, njegov ìvot i njegovo doba, 214, 230; Vakufname iz

Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), 51, 70 (D`. Spaho).99 Op{irni popis (1604), III, 293–329.

100 Isto, 494–509.

nisu uvek bili deqivi sa 1,5 ak~om, koliko se napla}ivalo po ko{nici uslu~aju da ih je bilo mawe od 10 na broju. Deseci od ko{nica nisu uop{teupisani u selima nahije Ozren, iako bi se to o~ekivalo, naro~ito zbog po-stojawa manastira Ozren s crkvom sv. Nikole.

STOÂRSTVO

Podru~je severne Bosne pruàlo je povoqne prirodne uslove za razvojsto~arstva. Doline reka i pribre`ja bregova i planina bila su podru~ja li-vada i senokosa, kao i ìrorodnih {uma hrastova, cerova, grabova i bukvi.Sam naziv planina izveden od praslovenske re~i polna (odatle toponim >

Plana), koja je ozna~avala neplodno mesto, ta~nije, ono koje nije pogodno zazemqoradwu. Potvrdu i dopunu ovog etimolo{kog zna~ewa planine donosire~enica iz De~anske poveqe, u kojoj se kaè: „gde se ne ore niti kosi to jesve planina“. Pod planinama su se u sredwovekovnoj Srbiji podrazumevalipa{waci na nadmorskim visinama od 1.000 metara i vi{e, gde je stoka mo-gla da na|e kvalitetnu hranu od prole}a do jeseni.101

Leti{ta — letwi pa{waci prostirali su se na niìm nadmor-skim visinama od planina, a jo{ niè su se nalazila zimovi{ta — zimski

pa{waci, koje je karakterisalo potpuno odsustvo sne`nog pokriva~a iliwegova mala debqina. U neposrednoj blizini naseqa, ta~nije, u sastavuseoskih atara, postojali su obi~ni pa{waci, gde se stoka svakodnevno iz-gonila. Zabeleèna su imena ponekih — Poqice, Poqana. Sela jedne ùpeimala su pravo da zajedni~ki koriste pa{wake koji su se nalazili u we-nom sastavu.102

Najkvalitetniji pa{waci bili su relativno oskudni, tako da se svremenom razvilo iskqu~ivo pravo kori{}ewa zabela od strane wihovihfeudalnih gospodara — vladara, vlastele, crkava i manastira. Wihova na-mena je bila da obezbede prehranu podmlatka kowa i ovaca.103 Livade i se-

nokosi nisu se koristili za ispa{u stoke nego za pripremawe sena, koje jesluìlo za dopunsku ishranu stoke naro~ito tokom zimskih perioda. Li-vade su se ~esto nalazile uz wive, odnosno izme{ane s oranicama, dakle uniìm predelima, i na wima nije vaìlo pravo zajedni~ke pa{e, ve} is-kqu~ivo pravo feudalnog gospodara. Senokosi su bili odvojeni od orani-ca, obi~no grupisani, i mogli su da se prostiru i na ve}im nadmorskimvisinama. Poslovi oko pripreme sena — kosidba, sadevawe i pla{tewe,


101 M. Blagojevi}, Planine i pa{waci u sredwovekovnoj Srbiji, IG 2–3 (1966)12–39; A. Loma, Toponomastika kao izazov, 15.

102 M. Blagojevi}, nav. delo, 39–56.103 M. Blagojevi}, Sredwovekovni zabel, I^ 14–15 (1966) 1–17; LSSV, 202 (M.

Blagojevi}).

trebalo je da se obave u veoma kratkom roku, pa su u sredwovekovnoj Srbi-ji, a i drugde, ovi radovi bili u vidu zamanice. To zna~i da su u wima u~e-stvovali svi radno sposobni qudi.104

Iako za sto~arstvo na prostoru severne Bosne nedostaju direktnipodaci iz perioda sredweg veka, sasvim je izvesno da se i prete`no ze-mqoradni~ko stanovni{tvo bavilo uzgojem stoke za sopstvene potrebe,kao {to su to goveda, magarci, mazge, koze, sviwe i ìvina. Promene napodru~ju istraìvawa nastaju naseqavawem vla{kog stanovni{tva kojese dotad bavilo sto~arstvom u ve}oj meri. Re~ je o ve}im stadima ovaca, ko-za, goveda i kowa. Kowi i goveda se nisu popisivali u defterima, jer sekao sredstva za rad nisu oporezovali, dok se na sitnu rogatu stoku — ovcei koze, pla}ao porez (resm-i agnam, resm-i ganem, adet-i agnam, koyun re-smi), koji je ve}inom pripadao Carskoj blagajni, a samo izuzetno nekomspahiji.105 Popisni defter Bosanskog sanxaka iz 1604. svedo~i i o posto-jawu sviwogojstva, ~ijem razvoju su pogodovali prostrani kompleksi po-savskih hrastovih i bukovih {uma. Na po~etku izlagawa donosimo pre-gled osmanskih termina koji se odnose na ovu privrednu granu:

1. âir — livada, senokos;2. Izgon — prema podacima iz deftera, odnosi se na povr{ine name-

wene za ispa{u koje su se nalazile u neposrednoj blizini grad-skih naseqa (Maglaja, Te{wa), tako da je mogao da odgovara tipuobi~nog pa{waka;

3. Jajlak — letwi pa{wak i da`bina resm-i yaylak koju pla}aju onikoji dovode stoku na ispa{u;

4. Ki{lak — zimski pa{wak i da`bina resm-i k›ôlak, pod istimuslovima kao prethodni;

5. Otlak — ispa{a i da`bina resm-i otlak — travnina, ~iji prihodpripada spahiji;

6. @irovnina — resm-i bellut, da`bina na iìravawe sviwa u hra-stovim i bukovim {umama.106

Podaci o razli~itim povr{inama koje su kori{}ene u svrhu prehra-ne stoke navode se kao izvori prihoda u popisnom defteru, ali to sasvimsigurno ne predstavqa zna~ajan deo ovog privrednog potencijala, jer su zabeleèwe prihoda od poreza na sitnu stoku — ovce i koze, vo|eni posebnidefteri (agnam defteri). Prema zakonskim propisima, raji je bilo dozvo-


104 M. Blagojevi}, Planine i pa{waci, 57–84; isti, Zemqoradni~ki zakon, 209–212,267–288.

105 H. Hadìbegi}, Porez na sitnu stoku i kori{}enje ispa{a, 63–110.106 Vid. odrednice kod H. [abanovi}a, Turski izvori za istoriju Beograda, kao

i D. Bojani}, Turski zakoni.

qeno da deo zemqe ostavi neobra|en kao livadu i gumno, ali je bilo strogozabraweno da se one livade koje sluè kao ispa{a seju i drè kao oranice.Gajevi — mawe {ume koje su se „gajile“, dakle negovale i {titile u niìmpredelima i obi~no pored reka, ~uvali su se „od starine… radi li{}a idrva“, prema odredbi kanun-nama. Wihova namena je bila da obezbede is-pa{u za ora~ke volove. Poreze na razli~ite vrste ispa{e nije pla}alo lo-kalno stanovni{tvo, ve} oni koji su sa drugih teritorija dolazili i ko-ristili travu i vodu. Prema starom obi~aju, nakon ètve i kupqewa ìtasa oranica, pu{tala se stoka da pobrsti strwiku.107 Ov~arina je dospeva-la na naplatu po~ev od aprila, posle jagwewa ovaca, kada su se brojale iovce i jagwad, ali se porez pla}ao samo na one starije od godinu dana i to uiznosu 1 ak~e na 2 ovce. Osim we, u nekim podru~jima se pomiwe i da`bi-na torovina.108

Pa{waci se pomiwu sa wihovim me|ama, koje su upisane u kadiji-nim kwigama, {to govori o wihovom ekonomskom zna~aju, ali i posredno,o dosta dobroj naseqenosti ~itavog prostora. Tako su u nahiji Usori1604. godine podru~ja dva pa{waka odre|ena atarima susednih sela ire~nim tokovima. Za jedan otlak se navodi da se nalazio izme|u sela Ko-mu{ine, @eqeznog Poqa, Starine i Bijelog Bu~ja, i obuhvatao je dolinure~ica Blatnice, Sokoline i Prisave. Sto~ari koji su sa strane dolazilii koristili ovu ispa{u bili su du`ni da plate da`binu travarinu — re-

smi otlak u iznosu od 150 ak~i.109 Sva pomenuta naseqa postoje i danas, awihovo podru~je ispa{e se prostiralo severno od Vu~je planine (1.375mnv) i Palo{nice (1.332), obuhvataju}i planinu Trogir.110 Ovim putem,od sela Komu{ine, zatim dolinom Blatnice uzvodno do u{}a Ziraje, zatimuz Trogir planinu, preko vrha Zelenike pa odatle do Vu~je planine, i pre-ko, u dolinu Jasenice, leve pritoke La{ve, pro{ao je engleski putopisacArtur Evans 1875. godine. Prema wegovim opisima, planina Trogir je saseverne strane bila obrasla jelama i bukvom.111

Kako uzgoj stoke bez zemqi{ta za ispa{u i livada (ukqu~uju}i i vo-du, pojila) nije bio mogu}, stanovnici sela Miqa~ke u nahiji Dobor dalisu neke svoje pa{wake stanovnicima kasabe Gorwe Ukrine, koji su odra-


107 Kanuni i kanunname, 90; H. Haxibegi}, Kanun-nama sultana Sulejmana Zako-

nodavca, 359; isti, Porez na sitnu stoku, 95–100.108 Isti, Porez na sitnu stoku, 68–71, 93–95.109 Op{irni popis (1604), I–2, 461.110 Komu{ina je naseqe na levoj obali Velike Usore, jugozapadno od Te{wa; Bi-

jelo Bu~je, Gorwe i Dowe se nalaze isto~no od naseqa Blatnice, na u{}u istoimene re-ke u Veliku Usoru, a postoji i planinski vrh Bijelo Bu~je (1.127 mnv). — Topografskekarte 1: 100.000 i 1: 50.000, sekcije: Prwavor, Derventa, Zenica i Travnik, izdava~Vojnogeografski institut, Beograd 1955.

111 A. D`. Evans, Kroz Bosnu i Hercegovinu, 140–172.

nije sluìli kao pa{waci, ali i neke wive koje su tada pretvorene u pa-{wake.112 U neposrednoj blizini kasabe Te{aw postojalo je zemqi{te poimenu Ostranica koje se koristilo kao izgon za stoku u posedu wenih sta-novnika, pa je re~ o obi~nom pa{waku gde se stoka svakodnevno terala naispa{u.113 Ve}e povr{ine za prehranu stoke bile su padine planinaVu~jak i Motajice, koje su sluìle za ispa{u i senokos — kao jajlaci iotlaci. U defteru je zapisano: „Jajlak Motajska Glava s obje strane, sa pri-stojbom za zimsku ispa{u i resm-i bellutom. Pristojba na jajlak 150 ak~i, na zim-sku ispa{u 50 i resm-i bellut 5 ak~i.“ Suba{a Abdurahman drào je pola ~if-ta koji je ~inio „deo jajlaka Motinica (!) sa vinogradima oko kojih je pu-stara, breùqak obrastao kaduqom i trnoviti kamewar, ~ije su graniceozna~ene u {erijatskom huxetu“.114 Prihod od jajlaka Vu~jaka na ime ì-rovnine iznosio je 450 ak~i.115

@irovnina116 se pomiwe kao da`bina nametnuta ~ifluku koji jeobuhvatao Ukrinski lug, pa se moè sa sigurno{}u re}i da se radi o {uma-ma hrastova lu`waka. Ferhad-beg je za kasabu Li{wu uvakufio i pa{wakza koji se navode granice upisane u kadijskom huxetu, i za koji se kaè daje „od osvajawa sluìo kao pojilo i pa{wak“, pa mu je ta namena i o~uva-na.117 Na topografskim kartama upisan je naziv Ukrinski lug oko u{}aVijake u Ukrinu.118 Resmi otlak se, kako se navodi u kanun-namama i udefteru, „uzimao od onih koji dolaze izvana na pa{wake“. U blizini rekeBosne i re~ice Fo~e prostirali su se pa{waci pod nazivom: Ozrenskilug, Brezice, Blatnica, Tor, Gar, Kratovica i Stubica dowa.119

Sve do kraja 19, a negde i po~etkom 20. veka, odvijala se selidba sto-~ara iz regiona sredwe u podru~je severne Bosne. Semberija je bila oblastkoju su pohodili sto~ari iz okoline Travnika, dovode}i svoje ovce daprezime. Obrnuto, Semberci — Ravwaci su dogonili svoje sviwe na ìre-we u {ume u oblasti gorweg toka Spre~e, a kad tu ne bi rodilo, Spre~acisu ih iìravali ju`nije, oko Kladwa i Vlasenice. Iz planinskih oblastioko izvori{ta Male i Velike Usore — Borja, O~au{, spu{tali su se sto-~ari da prezime u Usorskoj ùpi, pa i severnije, sve do Save. Dogonili suovce, ostaju}i sve do \ur|evdana. Ta oblast je obilovala i ìrorodnim


112 Op{irni popis (1604), I–2, 378.113 Isto, III, 364.114 Isto, III, 498.115 Isto, I–2, 380.116 Kao census glandinationis poznata je u sredwovekovnom feudalizmu, kao nadoknada

koju su seqaci pla}ali za iìravawe sviwa u {umama feudalnog gospodara. — Z. Herkov,Gra|a za financijsko–pravni rje~nik feudalne epohe Hrvatske I, Zagreb 1956, 167; II, 602.

117 Op{irni popis (1604), III, 500, 506.118 Karta 1 : 100.000 i 1 : 50.000, sekcija Prwavor.119 Op{irni popis (1604), I–2, 384.

{umama, pa je bila pogodna i za sviwogojstvo, kako se to vidi iz osman-skih izvora. Glavna skela za izvoz sviwa sve do Prvog svetskog rata bio jeKoba{. Severnije od Te{wa i planine Krwin na ispa{u su dolazili sto-~ari iz Vrhovina — Imqana i Kotor Varo{a, po~ev od Sv. Luke (18. okto-bar po starom) do Sv. Nikole (6. decembar). Kada je zima bila jaka i duga,ponovo su dogonili stoku po~etkom februara, ostaju}i sve do Blagovesti(25. mart), pa ~ak i \ur|evdana (23. april). Pomenuti sto~ari iz Vrhovinasilazili su sve do Posavine — podgorine Motajice i Vu~jaka, i oblastiIvawskog poqa. îtav region bio je gusto obrastao hrastovim {umama, ko-ri{}enim za iìravawe sviwa, a prisavska podru~ja bila su mo~varna, po-godna za ispa{u krupne stoke, dok za ovce nisu bila pogodna zbog zaraze me-tiqima. Iz oblasti oko Visokog, @ep~a i Te{wa sto~ari su odlazili u re-gion Posavine severno od Trebave i Majevice, gone}i ovce, sviwe i goveda.U skoro svim navedenim destinacijama, sto~arska kretawa su bila prethod-nica brojnih naseqavawa stanovni{tva na podru~ju severne Bosne.120

Prema najranijim austrijskim podacima s po~etka okupacionog pe-rioda (oko 1880), prema broju popisanih sviwa daleko je predwa~ila Bije-qina sa okolinom, a sledili su Zvornik, Ora{je, Gra~ac i [amac, {to po-sredno ukazuje na prisustvo hrastovih {uma gde se obavqalo iìravawesviwa. U istom pravcu svedo~e i navodi o razvijenom sviwogojstvu u oko-lini Te{wa, Doboja i Maglaja, s tim da je u ovim oblastima, kao i oko Do-we Tuzle, Gra~anice i @ep~a, predwa~io uzgoj krupne stoke (goveda). Ko-wogojstvo je u izrazitijoj meri primetno na podru~ju Semberije.121

Privredna godina kod sto~ara koji su se bavili uzgojem ovaca bila jeodre|ena ciklusom plodnosti ovaca i smenom godi{wih doba, {to je na-metalo sezonsko kretawe izme|u letwih i zimskih stani{ta. Pu{tawe ov-nova me|u ovce radi priploda de{avalo se oko praznika Sv. Petke i Sv.Luke (14. i 18. oktobar, po starom kalendaru). Najteì period za prehranupadao je izme|u Mitrovdana i Aran|elovdana (26. oktobar — 8. novembar),zbog jesewih ki{a i nedostatka trave. Tada su se odvajale ovce za klawe ione za prodaju, a deo stada se polako spu{tao u rovine, gde su bili toroviu zavetrini, a druga su silazila u niziju da prezime. Meso zaklanih ovacaje soqeno i ostavqano da se osu{i, oka~eno o tavanske grede, i nije se na-~iwalo pre Boì}a. Oko polovine januara ovce po~iwu da se jagwe, i tadaim se davalo seno radi boqe ishrane i ve}e proizvodwe mleka za jagwi}e.Na \ur|evdan (23. aprila) su se ovce prvi put muzle da bi se razlilo mle-


120 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, 13, 28, 42, 44,58, 66–68, 115, 124–126; C. Popovi}, Sto~arska kretanja u Bosni i Hercegovini, GZM —Etnologija 18 (1963) 105–119.

121 Militar-statistisch Ubersicht von Bosnien und Hercegovina, Wien 1881 — Kriegsar-hiv, KVIIm — 46–5.

ko za sir, i tek posle ovog praznika jagwi}i su se prodavali ili klali. NaPetrovdan (29. jun) po~iwalo je izdizawe stada u planine ili u katune kodlivada, i neposredno pre toga pastiri su strigali ovce. Do Velike Gospo-jine (15. avgust) trebalo je da sto~ari pokose i splaste seno na livadama.Ovce su pu{tane na po`wevene wive da pobrste strwiku, a zatim su tore-ne u kotarima na livadama kako bi ih na|ubrile.122

Radi prehrane stoke soqu, koja je pozitivno uticala na apetit, odno-sno rast stoke i proizvodwu mleka, sto~ari su bili upu}eni na nabavkuove namirnice u ve}im koli~inama. Naàlost, nije sa~uvan nijedan poda-tak o tome na koji na~in i odakle su sto~ari nabavqali so. Od slane vode uobe Tuzle, kao {to }e biti ubrzo re~i, dobijala se jedna vrsta ne~iste, cr-ne soli, pome{ane s pepelom, koja nije bila pogodna za qudsku, ve} samo zasto~nu ishranu.

ZEMQORADNI^KI KALENDAR

Jedna od najva`nijih vremenskih struktura „dugog trajawa“ bio jeritam poqoprivredne godine, jer je sredwovekovno vreme, pre svega, po-qoprivredno vreme. Ono je ispuweno ~ekawem i strpqewem, istrajno{}u,sporo{}u, skoro je nedoga|ajno i nepomi~no.123

Smena godi{wih doba i cikli~ni protok vremena, wihova pravil-nost i ponavqawe, dopustili su qudima da najva`nije zemqoradni~ke po-slove poveù s odre|enim datumima, i na taj na~in urede protok vremena,{to je pruàlo ose}aj sigurnosti ìvota i opstanka. Hri{}anstvo je po-tisnulo slovensko paganstvo u sferu narodne kulture, ali je wihovo me-|usobno proìmawe nastavilo da traje. To se moè zapaziti u odnosu iz-me|u crkvenog i narodnog godi{weg kalendara. U tom ciklusu se opaàjudva paralelna sistema — jedan hri{}anski, okrenut boànskom na~elu,obeleèn cikli~nim praznovawem Gospodwih, Bogorodi~inih i sveti-teqskih praznika, i drugi paganski, okrenut zemqi i wenim plodovima,~ije obiqe je zavisilo ne samo od ~oveka i Boga, ve} i od natprirodnih si-la. Ve}ina obreda slovenskog kalendara usmerena je ka obezbe|ivawuobilne letine, priploda stoke, ali i ka za{titi od bolesti, uroka i ne~i-stih sila. Ti obredi su ovaplo}ivali cikli~nost prirodnih pojava, ra|a-we, cvetawe, opadawe i privremenu „smrt“ prirode. Sama godina delilase na letwu i zimsku polovinu, koje su odvajali jesen i prole}e, ali je


122 S. Tomi}, Sto~arstvo i prerada mleka kod Srba, Glasnik Geografskog dru-{tva 7–8 (1922) 245–247; N. Pavkovi}, Dru{tveni ìvot sto~ara na letwim stano-

vima u Bosni, GZM Etnologija 35–36 (1980–81) 87–114. Datumi „izdiga“ i „zdiga“ —pewawa i spu{tawa stada zavisili su od klimatskih i vremenskih prilika, tako da suse razlikovali po geografskim regijama i nadmorskim visinama.

123 J. Le Goff, Srednjovekovna civilizacija Zapadne Evrope, 216.

glavnina poqskih poslova obavqana od \ur|evdana (23. april) do Mitrov-dana (26. oktobar). Izbor praznika kojim se, pre svega, obeleàva po~etakodre|enih poslova, uslovqen je vremenskim prilikama, ali i kultnimobrascima. Tako se sejawe prosa odvija pod pokroviteqstvom svetog Vida —praslovenskog Sventovida, a po~etak jesewe setve kod balkanskih Slovenadovodi se u vezu s nekoliko praznika, po~ev od Sv. Simeona Stolpnika,„ora~ke slave“ (1. septembar), preko Male Gospojine (8. septembar), do ]i-rilovdana (14. septembar). Sli~no je i sa ètvom, koja se odvijala od Ivaw-dana (24. jun) pa sve do Velike Gospojine (15. avgust), u zavisnosti od geo-grafskog poloàja i klimatskih osobina podru~ja. Izgled vremenskih pri-lika godine i, s tim u vezi, izda{nosti letine i stoke, qudi su poku{avalida saznaju gatawima i predvi|awima na osnovu posmatrawa vremena i pona-{awa ìvotiwa na dan odre|enih praznika, poput Vavedewa, Boì}a, Bogo-javqewa, Sretewa i drugih. Pojedini hri{}anski sveci preuzeli su funk-cije svojih paganskih prethodnika, a neke vrste useva imaju svoje posebneza{titnike, kao {to je to sv. Trifun za vinovu lozu.124

Kalendari su zapravo jedan oblik kulturne predstave prirode, isku-stva qudi i wegovog sistematizovawa. To je znawe koje se generacijskiprenosti, a vaì za odre|eno geografsko podru~je. Kalendari su, dakle,saobraèni i prilago|eni uslovima prirodne sredine u kojoj su nasta-li.125 Ilustrovawe kalendara prikazima glavnih poqoprivrednih radovasa~uvano je u ve}oj meri na hri{}anskom zapadu. Pored brojnih primeraka„Kwige ~asova“ — Book of Hours, priru~nika za lai~ku pobo`nost na hri-{}anskom Zapadu, interesantno je da je i „Misal“ hercega Hrvoja Vuk~i}aimao ilustracije za pojedine mesece.126

Plodovi zemqe — Zemqoradni~ki kalendar 305

124 Slovenska mitologija. Enciklopedijski re~nik, red. N. I. Tolstoj — Q. Ra-denkovi}, Zepter Book World, Beograd 2001, XX–XXII; M. Nedeqkovi}, Godi{wi obi~a-

ji u Srba, Beograd 1990, prema odrednicama; A. Loma, Proso, 63–66; D. Ajda~i}, Zemqo-

radni~ki i hri{}anski kalendar balkanskih Slovena, Kodovi slovenskih kultura 5(2000) 127–130.

125 V. Winiwarter, Zwischen Himmel und Erde. Umwelthistorische Aspekte land-wirtschaflicher Kalendar, u: Ideologisierte Zeit. Kalender und Zeitvorstellungen im Abend-land von der Antike bis zur Neuzeit, Hrsg. M. Niederkorn — W. Hameter — M. Scheutz,Innsbruck 2005, 276–294.

126 B. A. Henisch, In Due Season: Farm Work in the Medieval Calender Tradition, u:D. Sweeney (ed.), Agriculture in the Middle Ages, University of Pennsylvania Press 1995,309–336.

I. F. Walther — N. Wolf, Codices illustres — The world’s most famuous illuminated ma-nuscripts, Taschen 2001, 25–26. Ilustracije su ura|ene na osnovu prezentacija sredwove-kovnih iluminiranih rukopisa Holandske nacionalne biblioteke — Koninklijke Biblio-theek: <http://www.kb.nl/kb/manuscripts/highlights/234_uk.html> (20.04.2006) i Missale Her-voiae Ducis Spalatensis croatico-glagoliticum, ed. B. Grabar, A. Nazor, M. Panteli}, sub red. V.[tefani}, Zagreb — Ljubljana — Grac 1973 (fototipsko izdawe). Zahvaqujemo akademikuprof. dr M. Blagojevi}u na svesrdnoj pomo}i oko izrade ovog dela na{eg rada.

Na osnovu postoje}e literature, mogu}e je sastaviti kalendar poqo-privrednih radova na tlu srpskih sredwovekovnih zemaqa, primorskih ikontinentalnih. Pored obdelavawa svojih parcela, zavisno zemqorad-ni~ko stanovni{tvo imalo je i odre|ene radne obaveze prema svojim feu-dalnim gospodarima, svetovnim i crkvenim, i one su zahtevale oko jednutre}inu ukupnog radnog angaòvawa.127 Ovakav sistem i raspored potomsu preuzele osmanske vlasti. Zakonski propisi (kanun-name) pojedinihsanxaka saop{tavaju podatke o datumima kada su pojedini radovi ve} biliobavqeni, tako da su plodovi i ìvotiwe mogli da budu predmet intere-sovawa poreznika.

Radovi su se, prema tradicionalnom shvatawu koje je dru{tveno ikulturolo{ki uslovqeno, delili na mu{ke („qudske“) i ènske poslove.Prvi se odnose na poqa, stoku, vinograde, {ume, lov i ribolov, dok su onidrugi bili tabuirani kao neugledni i „nedosti`ni“, u smislu da se nikadnisu potpuno zavr{avali. @enino je bilo da se brine za vodu, ogwi{te iogrev, kuvawe, ~i{}ewe, prawe. Trebalo je da sa{ije, okrpi, isplete,oprede, izatka, ogrebena i obeli. Brinula je o doma}oj stoci, okopavala jei plevila ba{tu, vezivala snopove.128 Novija antropolo{ka istraìvawapokazuju da ovako polno uslovqeni poslovi imaju neke zajedni~ke osobi-ne, tako da su „tradicionalno“ mu{ki poslovi oni koji podrazumevaju vi-sok rizik i telesno naprezawe, kao i prostorno udaqavawe od ku}e. Nasu-prot tome, „ènskim“ poslovima pripadaju oni koji su se obavqali u ku}ii oko ku}e, a zahtevali su mawi telesni napor. Me|utim, moè se primeti-ti da su svi ènski ku}ni poslovi u seoskoj porodi~noj zadruzi (tkawe,bojewe, {ivewe, kuvawe itd.) u sredwovekovnom gradu pre{li u ruke mu-{kih zanatlija.129

JANUAR — niske temperature, mraz i sne`ni pokriva~ bili su periodvegetativnog mirovawa i zbog toga je vreme bilo ispuweno praznicima, od-nosno, pauzom i odmarawem od poqskih radova. Tada se, me|utim, rad odvi-jao u ku}i, uz ogwi{te. Mu{karci su se bavili izradom i popravkom alat-ki, pripremama pritki za vinovu lozu i vo}ke, dok su ène koristile vreme


127 M. Blagojevi}, Zemqoradwa. Izuzetno vredna gra|a prikupqena je u serijamaizdawa Srpskog Etnografskog zbornika (SEZ) — „Naseqa i poreklo stanovni{ta“ i„@ivot i obi~aji narodni“, koje u vidu op{teg pregleda donosi M. Nedeqkovi} u svo-jim sintezama Godi{wi obi~aji u Srba, i Kalendar srpskih narodnih obi~aja i verova-

wa — za prostu 1995, Vaqevo 1994.128 St. Mijatovi} — M. Bu{eti}, Tehni~ki radovi Srba seqaka u Lev~u i Temni-

}u, SEZ 32 — @ivot i obi~aji narodni kw. 14, Beograd 1925; E. Le Roa Ladiri, Montaju,oksitansko selo od 1294. do 1324, Sremski Karlovci — Novi Sad 1991, 19, i daqe.

129 M. Miterauer, „Kad je Adam kopao, a Eva prela“: Podela rada prema polu u

predindustrijsko doba, u: isti, „Kad je Adam kopao a Eva prela“: Istorijsko-antro-

polo{ki ogledi iz pro{losti evropske porodice, Beograd 2001, 29–50.

za vla~ewe i pre|u vune, potom za tkawe i pletewe. Pored toga, trebalo jepregledati trapove sa ìtom i vo}em, pretresti ih i ukloniti ubu|ale plo-dove. Od kraja meseca otpo~iwali su poslovi oko jagwewa ovaca.130

FEBRUAR je bio mesec velikih priprema za po~etak poqoprivrednesezone. Tada se vr{ilo orezivawe loze i vo}ki, vezivawe pritki i trapqe-we. Praznik za{titnika vinove loze — Sv. Trifun proslavqao se 1. fe-bruara po Julijanskom kalendaru. Pazilo se tako|e da se do tog dana nase~esve potrebno drvo za bilo kakvu gra|u i izradu predmeta, jer se s toplijim

vremenom skupqaju sokovi u drvetu,pa se ono brzo ubu|a. Nadaqe, biloje neophodno blagovremeno pripre-miti seme i oru|e za prole}nu se-tvu, nabaviti potrebnu koli~inusemena i dopremiti ga do parcelekoja je te godine odabrana. Ponegde,u toplijim krajevima u Primorju,ukoliko to vremenske prilike do-zvole, od kraja februara je moglo dase otpo~ne sa setvom jarih kulturai sadwom mladica vinove loze, pr-vim okopavawem pro{logodi{weloze (do 15. marta), dok se u unutra-{wosti pristupalo orezivawu pro-{logodi{we loze.

MART — posle otapawa snega ipo{to pro|u jaki jutarwi mrazevi,moglo je da se pristupi prvom ora-wu i drqawu oranica, a zatim i se-tvi prole}nih useva. Krajem mese-ca, oko Blagovesti (25. mart), akovreme posluì, ène su mogle da ot-po~nu sa sadwom povr}a u ba{tama,u oku}nici. U unutra{wosti Bal-kana odvijala se sadwa mladica vi-nove loze i orezivawe pro{logodi-{we loze.

APRIL je bio posve}en radu uba{ti i odràvawu useva, plevqe-


130 M. Nedeqkovi}, Kalendar, 13.

wu odnosno ~upawu korova, i sadwi lana. Od \ur|evdana (23. april), kojije ozna~avao po~etak letwe polovine godine, odvijala se prodaja i klaweov~ijeg podmlatka — jagwi}a ro|enih tokom zime. Postavqale su se prit-ke lozi, koja se vezivala i |ubrila. Dok je u Primorju teklo drugo okopava-we, u unutra{wosti je sledilo prvo okopavawe vinograda, koje je trebalozavr{iti otprilike do 15. aprila.

MAJ je mesec kada su dospeva-le jagode i tre{we, obavqala se se-tva prosa i sirka, u Primorju se za-lamala, a u unutra{wosti se posta-vqale pritke i vezivala se vinovaloza. Najve}i broj ilustracija zaovaj mesec donosi scenu vlastele ulovu sa sokolom, u dru{tvu wiho-vih dama.

JUN je bio ispuwen brojnimposlovima. U ravnijim predelimakosila se trava i plastilo se seno.Pred Petrovdan (29. jun) su {i{aneovce, pre nego {to po~ne izdizawestada u planine i na leti{ta. UPrimorju se do 15. juna obavqalotre}e, a u unutra{wosti drugo oko-pavawe vinove loze, |ubrewe i zala-mawe vinove loze (ako je ki{no vre-me, to treba da se ponovi 2–3 puta).Vremenska razlika se ogledala i upoqskim poslovima, jer je u Pri-


morju od 15. juna (Vidovdan) po~iwala ètva ozimih useva, a sedam dana ka-snije i u unutra{wosti. @etva je obavqana srpovima, a u vezivawu snopovasu u~estvovale i ène. Potom se rod prenosio do guvna, gde je obavqana vr-{idba. Krajem juna ili po~etkom jula, zemqi{te predvi|eno za setvu ozi-mih kultura pripremalo se neposredno posle ètve tako {to bi se parceleuzorale, a zatim bi se razbijale grudve drqawem i motikom.

U JULU su dospevale diwe, tikve i lubenice, ène su brale lan i po-tapale ga u „mo~ila“ — lokve, u kojima su se kiselili strukovi lana. Ne-posredno pred berbu gro`|a, seqaci su okopavali vinograd. Na planin-

skim livadama sto~ari su kosili iplastili seno. Do Sv. Ilije (20. jula)trebalo je obaviti vr{idbu ozimihuseva na gumnima, uz plevqewe i tre-bqewe ìta, potom preno{ewe urodado ìtnih jama, trapova i podruma, aslama se sadevala u stogove. U Pri-morju je tekla ètva jarih useva, a uunutra{wosti je mogla da se desi i uavgustu.

AVGUST je tako|e bio ispuwenbrojnim poslovima. Po{to bi se izva-dili iz „mo~ila“, strukovi lana suostavqani da se su{e, a potom su „gra-buqani“ i izvla~ilo se i namotavalolaneno vlakno. Obi~no do Sv. Stefana(2. avgust), re|e do Velike Gospojine


(15. avgust), zavr{avala se vr{idba jarih useva, sadevawe slame u stogove,plevqewe i trebqewe ìta, preno{ewe semena do ìtnih jama. U Primorjuje oko 15. avgusta, otpo~iwala berba vinograda, a u unutra{wosti ne{tokasnije.

SEPTEMBAR je bio posve}en sakupqawu divqeg vo}a i ostavqawu zim-nice. Seqaci su obavqali drugo po redu orawe zemqi{ta koje je predvi|e-no za setvu, i to neposredno pre sejawa ozime p{enice, raì i je~ma.

OKTOBAR je proticao u znakujesewe setve i priprema za predsto-je}e zimske mesece. Tada je dospevaokupus, kao jedna od glavnih pre-hrambenih namirnica. Oko Mi-trovdana (26. oktobra), koji je ozna-~avao kraj letwe sezone, obavqalose klawe ovaca i prodaja ìve sto-ke, ~ime se stado pripremalo zaoskudniju, zimsku sezonu. Po~etkommeseca na wive se dopremalo seme, apotom se, od 15. oktobra do 15. no-vembra, obavqala setva ozimih kul-tura, posle prve ki{e: {to se setvakasnije obavqala to je bila potreb-

na ve}a koli~ina semena (ozime p{enice po jutru zemqe — 80–110 kg). Ta-ko|e, posle prvih jesewih ki{a, vr{eno je trapqewe zemqi{ta za vinovulozu: prekopavawe, ~i{}ewe od ìla, rastiwa i kamewa, zatim |ubrewe, a

pretakalo se i vino.

U NOVEMBRU su se pu{tanesviwe na iìravawe u hrastove {u-me, gde je pripremano i drvo zaogrev. Po{to bi vreme zahladilo,glavice kupusa su ostavqane u raso-lu, a ra~unalo se na 100 oka kupusa(oko 130 kg) 2–2,5 oke soli (2,5–3 kgsoli). Za usoqavawe iste koli~inemesa bilo je porebno i do 4 oke soli(oko 5 kg). Ponegde je bio obi~aj dase za zimnicu ostavqaju i „stupa-ni“ je~am i p{enica. Po{to seodvoji najboqe zrno, otrebi se odpleve i stavi u vrelu vodu da odsto-


ji dok ne omek{a. Zatim se presipa u stupu i udara sve dok se ne odvoji je-zgro od kore. Posle se istrese na tepsiju i pusti da se osu{i, kako bi mo-glo da se o~uva preko zime. Od tako prera|enog je~ma kuvala se ~orba. 131

DECEMBAR je proticao u kla-wu krupne stoke (sviwa, goveda), ra-di podmla|ivawa stada i uklawawa

one stoke koja ne bi mogla da prezimi. Pripremqeno meso, koje je odstoja-lo u soli, stavqalo se na su{ewe i dimqewe.

RAJINSKE OBAVEZE I POQOPRIVREDNI KALENDAR

Shodno primarnom zna~aju poqoprivredne proizvodwe u celokup-nom ekonomskom ìvotu Osmanskog carstva, sasvim je izvesno da je posto-jala ~vrsta korelacija izme|u dospevawa finalnih proizvoda i napla}i-vawa da`bina. Potvrdu o tome pruàju tekstovi sa~uvanih kanun-nama izanimqivo je posmatrati privredni ìvot sa ovog aspekta. Svi datumi suizraèni po starom, julijanskom kalendaru, koji je vaìo u Osmanskomcarstvu kada je u pitawu fiskalna godina.132


131 L. Gr|i} Bjelokosi}, Srpska narodna jela u Hercegovini i u Bosni, 75, 82–83.132 U Osmanskom carstvu, iako se vreme ra~unalo po lunarnom kalendaru, poqo-

privredne da`bine su uzimane prema tzv. fiskalnoj godini, koja je bila solarna, po juli-janskom kalendaru. Anadolija i Rumelija su prihode namewene centralnoj blagajni Car-stva, slale dva puta godi{we — 11. marta i po~etkom avgusta. U pogledu finansija, va-ìo je i lunarni i solarni kalendar, tako da je svaka 33. godina, kada se javqao vi{ak odjedne cele lunarne godine, bila obeleèna krizom buxeta. — Bid. H. Sahillioglu, SiviôYear Crises in the Ottoman Empire, u: Studies in the Economic History of the Middle East fromthe Rise of Islam to the Present Day, ed. M. A. Cook, Oxford University Press 1970, 230–252.

TABELA POQOPRIVREDNIH DAVAWA I DATUMA WIHOVOG SAKUPQAWA

Da`bina Datum pla}awa

1. ispenxa 25 ak~i 2–3. marta u Bosanskom, Hercegova~kom iZvorni~kom sanxaku 1539.133

2. xizja Jedanput godi{we, pla}ala se po doma}instvu(hane)

3. u{ur i salarija odìtarica

1/7 ili 1/8 celokupnog roda = i od ozime i odjare, nakon ètve (jul)

4. poqa~ina(resm-i deôtibane)

2 ak~e na \ur|evdan (23. april) u Bosanskomsanxaku 1530,134 1539

5. u{ur od sena — travarina(resm-i otlak)

U vreme vr{idbe, 1. avgusta u Bosanskom sanxaku1530 (u Vidinskom sanxaku — na Ilindan,Ali|un, 20. jula)

6. u{ur od letwih pa{waka(resm-i yaylak)

Po 1 ovca u vrednosti od 10, 15 ili 20 ak~i, uzavisnosti od kvaliteta stada

7. u{ur od ko{nica 1 ko{nica od 10, a ako ima mawe — 1,5 ak~i po ko-{nici — 1. avgusta u Bosanskom sanxaku 1530,1539 (u Vidinskom sanxaku — na Ilindan,Ali|un, 20. jula)135

8. u{ur od vina 1/10 u naturi, posle berbe i ce|ewa vina — avgustili septembar

9. u{ur od vo}a 2 ak~e, kako sazreva

10. u{ur od ba{te(resm-i bostan)

2 ak~e na Mitrovdan (26. oktobar) u Bosanskomsanxaku 1530

11. u{ur od povr}a — kupusa,repe, belog i crnog luka

1/10, kako sazreva

12. u{ur od lana 2 ak~e od ku}e u Zvorni~kom sanxaku 1548.(lan se brao u julu)

13. 1 kola drva Na Boì} (25. decembar)(u Smederevskom sanxaku — u vreme setve)136

14. da`bina na ogrevno drvo 2 ak~e od ku}e u Zvorni~kom sanxaku 1548137


133 Kanuni i kanun-name, 56–57.134 Kanuni i kanun-name, 44.135 D. Bojani}, Turski zakoni, 60.136 Isto, 41.137 Kanuni i kanun-name, 117.

Da`bina Datum pla}awa

15. porez na sviwogojstvo(resm-i bojik)

1 ak~a na jednu sviwu na Boì} (25. decembar),posle sviwokoqa

16. ov~arina(resm-i agnam)

1 ak~a na jednu ili dve ovce, na \ur|evdan

17. da`bina na mlin(resm-i asiyab)

9, 15 i 30 ak~i za mlinove koji rade godi{we 3,6 ili svih 12 meseci — pla}a se kad novo ìtopo~ne da dolazi u mlin138

15 ak~i na vaqavicu za tkanine — Zvorni~kisanxak 1548

Kada se pogledaju datumi prispe}a pla}awa nov~anih i naturalnihporeza, primetan je wihov raspored po poqoprivrednim sezonama, koje subile razli~ite za pojedine krajeve Osmanskog carstva. Stoga smo na nekimmestima u tekstu naveli odstupawa Vidinskog i Smederevskog sanxaka odpropisa koji su vaìli u Bosanskom i Zvorni~kom sanxaku, koje smo uzeliza glavne vremenske odrednice. Najranije u novoj godini, po~etkom marta,pla}ala bi se ispenxa, utvr|eni iznos od 25 ak~i, obavezan za sve nemusli-manske podanike. Finansijska godina u Osmanskom carstvu po~iwala je11. marta. Slede}i rok je bio \ur|evdan (23. april), kada je dospevala po-

qa~ina i ov~arina. Ova prva je teretila svako rajinsko doma}instvo naime pla}awa za ~uvawe useva od {tete koju bi mogla stoka da nanese, dok sedruga obaveza vi{e odnosila na stanovni{tvo koje se bavilo sto~arstvom.U me|uvremenu, ako su svoja stada gonili i na zimske pa{wake (k›ôlak),sto~ari su imali obavezu da i ovu da`binu podmire, davawem jedne ovceod najboqeg stada. Travnina kao da`bina za kori{}ewe tu|ih pa{wakapostojala je u srpskim sredwovekovnim zemqama i bila je pravno reguli-sana. Iznosila je oko dve-tri od stotinu ovaca, a pripadala je feudalnomgospodaru, kao i u osmanskoj dràvi. Da bi mogli da plate nov~ane da`bi-ne, ispenxu i poqa~inu, zemqoradnici su morali dotad da ostvare nekiprihod od prodaje svog vi{ka proizvoda, i najverovatnije su to ostvariva-li prodajom stoke. U prvoj polovini 16. veka, kada je ispenxa iznosila 25ak~i, poqa~ina 2 ak~e, i ov~arina 1 ak~u na dve ovce, vrednost dukata jebila 59–60 ak~i, a jedna ovca je vredela 45–50 aspri.139 Na red bi potomdospevali u{uri od vo}a, onako kako je sazrevalo. Jul je bio mesec kada se


138 Kanuni i kanun-name, 58.139 M. Blagojevi}, Planine i pa{waci, 84–89; D. Bojani}, Jadar u XVI i XVII ve-

ku, u: Jadar u pro{losti, Loznica 1975, 99; A. Su}eska, Uslovi u kojima su sto~ari iz Dal-macije koristili ispa{e u Bosni u doba osmanlijske vlasti, u: Odredbe pozitivnog zakonodav-

stva i obi~ajnog prava o sezonskim kretawima sto~ara u jugoisto~noj Evropi kroz ve-

kove, Zbornik radova sa me|unarodnog nau~nog skupa, Posebna izdawa Balkanolo{koginstituta kw. 4, Beograd 1976, 119–126.

èlo ozimo, potom i jaro ìto i odmah se obra~unavala, predavala i pre-vozila desetina od ìta sa salarijom do spahijinog ambara u selu, a deo ido najblièg trga. Kanun-namom je predvi|eno da se ova desetina moglauzimati i od snopova, od 100 snopova — 10 snopova u{ura i 3 snopa sala-rije, ali i od ovr{enog ìta, od 100 kila — 10 kila u{ura i jo{ 2,5 kilesalarije.140 Snopqe je ~inilo nekoliko „rukoveti“, odnosno skupova sta-bqika ìtarica koliko ètelac moè rukom da obuhvati kako bi je prese-kao srpom.141 Na~in uzimawa desetine, kao „va|ewe“ svakog desetog snopa,ostao je zapam}en u oblasti Vrawskog Pomoravqa i po~etkom 20. veka.142

Od ostatka ètve odvajalo se odmah seme za narednu setvu, u visiniod 1/3 do 1/5 od ètve, a zatim je sledilo mlevewe novog ìta i pla}awemlinarine onome kome je prihod bio upisan (spahija, vakufska uprava,emin hasa). U julu se tako|e brao lan — od 100 snopova se pla}alo 10 na imeu{ura, a mo`da i 3 na ime salarije. Prvi avgust je bio ozna~en kao rok zapla}awe travarine u Bosanskom sanxaku, dok se u drugim kanunamama po-miwe odrednica „u vreme vr{idbe/kosidbe“, po jedna kola sena. U Smede-revskom sanxaku, raja je bila du`na da svom spahiji pokosi i uplasti se-no, ali ne i da ga prenosi sa livade do ku}e.143

Na praznik Mitrovdan, koji je ozna~avao kraj poqoprivredne godine,dospevalo je pla}awe poreza na ba{tu, a na Boì} se pla}ala jedna ak~a od za-klane sviwe. Postoji pretpostavka da je re~ o doma}oj vrsti mangulac (mangu-lica), koja se gajila zbog boqe masti. Ona bi prasila godi{we pet do {estprasi}a, od kojih bi 20% umrlo od bolesti. Jedan nerast je dolazio na 25 kr-ma~a, a ostale sviwe su se kastrirale sa sedam meseci starosti. Odrasle svi-we za klawe imale su teìnu od 70 do 110 kg. U poznu jesen se odvijao glavnisviwokoq, kada se meso solilo, su{ilo i dimilo, i kada se topila mast.144

LOV I RIBOLOV

Pravo lova je bilo privilegija vladara i feudalne gospode, ali iwihov statusni simbol, prilika da pokaù svu rasko{ ode}e, oru`ja, ko-


140 H. Haxibegi}, Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, 336–337.141 M. Blagojevi}, Zemqoradwi~ki zakon, ~l. 8, str. 53, 91–92, i iscrpno o deset-

ku: 238–266.142 V. Nikoli}-Stojan~evi}, Vrawsko Pomoravqe — Etnolo{ka ispitivawa,

SEZ kw. 86, @ivot i obi~aji narodni kw. 36 (1974) 67. Desetak od ìtarica druga~ijese prikupqao u Hrvatskoj i Slavoniji — od svakog desetog kupa (a jedan kup je ~inilo60 snopova), seqaci su davali jedno vedro p{enice u zrnu, i dva vedra zobi ili prosa.— J. Adam~ek, Agrarni odnosi, 107.

143 H. Haxibegi}, Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, 341; Kanuni i ka-nun-name, 44; D. Bojani}, Turski zakoni, 86.

144 B. McGowan, Food Supply and Taxation, 139–196.

wa. Bila je to „jedina zabava koja dolikuje kraqu“. Lov je bio imitacijarata, dobro osmi{qene ratne igre, koja je pripremala viteza za rat, i ufizi~kom i u psiholo{kom pogledu. Povratak u prirodu i prepu{taweprirodnim nagonima, budilo je ~ula ~ija je o{trina uspavana udobnimìvotom. Zabava, igre, druèwe i udvarawe tako|e su bili nerazdvojnielementi ~itave predstave.145

Zavisno stanovni{tvo je bilo ukqu~eno u lov kao pomo}na snaga, uvidu goni~a i odgajiva~a lovnih ìvotiwa i ptica — psari i sokolari.

Tako|e, bilo je obavezno da kolektivno u~estvuje u lovu na {teto~ine (za-

manica) — ze~eve, kuni}e, vukove, lisice i jazavce, da bi se za{titili po-sedi i stoka. Za ve}inu stanovni{tva, koju su ~inili zavisni zemqorad-nici, lov je povremeno obezbe|ivao dodatne izvore hrane, ta~nije mesa.Radilo se, pre svega o sitnoj i pernatoj divqa~i — ze~evima, kuni}ima,divqim patkama, prepelicama, fazanima.146 Francuski putnik Kikle je1658. nedaleko od Bijeqine, „u obli`woj bari“ lovio divqe patke, {to severovatno odnosi na lokalitet gde je s vremenom nastalo dana{we seloPatkova~a.147 Nekoliko toponima na tlu severne Bosne vodi svoje pore-klo od tura — vrste divqeg gove~eta. Re~ je o re~ici Turiji, severno odPrwavora, koja je zabeleèna u defteru iz 1604. godine, a danas na tomprostoru proti~e reka Jadovica.148 Reka Turjanica je i danas desna prito-


Vlastelin u lovu — Hrvojev Misal, Ilustracija za mesec maj

145 J. Cummins, The Hound and The Hawk. The Art of Medieval Hunting, PhoenixPress 1988, 2–8.

146 S. Mi{i}, Lov u sredwovekovnoj Srbiji, IG 1–2 (1995) 51–66.147 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, 115.148 Op{irni popis (1604), III, 479–480.

ka Vrbasa, koja se uliva kod Lakta{a. Turija je dana{we istoimeno selo ireka, leva pritoka Spre~e, a naseqe je prvi put zabeleèno 1519. u nahijiDrametin.149 Po krupnim zverima svoja imena su dobile planina Vu~jak iselo Me|e|a na padinama Trebave, ju`no od Grada~ca.

Za razliku od drugih evropskih dràva, u sredwovekovnoj Bosni nijesa~uvan nijedan trag koji bi ukazivao na postojawe posebnih lovnih zabe-la, kao vladarskih i vlasteoskih rezervata. Pored oskudne izvorne gra|e,razlog bi mogao da leì i u ~iwenici da je postojalo relativno obiqelovne divqa~i, sitne i krupne, pa se nije nametala potreba da se ova pro-blematika pravno reguli{e. S druge strane, bosanske vlastelinke i vla-stelini nosili su skupocene ogrta~e postavqene krznom vuka, lisice, ve-verice i zeca, a najskupoceniji su bili opervaèni hermelinom. Takav je-dan luksuzni ogrta~ — {ubu posedovao je vojvoda Petar Kova~evi}. Ona jebila zlatotkana na crvenoj podlozi, postavqena belim krznom s crnim pe-gama, i dovoqno vredna da bi se 1456. na{la u zalogu kod jednog dubro-va~kog trgovca u Srebrenici.150

U Osmanskom carstvu soko-

lari i jastrebari pripadali sukategoriji stanovni{tva s poseb-nim statusom, jer su na osnovu svo-jih du`nosti bili oslobo|eni ne-kih poreza, a regrutovani su iz re-dova doma}eg stanovni{tva. Wi-hove obaveze su se sastojale u tomeda svake godine nabave i odgoje od-re|eni broj sokola i jastreba zapotrebe carskog dvora.152 U celomZvorni~kom sanxaku 1548. godinebilo je ukupno 17 sokolara (bazda-ri), od kojih je jedan deo bio zadu-èn da ~uva gnezda, uzima pti}e ipripitomqava ih. âk i monasicrkve u Radova{nici bili su upi-sani kao sokolari. Druga grupa bi-


Vitez sa sokolom — Psaltir iz Norman-dije, Ilustracija za mesec maj151

149 A. Handì}, Dva prva popisa, 32.150 B. Radojkovi}, Materijalna kultura bosanske vlastele, 69; Ode}a, u: LSSV,

464–467 (\. Petrovi}).151 Psaltir iz Normandije, o. 1180 — Koninklijke Bibliotheek, 76 F13.152 Vid. Zakon o sokolarima i jastrebarima Vidinskog sandàka (1586. g.), u: D. Boja-

ni}, Turski zakoni, 78–79; E. Miqkovi}, Smederevski sanxak, 266–268.

la je zaduèna da sakupqa perje, koje se veoma cenilo, jer se koristilo zaordewe i ~elenke.153

RIBOLOV je, kao zna~ajna i relativno dostupna dopuna ishrane, tako-|e bio izuzetno zastupqen, gde god su za to postojali pogodni uslovi. Usredwovekovnom feudalnom dru{tvu, gospodari su na mestima bogatihulova imali iskqu~ivo pravo ribolova, u vidu „zabela“. Srpski vladarisu pojedinim manastirima dodeqivali zavisno stanovni{tvo koje se ba-vilo ribolovom, zatim ribwake i odre|ena lovi{ta na rekama i jezeri-ma.154 U Osmanskom carstvu je postojala sli~na situacija — kao i sva pri-rodna bogatstva, i ribno blago je pripadalo sultanu, a on je mogao da ustu-pi pravo na deo prihoda pojedincima. Tako je smederevskom sanxakbegupripadalo pravo na polovinu ulova u zagra|enim ribolovi{tima na Ve-likoj Moravi.155 Sli~na situacija u pogledu prava uìvawa postojala je iu Ugarskom kraqevstvu. Tako se „slausura piscina“ u toku Save javqa kaopredmet spora krajem 15. i po~etkom 16. veka izme|u pojedinih pripadni-ka ugarskog plemstva. U jednom slu~aju je Grgur Kastelanfi optuìo Bar-baru, udovicu despota Vuka Grgurevi}a, da je wen „~ovek“ Georgije 1492.godine odneo svu ribu iz „zatvorenog ribwaka“ po imenu Gorwa Roze~ka(Felso-Rosechka) u Krièva~koj ùpaniji.156

Severna Bosna je bogata u pogledu brojnih vodotokova, koji ~ine gu-stu hidrografsku mreù. Najbogatiji i najraznovrsniji ulovi su bili narekama Savi i Drini, u wihovim mrtvajama i barama, zatim na Bosni,Spre~i, Vrbasu i wihovim pritokama. U Savi se lovio {aran, grge~, smu|,kara{, mrena, deverika, klen, skobaq, {tuka, mladica, som, jeguqa, moru-

na i jo{ neke vrste mawe vredne ribe. Kao oru|a koja su stanovnici pri-savskih sela koristili po~etkom 20. veka pomiwu se kopqe i harpun,ostve, udice, bu}kalo, razne vrste mreà, pletenih ko{eva — „sepeta“,„vr{ki“, a primewivalo se i zagra|ivawe re~nog toka — „gra|a“.157

U jednom opisu Posavine iz polovine 18. veka, navodi se kako su se„bogazi“ @endrak, Ti{ina i Domaqeva~ko blato koristili za ribolov. Uovom kontekstu, turcizam bogaz ozna~ava pli}ak koji povezuje reku i bare,delove rita. I danas se na terenu mogu identifikovati ove ve}e bare, zapra-vo stari delovi savskog vodotoka, na potezu isto~no od u{}a Vrbasa.158


153 A. Hanxi}, [abac, 171–173.154 M. Blagojevi}, Sredwovekovni zabel, 2; S. Mi{i}, Unutra{we vode, 30–36.155 D. Bojani}, Turski zakoni, 18, 35, 39, 54, 84; T. Kati}, Garde na Dunavu od XVI do

XX veka, JI^ 1–2 (2001) 47–52.156 J. Stipi{i} — M. [am{alovi}, Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik

HI JAZU 4 (1961), 472, 473, 477, i daqe.157 V. ]ur~i}, Narodno ribarstvo u Bosni i Hercegovini, GZM (1910) 379–487.158 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718.–1739, 368–369; topograf-

ska karta 1: 100.000, 1: 50.000, sekcija Tuzla.

Bogatstvo i raznovrsnost riba u vodama Drine mewala se prema pro-menama wenog duga~kog vodotoka. U gorwem i ve}em delu sredweg toka onaima osobine planinske reke, da bi nizvodno od Loznice poprimila izgledravni~arske reke. Do Vi{egrada, u Drini je zabeleèno prisustvo pa-

strmki, mladice, klena, lipqena, mrena i skobaqa, a nizvodno — {tuka,ke~iga, smuèva i ~ikova, dok su se u mirnijem dowem toku lovili somo-

vi, smu|evi, mani}i, deverike i kara{i. Deo ovog ribnog bogatstva poti-cao je iz pritoka Drine, pa je tako Driwa~a bila bogata pastrmkom, mla-

dicom, klenovima i krku{om, Tavna — klenovima i mrenom. Na~in ulovaribe se tako|e mewa od gorweg do doweg toka, kao {to su udice na „struko-vima“, mawe mreè — pre|e, „vlake“ (prigrab), ve}e mreè — alovi, zatimostve (vrste harpuna). „Zagrade“ u mirnijem re~nom toku su bile „sje|e“,gradine — „daqani“, vr{ke i brane. Pored navedenih metoda, najraspro-staweniji na~in je bio lov ko{evima od pru}a.159

Malo severnije od naseqa Glavi~ice, na levoj obali Drine, postojitoponim Batar, a 1446. godine istoimeno selo se pomiwe u ùpi Gla`,koje odgovara dana{wem nasequ kod Bosanske Gradi{ke. Poreklo ovog to-ponima vodi od re~i „batara“, koja je verovatno ma|arskog porekla, i ozna-~avala je ko{ od pru}a kojim se hvatala riba, isto kao i bacaw, dobo{,{qepak.160 Turcizam bogaz, u izvornom zna~ewu — grlo, klanac, tako|e jeprisutan u topografiji Posavine, ozna~avaju}i, izme|u ostalog, i plete-ne mreè — „pre|u“ koja se upotrebqavala u ribolovu.161

GRADSKI I SEOSKI ZANATI,

USLU@NE I TRANSPORTNE DELATNOSTI

Pri~a o „dugom sredwem veku“, koji traje do „industrijske revolu-cije“ u 18. veku, jeste onaj okvir u koji se moè smestiti i prikaz zanima-wa stanovni{tva sredwovekovne Bosne koje nije ìvelo „od zemqe“. U ta-kvom agrarnom dru{tvu, u kome je ~ak i 1883. godine postotak stanovni-{tva koje je ìvelo od nepoqoprivrednih zanimawa iznosio oko 5%, zana-ti, uslu`ne delatnosti i trgovina, nisu bili poèqna zanimawa. Wima


159 B. Drobwakovi}, Ribolov na Drini, Etnografski muzej u Beogradu, Posebnaizdawa kw. 4, Beograd 1934. Do velikih promena do{lo je tokom 20. veka usled podiza-wa hidroelektrana sa ve{ta~kim akumulacijama, i poribqavawem. — Vid. R. Dimitri-jevi} — P. Simonovi}, Biqni i ìvotiwski svet — Ihtiofauna, u: Drina, 276–281.

160 F. Miklosich, Monumenta Serbica, 439; Rje~nik JAZU, 1 (1880–82) 207; Re~nik

SANU, 1, 328–329; P. Skok, Etimologijski rje~nik, I, 122; J. Mrgi}–Radoj~i}, Dowi Kraji,251, 252.

161 Bogaz — 1. tur. „klanac, `drelo“, 2. uzan put, staza, prolaz, 3. otvor za prolazizme|u ku}a, 4. pli}ak koji vezuje reku i bare, delove rita, 5. otvor na re~noj brani, 6.pre|a za hvatawe ribe. — Rje~nik JAZU, 1 (1880–82) 484; P. Skok, nav. delo, 181.

se pribegavalo kao krajwim mogu}nostima tek onda kada zemqi{ni resur-si nisu obezbe|ivali egzistenciju. @ivot bez zemqe bio je, me|utim, da-leko neizvesniji i nesigurniji, a standard ìvota ~esto niì od ìvotazemqoradni~kih i sto~arskih porodica.162

S druge strane, u svakom dru{tvu i u svim vremenima, moè se govo-riti o „uglednim“ i „neuglednim“ profesijama. U sredwovekovnoj Evro-pi postojao je odre|eni zazor, prezir pa i ga|ewe prema nekim odre|enimzanimawima, kao {to su ona koja imaju dodir s krvqu — mesari, berberi,hirurzi. Tu su i oni koji su imali posla s ne~isto}om i prqav{tinom,ìvotiwskom i qudskom, poput grobara, {tavqa~a koè i bojaxija, ku}neposluge i praqa. I naravno, bili su marginalizovani i svi oni ~ija su za-nimawa bila povezana s bludom, a osim samih prostitutki i podvoda~a,osumwi~eni su bili i gostioni~ari, glumci, svira~i, òngleri.163 Nepo-sredno svedo~anstvo o dru{tvenom ugledu i poloàju frangarice — pi-qarice, pruà gradski statut Novog Brda, gde se navodi: „i da ne frangariudata èna, ni hleb ni so ni vo}e, nego da frangare sirote, da se s tim hra-ne — koja li od wih sagre{i, da je postave u kro{wu na trabok“. Iz ovakvezabrane, za ~iji prekr{aj je predvi|eno javno izlagawe na stubu srama,sledi da je za udatu ènu bilo nedopustivo, sramotno i dru{tveno nepri-hvatqivo da bude piqarica i da se bavi preprodajom robe na gradskom tr-gu. Termin sirota se odnosi na udovicu, za koju je to dopu{teni na~in dase prehrani.164

Gradski zanati — Osim pekara, mesara, kova~a, gostioni~ara, piqa-ra i piqarica, brija~a, bez kojih se te{ko moè zamisliti ìvot u gradu,zabeleèno je i prisustvo mnogih drugih zanatlija. S obzirom na to da imje bila potrebna ve}a koli~ina vode, zanatlije koje su se bavile preradomkoè — {tavqa~i, koùhari, bojaxije, obi~no su bili sme{teni u onimdelovima grada koji su izlazili na obale reka. Osim neprijatnih mirisa,bilo je tu i mnogo ne~isto}e koja je ostajala ili se spirala ki{om.165 U


162 R. McC. Netting, Agrarian Ecology, 34–35.163 @. Le Gof, Dopu{teni i nedopu{teni zanati na srednjovekovnom Zapadu, u: isti, Za

jedan drugi srednji vek, Novi Sad 1997, 76–97.164 B. Markovi}, Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevi}a, Spomenik

SANU 126, Odeq. dru{tvenih nauka 24 (1985) ~l. 9–10. i 18, str. 21–24. Detaqno o po-loàju ène u srpskim zemqama, sa obimnom stranom i doma}om izvornom gra|om i li-teraturom — A. Fostikov, @ena — izme|u vrline i greha, u: Privatni ìvot u srp-

skim zemqama sredweg veka, prir. S. Marjanovi}-Du{ani} — D. Popovi}, Clio, Beograd2004, 323–366.

165 Izuzetno ìvopisan prikaz ove delatnosti dao je romanopisac Patrik Zu-skind u istorijskom krimi-romanu Parfem, koji je doìveo vi{e izdawa kod nas, a ne-davno je preto~en u igrani film. Sredwovekovne bojaxinice i daqe su u funkciji ugradu Fezu, u Maroku, kako je to zabeleìo Majkl Pelin (Michael Palin) u svojoj repor-taì o Sahari. — http://www.palinstravels.co.uk/photogallery.php?id=1011.

sredwovekovnoj bosanskoj ~ar{iji poslovali su tka~i i kroja~i, obu}ari,klobu~ari, papu~ari, sedlari, potom zanatlije koje su se bavile obradomplemenitih i onih obi~nih metala — zlatari, kova~i, livci, kqu~ari, pe-~atoresci, zatim drvorezbari, oruàri, lukari, tulari, majstori za samo-strele, {titove i pu{ke, kao i majstori za obradu kamena — klesari, tesa-ri, ili za izradu glinenog posu|a — grn~ari. Naro~it visok nivo izradepostizali su bosanski zlatari, izra|uju}i ~uvene pojaseve „na bosanskina~in“. Jedan takav srebrni primerak s kraja 14. i po~etka 15. veka, izu-zetne lepote i izrade, prona|en je nedaleko od Tuzle.166

Seoski zanati su zadovoqavali ve}inu potreba seoskog stanovni-{tva u zanatskim izra|evinama, koje su se najve}im delom proizvodiliunutar doma}instava. Te potrebe su se prevashodno odnosile na odevawe,pa su tkani jednostavni materijali od lana, konopqe i vune — sklavine ira{e, zatim, posteqina i pokriva~i, vre}e razli~ite veli~ine. Zatim sutu bili predmeti za svakodnevnu upotrebu, od gline i drveta, kao {to sukuhiwsko posu|e i posude za jelo, sanduci za bra{no, }upovi za maslo,med, pekmez, sir}e. Nesumwivo su se u doma}oj reìji pravile poqopri-vredne alatke od drveta i wihovi drveni delovi, predmeti od pru}a —korpe, ko{are, dobo{i, za transport robe i za ribolov. U nekim selimabili su prisutni i kova~i, tamo gde je ruda gvo`|a bila lako dostupna.167

Iz perioda osmanske vlasti objavqena izvorna gra|a pruà podatkeo zanatlijama u pojedinim gradovima i selima Zvorni~kog i Bosanskogsanxaka. U samom gradu Zvorniku je 1533. godine popisano vi{e od 50 za-natlija, koji su obavqali 18 razli~itih zanatskih usluga: tabaci — {ta-vqa~i koè, obu}ari, ~izmexije, papuxije, }ur~ije — krznari, kroja~i, ka-pari, sara~i — sedlari, kalajxije — prevla~ili su bakarno posu|e kala-jem, sve}ari, bojaxije, pekari, halvaxije i kasapi. Pored wih, iako nisuposebno pomenuti, sigurno su bili prisutni i potkiva~i, samarxije — se-dlari, klesari, berberi, kova~i i drugi.168 U kasabama Gorwoj i Dowoj Tu-zli polovinom 16. veka postojalo je vi{e vrsta zanatlija: pekari, kasapi,poslasti~ari, solari, grn~ari, tabaci, hafafi — obu}ari, sara~i, ~izme-xije, samarxije, }ur~ije, hajati (terzije) — kroja~i, kazazi, mutabxije


166 D. Kova~evi}-Koji}, Gradska naseqa, 201–222; ista, Privredni razvoj srednjo-vjekovne bosanske dràve, 166–168; B. Radojkovi}, Materijalna kultura bosanske vla-

stele, 74–75.167 D. Kova~evi}-Koji}, Privredni razvoj, 135–138; C. Popovi}, Lon~arstvo u Bo-

sni i Hercegovini, GZM n.s. — Istorija i Etnologija 11 (1956) 95–122; G. Tomovi},Sredwovekovna majstorska sela na razme|u seoskog i gradskog dru{tva, u: Srpsko se-

lo. Mogu}nosti i daqi pravci istraìvawa, Istorijski institut — Beograd, Zbor-nik radova kw. 22, Beograd 2003, 7–18.

168 A. Handì}, Zvornik, 178–179, 182–184.

(prera|ivali su kostret), pucari vune i pamuka — halaxi, kova~i, brava-ri, zlatari, drvodeqe, dun|eri, tesari, zidari.169

U kasabi Gra~anici kod Sokola 1548. godine ukupno je zabeleènovi{e od 70 zanatlija kao predstavnika 16 zanata: hafafi (18), hajati (17),tabaci (9), kova~i (7), sara~i (4), dulgeri (3), sabqari (3), papuxije (2), sa-marxije (2), ~elengiri — klin~ari (2), i po jedan kasapin, delak, }ur~ija,obu}ar. Upisani su posebno i hri{}ani — zanatlije: trojica hajata, dvo-jica }ur~ija, dvojica kova~a i dulger (srp. dun|er).170 Prema popisu Bo-sanskog sanxaka iz 1604, najbrojnije seoske zanatlije su bili kova~i, a imapomena i kr~mara, lon~ara, terzija, dun|era. U gradovima se zanatlije nepopisuju uredno i dosledno uz imena stanovnika, pa se ne moè ste}i pra-va predstava o wihovom broju i strukturi gradskog stanovni{tva.171

RUDARSTVO

Podaci o rudarskoj aktivnosti na prostoru severne Bosne iz perio-da sredweg veka u potpunosti nedostaju, dok objavqeni osmanski izvoripomiwu samo dva rudnika. U Zvorniku je 1477. zabeleèno 20.000 ak~i odprometa olovom, koje je verovatno jednim delom poticalo iz \evawa, ne-koliko kilometara ju`nije od grada. Ovo naseqe se prvi put javqa 1417.zajedno sa obli`wim Kostirevom, pod imenom „Diuagne“. U popisu iz1519. godine ubeleèno je u carske hasove kao selo gde je „rudnik srebra iolova“. Pomenute godine upisano je 14 rudara koji su umesto hara~a, is-penxe i u{ura pla}ali samo filuriju — jedan zlatnik, {to je ~inilo 14zlatnika, a od samog rudnika je poticalo samo 95 ak~i. U slede}em popisuiz 1533. upisano je samo selo od 29 ku}a, bez pomena rudnika, koji je vero-vatno prestao s radom.172 Kao drugi rudnik upisano je selo Gra~anica unahiji Sokol, gde su osmanske vlasti zatekle rudnik gvo`|a. Zahvaquju}ipostojawu rudnika, a zatim prilivu zanatlija koji su se bavili wegovomobradom, selo je do 1548. godine preraslo u kasabu.173


169 Isti, Tuzla, 243–246.170 A. Handì}, Op{irni popis nahije Sokol u Zvorni~kom sandàku 1548. godine.171 Detaqnije kod: H. Kre{evljakovi}, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini, Zbornik za

narodni ìvot i obi~aje Ju`nih Slovena knj. XXX–1, Zagreb 1935 (= Izabrana djela II, Saraje-vo 1991, 7–381).

172 A. Handì}, Dva prva popisa, 27, 82; A. Handì}, Zvornik, 148; isti, Rudarstvo irudarski trgovi u Bosni u drugoj polovini XV vijeka, u: Radovi sa Simpozijuma „Rudarstvo imetalurgija BiH od prahistorije do po~etka XX veka“, Zenica 1999, 298–300; S. ]irkovi} —D. Kova~evi}-Koji} — R. ]uk, Staro srpsko rudarstvo, Beograd — Novi Sad 2002, 191.

173 A. Handì}, Dva prva popisa, 97; isti, O islamizaciji, 20, 32. U radu A. Hanxi}a„Popis doseljenih Vlaha sto~ara u nahiji Sokol 1528. godine“, koji je posthumno objavqen u~asopisu Gra~ani~ki glasnik 20 (2005) popisano je i selo Gra~anica kao rudnik gvo`|a.Ukupno je popisano 72 ku}e i 83 prate}a ~lana, kao i 10 rataja. U radu A. Hanxi}a

„SO NA[A NASU[NA“

Svi podaci o na~inu i koli~ini proizvedene soli u Solima poti~utek iz perioda osmanske vlasti i odnose se na naseqa Gorwu i Dowu Tu-zlu, u istoimenim nahijama Zvorni~kog sanxaka. Onoliko koliko to izvo-ri dopu{taju, bi}e ukazano na mogu}e pravce distribucije tuzlanske so-li, uz komparaciju nivoa produktivnosti s drugim, konkurentnim proiz-vodnim centrima.

SO U ISHRANI I KULTURI

Re~ so, sol — etimolo{ki vodi svoje poreklo od gr~. alj i lat. sal, odindoevr. korena *sol-, ona je praslovenska i sveslovenska, s mnogobrojnimizvedenicama — slan/a/o, slanina, slanica, slatina, rasol, solilo. Odindoevropske osnove potekli su i nazivi za reku Jalu, s pritokom Soli-

nom, koja se u sredwovekovnim Solima ulivala u Spre~u. Ista je osnova iu korenu nema~kih toponima i hidronima — Hall, Halle, Saale, Hallstatt,Reichenhall.174

U pogledu sredwovekovne ishrane na prostoru srpskih zemaqa, uso-qena riba, suprotno dana{wem verovawu, samo je povremeno nalazila svo-je mesto na mona{koj trpezi tokom pojedinih dana. Meso doma}ih ìvoti-wa — sviwetina, ov~etina, govedina, bilo je i soqeno i su{eno, a sredwo-vekovna srpska dràva izvozila je znatne koli~ine u Primorje. Isto je va-ìlo i za razne vrste „sirewa“, od kojih se naro~ito cenio stari slani

vla{ki, koji je mogao duè da se ~uva. Vla{ko sto~arsko stanovni{tvo jenaj~e{}e u zamenu za transport soli dobijalo deo tovara, a ~esto su wiho-ve feudalne obaveze obuhvatale i proizvodwu sira.175

U prehrani doma}ih ìvotiwa — kowa, ovaca, koza i goveda, so je ta-ko|e imala zna~ajnu ulogu, {to je bilo poznato jo{ i anti~kim istorio-grafima. Tako je Plinije naveo da so pospe{uje apetit kod ovih ìvotiwai uti~e na ve}u proizvodwu mleka i boqi kvalitet sira.176 U Opisu Kra-


„Op{irni popis nahije Sokol u Zvorni~kom sandàku 1548. godine“, navodi se da se u{ur odgvo`|a pla}ao odsekom i da je iznosio 1.385 ak~i.

174 P. Skok, Etimologijski rije~nik, III, 501–502.175 M. Dini}, Dubrova~ka sredwovekovna karavanska trgovina, 321–323, 329; M.

Spremi}, Jelo i pi}e, u: Privatni ìvot u srpskim zemqama sredweg veka, prir. S.Marjanovi}-Du{ani} i D. Popovi}, Clio, Beograd 2004, 118–126.

176 Pliny, Natural History, vol. VIII (Libri XXVIII–XXXII), Engl. transl. in ten volumesby W. H. S. Jones, Cambridge — Harvard University Press, London 1975, 432–433; Der Neue

qevine Slavonije i Vojvodstva Srema, Franc [tefan Engel je 1786. godi-ne zabeleìo da se u pomenutoj oblasti ovcama svakog osmog dana tokomleta i svakog desetog dana tokom zime daje soli, {to godi{we iznosi okosedam funti soli po jednoj ovci. Re~ je o dowoaustrijskoj, be~koj funti,pa bi navedena koli~ina soli pretvorena u savremene mere iznosila oko~etiri kg.177

Konzervacija povr}a u rasolu i sir}etu je verovatno bila poznata iu srpskim krajevima u sredwem veku. Kao i tur{ija, i naziv sir}e je tur-cizam, koje se u Hilandarskom medicinskom kodeksu br. 517 ubraja u „pro-ste lekove“ — ACÏTÔM(Ã). SÃÇRÏ¡(Ã), ÑCÃT(Ã) (list 27b). U nekolikoredova, „acetum“ se preporu~uje kao lek protiv dijareje i flegmati~negroznice, ali je wegova primena bila mnogo {ira.178 So i sir}e su neki odsastojaka lekova koji se pomiwu u tretirawu pojedinih bolesti u srpskimlekarskim spisima s kraja sredweg veka. Tako se u hilandarskoj Ijatroso-

fiji o vsakoj ve{ti iz 15. veka kao lek protiv krasta pomiwe me{avinatamjana, sumpora, jakog sir}eta, masti i soli.179 S obzirom na to da se kul-tura gajewa vinove loze, ~iji je proizvod i vinsko sir}e, pro{irila iz vi-zantijskih i primorskih oblasti, trebalo bi pretpostaviti da je i ovatehnika konzervacije bila odoma}ena na prostoru centralnog Balkana. Uvizantijskom spisu Geoponika iz 6. veka, posebno poglavqe je posve}enoproizvodwi vina i sir}eta. Tu se sir}e pomiwe kao sastavni deo pripre-me mnogih jela.180 So je imala ulogu i u procesu {tavqewa, obrade i boje-wa koè, proizvodwe stakla i sapuna, u preradi metala, ali i u alhemiji.

VRSTE SOLI, NAÎNI PROIZVODWE I DISTRIBUCIJE

Na prostoru jugoisto~ne Evrope u upotrebi je bila morska so, izmnogobrojnih slanica Jadranskog, Jonskog, Egejskog i Crnog mora, potom

Plodovi zemqe — œSo na{a nasu{naŒ 323

Pauly. Enzyklopadie der Antike, XI Band, Hrsg. H. Cancik, H. Shneider, Stuttgart–Weimar2001, 1276.

177 J. [. Engel, Opis Kraqevine Slavonije i Vojvodstva Srema, 361; M. Vlaji-nac, Re~nik, IV, 966–967.

178 Sa~uvana redakcija je iz 16. veka — Hilandarski medicinski kodeks br. 517,predgovor R. Kati}, Narodna biblioteka Srbije, Beograd 1980, XXXIX–LX; Hilandar-

ski medicinski kodeks br. 517. Prevod, predgovor R. Kati}, Narodna Biblioteka Srbi-je, Beograd 1989, 110, 307.

179 R. Kati}, Medicina kod Srba u sredwem veku, Posebna izdawa SAN, kw.CCCX, Odeqewe medicinskih nauka kw. 12, Beograd 1958, 40, 60–65. Upotreba soliu medicinske svrhe tako|e datira od vremena Staroegipatskog carstva: E. J. Wormer,“A Taste for Salt in the History of Medicine”, Science Tribune Article March 1999:http://www.tribunes.com/tribune/sel/worm.htm. Vid. tako|e i mnoge druge primere u: M.Kurlansky, Salt — A World History, Vintage, London 2003, 120, 205, 258.

180 J. Koder, Gemuse im Byzanz, 28, passim.

kamena so iz erdeqskih, vla{kih i austrijskih rudnika soli. So dobijenaiz slanih izvora Tuzle, sude}i barem prema sa~uvanoj izvornoj gra|i, nijemogla da bude takmac ovim glavnim vrstama. Ostaje, ipak, ~iwenica da suovi slani izvori jedini centri za proizvodwu soli na ~itavom prostoruizme|u solana na jadranskoj obali i erdeqskih rudnika soli. U tom svetlumogu}e je barem pribli`no odrediti wihov zna~aj.

MORSKA SO

Sli~no drugim dràvama i primorskim komunama, i dràva Nema-wi}a je nastojala da pod svoju neposrednu kontrolu stavi prihode od uvo-za i prometa soli, {to je pripadalo regalnim pravima. Kumerk solski jenaziv kojim se ozna~avao trg s vladarskom carinom (commercium, commer-chlum) na so. Jedina ~etiri „zakonita trga solska“ s kumercima na jadran-skom Primorju bila su Drijeva (porto Narente, 1186), Dubrovnik, Kotor iSv. Sr| na Bojani. U wima je carinik srpskog vladara nadgledao koli~inuuvezene soli i uzimao je polovinu prihoda od we, {to je tako|e bilo zajed-ni~ko i ugarskoj, kasnije i osmanskoj vlasti u pogledu na~ina prikupqa-wa prihoda. Vladarske sone komore davane su u zakup u dràvi Nemawi}a,zatim u Bosanskom kraqevstvu, a tu praksu su sledili i oblasni gospoda-ri, potom i osmanske vlasti.181 Pa`wu, me|utim, privla~i ~iwenica dase so uop{te ne pomiwe u tekstu Du{anovog zakonika. Sli~na situacija,me|utim, postoji i u vizantijskom zakonodavstvu, pa bi se mogao prihva-titi zakqu~ak Johanesa Kodera da su poslovi koji se odnose na so bili ve}tradicionalno dobro regulisani ili u svakom slu~aju nesporni, tako danije postojala potreba za nekim zakonskim uplitawem.182

Od pomenuta ~etiri trga u Primorju, so se karavanima prenosila doodre|enih naseqa u unutra{wosti Balkanskog poluostrva. Daqina do ko-je je dopremana morska so bila je uslovqena ekonomskim razlozima. Po-stojale su krajwe ta~ke do kojih je bilo isplativo prodavati morsku so, jerse wena cena uve}avala u skladu sa duìnom puta, tj. uve}avawem tro{ko-va prevoza. Takav odnos u formirawu cene, kada je re~ o kopnenom tran-sportu ostao je nepromewen sve do uspostavqawa èlezni~kih linija,{to }e re}i do pred kraj 19, a negde i do prve polovine 20. veka. Zato se kaopouzdane mogu uzeti procene J. Hovarija prema kojima je dubrova~ka/mor-


181 St. Novakovi}, nav. delo, 172–173; 187; A. Solovjev, Odabrani spomenici srp-

skog prava, Beograd 1926, 3, 42, 46; M. Geci}, Dubrova~ka trgovina soqu, Zbornik FF uBeogradu III (1955) 95–152; kumerk, u: LSSV, 344–346 (M. Malovi}-\uki}).

182 J. Koder, Salz — Anmerkungen zu Wortbedeutung und Realie, u: Geschehenes undGeschriebenes. Studien zu Ehren von Gunther S. Henrich und Klaus-Peter Matschke, Hrsg. v.S. Kolditz und R. C. Muller, Leipzig 2005, 39–49.

ska so u 16. veku, da bi konkurisala erdeqskoj kamenoj soli, mogla da po-skupi najvi{e do tri puta dok ne do|e na ju`ne granice Ugarske.183

Iz tih razloga se jugozapadni i zapadni deo bosanske dr`ave — `upeLivno, Duvno, Glamo~, i deo „zemqe“ Dowi Kraji, snabdevao soqu prekoSplita, sigurno do grada Jajca na Plivi, mo`da i ne{to malo severnije.Anti~ki magistralni put, via Salona — Servitium, povezivao je Split i(Bosansku) Gradi{ku na Savi, a uspomena na prenos soli sa~uvala se u na-zivu „Solarski put“ za deonicu kroz Kupres i Plivu.184

Pitawe je da li je bilo isplativo transportovati morsku so kopnomna ~itavoj deonici, sve do obale Save, budu}i da je re~ni saobra}aj bioznatno jeftiniji. Prema podacima iz osmanskih zakonskih propisa zaSrem i Slavoniju, u prvoj polovini 16. veka, carina na so koja se prevozikolima, odnosno kopnenim putem iznosila je osam ak~i, dok je carina naso koja dolazi re~nim putem bila u visini jedne ak~e. Dakle, re~ni tran-sport soli bio je osam puta jeftiniji od kopnenog.185 Jedan solar (tuzxi-ja) je do 1579. u Slavonskom Brodu utemeqio xamiju koja je postala osnovza razvoj nove muslimanske mahale u gradu. Prisustvo solara u Brodu go-vori o velikoj ulozi trgovine soqu koja se obavqala rekom Savom.186 Izistih ekonomskih razloga i u 18. veku postoje svedo~anstva o distribuci-ji erdeqske soli niz Tisu i Dunav, potom uzvodno Savom do Siska i Ku-pom do Karlovca, a to je i vreme prvih sistematskih poku{aja regulacijetoka Save.187

Dubrov~ani su odmah po uspostavqawu osmanske vlasti u balkan-skom zale|u po~eli da pregovaraju o pravnom regulisawu trgova~kih od-nosa s novim gospodarom — osmanskim sultanom. Rezultat wihovih napo-ra, koji se ti~u problematike proizvodwe i trgovine soqu, bilo je prven-stvo Dubrovnika u snabdevawu soqu, odnosno prodaji svoje soli kada sepotro{i proizvedena so u slanicama u Kleku, Slanom, Risnu i Novom. Pr-vi put je to utvr|eno marta 1483, odmah po osmanskom osvajawu grada No-vog i odnosi se na slanice wegovog podru~ja. Prihodi od prodate soli de-lili su se popola izme|u dubrova~kih trgovaca i osmanskih vlasti. Iz sa-~uvanih dokumenata se vidi da su obe strane povremeno kr{ile ugovor —


183 J. Hovari, The Transylvanian Salt in the Ottoman Semendire/Smederevo 1514–1516,AO XIII (1993–1994) 167.

184 J. Mrgi}-Radoj~i}, Dowi Kraji, 194, 281–282, 284–285.185 N. Moa~anin, Slavonija i Srijem u razdoblju osmanske vladavine, Slavonski Brod

2001, 75.186 N. Moa~anin, Osmansko–turska arhivska gra|a za povijest Slavonskoga Broda i

okolice, 137.187 F. Vani~ek, Specialgeschichte der Militargrenze, II, Wien 1875, 640, i daqe; M.

Kosti}, O Dunavsko–savskoj trgovini, 259–293; Z. Herkov, Mjere Hrvatskog primorja sosobitim osvrtom na solne mjere i solnu trgovinu, Rijeka 1971, 133–136.

osmanske vlasti su dopu{tale prodaju druge soli pre dubrova~ke, a Du-brov~ani su ponekad prodavali svoju so i pre nego {to bi se prodala do-ma}a so.188

KAMENA SO

Severni delovi sredwovekovne Bosne i Srbije bili su ekonomskiupu}eni na uvoz kamene soli iz Ugarskog kraqevstva. Najstariji podatakkoji ukazuje na uvoz ugarske soli u Srbiju sa~uvan je u poveqi knegiweMilice za manastir sv. Pantelejmona na Svetoj Gori izdatoj 1395. godine,gde stoji: I od Bovana svake godine pet stotina kru{aca soli. Sredwove-kovni grad Bovan nalazio se blizu desne obale Ju`ne Morave, kod dana{wegAleksinca i pretpostavqa se da su tu bila skladi{ta soli. Sal de Ungariapomiwe se jedanput i u Pri{tini, 1414. godine.189 S obzirom na dugotrajnesukobe koje su Bal{i}i, a potom i despot Stefan Lazarevi} i despot \ura|Brankovi} vodili s Mleta~kom republikom, distribucija morske soli jeverovatno ~esto bila ometana, prekidana, {to je zasigurno dovodilo do ne-sta{ica i poskupqewa. Sasvim je razumqivo da se u takvim okolnostimaSrbija sve vi{e okre}e ka uvozu kamene soli iz Erdeqa.190

Ugarski zapovednici Srebrenika i Jajca, kao i drugi dràvni slu-`benici, dobijali su svoje prinadle`nosti delom u novcu, a delom u soli.Prema podacima iz 1494. godine, banovi Ivan Berislavi} i Grgur odStrezimqe (Zthrasemlye, Straèman) trebalo je da prime 2.000 florina(floreni) u novcu i istu toliku vrednost u soli, dok su jaja~ki banovi Ladi-slav Kawiàj i Ivan Bebek primali znatno vi{e gotovine — ~ak 10.000florina, ali samo 1.000 florina u soli. Bojna oprema i provijant stizalisu brodovima do Moha~a, a odatle su se tovarili na kola i prevozili doutvr|ewa Bele u Slavoniji, i potom do Jajca i Srebrenika.191 U ra~unskojkwizi Ugarskog kraqevstva iz 1504. godine plate svih slu`benika delomsu izraène i u soli, po~ev od palatina, koji je dobijao 2.000 florina usoli, kao i banovi Jaja~ke banovine, potom vojvoda Erdeqa — 3.000, despot— 1.200, beogradski, {aba~ki i srebreni~ki komandanti po 1.000, a dva ja-


188 ]. Truhelka, Tursko-slovjenski spomenici dubrova~ke arkive, 70–119; Q. Stojano-vi}, Poveqe i pisma I–2, 291, 369–371; I. Boì}, Dubrovnik i Turska u XIV i XV veku,Posebna izdawa SAN, kw. SS, Istorijski institut, kw. 3, Beograd 1952, 256 — 267.

189 St. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka, Beograd1912, 20062, 518; K. Jire~ek, Istorija Srba II, 194; M. Dini}, Brani~evo u sredwem ve-

ku, u: isti, Srpske zemqe, 109–110.190 ISN II, 195–204 (M. Spremi}); M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi},

647–648.191 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 111, 116–117; L. Thalloczy — M. [ufflay,

Povijest (banovine, grada i varo{i) Jajca, 136–139.

ja~ka kapetana 200 florina u soli.192 Po nalogu kraqevskog upravnikaNikole Herenda upu}enog knezu segedinske sone komore, pomenuti Grgurod Strezimqe je 1511. godine dobio od ugarskog kraqa platu — sallariumkoju je ~inila so u vrednosti od 1.500 florina.193

SLANI IZVORI

Prvi sa~uvani podaci o proizvodwi soli iz slanih izvora u dana-{woj oblasti Tuzle poti~u tek iz najranijeg perioda osmanske vlasti.194

Posredno se ipak moè potvrditi hiqadugodi{wa tradicija, na osnovuve} pomenutih arheolo{kih i lingvisti~kih pokazateqa. Grad Salines

Konstantina Porfirogenita bio je najseverniji „naseqeni grad“ Srbijekoji se navodi u „Spisu o narodima“. Ime Soli ozna~avalo je i grad i ù-pu, a potom se naziv pro{irio na ve}u teritoriju — „zemqu“ od nekolikoùpa u dolini Spre~e i wenih pritoka. Zna~ewe ovog imena i wegovo te-ritorijalno {irewe sigurno su bili jasna indicija savremenicima da seu ovoj oblasti proizvodi so.

Osim glavnih slanih izvora u Dowoj i Gorwoj Tuzli, postojala su idruga vrela odakle se „varila so“, ali su verovatno bili toliko malihproizvodnih mogu}nosti da nisu na{la svoje mesto u sa~uvanim dokumen-tima. Tako se pomiwe vrelo kod Hana [ibo{ice, oko 20 km severno odGorwe Tuzle, koje je davalo od jednog do pet kilograma soli po hektolitruslane vode.195 Prema navodima A. Hanxi}a, osmanske vlasti su poku{ava-le da uspostave proizvodwu soli gde god su postojali slani izvori, te suneko vreme iskori{}avali slane izvore u nahiji Visori. Solane na drvapostavqene su u selima Navijoci (Nahvioci) i Lukavica, gde i danas po-stoje slani izvori ja~ine 10% natrijum-hlorida.196 V. Klai} je zapisao dase kod Dowe Tuzle na tri mesta „vari so“ zvana „{apuqa“, a da je kod selaDrijen~a bio slanik, tada ve} zatrpan. Tako|e pomiwe i slana vrela u seluSlatini kod Grada~ca, kao i da „sela Dragunja i Majevica imaju kiselu vodu i’kamenu sol‘, ali se nesmije vaditi“.197


192 L. Thalloczy — S. Horvath, CD Jajcza, 178–192.193 Archiv der Grafen Zay, Slovakisches Staatsarchiv, Pressburg, Littera D, Nr. 49/a.

Ovaj arhivski podatak dugujemo qubaznosti Pala Engela.194 Toponim „Tuzla“ zabeleèn je i na bugarskoj crnomorskoj obali, na mestima

gde su u osmansko doba postojale solane, od kojih su najzna~ajnije bile one u Anhijalu(dan. Pomorie). — E. Grozdanova, Salt Production along the West Coast of the Black Sea,Archiv orientalni, Praha 2001, 165–172. Pored wih, jedna Tuzla — veliko brodogradili-{te i luka, nalazi se u blizini Istambula, druga na jugozapadnoj obali Male Azije.

195 Rikert, Slana vrela u Bosni i Hercegovini — dodatak ~lanku L. Thalloczy, O zna-~enju imena „Bosna“, GZM I (1889) 11–12.

196 A. Handì}, Tuzla, 226–227.197 V. Klai}, Bosna. Zemljopis, 37–38, 172.

U sumarnom defteru Bosanskog sanxaka iz 1468/69, ta~nije u naknad-nim bele{kama iz 1474. i 1477. godine, Tuzla se naziva Agaü Tuzla, {tozna~i „Drvena solana“. Prema mi{qewu A. Hanxi}a, to se odnosi na Do-wu Tuzlu, gde su bili zna~ajniji izvori slane vode, nasuprot Gorwoj iliYukari Tuzla. U istom izvoru se navodi: „Mukata drva za Tuzlu u okoliniZvornika — prihod 3.632 (ak~e) — Tuzla je carskom naredbom postala ti-mar i sa selima Hodesi} i Pav{anica (u nahiji Sarajevo) koja su u ruciVuka dati su [irmerdu, uz obavezu da ide u rat, pisano 2. zi-l-hixeta 878.godine (20.04.1474).“ Istovremeno, u opticaju su bili i arapsko-persij-ski nazivi za oba naseqa i solane — Memleha-i üob i Memleha-i diraht, kaoi Memlehateyn („Dve Tuzle“). U popisu Smederevskog sanxaka iz 1476/77.godine pomiwu se „vlasi sela Drametina koje je u blizini Drvne solane ukadiluku Srebrenica“.Dowa Tuzla je 1474. data u timar, ali je upisana umukate Zvornika, {to posredno govori o dràvnim prihodima od proiz-vodwe soli. Upravo zbog toga je ovo naseqe ve} 1477. upisano u carske ha-sove, sa oko 100 ku}a. Gorwa — Yukari Tuzla prvi put se pomiwe 1479, kadaje napla}ena xizja od 15 ku}a. Ovo naseqe je, dakle, bilo mawe od Dowe Tu-zle, sa tako|e mawom proizvodwom soli. Godi{wi zakup prihoda DoweTuzle bio je 20.000 ak~i, od ~ega 10.000 od proizvedene soli, dok je ta sumaza Gorwu Tuzlu bila mnogo mawa — ukupni zakup 5.400 ak~i, a 2.300 ak~iod soli. S vremenom su se, ipak, skoro izjedna~ili prihodi od solana.198

U najranije sa~uvanom sumarnom popisu Zvorni~kog sanxaka iz 1519.godine, popisane su i nahije Dowa i Gorwa Tuzla, s tim da se ne pomiwuistoimena naseqa — varo{i. U carski has su, izme|u ostalih, upisana se-la Tu{aw u nahiji Dowa Tuzla, i selo Dvori{te s trgom (pazarom) i cr-kvom u nahiji Gorwa Tuzla. Relativno skromni prihodi svedo~e, premami{qewu A. Hanxi}a, i o niskom stepenu proizvodwe soli.199 Razlog to-me svakako treba traìti i u ~iwenici da je deo stanovni{tva, verovatnoi deo stru~ne radne snage, kao {to su solari, izbegao ispred osmanske voj-ske, i da je bio potreban odre|eni period stabilizacije politi~kih i eko-nomskih prilika da bi se proces proizvodwe obnovio. Iz ne{to ranijegperioda, ta~nije 1488–1491, na osnovu popisa prikupqene xizje u „vilaje-tu rudnika Tuzle“, wima je pripadalo najmawe 330 doma}instava, koja susvojim raznovrsnim radnim obavezama omogu}avala proizvodwu soli.200


198 A. Handì}, nav. delo, 29, 32, 166–168, 189–190.199 U svojim ranijim radovima — Bosanske solane u XV i XVI vijeku, ^lanci i gra|a III

(1959) 70 i Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, 175, Hanxi} je ime sela Dvori-{te ~itao kao Izvori{te, dovode}i ga u vezu sa izvorima slane vode. U objavqenom prevo-du deftera — identifikuje ga kao selo Dvori{te. — A. Handì}, Dva prva popisa, 27, 88.

200 A. Handì}, Tuzla, 168, 189; O. L. Barkan, 894 (1488–1489) y›l› Cizyesinin Tahsi-lat›na ait Muhasebe bolanüolar›, 58; N. Todorov — A. Velkov, Situation demographique de laPeninsule balkanique, 259.

U sumarnom popisu istog sanxaka iz 1533. godine stvarni zbir pri-hoda Gorwe Tuzle bio je, prema rezultatima A. Hanxi}a, 76.882 ak~e, dok jesumarno upisan prihod od 119.682 ak~e. Javqa se, dakle, razlika u visiniod 32.800 ak~i. Ista pojava zabeleèna je i u slu~aju Dowe Tuzle, gde jestvarni zbir prihoda bio 95.025 ak~i, a upisano je 117.350 ak~i, pa bi raz-lika iznosila 22.325 ak~i. U oba slu~aja, ukupan iznos razlike prihodabio je 55.125 ak~i, {to je Hanxi} protuma~io kao prihod od proizvodwesoli koja ovom prilikom nije posebno ozna~ena, a mogla je da bude zabele-èna u detaqnom popisu Zvorni~kog sanxaka iz 1533. godine, koji nijeprona|en.201 U prilog takvoj mogu}nosti i pribli`nom iznosu prihodaod proizvodwe soli 1533. godine, govori tekst najranije zakonske regula-tive o proizvodwi soli u obema Tuzlama. Ona je sadràna u kanunu kojimzapo~iwe op{irni popis Zvorni~kog sanxaka iz 1548. godine. Tu se pozi-va na „raniji carski defter“ — iz 1533. godine. Zbog wegovog zna~aja zaovu problematiku, donosimo ga u celini, u prevodu A. Hanxi}a:

„U ranijem carskom defteru zapisano je da se od ‘Gornje solane’ svakesedmice jednodnevna koli~ina ~iste vode uzima za dràvnu blagajnu, a od ostalih{est dana (dobivene) vode upisan je dràvnoj blagajni prihod u novcu po 95 ak~iza svaki dan. I od ‘Donje solane’ je tako|e prihod od jednodnevne koli~ine ~iste(vode) u sedmici uziman za dràvnu blagajnu, a od ostalih {est dana u sedmiciupisan je dràvnoj blagajni prihod u novcu po 75 ak~i dnevno. Ali, na temeljuprora~una emina pokazalo se da u Gornjoj solani prihod od jednog dana u sedmi-ci, koji je zadràn za dràvnu blagajnu iznosi 280 ak~i, a od ostalih {est radni~kihdana u sedmici po 140 ak~i dnevno. U Donjoj solani jednodnevni prihod u sedmi-ci koji je zadràvan za dràvnu blagajnu iznosi po 336 ak~i dnevno, a prihod dr-àvnoj blagajni od dijela radnika (solara), tj. od ostalih {est dana u sedmici iznosipo 168 ak~i dnevno. O prihodima obadvije solane napravljen je godi{nji prora-~un. Kako je prema ranijem carskom defteru cjelokupan godi{nji prihod od oba-dvije solane upisan na iznos od 61.397 ak~i, i kako na temelju sada{njeg finansi-skog pregleda godi{nji prihod dràvnoj blagajni iznosi 129.856 ak~i ({to je) za68.461 ak~i vi{e nego je upisano u ranijem carskom defteru, i kako je zbog togaizvr{eno provjeravanje i kontrola — postalo je jasno slijede}e:

Ranije je bio slab promet solju, pa raja i radnici nisu bili u mogu}nosti da iz-vr{e {to je potrebno, te su mnogi dani morali ostati neiskori{}eni. Od radnika i ra-je/sudionika uzimao se za dràvnu blagajnu ubiljeèni iznos u novcu i za neiskori-{}ene dane, pa su mnogi osiroma{ili, a mnogi su morali ostaviti i svoje domove. Za-tim, za vrijeme rata sa Venecijom, kada se ose}ala oskudica i potra`nja soli bila ve-lika, tada{nji emini sa carskim beratom spomenutih solana — Mehmed i Isa — shva-tili su op}u korist za dràvnu blagajnu i uz pristanak i odobrenje iskusnih ljudi(stru~njaka), radnika i raje-sudionika spomenutih kasaba zaklju~ili su slijede}e:


201 A. Handì}, Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, 175.

Prihod od {est dana u sedmici koji se napla}ivao u novcu neka se uzme zacarsku blagajnu ~ist prihod od tri dana, a s prihodom od (preostala) tri dana, {to ~i-ni drugu polovinu, neka raspolaù sami radnici. Drvo potrebno za (proizvodnju)soli u ~etiri dana, koja pripadaju carskoj blagajni, pribavlja}e emini i muba{iri ko-liko bude potrebno, a {to poslije toga preostane neka uzmu radnici. Kada se soproizvede, neka se prvo prodaje dràvna so, a poslije toga neka radnici prodajusvoju so. Na taj na~in ne}e biti neiskori{}enih dana. Na{lo se da je dràvi u~injenaop}a korist time {to su emini i muba{iri zadràli za carsku blagajnu prihode od ~e-tiri dana. Raja carskog hasa, koja je donosila drva za potrebe spomenutih solana,bila je u starom carskom defteru za svoju slu`bu u pogledu drva oslobo|ena odavariz-i divanije i salarije.

Spomenuta raja carskog hasa du`na je da uz pla}u donosi drva i radnicima.Zbog toga {to je od avariza oslobo|ena, a po{to su i radnici oslobo|eni, traì}e sejedna koli~ina prihoda za dràvnu blagajnu i od ona tri dana koji pripadaju radni-cima. Ustanovilo se da neki dani od onih koji pripadaju radnicima jo{ od ranije za-ve{tani (uvakufljeni) slu`benicima dviju dàmija i za druge potrebe.

Slu`benici, mutevelije i raja sastali su se i zaklju~ili slijede}e: Mi oskudije-vamo u drvima zbog toga {to su emini i muba{iri uzimali drvo potrebno za (proiz-vodnju) soli u ~etiri dràvna dana. Kako se prvo prodavala dràvna so, to je mno-ga na{a ostala neprodana. Zbog toga {to se na{e potrebe nisu mogle zadovoljiti,mnogi su dani ostali neiskori{}eni. Jasno je opet da }e uvijek seoska raja, koja jeoslobo|ena od avariz-i divanije, za na{ novac pomagati (proizvodnju) dono{e-njem drva, pa smo zato prihvatili da od svakog dana Donje Solane dobrovoljno isa zadovoljstvom dadnemo eminima i muba{irima za carsku blagajnu po dva se-peta soli, a od Gornje solane od svakog dana po ~etiri ~abra vode. Obra~unato jeda dva sepeta soli po 20 ak~i i ~etiri ~abra vode po 24 ak~e daju godi{nji prihodcarskoj blagajni u iznosu od 50.700 ak~i.

Kada je o spomenutom pitanju carskom prijestolju upu}en op{iran izvje{taj,i po{to }e carskoj miriji na opisani na~in biti korisnije, te budu}i da je (stigla) carskazapovijed da se op{irno unese u novi carski defter — to je tako i upisano.“202

Ovakvi propisi se uklapaju u op{te zakonske okvire koji su odre|i-vali proizvodwu, promet i konzumaciju soli u Osmanskom carstvu, gde surudnici soli i slani izvori smatrani dràvnom svojinom.203 I najranijikanuni za podru~je Balkana reguli{u ovu problematiku. U odredbi Meh-meda II o soli u zapadnoj Rumeliji, okvirno datiranoj u vreme „posle pro-le}a 1463. godine“ poimence se navode naseqa, koja su mogla da budu cen-tri odre|enih oblasti {to su u prometu soli ~inile jednu upravnu celi-nu. U pitawu su slede}a naseqa: Te{aw ‰Techandj — transkr. N. BŠ, Jele~,„Vuk“ (Pri{tina i Vu~itrn), Zve~an, Prizren, Altuneli, Janina („Zago-ra“), „Demurdjibazar“, „Kalkandelen“, Ki~evo, Ohrid, Grebena, Premeti,Kastorija, Florina, Manastir (Bitoq), Prilep i Veles. Prire|iva~ ovog


202 A. Handì}, nav. delo, 173–174.203 H. Inalc›k, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 59–62.

dokumenta, N. Beldi~anu, ogradio se u vezi sa identifikacijom prvopome-nutog naseqa, navode}i da se i wemu ~ini kako se i sam pisar dvoumio, istoga predlaè da se ime transkribuje kao Te{aw — grad koji i danas po-stoji u Bosni.204 Smatramo, me|utim, da postoji preciznija identifika-cija — selo Tu{aw, sli~ne ortografije, bilo je najblià periferija kasa-be Dowe Tuzle, gde su se nalazile solane. Ovo selo se prvi put pomiwe usumarnom popisu Zvorni~kog sanxaka 1519, kao deo carskog hasa u okvirunahije Dowe Tuzle.205

Osmansko carstvo je, poput drugih dràva — Venecije i Ugarske, na-stojalo da stavi pod kontrolu proizvodwu, promet i prihode od soli. Po-danici sultana su mogli da kupuju so samo u odre|enim mestima, pod nad-zorom osmanskih vlasti. U drugom dokumentu koji se ti~e solana u obla-sti Soluna, nare|uje se da se spre~ava distribucija soli iz drugih obla-sti i da se karavani upu}eni ka wima spre~e u odlasku.206 U ~etiri kadi-luka na Peloponezu (Kalamata, Argos, Arkadija i Mistra) bilo je dozvo-qeno da se koristi strana so, ali tek po{to se utvrdi da nema dovoqnocarske soli. Ukoliko bi se stanovnici pomenutih oblasti uhvatili daprodaju stranu so, sledila je nov~ana kazna.207 Interesantnim se ~ini je-dan zapis iz 1571. godine, na rukopisu manastira Pive u kome se opisujetakva glad da „od Soluna sol voàhu te menahu za ìto, merom koliko ì-ta, tolko i sol, i ne hteahu primati sol za ìto“.208

ORGANIZACIJA UPRAVE I PROIZVODWE U SOLANAMA

Iz teksta citiranog kanuna o tuzlanskim solanama mogu}e je izvestiodre|ene zakqu~ke o organizaciji administracije u solanama i wihovojproizvodwi, koja se, kako se to jasno isti~e, promenila u periodu izme|u1533. i 1548. godine. Tome je, pored nerentabilnosti zakupa i „slabog pro-meta soqu“, mogao zna~ajno da doprinese i rat, izri~ito pomenut u tekstu.Re~ je o osmansko-mleta~kom sukobu 1537–1540, u kome su Turci 1538. godi-


204 N. Beldiceanu, Les actes des premiers sultans conserve dans les manuscrits turcsde la Bibliotheque Nationale a Paris I — Actes de Mehmed II et de Bayezid II du Ms. fondsturc ancien 39, Ecole pratiques des Hautes Etudes VIe section, Paris — La Haye 1960, dok.br. 24, str. 96–97.

205 A. Handì}, Tuzla, 277–278; isti, Dva prva popisa, 27.206 I. Boì}, Dubrovnik i Turska, 25–26; N. Beldiceanu, Les actes, br. 25, str.

97–98.207 J. Ch. Alexander, Toward a History of Post–Byzantine Greece: The Ottoman Ka-

nunpames for the Greek Lands circa 1500 — circa 1600, Athens 1985, 354.208 Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, I, br. 698.209 G. Stanojevi}, Dalmacija i Crnogorsko primorje u vrijeme mleta~ko–tur-

skog rata 1537–1539. godine, IG 3–4 (1960) 87–111.

ne privremeno izgubili grad Novi sa solanama. Proizvodwa soli u Grbquje obustavqena, a trgovina soqu preko Gabele je bila ometana.209 Ovakveprilike dovele su do nedostatka i „velike potra`we soli“, a to se nesum-wivo odrazilo i na skok cena ove ìvotne namirnice.210 Hanxi} smatrada se ova nesta{ica jednim delom premostila i uvozom morske soli iz Ob-rovca, osvojenog 1537, o ~emu bi govorila odredba iz op{irnog popisaZvorni~kog sanxaka iz 1548, gde su stanovnici nekih sela nahije Visoribili zaduèni da ~uvaju put kojim se so iz obrova~ke „memlehe“ nosila uskelu u Br~kom, na Savi.211

U prethodnom periodu, do 1533, dràva je za sebe zadràvala jedandan u sedmici, a ostatak od {est dana je davala u zakup pod razli~itim iz-nosima za solane u Dowoj i Gorwoj Tuzli. Solanama su kao dràvni slu-`benici upravqali emini, sultanovi poverenici, najodgovorniji za or-ganizaciju, kontinuitet proizvodwe i prikupqawe dràvnih prihoda,dok je muba{ir bio osoba zaduèna za naplatu poreza.212

U tuzlanskom kanunu je skrenuta pa`wa i na probleme koji su se od-nosili na nabavku drva, raspored radnih dana i prodaju soli. Novom orga-nizacijom poslovawa, uspostavqenom do 1548, dràvi je pripadao prihodod 4 dana, a preostala tri s wihovim prihodima su prepu{tena radnicima— solarima, i to je bila wihova nadoknada za rad. Emini i muba{iri suimali prvenstvo u nabavci drva za solane, kao i u prodaji soli, a osim togadobijali su svakog dana od Dowe Tuzle dva sepeta soli od po 20 ak~i, a odGorwe Tuzle — ~etiri ~abra slane vode po 24 ak~e. Ukupni prihodi dr-àvne blagajne su porasli na oko 130.000 ak~i.213

Sli~no rudarima, solari su uìvali odre|ene poreske povlastice uzamenu za vr{ewe wihove slu`be. Uobi~ajeno je bilo da budu oslobo|enivanrednih nameta (avariz-i divaniye i tekalif-i orfiye), kao i da zanimawa bu-du nasledna u okviru jedne porodice. Ova ~iwenica je bila od zna~aja,zbog preno{ewa stru~nog znawa s jedne na drugu generaciju. U nekim obla-stima, radnici su dobijali i deo proizvedene soli, koji se kretao od 1/10do 1/3. Raja koja je bila obavezna da snabdeva tuzlanske solane drvnom gra-|om, tako|e je bila oslobo|ena avariza, ali i salarije. U bugarskim crno-morskim solanama javqaju se i arabaxije (arabaci), zaduèni da prevoze sokolima.214


210 A. Handì}, Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, 177.211 Isti, Uvoz soli u Bosnu u XVI vijeku, POF X–XI (1960–61) 144.212 N. Beldiceanu, Les actes, 162, 165.213 A. Handì}, Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, 178–179.214 H. Inalc›k, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 62; E. Grozda-

nova, Bergleute (Madenci), Salzgewinner (Tuzcu) und Celeps, 114–115; ista, Salt Producti-on, 166–169.

NAÎNI PROIZVODWE SOLI U TUZLANSKIM SOLANAMA

Uprkos relativno oskudnom izvornom materijalu, mogu}e je utvrdi-ti i rekonstruisati metode dobijawa soli u tuzlanskoj oblasti i to naosnovu nekoliko sa~uvanih opisa i komparacijom sa sli~nim postupcimakoji se odnose na proces prerade slane vode u drugim oblastima. Jo{ jednuindiciju pruàju razli~iti nazivi kojima su imenovana naseqa — solaneDowa i Gorwa Tuzla, kao „Solana na pru}e“ i „Solana na drva“.

1. ISKUVAVAWE SLANE VODE U PLITKIM GVOZDENIM SUDOVIMA —Ovakvu metodu za dobijawe tuzlanske soli najranije je zabeleìo Atana-sije \or|i} 1626. prilikom svog izvi|awa po Bosni. On navodi da se ova-kvim postupkom, „comme si fa in Germania e Polonia“, dobijala finija sokoja se koristila u ishrani qudi.215 Georgius Agrikola (1556) detaqnoopisuje ovakav na~in proizvodwe soli, i kao primer navodi slane izvore uHaleu, u Saksoniji. Osim toga, isti autor navodi da je mogu}e tako postupa-ti i u preradi komadi}a koji otpadaju prilikom se~ewa kamene soli. Ono{to je interesantno u ovom spisu jeste shvatawe da crnkasta boja dobijenesoli poti~e od slame koja gori ispod plitkih gvozdenih posuda. Ove posudese mewaju svakih pola godine, a kao sredstva za brè kuvawe i kristaliza-ciju soli pomiwe krv gove~eta i pivo.216 Opis istog na~ina dobijawa solisa~uvan je u Pregledu starina bosanske provincije Filipa Lastri}a iz 1762,koji kaè: … u Gornjim i Donjim Solima i na drugim mjestima nalaze se bunarikoji daju obilnu slanu vodu, {to se sjaji zelenoù}kastom bojom. Kad je prokuhajuna vje{ta~ki na~in, daje tako bijelu sol, da je nikad ne bi razlikovao od bijelog {e-}era da je ne okusi{; takve soli ima na mnogo mjesta. Mnogi su povjerovali da imamjesta gdje bi se mogli otvoriti rudnici kamene soli, a isto tako i sumpora i razli~i-tih kovina, ali politika… onih koji vladaju, nalaze da se o tom potpuno {uti…217 Ujednom opisu Bosne neposredno posle austrougarske okupacije (1879), zabe-leèno je da je Dowa Tuzla gradi} od 6.000 stanovnika i da godi{we proiz-vodi 7.000 centnera soli za kuvawe. „Weno dobijawe je krajwe jednostavno— iz bunara koji su duboki dva klaftera, sipa se voda u plitke èlezne su-dove, koji su 1 metar u pre~niku {iroki, a zatim se ti sudovi greju, sve dokse ne formira sloj soli od ½ do 2 cola.“218 Klafter (Klafter) je nema~ka


215 Relatione data all’ Imperatore dal Sign. Athanasio Georgiceo del viagio fatto inBosna l’anno 1626, u: M. Batini}, Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj poviesti, 124; ].Truhelka, Ne{to o bosanskim solanama, GZM 12 (1900) 579.

216 Georgius Agricola, De re metallica, Transl. from the first latin edition of 1556, byH. C. Hoover — L. H. Hoover, Dover Publication Inc., New York 1950, 551.

217 F. Lastri}, Pregled starina bosanske provincije, Sarajevo 1977, 157.218 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — das Land und sein Bewohner, 80.

mera, u ovom slu~aju, za duìnu — hvat, seàw koji je u ovo vreme ozna~avaoveli~inu od oko 1,9 m. Slani bunari bili su, dakle, duboki oko 3,8 m. Col(Zoll) je stara antropolo{ka mera — palac, a be~ki col je imao vrednost od2,6 cm.219 Nakon uspostavqana austrougarske vlasti, ve} 1883. otvorene sunove bu{otine za slane izvore na znatno ve}im dubinama — od 158 do ~ak379 m, ali je salinitet vode, prema tome i koli~ina proizvedene soli, biokrajwe promenqiv, pa su neke bu{otine morale da budu napu{tene.220

2. SIPAWE SLANE VODE U JA-

ME GDE SU ZAPAQENE LOMAÊ OD

KRUPNIH TRUPACA I GRAWA — Po-menuti A. \or|i} opisuje jame du-bine do dve visine ~oveka, u koje seu sredini naslaù klade i pru}e,kao piramida. Kada se zapali loma-~a, slana voda se sipa preko we, stim da se pazi da se àr ne ugasi. Sose kristalizovala na zidovima jamai na grawu, a kao naro~ito pogodanmaterijal za ovu metodu Agrikolapreporu~uje hrast i lesku. Me|u-tim, kako je ova so zapravo pome{a-na s ugqem, te izrazito crne boje,ona se nije upotrebqavala za qud-sku ishranu, ve} samo za prehranustoke. Opis proizvodwe soli u Tu-zli sa~uvan je, gotovo uzgred, u me-dicinskom spisu Amatusa Luzita-nusa (Amatus Lusitanus), u VI kwizi„Curationum medicinalium Centuriaeseptem“. Ovaj portugalski Jevrejinje, u svom lutawu Evropom, obavqaolekarski posao i u Dubrovniku1556/57, kada mu se za pomo} obra-tio novqanski emin. Wegova boqka

je bio „~ir na bubregu“ (ulcus ab abscessu renum) i svi dotada{wi lekovinisu mu pomogli. Amatus mu je preporu~io da pije tuzlansku termalnu vo-du, ali pome{anu sa slatkom, budu}i da je ova bila previ{e slana. Nakonmesec dana ovakve terapije, emin je potpuno ozdravio, a taj slu~aj je opi-


G. Agrikola, Bunari sa slanom vodom,1556.

219 M. Vlajinac, Re~nik, III, 45; IV, 688.220 Rikert, Slana vrela, 12.

san pod brojem 94 u pomenutom spisu. Amatus o Tuzli navodi da u woj po-stoji bunar ~ija voda isparava ru`nim, neprijatnim mirisom, i veoma jeslanog ukusa. Okolni stanovnici tu vodu laganim isparavanjem, pri laganoj va-tri, pretvaraju u sol. Tim na~inom se dobiva sol, no to se radi u manjoj mjeri. Ve-}inom se pak sluè drvima iz obli`nje {ume, koja vje{to naslaù na hrpu i ondazapale, sol dobiju na taj na~in {to se jaka vatra s tom vodom samo natapa, ali sene gasi. Po{to se sva drva pretvore u èravicu, tek tada se obilnom koli~inom vo-de vatra gasi a èravica se naglo pretvara u pepeo i to je onda sol tih krajeva, idruge soli nema. Ostaje joj dodu{e pepeljasta boja i neugodan miris, a i okus jojje zbog vode neugodan.221

3. SIPAWE SLANE VODE PREKO REDOVA SITA — PLETERA OD PRU]A —Ovu metodu pomiwe Truhelka, kao „primitivni postupak“, koji se sastojiod nalivawa slane vode preko nekoliko naslaganih sita od pletenog pru-}a.222 Mogu}e je da se na ovakav na~in proizvodwe odnosio naziv Memleh-iüob — „solana na pru}e“, kako se 1474–1479. ozna~avala solana u Dowoj Tu-zli. Usavr{enija metoda koji se jo{ krajem 20. veka primewivala u BadKezenu na reci Sali (Bad Kosen an der Saale) podrazumevala je podizawevisokog zida od pletera, sa~iwenog od grawa trwine i gloga, poduprtoggredama, tako da se slana voda polako slivala i so se kristalizovala nasuncu i vazduhu, uz veoma mali utro{ak dodatne drvne gra|e. Takav postu-pak je zabeleèn {irom Nema~ke, u Bad Zacufelnu, Bad Zulci, Bad Zalcel-menu i u drugim mestima.223

PROCENE OBIMA PROIZVODWE I DISTRIBUCIJE

TUZLANSKIH SOLANA

Izvorna gra|a ne dopu{ta ni{ta osim krajwe uslovne i okvirne pro-cene koli~ine dobijene soli iz slanih izvora u tuzlanskoj oblasti. Na


221 R. Jeremi} — J. Tadi}, Prilozi za istoriju zdravstvene kulture starog Dubrovnika II,Beograd 1939, 91–124; isti, Prilozi za istoriju zdravstvene kulture starog Dubrovnika III,Beograd 1940, 5, 150, 151; E. Rosenzweig, Amatus Lusitanus o ljekovitom djelovanju tuzlan-skih izvora, Zbornik radova Rrvog kongresa za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije, Sara-jevo, 1–3. oktobar 1970, Nau~no dru{tvo za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije1955–1970, Sarajevo 1970, 103–105; digitalizovano izdawe: Gallica, Bibliotheque Natio-nale de France: http://visualiseur.bnf.fr/Visualiseur?Destination=Gallica&O=NUMM–53231(29. 08. 2005).

Biografija Amatisa Lusitanusa — Juan Rodrigo de Castel Branco (1511–1558) vid.Jewish Encyclopedia: http://www.jewishencyclopedia.com/view_fiendly.jsp?artid=577&let-ter=J (29. 05. 2005).

222 ]. Truhelka, Ne{to o bosanskim solanama, 580.223 A. Handì}, Bosanske solane, 72–73; H. Kuster, Geschichte der Landschaft in Mit-

teleuropa. Von der Eiszeit bis zur Gegenwart, Verlag C. F. Beck, Munchen 1999, 267–268.

osnovu podataka iz vremena austrougarskih vlasti pokazuje se da je salini-tet ovih vrela tako|e bio podloàn velikim promenama, sigurno u skladusa geoklimatskim uslovima u pojedinim istorijskim periodima. Tako je1883. godine procenat natrijum-hlorida u slanim bu{otinama u centruGorwe Tuzle od po~etnih 24 kg na 100 litara vode, za nekoliko godina opaona „prvobitnu“ slano}u od samo 13 kg po hektolitru. U istom nasequ jeotvoreno jo{ pet bu{otina koje su, prose~no, davale 20 kg/100 l, ali s veomamalim protokom slane vode od 6.000 l na dan, tj. 250 l u jednom satu.224

Hanxi}, najboqi poznavalac ove teritorije u osmanskom periodu, upoku{aju da proceni koli~inu proizvedene soli, polazi od visine godi-{wih prihoda solana. Oni su 1548, prema podacima iz kanuna, iznosili129.569 ak~i, a ista suma je upisana i u op{irnom defteru iz 1604. godi-ne. U jednoj tu`bi muslimana i hri{}anske raje obe kasabe iz 1786. pomi-we se prihod od obe solane od oko 148.600 ak~i. Na osnovu podataka o pri-hodima, autor iznosi zakqu~ak „da je proces proizvodnje soli bio ustaljen od1548. do 1786, a gotovo je izvjesno da se nije mijenjao ni do 1875“. To se mo-`da moè prihvatiti u pogledu na~ina dobijawa kristalizovane soli,ali ne moè da se uvaì po pitawu prihoda, jer se vrednost ak~e dra-sti~no mewala. Hanxi} smatra da se kao prose~na godi{wa vrednost moèuzeti koli~ina od oko 470.000 oka, odnosno oko 600 tona soli. To je bilodaleko ispod proizvodwe primorskih slanica: Novog — oko 2.000 tona,Grbqa — oko 1.400 i Poqice oko 1.000 tona.225

Francuski diplomata s po~etka 19. veka, [omet de Fose, zabeleìoje veliku razliku u ceni izme|u soli dobijene kuvawem u velikim kotlo-vima, koja je bila „najboqeg kvaliteta“ i ko{tala je 20 para po oki, i onekoja se dobijala na loma~i — crne boje i lo{eg ukusa, ali pristupa~na rajipo ceni od {est para po oki.226

Na osnovu prethodno analizirane zakonske regulative koja se odno-si na proizvodwu, promet i konzumaciju soli u Osmanskom carstvu, jasnoproizilazi da se dràva u najve}oj meri starala o kontinuiranom procesuproizvodwe i snabdevawu trì{ta po ta~no odre|enim oblastima. To zna-~i da su i tuzlanske solane bile centar jedne takve regije, gde su imaleekskluzivno pravo distribucije soli. Drugi problem se odnosi na utvr-|ivawe obima ove teritorije, ali, smatramo da neke indicije ipak posto-je. Osim neposrednog geografskog okruèwa doline Spre~e i okolnih po-br|a i planina –Majevice, Ozrena i Kowuha, s wihovom sto~arskom pro-izvodwom, tuzlanske solane su mogle da snabdevaju i ne{to {ire pod-ru~je. U jednom dokumentu tuzlanske |umrukane iz oktobra 1856. godine,


224 Rikert, Slana vrela, 12.225 A. Handì}, Bosanske solane, 81–100.226 M. [ami}, Francuski putnici u Bosni na pragu XIX stolje}a, Sarajevo 1966, 224–225.

upisano je da je tog meseca 119 tovara tuzlanske soli bilo izvezeno u Vi-{egradski, Pribojski, Novovaro{ki i Novopazarski kadiluk. Bosanskekirixije su prevezle so do skele Mokra gora, a odatle je su je preuzele dru-ge kirixije. Hanxi} procewuje da je godi{wi izvoz mogao da bude 142.800oka, ra~unaju}i u jedan tovar 100 oka.227 Na osnovu ovog usamqenog poda-tka nije mogu}e preciznije odrediti do kojih podru~ja je stizala tuzlan-ska so, {to je zavisilo ne samo od nivoa proizvodwe, ve} i od poli-ti~ko-ekonomskih prilika u regionu.

TUZLANSKE SONE MERE

Mere za morsku so pripadale su sistemu {upqih mera kojima se me-rila zapremina razli~itih te~nosti i suvih materija. Istom merom su seodmeravale razli~ite teìne, jer je so varirala od prirode same materijei wene specifi~ne teìne, na~ina slegawa, vla`nosti, na~ina usipawa usudove i metode merewa.

U trgovima solskim — Drijeva, Dubrovnik, Kotor i Sv. Sr|, koji subili centri distribucije morske soli za srpske oblasti, postojale su raz-li~ite lokalne mere za so. Kao osnovna mera izdvaja se kabao ili spud, alatinski i italijanski modius, moggio, mozzo. Metrolo{ki najzna~ajnijisu wihovi odnosi prema mleta~kim sonim merama, od kojih modij za so te-ì 922,8 litara, star (staio) — 76,9 l. Dubrova~ki modij za so zapremao je,po~etkom 15. veka, 55,36 l, sli~no kotorskom i modiju Sv. Sr|a, dok je dri-jevski bio dosta ve}i — 83,05 l, {to se pribliàva vrednosti mleta~kogstara za ìto od 83,31 l.228

Sone mere Osmanskog carstva po~ivale su na oki od 400 dirhema (=1,2828 kg), a veoma rano se pomiwe i muzur (muzur, od ital. misura — najop-{tije zna~ewe „merica“), koji je sadràvao razli~it broj oka. Kako se sokopnenim putem transportovala {irom Balkanskog poluostrva, nailazise i na meru pod nazivom tovar. Tovar (tur. yuk, himl) je bio jedna od najvi-{e kori{}enih i pritom krajwe {iroko upotrebqavanih mera, po~ev odwenog najop{tijeg zna~ewa bilo kakvog zave`qaja koji prenose tovarneìvotiwe. Me|utim, u slu~aju skupocene robe, kao {to su svila, pamuk ibiber, strogo su propisani na~ini i veli~ina wihovog pakovawa, ~esto sprecizno odre|enim dimenzijama vre}a. Na~in da se utvrdi veli~ina to-vara jeste prema vrsti, ta~nije vrednosti robe koja ga ~ini i visine cari-ne koja se na tu robu pla}a. Osim toga, optere}ewe tovarnih ìvotiwa kojesu je prenosile bilo je razli~ito — u osmanskom sistemu mera, uzimalo se


227 A. Handì}, Bosanske solane, 83.228 S. ]irkovi}, Mere u sredwovekovnoj srpskoj dràvi, 41–64; Mere i tegovi,

LSSV, 392– 396 (S. ]irkovi}).

da je kowski tovar bio oko 100 oka — 128 kg, tovar mazge oko 162 kg, a kami-le — oko 243 kg.229

U dokumentu iz vremena Mehmeda II nare|uje se da se u solanama So-luna za jednu aspru prodaje 1.200 dirhema (tri oke) soli, i da se pri mere-wu koristi „stara mera muzur“ koja je tada imala vrednost od 15 aspri. Iztoga proizlazi da je solunski muzur imao 45 oka i da je teìo 57,726 kg.230

Krajem marta 1490. godine u dokumentu kojim je Mustafa-beg regulisaoprodaju soli u Dubrovniku, Novom, Slanom, Kleku i Risnu, odre|ena je icena jednog spuda soli od 13 aspri.231 Potom je sredinom juna 1493. novskikadija Hasan odredio da jedan muzur soli ima 120 mleta~kih (velikih) li-

bri i da se prodaje po 13 aspri.232 Na osnovu ova dva dokumenta vidi se daje lokalna mera spud ukqu~ena u osmanski merni sistem kao muzur, i topreko mleta~ke mere. Novqanski muzur je imao teìnu od 120 h 0,477 kg =57,24 kg = 44,6 oka, {to je pribli`no solunskom muzuru. U kanunu za sola-ne na Peloponezu iz vremena Sulejmana Zakonodavca navodi se da „solarikoji skupqaju (lopatama) so na Peloponezu uzimaju 1/6 sakupqene soli zasebe, a ostatak pripada dràvi. A jedan muzur soli je 12.000 dirhema, asvaki muzur vredi 10 ak~i.“233

U kanunu za tuzlanske solane iz 1548. godine pomiwu se jo{ dve mere— ~abar, ~ija je vrednost 24 ak~e, i sepet od 20 ak~i. U sredwovekovnojSrbiji ~abar je bio mera za vino, ~ija je mawa jedinica bila vedro, i to 4„vedre zvon~aste“ ~ine jedan ~abar.234 M. Vlajinac, me|utim, prikazuje~abar ne samo kao meru za te~nost, ve} i kao meru za sitne (~vrste) stvari— ìto, kre~, stajsko |ubrivo i so. Oko polovine 18. veka u Dubrovniku,imenom ~abar u narodu se nazivala mera za stajsko |ubre, koja je imala 5gradskih uboraka, odnosno 83,25 l. Krajem istog veka jedan rije~ki ~abarsoli imao je teìnu od 60 kg.235

U kanun-nami za Zvorni~ki sanxak iz iste 1548. godine na po~etkuteksta se odre|uju mere koje vaè na wegovoj teritoriji. Tovar su ~inile 4kile merene p{enice „sredweg kvaliteta“ od po 33 oke, tako da je u jednomtovaru bilo ukupno 132 oke, odnosno 169,33 kg. U tekstu kanuna o baxu —


229 W. Hintz, Islamische Masse und Gewichte. Umgerechnet ins metrische System,Handbuch der Orientalistik, hrsgb. von B. Spuler, E. J. Brill, Leiden 1955, 13, 36; H. Inalc›k,Yuk (Himl) in the Ottoman Silk Trade, Mining, and Agriculture, u: isti, The Middle East andthe Balkans under the Ottoman Empire. Essays on Economy and Society, Bloomington 1993‰= Turcica XVI (1984) 131–156Š 432–460.

230 N. Beldiceanu, Les actes, br. 25, 97.231 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma I–2, 370.232 G. Elezovi}, Turski spomenici 1348–1520, I, 1, SKA, Beograd 1940, 257–258.233 J. Ch. Alexander, Postbyzantine Greece, 363.234 St. Novakovi}, Zakonski spomenici, 704.235 M. Vlajinac, Re~nik IV, 1008–1111; S. ]irkovi}, Merewe i mere, 148–149.

carini koja se pla}a na trgu prilikom dovoèwa robe na prodaju, stoji dase od tovara soli, pirin~a, suvog gro`|a, smokava, meda, kne, boje, sapuna,~istog masla, suve ribe i kalaja uzima 4 ak~e. Ovaj iznos se pla}ao po dola-sku na trg, jer se daqe navodi: „Onaj ko donese so na trg i pazarnim danomprodaje so ~abrom daje po 4 ak~e. Ako je dao tovarski bad`, daje od onoga {toprodaje ~abrom (tj. soli) po jednu ak~u“.236 Iste odredbe o merama tovaru i~abru soli, kao i cenama nalazi se i u kanunu za Kli{ki sanxak iz 1574.237

U kanunu za Bosanski sanxak iz 1565. godine, u prevodu zakona za trg u Sa-rajevu H. Haxibegi}a stoji: „Od soli koja se pazarnim danom prodaje ~abrom(tekne) uzimaju se 4 ak~e“.238

Identi~ni propisi vaìli su i ranije u Bosanskom sanxaku, 1530.godine, me|utim, u prevodu kanuna o sarajevskom trgu, umesto mere ~abar

kojom se prodavala so, B. \ur|ev je upotrebio naziv kabao. U komentaru senavodi da je re~ o osmanskom terminu tekne, sa zna~ewem — „kabao, korito;ovdje specijalna drvena posuda za so“, naàlost, bez upu}ivawa na literatu-ru odakle je preuzeto tuma~ewe.239 Pomenuti autor je u prevodu kanuna osarajevskom trgu iz 1539. zadrào osmanski termin tekne, kao oznaku zameru kojom se so prodavala.240

Tovar je, dakle, bio mera kojom se odre|ivala koli~ina soli pristi-gla na trg i na koju se pla}ala carina od 4 ak~e. Prilikom same prodaje, sose odmeravala mawom merom, nazivanom ~abar — tekne — kabao. Na svakiprodati ~abar/kabao soli pla}ala se jo{ po jedna ak~a. Pitawe je, naravno,koliko je ~abrova/kablova ~inilo tovar soli. U kanunu za „Solane na drva“iz 1548. odre|eno je da svakog dana „Donje Solane“ daju „po dva sepeta soli, aod Gornje Solane od svakog dana po ~etiri ~abra vode. Obra~unato je da dva sepe-ta soli po 20 ak~i i ~etiri ~abra vode po 24 ak~e daju godi{nji prihod carskoj blagaj-ni u iznosu od 50.700 ak~i.“241 Sepet je turska re~ koja ozna~ava pletenu ko-{aricu, korpu ili sanduk od pru}a, koji se tovari na kowa, s obe strane pojedan.242 âbar kao meru za vino koja se sastoji od 4 medre pomiwe kanun-na-ma za Skadarski sanxak 1529–36.243 U Bosanskom sanxaku 1530, 1539. i 1542,kao i u Hercegova~kom i Zvorni~kom 1539. godine, ra~unalo se da 1 tovar

vina ~ini 8 medri, pa bi 2 ~abra vina ~inilo 1 tovar.244 Me|utim, u Zvor-


236 Kanuni i kanun-name, 120–121 (N. Filipovi}).237 Isto, 138 (N. Filipovi}).238 Isto, 90–91 (H. Hadìbegi}).239 Isto, 45, nap. 37 (B. \ur|ev).240 Isto, 67 (B. \ur|ev).241 A. Handì}, Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, 174.242 Rje~nik JAZU, XIV, Zagreb 1953, 857; A. [kalji}, Turcizmi u srpskohrvatskom je-

ziku, Sarajevo 1957, 559.243 Kanuni i kanun-name, 181.244 Isto, 41, 54, 65 (medra — vedro).

ni~kom sanxaku 1548. godine samo 4 medre vina ~ine 1 tovar.245 Ako sesra~unaju prihodi carske blagajne od obe solane, ona je dnevno dobijalaukupno 136 ak~i (2 × 20 + 4 × 24 ak~e). Kada se ukupna suma prihoda —50.700 ak~i, podeli s dnevnim prihodom dobija se broj od 372,79 dana, {tozna~i da je ukupna suma zaokruèna.

Iz pomenute odredbe za tuzlanske solane u prvi mah bi se moglopretpostaviti da su 2 sepeta bila isto {to i 4 ~abra, odnosno, da su ~ini-li 1 tovar soli. Problem je {to ~abar slane vode nije zapreminski odgova-rao jednom ~abru kristalizovane soli. Verovatno je postajala i razlika uceni, jer bi u cenu kristalizovane soli trebalo ukqu~iti i tro{koveproizvodwe, kao {to su utro{ak drva i dnevnice radnika. Stoga bi ~abarslane vode trebalo da bude jeftiniji od sepeta kristalizovane soli. Se-pet je nesumwivo bio ve}a mera od ~abra, pa se kao polazna vrednost jednogtovara soli od 2 sepeta na samom mestu proizvodwe moè uzeti 40 ak~i.

Ako se po|e od odredbe u kanun-namama da se na robu u vrednosti od40 ak~i prilikom prodaje pla}ala 1 ak~a tro{arine, a na 1 tovar soli — 4 ak-~e,246 onda bi vrednost tovara soli bila 160 ak~i. Slede}e pitawe bi mo-glo da bude kolika koli~ina soli je mogla da se kupi za ovu sumu novca.

Nekoliko izvornih podataka iz vremena pre 1548. govori o cenamasoli u Osmanskom carstvu. Tako se 1493. u Novom za 1 muzur od 44 oke pla-}alo 13 ak~i, {to zna~i da se za 1 ak~u dobijalo oko 3,38 oke soli. Prema ta-da{wem kursu ak~e, 1 dukat vredeo je 52 ak~e. U obzir svakako treba uzeti daje u pitawu prodaja soli u samom mestu proizvodwe, odnosno, bez tro{kovaprevoza, kao {to je to slu~aj s ~abrovima i sepetima tuzlanske soli. U Je-drenu se 1502. pomiwe „blok soli poznat pod imenom so iz Vla{ke“. Tokomleta je wegova cena bila 1 ak~a za 1 oku (= 400 dirhema po 3,207 grama =1,2828 kg), a zimi, „jer se topi“ — 1 ak~a za 350 ili 300 dirhema (= 1,122, od-nosno 0,962 kg). U Brusi je 1502. odre|eno da se u vreme obiqa 4 oke soliprodaju za 1 ak~u, u vreme nesta{ice — 3 oke soli za ak~u, a zimi — 2 oke so-li za 1 ak~u.247 U Smederevu je 1515. 1 veliki blok erdeqske soli za kola od16 kg = 12,472 oke ko{tao 10 ak~i, tako da se za 1 ak~u dobijalo oko 1,24 okesoli. U Solnoku je ova ista koli~ina soli bila za 2 ak~e jeftinija, jer jeovaj grad bio bliì erdeqskim rudnicima, i ova razlika u ceni odràvatro{kove transporta Tisom i Dunavom do Smedereva.248


245 Isto, 117.246 Kanuni i kanun-name, 43, 55, 66.247 N. Beldiceanu, Recherche sur la ville ottomane au XVe siecle. Etudes et actes, Bi-

bliotheque archeologique et historique de l’Institute franüaise d’archeologie d’Istanbul XXV,Paris 1973, doc. XX, 247; XXI, 260.

248 J. Hovari, Transylvanian Salt, 166–167.

Lekar Amatus Luzitanus, o kome je prethodno bilo re~i, naveo je daje sultanu pripadala suma od 5 dukata dnevno od slanog bunara u Tuzli.Ovaj podatak se odnosi na godinu 1556/57, kada je Amatus radio u Dubrov-niku.249 Prema kursu ak~e iz tog perioda, 1 zlatni dukat vredeo je 50 ak~i,pa bi sultanov dnevni prihod iznosio 250 ak~i, {to je skoro duplo ve}asuma od one navedene u kanun-nami 1548.250

Navedeni primeri ti~u se razli~ite vrste soli — morske i kamene,razli~itog geografskog porekla, ali se jasno vidi da je morska so bilaprimetno jeftinija od kamene soli. Ako se za odnos cene i koli~ine uzme1 ak~a = 1 oka, onda bi za tovar od 160 ak~i vrednosti moglo da se dobije160 oka, {to je vi{e od kowskog tovara od 100–120 oka.

Tovar kao mera u transportu soli javqa se u zapisnicima grada Bakraiz 1677. Naime, u wima se pomiwe odredba o bakarskim podanicima saobavezom da „tovare“, odnosno prenose so na kowima iz Bakra do Bosiqevaili Ozqa. Pri tome se ra~unalo da se svaki kow mora opteretiti sa 4 ba-karska stara soli, a u povratku sa 4 vagana ìta. Prema rezultatima Z.Herkova, u pitawu je zapremina od oko 160 litara i pribli`no toliko ki-lograma.251 To bi odgovaralo teìni od 124,72 oke, tako da bi se moglopretpostaviti da se za 1 ak~u, na trgovima prilikom prodaje dobijaloipak ne{to vi{e od 1 oke kristalizovane soli.

Razlike u zakonskoj regulativi Mleta~ke republike, Dubrovnika,Srbije, Ugarske i Osmanskog carstva bile su skoro zanemarqive — svakadràva je teìla da stavi pod svoju neposrednu vlast centre proizvodwe,centre uvoza i trgovinu na veliko. Sistem mera je bio raznolik, ali su-{tinski je bio odre|en vrstom soli — morska ili kamena, i vrstom tran-sporta — qudska radna snaga i ìvotiwska (kowi, mazge, volovi). Osnovnemere, bez obzira na wihov naziv, odre|ivala je praksa — morale su da budujednostavne za rukovawe, preno{ewe, preme{tawe tokom transporta. Ve}ejedinice su bile obra~unske, radi lak{eg trgova~kog poslovawa. U sklopuokolnih velikih proizvodnih centara — onih na obali Jadranskog mora, ionih u Erdequ i Vla{koj, slani izvori u obe Tuzle mogli su da pokrivajurelativno skromno podru~je, pre svega, neposrednu okolinu. Kako se poka-zalo, so iz slane vode bilo je mogu}e proizvoditi na tri razli~ita na~ina,~iji su opisi sa~uvani u istoriografskim izvorima.


249 E. Rosenzweig, Amatus Lusitanus o ljekovitom djelovanju tuzlanskih izvora, 104.250 Ô. Pamuk, Evolution of the Ottoman monetary system, 1326–1914, in : An Econo-

mic and Social History of the Ottoman Empire, vol. 2, 1600–1914, by S. Faroqhi, B. McGo-wan, D. Quataert and Ô. Pamuk, Cambridge University Press 1999, 955.

251 Z. Herkov, Mjere Hrvatskog primorja, 87–88.

ROBA I NOVAC

Za predosmanski period skoro u potpunosti nedostaju izvorni poda-ci o trgova~koj aktivnosti na podru~ju severne Bosne, jer u prvom redu nisusa~uvani podaci iz Dubrova~kog arhiva, dok su gradski arhivi slavonskihvaro{i, s kojima se sigurno obavqala najintenzivnija razmena, uni{teniili rastureni. Za grad Zvornik i trgove Bijeqinu, Soli i Glavi~icu zna seda su ih pose}ivali dubrova~ki trgovci iz Srebrenice, koji su delom poti-cali iz redova doma}eg stanovni{tva, a davali su kredite i seoskom sta-novni{tvu, {to govori o intenzitetu trgova~ke razmene. Zvornik se razviozahvaquju}i trgovini srebrom i drugim metalima iz podriwskog basena,kao i povoqnom saobra}ajnom poloàju, {to je slu~aj i s pomenutim trgovi-ma. Trgova~ka aktivnost je, me|utim, sasvim sigurno postojala i odvijala seshodno razme{taju proizvodnih i potro{a~kih centara. Prvoj grupi pri-padaju sela kao agrarni proizvo|a~i, koja su upu}ena na obli`we trgove igradove, a ovi, zauzvrat ~ine centre potro{we, zanatske proizvodwe i rob-ne razmene. U pogledu na~ina same trgovinske aktivnosti, ona se svako-dnevno obavqala u podgra|ima gradova i u samostalnim trgovima, zatim,jednom sedmi~no u pojedinim selima. Najre|e, nekoliko puta godi{we o ve-likim praznicima, narod se okupqao na va{arima — pana|urima, i to je jo{jedna institucija koju su osmanske vlasti preuzele i odràvale.252

Zbog toga {to je odre|ene da`bine, poput ispenxe, xizje i drugih re-suma, morala da plati u novcu, zemqoradni~ka raja je bila primorana daputem trgovine do|e do potrebne koli~ine novca. Drugo, vi{ak u{ura odpoqoprivrednih proizvoda koji spahija nije mogao li~no da potro{i, se-qaci su prenosili na najbliì trg, udaqen najvi{e jedan dan putovawa. Sozbirom na malu gustinu gradskih naseqa na tlu severne Bosne, o ~emu jebilo re~i, ti najbliì trgovi su zapravo bili seoski trgovi.253 Novac jebio neophodan i za nabavku soli, potom zanatskih proizvoda koji se nisumogli izraditi u ku}noj radinosti kao {to su to metalni delovi poqo-privrednih alatki — noèvi, kosiri, srpovi, a{ovi, motike, lopate, za-tim, razno posu|e od drveta, gline i metala.

Kao i u sredwovekovnim podgra|ima, i u kasabama se trgovina odvi-jala u odre|enom delu grada — ~ar{iji, gde su se nalazile grupisane zana-


252 S. Faroqhi, The Early History of the Balkan Fairs, SOF XXXVII (1978) 50–68 (=u: ista, Peasants, Devishes and Traders in the Ottoman Empire, Variorum Reprints, London1986; D. Kova~evi}-Koji}, O doma}im trgovcima u sredwovjekovnoj Srebrenici, Zbor-nik za istoriju BiH 1 (1995) 62.

253 S. Faroqhi, Towns and townsmen of Ottoman Anadolia. Trade, crafts and food pro-duction in an urban setting, 1520–1650, Cambridge University Press 1984, 57.

tlijske radionice i trgova~ke radwe. Na~in wihovog teritorijalnog raz-me{taja bio je uslovqen kako samim geografskim sme{tajem i prethod-nim razvojem naseqa, tako i uslovima zanatske izrade i vrste robe koja seprodavala. Sasvim prirodno, zanatlije koje su se bavile preradom koè, ukojoj je neophodna upotreba vode, sme{teni su na obalu reke, kao {to je tobilo u Dowoj Tuzli i drugim gradovima.

Kanun-name za pazare kojim je regulisana trgovina u pojedinim bo-sanskim gradovima daju va`ne podatke. U wihovom tekstu se pobraja vrstarobe koja se naj~e{}e prodavala, po kojoj meri i koliki iznos se pla}ao naime tro{arine — bax-i bazar. Iznos ove da`bine je otprilike bio u visi-ni 2,5% vrednosti robe. Toj obavezi je podlegala samo ve}a koli~ina robekoja se dovozila ili odvozila kolima ili tovarom, zatim, stoka i nekanuksuznija roba. Izri~ito se navodi da se oporezuje samo prodata roba uvrednosti od preko 40 ak~i, ako nije komadna.254

Roba se moè podeliti da doma}u, tj. lokalnu, i uvoznu, kako onu izinostranstva, tako i onu iz drugih regiona. Prema visini tro{arine, arti-kli se mogu svrstati u one koji pripadaju grupi osnovnih proizvoda {irepotro{we, i na one koji su nameweni plate`nijim potro{a~ima. Sasvimo~iglednu intervenciju dràve predstavqa odredba da se tro{arina za ~o-ju koju iz „neverni~kih“ zemaqa, onih izvan Osmanskog carstva, uvezu iprodaju muslimanski trgovci iznosi 5 ak~i, a ako to u~ine nevernici —hri{}anski ili jevrejski trgovci, iznos je ~ak {est puta ve}i — 30 ak~i.Namera dràve je bila da trgovinu ovom tkaninom u~ini neisplativom zanemuslimanske trgovce. Kolima se dopremalo seno, koje je bilo kabasto, ve-like zapremine, a male vrednosti. Na komad su se prodavala jaja, koè i tek-stilni proizvodi, posu|e, zatim daske, motike i gvozdeni delovi za ralo iplug. Pojedina~no su se prodavali robovi i stoka — goveda, kowi, ovce, svi-we. Ostala roba cariwena je po tovaru, {to ukazuje na to da se transportprete`no odvijao na kowima, mazgama, magarcima, verovatno i kamilama. Uzavisnosti od vrste, roba je bila razli~ito pakovana i uvezana radi bezbed-nog prenosa. Vino, {ira, maslinovo uqe, med i sir morali su da budu pre-no{eni u ko`nim me{inama (tulumima), a sapun je pakovan u sanduke da bise za{titio od vlage. Za ostale artikle kori{}ene su tkane vre}e razli~itezapremine i omoti, ~ija se teìna tako|e ra~unala. Tovar je predstavqaokoli~inu robe koju moè da ponese jedna tovarna ìvotiwa, a wihovi kapa-citeti su bili razli~iti — za kowa se ra~unalo 100 do 120 oka (154 kg), ma-garac i mazga ne{to vi{e (oko 162 kg), a kamila je mogla da ponese znatno ve-}i teret na veoma dugim razdaqinama — oko 243 kg. Volovi koji su vukli ko-la mogli su da transportuju robu teìne oko 500–600 kg, a bivoli jo{ i vi-

Plodovi zemqe — Roba i novac 343

254 H. [abanovi}, Turski izvori za istoriju Beograda, 610; ba`darina — D. Boja-ni}, Turski zakoni, 134; Dariba, u: EI.

{e.255 Pola tovara se nazivalo strana, dewak i bala, kako je zabeleèno utefterima sarajevskih trgovaca po~etkom 19. veka.256


PREGLED ROBE KOJA SE PRODAVALA NA PAZARIMA

U BOSANSKOM I ZVORNI^KOM SANXAKU

Vrsta

robeHvojnica, 1489 Sarajevo, 1530, 1542

Srebrenica i Sase,

Zvorni~ki sanxak 1548

Doma}a(lokalna)

roba

@ito — 2 ak~e po tovaruVosak — 4 ak~e po tovaruSir — 4 ak~e po tovaruVino — 2 ak~e po tovaruLu~ — 1 ak~a po tovaru od

prodavcaGove|a koà — 1 ak~a na komadGoveda — od 1 gove~eta, po

ak~u prodavac i kupacOvce — na 2 ovce ak~aSviwe — od 1 sviwe, po 1 ak~u

prodavac i kupacJaja — od 10 jaja — 1 jajeLisi~je koè — od 3 komada

1 ak~aZemqane posude — od 10 koma-

da 1 posudaGvo`|e za ralo — od 3 komada

1 ak~aGvo`|e za plug — 1 ak~a po

1 komaduMotike — 1 ak~a na 6 motikaDaske — 1 daska od 10 komada]ebe — od 1 komada 1 ak~aIgriz, u boji za 1 kaftan —

1 ak~a na 12 lakataIgriz, beli — 1 ak~a na

9 lakata

P{enica i drugo ìto —2 ak~e po tovaru

Sveè gro`|e — 2 ak~e potovaru

Med — 4 ak~eMaslo — 1 ak~a na 40 ak~iSir — 2 ak~e po tovaruRobovi — 2 ak~e prodavac i

2 ak~e kupacKowi — 2 ak~e prodavac i

2 ak~e kupacVolovi — 1 ak~a prodavac i

1 ak~a kupacVolovsko meso — 4 ak~eOvce — 1 ak~a od 2 ovceOv~ija pastrma — 1 ak~a na

dva komadaSveè vo}e — 2 ak~e po tovaruJabuke divqe — 1 ak~a po

tovaruMu{mule — 1 ak~a po tovaruDrvo — 1 ak~a po tovaruLu~ — 1 ak~a po 2 tovaraDireci — 1 ak~a po tovaruSeno — 1 ak~a po kolimaLuk — 2 ak~e po tovaruKesten — 2 ak~e po tovaruOrasi — 2 ak~e po tovaruKupus — 1 ak~a po tovaruGvo`|e — 2 ak~e po tovaru,

i od mesta gde se prodajepola ak~e

]ebe — 1 ak~a po komaduKowski pokrovac — 1 ak~a na

2 komadaVolovska koà — 1 ak~a po

komaduTorbe — 1 ak~a po tovaru

@ito — 2 ak~e potovaru

Maslo — 6 ak~i potovaru

Sir — 6 ak~i po tovaruKowi — 6 ak~i kupac,

6 ak~i prodavacVosak — 6 ak~i tovarMed — 6 ak~i

255 W. Hintz, Islamische Masse und Gewichte, 13, 36; H. Inalc›k, Yuk (Himl) in the Ot-toman Silk Trade, Mining, and Agriculture, 432–460; isti, An Economic and Social Historyof the Ottoman Empire, XXXIX; M. Vlajinac, Re~nik, III, 911–917.

256 V. Skari}, Sarajevo i wegova okolina od najstarijih vremena do austrougar-

ske okupacije, u: Izabrana djela, 1, Sarajevo 1985, 330–332.

Osnovne ìvotne namirnice — so, ìtarice i sir, razli~ito suvrednovane. Pre svega, so se u slu~aju Fojnice, Sarajeva i Srebrenice do-vozila sa ve}e razdaqine, {to je svakako uticalo na cenu. Kada se so dono-sila na trg, pla}ana je tro{arina od 4 ak~e po tovaru, a kada se prodavalana trgu i to ~abrom, pla}alo se jo{ po 4 ak~e po ~abru. Da`bina na raznevrste ìtarica iznosila je 2 ak~e po tovaru, cena sira je varirala od 2 do 6ak~i po tovaru, a osim vrednosti ak~e, treba uzeti u obzir i vrstu sira.Isto je vaìlo i za ribu — ne precizira se da li je u pitawu sveà re~naili uvozna morska, usoqena riba. Uvozna prehrambena roba je najmawedvostruko bila skupqa, kao na primer maslinovo uqe, pirina~ i ju`no vo-}e (suve smokve). Naziv „igriz“ za tkaninu koja se prodavala na lakat

(kroja~ki) verovatno ozna~ava pamu~no platno bez (bez), koji se izra|ivaou doma}oj radinosti.257 [to se ti~e sapuna, on je bio neizostavni artiklu hamamima (bawama), od kojih je prvi osnovan u Sarajevu oko 1462. Posto-je podaci iz polovine 16. veka o uvozu sapuna iz Venecije i Dubrovnika, isigurno se radi o finijoj robi ~iji je uvoz bio isplativ.258 Kanun-name nesadrè nikakve podatke o luksuznoj robi, poput svilenih tkanina, skupo-cenih krzna, }ilima, za~ina. To svakako ne zna~i da i takva roba nije bilaprisutna u ~ar{iji — ona samo nije spadala u red svakodnevno kori{}e-nih artikala karakteristi~nih za te izvore. S druge strane, treba uzeti u


257 Kanuni i kanun-name, 17, 45, 91, 121, 145, nap. 50; H. Kre{evljakovi}, Esnafi iobrti u Bosni i Hercegovini, u: Izabrana djela, II, Sarajevo 1991, 153–154.

258 H. Kre{evljakovi}, nav. delo, 183.

Uvoznaroba

ôja — 4 ak~e od baleMaslinovo uqe — 4 ak~e

od tovara

So — 4 ak~e po tovaruLan — 4 ak~e po tovaruSmokve- 4 ak~ePirina~ — 4 ak~e po tovaruSuvo gro`|e- 4 ak~eK’na (kana) i boja — 4 ak~e po

tovaruMaslinovo uqe — 8 ak~i po

tovaruSusamovo uqe — 4 ak~e po

tovaruSapun — 4 ak~e po tovaruKalaj — 4 ak~e po tovaruRiba — 4 ak~e po tovaruRiba — 8 ak~i po tovaruôja — iz uvoza, 5 ak~i po

tovaru, ako je uvoznik iprodavac musliman,a ako je nevernik — 30 ak~i

Bademi — 2 ak~e po tovaruVino, svana doneto — 4 ak~e;

lokalni mehanxija pla}a2 ak~e na tovar

Sapun — 6 ak~i potovaru

Suva riba — istoSo — istoSuvo gro`|e — istoSmokve — istoMaslinovo uqe —

12 ak~i po tovaruPirina~ — 6 ak~i po

tovaru

obzir da je posmatrani period prvi vek osmanske vlasti, dok su i Bosanskii Zvorni~ki sanxak jo{ uvek bili grani~na podru~ja, i da se upravna eli-ta, glavni potro{a~ luksuznije robe, jo{ nije sasvim formirala. Tako|e,bilo je potrebno vreme da se izdvoji i vi{i sloj hri{}anske raje iz redo-va knezova, trgovaca i crkvene jerarhije.

Va{ari — pana|uri, sborovi, derneci, bili su masovniji skupovi sta-novni{tva, uglavnom povodom proslavqawa nekog verskog praznika. Pravoodràvawa godi{wih sajmova (ius nundinarum) pripadalo je skupu regalnihprava, odnosno vladar je davao dozvolu za uspostavqawe i odràvawe godi-{wih sajmova. U sredwovekovnoj Srbiji poznat je primer kada je kraq Mi-lutin u poveqi Svetoj Bogorodici Qevi{koj u Prizrenu odredio: „posta-vih pana|ur da se zbira meseca septembra osmi dan na Ro`destvo Svete Bo-gorodice“.259 U sredwovekovnoj Ugarskoj, situacija je bila ista — ugarskikraqevi su darovali privilegije organizovawa godi{wih sajmova (nundi-nae annuae) pojedinim gradovima i crkvenim i svetovnim feudalcima. Naj-ve}i izvor prihoda ostvarivao se napla}ivawem tro{arine i prodajom vi-na feudalnih gospodara. U~estalost odràvawa sajmova kretala se od naj-mawe jednom do u proseku najvi{e tri-~etiri puta godi{we.260

Pana|uri su ostvarivali nekoliko funkcija. Jedna je bila ekonom-ska, da se proda vi{ak doma}e proizvodwe, bilo zemqoradni~ke, bilo sto-~arske, i da se kupi roba koja je ina~e deficitarna, kao {to su to predme-ti od metala, poqoprivredne alatke, pa i uvozni i luksuzni artikli. Kaoprilike za susret, pana|uri su sluìli za razmenu informacija o setvi,ètvi, berbi i uop{te ekonomskim prilikama u razli~itim, udaqenimkrajevima. Bili su to i susreti ~lanova porodice, ro|aka, kumova i prija-teqa, pa i prilike za ugovarawe brakova. Naravno, ne treba presko~iti nielemenat igre, zabave, takmi~ewa koji je pratio ovakve manifestacije.261

U zavisnosti od zna~aja, pana|uri su mogli da budu lokalni, regio-nalni i me|uregionalni. Ovi posledwi privla~ili su trgovce, zanatlijei posetioce sa velikih udaqenosti. U Zvorni~kom sanxaku su zabeleènipana|uri u selu Batkovi}u kod Bijeqine (1548) i Velikogospojinski va-{ar, koji je 1580. odlukom kadije preme{ten iz Koraja u kasabu Bijeqi-nu.262 Iz op{irnog deftera Bosanskog sanxaka (1604) saznaje se lokacijasamo nekoliko pana|ura. Mogu}e je da ih je bilo i vi{e.


259 St. Novakovi}, Zakonski spomenici, 470; S. Bojanin, Zabave i svetkovine u

sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 2005, 140.260 J. Adam~ek, Agrarni odnosi, 453–455.261 I. Kova~evi}, Tradicija i inovacija godi{wih sajmova, NZ 2 (1978) 127–133;

M. Ni{kanovi}, Ilindanski dernek kod turbeta \erzelez Alije u Gerzovu, NZ 2 (1978) 163–168;R. Kajmakovi}, Tradicionalno i savremeno u seoskim skupovima u Semberiji, NZ 2(1978) 183–188; vid. pana|ur, u: LSSV, 488–489 (S. ]irkovi}); S. Bojanin, Zabave i

svetkovine, 50, 80, 92, 137–146, 148, 298.262 A. Handì}, Postanak i razvitak Bijeljine, 67.


TABELA PANA\URA UPISANIH U DEFTER BOSANSKOG SANXAKA 1604. GODINE

Nahija Naseqe PraznikDatumi

(Stari kalendar)Prihod

MAGLAJ Selo Nekala,Selo Petrovi}i

\ur|evdanIlindanVelika iMalaGospojina

23. april20. juli15. avgust8. septembar

200 ak~i(sa ihtisabomi ihzarijomu Maglaju)263

Kasaba @ep~e (sa bax-i sijahom264)500 ak~i

Kod Krive Reke,na Pavkovom katunu,i drugi, kodVukosavqeve crkve —U blizini dana{weKrivaje

100 ak~i

DOBOR Mezra Kotorac, G.i D. Tubor (? Tabor)

20 ak~i

TE[AW Mezra Tugavi}i 60 ak~i

KOBA[ Selo Jo{avka,Gorwi Brane{ci— Danas istoimenasela, jugozapadno odPrwavora

\ur|evdanIvawdanPetrovdan

23. april24. jun29. jun

125 ak~i

Svrdiga}e, kodLi{we — nepoznato

50 ak~i

Selo Gnojnica— Danas Gnionica,zapadno od Oxaka

(sa polovinombaduhave)265 — 2.800

LEF^E Kasaba Trn \ur|evdanCveti

PetrovdanVelikai MalaGospojina

23. april(nedeqa predUskrs)29. jun15. avgust8. septembar

— (nije upisano)

263 Ihtisab i ihzarija — tr`ne takse i globe, sudske takse — H. [abanovi},Turski izvori za istoriju Beograda, 618.

264 Bax-i sijah — kopnena carina — isto, 610.265 Baduhava — obuhvatala je nekoliko razli~itih da`bina, poput krvnine, mla-

|arine, poqarine — isto, 609.

Prema upisanim praznicima odràvawa, naj~e{}e se pomiwe \ur-|evdan, kao najzna~ajniji sto~arski praznik na kraju sezone jagwewa, kada jedospevala naplata travarine i ov~arine. Drugi praznici su se nizali to-kom leta — Petrovdan, Ilindan, Mala i Velika Gospojina, a krajwi datumbio je praznik Mitrovdan — 26. oktobar (Kas›m, tur.), po zavr{etku svihpoqskih, odnosno ratarskih, vo}arskih i povrtlarskih radova. Mitrovdanje ozna~avao po~etak zimske sezone. S obzirom na to da su se pana|uri odr-àvali na otvorenom prostoru, sasvim je jasno wihovo grupisawe u toplijideo godine. Naj~e{}e je to bilo u blizini sela i mawih varo{i, a pomiwuse i katuni kao mesta wihovog odràvawa. Prikazani pana|uri ostvarivalisu relativno male prihode — od 20 do 125 ak~i, odnosno 500 ak~i. Osim po-mena Vukosavqeve crkve, nijedan pana|ur se ne moè sa sigurno{}u dove-sti u vezu s nekom crkvenom, manastirskom ili seoskom slavom.

S ekonomske strane, pana|uri su svojom trgova~kom aktivno{}u po-puwavali prostor izme|u privrednih oblasti pojedinih gradskih nase-qa, i to u slabije urbanizovanim oblastima.266 Evlija ~elebija je zabele-ìo 1664. da se jedan pana|ur odràvao na planini êmerno, privla~e}i,kako on kaè u preterivawu, na „stotine hiqada qudi“ tokom dvadeset da-na i no}i.267 Drugi primer navodi H. Kre{evqakovi} — na planini Zvije-zdi iznad Vare{a odràvao se pana|ur gde je narod iz Sarajeva, Visokog iVare{a mewao svoju robu za poqoprivredne proizvode iz Posavine. Istiautor je preneo podatke o pana|urima koji su se odràvali na po~etkuaustrougarske uprave (1878). Na prostoru severne Bosne pana|uri su seodràvali u selima: Bosanskom [amcu, Brezovom poqu — 14 km od kasabeBr~ko, Obudovcu — 18 km od Modri~e, Ora{ju na Savi — 12 km od Obudov-ca, Turi~u — 8 km od kasabe Grada~ca.268 Gradovi postaju mesta odràva-wa pana|ura tek s pojavom op{te nesigurnosti na putevima, kada je trgov-cima i narodu bila potrebna vojna pratwa i za{tita, {to je otpo~elo u po-sledwoj ~etvrtini 16. veka.269 U defteru Bosanskog sanxaka iz 1604. popi-sani su pana|uri u kasabama Te{wu, blizini Maglaja i Trnu, {to tako|eukazuje na ovu pojavu.

Zbog ~iwenice da se okupqawe de{avalo naj~e{}e jednom do tri, anajvi{e pet puta u toku jedne godine, pana|uri su trajali barem po neko-liko dana, jednu do dve nedeqe, {to je odgovaralo i duìni putovawa tr-govaca, od jednog do drugog okupqawa. Veliki pana|uri su bili me|uregi-


266 S. Faroqhi, The Early History of the Balkan Fairs, 50–68. U istom smislu i: M.Mitterauer, Jahrmaktkontinuitat und Stadtentstehung, u: isti, Markt und Stadt im Mittelalter,Stuttgart 1980, 156–191.

267 Evlija êlebi, Putopis, 456–457.268 H. Kre{evljakovi}, Banja Luka, u: Izabrana djela, II, 301–306.269 S. Faroqhi, The Early History of the Balkan Fairs, 50–68.

onalni, sa uskla|enim datumima odràvawa, tako da su putuju}i trgovcimogli da ih obilaze redom. Uz to, lak{e se uspostavqala mreà za distri-buciju uvozne robe do lokalnog nivoa.270

Za gradove, sajam je zna~io „vrevu, mete`, muziku, narodno veselje, svetizvrnut naglava~ke, nered, a katkad i nemire“.271 U spisu biskupa Bartolome-ja Ka{i}a o viziti katoli~kih parohija 1612. godine, sa~uvan je vrlo lepopis pana|ura u Osijeku. Pre samog opisa pana|ura, biskup je zabeleìo islede}e:

„… ovaj put (prema Osijeku) nije bio sasvim bez bojazni, jer su se bo-jali pogibeqi od razbojnika. êsto se naime doga|a da kesexije (kessegia) namjestima, koja su od sela udaqena, navale i orobe putnike, ako su bez oru`jai ako ih zateku blizu {ume, pa im otmu prtqagu i robu, koju onda obi~avaju

nositi na pana|ur (Panaiurum) ili va{ar, ili pobjegnu sa plijenom u {u-

mu… ve} se bio sasvim pribliìo sve~ani dan sv. Jurja mu~enika, {to ga uonim krajevima velikom ~asti i sve~anosti obelu|uju katolici i oni, {tonovi kao i oni, {to stari kalendar obdràvaju. A heretici pak {izmatici,te Turci, ìvu}i po na~inu staroga kalendara, ne dodav deset dana, svetku-ju ovaj praznik na dan prona{a{}a sv. krsta, {to pada kod nas katolika nadrugi dan mjeseca maja, na koji dan pada kod wih dvadeset i tre}i aprilamjeseca. Ovoga dana zapo~ima va{ar, {to ga oni nazivaju pana|ur, pa traje

bez prekidawa cijelih osam dana. Svake godine za trajawa ovoga va{ara po-stave osje~ki Turci odjelewa vojnika i kowanika, da zaprije~e razbojnicimarobqewe i kra|u, te da tim slobodniji budu trgovci u dopremawu svoje robe,koja je razli~ite ruke, pa ~esto vrlo skupocjena. Tada sagrade ovi trgovci,bilo Turci ili kr{}ani, zgradice od ~vrstih dasaka. Ove imadu sprijeda istraga premnoge staze koje onamo vode, pa zato i izgledaju kao kakvi novi gradu ravnici izvan grada Osika. Kupci, pak, koji god ho}e, mogu slobodno pri-stupiti da nakupuju robe kakve vrsti god èle. Roba je ili javno izloènaili se nalazi u zatvorenim sandu~i}ima, te se prispodabqaju razna odijelaza prodaju, koja su budi od svile ili od vune ili od lana, sve razli~itih boja.Ukratko ima tu svake ruke sukna, svake vrste stvari i oru|a, {to ga trebajuzanatlije, te mu{karci i ène… Da ukratko reknem: sve mogu}e stvari, {toih gra|ani u gradu trebaju, sa svih strana na sajam snesu, naslaù; sve se do-goni na kowima, na kolima, na volovima, na magarcima, ve} prema tomu kakoko moè i obi~aje.“272

Prilikom svoje posete Osijeku, Evlija pomiwe Pana|ursku kapiju,okrenutu ka severu, kao jednu od tri gradske kapije.273 Drugi zanimqivopis sa~uvan je u delu istog autora i odnosi se na veliki pana|ur u selu


270 T. Stoianovich, Model and Mirror of the Premodern Balkan City, u: La Ville Balca-nique XVe–XIXe ss, Studia Balcanica 3 (1970) 109–110; F. Brodel, Igre razmene. Materijalnacivilizacija, ekonomija i kapitalizam od XV do XVIII veka, II, Beograd 2007, 81.

271 F. Brodel, nav. delo, 75.272 F. M(ilobar), Dva savremena izve{taja o Bosni, GZM 16 (1904) 264.273 Evlija êlebi, Putopis, 367.

Doqanu, dana{wem Saraju, u Strumici, koji se odràvao „u sezoni tre{a-wa“, a sude}i po vrsti artikala, bio je me|uregionalan. Uprkos pretera-nim brojkama koje donosi o broju posetilaca — sto hiqada qudi „iz svihsedam klimata“, Evlijino svedo~anstvo se moè uzeti kao merodavno u po-gledu organizacije i op{te atmosfere koja je vladala tokom odràvawa.Samo pana|uri{te nalazilo se u ravnici, na jednom poqu i bilo je ogra|e-no bedemom s kapijama na ~etiri strane. U zgradama od tvrdog materijalabili su sme{teni kadija, muhtesib i emin, zajedno sa svojim slu`benici-ma i vojnicima koji su odràvali red. Pored wih, tu su stanovali i boga-ti trgovci luksuznim tkaninama, nakitom i dragim kamewem, a wihoveradwe bile su u glavnoj ulici. Izvan pana|uri{ta, svud naokolo su podig-nuti brojni {atori, kolibice i tezge, tako da „~itavo poqe postane morequdi“ i „tu vlada tako velika tjeskoba da se qudi ne mogu mimoilaziti“.Kao posebne pazare Evlija navodi ov~ji, kozji, kowski, gove|i i bivoqi, aprodavali su se i robovi. Osim toga, on pomiwe da su svi esnafi imalisvoje ~ar{ije gde su boravili tokom pana|ura, izlagali i prodavali svojurobu. Bilo je tu i ugostiteqa, kao i prostitutki.274

Intenzivne trgova~ke i saobra}ajne veze postojale su , s jedne stra-ne, izme|u podru~ja severoisto~ne Bosne — Zvorni~kog Podriwa i Sembe-rije, i prostora zapadne Srbije, s druge strane. Na skeli u kasabi [abacpla}ala se tro{arina u iznosu od samo jedne ak~e po tovaru ìta koje bido{li da kupe trgovci iz Bosanskog, Hercegova~kog, Kli{kog i Zvor-ni~kog sanxaka. Odmah po prelasku Save u „skeli“ u Ra~i, postojao je |u-mruk — carina s baxom na u{}u Drinice, starog toka reke Drine, u Savu. Uneposrednoj blizini je postojao i trg u selu Bodinu, koje danas ne postoji.Prihod od carine i tro{arine kod u{}a Drinice 1600–1604. iznosio je~ak 20.000 ak~i, a u Bodinu — 1.000 ak~i.275 Po svom poloàju na terenu,ovaj stari tok Drine odgovarao bi danas re~ici Prugwa~i koja se uliva uSavu kod dana{we Bosanske Ra~e.276

KOPNOM I VODOM

Saobra}aj jeste tehnika kojom qudi prilago|avaju prostor, tako darazdaqine postaju relativne, a ne apsolutne vrednosti. Tehni~ko-tehno-lo{kim napretkom prostor se vi{estruko smawio, a na{a ekumena, obu-


274 Evlija êlebi, Putopis, 584–585; J. Trifunoski, Tradicionalni seoski sabori u

Strumi~koj kotlini, NZ 2 (1978) 189–195.275 A. Hanxi}, [abac, 263.276 Topografske karte 1: 100.000 i 1: 50.000, sekcija Bijeqina i [abac — Vojno-

geografski institut, Beograd 1951.

hvataju}i ~itavu planetu, premreèna je saobra}ajnim trasama (kopne-nim, vodenim i vazdu{nim). Sa stanovi{ta privrede, u saobra}aju se iz-dvaja komponenta „maksimalne ekonomske udaqenosti“, kao razdaqine dokoje se isplati prenos odre|ene vrste robe. Tro{kovi transporta zavisene samo od fizi~ke razdaqine ve} i od prirode terena koji treba savlada-ti, vrste transporta i vrste, odnosno vrednosti same robe.277

U uslovima predindustrijske privrede, to je zna~ilo da se kopneniprevoz odvijao u najboqem slu~aju zapre`nim kolima, ukoliko su putevibili dovoqno kvalitetni i {iroki, na ravnijem terenu. Gde su postojaliuslovi, koristio se re~ni i pomorski saobra}aj, koji je bio daleko jefti-niji i isplativiji. Saobra}aj na tlu sredwovekovne Bosne odvijao se pre-te`no kopnenim putevima koji su savladavali brdsko-planinske i, u ma-woj meri, ravni~arske deonice. Prenos na ve}u daqinu bio je isplativ sa-mo za zna~ajnije i luksuznije artikle, mawe teìne i zapremine, koji sumogli da budu transportovani kowima i mazgama, koriste}i uske i strmekaravanske staze. U pitawu su so, vosak, plemeniti metali, tkanine, vino,maslinovo uqe, su{ena riba i meso, slani sir, oru`je, krzno.

Nepostojawe velikih centara proizvodwe i potro{we, i zna~ajnetrgovinske razmene, zna~ilo je da je obim saobra}aja u bilo kom pravcubio isuvi{e malog intenziteta da bi se zna~ajnije ulagalo u infrastruk-turu. Mali broj kopnenih puteva mogao je po svom zna~aju i na~inu odrà-vawa da bude nazivan „javnim“, odnosno glavnim, magistralnim. Od najve-}eg zna~aja su svakako bili putevi koje je koristila vojska. Oni su i najbo-qe odràvani, tako da su sluìli i za trgova~ki saobra}aj. Izme|u traseanti~kih — rimskih puteva i onih iz osmanskog doba, slabo su poznate pu-tawe sredwovekovnih komunikacija, ali je sasvim izvesno da nisu punoodstupale ni od jednih ni od drugih. Stoga }e podaci o derbenxijskim se-

lima, ~ije je stanovni{tvo bilo zaduèno za odràvawe puteva i mostova,i bezbednosti putnika, biti iskori{}eni za rekonstrukciju trasa kopne-nih puteva, „skela“ — brodova (gazova) preko reka, kao i mostova.

Kopneni putevi na teritoriji severne Bosne mogu se klasifikovatiprema svom zna~aju na glavne (magistralne) i sporedne. Prvi su imali me-ridijanski pravac, povezuju}i unutra{wost dràve sa Posavinom na seve-ru, slede}i doline velikih pritoka Save — Bosne i Drine. Ova dva glavnaputna pravca oslawala su se na rimske magistralne komunikacije, a du`wihove trase podignute su tvr|ave i utvr|eni gradovi radi obezbe|ivawasaobra}aja i spre~avawa kretawa neprijateqske vojske. Sporedni putevi suih zapravo povezivali, a oni najmawi su bili od lokalnog zna~aja.

Put dolinom Bosne polazio je od „broda“ u Jarku (Arky), uzvodno le-vom obalom pored Dobora, Doboja, odakle se jedan krak odvajao u dolinu

Plodovi zemqe — Kopnom i vodom 351

277 R. Knowles — J. Wareing, Economic and Social Geography, 101–108.

Usore, vode}i ka Te{wu, a drugi se odvajao za dolinu Spre~e i daqe, kaPodriwu, prema Zvorniku. Uzvodno od Doboja, ovaj put su obezbe|ivaliMaglaj, @ep~e i Vranduk. Ova putna trasa je dobro poznata od kraja 14. ve-ka, kada je kraq @igmund organizovao ~este vojne pohode protiv bosan-skih kraqeva.278

U ranom osmanskom periodu, s obzirom na porast zna~aja savskih„skela“ — Koba{a, Dubo~ca i Broda, raste i zna~aj puteva koji su polazi-li iz ovih naseqa ka unutra{wosti Bosanskog sanxaka, tako da se ove ko-munikacije nazivaju „javnim“ — glavnim putevima. Stoga je raja pojedi-nih naseqa bila upisana sa posebnom slu`bom derbenxija, u ciqu obezbe-|ivawa i odràvawa puteva, re~nih prelaza i pruàwa pomo}i putnici-ma. Tako su stanovnici sela Ilova i Jadovnice obezbe|ivali deonicu„javnog“ puta od Koba{a do Dervente (ranije sela Gorwe i Dowe Ukrine).Stanovni{tvo Dervente je tako|e uìvalo derbenxijske povlastice za-hvaquju}i postojawu prelaza — derbenta preko Ukrine.279 Polaze}i odDubo~ca, jo{ jedan put je dopirao do Derventa, a odatle se jedan krak putaodvajao i i{ao preko kasabe Velike do Kotorskog na levoj obali Bosne, ~i-ja je raja imala obavezu odràvawa mosta preko re~ice Fo~e, leve pritokeBosne. Sva pomenuta naseqa dugovala su svoj gradski status postojawu va-`nih putnih komunikacija i wihovoj ulozi u normalnom odvijawu sao-bra}aja.280

Doboj je bio va`na raskrsnica puteva koji su se odatle odvajali upravcu Te{wa i u dolinu Spre~e. Te{aw je bio povezan putnom komunika-cijom sa @ep~om. Ta trasa je i{la zapadnije od doline Bosne, preko teri-torije nahije Trebetin. Selo Kra{evi}, dana{wa Ozimica kod Novog [e-hera, nalazilo se, prema podacima iz deftera, „na javnom putu“ — onom odTe{wa ka @ep~u. Kako je bilo izloèno nasiqu putnika koji su tuda pro-lazili, sedam rajinskih doma}instava se razbeàlo pre popisa iz 1604.godine.281 Kasaba Li{wa je tako|e bila prometno mesto i raskrsnica pu-teva ka Dubo~cu, Koba{u i Kotorskom na reci Bosni. Ka zapadu je put vo-dio prema dolini Vrbasa, gde se kao vaàn prelaz razvila kasaba Trn.282

Vaàn izvor za rekonstrukciju puteva u podru~ju severne Bosne jesteizve{taj zastavnika Boì}a. On je u periodu april — novembar 1785. uslu`bi austrijskog dvora i{ao u vojno izvi|awe u sklopu predstoje}eg


278 Vid. poglavqe „Nemiri, ratovi i propast (1391–1463)“; G. [krivani}, Pu-

tevi u sredwovekovnoj Srbiji, 56–59.279 Op{irni popis (1604), I–2, 371–379, III, 479–480; A. Handì}, Postanak i razvitak

Dervente, 116–133.280 Op{irni popis (1604), I–2 , 356–357, 381–383; A. Handì}, nav. delo, 114, nap. 16.281 Op{irni popis (1604), III, 334.282 Op{irni popis (1604), III, 504–506.

ratnog sukoba sa Osmanskom imperijom, poznatom u istoriografiji kao„Dubi~ki rat“ i „Ko~ina krajina“ (1788–1792). Boì} je trase puteva de-lio na one koji od Posavine vode u unutra{wost zemqe i na popre~ne.Drugo poglavqe wegovog izve{taja po~iwe opisom puta, koji je vodio oddana{weg Svilaja na bosanskoj strani Save, preko sela Vrbovca, Jo{avi-ce, „Ka~ojevi}a“ (neubicirano) i Pe}nika do Dobora. Ovaj put se, kako sevidi, drào suvih pristranaka planine Vu~jak, izbegavaju}i levu obaludoweg toka Bosne. Od Dobora se uputio do Kotorskog, preko mnogih neime-novanih potoka i re~ica s veoma lo{im drvenim mostovima i mo~varnimobalama. Daqe se kretao uzvodno dolinom Bosne, preko re~ice Fo~e do Bu-kovice, i potom do Doboja. Nedaleko od grada, reka Spre~a se prelazilablizu svog u{}a, gde je postojao gaz pri niskom vodostaju. Slede}u deoni-cu puta zavr{io je u Maglaju, do koga je stigao trasom koja je vodila de-snom obalom Bosne, pored dana{weg Trbuka. U Maglaju je pre{ao na levuobalu Bosne i uputio se ka @ep~u, prolaze}i dolinom reke Qe{nice uz-vodno, zatim pored sela Ravne. Za ovaj put Boì} navodi da je tu i tamo biopoplo~an. Od @ep~a je nastavio ka Vranduku, pomiwu}i han Golubiwe ihan Orahovicu, na levoj obali Bosne.283 Pored ovog puta dolinom Bosne,Boì} je opisao i deonice puteva koji su povezivali Maglaj i Te{aw, kaoi Te{aw i @ep~e, preko sela Radu{e, predela Crni vrh, sela Komu{ine ivaro{i Novog [ehera.284

Slede}i odsek putovawa Boì} je zapo~eo od sela Tolise, blizuu{}a istoimene reke u Savu, sa krajwim odredi{tem u Tuzli; u drugom na-vratu je opisao put od Tolise do Dervente, a u tre}em do Grada~ca. U pr-vom slu~aju, on je pro{ao pored sela Matijevaca — dana{wih Mati}a,du` mo~varne doline re~ice Brije`nice, koju je pre{ao preko lo{eg dr-venog mosti}a, do sela @abara u @abarskom poqu. Odatle se uputio daqeka jugu, pored sela Dubrave i zatim je pre{ao re~icu Tiwu i do{ao u selo„Skakavicu“ — dana{wu Skakavu. U drugom navratu, Boì} je od Dubraveskrenuo ka zapadu u „Podrebce“, dana{we Porebrice, da bi preko selaGrabov Gaj do{ao u Grada~ac. Od Skakave je put vodio kroz {umovit pre-deo i izbijao je potom u jedno poqe, kroz koje je vodio poplo~ani put u selo„Mahovu“ — zapravo, Mao~u i zatim u selo [trepce, daqe u Drijen~u, aodatle u selo „Lipnik“ — Lipnicu, i kona~no u Tuzlu.285 Na putu od To-lise ka Derventi, Boì} je prolazio pored sela [kari}a, Milo{evca iGarevca, gde je pre{ao reku Bosnu pri niskom vodostaju, preko gazova i


283 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno-geografski opis Bosne, 56–60; H. Kre{ev-ljakovi}, Hanovi i karavansaraji u Bosni i Hercegovini, Nau~no dru{tvo NR BiH, Djela VIII,Odjeljenje istorisko-filolo{kih nauka, knjiga 7, Sarajevo 1957, 120.

284 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno-geografski opis Bosne, 72–73.285 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno-geografski opis Bosne, 63–65.

malih re~nih ada. Odatle je stigao u Oxak, pa preko padina Vu~jaka i izvo-ra i vrha Dobra voda (352 mnv) i Generalova voda, jugozapadno ka Boìn-cima i Plehanu, do Modrana i kona~no do Dervente.286

Iz Dervente, Boì} se uputio u Bawa Luku, prolaze}i kroz selo Dri-jen~a, [trpci, Prwavor, Gaqupovci, Li{wu i Hrva}ane, u ~ijoj blizinije bio most preko reke „Turije“ — dana{we Turjanice. Odatle je jedankrak puta vodio preko [u{wara na Trn, gde je, prema re~ima ovog putni-ka, postojala skela za prevoz qudi. Pri niskom vodostaju, reka Vrbas je ne-{to severnije mogla da se pregazi.287

Napred pomenuto selo Drijen~a, kod opisa zastavnika Boì}a, kao iobli`wa sela Visori i Jablanica imali su jo{ od prve polovine 16. vekastatus derbenxijskih sela u nahiji Visori. Ona su obezbe|ivala put od„skele“ u Br~kom — preko Majevice — Visora do Tuzle.288 Na tom putu, selo(Gorwi) Visori bilo je 1572. uvakufqeno i dato u zakup kao „kopnena pro-lazna/mimohodna carina“ (bad`-i rusum-i mururijje).289 Put od Br~kog vodioje starom trasom puta, ne{to zapadnije od savremenog (preko êli}a i Lo-para u G. Tuzlu). Du` puta je bilo puno toponima koji ukazuju na wegov pra-vac pruàwa: Br~ko — Brod — pored Palanke — izme|u brda Straà i Ka-

{tela u Lukavici, na Drijen~u — pa na Visore — pored Rovina i pored Ki-ka, pored sela Obodnice na jug kroz Dokaw — Soline — u Dowu Tuzlu.290

Izme|u gradova Srebrenika i Teo~aka, koji su obezbe|ivali komuni-kacije izme|u Posavine i doline Spre~e i Podriwa, osim istoimenih na-hija, u osmansko doba su formirane nahije Visori i Zavr{. One su se raz-vile du` puta koji je povezivao ove dve tvr|ave, a ~ije je tragove na terenu,preko hrpta Majevice, zabeleìo Milenko Filipovi}. Prema wegovimnavodima, put je polaze}i iz Srebrenika tekao ka istoku i prolazio jekroz Sitare, Drijen~u, Pipere, Lozovinu, Jablanicu, Ma~kovac i Tobut,stiù}i do Teo~aka, dok se jedan krak odvajao od Sitara preko Humaca iLopara, vode}i daqe ka Drini.291

Zastavnik Boì} je ostavio i opis puta kojim je od Tuzle putovao doMaglaja, i to pored sela Lipnice i Bistarca, du` desne obale Spre~e doPa{inog mosta, gde je pre{ao na drugu obalu. Zatim pored sela „Devetni-ce“ — dana{weg Devetnika, uputio se ka zapadu, preko re~ice Turije i Bu-


286 Isto, 66–68, 70–71.287 Isto, 68–69.288 A. Handì}, Dva prva popisa, 153–154.289 H. Kre{evljakovi}, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, 57.290 Topografske karte 1: 100.000 i 1: 50.000, sekcija Tuzla, Vojnogeografski in-

stitut Beograd 1955.291 M. S. Filipovi}, Majevica, 17–18, i daqe.

kovice, du` severnih obronaka planine Ozren, i uzvi{ewa „Lisi~ja“, od-nosno dana{we Lisije glave.292

Put dolinom Drine od wenog u{}a u Savu, uzvodno, levom obalom,kretao je od „skele“ u Ra~i. Sela Zvorni~ke nahije trebalo je da obezbe|ujuwegovu trasu. Odmah po prelasku Save, postojao je |umruk kod u{}a Dri-nice, starog toka Drine. Put je zatim vodio daqe od re~ne obale, prolaze-}i kroz Bijeqinu, Glavi~ice, [epak, Ro~evi}, Sko~i}, Kozluk, Tabance,Tr{i} i êlopek. Ju`no od Zvornika, put je nastavqao daqe kroz Novo Se-lo, \evawe i Kostirevo, zatim preko Driwa~e pored Ku~lata do Srebre-nice, ili do Jadra (Nove Kasabe), odakle je vodio preko Glasinca i Mo-krog za Sarajevo. Tom trasom je pro{ao Kikle 1658. godine.293

Po prelasku Drine u Novom Selu, Zvorniku i ne{to nizvodnije, kodêlopeka i [epka, put je nastavqao kroz rudarsku oblast Bohorinu, Zaja~ui Krupaw, odakle se i{lo daqe ka Dmitrovici, [apcu i Vaqevu, koji subili glavna trgova~ka odredi{ta za isto~nu i severoisto~nu Bosnu.294

Ovim putevima je 1783/84. godine pro{ao austrijski oficir Jovan Pere-ti}, ostavqaju}i svoj detaqni izve{taj o kvalitetu puteva i wihovim tra-sama, kao i o vremenu koje potrebno za savladavawe odre|enih deonica. Takoje putovawe od Zvornika do Krupwa trajalo oko 7, a do [apca oko 12 sati.295

Na suprotnoj obali Drine, u nahiji Gorwa Ma~va u Zvorni~kom sanxa-ku, kao derbenxijska sela navode se 1533. godine: Nedeqica, Grabovac, No-


292 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno-geografski opis Bosne, 65–66.293 A. Hanxi}, [abac, 262–263; Pri~e francuskih putopisaca sa puta po oto-

manskoj Bosni, 111–115; G. [krivani}, Putevi u Sredwovekovnoj Srbiji, 56–57.294 G. [krivani}, nav. delo, 112–113.295 D. Panteli}, Vojno-geografski opisi Srbije pred Ko~inu krajinu 1783. i

1784. godine, 117–138.

@. Varon, Bosanski putevi, 1887.298

vakovac, Gorwi i Dowi Skra|ani, Uqkovac, Banov Brod i Podine.296 Skra-|ani se danas nalaze izme|u Badovinaca na zapadu i [apca na istoku. SeloBanov Brod odgovara dana{wem istoimenom potesu na desnoj obali Save,preko puta u{}a Bosuta.297 U nahiji Jadar, koja je pripadala Zvorni~komsanxaku, derbenxijska sela su bila sme{tena du` trase puta koji je vodio odKrupwa na dana{wu Loznicu i Le{nicu, dolinom Korenite i Jadra.299

Ilustracija koju smo izabrali, iako poti~e s kraja 19. veka i odnosise na nepoznatu deonicu puta u Bosni, dosta verno prikazuje uobi~ajenina~in putovawa i kopnenog prevoza na ve}ini putnih pravaca preko brdo-vitih predela. Trasa puta je veoma uzana, tako da se kolona karavana kre}eu pojedina~noj povorci, koju ~ine qudi i tovarne ìvotiwe, kowi, mo`damazge. Robu koju prenose ~ini seno, zatim daske, i ne{to {to se pakovalo unaramke, kutije i bisage. Iz perioda sredweg veka poznat je na~in organi-zovawa karavanske trgovine koja je polazila iz Dubrovnika ka unutra-{wosti Bosne i Srbije, a ~iju osnovu su ~inili vlasi — ponosnici, podvo|stvom svojih primi}ura.300 Naàlost, za podru~je severno od Srebre-nice nedostaju izvorna obave{tewa, iako su se transport robe i trgovinaodvijali i daqe nizvodno Drinom, kao i u unutra{wosti Bosne, sasvimsigurno na istovetan na~in.

Iz osmanskog perioda poti~u pomeni hanova i karavan-saraja, kaoinstitucija prete`no nastalih u okviru vakufa, s ciqem da osigurajubezbednost, sme{taj i ishranu putnika, trgovaca, kirixija i tovarnih ì-votiwa. Wihova mreà je pokrivala sve prometnije putne trase i va`nijegradove. Sa izgradwom èleznice wihov zna~aj drasti~no opao. S vreme-nom su nestali.301

Na osnovu osmanskih zakonskih propisa o tro{arini na pojedinimpazarima, saznaje se da se ve}a koli~ina robe dopremala kolima, pa su takonapla}ivane i trì{ne takse. Verovatno je re~ o obi~nim seqa~kim koli-ma sa volovskom zapregom, na dva ili ~etiri to~ka, koja su imala nosivost


296 A. Handì}, Dva prva popisa, 107.297 M. Blagojevi}, Naseqa u Ma~vi, 87; Topografska karta 1: 100.000 i 1: 50.000.298 S. Männesland, 1001 Days — Bosna i Hercegovina slikom i rije~ju kroz stolje}a,

Sypress, Oslo 2001.299 To su sela: Bela Reka, Dowe Nedeqice — Bradi}, Gorwe Nedeqice, Dvorska,

Dowi Gradac — [urice, Gorwi Gradac — Cikote, Grn~ar — dan. Grn~ara, Jarebice,Kova~evi} — dan. Korenita, Kozjak, Le{nica — zapadno od ôke{ine i severno od D.Dobri}a, Pomiju~a, Stubin Dol (Stupnica), Slatina, Trbosiqe, Trono{a, Cvetuqa,Cernica — dan. zaselak Dowe Badawe u dolini potoka Cernica i Cerova. — D. Bojani},Jadar u XVI i XVII veku, 121, 131–163.

300 M. Dini}, Dubrova~ka sredwovekovna karavanska trgovina, u: isti, Srpske

zemqe u sredwem veku, 305–330.301 H. Kre{evljakovi}, Hanovi i karavan-saraji, 7, i daqe; E. Miqkovi}, Krstare}i

Osmanskim carstvom, u: Privatni ìvot u srpskim zemqama u osvit modernog doba,prir. A. Foti}, Clio, Beograd 2005, 173–200.

do jedne tone. Wima se prevozilo seno, ìto, vo}e, drvna gra|a i mnogadruga roba. Takva drvena kola –„frnduqe“, ~ije su to~kove ~inili maloobra|eni preseci stabala, bez ijednog gvozdenog dela, jo{ i po~etkom 20.veka bila su u upotrebi u selima Majevice i Semberije.302

Na prostoru Slavonije i Srema u osmansko doba, tamo gde su puteviimali iole ~vr{}u podlogu, bile su u upotrebi razne vrste kola, odobi~nih seqa~kih, otkrivenih i pokrivenih, zatim „sremska“ kola, ko~i-je, taqige i karuce. Na budimsko trì{te roba je stizala u dvema vrstamakola, ve}im — araba i mawim — ko~i ili ko~ija.303 Izvori svedo~e da suna podru~ju Vojvodine ko~ije bile mawa, lak{a kola, za koje se pla}alo po-la sume od one potrebne za kola. Ko~ije su se koristile i za transport po-{te. Osmanski izvori pomiwu kolsku zapregu od 6, 8, 9, 10, pa i 12 volova.Taqige su, prema izvornim podacima, odnose se na temi{varsko podru~je,i to su laka kola male zapremine.304

Francuski putopisac Kikle putovao je ko~ijom na delu puta odZvornika do Ra~e, {to zna~i da je put bio izgra|en od tvr|e podloge i do-voqno {irok za ovu vrstu prevoza. Kikle navodi da je ~etrnaest ko~ija, ko-liko ih je ukupno bilo u povorci, imalo zaprege od po tri kowa. Ko~ije suimale dva para to~kova iste veli~ine i na kratkom me|usobnom rastojawu.Sama ko~ija bila je od pletenog pru}a, pokrivena dobrim „imperijal“platnom, zapravo debelim suknom svetle boje, a unutra je moglo da se sme-sti od ~etiri do {est osoba. Zanimqivo je da ovaj pisac kaè da su ko~ija-{i bili „skoro svi Morlaci ili Srbijanci, kako ih zovu“. Pauze u puto-vawu radi obroka i spavawa pravile su se iskqu~ivo u hanovima i kara-van-sarajima, u Kozluku, Bijeqini i Ra~i.305

RE^NI PUTEVI I SKELE — „BRODOVI“

Poznato je da su Ju`ni Sloveni bili vi~ni kako u izgradwi plovnihsredstava, tako i u kori{}ewu vodenih puteva. Vrste prevoznih sredstavabile su odre|ene karakterom vodotokova i dostupno{}u pojedinih vrstadrve}a. Staroslovenski naziv za brod kao plovilo bio je „korab“, kako suse nazivali savski ~amci u blizini Bosanske Gradi{ke ~ak i po~etkom 20.veka. Od tri vrste brodova, koji su svi bili „ne{iveni“, odnosno izdu-bqeni poput monoksila od jednog stabla drveta, korabima su se nazivali


302 M. S. Filipovi}, Majevica, 63; isti, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~neBosne, 13.

303 Re~ „ko~ije“ u{la je u evropske jezike, ozna~avaju}i kola iz ugarskog gradaKo~a (Kocs). — Vid. Coach, u: Encyclopaedia Britannica.

304 O. Zirojevi}, Mreà turskih puteva (kopnenih i vodenih) na podru~ju dana-

{we Vojvodine i Slavonije, 127.305 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, 113–115.

najve}i, duga~ki od 8 do 14 metara, izra|eni od hrasta. Oni su se koristi-li samo za prevoz qudi i robe, ali ne i za ribolov jer su bili suvi{e te-{ki. Druga vrsta ~amaca se nazivala „la|om“, i pravila se od lak{eg drve-ta, od topole. Bila je mawih dimenzija od koraba, 6 do 7 metara, i koristi-la se za ribolov. ûnovi su bili najmawih dimenzija, do 5 metara, pokre-tqiviji i brì od koraba i la|a.306

Krajem sredweg veka, u ugarskoj vojsci, a potom i u suprotnom,osmanskom taboru, angaòvani su posebni odredi „nasadista“ — „{ajka-{a“, koji su se borili na nasadima — {ajkama, brodovima naoruànim to-povima. Oni su imali posadu od 18 vesla~a, 18 strelaca i dvojice tobxija.Pored Beograda, wihova pristani{ta su bila u [apcu, Zemunu, Slanka-menu i Petrovaradinu.307

U upotrebi je bilo vi{e vrsta splavova, „{ivenih“ od razli~itedrvne gra|e, ~ija se tradicija izrade do danas sa~uvala kod podriwskogstanovni{tva. Drina je ranije bila plovna za splavove celim svojim to-kom, od sastava Pive i Tare, do u{}a u Savu, ~ak i pri vodostaju od samodvadesetak centimetara. Drvna gra|a se sekla u okolnim planinama, a za-tim se na „to~ilima“ suqala — „vla~ila“ do re~nog toka ili se prevozilavolovskim kolima. Zbog brzine reke u gorwem i sredwem toku, najve}isplavovi su bili duìne do 20 a {irine do 6metara. Za lokalni saobra}aji prevoz preko reke, kori{}eni su i mawi splavovi — „plutine“. Splavo-vi su se kretali u grupama, a po silasku u tok Save, povezali bi se u „sav-ske kerepe“. Splavari nisu plovili celim tokom, ve} su bili podeqeni udeonice — od Fo~e do Vi{egrada, zatim do Zvornika i do u{}a Save, odno-sno daqe do Beograda. Splavovima se prevozila drvna gra|a — ~amovina,jelovina, lu~, zatim vo}e i druga roba.308

Do uspostavqawa osmanske vlasti nisu sa~uvani podaci o organizo-vanoj brodogradwi. Pre svega zbog vojnih potreba — prebacivawa vojnikai kowa preko Save, ~ija uloga postaje izuzetno zna~ajna, osmanske vlastisu organizovale izgradwu brodova u glavnim pristani{tima na ovoj reci.Pored brodova za transport kowa, proizvodili su se i mawi borbeni bro-dovi — {ajke, i la|e za prevoz ìtarica i druge robe, kao {to je so i su{e-no vo}e. Slavonski staleì su se 1537. godine àlili austrijskom kraquda u wihovim {umama nema jelovine (ligna albiegna), potrebne za brodo-gradwu, ve} samo hrasta koji je nepogodan, a do drugih vrsta ne mogu da do-


306 V. ]ur~i}, Narodno ribarstvo u Bosni i Hercegovini, 387–396.307 S. ]irkovi}, U okvirima Ugarske, u: [ajka{ka — Istorija 1, Novi Sad

1975, 97–109; isti, Po~eci {ajka{a, u: Plovidba Dunavom i wegovim pritokama,129–137; J. Kali}, Dunav u ratovima XV veka, na istom mestu, 109–127.

308 B. Milojevi}, Saobra}aj na Drini, 35–60; D. J. Deroko, Drina — geografsko-tu-risti~ka monografija, Novi Sad 1939 — Beograd 20012, 27–33.

|u zbog toga {to su te oblasti pod osmanskom vla{}u.309 Objavqeni podacipokazuju da je u Novom na Savi ve} 1538. godine, samo deceniju posle osman-skog osvajawa, postojalo zna~ajno brodogradili{te koje je trebalo da godi-{we proizvede 100 la|a za transport kowa, duìne od 21 ar{ina (oko 16,5m). Deo tro{kova za wihovu izgradwu, 30.000 ak~i trebalo je da obezbediemin solana u obe Tuzle. Brojne zanatlije i pomo}na radna snaga bili suangaòvani na dopremawu drvne gra|e, gvozdenih ~avala, lana i kudeqe,katrana, }umura i drugog materijala, a me|u wima se posebno pomiwu: sto-lari — nexari (neccar), oklopnici — kalkanxije (kalkanci), kova~i — ha-dadxije (haddad), seka~i sa sekirama — baltaxije (baltaci), veslari — ku-rekxije (kurekci), ugqari — }umurxije (komurcu), prevoznici sa volovimai kolima — arabaxije (arabaci) i ~uvari brodogradili{ta.310 Prema izve-{taju bana Petra Keglevi}a, Osmanlije su u prole}e 1540. godine zapo~e-le izgradwu 60 nasada kod ka{tela Sviwara, nedaleko od Gradi{ke.311

Osim na Savi, brodovi su gra|eni i na Drini, u Zvorniku. U sklopupriprema za Sulejmanov veliki pohod na Zapad, 1565–66, zvorni~kom san-xakbegu je upu}eno nekoliko carskih fermana koji se ti~u izgradwe la|a.Bilo je nare|eno da se izgradi 16 {ajki i 200 la|a za prevoz ìtnog provi-janta, sa zapreminom od 2.000, 900 i 800 (istambulskih) kila, {to zna~i odoko 51 do 30 tona.312 Zapovednik flote na Savi tih godina bio je Mah-mud-beg, kapetan gradi{ki, koji je imao zeamet u Bosanskom sanxaku, ina-~e zasluàn za obnavqawe 39 napu{tenih sela.313 S obzirom na veli~inui zna~aj, brodovi koji su saobra}ali Dunavom bili su dosta precizno kla-sifikovani. Prema veli~ini i zapremini razlikovali su se: korabi, bro-dovi najve}e zapremine; at-gemije — brodovi za prevoz kowa i ìta, jer sepomiwu sa ambarima i bez wih, i sa otkrivenom palubom; ~am-gemije —brodovi od jelovine/~amovine ve}e zapremine, odatle ~amac kao deminu-tiv; sledili su nevrati, fuste i gemije — brodovi sa kormilom, potomnasadi i na kraju la|e, kao najmawi brodovi.314

Izgradwa mawih brodova za lokalni transport i trgovinu pomiwese i na obalama reke Bosne, u @ep~u i Doboju, kao i u Te{wu na Usori. U


309 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, II, 93.310 A. Handì}, Izgradnja la|a kod Novog na Savi, 83–114.311 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, II, 292–293.312 Muhimme defteri, 87, 92, 104, 115; A. Handì}, nav. delo, 106–107.313 C. Imber, The Navy of Suleyman the Magnificent, u: isti, Studies in Ottoman His-

tory and Law, The Isis Press, Istanbul 1996, 62; N. Moa~anin, Exposing existing fallacies re-garding the Captaincies in the Bosnian frontier area between the 16th — 18th centuries, u:Constructing Border Societis on the Triplex Confinium, eds. D. Roksandi} — N. [tefanec,CEU Budapest 2000, 77.

314 Kanun-nama o ma|eriji na Vidinskoj skeli, u: D. Bojani}, Turski zakoni, 69, vid.registar.

@ep~u su izra|ivani „kerepi“ — splavovi i prosti ~amci u periodu preaustrougarske okupacije. Zastavnik Boì} je 1785. zapisao da se u @ep~uprave la|e razli~ite veli~ine, od kojih su se najve}e zvale „bosanke“. RajaTe{awskog kadiluka krajem 16. i po~etkom 17. veka bila je du`na da godi-{we izgradi 30–40 {ajki.315

Trgova~ki saobra}aj i promet na rekama bio je organizovan i reguli-san posebnim zakonskim propisima, kao {to je to bio Kanun za reku Mora-

vu, Drinu i Ibar. Predmet regulisawa bio je saobra}aj putnika, stoke, ro-be i ribolov. Tako je odre|eno da se od kowanika koji pre|e ove reke la|omuzme jedna ak~a, isto koliko i od dva pe{aka. Ako se isti kowanik vratipreko reke u roku od tri dana, nije pla}ao ni{ta. Tovarna kola su se razli-~ito oporezovala, prema broju to~kova. Odre|eno je da se po jedna ak~auzme od svakog to~ka na kolima, {to zna~i da bi kola sa dva to~ka pla}aladvostruko mawe od kola sa ~etiri to~ka. Na svako bure se uzimao bax od ~e-tiri ak~e, a od kowskog tovara dve ak~e. Od jednog gove~eta i jedne sviwepla}ala se jedna ak~a, kao i od dve ovce ili ~etiri jagweta.316 Interesant-no je da je u nekada{wim bugarskim zemqama u Podunavqu postojala slu-`ba vozara, regrutovanih iz redova hri{}ana koji su imali iskqu~ivopravo prevoza putnika i robe i naplate vozarine na pojedinim „skela-ma“.317 Nijedan objavqeni zakonski propis naàlost ne pomiwe ovu pre-dosmansku instituciju na teritoriji Bosanskog i Zvorni~kog sanxaka,ali se slu`ba vozara pomiwe u susednim sanxacima.

— SAVA — U predosmansko i osmansko doba, a i kasnije, bila je veo-ma frekventan plovni put, koji se koristio za prevoz kabaste robe — ìta,stoke, drvne gra|e, soli i ratnog materijala. Ve} 1528. slavonski sabor jeprotestovao {to se ìto odatle odvozi Savom i Dravom i prodaje Osman-lijama u novoosvojenim oblastima, {to je predstavqalo jedan vid ratne{pekulacije. Deceniju kasnije, slavonski banovi Petar Kelgevi} i To-ma{ Nada`di su u svome pismu marta 1538. obave{tavali kraqa Ferdi-nanda Habsbur{kog da su Osmanlije utvrdile „Gradi{ki brod“(Gradyschye Rewe), i da tu pristaju brojne la|e koje iz Srema Savom dopre-maju svakovrsan ìve`.318

„Skela“ u Brodu bila je sedi{te eminluka — finansijko-upravneoblasti za podru~je Posavine na istoku do u{}a Bosne u Savu, gde je bila


315 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno-geografski opis Bosne, 60; H. Kre{evlja-kovi}, @ep~e, u: Izabrana djela, II, 713; A. Su}eska, Izgradnja {ajki u Bosni u XVI i XVII stol-je}u za potebe turske rije~ne flote, Istorijski zbornik III (Banja Luka 1982) 37–45.

316 H. Haxibegi}, Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, 327; D. Bojani},Turski zakoni, 18, 35, 39, 54, 84.

317 N. Beldiceanu, Le vozarliq: une institution ponto-danubienne, SOF 32 (1973)73–90; D. Bojani}, Turski zakoni, 67, 68, 73, 76, 101.

318 F. [i{i}, Hrvatski saborski spisi, I, 151, II, 191.

granica sa Sremskim sanxakom. Osim u Brodu, „skele“ na Savi su postoja-le u Bosanskom sanxaku — u Koba{u i Dubo~cu, u Sremskom sanxaku — uNovigradu — Jarugama (Arky), Sikirevcima, Rajevu Selu i Ra~i, u Zvor-ni~kom sanxaku — u Br~kom i Novom na Lukavcu. Godine 1533. procewenoje da skela s tro{arinom kod tvr|ave Ra~e donosi godi{wi prihod od1.811 ak~i, Novi — 500, a Br~ko — 1.600 ak~i. „Skela“ u Dubo~cu ostvari-vala je najvi{e prihode posle Dmitrovice, ~ak 10.000 ak~i, jer su na wego-vom trgu prodavani robovi. Zbog velikog ekonomskog zna~aja, Dubo~ac jedo 1561. godine prerastao u kasabu.319

Podaci iz sumarnog deftera Sremskog sanxaka iz vremena Selima II(1566–1574) pruàju donekle zbuwuju}u situaciju — savske skele su dava-le vi{e od 80% ukupnih prihoda dunavskih skela u ovom sanxaku. Ispredsvih su predwa~ile „skele“ u Ra~i i u Dmitrovici, i ~inilo bi se kao dase na tom potezu savskog vodotoka odvijala najintenzivnija plovidba i tr-govina.320 Isti izvor dopu{ta da se pobliè sagleda organizacija re~nogtransporta. Najzapadnija savska skela u Sremskom sanxaku bila je u Siki-

revcima, gde je slu`bu vozara obavqala raja okolnih sela — [apice (Ôa-piüa) (12 ku}a), Vrbice (Virbiüa) (7 ku}a) i Jarka (Yarak) (10 ku}a). Ovo po-sledwe pomenuto naseqe se odnosi na sredwovekovni Arky i dana{we Ja-

ruge, koje se nalaze u blizini Sikirevaca. Zbog ove slu`be, bili su oslo-bo|eni avariza, tekjalifa, veslarske slu`be, xerahorluka, karakuluka imonopolije, i sve ovo je upisano u novi defter. To bi moglo da zna~i da jeskela u Sikirevcima bila relativno skorog postawa.321

Slede}a skela na levoj obali Save nalazila se u Rajevu Selu (Rahova),ali je ostvarivala mali godi{wi promet — 330 ak~i, zajedno sa u{urom odribolova.322 Daqe nizvodno, stanovnici sela Jakobovaca, Jamene i Dreno-vaca bili su zaduèni da podignu most preko reke „Luban (Loban)“. Dre-novci su dana{we naseqe severoisto~no od Guwe, a Jamena je na samoj levojobali Save, ne{to malo nizvodno od grada Novog, gde je postojala skela ibrodogradili{te. Jakobovci bi mogli da odgovaraju dana{wem potesu Ja-kobov~ev stan kod Drenovaca. Reka Luban — Loban je verovatno dana{waObo{nica, koja povezuje sva tri naseqa, i u Jamenoj se uliva u Savu.323 Po-lovinom 18. veka, prema jednom austrijskom opisu, kod Jamene na Savi po-stojao je i prelaz na bosansku stranu, gde se nalazilo mesto Suboti{te.324


319 N. Moa~anin, Osmansko-turska arhivska gra|a za povijest Slavonskoga Broda iokolice, 139; A. Hanxi}, [abac, 126.

320 B. McGowan, Sirem Sancagi Mufassal Tahrir Defteri, LXIX.321 B. McGowan, nav. delo, 500–502, 505.322 Isto, 397.323 Isto, 509–510.324 G. Bodenstein, Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, 379.

Muslimani u varo{i Ra~i bili su du`ni da podignu most u duìniod 666 ar{ina (oko 523 m), koji je trebalo da obezbedi neometan prelazakod same skele do musale (molitveno mesto pod otvorenim nebom). Raja va-ro{i Ra~e upisana je kao vozari na ra~anskoj skeli. Na ime te slu`be da-vali su samo po dva kila p{enice i dva kila je~ma od ku}e, i ratni dukat(sefer-filuriju), ali su oslobo|eni avariza i tekjalifa, xerahorluka,slu`be veslara (kuregxiluka), dev{irme i drugih karakuluka. Ovo je svebilo zapisano i u pro{lom, starom defteru, pa je samo prepisano u novi.Prihodi od skele u Ra~i s carinom (|umrukom) i u{urom od ribolova iz-nosili su ~ak 100.000 ak~i, a prihodi od tr`nih i sudskih taksi — jo{25.000. Skela preko Bosuta donosila je dodatnih 15.166 ak~i. Raja selaOpojevaca, ukupno 55 ku}a, tako|e je obavqala slu`bu vozara na ra~anskoj

skeli, i imala je iste poreske obaveze poput raje u varo{i Ra~e.325

— BOSNA — Osim mosta kod sela Bukovice, na ostalim mestima niz-vodno od Vranduka prelazila se „skelama“, za ~ije odràvawe su bili zadu-èni stanovnici pojedinih naseqa, kako svedo~i popisni defter iz 1604.godine. O prelazu kod @ep~a trebalo je da se brinu dvojica knezova — Novi-ca i Jovan, sa svojim xematima, dakle skupinom stanovni{tva s vla{kimstatusom. Takva odluka je doneta po{to tada{wi spahija nije mogao svojimsredstvima da nabavi skelu. Time je, kako u defteru stoji, „ne samo prou-zrokovana {teta po dràvnu blagajnu, ve} i putnicima prelaz tamo i ovamopredstavqa veliku te{ko}u, a … radi se o veoma prometnom prelazu“. Sto-ga je Porta odlu~ila da se spahiji dodele drugi prihodi, a vla{ki xematisu dobili obavezu da vr{e slu`bu na skeli, besplatno prevoze putnike i popotrebi grade skelu sopstvenim radom i sredstvima. U zamenu za ove du-`nosti, oni su bili oslobo|eni karakuluka, xerahorluka i vanrednih iobi~ajnih nameta (avarizi divanije i tekjalifi orfije).326

Nizvodno od @ep~a, Bosna se kod Maglaja verovatno prelazila ske-lom ili ~amcima,327 iako o tome nema direktnih potvrda u pomenutomdefteru, kao {to nema ni za prelaz kod Doboja. Malo severnije, postojao jemost kod Bukovice, o ~emu }e biti re~i, i daqe nizvodno, vaàn „brod“bio je kod Modri~e, koja se i razvila zahvaquju}i svom povoqnom saobra-}ajno-ekonomskom poloàju.

— DRINA — Na toku Drine nizvodno od u{}a Driwa~e, najzna~ajni-ji prelaz bio je svakako u Zvorniku, po~ev od anti~kih vremena. Sve do iz-gradwe mosta, i ovde se reka prelazila skelom. U popisnim defterima


325 B. McGowan, nav. delo, 510–511, 515–516.326 Op{irni popis (1604), III, 293–294, 307–308.327 H. Kre{evqakovi} navodi, bez upu}ivawa na izvore, da se Bosna kod Maglaja

prelazila skelom sve do 1886. godine. — Manji obrtni centri — Maglaj, u: Izabrana djela,II, 363.

Zvorni~kog sanxaka iz 16. veka upisane su skele u Zvorniku, Sikiri}u iQuboviji u blizini Srebrenice, koji su bili u sultanovom posedu, zatimpostojala je i skela u Novom Selu, malo uzvodno od Zvornika. Prihodi odprelaza iznosili su vi{e desetina hiqada ak~i.328 Prelazi na Drini niz-vodno od Zvornika postojali su na razli~itim ta~kama, shodno promenamare~nog toka i obala tokom vremena, a olak{avale su ih brojne ade u re~nomtoku. U popisu mukata iz 1533. pomiwu se dve „skele“ na Drini — Po-

bre`je i Zabro|e (Zapre|e), za koje se kaè da su „blizu Bohorine i Pti~a-ra“, s prihodom od 6.000 ak~i godi{we. Pobre`je se nije razvilo u nase-qe, i moè se pretpostaviti da se nalazilo na delu Drine prema rudnici-ma Bohorini (dan. Borina) i Zaja~i. Selo Zabro|e — Zapre|e nalazilo se uneposrednoj blizini Loznice.329 Do ovih „skela“ na Drini stizali su va-`ni kopneni putevi, kao {to je to u svom izve{taju opisao austrijskioficir Pereti} 1783/84. godine. Jedan put je dolazio od rudnika Krupwa,Zaja~e i Bohorine (dan. Borine), izbijaju}i na Drinu ne{to nizvodnije odZvornika, a drugi je dolinom Jadra dolazio do Loznice i Le{nice.330 Uprvoj polovini 18. veka, beleè se prelazi — „skele“ kod Badovinaca, Cr-ne Bare, Le{nice i [epka, {to se pomiwe i u 19. veku. Po~etkom 20. veka,bilo je ukupno 14 prelaza na drinskom toku nizvodno od Qubovije.331

O plovnosti Drine nizvodno od Zvornika svedo~e i znatno poznijiizvori — francuski putopisac Kikle (1658) saop{tava kako se la|om mo-è udobno ploviti do Beograda, za dva dana. B. Drobwakovi}, dobar pozna-valac ove reke, naveo je da je la|ama, poznatim i pod imenom „zvorniku-{e“, „papu~arke“ i „burinke“, bilo potrebno tri-~etiri dana do SremskeMitrovice i Beograda. Povratak uzvodno je, sasvim razumqivo, bio znat-no naporniji i duè je trajao — ~itavih sedam dana su ih vozari vukli duòbala Save i Drine.332

MOSTOVI

Podaci o mostovima na pojedinim rekama poti~u tek iz vremenaosmanske vlasti, {to ne zna~i da ih u ranijem periodu nije bilo. Me|u-tim, izgradwa i odràvawe mostova, sli~no putevima, predstavqali suzna~ajno finansijsko ulagawe u infrastrukturu. Ono je trebalo da bude


328 A. Handì}, Dva prva popisa, 24, 81, 85; isti, Zvornik, 179.329 D. Bojani}, Jadar u XVI i XVII veku, 144, 151–152.330 D. Panteli}, Vojno-geografski opisi Srbije pred Ko~inu krajinu 1783. i

1784. godine, 115–116, 143.331 B. Drobwakovi}, Saobra}aj na Drini, Posebna izdawa Geografskog dru{tva,

kw. 15, Beograd 1934, 29–37; D. J. Deroko, Drina, 35–36.332 Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, 112–115; B.

Drobwakovi}, Saobra}aj na Drini, 52.

isplativo, {to se ostvarivalo prometom putnika i robe. S organizacionestrane, to je zahtevalo stalno angaòvawe odre|enog broja qudi na poslo-vima popravke i odràvawa. Ostaje otvoreno pitawe da li su sredwove-kovna bosanska dràva i, u posledwoj fazi, weni oblasni gospodari, biliu poloàju da takve poduhvate ostvaruju.

Prvi pomen mosta na podru~ju severne Bosne odnosi se na takvu gra-|evinu preko reke Driwa~e, koju je kao svoj vakuf podigao zvorni~ki san-xakbeg Jahja-beg pre 1548. godine. Slede}i po redu se pomiwe most u Zvor-niku, za koji se pretpostavqa da je podignut izme|u 1548. i 1585. godine.Potreba za sigurnom komunikacijom preko reke Drine bila je nametnutavojnoupravnim i ekonomskim razlozima, kao i ~iwenicom da prevoz ske-lama nije funkcionisao kada bi reka nabujala.333

U popisnom defteru Bosanskog sanxaka iz 1604. godine ima vi{e po-mena mostova, za koje se ne moè ta~no utvrditi kada su nastali. U najzna-~ajnije su se ubrajali oni koji su bili deo najva`nijih vojno-trgova~kihkomunikacija.

U nahiji Maglaj, stanovnici sela Bistrice, koje se i danas nalazi nanekoliko kilometara isto~no od @ep~a, na desnoj obali Bosne, pripadalisu xematu kneza Jovana. Oni su, zajedno s xematom kneza Novice u samom@ep~u, bili zaduèni za odràvawe skele preko reke Bosne. U defteru jena oba mesta bilo upisano da su pripadnici ova dva xemata oslobo|eni ka-rakuluka, xerahorluka i svih vanrednih i obi~ajnih davawa u zamenu zaovu slu`bu, kao i za izgradwu, o sopstvenom tro{ku, mosta preko reke

Grab u duìni od 50 lakata, u blizini spomenute skele.334 Duìna mostaizraèna je u gra|evinskim ar{inima, ~ija je vrednost bila promenqiva,da bi krajem 19. veka bila utvr|ena na 0,785 m, tako da je most mogao da imaduìnu od oko 38 metara.335 Reka Grab koja je proticala u neposrednoj bli-zini sela Bistrice danas nosi ime po selu — Bistrica.

U istoj nahiji, stanovnici sela Vozu}a i Magrade bili su zaduènida popravqaju i odràvaju most na „Krivoj rijeci“, dana{woj Krivaji,koji je bio sru{en usled poplave. Oni su uìvali ista poreska olak{awakao i stanovnici sela @ep~e i Bistrice.336

Most preko reke Bosne trebalo je da popravqaju i o svom tro{ku odr-àvaju stanovnici sela Bukovice u nahiji Dobor. Ovo naseqe se i danasnalazi na desetak kilometara severozapadno od Doboja, na levoj obali Bo-sne, kod u{}a reke Radanke. Na ovo mesto je u dolinu Bosne izbijao glavniput koji je dolazio levom obalom Bosne sa severa, od Kotorskog i Fo~e.


333 A. Handì}, Zvornik, 152, 189–190.334 Op{irni popis (1604), III, 293–294, 307–308.335 H. Inalc›k, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, xxxvii.336 Op{irni popis (1604), III, 305–306.

Prelaze}i most, put je nastavqao desnom obalom Bosne, zatim u dolinuSpre~e i daqe ka Podriwu. U zamenu za ovu slu`bu, na predlog te{awskogkadije, stanovnici (70 ku}a) su bili oslobo|eni karakuluka, xerahorluka,ali i aktivnog u~e{}a u vojnim pohodima i ukona~avawa vojvode, kao i odpla}awa vanrednih i obi~ajnih nameta.337

Stanovnici sela Kotorsko u nahiji Dobor, koje se nalazilo na „veo-ma prometnom mestu“, na putu koji je od Dervente izbijao u dolinu Bosne,svojim sredstvima su izgradili most preko reke Fo~e, leve pritoke Bo-sne. Uz obavezu da odràvaju i popravqaju most i da se brinu o putnicima,bili su oslobo|eni xerahorluka i svih vanrednih i obi~ajnih nameta. Uselu Kotorskom popisano je 25 ku}a, dok je u dve mahale kasabe popisanoukupno 165 ku}a i 11 neoèwenih. Odredbe o odràvawu mosta napisanesu posle popisa stanovnika kasabe, mada je verovatnije da je raja, a ne gra-|ani, bila zaduèna da odràva ovu gra|evinu.338

Na glavnom putu od Koba{a do Dervente, po{to je propao most preko

reke Turije, defterdar je zabeleìo da „trgovci i putnici s te{ko}om pu-tuju, a osim toga i za dràvu je prouzrokovana {teta“. Zato je doneta car-ska naredba da se stanovnici sela Ilova i Jadovnice u nahiji Koba{ oba-veù da izgrade pomenuti most u zamenu za osloba|awe od vanrednih iobi~ajnih nameta.339 Ilovom se danas nazivaju tri sela — Velika Ilova,Ilova Tabak i Ilova [ereg, severno od Prwavora, a postoji i re~ica Ilo-va, leva pritoka Vijake. Jadovnica je dana{wa Jadovica, i selo i re~ica,koja te~e ka istoku i uliva se u Vijaku. Savremena trasa puta od Koba{a najug prolazi izme|u sela Kunove i Smrti}a i potom prelazi re~icu Jadovi-cu, zatim nastavqa ka jugu i blago ka jugozapadu, da bi ne{to severnije odPrwavora pre{la preko re~ice Ilove. Danas na terenu ne postoji re~icaTurija, pa se moè pretpostaviti da se weno ime promenilo u Jadovicu,kako se nazivalo i selo na wenim obalama.


337 Op{irni popis (1604), I–2, 366–368.338 Isto, 356–357, 381–383.339 Isto, III, 479–480.

ZAVR[NA RAZMATRAWA

U geografskom pogledu, severna Bosna je prostrani region s razno-vrsnim prirodno-geografskim karakteristikama i relativno bogatimprirodnim resursima, neophodnim za postanak i trajawe qudskih zajed-nica. Ome|eno Savom na severu, Drinom na istoku i dowim tokom Vrbasana zapadu, ovo podru~je je u geopoliti~kom smislu gotovo uvek imalo oso-bine prelaznog, tranzitnog pojasa u pravcu sever — jug. Reka Sava i wenaaluvijalna ravan — Posavina, s druge strane, omogu}avale su komunikaci-ju u smeru istok — zapad. Pejza` sredwovekovne i novovekovne severne Bo-sne uveliko se razlikovao od dana{we pitome i ìtorodne ravnice. Guste{ume hrasta i bukve dominirale su ovim podru~jem, tako da su naseqa iprivredne povr{ine nastajale na kr~evinama. Gusta hidrografska mreà,povoqne umereno-kontinentalne klimatske karakteristike i bogati{umski resursi, bili su osnova za trajni opstanak qudi. Oni su u skladusa svojim kulturnim nasle|em, shodno dru{tveno-politi~kim prilikamakoristili prirodne resurse i tokom vremena oblikovali i stvarali ra-znovrsne kulturne pejzaè.

Povoqni prirodni uslovi omogu}ili su formirawe prvih naseqa uperiodu od paleolita, sa mawe-vi{e neprekinutim kontinuitetom do da-na{wih dana. Zone rimskih naseqa, lokaliteta i puteva slede glavnere~ne doline, gde se {umska vegetacija dràla pod kontrolom. Bez boga-tih rudnika plemenitih metala, severna Bosna nije imala ve}i ekonomskizna~aj ni u anti~kom, ni u periodu sredweg veka, niti u doba osmanske vla-sti. Naseqavawe slovenskog stanovni{tva je prvo zahvatilo krajwi za-padni i severozapadni deo posmatranog podru~ja — Podriwe i Semberiju.Doseqenici su i ovde, kao i u susednim oblastima, koristili trase rim-skih puteva i re~ne doline prilikom svog prodirawa u unutra{wostoblasti. Prvi pisani podaci o srpskom narodu na ovom prostoru poteklisu iz pera Konstantina Porfirogenita, koji u svom „Spisu o narodima“ubraja grad Salines — Soli u „naseqene gradove“ Srbije. „Zemqa“ Bosna,kao geografska oblast, obuhvatala je u to vreme podru~je Sarajevskog i Vi-so~kog poqa. Nakon naseqavawa Ma|ara u Panonsku niziju krajem 9. veka,reka Sava dobija karakter politi~ke granice, i na prostoru Posavine se

odvijaju sukobi izme|u srpskih vladara i wihovih severnih suseda. U ta-kvom jednom sudaru je stradao knez âslav Klonimirovi} (927 — oko 950).

Ubrzo nakon wegove smrti, jedinstvena teritorija dràve Srbije seraspada, i svoj samostalni politi~ki ìvot otpo~iwe i Bosna. Weno prvoteritorijalno {irewe se odvija ne u pravcu severa, nizvodno Bosnom, ve}ka zapadu, u dolinu Vrbasa. Dakle, severna Bosna je ostala izvan glavnihde{avawa od druge polovine 10. veka. Na osnovu podatka o u~e{}u bosan-skog bana Bori}a (oko 1154 — oko 1164) u zajedni~koj borbi ugarskog kra-qa i ra{kog velikog ùpana protiv cara Manojla Komnina, moè se pret-postaviti da je podru~je severno od „zemqe“ Bosne bilo u sastavu wegovedràve. O teritorijalno-upravnoj organizaciji ovog prostora saznaje setek iz poznijih izvora. U vreme velikog bosanskog bana Matije Ninoslava(oko 1233 — oko 1250), bosanska dràva je bila podeqena u vi{e „zemaqa“— prostranih geografskih i upravnih celina, i ban je delio svoju vlast s„~esnicima“. Ime jednog od wih je ostalo sa~uvano — bio je to usorskiknez Sibislav (oko 1236 — oko 1245), sin biv{eg bosanskog bana Stefana.U dobro poznatoj poveqi ugarskog kraqa Bele IV za bosansku biskupiju,navode se „Bosna, Usora i Dowi Kraji“ kao velike upravne celine — „ze-mqe“. Kako su vojno-politi~ke prilike u doba bana Matije Ninoslava bi-le nepovoqne za teritorijalna pro{irewa bosanske dràve ka severu, save}om sigurno{}u se moè pretpostaviti da su „zemqa“ Usora i „zemqa“Soli nastale tokom vladavine velikog bosanskog bana Kulina (pre 1180 —oko 1204).

îtav tok 13. veka je ispuwen borbama, kako protiv politi~ke domi-nacije Ugarskog kraqevstva, pra}ene uspostavqawem organizacije kato-li~ke crkve, tako i unutra{wim meteìma i, na kraju, dezintegracijomvlasti doma}eg vladara. Kao {irok pograni~ni pojas, Usora i Soli su po-sluìle za osnovu nastanka ugarske Banovine (1247/54), koja je sa Banovi-nom Ma~vom na istoku, ~inila jedinstven odbrambeni pojas. Istovreme-no, me|utim, bila je to i polazna ta~ka za daqe osvajawe ka obali Jadran-skog mora. Period anarhije i dinasti~kih sukoba u Ugarskom kraqevstvu(1272–1301) omogu}io je da se vlasteoska porodica Babowi}a pro{iri ina zapad od doweg toka reke Vrbas. U wihovom posedu se navode dve ùpe uUsori — Modran i Ukrina, koje su se prostirale u dolini reke Ukrine.Nominalno, Usora i Soli, kao i Ma~va („Sremska zemqa“) bile su date naupravu biv{em srpskom kraqu Stefanu Dragutinu. Rodbinske veze Nema-wi}a i Kotromani}a uspostavqene su brakom izme|u sina bana Prijezde,Stefana Kotromana i Jelisavete, Dragutinove }erke. Suo~eni s napredo-vawem Bribiraca i, sasvim izvesno, otkazivawem vernosti doma}e vlaste-le, ban Stefan (oko 1290 — oko 1310) je poraèn i primoran da s porodi-com potraì uto~i{te u Dubrovniku.


Istorijski izvori za period 14. veka, savremeni i mla|i, doma}e,ugarske i papske provenijencije, ne{to su re~itiji u prikazivawu doga|a-ja koji su se odigrali na tlu severne Bosne. Nasle|e prethodnog veka mora-lo je iz osnova da bude obnovqeno, pre svega dràvna uprava i teritorijal-na organizacija. To se ogledalo u stvarawu jasno izdvojenih upravnih jedi-nica — „zemqe“ Usore i Soli, na ~elu s predstavnicima centralne vlasti,koju su ~inili vojvoda usorski, tep~ija i kaznac. Iz politi~kih i geostra-te{kih razloga, ~itav prostor od Vrbasa na zapadu do Drine na istoku, najugu do razvo|a Pra~e i sredweg toka Bosne, prekrio je naziv Usore. Vlaste-oske porodice koje su pruìle podr{ku banu Stjepanu II prilikom wegovogdolaska na vlast zasigurno su se uzdigle u prethodnom periodu. Relativnimir i stabilnost politi~kih i dru{tvenih prilika doprineo je wihovomu~vr{}ivawu i ekonomskom uzdizawu, o ~emu govori i naru~ivawe bogatoiluminiranih rukopisa — Manojlovo i Divo{evo jevan|eqe.

[esta i sedma decenija ~etrnaestog veka su doba unutra{we krizekoja je ipak rezultirala konsolidacijom vlasti bosanskog vladara. Ciqe-vi balkanske politike ugarskog dvora u doba Lajo{a I bili su sasvim o~i-gledni — uspostavqawe neposredne i direktne vlasti u zale|u jadranskeobale, {to se odnosilo na Hrvatsku, Dalmaciju i Bosansku banovinu. Pri-tisak sa severa imao je razli~it ishod — pojedina vlastela iz „zemqe“ Do-wi Kraji predala je svoje ba{tinske posede ugarskom kraqu i preselilase na teritoriju slavonskih ùpanija. Nasuprot tome, vlast bana i kraqaTvrtka ~ini se da je bila znatno ja~a i efikasnija u Posavini i daqe pre-ma unutra{wosti, budu}i da nije zabeleèn nijedan slu~aj „nevere“ usor-ske (i solske) vlastele. Pobunu Dabi{i}a u Podriwu podsticao je, kakoizgleda, ùpan Nikola Altomanovi}, {to je, opet, imalo za rezultat ja~a-we centralne vlasti i organizovawe nove teritorijalno-upravne jedini-ce pod imenom „zemqa“ Podriwe. Posledwa decenija vladavine kraqaStefana Tvrtka I u~inila je da severna Bosna postane popri{te sukoba su-kobqenih strana u borbi za krunu sv. Stefana, {to }e se nastaviti i u na-rednom stole}u.

U vezi sa ekonomskim i vojnim uzdizawem bosanske dràve u prvojpolovini 14. veka primetna je i pojava prvih gradskih naseqa. Ona suujedno bila i jaka strate{ka upori{ta i sedi{ta katoli~ke-fraweva~kecrkvene organizacije. Po svojoj prirodi oskudna izvorna gra|a spomiwetek nekolicinu gradova — Srebrenik na Majevici (1333), Ku~lat (1346),Teo~ak (1385/90) i Dobor (1387), ali se sa moè sigurno{}u pretpostavi-ti da su tokom ovog perioda po~eli da se formiraju i drugi, ~ija se imenaubrzo javqaju u kontekstu zna~ajnih istorijskih doga|aja. Budu}i da su bi-la sedi{ta fraweva~kih samostana, naseqa poput Vrbice, Bukovice, Mo-dri~e, Skakave, Laba i Bijeqine verovatno su bila u rangu lokalnih trgo-va. Neka od wih — Modri~a, Skakava, Lab — Ugqevik i Bijeqina — ê-

Zavr{na razmatrawa 369

tvrtkovi{te, ponovo se javqaju u prvim osmanskim defterima iz prve po-lovine 16. veka, {to ide u prilog kontinuitetu naseqenosti celog pro-stora. Najmawe obave{tewa sa~uvano je o sigurno najbrojnijem tipu nase-qa, a to su sela, budu}i da je zanemarqiv procenat sredwovekovnog sta-novni{tva obitavao u gradovima i trgovima. Tek poneko seosko naseqeostalo je zabeleèno u istorijskim izvorima — Rastu{a i ê~ava u doli-ni Ukrine, Jake{, Volovi} i Modri~ u ùpi Nenavi{te, od kojih se nekapomiwu i u dosta poznijim osmanskim izvorima.

Vi{e od sedamdeset godina koje razdvajaju dva bitna doga|aja u isto-riji sredwovekovne bosanske dràve — smrt wenog najmo}nijeg vladara,kraqa Stefana Tvrtka I (1391), i wen nestanak uspostavqawem vlastiOsmanskog carstva (1463), ispuwene su neprestanim oruànim sukobima.Skoro da bi se moglo re}i da je to bio „rat sviju protiv svih“ — bosanske iugarske vojske, bosanskih oblasnih gospodara me|usobno i protiv bosan-skog kraqa, uz kori{}ewe osmanskih vojnih odreda, zatim pqa~ka{ki i ka-snije osvaja~ki pohodi osmanske vojske, i sukobi ugarske i osmanske vojnesile na podru~ju bosanske dràve. Ratna dejstva nisu, naravno, istovremenozahvatala celokupnu teritoriju Bosanskog kraqevstva, ali nijedan wen deonije toliko bio izloèn ratnim pusto{ewima, kao {to je to bila sudbinapodru~ja severne Bosne, nekada{we „zemqe“ Usore s Podriwem.

Vojni pohodi kraqa @igmunda, otpo~eti krajem Tvrtkove vladavine(1387/88), jo{ ve}om èstinom i s mnogo vi{e uspeha nastavqeni su poslewegove smrti. Ugarske trupe su sa izrazitom lako}om prodirale dolinomreke Bosne i wenih pritoka, sve do stolnog mesta Bobovca, u srcu Bosan-skog kraqevstva. Wegovi napori su krunisani obnavqawem ugarske pogra-ni~ne jedinice — Usorske banovine (1405), koju je ~inio sistem najva`ni-jih tvr|ava poput Srebrenika na Majevici, nepoznatog „Brani~a“, Magla-ja, Dubo~ca, Dobora, Doboja, Sokola, Suseda i Brodara, Br~kog na Savi iGrabovice (kod Tuzle). Sa ekspanzijom Osmanskog carstva ka severu i se-verozapadu Balkana, raste potreba za o~uvawem odbrambene oblasti Ugar-skog kraqevstva ju`no od Save, tako da bosanska dràva postaje popri{tewihovog sudara. Wena mo} da se suprotstavi kako osvaja~kim poduhvatimasa severa, tako i nadolaze}oj opasnosti s jugoistoka i istoka, drasti~no jepodrivena unutra{wim trvewem bosanskih barona, nepostojawem centra-lizovane dràvne uprave, ali i sukobima sa srpskim despotima oko rudar-skog basena Srebrenice i doweg Podriwa. I na ovom podru~ju je bosanskadràva pretrpela zna~ajne teritorijalne gubitke — prostor od Teo~aka doSrebrenice organizovan je u vidu vlasti Despotovine. Wenim prvim pa-dom pod osmansku upravu 1439, i teritorije na zapadu od Drine su pre{leu ruke novih gospodara. Iako sada privremeno, Podriwe je, poput „Bosan-skog kraji{ta“, postalo polazna osnova za kona~no uspostavqawe domina-cije Osmanskog carstva. Neposredno nakon pada Smedereva 1459, osman-


ska vojna vlast uvedena je u Srebrenici, Ku~latu, Perinu i Zvorniku. Utoku samo nekoliko nedeqa, u prole}e 1463. osmanske trupe su uni{tileBosansko kraqevstvo. Prva na udaru se na{la „zemqa Kova~evi}a“, u oko-lini Srebrenice. Brzom predajom glavnih utvr|ewa i stradawem kraqaStefana Toma{evi}a, sredwovekovna bosanska dràva je prestala da po-stoji, a na wenoj teritoriji formirane su upravne jedinice Ugarske kra-qevine i Osmanskog carstva.

Razdobqe od sedamdesetak godina koje deli ofanzivu kraqa MatijeKorvina iz jeseni 1463. i osmansko osvajawe Slavonije zapo~eto u leto1536, mogu se posmatrati u okviru dve mawe celine. Razme|u bi ~inila1512. godina, kada su, gotovo slu~ajno, osmanske trupe zauzele izuzetnozna~ajna upori{ta ugarske vlasti u severnoj Bosni. Re~ je o gradovimaSrebreniku na Majevici, Sokolu na Trebavi i Te{wu na Usori, koji subili organizovani u vidu Srebreni~ke banovine. Pa`qivijim posmatra-wem izvorne gra|e sti~e se utisak da je re~ o skoro slu~ajnim reliktima —enklavama ugarske vlasti. Glavni razlog wihovog relativno dugotrajnogopstanka nije bila organizovana i sistematska odbrana Ugarskog kraqev-stva, ve} to {to je pa`wa Osmanskog carstva bila usmerena ka mnogo zna-~ajnijim ciqevima — Beogradu, [apcu, Budimu i Be~u. Bosanski frontbio je od perifernog zna~aja i glavnu inicijativu su imali bosanski izvorni~ki sanxakbegovi kao zapovednici akinxijskih odreda. Istipqa~ka{ki karakter, pra}en odvo|ewem stanovni{tva, voqnim i nevoq-nim, imali su i povremeni prodori ugarske vojske (1464, 1471, 1480,1501). Me|utim, Ugarska nije imala ni privredni, ni demografski, nitivojni potencijal da bi izdràla teret stalnog pograni~nog ratovawa. Za-povednici tvr|ava suo~avali su se s hroni~nom besparicom kraqevskeblagajne i, nakon {to bi iscrpeli sopstvene finansije, ponekad su biliprinu|eni da napuste ~ak i privatne posede. Takav slu~aj bio je s despo-tom Stefanom Berislavi}em kada je 1529. napustio Ba~ i Fele|haz, u kojesu odmah u{le osmanske trupe. Glavne etape {irewa osmanske vlasti u se-vernoj Bosni bile su obeleène godinama 1476, 1512, 1528. i 1535/36. Nadesnu obalu Save. Osmanlije su izbile ve} posle 1521, a u~vrstile se1528. osvajawem Novog i Br~kog, da bi nakon smrti despota Stefana 1535,padom Broda, Dubo~ca i Koba{a, wihova vlast bila ~vrsto uspostavqena.

Organizaciju nahija na ovom prostoru pratilo je sistematsko, plan-ski sprovedeno naseqavawe stanovni{tva s vla{kim statusom, {to jepredmet razmatrawa poglavqa „Svet u pokretu — Dinamika stanovni-{tva“. Prostor severne Bosne u demografskom pogledu se moè posmatra-ti kao podru~je periodi~nog „puwewa“ i „pra`wewa“, odnosno priliva iodliva stanovni{tva, {to je uvek bilo uslovqeno krupnim politi~kim iprivrednim doga|ajima. S obzirom na potpuno odsustvo izvora koji biomogu}ili podrobno ispitivawe demografskih ciklusa, preostaje samo


da se ukaè na neke pretpostavke o wihovom karakteru i duìni trajawa.Svi zakqu~ci su veoma uslovni, zasnovani na komparativnom posmatrawuevropskih i regionalnih tendencija u {iroko shva}enom periodu „pre-dindustrijskog vremena“. Porast broja stanovnika posmatran je u kontek-stu ekonomskih prilika — nove teritorijalno-upravne i privredne celi-ne — ùpe, novi gradovi, tvr|ave, crkve zabeleèni u sredwovekovnimpisanim izvorima. Ve}a politi~ka i vojna mo} bosanskih vladara na{laje svoj odraz u teritorijalnoj ekspanziji dràve — ban Kulin, Stjepan II iTvrtko I. Wima svakako treba pridodati i pojedine oblasne gospodare, ko-ji su imali vojni, ekonomski i demografski potencijal da znatno uve}ajusvoje „dràve“ — herceg Hrvoje Vuk~i}, Sandaq Hrani} i herceg StefanVuk~i}-Kosa~a. Po~etak 15. veka je ipak ozna~io op{tu promenu poli-ti~ke i ekonomske klime na prostoru kraqevstva Bosne, a unutar wega po-sebno podru~ja severne Bosne. Nastaje „mnogomete`no“ vreme, ispuwenoskoro neprestanim oruànim sukobima: bosansko-ugarskim, bosan-sko-srpskim, ugarsko-osmanskim i razdorom bosanske vlastele i kraqa.Sve to je nesumwivo imalo posledica na ekonomsko-demografske prilikeposmatranog podru~ja — uni{tavawe kulturnih dobara i naseqa, raseqa-vawe i seobe stanovni{tva, bilo privremeno, bilo trajno.

Bliè ispitivawe istorije sredwovekovnih naseqa, wihovog na-stanka i etapa razvoja, nije mogu}e sprovesti usled oskudne izvorne gra|e.U kontekstu privredno-politi~ke istorije name}e se zakqu~ak da se sugotovo svi severnobosanski gradovi razvili od tvr|ava koje su obezbe|i-vale glavne saobra}ajnice. Takav je slu~aj s gradovima u dolini Bosne —Doboj, Maglaj, @ep~e, Dobor, Usore — Te{aw, na Trebavi i Majevici —Gra~ac, Soko, Srebrenik, Teo~ak. Jedino se za Zvornik moè pretpostavi-ti da mu je prethodio trg koji se razvio oko „broda“ na Drini, na mestu gdeput prelazi na wenu desnu obalu, idu}i ka Dmitrovici, Vaqevu i Beogra-du. Na delu savskog toka, od u{}a Vrbasa do u{}a Drine, od anti~kog vre-mena su postojali „brodovi“ Koba{, Dubo~ac i Ra~a, dok iz perioda sred-weg veka poti~u Novigrad, Arki — Jaruge, Sikirevci, Br~ko i Novi. Po-menuta naseqa su sigurno imala funkciju trgova, a neki od wih su kasnijebili utvr|eni.

Uspostavqawem osmanske vlasti, do{lo je do ve}ih promena u mre-ì i prostornom rasporedu naseqa razli~itog ranga. Stoga je bilo neop-hodno sagledati sredwovekovnu i osmansku klasifikaciju naseqa, i kri-terijume koji su odre|ivali pripadnost jednoj i prelazak u drugu katego-riju. U tom pravcu je u~iwen napor da se zna~ajnijim naseqima pristupipojedina~no i da se wihova sudbina u osmanskom periodu isprati u onojmeri u kojoj to dozvoqava objavqena gra|a. Problem je zapravo terminolo-{ke prirode — {ta ozna~ava termin grad, varo{, trg u prevodu, jer je ori-ginalni naziv skoro uvek izostavqen. Uz sva ograni~ewa, mogu}e je zapa-


ziti da su sredwovekovni gradovi tokom 16. veka opstajali kao urbana na-seqa (kasabe) u slu~ajevima kada bi zadràli svoju vojno-bezbednosnu,upravnu i privredno-saobra}ajnu funkciju. Nekada{wi tvrdi gradovi —Dobor, Soko, Srebrenik, Teo~ak — stagniraju, zatim i opadaju. Privred-no-demografski uspon beleè @ep~e, Maglaj, Te{aw, Doboj, Dowa i Gor-wa Tuzla i naro~ito Zvornik, koji u najve}oj meri objediwuje funkcijeurbanog centra. U isti rang, rang kasaba uzdiè se ~itav niz sredwovekov-nih varo{i-trgova i sela sa sedmi~nim trgovima, kao naseqa na va`nimraskrsnicama i saobra}ajnim trasama, kopnenim i vodenim.

Kolonizacija srpskog stanovni{tva s vla{kim statusom zna~ila jene toliko etni~ku, koliko demografsku i privrednu promenu. Oporavakdevastiranog prostora ogleda se u ponovnom zaseqavawu seli{ta — mezrii porastu broja popisanih doma}instava, zatim i formirawu novih kadi-luka, koji su u osmanskoj upravno-teritorijalnoj organizaciji imali zna-~ajniju ulogu od nahija. Na osnovu delimi~no objavqenih osmanskih izvo-ra, dosta kasnog postawa, moè se ispratiti promena u organizacijama ka-toli~ke i srpske pravoslavne crkve. Prva je bila u povla~ewu, kako zbogneprijateqstva katoli~kih dràva i Osmanskog carstva, tako i zbog emi-grirawa katoli~kog stanovni{tva ka severu, na teritorije Ugarskog kra-qevstva. Naseqavawem srpskog stanovni{tva s vla{kim statusom, srpskapravoslavna crkva, prisutna od kraja 13. veka, postaje ~vrsto organizova-na. Stara srebreni~ka mitropolija je najverovatnije obnovqena kao zvor-ni~ka mitropolija sa sedi{tem u manastiru Tamni (Tavni), a stara dabar-ska episkopija postaje dabro-bosanska. Rani popisni defteri beleè po-javu novih, do tada nepoznatih, svetili{ta, poput Papra}e, Lomnice, cr-kve Grabove, kasnije i Ozrena, Vozu}e, Udrima-Gostovi}a, dok se postoja-we Detlaka, Lipqa, Stupqa i Osovice moè dokumentovati iz starih srp-skih zapisa i arheolo{kih nalaza. Pored ovih zna~ajnih manastira i pre-pisiva~kih centara, osmanski izvori pomiwu brojne crkve, verovatno se-oske, ~iji se trag vremenom izgubio. To bi posredno ukazivalo i na to dasu bile gra|ene od drveta, kao crkve-brvnare, budu}i da je drvo bilo najdo-stupniji i najjeftiniji gra|evinski materijal.

Tekstovi dva sumarna popisa Zvorni~kog sanxaka (1519, 1533) i op-{irnog popisa Bosanskog sanxaka (1604) posluìli su kao osnova za iden-tifikaciju i ubikaciju naseqenih mesta. Re~ je o preko 500 toponima uukupno 24 nahije, i svi rezultati su tabelarno prikazani, a na kraju po-glavqa je priloèna i tematska karta naseqa. U ve}ini slu~ajeva, naseqasu opstala sve do dana{weg dana.

Potpuno odsustvo doma}ih izvora koji bi svedo~ili o privrednojaktivnosti stanovni{tva na prostoru severne Bosne u predosmansko dobajeste veliki hendikep u istraìva~kom poslu, ali nije nepremostiv. Pre-dindustrijska privreda u svim evropskim dràvama bila je zasnovana na


poqoprivrednoj proizvodwi, ~ija se tehnologija veoma malo i veoma spo-ro mewala, te pripada strukturama „dugog trajawa“. Osnovu je ~inila za-prega volova, oranica koja se obra|ivala ralom, i uloèni rad jedne poro-dice. Primarni zna~aj su imale hlebne kulture ìtarica. U slu~aju se-verne Bosne, na prvom mestu po zasejanim povr{inama bio je „mje{anac“— „sumje{ica“ p{enice i je~ma. Ukr{tawe ìtarica stvaralo je ve}u ot-pornost na vremenske prilike i pove}avalo je {anse za uspe{nu ètvu.Zob (ovas) je bio prili~no zastupqen, i osim upotrebe kao hrane za stoku,wegove koli~ine sugeri{u da je mogao da ima i primenu u qudskoj ishraniu obliku ovsene ka{e. U metodolo{kom pogledu, osmanski popisni izvo-ri ne mogu da se koriste za prora~unavawe visine prinosa, niti zasejanihpovr{ina, jer podaci o porezima — desetinama (u{urima) predstavqajudeo o~ekivane, prose~ne ètve. Osim ìtarica, stanovni{tvo je u izra-ènoj meri gajilo vinovu lozu, naro~ito u nahijama Gorwoj i Dowoj Tu-zli, ali i na drugim podru~jima. Veoma zastupqeno bilo je p~elarstvo,{to je sasvim o~ekivano, s obzirom na veliki zna~aj meda u ishrani, kao iekonomsku vrednost voska kao trgova~kog artikla. Mo`da bi se moglopretpostaviti da je sto~arstvo dobilo na zamahu naseqavawem stanovni-{tva s vla{kim statusom, naro~ito od posledwe ~etvrtine 15. veka. Ceoregion severne Bosne pruào je obiqe raznovrsnih terena za ispa{u sto-ke, za iìravawe sviwa u {umama, kao i senokose i livade za pripremawesena. Osim lokalnog stanovni{tva, ostala je zabeleèna tradicija i o do-lasku sto~ara sa svojim stadima ovaca iz podru~ja sredwe Bosne. Dopun-ski izvor hrane bile su leguminoze, povr}e, vo}e, i velikim delom, mlekoi mle~ni proizvodi.

Prikazali smo ritam poqoprivredne, posebno sto~arske godine, iposmatrali smo ih i u kontekstu rajinskih poreskih obaveza, èle}i dasaznamo da li su i u kojoj meri bile uskla|ene s privrednom proizvodwom.O zanatstvu je sa~uvano izuzetno malo podataka, pa je izlagawe moralo dabude ograni~eno na ve} poznate ~iwenice o gradskim i seoskim zanatima.U prou~avawu trgovine veliki broj podataka je dobijen iz tekstova osman-skih zakonskih propisa — kanun-nama, kojima su regulisane prodaje u po-jedinim bosanskim gradovima. Na robu koja je prelazila vrednost od ~etr-deset ak~i pla}ala se tro{arina, koja je razli~ito odre|ivana s obziromna poreklo i vrstu robe. Osim stalne trgova~ke aktivnosti koja se odvija-la u kasabama, kao i u sedmi~nim trgovima, op{irni popis Bosanskog san-xaka dopustio je da se boqe sagleda organizacija godi{wih va{ara — pa-na|ura i da se posmatra wihov prostorni raspored. Oni su imali ulogupoja~avawa gustine privredne mreè u oblastima s niìm stepenom orga-nizacije, kao {to je to bio slu~aj sa severnom Bosnom.

Saobra}ajni pravci, kopneni i re~ni, rekonstruisani su na osnovuanti~ke, sredwovekovne i osmanske gra|e, dok putopisni izvori gotovo


sasvim nedostaju. Osim Save, koja je bila glavni plovni put u ovom regio-nu, reka Drina je tako|e imala odre|enu ulogu u re~nom saobra}aju na po-tezu nizvodno od Zvornika. U znatno mawoj meri, uglavnom za lokalne po-trebe koristila se i reka Bosna. Glavni prelazi — „brodovi“, odnosno„skele“ na pomenutim re~nim tokovima bila su mesta na kojima su kopne-ne komunikacije izlazile na wihove obale. Iako su sigurno postojali i usredwem veku, o glavnim trgovima kod re~nih prelaza vi{e se saznaje tekiz perioda osmanske vlasti.


SUMMARY

NORTHERN BOSNIA13TH–16TH CENTURY

INTRODUSTORY REMARKS — SUBJECT OF RESEARCH, SOURCES

AND METHODOLOGIES

(UVODNA RAZMATRANJA. TEMA, IZVORI, ISTRA@IVA^I, pp. 1–12)

The main purpose of this study is to present a regional geography of Nort-hern Bosnia, within a historical context and with an interdisciplinary approach,following the modern developments in historical geography.1 Our reading pu-blic comprises, mostly, students at the Departments of History in Belgrade andin Banja Luka, where we teach courses in Historical Geography.2 For the purpo-se of their further and broader education, the study will introduce them to themore recent achievements in several related disciplines and with numerous po-tential research topics within the ambit of historical studies.

Our previous work, concerning the region of Bosanska Krajina, was moretraditionally written, since there were enough written historical sources and wewere less experienced.3 This time, however, we had very few available, i.e. pre-served historical sources at our disposal, which made the situation very unfavo-rable to us. Thus, the scope of our sources has been widened, in an attempt to in-clude other source-types beside documentary evidence. Starting with the con-

1 A. R. H. Baker, Historical Geography and the Study of the European Rural Land-scape, Geografiska Annaler, Series B — Human Geography, Vol. 70, No. 1, Landscape His-tory (1988) 5–16; 7–9. Ib., Geography and History — Bridging the Divide, Cambridge Studiesin Historical Geography 36, Cambridge University Press 2003.

2 An overview of more recent historical geography studies on Bosnia and Herzegovina— J. Mrgi}, Rethinking the Territorial Development of the Medieval Bosnian State, Istorijski~asopis LI (2004) 43–64.

3 J. Mrgi}-Radoj~i}, Donji Kraji. Krajina srednjovekovne bosanske drzave (Donji Kra-ji. Mark of the Medieval Bosnian State), Belgrade 2002, English summary p. 317–341.

ventional definition of the Middle Ages, which for the Western and Central Bal-kans spans from the Slavic migration and settlement until the Ottoman conquest(from the end of the 6th to the second half of the 15th century), we observed howinadequate these chronological boundaries would be for the aims of our study.4

Concerning historical sources, we would be left with next to nothing. Since themain group of medieval sources for historical topography and settlement historyare charters, we would have access to only one, single, medieval Bosnian char-ter, containing the name of one single medieval county (Serb. ùpa) and five vil-lages, but without the perambulation (description of their borders).5 The scarc-ity of literary sources for the study of the economic history of Northern Bosniacreates a much more dire situation. Explicitly, only two medium market places(Soli and Bijeljina) are mentioned a couple of times, and in both cases, the infor-mation regarded incidents: the robbery of Ragusan merchants. It is even uncer-tain whether they were just passing through, or actually trading goods there. Fur-ther, not a single family or town archive had been preserved, and this speaksclearly about the extent to which this region was devastated throughout its history.

The solution for overcoming such difficulties was a complex one, and itincluded both heuristic and theoretical aids. Firstly, we widened our research toinclude the 16th century Ottoman sources available to us (i.e. translated intomodern languages and published), although they are unevenly distributed chrono-logically and regionally. The sancak of Zvornik was founded in c. 1480/81,comprising the territories on both sides of the river Drina. It changed its bordersand finally, in the 1530's, reached the east bank of the river Bosna in its lowreaches, including the region of Posavina between the confluence of the Bosnaand the Drina. The only edited and published surveys are its synoptic survey re-gisters (icmal tahrir defters) from 1519 and 1533. Records from some subse-quent surveys (e.g. 1548, 1604) are incorporated in some of the texts of AdemHandì}.6 More recently, a detailed (mufassal) survey register of the sancak ofBosnia was published, supposedly written in 1604.7 This date makes the accu-racy of its entries very questionable, since it has been positively ascertained thatthe Ottoman survey registers from the second half of the 16th century onwards


4 On the issues of periodization regarding Middle Ages, cf.: T. Reuter, ‘Medieval’ —

Another Tyrannous Construct, The Medieval History Journal Vol. 1 (1998) 25–45.5 The perambulation analysis is very advanced in Hungary, cf. an example: Cs.

Zatyko, Medieval Villages and Their Landscape: Methods of Reconstruction, in: J. Laszlow-ski — P. Szabo (eds.), Man and Nature in Historical Perspective. CEU Department of Medi-eval Studies & Archeolingua, Budapest 2003, 343–375.

6 A. Handì}, Dva prva popisa Zvorni~kog sandàka (iz 1519. i 1533. godine),

ANUBiH–SANU, Sarajevo 1986; ib., Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo 1975.7 Op{irni popis Bosanskog sandàka iz 1604. godine, obradio A. Handì}, sv. I/1, I/2,

II (obradile S. Buzov, L. Gazi}), III (obradila A. Kupusovi}), Bo{nja~ki institut Zurich, OdjelSarajevo i Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo 2000.

were not actually the results of compilation and fieldwork by the survey com-missions, but were usually recopied from previous surveys.8

That was most definitely the case with this survey register, because of the“Long War” with the Hapsburg Empire (1593–1606) and the rebellion of the vice-governor of Bosnia (1603–1604). Beside survey registers, we had at our dis-posal texts from some of the muhimme defters (imperial orders) and a fewkanunnames (regulations of peasant obligations and market orders for differentprovinces), also unsystematically covering the period and area of our research.9

Some vakf foundations refer to the territory of Northern Bosnia, and they wereuseful for settlement history and urban studies.10

However, the most helpful tool was to embrace the concept of Le Goff’slong Middle Ages, which comprises Late antiquity but stretches until the secondhalf of the 19th century, together with the model of pre-industrial society andeconomy.11 Accepting these theoretical aids, we found firm ground and a framebroad enough to interpret various types of sources. Moreover, regarding theeconomic structure of Northern Bosnia, we were able to make justified assump-tions, based on a comparison with typical features of the economies of neigh-boring countries, but also on the ground of common knowledge about mostEuropean pre-industrial societies. This approach also enabled us to notice somestructural changes in long-term processes. The transition process from the (con-

Summary 379

8 The most instructive works in defter methodology are the texts of H. W. Lowry, suchas The Ottoman Tahrir Defterleri as a Source for Social and Economic History: Pitfalls andLimitations, in: Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Cen-turies, The Isis Press, Istanbul 1992, 3–18.

9 Muhimme defteri. Dokumenti o na{im krajevima, ed. by E. Kova~evi}, Orijentalni in-stitut — Monumenta Turcica IV, Sarajevo 1985; Kanuni i kanun-name za bosanski, hercego-va~ki, zvorni~ki, kli{ki, crnogorski i skadarski sandàk, B. \ur|ev et alii (eds.), MonumentaTurcica I–1, Orijentalni istitut — Sarajevo 1957; D. Bojani}, Turski zakoni i zakonski propisiiz XV i XVI veka za smederevsku, kru{eva~ku i vidinsku oblast, Istorijski institut SANU, Beo-grad 1974; H. W. Lowry Jr., The Ottoman Liva Kanunnames contained in the Defter-i Hakani,in: Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, The IsisPress, Istanbul 1992, 19–46.

10 Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek), ur. L. Gejzi}, Mon. Turcica V,Serija III, Orijentalni institut u Sarajevu 1985; M. Begovi}, Vakufi u Jugoslaviji, Belgrade1963; A. Handì}, Vakuf kao nosilac odre|enih dràvnih i dru{tvenih funkcija u Osmanskomcarstvu, AGHBB IX–X (1983) 113–120; ib., Gazi Husrev–begovi vakufi u Te{anjskoj nahiji uXVI stolje}u, AGHBB II–III (1974) 161–174.

11 J. Le Goff, Foreword, in: L’imaginaire medievale, Serb. transl. Srednjovekovno ima-ginarno, Novi Sad 1999, 15–16. Very inspiring proved J. Landers, The field and the Forge.

Population, Production and Power in the Pre-industrial West, Oxford University Press 2003.There is a huge debate about the concept, character and origin of the “Industrial revolution”,its phases, i.e. “proto-industrialization” — cf. J. Komlos, Thinking About Industrial Revoluti-on, The Journal of European Economic History, Vol. 18, No. 1 (Spring 1989) 191–206; J. DeVries, The Industrial Revolution and the Industrious Revolution, The Journal of Economic Hi-story, Vol 54, No. 2 (1996) 249–270.

ventional) Late Middle Ages (end of the 14th — first half of the 15th c.) to theearly Ottoman period (until the end of the 16th c.) in Bosnia, appealed to us as avaluable challenge, which we could further investigate. More than the cul-tural/religious differences and the widely abused issue of islamization, we wereinterested to find out whether there were some more fundamental changes re-garding spatial organization, settlement and urban history, agricultural produc-tion, and trade etc. Some of the main results that we obtained from our researchof these problems have only been recently published.12

Positioned in the northern part of the Bosnian medieval state, along theborder with the Hungarian Kingdom, Northern Bosnia was a spacious frontierarea. However, beside this political, i.e. military aspect, we have viewed it as azone of interchange, where different political, social, economic, cultural and re-ligious patterns interwove through a long period of history, with different sig-nificance and influence.13

Although Northern Bosnia was treated in our study as a (functional) regionof the medieval Bosnian state, and to a lesser extent, of the Ottoman Empire, wehave evaluated its historical and economic development within a broader geo-graphical context. Since Bosnia is positioned between the Adriatic coast and thePannonian basin, comparative analysis with neighboring states — Serbia andHungary — proved to be both selbstverstandlich and fruitful for making basicpremises per analogiam, regarding territorial and state organizations, diplo-matic history, international communication routes, settlement typology, andagriculture production. Concerning the Byzantine Empire, the only possible meansof influence on the Bosnian state was indirectly, through the Kingdom of Serbia,and later, through the Ottoman Empire. Only on a very few occasions did the Bo-snian state appear to be “touched” by Byzantine imperial policy (Basil II,Manuel I Comnenus) and was obviously outside its sphere of interest.14

Material compiled in the “Archeological Lexicon of Bosnia-Herzegovina”

(vol. I–III) proved to be an indispensable means in our reconstruction of thesettlement and road network, together with a number of detailed archeologicalexcavations, and anthropology studies of particular areas in Northern Bo-


12 J. Mrgi}, Lijev~e polje — Bele{ke o naseljima i prirodi 15–19. vek (Lijev~e polje —

Some Notes on the Settlements and Environment, 15th — 19th century), I^ LV (2007) Belgrade2008, 171–199; ib., Transition From the Late Medieval to Early Ottoman Settlement Pattern,SOF 65–66 (2006–2007) 50–86.

13 N. Berend, Medievalists and the Notion of the Frontier, The Medieval History Jour-nal Vol. 2, No. 1 (1999) 55–72; D. Abulafia — N. Berend (eds.), Medieval Frontiers: Con-cepts and Practices, Selected papers of a colloquium held Nov. 1998 at St. Catherine’s College,Cambridge, Ashgate 2002.

14 Cf. P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier. A Political Study of the NorthernBalkans 900–1204, Oxford University Press 2000, p. 122. The author decided not to determinethe territory of Rama, i.e. Bosnia, due to the “incredibly meager documentary, and manifestlyunremarkable material evidence”.

snia.15 Also very useful were travel accounts, early Austro-Hungarian reportsand conscriptions, published and unpublished cartographic material.16

All these different source-types, chronologically and geographically dis-persed, allowed a broad interdisciplinary approach, but demanded individualmethodology, simultaneously widening the horizon and putting limitations toour knowledge of the past of Northern Bosnia.

I. NATURAL ENVIRONMENT AND ITS CHANGES

(I. PRIRODNA SREDINA I NJENE PROMENE, pp. 13–32)

Northern Bosnia in its pre-industrial context represented an ecologicalzone, different from neighboring regions. In many ways, beginning with geo--physical features, it was a transitory area, connecting the high Dinaric regionof Central Bosnia and the low Pannonian plain. The relief steadily becomes flattertowards the north, where it opens widely into the low plain of Posavina. There isa very dense river network in the whole region, the most important river basinsbeing of the Sava, Drina and Bosna.17

Unfortunately, paleo-ecological investigations have not been conducted,either in northern Bosnia, nor in adjacent areas, in comparison to, for example,

Summary 381

15 I. Bojanovski, Stari grad Maglaj — Istraìva~ki i konzervatorski radovi 1962. i1963. g., NS X (1965) 61–95; ib., Dobor u Usori, NS XIV–XV (1981) 11–35; \. Basler,Ivanjsko polje. Gornji tok Ukrine, GZM n.s. — Arheologija VII (1952) 411–424; ib., Starigrad Srebrnik i problematika njegove konzervacije, GZM n.s. — Arheologija IV (1957)110–129; ib., Stari gradovi u Majevici i Trebovcu, ^lanci i gra|a IX (1972) 59–64; ib., Zvo-nik (Zvornik) — Stari grad na Drini, GZM n.s. Istorija i Etnologija X (1955) 73–83; XI(1956) 243–277; ib., Te{anj, GZM n.s. — Arheologija VIII (1953) 289–302; ib., Vinac i Do-boj, GZM n.s. — Arheologija XIII (1958) 236–239; Z. Kajmakovi}, Stari grad Doboj –kon-zervatorski radovi 1962. godine, NS IX (1964) 43–61; M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kompoznavanju severoisto~ne Bosne, Gra|a ANUBiH, knj. XVI, Sarajevo 1969; ib., Majevica sosobitim obzirom na etni~ku pro{lost i etni~ke osobine majevi~kih Srba, Djela ANUBiH knj.34, Sarajevo 1969.

16 H. Kre{evljakovi} — H. Kapidì}, Vojno–geografski opis Bosne pred Dubi~ki rat od1785, (Military–geographical description of Bosnia before the War of Dubica 1785), Sarajevo1957; Bosnien — Topographisch — statistische Ubersicht, Wien 1874, 36 — Kriegsarchiev,KVII m 45–11. Militar-statistische Ubersicht von Bosnien und Herzegovina, Wien 1881; D.Panteli}, (ed. and transl.), Militairische Beschreibungen der beresiten Weege und Gegendeneines Theiles des Konigreichs Servien und Bosniens, mit Karte „Theil des Konigreichs Servienund Bosnien“ — Wien, Kriegsarchiv, K I f 12, in: Spomenik SKA LXXXII (1936) 103–144;A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, Wien 1879;F. Schmidt, Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Osterreich–Ungarn, Leipzig1914. The unpublished cartographic material is listed in the separate section of the bibliographyat the end of our book.

17 Ph. Ballif, Wasserbauten in Bosnien und der Hercegovina I–II, Wien 1896–99; A.Lazi}, Reìm Drine, Beograd 1952; Drina, Beograd 2005; D. Duki}, Sava — potamolo{ka stu-dija, Beograd 1957; Bosna i Hercegovina. in: Enciklopedija Jugoslavije, Vol. II, Zagreb 1985,108–157,

the Eastern Mediterranean.18 Therefore, a paleo-environmental situation couldonly be briefly sketched, noting the most probable human-induced changes andtargeting certain areas of greater impact. It is evident that forest cover wentthrough the most dramatic changes, since deforestation was the main ground onwhich settlements and their economic areas were founded and expanded. Con-temporary cultural landscapes have appeared only recently, in the period afterthe Second World War, when full-scale industrialization unfolded.

Paleoclimatic features: There is no direct evidence of specific paleoclima-tic conditions for the North Bosnia region for the period of our research (13–16thcenturies). We were able to present only a general outline concerning theWestern European situation,19 with reference to some data from the Hungariankingdom20 that could be relevant for our area, and including the scarce results ofpaleo-climatic research in Serbia.21 However, we bore in mind that there wereregional differences for the Byzantine Empire within the period of the “MedievalWarm Period” (c. 1000 — 1250) and the “Little Ice Age” (c. 1550 — 1850), aswas shown in the research of J. Koder and I. Telelis.22 On the other hand, there issome indirect evidence of climate deterioration during the 16th century in Bo-snia, which is congruent with the Central European data. Since they concernagricultural production, we have discussed them in the chapter dealing with theeconomy of Northern Bosnia.

Paleohydrographic characteristics could be studied more closely on theground of documentary data, cartographic material and preserved toponyms.The low-lying areas in the valleys of the Sava, Drina, Bosna and other signifi-


18 A thorough survey of the results presents W. Eastwood, Paleoecology and Land-scape Reconstruction in the Eastern Mediterranean: Theory and Practice, in: J. Haldon (ed.),General Issues in the Study of Medieval Logistics. Sources, Problems and Methodologies, His-tory of Warefares 36 — Brill, Leiden 2006, 119–158. Some paleodendrology investigationswere carried out in 1980-ties by Fritz Schweingruber on Norway spruce on Vla{i} Mountain— http://gis.ncdc.noaa.gov (accessed on 3/11/2007).

19 E. Le Roy Ladurie, Times of Feast, Times of Famine. A History of Climate since theYear 1000, London 1972; B. Fagan, The Little Ice Age. How Climate Made History 1300–

–1850, New York 2000.20 A. Kiss, Some weather events in the fourteenth century II. (Angevin period: 1301–

–1387), Acta Climatologica Universitatis Szegediensis 32–33 (1999) 51–64.21 V. Duci}, Rekonstrukcija klimata u Srbiji u predinstrumentalnom periodu, Beograd

1995 — unpublished MA thesis.22 J. Koder, Historical aspects of a recession of cultivated land at the end of the late

antiquity in the east Mediterranean, Palaoklimaforschung 10 (1994) 157–167; ib., ClimaticChange in the Fifth and Sixth Century?, in: The Sixth Century — End or Beginning, eds. P. Allen— E. Jeffreys, Brisbane 1996, 270–285; I. Telelis, Medieval Warm Period and the Beginningof the Little Ice Age in the Eastern Mediterranean, in: Byzanz als Raum, eds. K. Belke — F.Hild — J. Koder — P. Soustal, Wien 2000, 223–244; D. Stathokopoulos, Reconstructing theClimate of the Byzantine World: State of the Question and Case Studies, in: J. Laszlowski —P. Szabo, Man and Nature in Historical Perspective, Budapest 2003, 247–261.

cant rivers were exposed to seasonal inundations, which effected both settlementdistribution and agricultural activity. Areas with marshes and moors could notbe used for tillage, and they represented a high-degree health risk, because ofmalaria. Significant work on building drainage channels and dams was per-formed after the occupation of Bosnia-Herzegovina.23 Secondly, due to the soft,alluvial soil, these rivers changed their course. In 1673, Bosnian Bishop Olov~i}reported that ten years before the Bosna had changed its course and had carvedanother riverbed to the east, so that the river carried away the remains of thechurch of St Elias near Modri~a. This part of its temporary riverbed was stillvisible at the end of the 19th century, and one of the old confluences of the Bosnainto Sava was placed some 3 kilometers upstream.24

The course of the Sava is still very unstable, and it has often changedthrough the course of time. One of its oldest channels was placed much further tothe north, so that the River Sava ran through the riverbeds of Lonja, Veliki Strug,Crnac and Bosut. However, due to the tectonic process of lowering the southernrim of the Pannonian Plain, the Sava has a general tendency to veer in a moresouthern direction. There it collides with the opposite force of its tributaries —the Vrbas, Ukrina, Bosna and Drina rivers. Many hydronyms in the plain ofPosavina testify to the old water regime and river meanders, e.g. Zasavica, Sta-ra~a, Blato, Bare, and Otoke.25

The River Drina had its confluence into the Sava divided in many branches,forming a delta. Both the plain of Ma~va in the east and the plain of Semberija inthe west are the results of the work of the River Drina for millennia. It wasalways notorious for its inundations, irregular and very abundant, formingnumerous meanders in its lower reaches, north of the river Janja. The situation inthe water regime worsened with the advance of the deforestation process in itsupper flow. Northeast of Bijeljina, a large marshy area was cartographically pic-tured as “Broda~er Morast/Sumpfe”. Placed in its vicinity, the toponym Bala-tun, designating a village from the second half of the 18th century, kept thememory of a large area under the water, a moor (Old Slav. Blato, similarly to thefamous lake in Hungary — Blatno jezero > Balaton, Plattensee).26 According tothe 1658 travel account of the French voyager Quiclet, he had enjoyed shooting

Summary 383

23 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, Wien1879, 55; Ph. Ballif, Wasserbauten, II, 80–86.

24 Bosnien — Topographisch — statistische Ubersicht, Wien 1874, 36 (OsterreichischesStaatsarchiev — Kriegsarchiev, KVII m 45–11).

25 D. Duki}, Sava — potamolo{ka studija, Beograd 1957, 21–25.26 Roskiewicz, Karte von Bosnien, der Herzegovina und des Paschaliks von Novi Pa-

zar, Wien 1865 — Osterreichische Akademie der Wissenschaften / Sammlung Woldan, K-II:OE/Bos 1670 (1–4); Plan eines Teils am linken Ufer der Drina zwischen Belina und Ratscha— Osterreichisches Staatsarchiev, Kriegsarchiev — B IX a 953; cf. BIX b 212, T. 10.

ducks (Slav. patke, Pl.) in a pond near Bijeljina. The hunting area gave its nameto a settlement — the village of Patkova~a.27

Paleobotanical features — the low, inundated areas of river valleys andPosavina were coved by dense oak woods (Quercus robur), along with beechwoods (Fagus silvatica), timber-ash (Fraxinus excelsior), white willow (Salixalba), white poplar (Populus alba), birch woods (Betula pubescens), and aldars(Alnus). More elevated ground, low hills and slopes were covered with forests ofchestnut-oaks (Quercus sessiliflora) and hornbeams (Carpinus betulus). Mostof the mountaineous ground was covered with beech woods (Fagus sylvatica)and some coniferous species, such as the Norwegian spruce.28

The production and export of oak stoves for barrels predated theAustro-Hungarian occupation. It was notified especially in the region of MotajicaMt, with an estimated yearly production of some 500–600,000 pieces. Thestoves were transported on horseback to the rivers, where they were floatedtoward the River Sava.29 Secondly, indirect indications of forest cover could beobtained through the conscription data on cattle breeds, since, for example, theintensive swine herding demanded the use of full-grown oaks and beeches,which produced the acorns for their nutrition.30 The earliest testimonies stemfrom the Ottoman survey register in c. 1604, in which a fiscal duty known asresm-i bellut (Lat. census glandinationis) was conscripted for the mountainslopes of Motajica and Vu~jak. Furthermore, in the regions of Te{anj, Doboj,Maglaj, but foremost in Posavina — Bijeljina and Ora{je, the number of swine(38.000) conscripted in c. 1880 highly exceeded the number of cattle sheep andgoats. The main export centers for swines were in Posavina (Svinjar, i.e. litarally“Swineville“, Koba{ and later [amac).31 Transhumant migrations of the cattleherders from Central Bosnia towards Northern were regulary maintaned untilthe beginning of the 20th century.32


27 Quiclet, Les voyages de M. Quiclet, Paris 1664 — Serbian transl.: Pri~e francuskihputopisaca sa puta po Otomanskoj Bosni, ed. and transl. M. Karaulac, Novi Sad 1998, p. 115.

28 Bosnia and Hercegovina, in: Encyclopedia of Yugoslavia, Vol. II, Zagreb 1982,123–131.

29 A. F. von Schweiger-Lerchenfeld, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, 56;P. Sugar, Industrialization of Bosnia–Hercegovina 1878–1918, University of WashingtonPress, Seattle 1963, 129–130.

30 R. Bechmann, Trees and Man. The Forest in the Middle Ages, (Engl. transl. of : Desarbres et des hommes: La foret au Moyen Age, 1984), Paragon House, New York 1990,127–130.

31 Militar-statistische Ubersicht von Bosnien und Herzegovina, Wien 1881, 10–21. Ac-cording to some estimations, the ratio could have been even 1 pig per 1 hectar of woods — R.Bechmann, o.c., 130.

32 M. S. Filipovi}, Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, Gra|a ANUBiH,knj. XVI, Sarajevo 1969. 13, 28, 42, 44, 58, 66–68, 115, 124–126; C. Popovi}, Sto~arska kre-tanja u Bosni i Hercegovini, GZM — Etnologija 18 (1963) 105–119.

Another clear sign of deforestation made under population pressure couldbe gained from the toponyms.33 A mountain to the west of Majevica bears thename of Trebava, similiar to the Ottoman administrative unit, nahiye of Trijebava,in the vicinity of Maglaj (Novi [eher), and a medieval administrative unit —county (`upa) Trijebova north of Jajce, and a village Tribou{a near Travnik; allthese nouns derive from a Slavic term for the start of a forest clearing — “trebiti”.34

Interestingly enough, any reference to the preservation of natural resourcesby their restricted use and access is unknown during the high Middle Ages andthe early Ottoman period.35 Apart from ownership rights, there was a similiarsituation in the neighboring Serbia, so we may wonder if there was such an abun-dance of natural wealth that there had been no need to make regulations in favourof preserving the water sources and drinking water, fresh air, forests, wildanimals, fish and birds. The only known example is the complaint of the Ragusancitizens of Srebrenica, who in 1433/35 claimed that the filthy pollution fromsmelting-works placed within the city, were the cause of many deaths among theinhabitants. The Ragusan government wrote to Despot Djuradj and demandedthat the smelting-works and smelting facilities be dislocated further away fromthe settlement.36 On the other hand, we may suppose that those issues regardingnatural environment were mostly regulated by the local tradition, and that it hadfunctioned well enough not to be protected further by the law.

II. THE COURSE OF HISTORY

(II. TOK ISTORIJE, pp. 33–169)

Due to the scarcity of written sources and archeological material, the coreof our historical research actually begins with the High Middle Ages in Bosnia,i.e. from the 13th century. However, we stepped back to the Roman period, brieflysketching the results of Roman rule as the background for the Slavic migrationand settlement (pp. 33–43). In contrast to the coastal area of Dalmatia in thesouth, and the limes -region of Pannonia in the north, Northern Bosnia, lackingsilver and ferrous mines, had no strategic or economic significance for the Empire.

Summary 385

33 On the use of toponymy for the historical geography studies — P. Soustal, Uberlegungenzur Rolle der Toponyme in der Historischen Geography, in: Byzanz als Raum. Zu Methoden undInhalten der historischen Geographie des Ostlichen Mittelmeerraumes, Wien 2000, 209–221.

34 M. Blagojevi}, Zemljoradnja u srednjovekovnoj Srbiji (Agriculture in Medieval Ser-bia), Beograd 20042, 65–75; J. Mrgi}-Radoj~i}, Donji Kraji, 212–220.

35 As an example, cf.: G. Jaritz — V. Winiwarter, On the Perception of Nature in Renais-sance Society, in: M. Teich — R. Porter — B. Gustafsson, Nature and Society in HistoricalContext, Cambridge University Press 1997, 91–110.

36 S. ]irkovi} — D. Kova~evi}-Koji} — R. ]uk, Staro srpsko rudarstvo (Old SerbianMining), Beograd 2002, 56–57; J. Mrgi}, Srednjovekovni ~ovek i priroda (Medieval Man andNature), in: Private Life in the Medieval Serbian lands, Belgrade 2004, 163–182, p. 180–182.

This, in turn, produced a low level of urbanization, and, as a result, only meagerenvironmental changes. Long-distance routes crossed its territory, but only onthe fringes. Dolabella’s via magna connected Salona (Solin near Split) andDomavia (Srebrenica), and continued to Sirmium (Sremska Mitrovica), alongthe west bank of the River Drina. The station Ad Drinum was, most probably,located in the town of Zvornik, which had a very favorable ford across the river,leading toward mining locations in northwestern Serbia. Another main roadcoming from Siscia (Sisak) to Sirmium followed the valley of Sava River, withseveral fords across this river, which enabled the movement of people, goodsand information. There is some indirect evidence that the Salona — Domaviaroad had a northern branch, through the valley of the Bosna River, and anotherbranch through the Spe~a valley, where the Ad Salinas (Tuzla) station was located.This is, at the same time, the only toponymical evidence of settlement continuityin the Northern Bosnia region, certainly because of the existence of salt waters.On the other hand, the hydronyms show a higher level of continuity.37

Medieval archeology is still quite underdeveloped for the region of Bo-snia-Herzegovina. Early medieval material yields scanty evidence and has beenreviewed unsystematically. Moreover, many archeological sites have beendestroyed in the fertile plains of Posavina and Semberija, due to the intensiveagricultural activity. In our work, however, we were more concerned with theissue of Slavic settlement in view of the choices they made, i.e. we observed thattheir landscape preferences, according to their spatial/environmental evaluation,were based on premises of the cognitive spatial theory.38 This all is stronglycorroborated by the location of settlements and territorial units (`upas), as wellas linguistic and anthropologic material.

As has been ascertained, the Balkan Peninsula was devastated and depopu-lated prior to the Slavic settlement as the result of barbaric incursions during the3rd to the 5th centuries, and plague epidemics that started during the reign of theEmperor Justinian I (527–565). In addition, a cooler climatic spell at the turn of


37 I. Bojanovski, Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji, Djela ANUBiHknj. XLVII, Centar za Balkano{ka ispitivanja knj. 2, Sarajevo 1974; I. Bojanovski, Prilozi zatopografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji (s po-sebnim obzirom na podru~je Bosne i Hercegovine) IV — Rimska cesta Siscia –Sirmium (Tab.

Peut.) i njena topografija (arheolo{ko–topografksa studija) Godi{njak Centra za Balkanolo-{ka ispitivanja ANUBiH XXII (20) (1984) 145–265; A. Loma, Serbisches und kroatischesSpachgut bei Konstanin Porphyrogennetos, ZRVI 38 (1999–2000) 87–161.

38 M. J. Webber — R. Symanski — J. Root, Toward a Cognitive Spatial Theory, Econ-omic Geography 51–2 (1974) 100–116; R. Knowles — J. Wareing, Economic and Social Geo-graphy, Oxford — London 1989, 15–17. K. Zende, Continuity and Change: the Emergence ofa Structured Urban Network in the Carpathian Basin between the 11th and 14th centuries,< http://www.historia.su.se/urbanhistory/eauh/papers/s33_szende.pdf> (15. 02. 2007).

39 J. Koder, Historical aspects of a recession of cultivated land, 157–167; ib., ClimaticChange in the Fifth and Sixth Century?, 270–285; D. Stathakopoulos, Famine and Pestilence in

the 5th century provoked the re-advance of forests in cultivated areas.39 As a re-sult, the Slavs could choose which areas to inhabit, and they most certainly madedecisions according to their own preferences. Since they migrated toward a newecological zone, it must be presumed that this was done only after they acquiredmore detailed knowledge about their new homeland. They could have done thisduring the long period that divided the first reliable evidence on the Slavic excursionsouth of the Danube (517), and the reign of Emperor Herakleios (610–641).40

The settlement locations, i.e. their territorial organization within counties— `upe, indicate that the Slavs preferred dry river banks and mild, sunny slopes,so that those were the most densely populated areas, both in the former and in thenewly acquired regions. As for settlement continuity, the decisive factor was theposition of the previous settlement in relation to the road network, and the closeproximity of preferable natural conditions and resources (fresh water, fertileland, forests, and pastures). The average elevation of early Slavic settlementsand counties ranged between 200 and 350 metres, very occasionally 500 metres,because agriculture was their dominant economic activity.

Since we have already presented the main course of the historical develop-ment during the Middle Ages and the Ottoman conquest,41 we only need addsome remarks. In the 14th and 15th centuries, several noble families appeared inNorthern Bosnia. The first was the family of Tihorad, whose members obtainedthe highest functions of local government as “kne`evi” (counts) of Usora. Oneof them, Divo{ Tihoradi} had ordered a beautifully and richly illustrated Book ofGospels (Divo{evo Jevandjelje), while another Book of Gospels, known asManojlovo (Mostarsko) Jevandjelje was probably commissioned by ~elnik Hlap.Those commissions, illuminated in a very traditional style, clearly speak of thewealth and cultural symbolism of the Bosnian nobility. However, there are toofew records on their material culture. The family of Zlatonosovi} was givenluxurious textiles (e.g. gold woven silk) by the Ragusan government on severaloccasions. There is explicit evidence of a special, “Bosnian” type of waistband(centura ad ritum bosnensium), made of silver and carefully engraved. One ofthe most representative examples was excavated near Tuzla.42 Unfortunately,one cannot reconstruct the local courts and the way of life of these Bosnian noble

Summary 387

the Late Roman and Early Byzantine Empire. A Systematic Survey of Substitence Crises andEpidemics, Birgmingham Byzantine and Ottoman Monographs vol. 9, Ashgate 2004, 110–154.

40 J. Mrgi}, Srednjovekovni ~ovek i priroda (Medieval Man and Nature), 163–182.41 J. Mrgi}, Transition, 51–60.42 V. Han, La culture materielle des Balkans au Moyen Age a travers la documentation

des Archives de Dubrovnik, Balcanica III (Beograd 1972) 157–193; B. Radojkovi}, Materijalnakultura bosanske vlastele (Material Culture of the Bosnian Nobility), Zbornik za istoriju BiH 1(1995) 67–83, 73–76; V. J. Djuri} — R. Ivani{evi}, Jevandjelje Divo{a Tihoradi}a, ZRVI 7(1961) 153–160; J. Maksimovi}, Slikarstvo minijatura u srednjovekovnoj Bosni, ZRVI 17(1976) 175–186; P. An|eli}, Postojbina i rod Divo{a Tihoradi}a, Slovo 25–26 (1976) 231–239.

families beyond the general assumptions that they had copied the Bosnian royalcourt and household, but also the Hungarian and the Serbian. Judging by materialartifacts, it seems plausible to regard the gothic style as the most dominant arttrend, along with the knightly way of life. The excellence in chivalry tournamentsof the Bosnian nobility was highly acclaimed at the court of King Sigismund(1387–1437), but a stronger Hungarian cultural influence could be dated as earlyas the reign of Charles Robert of Anjou (1301–1342).43

III. THE WORLD IN MOTION — POPULATION DYNAMICS

(III. SVET U POKRETU –DINAMIKA STANOVNI[TVA, pp. 171–203)

A paleodemographic excurse provides some general direction in the re-search of the pre-industrial population of Bosnia and Herzegovina, and it is ofvital importance for economic evaluation. Beside reference to the Europeandemographic cycles, there are several available Ottoman survey registers (tahrirdefters), with all the limitation of their use in demographic studies. Further, thereare the first “modern” Ottoman (1851) and Austro-Hungarian censuses (1879),which provide an upper value for estimations of the pre-industrial populationdensity and the carrying capacity of the land. The first Ottoman modern surveyspoke of a very approximate number of 1,021,772, while the Austro-Hungarianregister noted 1,158,164 inhabitants in Bosnia and Herzegovina. The completelysurveyed territory was roughly 51,000 km2, thus the average density was 23inhabitants per km2.44 The statistics on health, mortality rate and the average lifeexpectancy are more alarming. Even in 1902, the numbers were striking: 56% ofall deceased were children, 24% of these were under the age of 1 year, and 28%were between 1–10 years old.45 This is quite congruent with the estimations forwestern European pre-industrial states, where infant mortality rate was20%–30%, only 35%–50% of children would have lived until they turned 15,while the average life expectancy was round 40 years of age.46

In between these time limits, valuable, although indirect, insight for demo-graphic trends could be gained upon observing territorial and economic devel-opment of the medieval Bosnian state. Periods of political disorder and econ-omic decrease are clearly discernable from the more prosperous times, expressedin economic growth and territorial expansion. The main resource for both fea-


43 S. ]irkovi}, Dvor i kultura u bosanskoj dr`avi, in: Rabotnici, vojnici, duhovnici,Beograd 1997, 435–445; ib., Odjeci ritersko–dvorjanske kulture u Bosni, in: o.c., 446–454.

44 \. Pejanovi}, Stanovni{tvo Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja SAN, knj.CCXXIX, Odeljenje dru{tvenih nauka, Beograd 1955, 46–49.

45 F. Schmidt, Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Osterreich–Ungarn,Leipzig 1914, 206.

46 C. M. Cipolla, Before the Industrial Revolution. European Society and Economy,1000–1700, New York 1976, 150–151; J. Landers, The Field and the Forge, 28–31.

tures is the population with its development trends. Therefore, we have beenable to recognize several stages in the population history of medieval Bosnia.

After the Slavic settlement, until the end of the 12th century, there was arelatively peaceful period in Bosnia, during which the population progressed.The first result of this process could be observed in the fact that the Bosnian banBori} (c. 1154 — c. 1164), as an ally of the Hungarian king, was able to summonsignificant military power, which enabled him to participate victoriously in theByzantine-Hungarian war in 1154. After 1165, but before 1180, under the shieldof Manuel I Comnenus, the Grand Bosnian ban Kulin began his successful reign.This could be extracted from both contemporary and later historical and materialsources. Beside his construction works, which included the foundation of severalchurches, ban Kulin was the first Bosnian ruler to establish commercial relationswith the community of Ragusa in 1189. Obviously, the extent of both export andimport, i.e. supply, demand and consumption, was large enough, and so it neces-sitated legal regulation between the Bosnian state and Dubrovnik. It could besafely presumed that the “core-area” of the Bosnian state, i.e. the “land” of Bo-snia, was the most densely inhabited region, due to its geo-physical features (themost fertile plain of Sarajevo and Visoko, the rich mining area of Hvojnica, Kre-{evo, Ostru`nica etc.) and the location of the central government. In the first halfof the 13th century, there were six counties (`upe): Bosna, Vrhbosna, Lepenica,La{va, Brod and Pra~a. Another Bosnian province, the “land” of Donji Kraji,encompassing the western — northwestern parts of the Bosnian state had almostthe same size. Toward its northern border with the Hungarian kingdom, the“land” of Usora and Soli represented a wide frontier area, with an undeterminednumber of counties. The whole territory of the Bosnian state occupied some22,500 km2, but was very unevenly settled.

The process of territorial and governmental development that began inKulin’s time, could also be recognized during the reign of his successor, theGrand Bosnian ban Matija Ninoslav (c. 1233 — c. 1250). The Bosnian state wasorganized in four territorial units, each of which had their own provincial gov-ernment, both military and financial. This military power seems to be very signi-ficant, judging by the fact that the town of Split decided to address the Bosnianban, in order to resist Hungarian aspirations militarily. The same success wasachieved concerning Hungarian campaigns on the territory of Usora and Soli.47

There is still no satisfactory explanation for the slave trade from Bosniaduring the period of 1281–1283. The proportion of slaves originating from Uso-ra ranged from 15% in 1281, 4,7% in 1282, and 8% in 1283. Most slaves that weresold on the market in Dubrovnik were women with popular Slavonic names(Radost, Drugost, Tvrdislava, Godimila etc.), which led to the conclusion that

Summary 389

47 J. Mrgi}, Rethinking the Territorial Development of the Medieval Bosnian State,53–55.

Usora, like any other part of Bosnia, was “infected” with heresy, thus “justi-fying” the slave trade.48 The second possibility could be food-shortages andfamine, which could have provoked voluntarily enslavement, as a form ofout-migration, a means to escape starvation.

A short-term crisis occurred at the end of the 13th and at the beginning ofthe 14th century. Inner-state unrests, the Bosnian nobility rebellion against theban Stephen I Kotroman (c. 1290 — c. 1310) in favor of the foreign rule of [ubi}family, certainly influenced the demographic and the economic situation. How-ever, evidence from the time of the ban Stephen II Kotromani} (1322–1353)unanimously speaks of a strong population and economic development. Newterritorial acquisitions enlarged the Bosnian state by one third and included themost valuable commercial road via Narente, following the valley of the riverNeretva. In this way, the Bosnian state broke free from its continental isolation,and appeared on the rim of the Adriatic Sea, enjoying the benefices of the inter-national maritime trade. Intensive mining activity, and, following it, trade withprecious metals, took its swing, due to the immigration and settlement of theSaxon miners.49 Furthermore, some new counties developed on previouslyuninhabited territory, such as Nenavi{te in Posavina and Treboti} in Podrinje.Accumultated wealth was partly invested in infrastructure, such as the royalcomplex in Visoko and Mili (Arnautovi}i). This positive demographic and econ-omic trend reached its peak during the reign of Stephen Tvrtko I (1353–1391),when Bosnian state reached its territorial maximum.50

All along, there was also the process of inner-state migrations — coloniza-tion to newly acquired arable land and state possessions, peasant movements totowns, their fleeing from one feudal lord to another, and seasonal, i.e. trans-humant, movements of shepherds between their winter and summer pastures. ToBosnian people more attractive destinations were outside the state borders,mostly the maritime towns, like Dubrovnik, Split, and Zadar, where a significantnumber of them became maids and servants, or apprentices in various crafts.Since the Bosnian rulers were granted land possession within the HungarianKingdom, it could be assumed that some of the Bosnian peasants were transfer-red and resettled there.51


48 N. Feji}, Imaging the “Other“ — The Bosnian Slave in Mediterranean Space, TheMedieval History Journal Vol. 5, No. 2 (2002) 291–308.

49 D. Kova~evi}, Le role de l’industrie miniere dans le developement de centres econ-omiques en Serbie et en Bosnie, pendant la premiere moitie du XVe siecle, Studia BalcanicaIII. La ville balkanique XVe — XIXe ss, Academie Bulgare des Sciences — Institut d’etudesbalkanique, Sofia 1970, 133–138; S. ]irkovi}, The Production of Gold, Silver, and Copper inthe Central Parts of the Balkans from the 13th to the 16th century, in: Precious Metals in theAge of Expansion, Stuttgart 1981, 41–69.

50 J. Mrgi}, Rethinking, 58–60.51 D. Dini}-Kne`evi}, Migracije stanovni{tva iz ju`noslovenskih zemalja u Dubrovnik

tokom srednjeg veka (Population migrations from the Yugoslav lands to Dubrovnik during the

A long period of feudal anarchy preceded the Ottoman conquest of the Bo-snian Kingdom, which was even more intensified with both Hungarian andOttoman military interventions, both sharing the same war tactics. This includedbrigandage, raids, devastated fields and settlements, and abduction i.e. resettlinginhabitants. Therefore, the outcome was severe depopulation, especially for theNorthern Bosnia region, since it was positioned in the frontier zone.52

General trends in demography in the Balkan parts of the Ottoman Empireshow that at first, after the establishment of pax Ottomanica, there were signs ofeconomic and population recovery, as Machiel Kiel has ascertained in variousparts of the Empire.53 To this general picture, we added data on the populationnumber for the towns of Zvornik, Gornja (Upper) and Donja (Lower) Tuzla. Asit has been previously indicated, the number of inhabitants depended largelyupon the location of the area/town in relation to the frontier area and the militarysignificance of these settlements. Therefore, Zvornik experienced its flourishingphase earlier than both Tuzlas, and especially in comparison with the settle-ments in the close proximity of the Sava River.54

When, and if, several consecutive Ottoman survey registers of the Bosnianand Zvornik sancak are published, a more thorough analysis of both demographicand economic development could be obtained, as has been recently proved.55

Concerning the religious structure of inhabitants, we have presented avail-able data for the sake of an overall, rather crude picture, because it is impossible

Summary 391

Middle Ages), Novi Sad 1995; M. Nystazopulou-Pelekidou, Movements de populations,migrations et colonisations en Serbie et Bosnie (XIIe — XVe siecle), in: Chemins d’outre-mer.

Etudes d’histoire surl la Mediterranee medievale offertes a Michel Balard, Byzantina Sorbo-nensia 20, Sorbonne 2004, 607–618.

52 J. Mrgi}, Transition, 53f; F. Adanir, Tradition and Rural Change in SoutheasternEurope During Ottoman Rule, in: D. Chirot (ed.), The Origins of Backwardness in EasternEurope, University of California Press 1989, 131–176 ; J. R. Lampe, Imperial Borderlands orCapitalist Periphery?, Redefining Balkan Backwardness, 1520–1914, in: D. Chirot (ed.), TheOrigins of Backwardness in Eastern Europe, University of California Press 1989, 177–209.

53 M. Kiel, The Ottoman Imperial Registers: Central Greece and Northern Bulgaria inthe 15th–19th century. The Demographic Development of Two Areas Compared, in: J. Bintliff— K. Sbonias eds., Reconstructing Past Population Trends in Mediterranean Europe, OxbowBooks 1999, 195–218; ib., Ottoman Sources for the Demographic History and the Process ofIslamisation of Bosnia–Hercegovina and Bulgaria in the Fifteenth — Seventeenth Centuries.

Old Sources — New Methodologies, in: Ottoman Bosnia. A History in Peril, eds. M. Koller —K. H. Karpat, Center of Turkish Studies, The University of Wisconsin Press 2004, 93–119.

54 In detail: J. Mrgi}, Transition, 82–84.55 P. K. Doorn, Population and Settlement in Central Greece: Computer Analysis of

Ottoman Registers of the Fifteenth and Sixteenth Centuries, in: P. Denley (ed.), History andComputing II, Manchester University Press 1989, 193–208; R. Anane, Data Mining andSerial Documents, Computers and Humanities 35 (2001) 299–304. On different kinds of theanalysis of consecutive tahrir defters, cf. McGowan B., Food Supply and Taxation on the MiddleDanube (1568–1579), AO 1 (1969) 139–196. N. Moa~anin, Zur Lage des kroatischen Bauern-tums wahrend der Osmanenherrschaft, POF 44–45 (1994–95) 133–147.

to determine the respective proportions of the different religious groups withinthe overall population, due to the fragmentary state of relevant documents. Anumber of locations with Orthodox and Catholic churches have been identified.The foundation of Friday mosques is relevant for the urban status of the settle-ments, so we have presented it separately, in the following chapter, when dealingwith the settlement network. As a basic factor that influenced islamization, wehave generally accepted the economic situation, along with the process of urba-nization, as was the case in the region of Tuzla.56

IV. SETTLEMENT TYPOLOGY AND NETWORK

(IV. TIPOLOGIJA I MRE@A NASELJA, p. 205–226)

As in our previous research for the region of medieval Northwestern Bo-snia, we have applied here a very helpful theoretical frame, provided by the Cen-tral Place Theory (CPT), following the successful results in the field of historicalgeography achieved by Johannes Koder in his studies. Due to the scarcity of his-torical sources for the region of Northern Bosnia, we have widened the geo-graphical and the time scope, and focused on some basic methodological issues,such as the relationship between medieval and Ottoman settlement typology,and spatial distribution of urban networks. The core of our results has beenrecently published.57

We have also relied on a similar pattern of regulated economic areas ofmarket centers formed in medieval Hungary. The most important towns wereeight (Hungarian) miles58 (64–76 km) away from each other, and the area in be-tween was filled with market centers of lesser economic significance, positionedat four (32–38 km) and two mile distances (16–19 km). It was also shown thatHungarian peasants could attend a market place on every single day of the week(on Monday, etc.). Those markets with different market days were so denselyspread that it journeys to them took only one or two days.59

The main function of each town was to be the military, administrative,economic, transportation and cultural center of its surrounding rural area. Ac-


56 A. Hand`i}, Tuzla; ib., O islamizaciji u sjeveroisto~noj Bosni, POF XVI–XVII(1966–67) 5–45; N. Filipovi}, Napomene o islamizaciji u BiH tokom XV vijeka, Godi{njak ANUBiHVII, Centar za balkanolo{ka ispitivanja knj. 5 (1970) 141–166; ib., Osvrt na pitanje islamizacijena Balkanu pod Turcima, Godi{njak ANUBiH XIII, Centar za balkanolo{ka ispitivanja knj. 11(1976) 385–416. 401–403; N. Moa~anin, Islamizacija selja{tva u Bosni od 15. do 17. stolje}a:

demistifikacija, Zbornik Mirjane Gros — Filozofski fakultet u Zagrebu 1999, 53–63.57 J. Mrgi}, Transition , 60–86.58 1 mile = 8 — 9,5 km.59 Cf. a very detailed study by Andras Kubinyi, Einige Fragen zur Entwicklung des

Stadtenetzes Ungarns im 14. und 15. Jahrhundert, in: Die mittelalterliche Stadtebildung imsudostlichen Europ, Hg. Heinz Stoob, Koln/Wien 1977, 164–183.

cording to the remodeled CPT, a hierarchical system of settlements would beformed, so that higher scored central places would have offered all the goods andservices provided by lower scored centers as well as additional specializedgoods and services. Those higher centers would combine all facilities and func-tions available at the time, and their connected areas would consist of a certainnumber of medium and a large number of lower central places.60

After observing the geographical position of the settlements arranged in athree-level hierachy: Small Market Centers (SMCs) / villages with a weeklymarket day; Intermediate Market Centers (IMCs) / market places; and CentralMarket Centers (CMCs)/ towns, we have come to several conclusions. Firstly,the regional CMCs within the medieval Bosnian state were almost 120 kilo-meters equidistant from each other, for example the towns of Visoki and Srebre-nica. Within the region of Northern Bosnia, the density of central places was greater(IMCs at 20–30 km apart), but still they were distant in comparison with theHungarian central places (16–19 km). It is quite clear that there had been overalla very small population density with an uneven distribution in this particulararea. The Map of Central Places that we included clearly speaks for itself.61

V. OLD AND NEW: COUNTIES, NAHIYES AND SETTLEMENTS

(V. STARO I NOVO — @UPE, NAHIJE I NASELJA, pp. 227–271)

In this chapter, we closely observe what the common ground and differ-ences were between the medieval and the Ottoman administrative and economicunits.

During medieval times, beside the basic territorial, governmental and econ-omic units — counties (`upe), there was a superior level of organization in theform of the “lands” (“zemlje”, Landschaften). Concerning counties, whichencompassed exclusively the ploughland and agricultural settlements, “lands”included more than two counties, together with hills, mountains, forests etc.Nowadays, “lands” could be recognized as the most distinguished historicalprovinces, such as Bosnia, Krajina, Podrinje and, with a somewhat differentorigin, Herzegovina.

The Ottoman nahiyes appeared to be less uniformly structured. Their terri-tory, size and composure were conditioned greatly by the time when they werefounded, by their position in relation to the state frontiers and by their religiouscomposition. All these features had usually changed along with the change ofcircumstances. We could clearly discern the areas that were previously excluded

Summary 393

60 Leslie J. King, Central Place Theory. New York 1984; C. Marin, A RetrospectiveView of the Turkish Rural Development Policies and the Case of the Village Towns, UrbanPolicy and Research, Vol. 23, No. 4 (2005) 497–518.

61 J. Mrgi}, Transition, 66–71.

from the county organization — those with mountainous terrain, where no agri-cultural production existed. However, those were later the locations for nahiyes,such as Visori, Zavr{ on the Mountain of Majevica and Ozren. Secondly, kazaswere more important, both as administrative and economic units, comprising theterritory of several nahiyes.

Having at our disposal the Ottoman survey registers of the sancaks ofZvornik and of Bosnia, we closely followed the settlement continuity from15th/16th centuries onwards. Presenting data in separate tables for each of the24 nahyies, we tried to identify the modern settlements. This topographic ma-terial contains more than 500 toponyms, along with hidronyms, that are graphi-cally presented in our Map of Roads and Settlements. However, the picture ofsettlement density is not accurate, since the registers are of different types(synoptic for sancak of Zvornik, detailed for the Bosnian sancak) and chrono-logically very distant (1519, 1533, and respectively 1604). Not only the “missing”tahrir defters, but also other types of survey registers (vakf, hass etc.) are necess-ary to make data more complete and more reliable.

VI. FRUITS OF THE EARTH: “OUR DAILY BREAD”

(VI. PLODOVI ZEMLJE — HLEB NA[ NASU[NI, pp. 273–366)

Based on what is known about the medieval economy in Bosnia, Serbiaand Hungary, and afterwards, in the 15–16th century Ottoman Empire, and inter-preting those facts according to the model of pre-industrial economy, we under-took the task of reconstructing economic structure in Northern Bosnia. Thiscomparative method yielded results in better understanding the life circum-stances in this region in pre-Ottoman and the early Ottoman times.

It is generally proved that the pre-industrial economy relied on agriculturalfood production, and that this production was the primary activity of 85–90% ofthe people, living very near to food sources and distribution centers, i.e. in thevillages. Almost all the time and efforts were directed toward food production,based on human muscle and animal power. Both kinds of “engines” had their ownphysical limitations, regarding strength, duration and efficiency, i.e. the output.62

The vulnerability of the pre-industrial economy and society was not onlyconditioned by its technical underdevelopment, but also by the inability of thepublic authority to act on time in distributing food from prearranged supplies.The general security of life depended on the frequency of bad harvests, not onaverage ones, and this was more the problem with small yields and small land


62 A. Bryer, The Means of Agricultural Production: Muscles and Tools, in: The Econ-omic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century, ed. A. Laiou,Dumbarton Oaks 2002: www.doaks.org/etexts.html (3.5.2005); R. Allen, Economic Structureand Agricultural Productivity in Europe 1300–1800, European Review of Economic History3 (2000) 1–25; J. Landers, The Field and the Forge, 1–2, 45.

parcels that had prevailed among the majority of the population. The unfertilisedland resulted in a low seed-yeald ratio, and the end result was quick overpopu-lation, which exceeded the carrying capacity of the land.63 Investments andimprovements in agricultural practice in order to overcome the subsistancecrises were very limited. Beside expanding the ploughland on account of theforests and marshes, there was additional ploughing and changing of croppatterns, but tools and technology were only slightly varied, and the number ofload-drawing animals could be increased by little. The nobility, who had themeans and the power to make investments, were more concerned with maintaningtheir prestigeous status and standard of living. Instead of production, thesenobles invested in their household accomodation, arms, horses, companions,hunting and feasting.64

The success of the harvest actually depended upon the results of peasantdecision-making, i.e. proper estimations in order to avoid failures. The peasantshould have properly determined the fertility of his land, which crops to sow andwhere, the accurate time for the major field works (tillage, harrowing, sowing,harvesting, collecting, thrashing, product storage), and to organize all the manand animal power right on time. Decisions he reached were the results of his ownand traditional experience and knowledge, but depended also on his ability toadapt to new circumstances. He had to be able to foresee the volume of production,so that in the case of failure he could provid additional food.65

Agricultural measures are one of the “long term” features in history,which we have been able to substantiate for our study. The size of the land parcelduring medieval times in Serbian lands was determined by the quantity of the seed.Based on meticulous research, it has been ascertained that a peasant family withone pair of oxen could maintain a land parcel of 2,5–3,75 hectares, in a three--field regime, with one third of the fallow land. The quantity of the wheat seedwas roughly 360, i.e. 430 kg.66 At the beginning of the 20th century, in the regionof Visoko, in Central Bosnia, the size of land parcels was still calculated in theexactly the same way — by the quantity of the seed. The average size of parcelswas 4–5,5 “loads” of wheat or barley (1 “load” of wheat was 100 okkas, and ofbarley — 80 okkas, per 1,2828 kg = 128, i.e. 103 kg respectively; in total — 4–5,5“loads” of wheat = 513–704 kg, of barley = 412–566 kg), which corresponds thesize of a land parcel between 2.8–3.8 hectares.67

Summary 395

63 J. Landers, The Field and The Forge, 60.64 M. M. Postan, Investment in Medieval Agriculture, The Journal of Economic His-

tory, Vol. 27, No. 4 (1967) 576–587.65 R. McC. Netting, Agrarian Ecology, Annual Review of Anthropology 3 (1974)

44–45.66 M. Blagojevi}, Zemljoradnja u srednjovekovnoj Srbiji, 251–270.67 M. S. Filipovi}, @ivot i obi~aji narodni u Viso~koj nahiji, Beograd 1949, 293.

REAYA’S TAX DUTIES AND LABOURS OF THE MONTH

(RAJINSKE OBAVEZE I POLJOPRIVREDNI KALENDAR pp. 304–321)

Certainly, one of the most important time structures of “la long duree” wasthe rhythm of the agricultural year, i.e. yearly cycle. The Medieval period wasagrarian in its essence — it was composed of waiting, enduring patiently, and itwas almost uneventful and unmovable.68 With Christianization, Slavic pagan-ism was shifted under in popular culture, but both religious systems continued toexist in the form of syncretism. This is obvious in both the Christian and the tra-ditional agrarian calendar — the first is structured according to the main religiousfeasts, while the second is concerned with the yearly cycle of agricultural work,the shift of seasons, the fruits of the Earth. Therefore, the start of the main agri-cultural works was tied up purposefully with distinguished Christian holidays.For example, the beginning of the autumn sowing in the Balkans is connected toseveral holidays at the start of September — St Simon Stylites (September 1 —according to the Julian calendar), Nativity of the Most Holy Mother of God(September 8), St Cyril (September 14), depending on the geographical positionof the region. The summer harvest could begin on St John’s holiday (June 24),but could be as late as Assumption of Mother of God (August 15).69 This tradi-tional agrarian calendar represented the knowledge that was transferred throughgenerations, but was valid for a certain geographical, i.e. ecological region, adjustedto its own natural features.70

Ottoman kanuns and kanunnames can be used also for the reconstructionof the enduring agrarian calendar for different parts of the Empire. We have in-vestigated the relationship between the dates on which certain tax dues shouldhave been collected and the agricultural practice. Interestingly, for the most partthese dates coincide with the most respected Christian holidays, and such a tradi-tion is still preserved. In Northern Bosnia, the agricultural year and the mainagricultural activities began with the feast of St George (Djurdjevdan, April 23)and ended with the feast of St Demetrius (Mitrovdan, Tur. Kasum, October 26).Before the agricultural cycle started, in the first days of March (2nd–3rd), thenon-Muslim population had to pay ispence in the value of 25 akües. Therefore,they should have obtained some cash by that time. This could be acquired by sell-ing farm or cattle products (live cattle, salted meat, cheese, wax, hides etc.). The


68 J. Le Goff, Srednjovekovna civilizacija Zapadne Evrope, Beograd 1974, 216.69 Slovenska mitologija. Enciklopedijski re~nik, red. N. I. Tolstoj — Lj. Radenkovi},

Zepter Book World Beograd 2001; M. Nedeljkovi}, Godi{nji obi~aji kod Srba, Beograd 1990.70 V. Winiwarter, Zwischen Himmel und Erde. Umwelthistorische Aspekte land-

wirtschaflicher Kalendar, in: M. Niederkorn — W. Hameter — M. Scheutz (Hrsg.), Ideologi-sierte Zeit. Kalender und Zeitvorstellungen im Abendland von der Antike bis zur Neuzeit,Innsbruck 2005, 276–294.

Ottoman financial year was solar, respecting the Julian calendar, and the tax rev-enues from Rumeli should be collected for the royal treasury on March 11. Onthe St George’s day, the peasants should have paid 2 akües as the tax on field--guarding and pasture (resm-i deôtibane) and the sheep tax (resm-i agnam),which was one aküe on every one or two sheep. Futher, in May and in June, theyshould have payed tithes (oôur) collected in kind — fruits and vegetables thatwere produced and sold in the market (bac). July was the time for harvesting andthreshing cereals, providing straw and paying the tithe in sheaves or in corns (1/7or 1/8 with salariye). The way of collecting the tithe as putting aside every tenthsheaf was preserved in some parts of Serbia till the beginning of the 20th cen-tury. It also included some corvee duties for sipahis, such as transporting the grainsinto the barns or to the nearest market, i.e. the one that was on one-day journeydistance. Tax on beehives was due to be payed on August 1 in the sancak of Bo-snia, but in the sancak of Vidin — on the holiday of St Ilias (Alidjun), which wason July 20th. One may, therefore safely conclude that this newly establishedagrarian regime was as equally well ecologically adopted as the previous one.

Climate vulnerability, i.e. the climate impact on agriculture has been clearlyverified for the 16th century in two cases for the region of our research. The firstone concerns the change of crop pattern due to the climate deterioration. Insteadof wheat, the most sensitive crop, there was the shift towards raising mahlut,which, in the Bosnian defter (1604) designates the mixed grain of wheat andbarley — “sumje{ica” or “sura`ica”. This kind of cereal was more climate re-sistant; it had a shorter growing period and was cheaper than wheat.71

The second case refers to the significant decline of viticulture in the secondhalf of the 16th century. The whole region of Tuzla was prominent for its wineproduction until the second half of the 16th century. The highest tithe of all thevillages, according to the survey from 1548, was collected in the village of Soli-na, north-east from Tuzla. It numbered 72 hanes (families), which produced thetotal of some 677 hl of wine. According to E. Landsteiner, the average productionin Lower Austria between 1550 and 1680 was 20 hl of wine per hectare.72

Applying this estimation, the villagers of Solina would have had some 33.85hectars under vineyards, i.e. 470 acres per family, which is a very large area to becultivated intensively, along with the crop fields. It could be presumed, therefore,that their production of wine prior to the survey of 1548 was higher than 20hl/ha. However, during the second half of the century, production fell so drama-

Summary 397

71 J. de Vries, Histoire du Climat et Economie: des faits nouveax, une interpretationedifferante, Annales ESC 32–2 (1977) 218–223; C. Pfister, Fluctuation climatique et prix cere-

aliers en Europe du XVIe au XXe siecle, Annales ESC 43–1 (1988) 34–35.cf. Climate Impact Assessment — SCOPE (Scientific Committee on Problems of the

Environment) No. 27, 1985: http://www.icsu-scope.org/downloadpubs/scope27/ (1. 11. 2007).72 E. Landsteiner, The Crises of Wine Production in Late Sixteenth-century Central Europe:

Climatic Causes and Economic Consequences, Climatic Change 43 (1999) 323–334, p. 325.

tically that the amount of wine tithe at the end the century was significantly de-creased, in some villages by over 50%. Comparing these values with the situation inCentral Europe, where the yearly production was meticulously documented, thissudden change can be ascribed to climate deterioration, especially between1585/7 and 1602/3. Another cause could be the „Long War“ (1593–1606),which affected the demographic situation in Bosnia.

“OUR DAILY SALT”

(“SO NA[A NASU[NA”, pp. 322–341 )

Not a single reference from pre-Ottoman time speaks of the salt productionfrom the salt waters in Soli, i.e. Tuzla, which are positioned between the Adriaticsalt works and the salt mines in Erdely and Wallachia. However, the location andgeneral importance of these salt-water sources is testified to in the presence ofuninterrupted settlement continuity, from prehistoric times, and the oldest Neo-lithic site in Bosnia-Herzegovina, excavated in today’s Tuzla. The name itselfwas preserved throughout history — Roman Ad Salinas — Greek/Byzantine Sali-nes — Serbian Soli — Ottoman Tuzla. The name of the settlement itself was a sortof “public announcement and advertisement”. Salt was and is a natural resourceof highest importance and value, both for human health and nutrition, and for thecattle breeding with the production of meat, milk and cheese, among otherthings.

We might dwell on the question of productivity of salt works in Soli, butthere is no certain answer prior to the Ottoman times. The production dependedlargely on climate conditions, but also on the engagement of skilled artisans,technology and work organization. Before industrialization took place after1878, salt was traditionally produced in several ways: a) by pouring salt waterover burning oak logs, which produced a blackened sort of salt, suitable only forcattle; b) by boiling salt water in shallow iron pans, then scraping the crystallizedwhite salt, c) by evaporation of the salt waters, slowly sipping through the wicker--wooded panels, which could only be done in sunny weather. Nevertheless, allthese methods required the significant use of wood, and the supply should havebeen well organized from the relative vicinity, since the distance affected theeconomic price of the produced salt. Besides supplying the cattle herders in itsvicinity, in the mountainous regions of Majevica, Ozren and Konjuh, there was,however, a more distant export of the salt from Tuzla’s saltworks according tosome very late records. They testify to the export of ca.184 tonnes of salt to theneighboring kazas of Vi{egrad, Priboj, Nova Varo{ and Novi Pazar, which werepredominantly known as cattle breeding regions.


MERCHANDISE AND MONEY

(ROBA I NOVAC, pp. 342–350)

With predominantly mountainous ground, densely forested, with no mineralwealth, and a thin network of significant urban centers, we can safely presumethat Northern Bosnia lived in a sort of economic autarchy and self-sufficiency inthe medieval period. A rather low level of urbanisation and smallish urban settle-ments meant that there was a low level of consumption and, vice versa, production.Certainly, feudal anarchy and a very long period of war clashes and pillagebetween Bosnia, Hungary and the Ottoman Empire did not help to improve sucha situation. In this way, the final Ottoman conquest, i.e. gradually establishingthe pax Ottomanica implied that this area was included in a broader economiccontext.

The texts of the published kanunnames that contain narh within bac-›

siyah — officially administred, fixed prices for consumer goods in certainmarket centers and towns, can also serve as the source for determining thetrading articles and the structure of consumption.73

Roughly, articles that were sold on the markets in Hvojnica (1489), Saraje-vo (1530, 1542) and Srebrenica (1548), but also according to the kanunnamas forthe neighbouring sancak of Srem (1588/89) and the town of Poèga (1545),74

could be devided by their origin (i.e. domestic versus imported goods), and byavailability (common versus more luxurious merchandise). The first categoryincluded all staple food, such as cereals, cheese, eggs, fresh and dried meat(poultry, sheep, pork, mutton), lard, vegetables (cabbages, onions), nuts andchestnuts, grapes and wine, (wild) apples, medlars, honey and wax. However,the kanunnames of Srem and Poèga made a distinction between these articles.Namely, wheat and flour, rice, honey, cheese, fish, together with soap, boots andslippers, were charged with 2 akües per horse-load (i.e. 4 aküe per cart load),while barley, rye, millet and firewood had the bac of only 1 aküe. Obviously,cheaper and less quality cereals were taxed with lower market dues, which hadeconomic significance for the poorer people.

Furthermore, both live cattle and raw hides were frequently exchanged —horses, oxen, calves, swine, sheep and calf skins, fox and marten furs. Therewere also products of home manufacture: simple woolen and linen cloth, claypots, rugs, blankets and bags. Another group of commonly traded products con-

Summary 399

73 S. Faroqhi, Research on the History of Ottoman Consumption: A Preliminary Explo-ration of Sources and Models, in: D. Quataert (ed.), Consumption Studies and the History ofthe Ottoman Empire 1550–1922. An Introduction, Albany 2000, 15–44, p. 35.

74 Kanuni i kanun-name, 17, 45, 91, 121, 145; B. \ur|ev, Poè{ka kanun-nama iz1545. godine, GZM n.s. 1 (1946) 129–138; ib., Sremska kanun-nama iz 1588/89, GZM IV–V(1949) 269–283.

sisted of wooden poles, planks, hoes and iron for ploughs. Concerning importedgoods, the list from the above mentioned kanunnames is much shorter. Amongthese, salt was a number-one item, imported in larger quantities. Items from theMediterranean trade followed closely: olive and sesame-oil, dried fish, driedfigs, almonds, k’na, imported sorts of wine. Rice became a staple food soon afterthe Ottoman conquest but it could not be cultivated in Central or Northern Bo-snia, and therefore, had to be imported. Soap seems to be imported, but one canassume an early domestic production along with the foundations of public baths(hammams). Imported manufactured textiles included ordinary cotton fabric bez(written as “agriz/igriz”),75 without mentioning its origin, and üoha, which wascharged six times more, if the importers were foreign Christians. The only im-ported metal according to the texts of kanunnames was tin. Its uses fall into severalcategories: the alloying of tin with other metals such as copper to form bronze,and the coating of tin on harder metals, such as tinplated iron which was used forroofing, for ornamental elements on doors, windows, and most commonly forcoating of tin on iron kitchen and tableware, which was performed by specializedartisans.76

It can be easily observed that there is no mention of truly luxurious articles,like silk, sugar, pepper etc. However, they certainly were present in the üarô›s,although they were not wholesale articles. Secondly, we must take into conside-ration that these records stem only from the 16th century, which is an early period,when the local governmental and economic elite, the main consumers of expensivegoods, began to develop.

Beside the cities and market places, trade was conducted at periodic, i.e.yearly fairs — panagyres, panayires, which, as S. Faroqhi observed “representcommercialization in an area where urbanization was limited”.77 Records onyearly fairs were incorporated in tahrir mufassal defters, so we presented alldata from the detailed register of the Bosnian sancak for the region of NorthernBosnia. According to these records, the fairs were rather small, with an almostinsignificant turnover of 200–500 akües.

LAND AND WATERWAYS

(KOPNOM I VODOM, pp. 350–366)

The major communication lines in Northern Bosnia were those the Hungarianarmy used in every campaign against the Bosnian state, so they ran in anorth–south direction beginning on the state border. In the 14th century, the


75 Kanuni i kanun-name, 17, 45, 91, 121, 145, note 50.76 H. Kre{evljakovi}, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini, in: Izabrana djela II, Sarajevo

1991, 153–154; id., Kazand`ijski obrt u Bosni i Hercegovini, GZM VI (1951) 191–249.77 S. Faroqhi, The Early History of the Balkan Faires, SOF XXXVII (1978) 51.

river Sava was considered to be the frontier. The most important road led fromthe Sava along the Bosna valley, since this represented the shortest route to thestate centers, Visoki and Bobovac. The second one followed the Drina valley,where in its middle section lay the second most productive silver mine in theBalkans, Srebrenica. Several roads led over the Majevica mountain, connectingthe Sava and the Spre~a valley, with valuable salt water sources in Soli (Tuzla).These communication lines traced the remains of Roman roads: via Salona(Split) — Ad flumen Bathinus (Visoko) — Ad Salinas (Tuzla), via Salona —

Argentaria (Srebrenica) — Ad Drinum flumen (Zvornik) — Sirmium (SremskaMitrovica) and Emona (Ljubljana) — Siscia (Sisak) — Sirmium.78

In the early Ottoman time, there were new investments in road infrastruc-ture and some directions gained in importance, as was the case with the roadconnecting the kasaba of Koba{ with the valley of the river Bosna. Along thisroad, five settlements emerged as towns — kasabas. Improvements also includedthe service of derbencis, who guarded roads and passengers, but also repairedthe roads and bridges.79 All routes that we were able to determine are presentedon the map along with the settlements.

Most of the traffic was conducted on foot and in the form of the caravantrade, with goods carried on horses and mules. However, Ottoman kanunnamasspeak of wooden carts, carters and cart loads, so apparantly some roads were fitfor such transport. Interestingly, the kanunname of Srem recorded women whocarried on their backs and heads several articles for the market — fruits, cheese,yoghurt, but the goods transported in this way should not had been taxed at all.

One must take into concideration the river transport, especially on therivers Sava and Drina, and perhaps, in a much smaller extent, Bosna. There isexplicit evidence for the first two, from Hungarian and Ottoman sources. InOttoman times at least two shipyards were very productive, at the market townof Novi on the river Sava, and at Zvornik on the Drina. One of the main destinationcenters was Sremska Mitrovica, and futher downstream Belgrade. River trans-port was much cheaper and more conveniant for bulky articles.

Finally, we would like to underline that this work is only one possible viewof these past processes, inspired by modern scientific trends and developments,and accurate and truthful to the extent provided by the available sources.

Summary 401

78 G. [krivani}, Putevi u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd 1974; I. Bojanovski, Bosna iHercegovina u anti~ko doba, Sarajevo 1988, 331f.; ib., Dolabelin sistem cesta u rimskoj pro-vinciji Dalmaciji, Sarajevo 1974, 192–202.

79 J. Mrgi}, Transition, passim.

RE^NIK OSMANSKIH TERMINA

AVARIZI DIVANIJE I TEKJALIFI URFIJE (avar›z-› divaniye ve tekalif-iorf›ye) — zajedni~ki naziv za grupu „vanrednih nameta i obi~ajnih tere-ta“, odnosno vanrednih naplata od raje i kuluka u korist dràve; u po-~etku su se sakupqali samo u ratno vreme i u naturi, a potom se pretva-raju u redovan nov~ani porez.

AZAPI (jedn. azap) — pripadnici osmanske pe{adije u tvr|avama, sluè i kaoposada re~nih brodova.

AKINXIJE (jedn. akinci) — neregularna, lako naoruàna kowica koja je upadi-ma, pusto{ewem i harawem pripremala teren za osmanska osvajawa; sta-cionirani su samo u pograni~nim oblastima evropskog dela Osmanskogcarstva.

AKÂ (aküe) — osnovni turski srebrni novac, ~ija se vrednost mewala u odno-su prema zlatniku (filuri). U srpskim izvorima poznat kao aspra.

BAX (bac) — taksa koja se pla}a prilikom tranzita robe (bac-› siyah — prola-zna carina) ili prodaje robe na trgu (bac-› bazar — tro{arina).

VAKUF (vak›f) — poklon, zave{tawe u verske ili dobrotvorne svrhe; na takavna~in osnovana zadu`bina (xamija, medresa, hamam, imaret, han i sl.).

VILAJET (vilayet) — uop{teno: oblast, predeo, kraj; privremena upravna jedi-nica nastala neposredno posle osmanskog osvajawa, prethodi usposta-vqawu sanxaka.

VOJNUCI (jedn. voynuk) — pripadnici pomo}nih vojnih odreda, uìvaju sta-tus vlaha, regrutovani iz redova hri{}ana.

DERBEND (derbent) — prolaz preko opasne deonice puta, kroz klisure, klanceili {umu, gde je postojala opasnost od razbojnika; takva mesta obezbe|i-vali su derbenxije, u zamenu za izvesne poreske olak{ice na osnovu sta-tusa vlaha.

DEFTER (defter) — uop{teno: sveska, popis, registar; carski popisni katastar-

ski defter (tapu tahrir defteri) — sumarni (icmal) i detaqni (mufassal) po-pis sanxaka Osmanskog carstva koji sadrì podatke o stanovni{tvu i pri-hodima Carske blagajne, {to se daqe raspore|ivalo spahijama.

DUNUM (donum) — osmanska mera za povr{inu zemqi{ne parcele veli~ine„40 normalnih koraka u duìnu i {irinu“, {to moè da iznosi izme|u8 i 11 ari. Krajem 19. veka veli~ina je utvr|ena na 919,5 m2, {to je bli-

sko vizantijskom modiju kao meri za povr{inu od 939,18m2, i srpskommatu od 965 m2.

\UMRUK (gumruk) — carina, da`bina koja se pla}a na robu prilikom uvoza iizvoza.

ZEMIN (zemin) — zemqi{te, komad, parcela zemqe, obradive i/ili zapu{tene.ZIMIJE (jedn. zimmi) — nemuslimanski podanici u Osmanskom carstvu, uì-

vaju pravo na za{titu ìvota, imovine i slobodu veroispovesti, a du-`ni su da pla}aju hara~, odnosno glavarinu (cizye).

IZGON — povr{ine za ispa{u stoke u neposrednoj blizini naseqa.ISPENXA (ispence) — nov~ana taksa koju pla}aju hri{}ani svojim spahijama

u visini od 25 ak~i po odraslom i radno sposobnom mu{karcu.JAJLAK (yaylak) — letwi pa{wak. Da`binu resm-i yaylak pla}aju oni koji do-

vode stoku na ispa{u.KADILUK (kad›l›k, kaza) — sudsko-upravna oblast pod kontrolom kadije, sa-

stavqena od nekoliko nahija.KANUN (kanun) — zakon ili zakonski propis svetovnog karaktera koji se u

Osmanskom carstvu primewivao uporedo sa {erijatom. Donose ga sulta-ni u vidu fermana (carskih zapovesti). êsto sadrè odredbe preuzeteiz zakonodavstva i obi~ajnog prava pokorenog stanovni{tva.

KANUN-NAMA (kanunname) — zbirka zakonskih propisa koji reguli{u polo-àj jedne dru{tvene grupe ili sadrè odredbe za neku odre|enu oblast(sanxak), navode}i obaveze seqaka i odredbe trgovawa jednog grada, trgaili sanxaka. Moè da bude i zbirka kanuna koji se odnose na celu teri-toriju Osmanskog carstva.

KILA (kile) — osmanska {upqa mera za ìtarice i so, ~ija je vrednost varira-la u razli~itim delovima Carstva: istanbulska kila — 20 oka (25,656kg); jedrenska kila — 18 oka (23 kg).

KI[LAK (kiôlak)– zimski pa{wak. Da`binu resm-i kiôlak pla}aju oni koji do-vode stoku na ispa{u.

MARTOLOSI (jedn. martolos) — naj~e{}e hri{}anski vojnici angaòvanikao posade u pograni~nim tvr|avama, uìvaju status vlaha.

MEDRA (medre) — osmanska mera za te~nosti, naro~ito vino, naslednik je vi-zantijske mere metron. Veli~ina je varirala u zavisnosti od regiona,npr. istanbulska medra imala je 8 oka (10,256 l).

MEZRA (mezra’a) — seli{te, odnosno celina obradivog zemqi{ta sa poznatimme|ama i imenom, koje je nekad bilo selo i moè ponovo to da postane;moè da bude i sejali{te susednog sela.

MONOPOLIJA (monopoliye) — pravo prvenstva spahije da godi{we u toku dvameseca prodaje na trgu svoje vino prikupqeno od u{ura. Za to vreme rajanije smela da iznosi svoje vino na prodaju, a wena burad su ~ekala zape-~a}ena.

MUZUR (muzur) — osmanska merna jedinica za ìtarice i so, naziv poti~e odital. re~i misura — merica; veli~ina muzura je lokalno varirala, u zavi-snosti od broja oka koje su ga ~inile, npr. solunski muzur imao 45 je oka

(57,726 kg).


MUSTAHFIZI (jedn. mustahfiz) — posadnici tvr|ava na granici.

NAHIJA (nahiye) — najnià osmanska upravna jedinica ~ija je veli~ina vari-rala u zavisnosti od vremena nastanka, blizine dràvne granice i brojamuslimanskog stanovni{tva; ulazile su u sastav sanxaka i kadiluka;starije nahije mogu da nose imena nekada{wih ùpa.

OKA (okka) — osmanska jedinica za teìnu od 400 dirhema (od po 3,207 grama)u vrednosti od 1,2828 kilograma.

OTLAK (otlak) — ispa{a, seno. Prihod od da`bine resm-i otlak — travnine,pripada spahiji.

SALARIJA (salariye) — uz desetak, dodatna da`bina u korist spahije, u visi-ni od 2%–3% proizvoda.

SANXAK (sancak) ili liva (liva) — osnovna vojno-upravna jedinica Osmanskogcarstva na ~elu sa sanxak-begom. Sastoji se od nekoliko nahija i jednogili vi{e kadiluka, a vi{e sanxaka formira begler-begluk ili ejalet.

SKELA (iskele) — prelaz preko reke — „brod“, pristani{te, gde se napla}ujucarinske da`bine.

SPAHIJA (sipahi) — lako naoruàni kowanik, koji u zamenu za svoju vojnuslu`bu, i u zavisnosti od zasluga, uìva posed sa prihodima odre|enevrednosti: timar (do 20.000 ak~i), zeamet (od 20.000 do 99.000 ak~i) ihas (vi{e od 100.000 ak~i).

SUBA[A (subaôi) — pomo}nik sanxakbega, vojno-upravni zapovednik nedavnoosvojene teritorije ili vilajeta.

TOVAR (yuk, himl) — mera za teìnu, ~ija je veli~ina zavisila od vrste robe ina~ina transporta, npr. tovar vina od 8 medri po 8 oka (1.168 l), a kow-

ski tovar se ra~unao na 100 oka (128 kg).

ULUFEXIJE (jedn. ulufeci) — pripadnici posade tvr|ave na granici, pla}enidnevnicama u novcu.

U[UR (‘oôur) — desetak, deseti deo proizvoda koji je seqak bio duàn da pre-da svom feudalnom i, kasnije, osmanskom gospodaru.

FILURIJA (filori) — zlatni dukat (florin), naj~e{}e mleta~ki; da`bina kojuje pla}ao deo stanovni{tva u statusu vlaha.

HARAMIJA (haram›) — razbojnik, odmetnik, hajduk.

HARA^ (haraü) — porez u novcu, naj~e{}e glavarina (cizye), osnovni porez ko-ji su pla}ali odrasli nemuslimani koji su upisani kao stare{ine jedneporeske jedinice ili doma}instva (hane).

ÂIR (üair) — livada, senokos.

ÎFTLUK (üiftlik) — komad obradive zemqe, razli~ite veli~ine u zavisnostiod kvaliteta, koji obra|uje jedna porodica (hane) radom jednog para vo-lova (üift).

XEMAT (cemaat) — uop{te: grupa, skupina, koja moè biti organizovana naprofesionalnoj, etni~koj, verskoj ili plemenskoj osnovi.

XERAHORLUK (serahorl›k) — obaveza kulu~ewa u korist dràve.

Re~nik osmanskih termina 405

SPISAK KARATA

Karta 1: SEVERNA BOSNA U SREDWEM VEKU — str. 16

Karta 2: „ZEMQE“ SREDWOVEKOVNE BOSANSKE DR@AVE — str. 65

Karta 3: SEVERNA BOSNA U DRUGOJ ^ETVRTINI 15. VEKA — str. 133

Karta 4: OSMANSKA OSVAJAWA U SEVERNOJ BOSNI I SLAVONIJI— str. 169

Karta 5: NASEQA CENTRALNOG TIPA — str. 209

Karta 6: MARSCHKARTE VON MITTELEUROPA 1848 — str. 210

Karta 7: NASEQA I PUTEVI NA TLU SEVERNE BOSNE

SPISAK SKRA]ENICA

AGHBB Anali Gazi Husrev-begove bibliotekeALBiH Arheolo{ki leksikon Bosne i Hercegovine, I–III, Sa-

rajevo 1988.Annales ESC Annales. Economies, Societes, CivilisationsAO Archivum OttomanicumBarabas, S.,

CD TelekiBarabas, S., A romai szent birodalmi szeki grof Telekicsalad okleveltara, I–II, Budapest 1895.

VIINJ Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugosla-

vije, I–VI, Vizantolo{ki institut SANU, Beograd1955–1986.

Vjesnik ZA Vjesnik Zemaljskog arkiva, ZagrebWenzel, G.,

Acta exteraWenzel, G., Magyar diplomacziai emlekek az Anjou–

–korbol (Acta extera Andegavensia), I–III, Budapest1874–1876.

Wenzel, G.,CD Arpadianuscontinuatus

Wenzel, G., Arpad-kori uj okmanytar (Codex diplo-maticus Arpadianus continuatus), I–XII, Budapest1860–1874.

GDI BiH Godi{njak Dru{tva istori~ara BiHGelcich J. — Thalloczy, L.,

Dipl. Rag.

Gelcich, J. — Thalloczy, L., Diplomatarum relationaeReipublicae Ragusanae cum regno Hungariae, Buda-pest 1887.

GZM Glasnik Zemaljskog muzeja, SarajevoGZM n. s. — Arheologija,

EtnologijaGlasnik Zemaljskog muzeja, nova serija za Arheolo-giju i Etnologiju

GID BiH Glasnik Istorijskog dru{tva BiHGlasnik AD BiH Glasnik Arheolo{kog dru{tva BiHGlasnik DSS Glasnik Dru{tva srpske slovesnostiGlasnik SUD Glasnik Srpskog u~enog dru{tva


GN^ Godi{wica Nikole ûpi}aEngel, P.,

ArchontologiajaEngel, P., Magyarorszag vilagi archontologiaja, I–II,Budapest 1996.

EI The Encyclopaedia of Islam, CD ROM Edition 2.0,Brill, Leiden 2003.

Zbornik HI JAZU Zbornik Historijskog instituta JAZUZRVI Zbornik radova Vizantolo{kog institutaIG Istorijski glasnikIZ Istorijski zbornik, Banja LukaI^ Istorijski ~asopisISN Istorija srpskog naroda, I, II, SKZ, Beograd 19952.JI^ Jugoslovenski istorijski ~asopisLSSV Leksikon srpskog sredweg veka, prir. S. ]irkovi}

i R. Mihaq~i}, Knowledge, Beograd 1999.Malyusz, E., ZsO Malyusz, E. Zsigmond-kori Okleveltar, I–V, Budapest

1951–1997.NZ Novopazarski zbornikNS Na{e starineOP Onomatolo{ki priloziOp{irni popis (1604) Op{irni popis Bosanskog sandàka iz 1604. godine,

obradio A. Handì}, sv. I/1, I/2, II (obradile S. Buzov,L. Gazi}), III (obradila A. Kupusovi}), Bo{nja~kiinstitut Zurich, Odjel Sarajevo i Orijentalni institut uSarajevu, Sarajevo 2000.

POF Prilozi za orijentalnu filologiju, SarajevoPrilozi Prilozi instituta za istoriju, SarajevoPrilozi KJIF Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklorSEZ Srpski etnografski zbornikSSA Stari srpski arhivSmi~iklas T.,

CDSmi~iklas, T., Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvat-ske, Dalmacije i Slavonije, (Codex diplomaticus regniCroatiae, Dalmatiae et Slavoniae), I–XVIII, Zagreb1904–1990.

Stojanovi} Q.,Zapisi i natpisi

Stojanovi}, Q., Stari srpski zapisi i natpisi,1–6, Beograd — Sremski Karlovci 1902–1926.

Stojanovi} Q.,Poveqe i pisma

Stojanovi}, Q., Stare srpske poveqe i pisma, I–1,I–2, Beograd — Sremski Karlovci 1929–1934.

SOF Sudost-ForschungenThalloczy, L. — Barabas, S.,

CD BlagayThalloczy, L. — Barabas, S., A Blagay-csaladokleveltara (Codex diplomaticus comitum de Blagay)

1260—1578, Budapest 1897.Thalloczy, L. — Horvath S.,

CD JajczaThalloczy, L. — Horvath S., Jajcza (bansag, var esvaros) tortenete 1450–1527, Budapest 1915.

Spisak skra}enica, izvora i literature 407

Fejer, G.,CD

Fejer, G., Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasti-cus ac civilis, I–X, Budae 1829–1844.

HZ Historijski zbornikCD Zichy Nagy, I. — Veghely, D. — Kammerer, E. — Lukcsics,

P., Codex diplomaticus domus senioris comitum Zichyde Zich et Vasonkeo, I–XII, Budapest 1871–1931.

^lanci i gra|a ^lanci i gra|a za kulturnu istoriju severoisto~ne Bosne,Tuzla

NEOBJAVQENI IZVORI

Ispisi akademika Pala Engela: Komitatsarchiv Somogy, Familienarchiv Jankovich,Nr. 89; Arhiv porodice Dra{kovi} u Zagrebu, fasc. 19, br. 9; MagyarorszagLeveltar, DL 73416.

BBA, TTD 16 (1476) — ispisi i prevod dr E. Miqkovi}-Bojani}.Bosnien — Topographisch–statistische Ubersicht, Wien 1874, 36 — Kriegsarchiev,

KVII m 45–11.

KARTOGRAFSKI MATERIJAL

I. C. Muller — S. M. Ingen, Augustissimo Romanor. Imperatori Iosepho I Hungariae Re-gi Invictissimo Mappam hans Regni Hungariae, proptiis elementis fertlissimicum adjacentibus regnis et provinciis nova et accuratiori forma ex optimis sche-dis collectam, 1710 — Sammlung Woldan, Osterreichische Akademie derWissenschaften, K–V (Bl).OE/HUN 84.

Anonymus, Descriptio Regni Hungariae unacum aliis finitimis regionibus, ac provinciisetc. (o. 1620) — Sammlung Woldan, Osterreichische Akademie der Wissenschaften,K–V:OE/Hun 15(10).

A. Hirsvogelio, Schlavoniae, Croatiae, Carniae, Istriae, Bosniae finitimarumque regio-num nova descriptio, Antverpiae 1572, Abraham Ortelius — Narodna bibliotekaSrbije — Kr.II–393.

Chr. Sgrothonum, Nova Exactissimaque descriptio Danubii (c. 1578) — Narodna bi-blioteka Srbije — Kp.II — 357.

G. Mercator, Sclavonia, Croatia, Bosnia cum Dalmatiae parte, Antverpen 1634 — Na-rodna biblioteka Srbije — Kr.II — 407.

M. Stier, Landkarten des Konigreichs Ungarn…, Vienae 1664 — Narodna bibliotekaSrbije — Kp.I — 40.

P. Coronelli — Jean Baptiste Nolin, Le Royaume de Dalmatie, La Morlaquie, La Bosnie,

Paris 1696, Muzej grada Beograda — I–1–759.G. Delisle, Carte pariculiere de la Hongrie…, dressee sur les observations de Mr. le

Comte Marsilli — OAW, Sammlung Woldan — K-V (Bl).OE/Hun 90.B. Homan, Ex Archetypo Mulleriano…, Regnorum Hungariae, Dalmatiae, Croatiae,

Sclavoniae, Bosnae et Serviae, Nurnberg c. 1720, Sammlung Woldan, Osterreich-ische Akademie der Wissenschaften, K–V (Bl). OE/HUN 98.


Marschkarte von Mittel–Europa, entworfen von k. und k. Generalquartiermeisterstabe,1848, 1: 864.000, Sammlung Woldan, Osterreichische Akademie der Wissen-schaften, K–V (Bl): EU 1353 (18).

Plan eines Teiles am linken Ufer der Drina zwischen Belina und Ratscha, Osterreich-isches Staatsarchiv — Kriegsarchiv, B IX b 953.

Ausfuhrliches Plan des ganzen Sau–Stroms, E. W. Durchlasser — F. C. Renner,1729–36, Osterreichisches Staatsarchiv — Kriegsarchiv, B IX b 198.

Plan des Sau–Stroms von Nardt bis Belgrad, mit allen Dorfschaften, Waldungen etc.,1736 — Osterreichisches Staatsarchiv — Kriegsarchiv, B IX b 202.

ENCIKLOPEDIJE, RE^NICI I PRIRU^NICI

Azbu~nik Srpske pravoslavne crkve po Radoslavu Gruji}u, prir. Sl. Mileusni},Beograd 1993.

Arheolo{ki leksikon Bosne i Hercegovine, I–III, Sarajevo 1988.Vlajinac, M., Re~nik na{ih starih mera — u toku vekova, I–IV, Beograd 1964–1974.Der Neue Pauly. Enzyklopadie der Antike, XI Band, Hrsg. H. Cancik, H. Shneider, Stut-

tgart–Weimar 2001,Enciklopedija Jugoslavije, 1–6, Zagreb 1980–1990.Encyclopaedia Britannica, Delux Edition CD ROM 2004.Imenik naseljenih mesta u FNR Jugoslaviji, Beograd 1951.Jewish Encyclopedia, 1901–1906 (http://www.jewishencyclopedia.com).Leksikon srpskog sredweg veka, prir. S. ]irkovi} i R. Mihaq~i}, Knowledge,

Beograd 1999.Lexikon zur Geschichte Sudosteuropas, Hrsg. E. Hosch, K. Nehring, H. Sundhaussen,

Bohlau, Wien — Koln — Weimar 2004.Ma`urani}, V., Prinosi za hrvatski pravno-povijestni rje~nik, I-II, Zagreb 1908–1922.Markovi}, J., Geografske oblasti SFR Jugoslavije, Beograd 1970.Nedeqkovi}, M., Godi{wi obi~aji u Srba, Beograd 1990.Nedeqkovi}, M., Kalendar srpskih narodnih obi~aja i verovawa — za prostu

1995, Vaqevo 1994.Re~nik srpskohrvatskog kwi`evnog i narodnog jezika, I–XVII, SANU, Beograd

1959–.Rje~nik hrvatskoga ili srpskoga jezika, JAZU, Zagreb.Simonovi}, D., Botani~ki re~nik, Beograd 1959Slovenska mitologija. Enciklopedijski re~nik, red. N. I. Tolstoj — Q. Radenko-

vi}, Zepter Book World, Beograd 2001.Skok, P., Etimologijski rje~nik hrvatskoga ili srpskoga jezika, I–IV, Zagreb 1971–1974.[kalji}, A., Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo 1957.The Encyclopaedia of Islam, CD ROM Edition 2.0, Brill, Leiden 2003.Hintz, W., Islamische Masse und Gewichte. Umgerechnet ins metrische System, Hand-

buch der Orientalistik, hrsgb. von B. Spuler, E.J. Brill, Leiden 1955.Herkov, Z., Gra|a za financijsko-pravni rje~nik feudalne epohe Hrvatske, I–II, Zagreb

1956.


OBJAVQENI IZVORI

Agricola Georgius, De re metallica, Transl. from the first latin edition of 1556, by H. C.Hoover — L. H. Hoover, Dover Publication Inc., New York 1950.

Alexander, J. Ch., Toward a History of Post-Byzantine Greece: The Ottoman Kanuna-mes for the Greek Lands circa 1500 — circa 1600, Athens 1985.

Ali~i}, A., Sumarni popis sand`aka Bosna iz 1468/69. godine, Islamski kulturni centar —Mostar 2008.

Amatus Lusitanus, Curationum medicinalium Centuriae septem, VI, digitalizovanoizdawe: Gallica, Bibliotheque Nationale de France:

http://visualiseur.bnf.fr/Visualiseur?Destination=Gallica&O=NUMM–53231(29.08.2005).

Arhiepiskop Danilo, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, prev. L. Mirko-vi}, Beograd 1937.

Babi}, M. — Tomovi}, G., Starosrpski natpisi iz Bijeqine, Miscellanea XXII(2004) 81–104.

Balti}, J., Godi{njak od dogadjaja i promine vrimena u Bosni 1754–1882, prir. A. Zir-dum, Sarajevo 1990.

Barkan, O. L., 894 (1488–1489) y›l› Cizyesinin Tahsilat›na ait Muhasebe bilanüolar›,

Belgeler 1–1 (1964).Batini}, M., Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj poviesti, Starine JAZU 17 (1885)

116–150.Barabas, S., A romai szent birodalmi szeki grof Teleki csalad okleveltara, I–II, Budapest

1895.Beldiceanu, N., Recherche sur la ville ottomane au XVe siecle. Etudes et actes, Biblio-

theque archeologique et historique de l’Institute franüaise d’archeologie d’Istan-bul XXV, Paris 1973.

Beldiceanu, N., Les actes des premiers sultans conserve dans les manuscrits turcs de laBibliotheque Nationale a Paris I — Actes de Mehmed II et de Bayezid II du Ms.fonds turc ancien 39, Ecole pratiques des Hautes Etudes VIe section, Paris — LaHaye 1960.

Bertrandon de la Brokijer, Putopis „Putovanje preko mora kroz Palestinu, Malu Aziju,Srbiju i Francusku, Prosveta, Beograd 1950 ‰reprint ^igoja, Beograd 2002Š.

Be{lagi}, [., Novoprona|eni natpisi na ste}cima, NS XII (1969) 133–148.Blagojevi}, M., Zemqoradni~ki zakon. Sredwovekovni rukopis, SANU — Odeqe-

we dru{tvenih nauka, Izvori srpskog prava XIV, Beograd 2007.Bodenstein, G., Povijest naselja u Posavini god. 1718–39, GZM XIX (1907) 156–190,

360–389.Bojani}, D., Turski zakoni i zakonski propisi iz XV i XVI veka za smederevsku, kru{e-

va~ku i vidinsku oblast, Istorijski institut, Beograd 1974.Bo{kov, V., Turski dokumenti o odnosu katoli~ke i pravoslavne crkve u Bosni,

Hercegovini i Dalmaciji (XV–XVII vek) Spomenik SANU 131, Odeqeweistorijskih nauka kw. 7, Beograd 1992, 7–66.

Brkovi}, M., Tri povelje knezova Bribirskih izdane bosanskom knezu Hrvatinu Stjepa-ni}u, Radovi JAZU u Zadru 32 (1990) 139–153.


Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV i XVI vijek) ur. L. Gejzi}, Mon. Turcica V, SerijaIII, Orijentalni institut u Sarajevu 1985.

Vego, M., Zbornik srednjovjekovnih natpisa BiH, I–IV, Sarajevo 1960–1972.Wenzel, G., Magyar diplomacziai emlekek az Anjou–korbol (Acta extera Andegavensia),

I–III, Budapest 1874–1876.Wenzel, G., Arpad–kori uj okmanytar (Codex diplomaticus Arpadianus continuatus),

I–XII, Budapest 1860–1874.Veselinovi}, A., Dubrova~ko Malo ve}e o Srbiji (1415–1460), Istorijski insti-

tut SANU, Gra|a –kw. 33, Izvori za istoriju srpskog naroda u sredwem ve-ku kw. 1, Beograd 1997.

Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, I–VI, Vizantolo{ki insti-tut SANU, Beograd 1955–1986.

Gelcich, J. — Thalloczy, L., Diplomatarum relationae Reipublicae Ragusanae cum regnoHungariae, Budapest 1887.

Decreta regni Hungariae, Gesetze und Verordnungen Ungarns 1301–1457, eds. F. Dory— G. Bonis — V. Bacskai, Akademiai Kiado, Budapest 1976.

Die osmanische Chronik des Rustem Pascha, vorgelegt von L. Forrer, Leipzig 1923.Dini}, M., Vesti Eberharda Vindekea o Bosni, I^ 1 (1935) 325–367.Dini}, M., Odluke ve}a Dubrova~ke republike, I–II, Beograd 1951–1964.Dini}, M., Gra|a za istoriju Beograda u sredwem veku, II, Beograd 1958.Dini}, M., Iz Dubrova~kog arhiva, III, Beograd 1967.\ukanovi}, M., Maglajski dokumenti A. Mahmutagi}a, Anali Filolo{kog fakul-

teta u Beogradu 6 (1966) 446–458.Evlija ^elebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama, prevod, uvod i komentar

H. [abanovi}, Veselin Masle{a, Sarajevo 1979.Evliya Üelebi Seyahatnamesi, hzr. S. A. Kahraman, Y. Dagl›. 6. Kitap, Istanbul 2002.Elezovi}, G., Turski izvori za istoriju Jugoslovena. Dva turska hroni~ara iz 15.

veka. 1. A{ik pa{a zade, 2. Dursun beg, Brastvo 26 (1932) 50–125.Elezovi}, G., Turski spomenici 1348–1520, I, 1, SKA, Beograd 1940.Evans, A. D`., Kroz Bosnu i Hercegovinu pe{ke tokom pobune 1875, Sarajevo 1965.Engel, J. [., Opis Kraqevine Slavonije i Vojvodstva Srema, prev. V. Stoji}, Ma-

tica crpska, Novi Sad 2003.@ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, napisao arhiepiskop Danilo drugi, iz-

dao \. Dani~i}, Zagreb 1866.Zlatovi}, S., Izvje{taj o Bosni god. 1640. o. Pavla iz Rovinja, Starine JAZU 23 (1890)

1–38.Ivi}, A., Spomenici Srba Srba u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji tokom XVI i

XVII stole}a. Prvi deo (1527–1600), Kwige Matice crpske br. 36. i 37,Zbornik istorijskih dokumenata III, Novi Sad 1910.

Istvanffy, M., Regni Hungariae Historia, Libri XXXIV, Cologne 1724.Ja~ov, M., Spisi Tajnog vatikanskog arhiva XVI–XVIII veka, Zbornik za istoriju,

jezik i kwi`evnost srpskog naroda SANU, kw. 22, Beograd 1983.Jeleni}, J., Spomenici kulturnog rada bosanskih franjevaca (1437–1878), Starine JAZU

36 (1918) 81–162.Jeleni}, J., Dva ljetopisa Bosne Srebrne, GZM 30 (1918) 115–128.


Jorga, N., Notes et extraits pour servir al'histoire des Croisades au XV siecle, I–II, Paris1899.

Kanuni i kanun–name za bosanski, hercegova~ki, zvorni~ki, kli{ki, crnogorski i skadarskisandàk iz XV i XVI vijeka, prir. B. \ur|ev, N. Filipovi}, H. Hadìbegi}, M. Muji}i H. [abanovi}, Sarajevo 1957.

Kinam, Jovan, Spisi o istoriji, prev. N. Rado{evi}–Maksimovi}, komentar J.Kali}, VIINJ IV, Beograd 1970, 1–105.

Kova~evi}, E., Hududnama Bosanskog vilajeta prema Austriji poslije Karlova~kogmira, (kriti~ko izdanje teksta), POF XX–XXI (1970–71) 365–435.

Kosti}, P., Dokumenti o buni smederevskog episkopa Pavla protiv pot~iwavawa

Pe}ke patrijar{ije Ohridskoj arhiepiskopiji, Spomenik SKA 56 (1922)32–39.

Kukuljevi}, I., Izvadci listinah i poveljah bosanskih, Arkiv za povestnicu jugoslavenskuII (1852) 1–40.

Kre{evljakovi}, H. — Kapidì}, H., Vojno–geografski opis Bosne pred Dubi~ki rat od1785, Nau~no dru{tvo NR BiH, Gra|a VII, Odjeljenje Istorisko–filolo{kih naukaknj. 5, Sarajevo 1957.

Kuripe{i}, B., Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530, prev. \. Pejano-vi}, Sarajevo 1950 ‰reprint îgoja –Beograd 2001Š.

Laszowski, E., Monumenta Habsburgica I (1526–1530), II (1531–1540), Zagreb 1914–1916.Lastri}, F., Pregled starina bosanske provincije, Sarajevo 1977.La{vanin, Fra Nikola, Ljetopis, prir. i prev. I. Gavran, Sarajevo 1981.Letopis popa Dukqanina, uredio F. [i{i}, Posebna izdawa SKA, Beograd 1928.Lu~i}, J., Spisi dubrova~ke kancelarije, II, Zagreb 1984.Ljubi}, [., Listine o odno{ajih izmedju Ju`nog Slavenstva i Mleta~ke Republike, I–X,

Zagreb 1861–1891.Maku{ev, V., Istorijcki spomenici Ju`nih Slovena i okolnih naroda, II, Beo-

grad 1882.Malyusz, E., Zsigmond-kori Okleveltar, I–V, Budapest 1951–1997.Markovi}, B., Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevi}a, Spomenik SANU

126, Odeq. dru{tvenih nauka 24 (1985).Mesi}, M., Gra|a mojih razprava u „Radu“, Starine 5 (1873) 109–280.M(ilobar), F., Dva savremena izvje{taja o Bosni iz prve polovine stoqe}a. Bi-

skup M. Maravi} i B. Ka{i}, GZM 16 (1904) 251–266.Miklosich, F., Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Vin-

dobonae 1858 (reprint: Beograd 20062).Missale Hervoiae Ducis Spalatensis croatico-glagoliticum, ed. B. Grabar, A. Nazor, M.

Panteli}, sub red. V. [tefani}, Zagreb — Ljubljana — Grac 1973 (fototipsko iz-dawe).

Mitrovi}, K., Pet pisama despota Vuka Grgurevi}a, Brani~evski glasnik 3–4(2006) 63–83.

Mihailovi}, Konstantin, iz Ostrovice, Jani~arove uspomene, predgovor i pre-vod \. @ivanovi}, Prosveta, Beograd 1966.

Mihaq~i}, R., Poveqa kraqa Stefana Tvrtka I Kotromani}a knezu i vojvodi

Hrvoju Vuk~i}u Hrvatini}u, SSA 1 (2002) 117–129.


Monumenta Cartographica Jugoslaviae I — Tabula Peutingeriana, priredio G. [kri-vani}, Istorijski institut, Posebna izdawa kw. 17, Beograd 1975.

Monumenta Ragusina — Libri Reformationum, I–V, Zagreb 1879–1897.Männesland, S., 1001 Days — Bosna i Hercegovina slikom i rije~ju kroz stolje}a,

Sypress, Oslo 2001.Mrgi}, J., Pismo ùpana Dragi{e Diwi~i}a knezu Vuka{inu i vojvodi Vukmiru

Zlatonosovi}u, SSA 6 (2007) 201–207.Mrgi}-Radoj~i}, J., Poveqa bana Stjepana II velikom knezu Grguru Stjepani}u

1329/30, SSA 3 (2004) 19–33.Mrgi}-Radoj~i}, J., Poveqa bana Stjepana II Kotromani}a knezu Vuku i Pavlu

Vukosavi}u 1351, SSA 1 (2002), 79–92.Mrgi}-Radoj~i}, J., Poveqa bana Tvrtka knezu Vukcu Hrvatini}u, 11. avgust

1366, SSA 2 (2003) 167–184.Muhimme defteri. Dokumenti o na{im krajevima, prir. E. Kova~evi}, Orijentalni institut

— Monumenta Turcica IV, Sarajevo 1985.McGowan, B., Sirem Sancag› Mufassal Tahrir Defteri, Ankara 1983.Nagy, I., et. al., Hazai Okleveltar 1234–1536, Budapest 1879.Nagy, I. et al., Hazai Okmanytar (Codex diplomaticus patrius), I–VIII, Gyor — Buda-

pest 1865–1891.Nagy, I. — Nyari, A., Magyar diplomacziai emlekek Matyas kiraly korabol (Acta extera),

I–III, Budapest 1875–1877.Nagy, I. — Veghely, D. — Kammerer, E. — Lukcsics, P., Codex diplomaticus domus

senioris comitum Zichy de Zich et Vasonkeo, I–XII, Budapest 1871–1931.Novakovi}, St., Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka, Beograd 1912,

20062.Op{irni popis Bosanskog sandàka iz 1604. godine, obradio A. Handì}, sv. I/1, I/2, II

(obradile S. Buzov, L. Gazi}), III (obradila A. Kupusovi}), Bo{nja~ki institutZurich, Odjel Sarajevo i Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo 2000.

Orbin, Mavro, Kraqevstvo Slovena, Beograd 1968, Zrewanin 20062.Orbini, Mavro, Kraljevstvo Slavena, prev. S. Husi}, prir. F. [anjek, Zagreb 1999.Panteli}, D., Vojno-geografski opisi Srbije pred Ko~inu krajinu 1783. i 1784.

godine, Spomenik SKA LXXXII (1936) 1–153.Pesty, F. — Ortvay T., Oklevelek Temesvarmegye es Temesvar varos tortenetehez, I,

Poszony 1896.Pliny, Natural History, vol. VIII (Libri XXVIII–XXXII), Engl. transl. in ten volumes by

W. H. S. Jones, Cambridge — Harvard University Press, London 1975.Porfirogenit, Konstantin, Spis o narodima, prev. i kom. B. Ferjan~i}, VIINJ II,

Beograd 1959.Pri~e francuskih putopisaca sa puta po otomanskoj Bosni, prir. i prev. M. Kara-

ulac, Novi Sad 1998.Pray, Georgius, Epistolae procerum regni Hungariae I (1491–1711), Posonii, 1806.Puci}, M., Spomenici srãbski od 1395. do 1423, I–II, Beograd 1858–1862.Radoj~i}, N, Zakonik cara Stefana Du{ana, Beograd 1960.Radoni}, J., Dubrova~ka akta i poveqe I, Beograd 1934.Ra~ki, F., Popis ùpa zagreba~ke biskupije 1334. i 1501. godine, Starine JAZU 4 (1872)

201–229.


Ra~ki, F., Prilozi za sbirku srbskih i bosanskih listina, Rad JAZU 1 (1867) 124–163.Rudi}, S., Poveqa kraqa Dabi{e k}erci Stani, SSA 4 (2005) 173–192, sa snim-

kom.Samarxi}, R., Beograd i Srbija u spisima francuskih savremenika (XVI–XVII vek),

Beograd 1961.Sanudo, M., Odno{aji skupnovlade mleta~ke prama Ju`nim Slavenom, Arkiv za povjest-

nicu jugoslavensku 6, U Mletcih 1863.Ömi~iklas, T., Diplomati~ki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, (Codex di-

plomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae), I–XVIII, Zagreb 1904–1990.Solovjev, A., Odabrani spomenici srpskog prava, Beograd 1926.Stipi{i}, J. — [am{alovi}, M., Isprave u Arhivu Jugoslavenske akademije, Zbornik HI

JAZU 2 (1959); 3 (1960); 4 (1961).Stojanovi}, Q., Stare srpske poveqe i pisma, I–1, I–2, Beograd — Sremski Kar-

lovci 1929–1934.Stojanovi}, Q., Stari srpski zapisi i natpisi, 1–6, Beograd — Sremski Karlov-

ci 1902–1926.Stojanovi}, Q., Stari srpski rodoslovi i letopisi, Beograd — Sremski Karlov-

ci 1927.Tadi}, J., Pisma i uputstva Dubrova~ke republike, I, Beograd 1935.Thalloczy, L., Istra`ivanja o postanku Bosanske banovine s naro~itim obzirom na pove-

lje kormendskog arkiva, GZM 18 (1906) 401–444.Thalloczy, L., Studien zur Geschichte Bosniens und Serbiens im Mittelalter, Munchen–

–Leipzig 1914.Thalloczy, L. — Aldasy, A., Magyarorszag es Szerbia kozti osszekottetesek okleveltara.

1198–1526, Budapest 1907.Thalloczy, L. — Horvath S., Also-Szlavoniai okmanytar: (Dubicza, Orbasz es Szana

Varmegyek) 1244–1710, Budapest 1912.Thalloczy, L. — Horvath S., Jajcza (bansag, var es varos) tortenete 1450–1527, Buda-

pest 1915.Thalloczy, L. — Barabas, S., A Blagay-csalad okleveltara (Codex diplomaticus comitum

de Blagay) 1260—1578, Budapest 1897.Teleki, J., Hunyadiak kora Magyarorszagon, X–XI, Pest 1853, 1855.Todorov, N. — Velkov, A., Situation demographique de la Peninsule balkanique (fin du

XVe s. debut du XVIe s.) Academie Bulgare des Sciences — Institut d’Etudes Bal-kaniques, Sofia 1988.

Truhelka, ]., Tursko–slovjenski spomenici dubrova~ke arkive, GZM XXIII (1911)70–119.

Truhelka, ]., Fojni~ka hronika, GZM XXI (1909) 443–459.Theiner, A., Vetera monumenta Slavorum Meridionalium historiam illustrantia, I,

Romae 1863.Thurocz, J. de, Chronica Hungarorum, I. Textus, ed. E. Galantai — J. Kristo, Budapest

1985.Fejer, G., Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis, I–X, Budae 1829–1844.Fermend`in, E., Acta Bosnae potissimum ecclesiastia ac civilis (925–1752) Zagrabiae

1892.Fraknoi, V., Matyas Kiraly levelei, I–II, Budapest 1895.


Handì}, A., Dva prva popisa Zvorni~kog sandàka (iz 1519. i 1533. godine), ANU-BiH–SANU, Sarajevo 1986.

Handì}, A., Op{irni popis nahije Sokol u Zvorni~kom sandàku 1548. godine, Gra~a-ni~ki glasnik 20 (2005) <http://www.glasnik.gracanica.net/arhiva/20>.

Haxibegi}, H., Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca, GZM n.s. 4–5 (1950)295–382.

Hilandarski medicinski kodeks br. 517, predgovor R. Kati}, Narodna bibliote-ka Srbije, Beograd 1980.

Hilandarski medicinski kodeks br. 517. Prevod, predgovor R. Kati}, NarodnaBiblioteka Srbije, Beograd 1989.

Hodinka, A., Tanulmanyok a bosnyak-diakovari pòspíkseg tírtenetebíl, Budapest1898.

Horvat, K., Monumenta historica nova historiam Bosne et provinciarum vicinarum illu-strantia, GZM 21 (1909) 1–104, 313–424.

Chronica Ragusina Junii Resti, dig. N. Nodilo, Zagrabiae 1893.^remo{nik, G., Kancelariski i notarski spisi, I, Beograd 1937.[abanovi}, H., Turski izvori za istoriju Beograda, kw. 1, sv. 1, Turski kata-

starski popisi Beograda i okoline 1475–1566, Beograd 1964.[ami}, M., Francuski putnici u Bosni na pragu XIX stolje}a, Sarajevo 1966.[afarik, J., Srbski letopisac iz po~etka XVI–og stoletia, Glasnik DSS V

(1853) 49–58.[i{i}, F., Nekoliko isprava iz po~etka XV stolje}a, Starine JAZU 39 (1938) 130–320.[idak, J., Nova gra|a o akciji rimske kurije u Bosni 1245, HZ XXVII–XXVIII (1974–75)

319–329.[i{i}, F., Rukovet spomenika o hercegu Ivani{u Korvinu i o borbama Hrvata s Turcima

(1473–1490), Starine JAZU 37 (1934) 189–344; Starine JAZU 38 (1937) 1–180.[i{i}, F., Hrvatski saborski spisi, I–II, Zagreb 1912–1915.[unji}, M., Trogirski izvje{taji o turskom osvojenju Bosne (1463) Glasnik AD BiH 29

(1989) 139–157.[urmin, \., Hrvatski spomenici, I, Zagreb 1898.

LITERATURA

Abulafia, D., Introduction: Seven Types of Ambiguity c. 1100 — c. 1500, u: MedievalFrontiers: Concepts and Practices, eds. D. Abulafia — N. Berend, Selectedpapers of a colloquium held Nov. 1998 at St. Catherine’s College, Cambridge,Ashgate 2002, 1–34.

Adam~ek, J., Agrarni odnosi u Hrvatskoj od sredine XV do kraja XVII stolje}a, Zagreb1980.

Adanir, F., Tradition and Rural Change in Southeastern Europe During Ottoman Rule,u: The Origins of Backwardness in Eastern Europe, ed. D. Chirot, University ofCalifornia Press 1989, 131–176.

Ajda~i}, D., Zemqoradni~ki i hri{}anski kalendar balkanskih Slovena, Kodovislovenskih kultura 5 (2000) 127–130.


Alexander, J. C., Counting the Grains: Conceptual and Methodological Issues in Readingthe Ottoman Mufassal Tahrir Defters, Arab Historical Review for Ottoman Studies19–20 (1999) 55–70.

Aleksi}, A., Ma~va s naro~itim pogledom na poplavne prilike, Glasnik SUD 72(1881) 1–106.

Allen, R., Economic Structure and Agricultural Productivity in Europe 1300–1800,European Review of Economic History 3 (2000) 1–25.

Alfoldy, G., Bevolkerung und Gesellschaft der romischen Provinz Dalmatien, Budapest1965.

Anane, R., Data Mining and Serial Documents, Computers and Humanities 35 (2001)299–304.

An|eli}, P., Bobovac i Kraljevska Sutjeska, Sarajevo 1973.An|eli}, P., Krunidbena i grobna crkva bosanskih vladara u Milima (Arnautovi}ima),

GZM n.s. — Arheologija XXXIV (1979) 183–247.An|eli}, P., O usorskim vojvodama i politi~kom statusu Usore u srednjem vijeku, Prilozi

13 (1977) 17–45.An|eli}, P., Postojbina i rod Divo{a Tihoradi}a, Slovo 25–26 (1976) 231–239.An|eli}, P., Srednjovekovna `upa Krivaja ili Kamenica, u: isti, Studije o teritorijalno-

politi~koj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1982, 205–220.An|eli}, Ubikacija oblasti Treboti}a, u: isti, Studije o teritorijalnoj organizaciji srednjo-

vjekovne Bosne, Sarajevo 1982, 173–204.Babi}, A., O odnosima vazaliteta u sredwovjekovnoj Bosni, GID BiH 6 (1954)

29–44 (= u: isti, Iz istorije srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1972).Baker, A. R. H., Geography and History — Bridging the Divide, Cambridge Studies in

Historical Geography 36, Cambridge University Press 2003.Ballif, Ph., Wasserbauten in Bosnien und der Hercegovina, II, Wien 1899.Barta, G., A Forgotten Theatre of War 1526–1528 (Historical Events preceding the

Ottoman–Hungarian Alliance of 1528), u: Hungarian–Ottoman Military andDiplomatic Relations in the Age of Suleyman the Magnificent, eds. G. David —P. Fodor, Budapest 1994, 93–130.

Basler, \., Zvonik (Zvornik) — Stari grad na Drini, GZM n.s. — Istorija i Etnologija X(1955) 73–83; XI (1956) 243–277.

Basler, \., Ivanjsko polje. Gornji tok Ukrine, GZM n.s. — Arheologija VII (1952)411–424.

Basler, \., Stari grad Srebrnik i problematika njegove konzervacije, GZM n.s. — Arheo-logija IV (1957) 110–129.

Basler, \., Stari gradovi u Majevici i Trebovcu, ^lanci i gra|a IX (1972) 59–64.Baum, M., @upa Soli, ^lanci i gra|a 1 (1957) 7–37.Begovi}, M., Vakufi u Jugoslaviji, Posebna izdawa SAN, kw. CCCLXVI, Odeqewe

dru{tvenih nauka kw. 44, Beograd 1963.Bejti}, A., Nova Kasaba u Jadru, GDI BiH XI (1961) 225–249.Beldiceanu, N., Les Valaques de Bosnie a la fin du XVe siecle et leurs institutions, Turcica

VII (1975) 122–134.Beldiceanu, N., Le vozarliq: une institution ponto-danubienne, SOF 32 (1973) 73–90.Berend, N., Medievalists and the Notion of the Frontier, The Medieval History Journal

Vol. 2, No. 1 (1999) 55–72.


Bechmann, R., Trees and Man. The Forest in the Middle Ages, New York 1990.Birnbaum, H., Slavische Landnahme, u: Lexikon zur Geschichte Sudosteuropas, Hrsg.

E. Hosch, K. Nehring, H. Sundhaussen, Bohlau, Wien — Koln — Weimar 2004,627–629.

Blagojevi}, M., Bosansko Zavr{je, Zbornik FF u Beogradu 14–1 (1979) 129–144.Blagojevi}, M., Vla{ki knezovi, premi}uri i ~elnici u dràvi Nemawi}a i Ko-

tromani}a (XIII–XIV vek) u: Spomenica Milana Vasi}a, Spomenica ANURSkw. 2, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 14, Bawa Luka 2005, 43–77.

Blagojevi}, M., Grad i ùpa — me|e gradskog dru{tva, u: Socijalna struktura

srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek), Odeqewe za istoriju FF u Beogra-du, Narodni muzej u Smederevu, Beograd — Smederevo 1992, 67–84.

Blagojevi}, M., Dràvna uprava u srpskim sredwovekovnim zemqama, Beograd1997.

Blagojevi}, M., „Zakon svetoga Simeona i svetoga Save“, u: Sava Nemawi} —

Sveti Sava, Beograd 1979, 129–166 (= isto, u: Nemawi}i i Lazarevi}i i

srpska sredwovekovna dràvnost, Beograd 2004, 191–246).Blagojevi}, M., Zemqoradwa u sredwovekovnoj Srbiji, drugo, izmeweno i dopuwe-

no izdawe, Beograd 2004.Blagojevi}, M., Naseqa u Ma~vi i pitawe srpsko–ugarske granice, u: Vaqevo —

postanak i uspon gradskog sredi{ta, Vaqevo 1994, 78–92.Blagojevi}, M., Planine i pa{waci u sredwovekovnoj Srbiji, IG 2–3 (1966) 2–95.Blagojevi}, M., Podriwe izme|u srpskih sredwovekovnih dràva, u: Drina, Zavod

za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 2005, 29–67.Blagojevi}, M., Severna granica bosanske dràve u XIV veku, u: Bosna i Hercego-

vina od sredweg veka do najnovijeg vremena, Me|unarodni nau~ni skup,13–15. decembar 1994, Zbornik radova 12, Istorijski institut SANU, Beo-grad 1995, 59–76.

Blagojevi}, M., So}e — osnovni porez sredwovekovne Srbije, Glas SANU 390,Odeqewe istorijskih nauka 11 (2001) 1–44.

Blagojevi}, M., Sredwovekovni zabel, I^ 14–15 (1966) 1–17.Blagojevi}, M., Srpske udeone kneèvine, ZRVI 36 (1997) 45–62.Blagojevi}, M. — Medakovi}, D., Istorija srpske dràvnosti, I, Novi Sad 2000.Boì}, I., Dubrovnik i Turska u XIV i XV veku, Posebna izdawa SAN, kw. SS,

Istorijski institut, kw. 3, Beograd 1952.Boì}, I., Kolebawa Mahmud-pa{e An|elovi}a, Prilozi KJIF, kw. 41, 3–4

(1975) 159–171.Bosendorfer, J., Crtice iz slavonske povijesti, Osijek 1910.Bojanin, S., Zabave i svetkovine u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 2005.Bojani}, D., Dve godine istorije bosanskog kraji{ta (1479. i 1480) — prema Ibn Kemalu,

POF 14–15 (1964–65) 33–50.Bojani}, D., Jadar u XVI i XVII veku, u: Jadar u pro{losti, Loznica 1985, 77–190.Bojani}, D., Krupaw i Ra|evina u XVI i XVII veku, u: Ra|evina u pro{losti, Beo-

grad 1986, 131–185.Bojani}, D., O Novobrdskoj gospo{tini, I^ 29–30 (1982–83) 117–127.Bojanovski, I., Bosna i Hercegovina u anti~ko doba, Djela ANUBiH, knj. LXVI, Centar

za balkanolo{ka ispitivanja, knj. 6, Sarajevo 1988.


Bojanovski, I., Dobor u Usori, NS XIV–XV (1981) 11–35.Bojanovski, I., Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji, Djela ANUBiH

knj. XLVII, Centar za balkano{ka ispitivanja knj. 2, Sarajevo 1974.Bojanovski, I, Neki rezultati prou~avanja srednjovjekovnih gradova u Bosni s posebnim

osvrtom na transformaciju burga u artiljerijsku tvr|avu, NS XVIII–XIX (1989)109–118.

Bojanovski, I., Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rim-skoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom na podru~je Bosne i Hercegovine)

III — Prilog prou~avanju anti~kih naselja i komunikacija u Isto~noj Bosni, Godi-{njak Centra za balkanolo{ka ispitivanja ANUBiH XIX (17) (1981) 125–197, sakartom puteva.

Bojanovski, I., Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rim-skoj provinciji Dalmaciji (s posebnim obzirom na podru~je Bosne i Hercegovine)

IV — Rimska cesta Siscia — Sirmium (Tab. Peut.) i njena topografija (arheolo-{ko–topografska studija) Godi{njak Centra za balkanolo{ka ispitivanja ANUBiHXXII (20) (1984) 145–265, sa kartom puteva.

Bojanovski, I., Rimska cesta dolinom Bosne i njezina topografija, Radovi sa simpoziju-ma „Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Izdanja Muzeja grada ZeniceIII, Zenica 1973, 393–415.

Bojanovski, I, Stari grad Maglaj — Istra`iva~ki i konzervatorski radovi 1962. i 1963. g.,NS X (1965) 61–95.

Bosna i Hercegovina, Enciklopedija Jugoslavije, 2, Zagreb 19802.Bo{kov, V., Pitanje autenti~nosti fojni~ke ahd-name Mehmeda II iz 1463. godine, GDI

BiH 28–30 (1977–79) 87–105.Bo{kov, M., Monasi iz Papra}e na posedima porodice Hane Despotovne u Litvi,

Istra`ivawa 16, Novi Sad 2005, 67–90.Braudel, F., Les Structures du Quotidien: le Possible et l’Impossible. Civilisation mate-

rielle, economie et capitalisme, XVe–XVIII e siecle, I, Paris 1979.Brodel, F., Strukture svakodnevnice: mogu}e i nemogu}e. Materijalna civilizacija, eko-

nomija i kapitalizam od XV do XVIII veka, I, Beograd 2007.Brodel, F., Igre razmene. Materijalna civilizacija, ekonomija i kapitalizam od XV do

XVIII veka, II, Beograd 2007.Brunner, K., Continuity and Discontinuity of Roman Agricultural Knowledge in the

Early Middle Ages, u: Agriculture in the Middle Ages. Technology, Practice, andRepresentation, ed. D. Sweeney, University of Pennsylvania Press, Philadelphia1995, 21–40.

Bryer, A., The Means of Agricultural Production: Muscle and Tools, u: The EconomicHistory of the Byzantine Empire, ed. A. Laiou, Dumbarton Oaks — WashingtonD.C. 2002, 101–113 ‰www.doaks.org/etexts.html (3. 5. 2005)Š.

Bubalo, \., Bibliografija radova akademika S. ]irkovi}a, SSA 3 (2004) XIX––LXIII.

Buturovi}, \., Gerz Iqas — \erzelez prema historijskim izvorima iz XV, XVI i

XVII vijeka, Prilozi za KJiF 41, 3–4 (1975) 172–186.Vani~ek, F., Spezialgeschichte der Militargrenze, I–IV, Wien 1875.Vasi}, M., Zemqa Pavlovi}a u svjetlu turskih izvora, u: Zbornik radova sa na-

u~nog skupa: Zemqa Pavlovi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine,


Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V,Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003,305–326.

Vasi}, M., Kneìne i knezovi timarlije u Zvorni~kom sanxaku u XVI vijeku, GIDBiH 10 (1949–1959) 247–278.

Vasi}, M., Martolosi u jugoslovenskim zemljama pod turskom vla{}u, Sarajevo 1967.Vasi}, M., O kneìnama Baki}a pod turskom vla{}u, GDI BiH 9 (1957) 221–239.Veselinovi}, A., Granica izme|u Srbije i Bosne u XV veku, u: Bosna i Hercegovina

od sredweg veka do novijeg vremena, SANU — Istorijski institut, Beograd1995, 87–100.

Veselinovi}, A., Dràva srpskih despota, Beograd 1995, 20062.Vego, M., Naselja srednjovjekovne bosanske dràve, Sarajevo 1957.Vinaver, V., Prilozi istoriji plemenitih metala, cena i nadnica (sredwove-

kovni Dubrovnik), IG 1–2 (1960) 51–97.Vinaver, V., Trgovina bosanskim robljem tokom XIV veka u Dubrovniku, Anali Historij-

skog instituta JAZU u Dubrovniku (1953) 125–146.Visoko i okolina kroz historiju, I, Visoko 1984.Vrbanus, M., Ratarstvo u Slavonskoj Posavini krajem 17. stolje}a, Scrinia Slavonica 2

(2002) 202–260.Vries, J. de, Histoire du Climat et Economie: des faits nouveax, une interpretatione diffe-

rante, Annales ESC 32–2 (1977) 218–223.Vries, J. de, The Industrial Revolution and the Industrious Revolution, The Journal of

Economic History, Vol 54, No. 2 (1996) 249–270.Walther, F. — Wolf, N., Codices illustres — The world’s most famuous illuminated

manuscripts, Taschen 2001.Webber, M. J. — Symanski, R. — J. Root, Toward a Cognitive Spatial Theory, Economic

Geography 51–2 (1974) 100–116.Wenzel, G., Okmanytar Ozorai Pipo tortenetehez, Magyar Tortenelmi Tar, Budapest

1884.Wilkes, J. J., Dalmatia, London 1969.Winiwarter, V., Zwischen Himmel und Erde. Umwelthistorische Aspekte land-

wirtschaflicher Kalendar, u: Hrsg. M. Niederkorn — W. Hameter — M. Scheutz,Ideologisierte Zeit. Kalender und Zeitvorstellungen im Abendland von der Antikebis zur Neuzeit, Innsbruck 2005, 276–294.

Witt, J. M. J. de, Millet, u: The The Cambridge World History of Food I, eds. K. F. Kiple— K. C. Ornelas, Cambridge University Press 2000, 112–121.

Wormer, E. J., “A Taste for Salt in the History of Medicine”, Science Tribune ArticleMarch 1999: http://www.tribunes.com/tribune/sel/worm.htm.

Gavrilovi}, Q., Drina i wene pritoke, u: Drina, Zavod za uxbenike i nastavnasredstva, Beograd 2005, 205–247.

Galloway, P. R., Long-term fluctuations in climate and population in pre-industrial era,Population and Development Review, Vol. 12, No. 1 (1986) 1–24.

Garrison, W. L. — Marble, D. F., The Spatial Structure of Agricultural Activities, Annalsof the Association of American Geographers 47–2 (June 1957) 137–144.

Geci}, M., Dubrova~ka trgovina soqu, Zbornik FF u Beogradu III (1955) 95–152.Gimpel, J., La revolution industrielle du Moyen Age, Paris 1975.


Gr|i} Bjelokosi}, L., Srpska narodna jela u Hercegovini i u Bosni, SEZ kw. 10 —@ivot i obi~aji narodni kw. 6, Beograd 1908, 70–118.

Georgijevi}, S., [uma –Gora –Planina, Balkanolo{ke studije I, Ni{ 1967, 9–43.Goldstein, I., Bizantski izvori o osmanskom osvajanju Bosne, u: Zbornik radova o fra

An|elu Zvizdovi}u, Sarajevo — Fojnica 2000, 229–227.Gradeva, R., Ottoman Policy Towards Christian Church Buildings, Etudes balkaniques

4 (1994) 14–36.Gradeva, R., The activities of a kadi court in eighteenth-century Rumeli: the case of

Hacioglu Pazarcik, u: The Ottoman Empire in The Eighteenth Century, OrienteModerno XVIII (LXXIX), 1 (1999) 177–190.

Grigg, D., The Nutritional Transition in Western Europe, Journal of Historical Geo-graphy 22/1 (1995) 247–261.

Grozdanova, E., Bergleute (Madenci), Salzgewinner (Tuzcu) und Celeps als Bevolke-rungsgruppen mit Sonderpflichten und Sonderstatus im Osmanischen Reich. Ver-such einer vergleichenden Analuse, SOF 56 (1997) 105–121.

Grozdanova, E., Salt Production along the West Coast of the Black Sea, Archiv orientalni,(2001) 165–172.

Gruji}, R., Pravoslavna srpska crkva, Beograd 19952.Gr~i}, M. — Gr~i}, Q., Ma~va, [aba~ka Posavina i Pocerina, Beograd 2002.David, G. — Fodor, P., Hungarian — Ottoman Peace Negotiations in 1512–1514, u:

Hungarian — Ottoman Millitary and Diplomatic Relations in the Age of Suleymanthe Magnificent, eds. G. David — P. Fodor, Budapest 1994, 9–46.

Deroko, D. J., Drina — geografsko–turisti~ka monografija, Novi Sad 1939; Beograd20012.

Dimitrijevi}, R. — Simonovi}, P., Biqni i `ivotiwski svet — Ihtiofauna, u:Drina, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 2005, 276–281.

Dini}, M., Brani~evo u sredwem veku, u: isti, Srpske zemqe u sredwem veku, Beo-grad 1978, 84–112.

Dini}, M., Vlasti u vreme despotovine, Zbornik FF u Beogradu X–1 (1969)237–242.

Dini}, M., Dr`avni sabor sredwovekovne Bosne, Beograd 1955 (= u: isti, Iz srp-

ske istorije sredweg veka, Beograd 2003, 229–304).Dini}, M., Dubrova~ka sredwovekovna karavanska trgovina, u: isti, Srpske ze-

mqe u sredwem veku, Beograd 1978, 301–330.Dini}, M., Za istoriju rudarstva u sredwovekovnoj Srbiji i Bosni I, Beograd

1955 (= u: isti, Iz srpske istorije sredweg veka, Beograd 2003, 457–551).Dini}, M., Zemqe „hercega od Svetog Save“, u: isti, Srpske zemqe u sredwem ve-

ku, Beograd 1978, 178–269.Dini}, M., Jovan Angel „dominus Syrmiae“, Glasnik Istoriskog dru{tva u Novom

Sadu 4 (1931) 301.Dini}, M., Odnos kraqa Milutina i Dragutina, ZRVI 3 (1955) 49–80.Dini}, M., Srebrnik kraj Srebrnice, u: isti, Srpske zemqe u sredwem veku, Beo-

grad 1978, 361–364.Dini}, M., Sredwovekovni Srem, u: isti, Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd

1978, 270–284.


Dini}, D., Uticaj kuge 1348. na privredu Dubrovnika, Godi{njak FF u Novom Sadu V(1960) 11–33.

Dini}-Kneèvi}, D., Migracije stanovni{tva iz ju`noslovenski zemaqa u Du-

brovnik tokom sredweg veka, SANU — Ogranak u Novom Sadu, FF u NovomSadu, Novi Sad 1995, 15–33.

Dini}-Kneèvi}, D., Prilog prou~avanju migracija na{eg stanovni{tva u Italiju tokomXIII i XIV veka, Godi{njak FF u Novom Sadu XVI–1 (1973) 40–61.

Dini}-Kneèvi}, D., Promet ìtarica izme|u Dubrovnika i blièg zale|a u

sredwem veku, Godi{wak FF u Novom Sadu XII–1 (1969) 73–87.Dini}-Kneèvi}, D., Sremski Brankovi}i, Istraìvanja 4 (1975) 5–46.Dirlmeier, U. — Fouquet, G. — Fuhrmann, B., Europa im Spatmittelalter 1215–1378,

Munchen 2003.Doorn, P. K., Population and Settlement in Central Greece: Computer Analysis of Ottoman

Registers of the Fifteenth and Sixteenth Centuries, u: History and Computing, II,ed. P. Denley, Manchester University Press 1989, 193–208.

Drlja~a, D., Valjanje i stupanje sukna u Bosni i Hercegovini, GZM n.s. — Etnologija 14(1959) 61–76.

Duki}, D., Sava — potamolo{ka studija, Beograd 1957.Drobwakovi}, B., Vodenice na Drini i na wenim pritokama, Glasnik Etnograf-

skog muzeja 8 (1933) 1–10.Drobwakovi}, B., Ribolov na Drini, Etnografski muzej u Beogradu, Posebna izda-

wa kw. 4, Beograd 1934.Drobwakovi}, B., Saobra}aj na Drini, Posebna izdawa Geografskog dru{tva, kw.

15, Beograd 1934.\ur|ev, B., O vojnucima, GZM n.s. 2 (1947) 75–137.\ur|ev, B., Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, Sarajevo 1964.\uri}, I., Sumrak Vizantije. Vreme Jovana VIII Paleologa (1392–1448), Zagreb 1989.\uri}, V. J. — Ivani{evi}, R., Jevan|eqe Divo{a Tihoradi}a, ZRVI 7 (1961)

153–160.Engel, P., Magyarorszag vilagi archontologiaja (1301–1457), I–II, Budapest 1996.Engel, P., The Realm of St Stephan. A History of Medieval Hungary 895–1526, I. B. Tau-

ris, London — New York 2001.Engel, P., The Simurg and The Dragon. The Ottoman Empire and Hungary

(1390–1533), u: Fight Against the Turk in Central-Europe in the First Half of the16th century, ed. I. Zombory, Budapest 2004, 9–36.

Engel, P., Zur Frage der bosnisch–ungarischen Beziehungen in XIV und XV Jahrhun-dert, SOF 56 (1997) 27–42.

@ivkovi}, P., Bitka kod Dobora 1394, Zna~enja 5 (Doboj 1984) 55–61.@ivkovi}, P., Jakov Markijski i bosanski franjevci. Poku{aj reformiranja bosanskih

franjevaca, IZ 5 (1984) 169–182.@ivkovi}, P., Mleta~ka trgovina bosanskim robqem u sredwem vijeku, GDI BiH

XXI (XXVII) (1976) 51–59.@ivkovi}, P., Podaci o roblju kao izvor za historijsku geografiju srednjovjekovne Bosne,

Prilozi 10/2 (1974) 333–340.@ivkovi}, P., Prvi ugarsko-turski sukobi na tlu Bosne („Dobojska bitka“ 1415. godine),

Zna~enja 3–4 (Doboj 1983) 149–157.


@ivkovi}, P., Sigismundova odmazda prema Horvatima i poku{aj pokoravanja Bosan-skog kraljevstva, Radovi FF u Zadru 28 (15) (1988–1989) 103–133.

@ivkovi}, P., Tvrtko II Tvrtkovi}. Bosna u prvoj polovini XV stolje}a, Institut za istoriju uSarajevu, Sarajevo 1981.

@ivkovi}, P., Tvrtko II Tvrtkovi} i Zlatonosovi}i, usorska vlasteoska porodica, u: isti,Iz srednjovjekovne povijesti Bosne i Huma, Hrvatsko kultursno dru{tvo „Napre-dak“ — Podru`nica Osijek, Osijek 2002, 198–215.

@ivkovi}, P., Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovi} i bosanski kraljevi, HZ 39(1986) 147–169.

@ivkovi}, T., Dva pitawa iz vremena vladavine kraqa Bodina, ZRVI 42 (2005)45–58.

@ivkovi}, T., Dukqa izme|u Ra{ke i Vizantije u prvoj polovini XII veka, ZRVI43 (2006) 451–466.

@ivkovi}, T., Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{}u 600–1025, Beograd 20072.@ivkovi}, T., O plemenskom ustrojstvu i vojnoj snazi podunavskih Slovena,

ZRVI 35 (1996) 95–116.Zende, K., Continuity and Change: the Emergence of a Structured Urban Network in the

Carpathian Basin between the 11th and 14th centuries, Paper given at the Conferenceof European Association for Urban History in Stockholm 2006: <http://www.histo-ria.su.se/urbanhistory/eauh/papers/s33_szende.pdf> (15. 02. 2007).

Zirojevi}, O., Akinxije izme|u ratova, u: Vojne krajine u jugoslovenskim zemqama

u novom veku do Karlova~kog mira 1699, Nau~ni skupovi SANU kw. 48, Ode-qewe istorijskih nauka kw. 12, Beograd 1989, 93–100.

Zirojevi}, O., Mlinovi u vreme turske vladavine, Seoski dani Sretena Vukosa-vqevi}a VI (1978) 153–161.

Zirojevi}, O., Mre`a turskih puteva (kopnenih i vodenih) na podru~ju dana{we

Vojvodine i Slavonije, I^ 34 (1987) 129–139.Zirojevi}, O., Palanka, u: La Ville Balcanique Xve–XIXe ss, Studia Balcanica 3 (Sofia

1970) 173–180.Zirojevi}, O., Tursko vojno ure|ewe u Srbiji, Istorijski institut SANU, Beo-

grad 1974.Zirojevi}, O., Crkve i manastiri na podru~ju Pe}ke patrijar{ije do 1687, Beo-

grad 1984.Zlatar, B., O nekim muslimanskim feudalnim porodicama u Bosni u XV i XVI stolje}u,

Prilozi XIV, 14–15 (1980) 81–139.Ivanova, S., Varoô: The Elites of the Reaya in the Towns of Rumeli, Seventeenth–Eighteenth

century, u: Provincial Elites in the Ottoman Empire, ed. A. Anastasopoulos, CreteUniversity Press, Rethymno 2005.

Ivi}, A., Istorija Srba u Vojvodini, Kwige Matice srpske br. 50, Novi Sad1929.

Imber, C., The Navy of Suleyman the Magnificent, u: isti, Studies in Ottoman Historyand Law, The Isis Press, Istanbul 1996, 1–69.

Imber, C., The Ottoman Empire 1300–1481, The Isis Press, Istanbul 1990.Inalc›k, H., An Economic and Social History of the Ottoman Empire, vol. 1, 1300–1600,

Cambridge University Press 1999.Inald`ik, H., Od Stefana Du{ana do Osmanskog carstva, POF III–IV (1952–53) 23–53.


Inalc›k H., Ottoman Methods of Conquest, u: isti, The Ottoman Empire: Conquest,Organization and Economy, Collected studies, Variorum reprints, London 1976‰= Studia Islamica II, Paris 1954, 103–129Š.

Inalc›k, H., Rice cultivation and the üeltukci-reaya system in the Ottoman Empire, Turci-ca XIV (1982) 69–141.

Inalc›k, H., Yuk (Himl) in the Ottoman Silk Trade, Mining, and Agriculture, u: isti, TheMiddle East and the Balkans under the Ottoman Empire. Essays on Economy andSociety, Bloomington 1993 ‰= Turcica XVI (1984) 131–156Š 432–460.

Istorija Ma|ara, napisali P. Rokai, Z. \ere, T. Pal, A. Kasa{, Clio, Beograd2002.

Istorija Osmanskog carstva, prir. R. Mantran, prev. E. Miqkovi}-Bojani},Clio, Beograd 2002.

Jankovi}, M., Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku, Istorijskiinstitut, Beograd 1985.

Jankovi}, M., Mile{evska mitropolija, u: Mile{eva u istoriji srpskog naroda,Beograd 1987, 145–152.

Jauker, O., Naselja u Bosni i Hercegovini s obzirom na geolo{ki sastav zemlji{ta, GZM14 (1902) 83–111.

Jevti}, S. L., Osnovi istorije poqoprivrede od praistorije do danas, Beograd1993.

Jeleni}, J., Kultura i bosanski franjevci, I, Sarajevo 1912.Jeremi}, R., Prilozi istoriji zdravstvenih medicinskih prilika Bosne i Herce-

govine pod Turskom i Austro–ugarskom, Beograd 1951.Jeremi}, R. — Tadi}, J., Prilozi za istoriju zdravstvene kulture starog Dubrovnika II–III,

Beograd 1939.Jire~ek, K., Istorija Srba, I–II, Beograd 19883.Jire~ek, K., Trgova~ki putevi i rudnici Srbije i Bosne u sredwem veku, u: Zbornik

Konstantina. Jire~eka, 1, Beograd 1959, 205–304.Jones, G. V. — White, M. A., et al., Climate Change and Global Wine Quality, Climate

Change 73 (2005) 319–343.Kajmakovi}, Z., Stari grad Doboj — konzervatorski radovi 1962. godine, NS IX (1964)

43–61.Kajmakovi}, Z., Oko problema datacije pravoslavnih manastira u sjeveroisto~noj Bosni

sa posebnim osvrtom na Papra}u, NS XIII (1972) 149–170.Kajmakovi}, R., Semberija. Etnolo{ka monografija, GZM n.s. — Etnologija 29 (1984)

5–122.Kajmakovi}, R., Tradicionalno i savremeno u seoskim skupovima u Semberiji, NZ

2 (1978) 183–188.Kali}, J., Dunav u ratovima XV veka, u: Plovidba na Dunavu i wegovim pritokama

kroz vekove, SANU — Nau~ni skupovi kw. XV, Odeqewe Istorijskih naukakw. 3, Beograd 1983, 109–127.

Kali}, J., @upan Belo{, ZRVI 36 (1997) 63–78.Kali}, J., Najstarija karta Ugarske, ZRVI 24–25 (1986) 423–435.Kali}, J., Humska vlasteoska porodica Sankovi}i, I^ 11 (1960) 17–54.Kali}-Miju{kovi}, J., Beograd u sredwem veku, Beograd 1967.


Kati}, R., Medicina kod Srba u sredwem veku, Posebna izdawa SAN, kw. CCCX,Odeqewe medicinskih nauka kw. 12, Beograd 1958.

Kati}, R., O pojavama i suzbijawu zaraznih bolesti kod Srba od 1202. do 1813. go-

dine, Beograd 1965.Kati}, T., Garde na Dunavu od XVI do XX veka, JI^ 1–2 (2001) 47–52.Kiel, M., Ottoman Sources for the Demographic History and the Process of Islamisation

of Bosnia–Hercegovina and Bulgaria in the Fifteenth — Seventeenth Centuries.

Old Sources — New Methodologies, u: Ottoman Bosnia. A History in Peril, eds.M. Koller — K. H. Karpat, Center of Turkish Studies, The University of Wiscon-sin Press 2004, 93–119.

Kiel, M., The Ottoman Imperial Registers: Central Greece and Northern Bulgaria in the15th–19th century. The Demographic Development of Two Areas Compared, u:Reconstructing Past Population Trends in Mediterranean Europe, eds. J. Bintliff— K. Sbonias, Oxbow Books 1999, 195–218.

Kiss, A., Some weather events in the fourteenth century II. (Angevin period: 1301–1387),Acta Climatologica Universitatis Szegediensis 32–33 (1999) 51–64.

Klai}, V., Bosna. Zemljopis, Zagreb 1878.Klai}, V., Bribirski knezovi od plemena [ubi}, Zagreb 1897.Klai}, V., Poviest Bosne do propasti kraljevstva, Zagreb 1882.Klai}, V., Crtice o Vukovskoj ùpaniji i Djakovu u srednjem vijeku, Vjesnik Zemaljskog

arkiva II (1900) 98–108.Klai}, N., Povijest Hrvata u razvijenom srednjem vijeku, Zagreb 1976.Klai}, N., Srednjovjekovna Bosna. Politi~ki poloàj bosanskih vladara do Tvrtkove kru-

nidbe, Zagreb 1989.Knowles, R. — Wareing, J., Economic and Social Geography, Oxford — London 1989.Kova~evi}, D., Le role de l’industrie miniere dans le developement de centres economiques

en Serbie et en Bosnie, pendant la premiere moitie du XVe siecle, u: La Ville Bal-kanique XVe–XIX ss, Studia Balcanica 3 (1970) 133–138 (= u: ista, Gradski

ìvot i Srbiji i Bosni (XIV–XV vijek), Beograd 2007, 219–327).Kova~evi}, D., Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Djela ANUBiH knj. XVIII, Saraje-

vo 1961.Kova~evi}, I., Tradicija i inovacija godi{wih sajmova, NZ 2 (1978) 127–133.Kova~evi}, J., Slaveni i staro balkansko stanovni{tvo, Materijali IX, Prilep 1970 — Beo-

grad 1972, 63–100.Kova~evi}-Koji}, D., Gradska naseqa sredwovjekovne bosanske dràve, Sarajevo

1978.Kova~evi}-Koji}, D., Zvornik (Zvonik) u srednjem veku, GDI BiH 16 (1965) 19–34. (=

u: ista, Gradski ìvot i Srbiji i Bosni (XIV–XV vijek), Beograd 2007,25–44).

Kova~evi}-Koji}, D., O doma}im trgovcima u sredwovjekovnoj Srebrenici, Zbor-nik za istoriju BiH 1 (1995) 57–65.

Kova~evi}-Koji}, D., O knezovima u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne, Rado-vi FF u Sarajevu VI (1970–71) 333–345 (= u: ista, Gradski ìvot i Srbiji i

Bosni (XIV–XV vijek), Beograd 2007, 277–292.)Kova~evi}-Koji}, D., Privredni razvoj srednjovjekovne bosanske dràve, Prilozi za isto-

riju BiH I, Sarajevo 1987, 89–190.


Kova~eve}-Koji}, D., Frawevci u gradskim naseqima sredwovjekovne Bosne, u: ista,Gradski ìvot u Srbiji i Bosni (XIV–XV vijek), Beograd 2007, 237–252.

Koder, J., Gemuse im Byzanz. Die Versorgung Konstantinopels mit Frischgemuse imLichte der Geoponika, Byzantinische Geschichtsschreiber 3, Institut fur Byzanti-nistik und Neograzistik, Wien 1993.str

Koder, J., Land Use and Settlement: Theoretical Approaches, u: General Issues in theStudy of Medieval Logistics, ed. J. F. Haldon, Brill, Leiden 2006, 159–183.

Koder, J., Der Lebensraum der Byzantiner. Historisch-geographisch Abriss ihres mittel-alterlichen Staates im ostlichen Mittelmeerraum, Byzantinische Geschichtsschreiber1, Wien 20012.

Koder, J., Salz — Anmerkungen zu Wortbedeutung und Realie, u: Geschehenes und Geschrie-benes. Studien zu Ehren von Gunther S. Henrich und Klaus-Peter Matschke, Hrsg. v.S. Kolditz und R. C. Muller, Leipzig 2005, 39–49.

Koder, J., Historical aspects of a recession of cultivated land at the end of the late antiquityin the east Mediterranean, Palaeoklimaforschung 10 (1994) 157–167.

Komlos, J., Thinking About Industrial Revolution, The Journal of European EconomicHistory, Vol. 18, No. 1 (Spring 1989) 191–206.

Kosti}, M., O dunavsko-savskoj trgovini, la|ama, la|arima i la|arskim cehovi-

ma u 18. i 19. veku do pojave èqeznica, I^ 9–10 (1959) 275–285.Krasi}, S., Djelovanje dominikanaca u srednjem vijeku, u: Kr{}anstvo srednjovjekovne

Bosne, Radovi simpozija povodom 9 stolje}a spominjanja bosanske biskupije(1089–1989) Vrhbosanska Visoka teolo{ka {kola — Studia Vrhbosnensia, Saraje-vo 1991, 173–240.

Kreki}, B., Cirkulacija informacija izme|u Dubrovnika i Bosne u prvoj polovini XV vije-ka, GDI BiH 39 (1988) 50–56.

Kre{evljakovi}, H., Banja Luka, u: Izabrana djela, II, Sarajevo 1991, 301–306.Kre{evqakovi}, H., Bosanski namesnik Ferhadbeg Vukovi}–Desislali}, Zbornik

FF u Beogradu IV–1 (1957) 113–127.Kre{evljakovi}, H., Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini, Zbornik za narodni ìvot i obi-

~aje Ju`nih Slovena knj. XXX–1, Zagreb 1935 (= Izabrana djela, II, Sarajevo1991, 7–381).

Kre{evljakovi}, H., @ep~e, Kalendar „Napredak“, br. XXVII, Sarajevo 1937, 234–242(= Izabrana djela, II, Sarajevo 1991, 709–716).

Kre{evljakovi}, H., Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 19802.Kre{evljakovi}, H., Stari bosanski gradovi, NS 1 (1953) 7–45.Kre{evljakovi}, H., Hanovi i karavansaraji u Bosni i Hercegovini, Nau~no dru{tvo NR

BiH, Djela VIII, Odjeljenje istorisko–filolo{kih nauka, knjiga 7, Sarajevo 1957.Krsti}, A., Seoska naseqa u Podunavqu i Posavini Srbije i Ugarske u XV i prvoj

tre}ini XVI veka, I^ LII (2005) 165–193.Kròvi}, I., Eduard Loidolt. Akvareli iz Bosne i Hercegovine 1880–1882, Cirih 1999.Kubinyi, A., A szavaszentdemeter-nagyolaszi gyízelem 1523-ban (Adatok Mohacs

elízmenyeihez), Nadtortenelmi Kozlemenyek 24 (1978) 194–222.Kubinyi, A., Die Frage des bosnischen Konigtums von Nikolaus Ujlaky, Studia Slavica

Academiae Scientiarum.Hungaricae IV, 3–4 (1958) 373–384.


Kubinyi, A., Einige Fragen zur Entwicklung des Stadtenetzes Ungarns in 14. und 15.

Jahrhundert, u: Hrsg. H. Stoob, Die Mittelalterliche Stadtebildung im SudostlichenEuropa, Bohlau Verlag, Koln / Wien 1977, 164–183.

Kubinyi, A., Konigliches Salzmonopol und die Stadte des Konigsreichs Ungarn imMittelalter, u: Stadt und Salz, hrsgb. von W. Rausch, Linz/Donau 1988, 213–232.

Kubinyi A., Hungary’s Power Factions and the Turkish Threat in the Jagellonian Period(1490–1526), u: Fight Against the Turk in Central-Europe in the First Half of the16th century, ed. I. Zombori, Budapest 2004, 115–146.

Kulturna istorija Bosne i Hercegovine — Od najstarijih vremena do pada ovih zemaljapod osmansku vlast, (grupa autora), drugo, prera|eno i dopunjeno izdanje, Vese-lin Masle{a, Sarajevo 1984.

Kurlansky, M., Salt — A World History, Vintage, London 2003.Kurnatowska, Z., Structure social des Sclavenes a la lumiere d’une analyse de l’habitat,

Balcanoslavica 1, Beograd — Prilep 1974, 87–94.Kuster, H., Geschichte der Landschaft in Mitteleuropa. Von der Eiszeit bis zur Gegen-

wart, Verlag C. F. Beck, Munchen 1999.Kuster, H., Rye, u: The The Cambridge World History of Food I, eds. K. F. Kiple — K. C.

Ornelas, Cambridge University Press 2000, 149–152.Lazi}, A., Reìm Drine, Beograd 1952.Lampe, J. R., Imperial Borderlands or Capitalist Periphery? Redefining Balkan Back-

wardness, 1520–1914, u: D. Chirot (ed.), The Origins of Backwardness in EasternEurope, University of California Press 1989, 177–209.

Landers, J., The Field and the Forge — Population, Production, and Power in thePre–Industrial West, Oxford University Press, London 2003.

Landsteiner, E., The Crises of Wine Production in Late Sixteenth-century Central Europe:

Climatic Causes and Economic Consequences, Climatic Change 43 (1999)323–334.

Le Gof, @., Dopu{teni i nedopu{teni zanati na srednjovekovnom Zapadu, u: isti, Za jedandrugi srednji vek, Novi Sad 1997, 76–97.

Le Goff, J., Srednjovekovna civilizacija Zapadne Evrope, Beograd 1974.Le Gof, @., Srednjovekovno imaginarno, Novi Sad 1999.Le Roa Ladiri, E., Montaju, oksitansko selo od 1294. do 1324, Sremski Karlovci — Novi

Sad 1991.Le Roy Ladurie, E., Times of Feast, Times of Famine. A History of Climate since the

Year 1000, London 1972.Lemaji}, N., Baki}i, porodica poslednjeg srpskog despota, Novi Sad 1995 (= u: isti,

Srpska elita na prelazu epoha, Sremska Mitrovica — Isto~no Sarajevo2006, 207–333.)

Lemaji}, N., O nekim nejasnim pitawima iz istorije porodice Belmuèvi}, u:isti, Srpska elita na prelazu epoha, Sremska Mitrovica — Isto~no Sara-jevo 2006, 195–206.

Lemaji}, N., Porodica Belmuèvi}, Istraìvawa 13 (1990) 73–80.Lovrenovi}, D., Bitka u La{vi 1415. godine, u: Raukarov zbornik, Filozofski fakultet u

Zagrebu 2005, 275–295.Lovrenovi}, D., Modeli ideolo{kog isklju~ivanja: Bosna i Ugarska kao ideolo{ki protiv-

nici na osnovi razli~itih konfesija hri{}anstva, Prilozi 33 (2004) 9–57.


Lovrenovi}, D., Na klizi{tu povijesti. Sveta kruna ugarska i Sveta kruna bosanska1387–1463, Zagreb — Sarajevo 2006.

Lovrenovi}, D., Utjecaj Ugarske na odnos crkve i dr`ave u srednjovjekovnoj Bosni, u:Zbornik radova sa znanstvenog skupa Sedam stolje}a bosanskih franjevaca1291–1991, Sarajevo 18–20. travanj 1991, Samobor 1994, 37–93.

Loma, A., Imenski par Maqen : Povlen, OP III (1982) 155–167.Loma, A., Ludmer, Srpski jezik III, 1–2 (1998) 13–27.Loma, A., O imenu Vi{egrad, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: Zemqa Pavlovi-

}a. Sredwi vijek i period turske vladavine, Akademija nauka i umetnostiRepublike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw.7, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003, 529–540.

Loma, A., Proso, Raskovnik 85–86 (zima 1996) 63–66.Loma, A., Srpskohrvatska geografska imena na -ina, mn. -ine, OP XIII (1997) 1–25.Loma, A., Starosrpsko vâsâ „selo“ i wegovi tragovi u toponomastici, OP XVI

(2003) 1–15.Loma, A., Serbisches und kroatisches Sprachgut bei Konstanin Porphyrogennetos,

ZRVI 38 (1999–2000) 87–161.Loma, A., Toponomastika kao izazov, Kwi`evnost i jezik XLVIII, 1–2 (2001)

9–20.Lowry, H. W., Christian Peasant Life in the Fifteenth-Century Ottoman Empire, u:

isti, The Nature of the Early Ottoman State, State University of New York Press,Albany 2003, 95–114.

Lowry, H. W., The Last Phase of Ottoman Syncretism — The Subsumption of Membersof the Byzanto-Balkan Aristocracy into the Ottoman Ruling Elite, u: isti, TheNature of the Early Ottoman State, State University of New York Press, Albany2003, 115–130.

Lowry, H. W. Jr, The Ottoman Tahrir Defterleri as a Source for Social and EconomicHistory: Pitfalls and Limitations, u: isti, Studies in Defterology. Ottoman Societyin the Fifteenth and Sixteenth Centuries, The Isis Press, Istanbul 1992, 3–18.

Lowry, H. W. Jr, The Ottoman Liva Kanunnames contained in the Defter–i Hakani, u:isti, Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and SixteenthCenturies,The Isis Press, Istanbul 1992, 19–46.

Mazali}, \., Vinac i Doboj, GZM n.s. — Arheologija XIII (1958) 236–239.Mazali}, \., Zvonik (Zvornik) — stari grad na Drini, GZM n.s. — Istorija i etno-

logija H (1955) 73–118; XI (1956) 243–278.Mazali}, \., Te{anj, GZM n.s. — Arheologija VIII (1953) 289–302.Maksimovi}, J., Slikarstvo minijatura u sredwovekovnoj Bosni, ZRVI 17 (1976)

175–186.Maksimovi}, Q., Severni Ilirik u VI veku, ZRVI 19 (1980) 17–57.Malyusz, E., A negy Talloci fiver, Tortenelmi Szemle 23/4 (1980) 531–587.Malyusz, E., Kaiser Sigismund in Ungarn (1387–1437), Budapest 1997.Mandi}, D., Franjeva~ka Bosna — Razvoj i uprava bosanske vikarije (1340–1735), Rim

1968.Maritch, D., Papstbriefe an serbischen Fursten im Mittelalter, Sremski Karlovci 1933.Markovi}, J., Makroplavine u Jugoslaviji, VI Kongres geografa FNRJ, Ljubljana 1962,

225–233.


Medieval Frontiers: Concepts and Practices, Selected papers of a colloquium held Nov.1998 at St. Catherine’s College, eds. D. Abulafia — N. Berend, Cambridge,Ashgate 2002.

Mesi}, M., Pleme Berislavi}a, Rad JAZU 8 (1869) 30–104.Mesi}, M., Hrvati posle smrti bana Berislavi}a do Moha~ke bitke, Rad JAZU 18 (1872)

77–163.Mijatovi}, St. — Bu{eti}, M., Tehni~ki radovi Srba seqaka u Lev~u i Temni}u,

SEZ 32 — @ivot i obi~aji narodni kw. 14, Beograd 1925.Mijatovi}, ^., Despot \ura| Brankovi}, 1, Beograd 1880.

Milankovitch, M., Kanon der Erdbestrahlung und seine Anwendung auf das Eiszeiten-problem, Belgrade 1941.

Milo{evi}, G., Stanovawe u gradu i selu, u: Privatni ìvot u srpskim zemqa-

ma u osvit modernog doba, prir. A. Foti}, Clio, Beograd 2005, 161–171.Miqkovi}-Bojani}, E., Zeamet Ku{lat, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: Ze-

mqa Pavlovi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine, Akademija naukai umetnosti Republike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tve-nih nauka kw. 7, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003, 367–377.

Miqkovi}-Bojani}, E., Krstare}i Osmanskim carstvom, u: Privatni ìvot u

srpskim zemqama u osvit modernog doba, prir. A. Foti}, Clio, Beograd2005, 173–200.

Miqkovi}-Bojani}, E., Smederevski sanxak. Zemqa — naseqa — stanovni{tvo,Istorijski institut, Posebna izdawa kw. 46, Beograd 2004.

Mirkovi}, M., Sirmium — Istorija rimskog grada od I do kraja VI veka, Sremska Mitro-vica 2006.

Mitterauer, M., Jahrmaktkontinuitat und Stadtentstehung, u: isti, Markt und Stadt imMittelalter, Stuttgart 1980, 156–191.

Miterauer, M., „Kad je Adam kopao, a Eva prela“: Podela rada prema polu u pred-

industrijsko doba, u: isti, „Kad je Adam kopao, a Eva prela“: Istorijsko-

-antropolo{ki ogledi iz pro{losti evropske porodice, Beograd 2001,29–50.

Mitrovi}, K., Vuk Grgurevi} izme|u Mehmeda II i Matije Korvina (1458–65), Bra-ni~evski glasnik 2 (2005) 19–33.

Mihaq~i}, R., Seli{ta. Prilog istoriji naseqa u sredwovekovnoj srpskoj

dràvi, Zbornik FF u Beogradu 9–1 (1967) 172–224.Mi{i}, S., Gajewe lana i konopqe u Srbiji XIV–XVI veka, I^ 39 (1992) 47–57.Mi{i}, S., „Zemqa“ u dràvi Nemawi}a, Godi{wak za dru{tvenu istoriju IV,

2–3 (1999) 133–146.Mi{i}, S., Lov u sredwovekovnoj Srbiji, IG 1–2 (1995) 51–66.Mi{i}, S., Naseqenost Polimqa u sredwem veku, Mile{evski zapisi 6 (2005)

63–78.Mi{i}, S., Unutra{we vode i wihovo kori{}ewe u sredwovekovnoj Srbiji, Doda-

tak IG 1–2 (1990–92).Mi{i}, S., Humska zemqa u sredwem veku, Beograd 1996.Moa~anin, N., Islamizacija selja{tva u Bosni od 15. do 17. stolje}a: demistifikacija,

Zbornik Mirjane Gros — Filozofski fakultet u Zagrebu 1999, 53–63.


Moa~anin, N., Osmansko–turska arhivska gra|a za povijest Slavonskog Broda i okoli-ce: pregled istraìva~kih mogu}nosti i nacrt povijesnog razvitka grada i okolice urazdoblju turske vlasti, Zbornik radova sa znanstvenog skupa o Slavonskom Bro-du u povodu 750. obljetnice prvog pisanog spomena imena Broda, SlavonskiBrod 2000, 133–144.

Moa~anin, N., Poèga i Poè{tina u sklopu Osmanlijskog carstva (1537.–1691.), Zagreb2003.

Moa~anin, N., Ratovawe i osnivawe upravnih jedinica u sredwoj Slavoniji 1536–

–1541, u : Vojne krajine u jugoslovenskim zemqama u novom veku do Karlo-

va~kog mira 1699, Nau~ni skupovi SANU kw. 48, Odeqewe istorijskih nau-ka kw. 12, Beograd 1989, 115–124.

Moa~anin, N., Slavonija i Srijem u razdoblju osmanske vladavine, Slavonski Brod 2001.Moa~anin, N., Exposing existing fallacies regarding the Captaincies in the Bosnian

frontier area between the 16th — 18th centuries, u: Constructing Border Societison the Triplex Confinium, eds. D. Roksandi} — N. [tefanec, CEU Budapest 2000,75–89.

Moa~anin, N., Town and Country on the Middle Danube 1526–1690, Brill, Leiden —Boston 2006.

Moa~anin, N., Zur Lage des kroatischen Bauerntums wahrend der Osmanenherrschaft,POF 44–45 (1994–95) 133–147.

Modri~a sa okolinom u pro{losti, Modri~a 1986.Moravcsik, G., Vizantijskie imperatory i ih posly v g. Buda, Acta Historica Academiae

Scientiarum Hungaricae 8 (1961) 239–256.Mocsy, A., Pannonia and Upper Moesia. A History of Middle Danube Provinces of the

Roman Empire, Routledge 1974.Murphey, R., Ottoman Warfare 1500–1700, UCL Press, London 1999.Mrgi}, J., Bibliografija radova prof. M. Blagojevi}a, SSA 4 (2005) XVII–XXX.Mrgi}, J., @upe i naseqa „zemqe“ Usore, JI^ 1–2 (2000) 27–41.Mrgi}, J., Lijev~e poqe — bele{ke o naseqima i prirodi (15–19. vek), I^ LV

(2007) 171–199.Mrgi}, J., Transition from Late Medieval to Early Ottoman Settlement Patterns, SOF

65–66 (2006–2007) 50–86.Mrgi}-Radoj~i}, J., Dowi Kraji. Krajina sredwovekovne Bosne, Filozofski

fakultet u Beogradu, Filozofski fakultet u Bawaluci, Istorijski insti-tut u Bawaluci, Beograd 2002.

Mrgi}-Radoj~i} J., Sredwovekovni ~ovek i priroda, u: Privatni ìvot u srp-

skim zemqama sredweg veka, prir. S. Marjanovi}–Du{ani} — D. Popovi},Clio, Beograd 2004, 162–183.

Mrgi}-Radoj~i}, J., Rethinking the Territorial Development of the Medieval BosnianState, I^ LI (2004) 43–64.

Mucke, H., Historische Geographie als lebensweltliche Umweltanalyse, Frankfurt a/M1988.

Muli}, J., Dru{tveni i ekonomski poloàj Vlaha i Arbanasa u Bosni pod osmanskom vla-{}u, POF 51 (2001) 111–143.

McCorriston, J., Barley, u: The Cambridge World History of Food I, eds. K. F. Kiple —K. C. Ornelas, Cambridge University Press 2000, 81–89.


McCorriston, J., Wheat, u: The Cambridge World History of Food I, eds. K. F. Kiple —K. C. Ornelas, Cambridge University Press 2000, 158–174.

McGowan, B., Food Supply and Taxation on the Middle Danube (1568–1579), AO 1(1969) 139–196.

Netting, R. McC., Agrarian Ecology, Annual Review of Anthropology 3 (1974) 21–56.Nikoli}, P., Osnovi geologije, II — Istorijska geologija, Beograd 1990.Nikoli}-Stojan~evi}, V., Vrawsko Pomoravqe — Etnolo{ka ispitivawa, SEZ

kw. 86, @ivot i obi~aji narodni kw. 36 (1974).Nilevi}, B., Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do obnove Pe}ke

crkve 1557. godine, Sarajevo 1990.Ni{kanovi}, M., Ilindanski dernek kod turbeta \erzelez Alije u Gerzovu, NZ 2 (1978)

163–168.Novakovi}, St., Grad, trg, selo. K istoriji re~i i predmeta koji se wima kazuju,

u: isti, Iz srpske istorije, Beograd — Novi Sad 1966.Novakovi}, St., Selo, Beograd 19653.Nystazopulou-Pelekidou, M., Movements de ropulations, migrations et colonisations

en Serbie et Bosnie (XIIe — XVe siecle), u: Chemins d’outre-mer. Etudes d’histoi-re sur la Mediterranee medievale offertes a Michel Balard, Byzantina Sorbonensia20, Sorbonne 2004, 607–618.

Ostrogorski, G., Urum-despot. Po~eci despotskog dostojanstva u Vizantiji,

Sabrana dela 3, Beograd 1970, 205–218.Ozguven, B., The Palanka — A Characteristic Building Type of The Ottoman Fortification

Network in Hungary, Electronic Journal of Oriental Studies IV (2001) 1–13.Pamuk, Ô., Evolution of the Ottoman monetary system, 1326–1914, in : An Economic and

Social History of the Ottoman Empire, vol. 2, 1600–1914, by S. Faroqhi, B. McGowan,D. Quataert and Ô. Pamuk, Cambridge University Press 1999, 947–980.

Pavkovi}, N., Dru{tveni ìvot sto~ara na letwim stanovima u Bosni, GZMEtnologija 35–36 (1980–81) 87–114.

Panti}, N., Milankovi}eva astronomska teorija klimatskih promena i geolo{ko-paleonto-lo{ka provera njene ispravnosti, Dijalektika 3–4 (1979) 35–50.

Panti}, N., Milankovi}evo tuma~ewe uzroka klimatskih promena u geolo{kom

vremenu i savremena paleoklimatologija, Glas SANU 335, Odeqewe pri-rodno-matemati~kih nauka kw. 49 (1983) 81–97.

Pandì}, B., Djelovanje franjevaca od 13. do 15. stolje}a u bosanskoj dràvi, u: Kr{}an-stvo srednjovjekovne Bosne, Radovi simpozija povodom 9 stolje}a spominjanjabosanske biskupije (1089–1989) Vrhbosanska Visoka teolo{ka {kola — StudiaVrhbosnensia, Sarajevo 1991, 241–268.

Pa{ali}, E., O anti~kim naseljima uz mineralna vrela na podru~ju Bosne, GID BiH 1955,81–94 (u: Sabrano djelo, Sarajevo 1975, 188–199).

Pa{ali}, E., Anti~ka naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1960.Pa{ali}, E., Questiones de Bello Dalmatico Pannonicique, u: Sabrano djelo, Sarajevo

1975, 376–421.Patsch, K., Nahodjaji novaca, GZM XIV (1902) 391–438.Pejanovi}, \., Stanovni{tvo Bosne i Hercegovine, Posebna izdawa SAN, kw.

CCXXIX, Odeqewe dru{tvenih nauka, Beograd 1955.


Peri~i}, E., Vranski priori Ivan od Pali`ne i Petar Berislavi}, Radovi Historijskog insti-tuta JAZU u Zadru 18 (1971) 239–320.

Pesty, F., Nandor-fejervari, szreberniki, jajczai banok es barsi alispanok, Szazadok 9(1875).

Peterson, D. M. — Murphy, J. P., Oatö, u: The Cambridge World History of Food I, eds.K. F. Kiple — K. C. Ornelas, Cambridge University Press 2000, 121–131.

Petkovi}, V. R., Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda,Beograd 1950.

Pontek, J., Climatic change and biological structure of the human population in Polandin Middle Ages, Palaoklimaforschung 7 (1992) 105–113.

Popovi}, M., Sredwovekovne tvr|ave u Bosni i Hercegovini, Zbornik za istorijuBiH 1 (1995) 33–55.

Popovi}, C., Lon~arstvo u Bosni i Hercegovini, GZM n.s. — Istorija i Etnologi-ja 11 (1956) 95–122.

Popovi}, C., Sto~arska kretanja u Bosni i Hercegovini, GZM — Etnologija 18 (1963)105–119.

Postan, M. M., Investment in Medieval Agriculture, The Journal of Economic History,Vol. 27, No. 4 (1967) 576–587.

Pounds, N. J. G., An Historical Geography of Europe 450 BC — AD 1330, CambridgeUniversity Press 1973.

Prokofâevâ, V. G., Rostislavã Mihaèlovi~â, russkšè knàz XIII vïka, Äbileènáisbornikâ Russkago Arheologi~eskago obæestva vâ Korolevotsta Ägoslav-ši, Balgradã 1936, 131–159.

Pfister, Ch., Fluctuation climatique et prix cerealiers en Europe du XVIe au XXe siecle,Annales ESC 43–1 (1988) 34–35.

Pfister, Ch. — Brazdil, R., Climatic Variability in Sixteenth-century Europe and Its SocialDimension: A Synthesis, Climatic Change 43 (1999) 5–53.

Radi}, R., Bosna u istorijskom delu Kritovula s Imbrosa, ZRVI 43 (2006)141–154.

Radi}, R., „Hronika o turskim sultanima“ kao izvor za istoriju Bosne, u: Zbor-nik radova sa nau~nog skupa: Zemqa Pavlovi}a. Sredwi vijek i period tur-

ske vladavine, Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Nau~niskupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka 2003 — Srp-sko Sarajevo, 327–343.

Radi}, R., ^etiri zanemarena podatka o sredwovekovnoj Bosni, u: Spomenica Mi-

lana Vasi}a, Spomenica ANURS kw. 2, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 14,Bawa Luka 2005, 153–164.

Radojkovi}, B., Materijalna kultura bosanske vlastele, Zbornik za istorijuBiH 1 (1995) 67–83.

Radoj~i}, N., Da li se ban Tvrtko ven~ao 8. decembra u Ilincima u Sremu, u: Iz pro{lostiVojvodine, Novi Sad 1956, 7–16.

Radoni}, J., Sporazum u Tati i srpsko–ugarski odnosni od XIII do XVI veka, GlasCLXXXVII (1941) 117–232.

Rakita, R., Privreda, ergologija i tehnologija u Jawu, Zbornik radova Etnograf-skog instituta SANU 9 (1979) 161–194.


Raukar, T., Zadarska trgovina solju u XIV i XV stolje}u, Radovi FF u Zadru 7–8(1969–70) 19–79.

Racz, L., Variations of Climate in Hungary (1540–1779), Palaeoklimaforschung 7(1992) 125–135.

Ra~ki, F., Hrvatska prije XII vieka, Rad JAZU 56 (1881) 63–140.Ra{evi}, M., Demografske prilike i stanovni{tvo, u: Naseqa i stanovni{tvo

oblasti Brankovi}a 1455. godine, ur. M. Macura, Beograd 2001, 432–433.Reuter, T., ‘Medieval’ — Another Tyrannous Construct, The Medieval History Journal

Vol. 1, No.1 (1998) 25–45.Rikert, Slana vrela u Bosni i Hercegovini — dodatak ~lanku L. Thalloczy, O zna~enju

imena „Bosna“, GZM I (1889) 11–12.Rokai, P., Bibliografsko–genealo{ka bele{ka o ugarskoj kraqici Jelisaveti

Kotromani}, Zbornik MS za istoriju 28 (1983) 129–133.Rokai, P., Boravak ugarskog kraqa Vladislava I kod Kru{evca 1444. godine, Zbor-

nik FF u Beogradu XV–1 (1985) 145–150.Rokai, P., „Brodovi“ na Dunavu i wegovim pritokama na podru~ju ju`ne Ugarske,

u: Plovidba na Dunavu i wegovim pritokama kroz vekove, SANU — Nau~niskupovi kw. XV, Odeqewe Istorijskih nauka kw. 3, Beograd 1983, 139–176.

Rokai, P., „Gyletus dux Sirmii“, Zbornik MS za istoriju 27 (1983) 121–127.Rokai, P., Istorija porodice Maroti, Beograd 1983. — rukopis neobjavqene doktorske

disertacije.Rokai, P., Kraq @igmund i Ugarska prema Srbiji posle Kosovske bitke, Glas

SANU 378, Odeqewe istorijskih nauka kw. 9 (1996) 145–150.Rokai, P., O jednom naslovu Kalojana An|ela, ZRVI 19 (1980) 167–171.Rokai, P., Poslednje godine balkanske politike kralja @igmunda (1435–1437), Godi-

{wak FF u Novom Sadu 12–1 (1969) 89–109.Rokai, P., Pavlovi}i i ugarski kraqevi, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: Ze-


Rokai, P., Sticawe poseda kao vid imigracije balkanskog stanovni{tva za

Ugarsku u sredwem veku, Zbornik radova Desetog kongresa Saveza istori~a-ra Jugoslavije, Beograd 1998, 107–112.

Rosenzweig, E., Amatus Lusitanus o ljekovitom djelovanju tuzlanskih izvora, Zbornikradova prvog kongresa za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije, Sarajevo, 1–3.oktobar 1970, Nau~no dru{tvo za istoriju zdravstvene kulture Jugoslavije 1955––1970, Sarajevo 1970.

Ruvarac, I., Banovawe Tvrtka bana. Tri priloga k raspravi…, GZM 6 (1894) 1–16,611–620.

Ruvarac, I., Ne{to o Bosni dabarskoj i dabro bosanskoj episkopiji i o srpskim

manastirima u Bosni, GN^ 2 (1878) 240–261.Rudi}, S., O `eni vojvode Vukmira Zlatonosovi}a, I^ LV (2007) 113–117.Russel, T., Wood, u: The Cultural History of Plants, eds. Gh. Prance — M. Nesbitt, Rout-

ledge 2005,


Sahillioglu, H., Siviô Year Crises in the Ottoman Empire, u: Studies in the EconomicHistory of the Middle East from the Rise of Islam to the Present Day, ed. M. A. Cook,Oxford University Press 1970, 230–252.

Salvesen, H., The climate as a factor of historical causation, Palaoklimaforschung 7(1992) 219–233.

Sbonias, K., Introduction to Issues in Demographu and Survey, u: Reconstructing PastPopulation Trends in Mediterranean Europe, eds. J. Bintliff — K. Sbonias,Oxbow Books 1999.

Szabo, Gj., Sredovje~ni gradovi u Hrvatskoj i Slavoniji, Zagreb 1920.Szakaly, F., Nandorfehervar 1521-es ostromahoz. Egy kiralyi adomanylevel koztortene-

ti tanulsagai, Hadtortenelmi Kozlemenyek 25–4 (1978) 484–498.Szakaly, F., Phases of Turco–Hungarian Warfare before the Battle of Mohacs

(1365–1526), Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae XXXIII (1)(1979) 65–111.

Szakaly, F., The Hungarian–Croatian Border Defence System and its Collapse, u: FromHunyadi to Rakoczi. War and Society in Late Medieval and Early Modern Hun-gary, eds. J. M. Bak — B. K. Kiraly, Brooklyn 1982, 141–158.

Simpozijum o sredwovekovnom katunu, Sarajevo 1963.Skari}, V., Sarajevo i wegova okolina od najstarijih vremena do austrougarske

okupacije, u: Izabrana djela, 1, Sarajevo 1985.Soldo, [., Tipovi ku}a i zgrada u pre|a{woj Bosni i Hercegovini, Posebna izda-

wa Geografskog dru{tva, sv. 13, Beograd 1932.Sorghum and millets in human nutrition, FAO Food and Nutrition Series, No. 27, 1995.Spremi}, M., Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994.Spremi}, M., Jelo i pi}e, u: Privatni `ivot u srpskim zemqama sredweg veka,

prir. S. Marjanovi}-Du{ani} i D. Popovi}, Clio, Beograd 2004, 118–126.Spremi}, M., Turski tributari u 14. i 15. veku, IG 1–2 (1970) 9–58.Srdi}, Q., Manastir Stupqe, NS 1 (Bawa Luka 1999) 59–67.Stanojevi}, G., Dalmacija i Crnogorsko primorje u vrijeme mleta~ko-turskog

rata 1537–1539. godine, IG 3–4 (1960) 87–111.Stathakopoulos, D., Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine

Empire. A Systematic Survey of Substitence Crises and Epidemics, BirgminghamByzantine and Ottoman Monographs vol. 9, Ashgate 2004.

Stathakopoulos, D., Reconstructing the Climate of the Byzantine World: State of theProblem and Case Studies, u: Man and Nature in Historical Perspective, eds. J.Laszlowski — P. Szabo, CEU Budapest 2003, 247–261.

Stepi}, M., Regionalizacija, u: Drina, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva,Beograd 2005, 432–453.

Stephenson, P., Byzantium’s Balkan Frontier. A Political Study of the Northern Balkans900–1204, Oxford University Press 2000.

Steckel, R. H. — Rose, J. C. Patterns of Health in the Western Hemisphere, u: The Back-bone of History. Health and Nutrition in the Western Hemisphere, eds. R. H. Steckel— J. C. Rose, Cambridge University Press 2002.

Stoianovich, T., Model and Mirror of the Premodern Balkan city, u: La Ville BalkaniqueXVe–XIX ss, Studia Balcanica 3 (1970) 83–110.


Subotin–Golubovi}, T., Srpsko rukopisno nasle|e od 155. godine do sredine XVIIveka, Beograd 1999.

Sugar, P., Industrialization of Bosnia–Hercegovina 1878–1918, University of WashingtonPress, Seattle 1963.

Su}eska, A., Izgradnja {ajki u Bosni u XVI i XVII stolje}u za potebe turske rije~ne flote,Istorijski zbornik III, Banja Luka 1982, 37–45.

Su}eska, A., Uslovi u kojima su sto~ari iz Dalmacije koristili ispa{e u Bosni u dobaosmanlijske vlasti, u: Odredbe pozitivnog zakonodavstva i obi~ajnog prava o

sezonskim kretawima sto~ara u jugoisto~noj Evropi kroz vekove, Zbornikradova sa me|unarodnog nau~nog skupa, Posebna izdawa Balkanolo{koginstituta kw. 4, Beograd 1976, 119–126.

Schweiger-Lerchenfeld, A. F. von, Bosnien — Das Land und seine Bewohner, Wien1879.

Thalloczy, L., Prilozi k obja{njenju izvora bosanske historije, GZM V (1893) 3–34,175–229.

Thalloczy, L., Histori~ka istraìvanja o plemenu gori~kih i vodi~kih knezova, GZM IX(1897) 333–382.

Thalloczy, L. — [ufflay, M., Povijest (banovine, grada i varo{i) Jajca, Zagreb 1916.Telelis, I., Medieval Warm Period and the Beginning of the Little Ice Age. An Approach

of Physical and Anthropogenic Evidence, u: Byzanz als Raum, eds. K. Belke — J.Hild — J. Koder — P. Soustal, Wien 2000, 223–244.

Titelbah, V., Akvareli i crteì, Etnografski muzej u Beogradu, Posebna izdawasv. 2, Beograd 1931.

Todorov, N., Balkanskiè gorod XV–XIX vekov, Moskva 1976.Tomi}, S., Sto~arstvo i prerada mleka kod Srba, Glasnik Geografskog dru{tva

7–8 (1922) 245–247.Tomovi}, G., Sredwovekovna majstorska sela na razme|u seoskog i gradskog

dru{tva, u: Srpsko selo. Mogu}nosti i daqi pravci istraìvawa, Isto-rijski institut — Beograd, Zbornik radova kw. 22, Beograd 2003, 7–18.

To{i}, \., Bosna i Turci od Kosovske do Angorske bitke, Zbornik za istoriju Bih1 (1995) 85–97.

To{i}, \., Vojvoda Petar Pavlovi}. Prilog istoriji Bosne po~etkom XV vijeka, JI^ 1–2(2001) 35–46.

To{i}, \., Glasinac u zemqi Pavlovi}a, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: Ze-


To{i}, \., @ivot u sredwovjekovnom selu trebiwskog kraja, u: Srpsko selo —

Mogu}nosti i daqi pravci istraìvawa, Zbornik radova kw. 22, Istorij-ski institut, Beograd 2003, 19–30.

To{i}, \., Pismo dubrova~kog poslanika Ivana Gunduli}a o smrti kneza Pavla

Radenovi}a, u: Zbornik radova sa nau~nog skupa: Zemqa Pavlovi}a. Sredwi

vijek i period turske vladavine, Akademija nauka i umetnosti RepublikeSrpske, Nau~ni skupovi kw. V, Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Lu-ka — Srpsko Sarajevo 2003, 357–365.

To{i}, \., Trg Drijeva u sredwem vijeku, Sarajevo 1987.


Trbi}, G., Lijev~e poqe — klimatske karakteristike, Bawa Luka 2004.Trifunoski, J., Tradicionalni seoski sabori u Strumi~koj kotlini, NZ 2 (1978)

189–195.Tri~kovi}, R., Srpska crkva sredinom XVII veka, Glas SANU 320, Odeqewe isto-

rijskih nauka kw. 2 (1980) 61–164.Treptow, K. W., Distance and Communications in Southeastern Europe 1593–1612,

East European Quarterly 24–4 (1990) 475–482.Truba~ov, O. N., Beseda o crnom i belom hlebu, Raskovnik 85–86 (1996) 59–62.Truhelka, ]., Gazi Husref-beg, njegov ìvot i njegovo doba, GZM 24 (1912) 91–233.Truhelka, ]., Na{i gradovi, Sarajevo 1904.Truhelka, ]., Ne{to o bosanskim solanama, GZM 12 (1900) 575–580.Turner, R., The Vision of Landscape in Renaissance Italy, Princeton University Press

1974.Thunen, J. H. von, Der Isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft und National-

okonomie, Rostock 1826, 18422 (engl. prevod 1949).]irkovi}, S., Bosanska crkva u bosanskoj dràvi, Prilozi za istoriju BiH I, Sarajevo

1987, 191–254.]irkovi}, S., „Verna slu`ba“ i „vjera gospodska“, Zbornik FF u Beogradu VI–2

(1962) 96–111 (= u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997,318–335).

]irkovi}, S., Vlastela i kraqevi u Bosni posle 1463, IG 3 (1954) 123–131.]irkovi}, S., Dve godine bosanske istorije (1414–1415), IG 3–4 (1953) 29–42.]irkovi}, S., Istorija sredwovekovne bosanske dràve, Beograd 1964.]irkovi}, S., Jedna parnica srebreni~kih frawevaca, GDI BiH 40–41 (1989–1990)

30–41.]irkovi}, S., Kosovska bitka u me|unarodnom kontekstu, Glas SANU 378, Ode-

qewe istorijskih nauka kw. 9 (1996) 49–69.]irkovi}, S., Mere u sredwovekovnoj srpskoj dràvi, u: Mere na tlu Srbije kroz

vekove, Katalog izlo`be Galerije SANU br. 23, Beograd 1974, 41–64 (= Me-

rewe i mere u sredwovekovnoj Srbiji, u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovni-

ci, Beograd 1997, 135–168).]irkovi}, S., „Naseqeni gradovi“ Konstantina Porfirogenita i najstarija

teritorijalna organizacija, ZRVI 37 (1998) 9–32.]irkovi}, S., Neostvarena autonomija: gradsko dru{tvo u Srbiji i Bosni, u:

isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 259–276.]irkovi}, S., O „\akova~kom ugovoru“, IG 1–4 (1962) 3–10.]irkovi}, S., O jednom posredovawu despota Stefana izme|u Ugarske i Turske,

Istraìvawa 16, Novi Sad 2005, 229–240.]irkovi}, S., Pavlovi}a zemqa (Contrata dei Paulovich), u: Zbornik radova sa na-

u~nog skupa: Zemqa Pavlovi}a. Sredwi vijek i period turske vladavine,Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Nau~ni skupovi kw. V,Odjeqewe dru{tvenih nauka kw. 7, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003,37–45.

]irkovi}, S., Postvizantijski despoti, ZRVI 38 (1999/2000) 395–406.


]irkovi}, S., Po~eci {ajka{a, u: Plovidba Dunavom i wegovim pritokama,

SANU — Nau~ni skupovi kw. XV, Odeqewe Istorijskih nauka kw. 3, Beo-grad 1983, 129–137.

]irkovi}, S., Rat i dru{tvo: najamnici i wihova cena, u: isti, Rabotnici, voj-

nici, duhovnici, Beograd 1997, 349–366.]irkovi}, S., Rusa{ka gospoda. Bosanski velika{i na putu emancipacije, I^ 21

(1974) 5–17 (= u: isti, Rabotnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 306–317).]irkovi}, S., Srbi me|u evropskim narodima, Beograd 2004.]irkovi}, S., Sredwi vek, u: [abac u pro{losti, 1, [abac 1970, 83–114.]irkovi}, S. — Kova~evi}-Koji}, D.– ]uk, R., Staro srpsko rudarstvo, Beograd

— Novi Sad 2002.]irkovi}, S., „Sugubi venac“. Prilog istoriji kraqevstva u Bosni, u: isti, Ra-

botnici, vojnici, duhovnici, Beograd 1997, 277–305 (= Zbornik FF u Beo-gradu 8–1 (1964) 343–370).

]irkovi}, S., The Production of Gold, Silver, and Copper in the Central Parts of the Bal-kans from the 13th to the 16th century, u: Precious Metals in the Age of Expansio,Stuttgart 1981, 41–69 (= Proizvodwa zlata, srebra i bakra u centralnim

oblastima Balkana do po~etka Novog veka, u: isti, Rabotnici, vojnici, du-

hovnici, Beograd 1997, 79–103).]irkovi}, S., U okvirima Ugarske, u: [ajka{ka — Istorija, 1, Novi Sad 1975,

97–109.]irkovi}, S., Urbanizacija kao tema srpske istorije, u: Socijalna struktura

srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek), Odeqewe za istoriju FF u Beogra-du, Narodni muzej u Smederevu, Beograd — Smederevo 1992, 9–19.

]irkovi}, S., Herceg Stefan Vuk~i} Kosa~a, Beograd 1964.]irkovi}, S., „Crna Gora“ i problem srpsko–ugarskog grani~nog podru~ja, u: Va-

qevo — postanak i uspon gradskog sredi{ta, Vaqevo 1994, 59–77.]orovi}, V., Ban Bori} i wegovi potomci, Glas SKA 182 (1940) 45–61.]orovi}, V., Kraq Tvrtko Kotromani}, Beograd 1925.]orovi}, V., Srebrenica za vlade despota Stevana (1413–1427), Prilozi KJIF 2

(1922) 61–77.]orovi} ,V., Teritorijalni razvoj bosanske dr`ave u sredwem veku, Glas SKA

167 (1935) 5–47.]orovi}, V., Historija Bosne 1, Beograd 1940.]orovi}–Ljubinkovi}, M., Odnos Slovena centralnih oblasti Balkana i Vizantije od VII

do X veka, Materijali IX, Prilep 1970, Beograd 1972, 81–100.]ur~i}, V., Narodno ribarstvo u Bosni i Hercegovini, GZM (1910) 379–487.Fagan, B., The Little Ice Age. How Climate Made History 1300–1850, New York 2000.Faroqhi, S., Research on the History of Ottoman Consumption: A Preliminary Exploration

of Sources and Models, u: Consumption Studies and the History of the OttomanEmpire 1550–1922. An Introduction, ed. D. Quataert, Albany 2000, 15–44.

Faroqhi, S., Rural Society in Anatolia and the Balkans during the Sixteenth Century I,Turcica IX (1977) 161–195.

Faroqhi, S., The Early History of the Balkan Fairs, SOF XXXVII (1978) 50–68 (= u:ista, Peasants, Devishes and Traders in the Ottoman Empire, VariorumReprints, London 1986).


Faroqhi, S., Towns and townsmen of Ottoman Anadolia. Trade, crafts and food productionin an urban setting, 1520–1650, Cambridge University Press 1984.

Fevr, L., Granica: re~ i pojam, u: Borba za istoriju, Beograd 2004, 209–227.Feji}, N., Imaging the “Other“ — The Bosnian Slave in Mediterranean Space, The

Medieval History Journal Vol. 5, No. 2 (2002) 291–308.Ferjan~i}, B., Despoti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960.Ferjan~i}, B., Dolazak Hrvata i Srba na Balkansko poluostrvo — Osvrt na nova

tuma~ewa, ZRVI 35 (1996) 117–154.Ferjan~i}, B., Problem vizantijskog nasle|a u severozapadnoj Srbiji, u: Vaqevo

— postanak i uspon gradskog sredi{ta, Vaqevo 1994, 49–58.Ferluga, J., Vizantijska uprava u Dalmaciji, Vizantolo{ki institut SAN, Beo-

grad 1957.Filipovi}, M. S., @ivot i obi~aji narodni u Viso~koj nahiji, SEZ — @ivot i

obi~aji narodni, kw. 27, Beograd 1949.Filipovi}, M. S., Majevica s osobitim obzirom na etni~ku pro{lost i etni~ke osobine maje-

vi~kih Srba, Djela ANUBiH knj. 34, Sarajevo 1969.Filipovi}, M. S., Manastir Vozu}a, Sarajevo 1940.Filipovi}, M. S., Manastir Udrim ili Gostovi}, Skopqe 1940.Filipovi}, M. S., Modri~a, Skopqe 1932.Filipovi}, M. S., Po~eci i pro{lost Zvorni~ke episkopije, Bogoslovqe VIII

(XXIII) 1–2 (1964) 49–132.Filipovi}, M. S., Prilozi etnolo{kom poznavanju severoisto~ne Bosne, Gra|a ANUBiH,

knj. XVI, Sarajevo 1969.Filipovi}, M. S. — Mazali}, \., Manastir Ozren, Spomenik SAN 101 (1951)

89–124.Filipovi}, M. S. — Mazali}, \., Manastir Papra}a u Bosni, Spomenik SAN 99

(1950) 96–130.Filipovi}, M. S. — Mazali}, \., Crkva Lomnica u Bosni, Spomenik SAN 101

(1951) 125–154.Filipovi}, N., Islamizacija Bosne u prva dva desetlje}a osmanske vlasti, POF 41 (1991)

53–65.Filipovi}, N., Napomene o islamizaciji Bosne i Hercegovine u XV vijeku, Godi{njak

ANUBiH VII, Centar za balkanolo{ka ispitivanja knj. 5 (1970) 141–166.Filipovi}, N., Osvrt na pitanje islamizacije na Balkanu pod Turcima, Godi{njak ANUBiH

XIII, Centar za balkanolo{ka ispitivanja knj. 11 (1976) 385–416.Fine, J. V., Was the Bosnian Banate subjected to Hungary in the second half of the

Thirteenth century?, East European Quarterly III–2 (1969) 167–177.Fiskovi}, C., Dalmatinski majstori u srednjovjekovnoj Bosni i Humu, u: Radovi sa sim-

pozijuma „Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Izdanja Muzeja gradaZenice III, Zenica 1973, 147–199.

Fisher, S. N., The Foreign Relations of Turkey (1481–1512), Electronic Journal ofOriental Studies III, No. 3 (2000) 1–111.

Flandrin, J.–L. — Montanari, M., Histoire de l’alimentation, Paris 1996.Fostikov, A., @ena — izme|u vrline i greha, u: Privatni `ivot u srpskim ze-

mqama sredweg veka, prir. S. Marjanovi}–Du{ani} i D. Popovi}, Clio,Beograd 2004, 323–366.


Fostikov, A., Jelena Gruba, bosanska kraqica. Bosna krajem 14. veka (1395–1399),Brani~evski glasnik 3–4 (2006) 29–50.

Foti}, A., Izme|u zakona i wegove primene, u: Privatni ìvot u srpskim ze-

mqama u osvit modernog doba, prir. A. Foti}, Clio, Beograd 2005, 27–71.Foti}, A., Institucija amana i primawe podani{tva u Osmanskom carstvu —

primer sremskih manastira 1693–1696, I^ 52 (2005) 232–235.Foti}, A., Uloga vakufa u razvoju orijentalnog grada — beogradski vakuf Meh-

med-pa{e Jahjapa{i}a, u: Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa

(XII–XVIII vek), Odeqewe za istoriju FF u Beogradu, Narodni muzej u Sme-derevu, Beograd — Smederevo 1992, 149–159.

Foti}, A, Yahyapaôa-oglu Mehmed Pasha’s Evkaf in Belgrade, Acta Orientalia Acade-miae Scientiarum Hungaricae 54–4 (2001) 437–450.

Fugedi, E., Die Ausbreitung der stadtischen Lebensform — Ungarns oppida im 14. Jahr-hundert, u: Stadt und Stadtherr im 14. Jahrhundert. Entwicklungen und Funktion-nen, Hrsg. W. Rausch, Linz/Donau 1972, 165–192.

Hajdarhodì}, H., Bosna, Hrvatska, Hercegovina — Zemljovidi, vedute, crteì i zabele-{ke grofa Luigija Ferdinanda Marsiglija krajem XVII. stolje}a, Zagreb 1996.

Han, V., La culture materielle des Balkans au Moyen Age a travers la documentation desArchives de Dubrovnik, Balcanica III (1972) 157–193.

Handì}, A., Bosanske solane u XVI i XVII vijeku, ^lanci i gra|a III (1959) 67–112.Handì}, A., Vakuf kao nosilac odre|enih dràvnih i dru{tvenih funkcija u Osmanskom

carstvu, AGHBB IX–X (1983) 113–120.Handì}, A., Gazi Husrev–begovi vakufi u Te{anjskoj nahiji u XVI stolje}u, AGHBB

II–III (1974) 161–174.Handì}, A., Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, POF VIII–IX

(1958–59) 169–179.Handì}, A., Zvornik u drugoj polovini XV i po~etkom XVI vijeka, GDI BiH XVIII

(1970) 141–196.Handì}, A., Zna~aj muafijeta u razvitku gradskih naselja u Bosni u XVI vijeku, JI^ 1–2

(1974) 60–69.Handì}, A., Izgradnja la|a kod Novog na Savi u XVI vijeku, POF 22–23 (1972–73)

83–115.Handì}, A., Nahija Brod krajem XV i po~etkom XVI vijeka, Radovi sa simpozijuma

„Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura“, Izdanja Muzeja grada Zenice III,Zenica 1973, 383–391.

Handì}, A., O gradskom stanovni{tvu u Bosni u XVI stolje}u, POF 28–29 (1978–79)247–256.

Handì}, A., O zna~aju putova za razvitak gradskih naselja u Bosni u XVI i XVII stolje-}u, Prilozi 13 (1977) 73–77.

Handì}, A., O islamizaciji u sjeveroisto~noj Bosni, POF XVI–XVII (1966–67) 5–45.Handì}, A., O kretanju stanovni{tva u regionu srednjeg toka Bosne (me|uprostor: Ma-

glaj — Doboj — Te{anj) od druge polovine XV do kraja XVI stolje}a, u: „Migraci-je i Bosna i Hercegovina“ — Materijali sa nau~nog skupa: Migracioni procesi iBosna i Hercegovina od ranog srednjeg vijeka do najnovijih dana — njihov uticaji posljedice na demografska kretanja i promjene u na{oj zemlji, odrànog u Sara-


jevu 26. i 27. oktobra 1989, Institut za istoriju — Institut za prou~avanje nacional-nih odnosa, Sarajevo 1990, 57–67.

Handì}, A., O organizaciji krajine bosanskog ejaleta u XVII stoqe}u, u: Vojne

krajine u jugoslovenskim zemqama u novom veku do Karlova~kog mira 1699,Nau~ni skupovi SANU kw. 48, Odeqewe istorijskih nauka kw. 12, Beograd1989, 77–90.

Handì}, A., Postanak i razvitak Bijeljine u XVI vijeku, POF XII–XIII (1962–63) 45–74.Handì}, A., Postanak i razvitak Dervente u XVI vijeku, Prilozi 10/2 (1974) 111–133.Handì}, A., Stari grad Novi na Savi, GDI BiH XIV (1964) 239–251.Handì}, A., Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo 1975.Handì}, A., Uvoz soli u Bosnu u XVI vijeku, POF X–XI (1960–61) 113–148.Hanxi}, A., [abac sa okolinom u XVI vijeku, u: [abac u pro{losti, 1, [abac

1970, 117–282.Hardi, \., O poreklu ma~vanskog „bana“ Rostislava Mihailovi~a, Spomenica

Istorijskog arhiva „Srem“ 2, Sremska Mitrovica 2003, 15–32.Hadìbegi}, H., Dìzja ili hara~, POF III–IV (1953) 55–135.Hadìbegi}, H., Porez na sitnu stoku i kori{}enje ispa{a, POF VIII–IX (1958–59)

63–110.Ha{imbegovi}, E., Prve vijesti o pojavi hereze u Bosni, Prilozi 32 (2003) 39–47.Henisch, B. A., In Due Season: Farm Work in the Medieval Calender Tradition, u: Agri-

culture in the Middle Ages, ed. D. Sweeney, University of Pennsylvania Press1995, 309–336.

Herkov, Z., Mjere Hrvatskog primorja s osobitim osvrtom na solne mjere i solnu trgovi-nu, Rijeka 1971.

Hovari, J., The Transylvanian Salt in the Ottoman Semendire/Smederevo 1514–1516,AO XIII (1993–1994) 143–168.

Hrabak, B., Iz starije pro{losti Bosne i Hercegovine, II, Beograd 2003.Cipolla, C. M., Before the Industrial Revolution. European Society and Economy,

1000–1700, New York 1976.Climate Impact Assessment. Studies of Interaction of Climate and Society, SCOPE 27

(http://icsu-scope.org/downloadpubs/scope27.html).Crnogorac, ^., Sliv Velike Usore — Hidrolo{ko–geomorfolo{ke karakteri-

stike, Bawaluka 2000.Cunningham, A. — Grell, O. P., The Four Horsemen of the Apocalypse — Religion, War,

Famine and Death in Reformation Europe, Cambridge University Press 2000.Cummins, J., The Hound and The Hawk. The Art of Medieval Hunting, Phoenix Press

1988.Curta, F., The Making of the Slavs — History and Archeology of the Lower Danube Region

c. 500–700, Cambridge University Press 2001.Curta, F., Southeastern Europe in the Middle Ages 500–1250, Cambridge University

Press 2006.âr–Drnda, H., Demografsko kretanje, socijalni i konfesionalni sastav stanovni{tva u

Viso~koj nahiji, POF 41 (1991) 195–252.^remo{nik, I., Arheolo{ka istraìvanja u Brodcu, ^lanci i gra|a 1 (1957) 127–149.


^remo{nik, I., Die alteste Ansiedlungen und Kultur der Slawen in Bosnien und Herzego-wina im Lichte der Untersuchung in Mu{i}i und Batkovi}i, Balcanoslavica 1(1972/74), Beograd — Prilep 1974, 59–64.

[abanovi}, H., Bosanski pa{aluk, Sarajevo 19822.[abanovi}, H., Bosansko kraji{te 1448–1463, GID BiH 9 (1957) 177–220.[abanovi}, H., Vojno ure|enje Bosne od 1463. do kraja XVI stolje}a, GDI BiH XI

(1961) 195–240.[abanovi}, Pitanje turske vlasti u Bosni do pohoda Mehmeda II 1463. g, GID BiH VII

(1955) 37–51.[evo, Q., Manastiri i crkve brvnare Bawolu~ke eparhije, Bawa Luka 1995.[idak, J., „Ecclesia Sclavoniae“ i misija dominikanaca u Bosni, u: isti, Studije o

„Crkvi bosanskoj i bogumilstvu, Zagreb 1957, 177–209.[idak, J., O vjerodostojnosti isprave bosanskog bana Tvrtka Stjepanu Rajkovi}u, Zbor-

nik radova FF u Zagrebu II (1954) 37–48.[i{i}, F., Va`an prilog za povijest ugarsko–bosanskih ratova, Vjesnik Zemaljskog Arki-

va VI (1904) 123–135.[i{i}, F., Vojvoda Hrvoje Vuk~i}-Hrvatini}, Zagreb 1902.[i{i}, F., Ne{to o Bosansko–|akova~koj biskupiji i \akova~koj katedrali, GN^ 44

(1935) 54–60.[i{i}, F., Pad Mladena [ubi}a, bana hrvatskog i bosanskog, GZM XIV (1902) 335–366.[i{i}, F., Studije iz bosanske istorije, GZM 15 (1903) 319–349.[krivani}, G., Vlastelinstvo velikog ~elnika Radi~a Postupovi}a, I^ 20

(1973) 125–137.[krivani}, G., Putevi u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 1974.Schmidt, F., Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Osterreich–Ungarn,

Leipzig 1914.Chaunu, P., Civilizacija klasi~ne Evrope, Beograd 1977.[uljak, A., Bosanski biskupi od prelaza u \akovo do 1526. godine, u: Kr{}anstvo sred-

njovjekovne Bosne, Radovi simpozija povodom 9 stolje}a spominjanja bosanskebiskupije (1089–1989) Vrhbosanska Visoka teolo{ka {kola — Studia Vrhbosnensia,Sarajevo 1991, 269–282.

[unji}, M., Uni{tenje srednjovjekovne bosanske dr`ave, u: Bosna i Hercegovina od naj-starijih vremena do Drugog svjetskog rata, Sarajevo 19982, 83–96.


Jelena Mrgi}

SEVERNA BOSNA 13–16 VEK

Izdava~

Istorijski institut Beograd

Za izdava~a

Dr Tibor @ivkovi}, direktor Istorijskog instituta

Sekretar Redakcionog odbora

Sneàna Risti}

Lektura

Melita @ivkovi}

Lektura rezimea na engleskom jeziku

Esther Grace Helajzen

Registri

Slavica Merenik

Tehni~ka izrada karata

Mirela Butiri}

Fotografija

Ivan Stani}

Priprema za {tampu

Davor Pal~i}

Ilustracija na omotnici

Prema crteù grada Te{wa iz putopisa Artura Evansa, 1878.

[tampa

îgoja {tampaStudentski trg 13, Beograde-mail: [email protected]

Tira`

500 primeraka

ISBN 978-86-7743-065-8