RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr: 6 E diel, 12 shkurt 2012E diel, 12 shkurt 2012E diel, 12 shkurt 2012E diel, 12 shkurt 2012E diel, 12 shkurt 2012

JAJAJAJAJA ARSYET PSE NISI LUFTARSYET PSE NISI LUFTARSYET PSE NISI LUFTARSYET PSE NISI LUFTARSYET PSE NISI LUFTAAAAA POLITIKE POLITIKE POLITIKE POLITIKE POLITIKE E ESADIT ME QEVERINË E VLORËSE ESADIT ME QEVERINË E VLORËSE ESADIT ME QEVERINË E VLORËSE ESADIT ME QEVERINË E VLORËSE ESADIT ME QEVERINË E VLORËS

DILEMA E MADHE ESAD PASHA Kastriot Dervishi: Nuk ua shiti Shkodrën malazezëve por e shpëtoi Kastriot Dervishi: Nuk ua shiti Shkodrën malazezëve por e shpëtoi Kastriot Dervishi: Nuk ua shiti Shkodrën malazezëve por e shpëtoi Kastriot Dervishi: Nuk ua shiti Shkodrën malazezëve por e shpëtoi Kastriot Dervishi: Nuk ua shiti Shkodrën malazezëve por e shpëtoi

Esad TEsad TEsad TEsad TEsad Toptani, financimet që mori nga Italiaoptani, financimet që mori nga Italiaoptani, financimet që mori nga Italiaoptani, financimet që mori nga Italiaoptani, financimet që mori nga Italia

Në kuadrin e projektit Historia e Shqipërisë dhe sh-

qiptarëve gjatë shek. XX, hu-lumtimet e mia arkivore u kry-en në Arkivin Diplomatik dhe

Përmes dokumentacionit,vjen figura e shumë diskutuar e Esad Toptanit.

A janë të vërteta akuzat ndajtij se e fali qytetin e Shkodrëste forcat malazeze, se punoikundër qeverisë së Vlorës, sekreu marrëveshje të fshehtame Serbinë? Si është trajtuarEsad Pasha në historinë e Sh-qipërisë deri tani, përmes ak-teve dokumentare apo emo-cioneve politike? Rreth këtyreçështjeve jo pak herë të disku-tueshme, flet për “Rilindas-in”,studiuesi Kastriot Dervishi,drejtor i Arkivit të Ministrisësë Punëve të Brendshme enjëkohësisht autor i librit “His-tori e shtetit shqiptar”. Lidhjaqë ekziston mes Esad pashëToptanit dhe akuzave që ibëhen, si është njohur figura etij ndër shqiptarët e Amerikës?Pashai Toptanas, i damkosurnegativisht nga historiografia

komuniste, ka dritëhijet e tij.

Cili është vendi i Esad pa-Cili është vendi i Esad pa-Cili është vendi i Esad pa-Cili është vendi i Esad pa-Cili është vendi i Esad pa-shë Tshë Tshë Tshë Tshë Toptanit në historinë e sh-optanit në historinë e sh-optanit në historinë e sh-optanit në historinë e sh-optanit në historinë e sh-tetit shqiptar?tetit shqiptar?tetit shqiptar?tetit shqiptar?tetit shqiptar?

Në historinë 100-vjeçare tështetit shqiptar, veprimtaria eEsad Toptanit zë më pak se 8vite. Megjithëse ka një vendrelativisht të vogël në histori,emri i Esadit është përdorurpër të gjetur etalonin e “tradh-tarit”, pasi sipas metodologjisëmarksiste në histori ka vetëmheronj dhe tradhtarë. Kësisojështë gjetur edhe në historinëtonë një “model” që konsumo-het për të treguar të zezën tonënga e kaluara, ndoshta edhepër të nxjerrë “qelibar” figurashumë herë më të errëta dheqë i takojnë regjimit komunist.Komentet rreth figurës së tijmë shumë kanë qenë emocio-nale sesa analiza historike tëmbështetura mbi fakte, të in-terpretuara në atë formë sikurEsadi të ishte pronari i Sh-qipërisë. Nëse...

Shqiptarët e Shqiptarët e Shqiptarët e Shqiptarët e Shqiptarët e AmerikësAmerikësAmerikësAmerikësAmerikësHistoria, e tashmja,Historia, e tashmja,Historia, e tashmja,Historia, e tashmja,Historia, e tashmja,

e ardhmja e tyree ardhmja e tyree ardhmja e tyree ardhmja e tyree ardhmja e tyre100 vjet pasi në Vlorë valoi flamuri kuqezi,100 vjet pasi në Vlorë valoi flamuri kuqezi,100 vjet pasi në Vlorë valoi flamuri kuqezi,100 vjet pasi në Vlorë valoi flamuri kuqezi,100 vjet pasi në Vlorë valoi flamuri kuqezi,ende sot ka më shumë shqiptarë që jetojnëende sot ka më shumë shqiptarë që jetojnëende sot ka më shumë shqiptarë që jetojnëende sot ka më shumë shqiptarë që jetojnëende sot ka më shumë shqiptarë që jetojnë

jashtë Republikës së Shqipërisë se sa brendajashtë Republikës së Shqipërisë se sa brendajashtë Republikës së Shqipërisë se sa brendajashtë Republikës së Shqipërisë se sa brendajashtë Republikës së Shqipërisë se sa brendabërthamës së atdheut të tyre amëbërthamës së atdheut të tyre amëbërthamës së atdheut të tyre amëbërthamës së atdheut të tyre amëbërthamës së atdheut të tyre amë

Historik të Ministrisë së Punëvetë Jashtme të Italisë. E ndodhurgjeografikisht afër Shqipërisë,Italia, një ndër anëtaret e kon-certit evropian, kishte interesa tëdrejtpërdrejta ndaj fqinjit të saj,fakt ky që i jep dokumenteve të

Musine Kokalari,Musine Kokalari,Musine Kokalari,Musine Kokalari,Musine Kokalari,datëlindja e harruardatëlindja e harruardatëlindja e harruardatëlindja e harruardatëlindja e harruar

Një qortim kujtesës kolektive përNjë qortim kujtesës kolektive përNjë qortim kujtesës kolektive përNjë qortim kujtesës kolektive përNjë qortim kujtesës kolektive për95-vjetorin e disidentes së parë grua95-vjetorin e disidentes së parë grua95-vjetorin e disidentes së parë grua95-vjetorin e disidentes së parë grua95-vjetorin e disidentes së parë grua

në gjithë perandorinë komunistenë gjithë perandorinë komunistenë gjithë perandorinë komunistenë gjithë perandorinë komunistenë gjithë perandorinë komuniste

GjenealogjiaGjenealogjiaGjenealogjiaGjenealogjiaGjenealogjiaSi shumica e amerikanëveshqiptarët e Amerikësjanë banorë të rinj të saj,por si njerëz ata kanë njëhistori shumë të lashtë.Shqiptarët rrjedhin prejilirëve. Paraardhësit eilirëve ndërkaq ishin pel-lazgët, të cilët jetuan nëEvropë, shumë përpara segrekët, romakët dhesllavët u morën atyreshumë toka dhe u bënëfqinj me ta. Pra, sh-qiptarët janë ndër njerëz-it më të vjetër në Evropëdhe mbase në botë.Besohet që organizimet epara shoqërore të ilirëve fil-luan diku kah shekujt 9 ose8 para erës së re, kur grupetë vogla të tyre filluan tëevoluojnë në bashkësi poli-tike më komplekse duke kri-

juar kështu federatat dhembretëritë e para, më tërëndësishmet e të cilave lulë-zuan mes shekujve 5 dhe 2para erës së re. Në ndërkohë,në anën tjetër të detit Adria-tik, në gadishullin e Apenin-eve, po ngjizej Roma. Ro-makët e shihnin Ilirinë si urëpër zaptime në Lindje, kësh-tu, në vitin 229 para erës sëre, ata kapërcyen Adriatikundhe e pushtuan atë. Romasundoi ilirët dhe trojet e tyrepër gjashtë shekujt e ardhëm,por ilirët rezistuan asimilimindhe gjuha dhe kultura eveçantë e tyre mbijetuan.Në vitin 395 të erës së re Pe-randoria Romake u nda nëperandoritë perëndimore dhelindore, ndërkaq tokat eilirëve u përfshinë në atë lin-dore apo Perandorinë e Bi-zantit.Në shekullin e V-të vizigotët,hunët dhe ostrogotët sul-

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

○ ○ ○ ○

faqe 14-15faqe 14-15faqe 14-15faqe 14-15faqe 14-15

○ ○ ○ ○

faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19○ ○ ○ ○

faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Uk LushiUk LushiUk LushiUk LushiUk Lushi

Kjo fotografi, e cila është ebotuar në Kalendarin e

vitit 1918 të Vatrës, përjetë-son takimin historik me Pres-identin Wilson me 4 korrik1918, gjatë homazheve nëvarrin e presidentit të parë tëAmerikës, George Washing-ton në Mount Vernon, ku kra-has përfaqësuesëve të Ko-mbeve të tjerë, është dhe FanNoli, përfaqësuesi i Vatrës. Ainjihet lehte prej jakes prifter-ore. Noli, menjëherë pastakimit me presidentin Wil-son, i nisi Vatrës telegraminplot shpresë:”Udhëtimi imkëtu triumfoi. Fola dy herë mepresidentin Wilson, i cili mëdha shpresa të mëdha. Thua-jani shokëve të tjerë me gojë.Fan Noli”

* * *Me 28 prill 2012 bëhen 100

Dalip GrecaDalip GrecaDalip GrecaDalip GrecaDalip Greca

Një foto e rrallë dheNjë foto e rrallë dheNjë foto e rrallë dheNjë foto e rrallë dheNjë foto e rrallë dhe100-vjetori i100-vjetori i100-vjetori i100-vjetori i100-vjetori i

themelimit të Vthemelimit të Vthemelimit të Vthemelimit të Vthemelimit të VatrësatrësatrësatrësatrësTTTTTakim me Presidentin Wakim me Presidentin Wakim me Presidentin Wakim me Presidentin Wakim me Presidentin Wilson gjatë homazheveilson gjatë homazheveilson gjatë homazheveilson gjatë homazheveilson gjatë homazheve

në varrin e presidentit të parë të në varrin e presidentit të parë të në varrin e presidentit të parë të në varrin e presidentit të parë të në varrin e presidentit të parë të Amerikës,Amerikës,Amerikës,Amerikës,Amerikës,George WGeorge WGeorge WGeorge WGeorge Washington. Krahas përfaqësuesëve tëashington. Krahas përfaqësuesëve tëashington. Krahas përfaqësuesëve tëashington. Krahas përfaqësuesëve tëashington. Krahas përfaqësuesëve të

Kombeve të tjerë, është dhe Fan NoliKombeve të tjerë, është dhe Fan NoliKombeve të tjerë, është dhe Fan NoliKombeve të tjerë, është dhe Fan NoliKombeve të tjerë, është dhe Fan Noli

Në foto:Dokumentet,të cilathedhin dritëe plotësojnëaktivitetinpolitik tëpinjollit tëToptanëvedhesubvencionetqë Italia bëripër të

Niko KotherjaNiko KotherjaNiko KotherjaNiko KotherjaNiko Kotherja

○ ○ ○ ○

faqe 19faqe 19faqe 19faqe 19faqe 19

arkivit të mësipërm një rëndë-si të madhe në shkrimin e his-torisë sonë kombëtare. Fondete këtij arkivi janë një pasuri ejashtëzakonshme, të cilëtndriçojnë e plotësojnë sa ngjar-jet aq edhe...

VVVVVisar ZHITIisar ZHITIisar ZHITIisar ZHITIisar ZHITI

○ ○ ○ ○

faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16faqe 16

Më 10 shkurt, pra 2 ditëmë parë, Musine

Kokalari, shkrimtarja e parëgrua shqiptare, disidentja eparë grua në të gjithë peran-dorinë komuniste, themelt-

are e një partie opozitare, eburgosura politike, që pas 20vitesh burg, do të mbylltesytë në internim, ndërkaq 10vjet më vonë, më 1993, kurdiktatura komuniste kishterënë, do të dekorohej ngaPresidendi me medaljen“Martir i ...

vjet nga themelimi i Feder-atës Panshqiptare tëAmerikës “VATRA”. Ky përv-jetor ka privilegjin që t’iparaprijë 100 vjetorit tëditëlindjes të shtetit të Pa-varur Shqiptar. Le të bash-kohemi të gjithë rreth Vatrës, që i bëri nderet e merituarakombit dhe ishte faktorikryesor në ruajtjen e integ-ritetit të Shqipërisë, dukesiguruar miqësinë e çmuardhe mbrojtjen e Amerikës.

Vatra shpëtoi ShqipërinëPavarësia e Shqipërisë u vunë udhëkryq pa u ngriturende shteti në këmbë, dhefalë kontributit të sh-qiptarëve të Amerikës meanë të Vatrës, e cila, që më1912 dhe gjer më 1920, ve-proi në Amerikë si qeveri nëmërgim, e shpëtoi atë ngamosnjohja dhe copëtimi...

DrDrDrDrDr. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 12 shkurt 2012

2SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom DEBATI

PPPPPERSONAZHIERSONAZHIERSONAZHIERSONAZHIERSONAZHI DDDDDRITËHIJETRITËHIJETRITËHIJETRITËHIJETRITËHIJET

DILEMA ESAD PASHAKastriot Dervishi: Ai nuke shiti Shkodrën, e shpëtoi

Esad TEsad TEsad TEsad TEsad Toptani nuk ka qenë kundër optani nuk ka qenë kundër optani nuk ka qenë kundër optani nuk ka qenë kundër optani nuk ka qenë kundër PPPPPavarësisë së shtetit shqiptaravarësisë së shtetit shqiptaravarësisë së shtetit shqiptaravarësisë së shtetit shqiptaravarësisë së shtetit shqiptar... Ku dhe si nisi... Ku dhe si nisi... Ku dhe si nisi... Ku dhe si nisi... Ku dhe si nisilufta politike me Qeverinë e Vlorës...Vlufta politike me Qeverinë e Vlorës...Vlufta politike me Qeverinë e Vlorës...Vlufta politike me Qeverinë e Vlorës...Vlufta politike me Qeverinë e Vlorës...Vrasja e Esadit ka qenë një akt politikrasja e Esadit ka qenë një akt politikrasja e Esadit ka qenë një akt politikrasja e Esadit ka qenë një akt politikrasja e Esadit ka qenë një akt politik

Niko KotherjaNiko KotherjaNiko KotherjaNiko KotherjaNiko Kotherja

...do të bënin një radhitje të sh-kurtër të veprimtarisë së EsadToptanit si politikan dhe ushtar-ak, akuzat rreth tij kanë qenë:

1-Shiti qytetin e Shkodrës temalazezët.

2-Punoi kundër qeverisë sëVlorës.

3-Donte të bëhej princ i Sh-qipërisë (ambicie politike).

3-Kreu marrëveshje me qever-inë serbe.

4-Shiti Shqipërinë në vitin1920.

Duke u nisur nga dokumenta-Duke u nisur nga dokumenta-Duke u nisur nga dokumenta-Duke u nisur nga dokumenta-Duke u nisur nga dokumenta-

cioni, a është e vërtetë se Esadcioni, a është e vërtetë se Esadcioni, a është e vërtetë se Esadcioni, a është e vërtetë se Esadcioni, a është e vërtetë se EsadTTTTToptani e fali qytetin e Shkodrësoptani e fali qytetin e Shkodrësoptani e fali qytetin e Shkodrësoptani e fali qytetin e Shkodrësoptani e fali qytetin e Shkodrëste trupat malazeze?te trupat malazeze?te trupat malazeze?te trupat malazeze?te trupat malazeze?

E kundërta. Esadi i dha Sh-qipërisë Shkodrën. Qyteti i Shko-drës është sot pjesë e shtetit sh-qiptar në sajë të luftës heroike qëEsad Toptani zhvilloi përmbrojtjen e tij. Esadi mund takishte lënë qytetin kur të dontepara se Konferenca e Ambasa-dorëve të caktonte fatin e tij nëLondër. Pasi më 8 tetor 1912shpërtheu lufta ballkanike Peran-doria Osmane kërkoi armë-pushim, i cili u arrit më 3 dhjetor1912, me përjashtim të Greqisë ecila nuk e pranoi atë. Komandan-ti osman i forcave të armatosuratë Shkodrës pas disa ditësh pra-noi urdhrin e qendrës së tij dhe dotë kërkonte të largohej nga qyteti.Për këtë shkak dhe për një tjetër,ai u vra më 30 janar 1913 nga sh-qiptarët. Në këtë mënyrë, koman-da e qytetit mbeti në dorë të gjen-eralit Esad Toptani, i cili udhëho-qi mbrojtjen e qytetit nga 30 jan-ari deri më 22 prill 1913. Kufiriverior i Shqipërisë u caktua më 22

mars 1913. Ky kufi e përfshinteShkodrën brenda kufijve të Sh-qipërisë. Esadi pra, kishte në dorëqë nga data 30 janar e deri më 22mars 1913 t’ia dorëzonte qytetinmalazezëve. Ata që mbrojnë tezënse Esadi e “shiti” Shkodrën duhettë argumentojnë pse nuk e bëriEsadi këtë “shitje”. Me aktin e 22marsit 1913 të Fuqive të Mëdha,Shkodra përfundimisht iu njohShqipërisë. Lufta e Shkodrës ësh-të ndër aktet e pakta të kësaj pe-riudhe që shpërbleu përpjekjet eshqiptarëve.

Pasi fati i Shkodrës u sigurua,nuk kishte asnjë rëndësi qëndresae mëtejshme. Qyteti kishte qën-druar për 7 muaj para një agre-sioni të pashembullt të Malit të Zi.Nuk kishte më asnjë rezervë ush-qimore apo ushtarake. Ishinngrënë të gjitha kafshët e mund-shme e deri te zhapinjtë e çdo gjall-esë që mundej. Në 22 prill 1913Esad Toptani bëri marrëveshje përtë dalë nga rrethimi. Kjo mar-rëveshje është e karakterit rreth-anor pasi nuk merret me statusine qytetit, i cili u vendos në Londër.Revista ”Elçija e zemrës së Jezu

Krishtit”, nr. VIII, në vitin 1913, eka botuar qysh atëherë këtë mar-rëveshje pasi nuk ka qenë e fshe-htë, por e njohur botërisht. Pasmbarimit të luftës, Esadi dhembreti i Malit të Zi kishin intere-sa të kundërta, por secili mendon-te për pozitën e vet. Esadi mendon-te të dilte nga Shkodra i paprekurme trupat e tij dhe mbreti malazezNikolla të bënte një hyrje trium-fale në Shkodër. Nuk kishte famil-je në Mal të Zi që nuk kishte njëtë vdekur nga lufta në Shkodër.Me hyrjen në Shkodër, Nikolla doshfajësonte humbjet e mëdha që ikishin shkaktuar shqiptarët. Nëkthim ai do thoshte se e mori Sh-kodrën, por Evropa nuk ia la tagëzojë.

A pretendonte të ishte “Princ iA pretendonte të ishte “Princ iA pretendonte të ishte “Princ iA pretendonte të ishte “Princ iA pretendonte të ishte “Princ iShqipërisë”? Punoi Esad pashëShqipërisë”? Punoi Esad pashëShqipërisë”? Punoi Esad pashëShqipërisë”? Punoi Esad pashëShqipërisë”? Punoi Esad pashëTTTTToptani kundër qeverisë së Vlorës,optani kundër qeverisë së Vlorës,optani kundër qeverisë së Vlorës,optani kundër qeverisë së Vlorës,optani kundër qeverisë së Vlorës,në një kohë kur edhe vetë ka qenënë një kohë kur edhe vetë ka qenënë një kohë kur edhe vetë ka qenënë një kohë kur edhe vetë ka qenënë një kohë kur edhe vetë ka qenëministër i saj?ministër i saj?ministër i saj?ministër i saj?ministër i saj?

Kur shkoi në Vlorë, Esadi u pritsi “heroi i Shkodrës”. Si çdo politi-kan shqiptar, Esadi nuk mund tëishte jashtë konflikteve politikeme politikanë të tjerë. Këto konf-

likte janë normale në politikë.Përkrahës të tij në këtë kohë janëp.sh.: Dervish Biçakçiu, Fazil Top-tani, Faik Konica, Dervish Hima,Mehdi Frashëri, Petro Poga, etj.Esadi e kishte të qartë se mbretine caktonin fuqitë, i cili do zgjidhteedhe kryeqytetin e Shqipërisë (kjoshihet në letra e shumta që janënë AQSH). Në këtë mënyrë, Esadinuk mund të ndërmerrte nismapersonale për caktim kryeqytetiapo për t’u vetëshpallur “princ”apo “mbret” sikurse është akuzuar.

Esad Toptani nuk ka qenëkundër pavarësisë së shtetit sh-qiptar. Flamuri në Vlorë është ng-ritur në shtëpinë e nipit të EsadToptanit, Xhemil Vlorës. Ky i fun-dit ka qenë jo vetëm nip i Esadit,por edhe shumë i lidhur me të.Xhemili ka qenë i pranishëm kuru vra Esadi në Paris. Ai madje kadëshmuar në hetuesinë franceze see njihte mirë cili ishte vrasësi dhekush e kishte dërguar atë.

Në gusht 1913, Esadi u prit menderime në Vlorë “si hero i Shko-drës”. Kontradikta e tij politike mekreun e qeverisë së Vlorës u rritkur Esadi kërkoi ndërmarrjen e

një sulmi që do përkrahte kryeng-ritjen e Dibrës në shtator 1913kundër pushtuesve serbë. Qever-ia e Vlorës, ndoshta edhe për fu-qitë e pakta të saj nuk e pranoikëtë propozim. Esadi u largua ngaVlora, ndërsa nga “hero i Shko-drës” filloi të quhej “tradhtar iShkodrës”. Në këtë kohë qeveria eVlorës qeveriste vetëm një territortë vogël të vendit midis Kavajës,Elbasanit, Beratit dhe Vlorës.Kreu i qeverisë së Vlorës dhe Esa-di u përfshinë në një konflikt poli-tik, nga i cili nuk dolën dot asn-jëherë.

Figura e Esad Pashës në LuftënFigura e Esad Pashës në LuftënFigura e Esad Pashës në LuftënFigura e Esad Pashës në LuftënFigura e Esad Pashës në Luftën

e Parë Botërore?e Parë Botërore?e Parë Botërore?e Parë Botërore?e Parë Botërore?Si figura më e fuqishme në

vend, Esad Toptani u zgjodh tëkryesonte delegacionin shqiptarnë Noivid të Gjermanisë 21 shkurt1914. Në qeverinë që zgjodhi PrincVidi, Esadi mori dy postet më tërëndësishme, atë të ministrit tëPunëve të Brendshme dhe tëLuftës. Oborri i Vidit mbizotërohejnga një luftë e ftohtë midis dy fu-qive që kishin mundësuar pavar-ësinë e Shqipërisë, Austro – Hun-

Sod po ju baj me dit me anën e kësaj letrës, se unë EssadPashë Toptani, mas sa e sa luftravet që bana në Shkodër

për shpëtimin e nerjes Shqipnis erdha në Krue. Perëndija deshpër fatin e Shpiqnis të mos shkoj kot gjitha ay gjak shqiptarëveqi u derdh për lulëzimin e Shqipënis. Sod pra, çdo shqiptar,lypset me punue mar e mir për lumtëninë ton e jo për tjetër.

Kto katër a pes dit, kam me ju thirr gjith ju bajraktarët përme kuvendë t’vem ato njerëz të nevojshëm për rahatin e venit,si zabita, çausha e zaptie për me rrokën rrugën e punën e marë,se po rroken rrugën e punën e marë.

Se po të rroket si fillimit mrasht, anmikët ton gëzhohen.Pra ju falem porsi baba, fmisë, të mundohemi gjith së bash-

ku për me lulëzue e me zbukurue atdhen tonë, Shqipninë. Kësh-tu i kam shkrue gjith bajraktarëve.

24 prillitEssad Toptani

DDDDDOKUMENTIOKUMENTIOKUMENTIOKUMENTIOKUMENTI

Letra e 24 prillit 1913“Bajraktar i Bushakshit e krenët“Bajraktar i Bushakshit e krenët“Bajraktar i Bushakshit e krenët“Bajraktar i Bushakshit e krenët“Bajraktar i Bushakshit e krenët

vijon nga faqja 13

Në Foto:Esad

ToptaniNë Foto: Kastriot Dervishi

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 3www.shqiptarja.comE diel, 12 shkurt 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI DEBATI

garisë dhe Italisë. Të dy fuqitëmundoheshin të zgjatnin ndikimete tyre sa më shumë. Esadi shihejnga austro-hungarezët si pro ital-ian. Vidi nga ana tjetër nuk ishtei aftë të kuptonte e vepronte shpe-jt në situatat që po krijoheshin.

Oficerët holandezë prireshin mëtepër nga austro-hungarezët. Më8 maj 1914 Esadi urdhëron për njëveprim ushtarak majorin Sluis, icili i deklaroi mosbindje. Sluis i thahapur se nuk njihte autoritet tjetërveç mbretit. Si ushtarak i vjetër

që ishte, Esadi kërkoi dorëheqjente Vidi, por ky nuk ia pranoi. Esa-di kishte vullnet për të shtypurrebelimet që po nisnin në vend. Porpak ditë më vonë Esadi u akuzuanga Princ Vidi si “komplotist” paasnjë fakt. U detyrua të largohej

nga Shqipëria me ndërmjetësinë eItalisë. U kthye në Shqipëri kurvendi ishte përfshirë në rebelimine Shqipërisë së mesme. Krijoi njëqeveri dhe shtypi rebelimin e Hax-hi Qamilit. Nëse në histori kritiko-het dukuria “haxhi qamil”, nukthuhet se kësaj i dha fund EsadToptani. Përkundër dëshirës së tij,Esadi u bashkua me Antantën nëvitin 1915, duke qenë i vetmi sh-qiptar pro saj. Në këtë aleancë ish-te edhe Serbia, por Esadi kishtehyrë në aleancë për interesat e tijdhe jo të Serbisë. Pranoi kësisoj t’ishërbejë Antantës.

Me hyrjen e ushtrisë austro –hungareze në Shqipëri, Esadi ulargua për në Selanik.

Pas mbarimit të Luftës së ParëBotërore, ai duhej të merrte push-tetin si kudo, por nuk ngjau kësh-tu. Në mes të prillit 1919, u takuame presidentin amerikan Uillson,të cilit i tha se kishte luftuar nëradhët e aleatëve për parimet eshpallura prej tij (Uillsonit) dhemë e pakta që ai priste, ishte qëShqipëria të mbetej në kufijtë e1913-s. Esadi kërkoi që presiden-ti amerikan ta pranonte manda-

Pa dashur të ribëj këtu historinë e këtij vendi, më duket e nevojshme të kujtoj se që në kohët më tëhershme Shqipëria ka luftuar kundër pushtuesve për të ruajtur karakterin e vet kombëtar, gju-

hën, zakonet dhe traditat e saj. Në shekuj ajo ka qenë e pushtuar, po kurrë e nënshtruar. Pas luftëraveshekullore, falë fuqive të mëdha, në vitin 1913 ajo arriti pavarësinë të cilën ajo se kishte humburkurrë dhe megjithëse e zvogëluar në territore që i ishin shkëputur në favor të fqinjëve, ajo e priti memirënjohje vendimin e konferencës së Londrës. Për t’i lejuar asaj të zinte vendin e vet në mes tështeteve të tjera ballkanike, të administrohej sipas mënyrave moderne, të organizohej dhe të zhvillo-hej, Konferenca e Londrës e kishte pajisur me një organizëm ndërkombëtar, efikasiteti i të cilit nukkishte vonuar të shfaqej, dhe funksionimi i të cilit do të jepte rezultate të çmueshme nëse luftabotërore nuk do të kishte penguar punën e tij”.

Paris, më 16 prill 1919

AAAAAKTKTKTKTKT MEMORANDUMIMEMORANDUMIMEMORANDUMIMEMORANDUMIMEMORANDUMI

Pjesë nga memorandumi i paraqitur nëkonferencën e paqes nga Esad Toptani

tin amerikan mbi Shqipërinë dukeshfaqur besimin e shqiptarëvendaj SHBA-së. Por, në Shqipërindodhi çudia. Nuk u përkrah fitue-si i vetëm shqiptar në Luftën eParë Botërore, por klasa politikeqë humbi Luftën e Parë Botërore.

Si e konsideroni aktin e vrasjesSi e konsideroni aktin e vrasjesSi e konsideroni aktin e vrasjesSi e konsideroni aktin e vrasjesSi e konsideroni aktin e vrasjes

së Esad pashë Tsë Esad pashë Tsë Esad pashë Tsë Esad pashë Tsë Esad pashë Toptanit?optanit?optanit?optanit?optanit?Vrasja e Esadit ka qenë një akt

politik. Rivaliteti politik e vrauatë. Esadi kishte përkrahur ven-dimet e Kongresit të Lushnjës. Dydelegatët e Tiranës ishin caktuarprej tij. Edhe Abdyl Ypi, që u vranë ditët kur do mbahej kongresi,ishte përkrahës i Esadit. Esadikishte pritur që të ishte pjesë ebashkëqeverisjes. Por politikanëte Tiranës e kishin ndarë mendjentë qeverisnin pa Esadin. Në këtokushte, Toptani nxiti përkrahësine tij Osman Bali të ndërmerrte njërebelim të vogël për të tremburqeverinë. Ky rebelim ishte aq sim-bolik, saqë nuk pati asnjë të vrarë.Qeveria hyri në bisedime me Os-man Balin. Ky kërkoi të qeveriatë bisedonte me Esadin në Paris.Qeveria dërgoi një delegacion prej4 vetash dhe nga ana tjetër nisiAvni Rustemin për ta vrarë Esa-din. Ky i fundit rrinte në Pariskrejt i pambrojtur, pa i shkuarmendja se vdekja do ta gjente aty.Në çastin kur u vra, fati i Sh-qipërisë ishte vendosur. Të gjithafjalët se “Esadi po shiste Sh-qipërinë” ishin vetëm folklor poli-tik dhe asgjë tjetër. Esadi u vravetëm për konkurrencë politike.

Do ishte me interes se cilidoperson që posedon të dhëna rreth“shitjeve” të Esad Toptanit t’ibënte publike ato.

Në gazetën “Dielli”, të datës 17 mars1914, shkruhet: “Esad Pasha,

Mprojtësi i Shkodrës, u EmëruaKumandar Fuqiplotë. Mbreti i Sh-qipërisë (vizitë) në xhami. Esad Pashame që është shumë popullor midisgjithë Shqiptarëvet do të jetë i zoti tëmbledhë një ushtëri të fortë, prej vetë-dashës me të cilën shumë lehtë do tëmposhtë kundërshtimin të Epirotëvet.”

Gazeta “Dielli” është themeluar dhedrejtuar prej Faik Konicës dhe Fan No-lit në Boston që në vitin 1909.

Shqiptarëte Amerikës

Në Foto: Esad Toptani me 1914 në Durrës

www.shqiptarja.com E diel, 12 shkurt 2012

4SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom DOKUMENTET

AAAAARKIVIRKIVIRKIVIRKIVIRKIVI D D D D DIPLOMAIPLOMAIPLOMAIPLOMAIPLOMATIKTIKTIKTIKTIK ITITITITITALIANALIANALIANALIANALIAN

Arkivat zbardhin financimetqë pashai përfitoi nga Italia

ESAD TOPTANI

Nga tetori 1914 deri në shkurt 1916 i është dhënë një fond prej 1 979 980.36 liretashNga tetori 1914 deri në shkurt 1916 i është dhënë një fond prej 1 979 980.36 liretashNga tetori 1914 deri në shkurt 1916 i është dhënë një fond prej 1 979 980.36 liretashNga tetori 1914 deri në shkurt 1916 i është dhënë një fond prej 1 979 980.36 liretashNga tetori 1914 deri në shkurt 1916 i është dhënë një fond prej 1 979 980.36 liretash

DrDrDrDrDr. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku

Në kuadrin e projektit Historia e Shqipërisë dhe shqiptarëve gjatë shek. XX,

hulumtimet e mia arkivore u kry-en në Arkivin Diplomatik dheHistorik të Ministrisë së Punëvetë Jashtme të Italisë. E ndodhurgjeografikisht afër Shqipërisë,Italia, një ndër anëtaret e koncer-tit evropian, kishte interesa tëdrejtpërdrejta ndaj fqinjit të saj,fakt ky që i jep dokumenteve tëarkivit të mësipërm një rëndësi tëmadhe në shkrimin e historisësonë kombëtare. Fondet e këtijarkivi janë një pasuri e jashtëza-konshme, të cilët ndriçojnë eplotësojnë sa ngjarjet aq edhe fig-urat tona historike.

Shkrimi i mëposhtëm mbësh-tetet në disa të dhëna për Esadpashë Toptanin, pjesë e ArkivitPolitik, Serisë së Zakonshme dhetë Kabinetit (1915-1918), Sh-qipëria, Pako 3 dhe Pako 14,Fashikujt 390-391 (Archivio Po-litico, Serie Ordinario e di Gabi-netto (1915-1918), Albania, Paço3; Paço 14, F. 390- 391). Në tërës-inë e tyre këto dokumente hedhindritë e plotësojnë sa aktivitetinpolitik të pinjollit të Toptanëve aqedhe një periudhë tejet intensivetë historisë sonë, atë të Luftës sëParë Botërore.

Në shtator të vitit 1917 drej-torit të gazetës së Milanos “Per-severanca” i mbërriti një letër ngagazetari Leonardo Azzarita. Mëanën e saj, Azzarita dëshironte t’ikthente përgjigje një shkrimi tënjë të përditshmeje zviceranerreth prirjeve dhe veprimtarisë sëEsad Toptanit. “Do të dëshiroja -shprehej ai që të merrnit parasy-sh edhe faktin se para se tëndërmerrja një hap të tillë ukëshillova me përfaqësuesit më tëdenjë të inteligjencës dhe rinisëshqiptare, të cilët të frymëzuarprej idealeve kombëtare e kanëgjykuar, prej kohësh, si të turp-shme veprën e Pashait, një vepëre cila është e njohur nga të gjithëata, që merren me çështjet sh-qiptare dhe njohin dredhitë e me-todat nëpërmjet të cilave EsadToptani është përpjekur dhe vazh-don të përpiqet të shndërrohet nëpërfaqësuesin e Shqipërisë....

....askush nuk e injoron faktinqë ai pati mbështetjen dhe ndih-mën e Italisë gjatë kohës kurqeverisë italiane i qe dukur edobishme të mbështeste një larvëtë qeverisë [së Vidit] me qëllim qëtë mbante ende në jetë një Sh-qipëri që po jepte shpirt....Loja evjetër e dhelpërisë orientale eshfaq kurthin e saj në momentinkur ai [Esad Toptani] pranon seka intriguar me serbët dhe grekët,të cilët edhe nëse nuk kanë qenëarmiq të Italisë nuk ka fije dyshi-mi që janë armiq të Shqipërisë.

...Me shprehje të forta e tëshprehura qartë, gazetari italianvazhdon: “Esad Toptani është dhedo të jetë gjithmonë, një përfaqë-sues i feudalizmit alla turk për tëcilin fjalët atdhe, lartësim moraldhe politik, progres dhe demokra-

ci janë fjalë të pakuptueshme; përtë cilin shteti shqiptar duhet tëjetë një lloj pashallëku apo sull-tanati, të cilin ai duhet ta përdorësipas dëshirave të tij... Për EsadPashën, shteti shqiptar duhet tëjetë patjetër ajo duzinë çifligjesh,të cilat në të shkuarën përbëninfeudin e paraardhësit të tij më tënjohur, famëkeqit KapllanToptani....Në veri, në qendër dhenë jug [të Shqipërisë] ai urrehetnjëlloj për shkak të së shkuarëssë tij tiranike. Emri i tij është si-nonim prepotence, kaosi dhe tak-sash. Edhe në vetë qytetet e Top-tanëve në Tiranë dhe Krujë ai kakundra katër të pestat e popull-sisë, të gjithë fisin e vet dhe tëgjithë familjen Toptani. Në emërtë kujt flet, pra, Esad Pasha, i cilinuk ka qeverisur kurrë aq terri-

tore sa të mund t’i kapte syri idikujt që ka hipur në majë të njëplepi?...”1.

Po si qëndron e vërteta rrethkësaj figure? Çfarë sjellin doku-mentet e Arkivit Diplomatik dheHistorik të Romës?

Dokumentet e këtij arkivi sjell-in të dhëna interesante në lidhjeme tre aspekte të veprimtarisë sëEsad Pashë Toptanit gjatë peri-udhës së Luftës së Parë Botërore.

Së pari në lidhje me mar-rëdhëniet e tij me Fuqitë e Mëdhadhe këtu kam parasysh dy prejtyre: Italinë dhe Francën.

Së dyti, hedhin dritë mbi mar-rëdhëniet e tij me fqinjët ballkan-ikë: Serbinë dhe Greqinë.

Së treti, qartësojnë përpjekjete Esad Pashë Toptanit për të

Në VlorëNë gusht 1913, Esadi u prit me nderime në Vlorë “si hero iShkodrës”. Kontradikta e tij politike me kreun e qeverisë së Vlorës urrit kur Esadi kërkoi ndërmarrjen e një sulmi që do përkrahtekryengritjen e Dibrës në shtator 1913 kundër pushtuesve serbë,kërkesë e cila nuk u muar parasysh nga Ismail Qemali.

Në foto:Esad pashë Toptani, Turhanpashë Përmeti, Kontesa Villeb-rosa ose Princesha Sofi dheGjenerali De Veer

Në Foto:Dokumentet, të cilat

hedhin dritë e plotësojnëaktivitetin politik të pinjollittë Toptanëve dhe subven-cionet që Italia bëri për të

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 5www.shqiptarja.comE diel, 12 shkurt 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI DOKUMENTET

legjitimuar autoritetin e tij qever-isës, brenda faktorit politikshqiptar.Në lidhje me mar-rëdhëniet e Esad Toptanit me Ital-inë, Arkivi Diplomatik dhe His-torik italian ka të dhëna të shum-ta dhe të larmishme. Prej tyrekupton intensitetin e lartë të kë-tyre marrëdhënieve veçanërishtpara se ai të zhvendosej nga Dur-rësi për në Selanik. Gjatë peri-udhës, tetor 1914- shkurt 1916, aiështë subvencionuar periodikishtnga Legata italiane në Durrës. Dyherë në muaj në datat 15 apo 16dhe 30 apo 31 ai firmoste nga njëdeklaratën ku bënte me dije mar-rjen e subvencionit të akorduar.Konstatoj dy fletë regjistri, njëripër periudhën tetor 1914-15 gusht1915 dhe tjetri për periudhën 15gusht 1915-16 shkurt 1916. Nëperiudhën e parë, Esadi katërhequr nga Legata italiane 1122 135 lireta, ndërsa në të dytën,më pak, 538 965.36 lireta.

Në total për periudhën tetor1914-shkurt 1916, Legata italianenë Durrës është financuar nga sh-teti italian me një fond prej 1 979980.36 liretash. Shumë e tërhequrnga Esadi, e paraqitur në njëtabelë të tretë, është afërsisht 84%e fondit të përgjithshëm tëLegatës, përkatësisht 1 661 100.36lireta, nga të cilat 1 287 840, afër-sisht 78% e shumës janë marrë nëmonedhë ari, pjesa tjetër rreth 22

% është marrë në kartëmonedhë.Ka një mospërputhje shifrash mi-dis tabelës përfundimtare dhe dytabelave të ndara sipas periudhave.Kjo mospërputhje, prej 70 800 li-retash, të bën të mendosh se këtëshumë Esadi e ka tërhequr nëndorë, pa firmosur deklaratën për-katëse. (1 661 100.36 – 1 590 300.36= 70 800 Lireta)

Subvencione të jashtëzakon-shme janë bërë gjatë muajve prill/maj 1915, kohë kur Italia sapo kanënshkruar Traktatin e Fshehtë tëLondrës, duke i dhënë përfundi-misht fund asnjanësisë në konflik-tin botëror dhe duke konfirmuarqartë synimet e saj ndaj Shqipërisë.Një subvencion i jashtëzakonshëm

është bërë edhe në dhjetor të 1915.Ai lidhet me shpërblimin që Italiaduhej t’i bënte Esadit me rastin eshfuqizimit të taksës doganore tëimportit. Më 28 dhjetor 1915, Lega-ta italiane në Durrës njoftonte Qen-drën se “Duke filluar nga dita esotme Esadi ka shfuqizuar taksëndoganore prej 10 % për importetnga Durrësi në brendësi të Sh-qipërisë. Kjo masë e ndërmarrë përtregtinë lokale nënkupton për Es-adin një humbje prej 50.000 fran-gash në muaj. Kjo konfirmon edhemë tej atë çka paraqita në tele-gramin tim me numër 591, rrethmundësisë për të vazhduar me der-dhjen e subvencionit mujor për Es-adin, edhe pa faturë”2.

Nga telegramet e shumta kup-ton se Esad Toptani ishte në shër-bim të Italisë duke mbështetur sakonsolidimin politik të pozitës sësaj në Shqipëri aq edhe atëekonomik. Me fondet italianembahej në këmbë trupa ushtar-ake, ndryshe xhandarmëria që ko-mandohej prej tij. Të hollat qëmbërrinin nga thesari i BankësItaliane shërbenin si për pagatashtu edhe për uniformat e tyre.Siç u përmend edhe më lart Italiasubvenciononte edhe humbjetekonomike të Pashës.

Për të pasqyruar sa më sipërpo ju paraqes telegramin që për-faqësuesi italian në Durrës, Bar-oni Alioti i nisi Ministrisë së Jas-

htme, më 12 dhjetor 1915.“Esadi më bëri me dije nevojën

e pagesës në ar të kuotës së ardhs-hme të subvencionit, me qëllimpërballimin e shpenzimeve nëlidhje me rrogat e xhandarmërisë,kjo për faktin se derisa të arrihetkonsolidimi ynë [italian] në vend,kartëmonedha jonë ka njëqarkullim të kufizuar, vetëm nëtregtinë lokale. Me siguri që ajo,do të përdoret gjerësisht pasmbërritjes së trupave tona [nëzonën që administrohet nga Esa-di], ashtu sikurse ndodh në Vlorëe përreth saj...

Do të ishte e domosdoshme përxhandarmërinë shqiptare qëvaret nga Durrësi, që pagesat tëkryhen përkohësisht në ar. Një gjëe tillë ka një rëndësi të veçantëduke qenë se është e nevojshmeqë të mbahet besnike një forcë sh-qiptarësh e shumtë në numër, ecila kryen e do të vazhdojë të krye-jë një shërbim të paçmuar.

Do t’i isha mirënjohës ZotërisëSuaj nëse do të jepnit udhëzimeme urgjencë në lidhje me këtëçështje, qoftë edhe për dërgimine të paktën 100.000 liretave nëar”3.

Në përfundim mund të themise në tërësinë e tyre të dhënat eArkivit Politik dhe Historik tëMinistrisë së Punëve të Jashtmetë Romës dëshmojnë se Esad pa-shë Toptani në periudhën e Luftëssë Parë Botërore, ia kishte dalëmbanë të ishte sa faktor aq edheaktor në zhvillimet e brendshmedhe në ato ndërkombëtare për Sh-qipërinë. Si një figurë unike nëhistorinë e çështjes kombëtare sh-qiptare ai ka krijuar tashmë njëfenomen historik të njohur meemrin esadizëm. Dy janë shtyllatku mbështetet ky fenomen: kon-cepti primitiv për shtetin, konceptky gati mesjetar që lidh shtetinme pronën: Atdheu im prona ime.Së dyti, e lidhur ngushtësisht metë parën, ndjenja e posesivitetitmaksimal në këtë pjesë të terri-torit, ndjenjë kjo që i bën pjesët etjera objekt shkëmbimi.

Instituti i HistorisëInstituti i HistorisëInstituti i HistorisëInstituti i HistorisëInstituti i HistorisëQendra e Studimeve Qendra e Studimeve Qendra e Studimeve Qendra e Studimeve Qendra e Studimeve Alban-Alban-Alban-Alban-Alban-

ologjikeologjikeologjikeologjikeologjike

(Footnotes)1 Archivio Storico e Diplomatico del

Ministero degli Affari Esteri (më tej: ASDMAE), Serie Ordinar-

io e di Gabinetto (1915-1918), Albania,Pacco 3, Letër e gazetarit LeonardoAzzarita për drejtorin e gazetës Per-serveranca, shtator 1917

2 ASDMAE, Serie Ordinario e diGabinetto (1915-1918), Albania, Pac-co 14, F. 390, Telegram i Legatës ital-iane në Durrës për Ministrinë e Jasht-me, Durrës, dhjetor 1915

3 ASDMAE, Serie Ordinario e di Ga-binetto (1915-1918), Albania, Pacco 14,F. 390, Telegram i Legatës italiane nëDurrës për Ministrinë e Jashtme, Durrës,12 dhjetor 1915

4 Archivio Storico e Diplomatico delMinistero degli Affari Esteri

(më tej: ASDMAE), Serie Ordinarioe di Gabinetto (1915-1918) , Albania,Pacco 3, Letër e gazetarit LeonardoAzzarita për drejtorin e gazetës Per-serveranca, shtator 1917

Nga letra e gazetarit AzzaritaNë veri, në qendër dhe në jug [tëShqipërisë] ai urrehet njëlloj përshkak të së shkuarës së tijtiranike. Emri i tij është sinonimprepotence, kaosi dhe taksash.Edhe në vetë qytetet eToptanëve në Tiranë dhe Krujëai ka kundra katër të pestat epopullsisë, të gjithë fisin e vetdhe të gjithë familjen Toptani. Nëemër të kujt flet, pra, EsadPasha, i cili nuk ka qeverisurkurrë aq territore sa të mund t’ikapte syri i dikujt që ka hipur nëmajë të një plepi?...”4.

Si qëndron e vërteta rreth kësaj figure? Çfarë sjellinSi qëndron e vërteta rreth kësaj figure? Çfarë sjellinSi qëndron e vërteta rreth kësaj figure? Çfarë sjellinSi qëndron e vërteta rreth kësaj figure? Çfarë sjellinSi qëndron e vërteta rreth kësaj figure? Çfarë sjellindokumentet e dokumentet e dokumentet e dokumentet e dokumentet e Arkivit Diplomatik dhe Historik të Romës?Arkivit Diplomatik dhe Historik të Romës?Arkivit Diplomatik dhe Historik të Romës?Arkivit Diplomatik dhe Historik të Romës?Arkivit Diplomatik dhe Historik të Romës?

Dokumentet eDokumentet eDokumentet eDokumentet eDokumentet earkivit tëarkivit tëarkivit tëarkivit tëarkivit tëRomës sjellin tëRomës sjellin tëRomës sjellin tëRomës sjellin tëRomës sjellin tëdhëna intere-dhëna intere-dhëna intere-dhëna intere-dhëna intere-sante në lidhjesante në lidhjesante në lidhjesante në lidhjesante në lidhjeme tre aspekte:me tre aspekte:me tre aspekte:me tre aspekte:me tre aspekte:marrëdhëniet emarrëdhëniet emarrëdhëniet emarrëdhëniet emarrëdhëniet etij me Italinëtij me Italinëtij me Italinëtij me Italinëtij me Italinëdhe Francën,dhe Francën,dhe Francën,dhe Francën,dhe Francën,Marrëdhëniet eMarrëdhëniet eMarrëdhëniet eMarrëdhëniet eMarrëdhëniet etij me fqinjëttij me fqinjëttij me fqinjëttij me fqinjëttij me fqinjëtSerbinë dheSerbinë dheSerbinë dheSerbinë dheSerbinë dheGreqinë dheGreqinë dheGreqinë dheGreqinë dheGreqinë dhepërpjekjet epërpjekjet epërpjekjet epërpjekjet epërpjekjet eEsad PashëEsad PashëEsad PashëEsad PashëEsad PashëTTTTToptanit për tëoptanit për tëoptanit për tëoptanit për tëoptanit për tëlegjitimuarlegjitimuarlegjitimuarlegjitimuarlegjitimuarautoritetin e tijautoritetin e tijautoritetin e tijautoritetin e tijautoritetin e tijqeverisës, bren-qeverisës, bren-qeverisës, bren-qeverisës, bren-qeverisës, bren-da faktoritda faktoritda faktoritda faktoritda faktoritpolitik shqiptarpolitik shqiptarpolitik shqiptarpolitik shqiptarpolitik shqiptar.....

www.shqiptarja.com E diel, 12 shkurt 2012

6SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom STUDIM

KKKKKONTRIBUTIONTRIBUTIONTRIBUTIONTRIBUTIONTRIBUTI HHHHHISTORIAISTORIAISTORIAISTORIAISTORIA

Uk LushiUk LushiUk LushiUk LushiUk Lushi SHQIPTARET E AMERIKESHistoria, e tashmja dhe e ardhmja e tyre

Në Konferencën e Paqes në Paris me1919 Wilson-i përdori veto ndaj planit tëBritanisë së Madhe, Francës dhe Italisë përcopëzimin e Shqipërisë së mbetur në mestë fqinjëve. Me 1920 kjo Shqipëri e cunguaru pranua në Ligën e Kombeve

GjenealogjiaGjenealogjiaGjenealogjiaGjenealogjiaGjenealogjiaSi shumica e amerikanëve shqiptarët e

Amerikës janë banorë të rinj të saj, por si njerëzata kanë një histori shumë të lashtë. Shqiptarëtrrjedhin prej ilirëve. Paraardhësit e ilirëve ndërkaqishin pellazgët, të cilët jetuan në Evropë, shumëpërpara se grekët, romakët dhe sllavët u morënatyre shumë toka dhe u bënë fqinj me ta. Pra,shqiptarët janë ndër njerëzit më të vjetër nëEvropë dhe mbase në botë.

Besohet që organizimet e para shoqërore tëilirëve filluan diku kah shekujt 9 ose 8 para erëssë re, kur grupe të vogla të tyre filluan të evolu-ojnë në bashkësi politike më komplekse duke kr-ijuar kështu federatat dhe mbretëritë e para, mëtë rëndësishmet e të cilave lulëzuan mes shek-ujve 5 dhe 2 para erës së re. Në ndërkohë, në anëntjetër të detit Adriatik, në gadishullin e Apenin-eve, po ngjizej Roma. Romakët e shihnin Ilirinë siurë për zaptime në Lindje, kështu, në vitin 229para erës së re, ata kapërcyen Adriatikun dhe e

pushtuan atë. Roma sundoi ilirët dhe trojet e tyrepër gjashtë shekujt e ardhëm, por ilirët rezistuanasimilimin dhe gjuha dhe kultura e veçantë e tyrembijetuan.

Në vitin 395 të erës së re Perandoria Romakeu nda në perandoritë perëndimore dhe lindore,ndërkaq tokat e ilirëve u përfshinë në atë lindoreapo Perandorinë e Bizantit.

Në shekullin e V-të vizigotët, hunët dhe ostrogotëtsulmuan dhe shkretuan krejt rajonin, ndërsa messhekujve VI-të dhe VIII-të popujt sllavë nisën zh-vatjen dhe vendosjen në disa nga ngastrat e pjesëveverilindore të territoreve ilire. Sllavët i shtynëparaardhësit e shqiptarëve drejt perëndimit dhejugut të Gadishullit Ilirik, siç quhej atëherë regjio-ni në ditët e sotme i njohur me emrin Ballkan. Ataasimiluan shumë ilirë në trojet që në kohët mod-erne njihen si Sllovenia, Kroacia, Bosnja dhe Her-cegovina dhe Serbia. Sidoqoftë, fiset ilire jugperën-dimore, përfshirë ato me vendbanim në vendet mod-erne si Kosova, Serbia jugore, Maqedonia, Mal i Zi,Republika e Shqipërisë dhe Greqia veri-perëndi-more, rezistuan asimilimin dhe akulturimin.

Në shekullin e IX-të fuqia e Perandorisë Bizan-tine filloi të dobësohej ndërkaq që sllavët bullgarë,dhe menjëherë pas tyre kryqtarët normanë, an-gjevinët italianë, venedikasit dhe serbët podyndeshin drejt tokave ilire. Gjatë mesjetës (shek-ujt V-XV) qytetet shqiptare, posaçërisht ato nëpjesën e Adriatikut dhe Kosovën Qendrore, filluantë përjetonin zgjerim masiv ndërsa tregtia ishte nëzenit. Me mirëqenien urbane erdhën edhe zhvilli-mi i artit, kulturës dhe arsimit. Gjuha shqipe mbi-jetoi përsëri, por nuk përdorej në kisha, adminis-tratë apo shkolla; në vend të saj si gjuhë zyrtare nëinstitucionet teokratike dhe në organet qeverisësepërdoreshin greqishtja dhe latinishtja. Mendohetqë diku rreth kësaj kohe, kah shekulli X-të, para-qitet për herë të parë emërtimi Shqipëria (Alba-nia), i cili buron nga fisi i fuqishëm Albanoi në Sh-qipërinë Qendrore.

Mirëpo përparimi u ndal kur me 1430 njëpushtues tjetër, otomanët apo osmanët, ju hodhnë qafë dhe ngufati territoret shqiptare, edhe pseagresorët e rinj hasën në rezistencë të fuqishme.Përgjatë mesit të viteve 1440-ta Gjergj Kastrioti(1403-1468) organizoi parinë feudale të venditnë luftime me osmanët. Kastrioti, i njohur siSkënderbeu, me ndihmën ushtarake të Romës,

Napolit dhe Venedikut, udhëhoqi me sukseskundërshtimin e zgjedhës otomane për 25 vjet.Por rezistenca shqiptare u thye pas vdekjes sëSkënderbeut dhe otomanët riokupuan vendin me1506. Përafërsisht një e katërta e popullsisë ikunë Itali, Sicili dhe bregdetin e Dalmacisë përg-jatë Adriatikut.

Për më se katër shekuj të sundimit të rëndë,otomanët megjithatë dështuan të kontrolloningjithë Shqipërinë. Në bjeshkë dhe male, push-teti otoman ishte i pafuqishëm dhe shqiptarëtrefuzonin të paguanin tatimin apo të kryeninshërbimin në ushtri. Ata organizuan disa kry-engritje, pjesërisht në mbrojtje të besimit të tyretë krishterë. Kah fundi i shekullit të XVI-të os-manët filluan zbatimin e politikës së konvertim-it të popullit në Islam, mes tjerash edhe simënyrë e parandalimit të trazirave të ardhme.Në fund të shekullit të XVII-të, afërsisht dy tëtretat e shqiptarëve ishin konvertuar në fenëislame, shumica e tyre për t’u shpëtuar taksave

të mëdha me të cilat ngarkoheshin jomysli-manët. Përveç kësaj, Perandoria Osmane kon-trollin e saj e shtrinte përmes një sistemi feu-dalo-ushtarak në të cilin udhëheqësit ushtarakëqë ishin luajalë merrnin si shpërblim toka, pasuridhe përfitime tjera. Shumë shqiptarë bënë ndry-shimin e religjionit vetëm në publik, ndërsa pri-vatisht ata vazhduan të adhuronin dy degët ekrishterimit, katolicizmin roman dhe ortodoksinëe Lindjes. Megjithëqë shqiptarët përqafuan prak-tika dhe tradita të ndryshme të devotshmërisë,ata deri në ditët tona vijojnë të jenë krenarë përbashkëjetesën e besimeve të ndryshme dhe përshembull martesat ndër-fetare kanë qenë dhe janëtë zakonshme.

Me 1878, pas 372 vitesh të riokupimit osman,shumica e prijësve shqiptarë u mblodhën në

Prizren, Kosovë, ku themeluan Lidhjen Shqiptare,një organizatë e krijuar të promovonte një Shqipëritë lirë dhe të bashkuar në të gjitha territoret ebanuara me shqiptarë. Lidhja gjithashtu kërkon-te përdorimin dhe zhvillimin e gjuhës, arsimit dhekulturës shqiptare. Pas një përpjekje të madhe,me 1908, përfaqësues të elitës shqiptare miratu-an alfabetin e përbashkët të bazuar në shkriminlatin. Prej 1910 deri me 1912 shqiptarët zhvillu-an luftime të armatosura gjithandej tokave sh-qiptare, me qendërfokusim në qytetin e Shkupit.Osmanët pësuan disfatë nga ushtritë shqiptare,serbe, greke dhe bullgare në luftën e cila në his-tori njihet si Lufta e Parë Ballkanike. Shqipëriapërnjëherësh shpalli pavarësinë e saj nga Peran-doria Osmane me 28 nëntor 1912 në qytetin eVlorës.

Në Konferencën Ndërkombëtare të Paqes, qëerdhi si rezultat i Luftës Ballkanike dhe e cilazgjati prej tetorit 1912 deri në maj të vitit 1913Britania e Madhe, Gjermania, Rusia, Austria,

Franca dhe Italia (një grup i shteteve i njohur siFuqitë e Mëdha) u pajtuan të njihnin pavarës-inë, por, për shkak të presioneve të forta nga fqin-jët e shqiptarëve, ato ia dhanë rajonin shqiptartë Kosovës Serbisë dhe pjesën dërmuese tëregjionit të Çamërisë Greqisë. Më shumë se gjys-ma e popullatës dhe territoreve shqiptare u lanëpërjashta shtetit shqiptar.

Lufta e Parë Botërore prej 1914 deri me 1918ishte një ndër sekuencat më të dhimbshme nëhistorinë e shqiptarëve. Gjatë kësaj lufte ush-tritë austriake, franceze, italiane, greke,malazeze dhe serbe okupuan gati gjithë Sh-qipërinë; dhe më pas Kosovën dhe territoret tjerashqiptare të cilat ishin aneksuar formalisht ngaSerbia dhe Mali i Zi. Vendi i gjymtuar, që sotquhet Republika e Shqipërisë, u shpëtua vetëm

duke iu falënderuar mbështetjes së Presidentittë SHBA-së, Woodrow Wilson.

Në Konferencën e Paqes në Paris me 1919 Wil-son-i përdori veto ndaj planit të Britanisë së Mad-he, Francës dhe Italisë për copëzimin e Shqipërisësë mbetur në mes të fqinjëve. Me 1920 kjo Shqipërie cunguar u pranua në Ligën e Kombeve dhe nëkëtë mënyrë ajo u njoh ndërkombëtarisht si shtet ipavarur..... Në muajin prill të vitit 1939, pak parafillimit të Luftës së Dytë Botërore, Italia invadoidhe okupoi Shqipërinë xhuxhe, e cila ishte dek-laruar monarki prej vitit 1928. Pas kapitullimittë Italisë me 1943, Italia u zëvendësua nga Gjer-mania. Të dyja, edhe Italia edhe Gjermania,lejuan pjesën më të madhe të tokave të banuarame shqiptarë në Ballkan të jenë të bashkuarapër më shumë se katër vite; por megjithëkëtë,nacionalistët, monarkistët dhe komunistët rez-istuan në mënyrë aktive fashizmin italian dhenazizmin gjerman gjatë gjithë kohëzgjatjes sëLuftës së Dytë Botërore. Sidoqoftë, në fund ko-munistët ishin ata që ia dolën mbanë të marrinpushtetin dhe zotërimin e kontrollit mbi Sh-qipërinë dhe territoret tjera shqiptare në Ballkan.Ndërsa, pas sundimit gati gjysmëshekullor,qeverisja komuniste po shembej gjithkah nëEvropën Lindore, me 1990, shqiptarët u ngritëndhe kërkuan më shumë liri dhe reforma përm-bajtjesore. Republikës së Shqipërisë miratoi kr-ijimin e partive politike të pavarura dhe në këtëmënyrë e përfundoi monopolin e fuqisë së ko-munistëve. Gjatë gjithë 1990-tave, mijëra sh-qiptarë tentuan të iknin nga vendi përmes am-basadave perëndimore. Situata kushtëzoi orga-nizimin e një operacioni multikombëtar përevakuimin e mbi 5,000 njerëzve, ndërsa 20,000të tjerë ilegalisht kapërcyen kufirin me Greqinëapo lundruan drejt Italisë në anije që i kishinrrëmbyer në portet civile.

Përgjatë viteve 1980 raporti i Republikës sëShqipërisë me Jugosllavinë filloi të tensionohejjashtë mase, pikësëpari për shkak të shtypjeskundër shqiptarëve në Kosovë. Me 1989 Serbiashfuqizoi autonominë e Kosovës në federatënjugosllave. Në kundërveprim, me 2 korrik 1991,udhëheqja lokale shqiptare deklaroi pavarësinë eKosovës nga Jugosllavia. Ndonëse komuniteti ishteteve ndërkombëtare asnjëherë nuk e njohu

Për më se katër shekuj të sundimit të rëndë, otomanëtmegjithatë dështuan të kontrollonin gjithë Shqipërinë. Nëbjeshkë dhe male, pushteti otoman ishte i pafuqishëm dheshqiptarët refuzonin të paguanin tatimin

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 7www.shqiptarja.comE diel, 12 shkurt 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI PERVJETORI

këtë pavarësi, Republika e Shqipërisë militoi nëemër të Kosovës dhe kërkoi nga Organizata e Ko-mbeve të Bashkuara (OKB) të dërgonte moni-torues në Kosovë.

Në mesin e 1990-tave Republika e Shqipërisëu frikësua që trazirat dhe goditjet ushtarake nëKosovë mund të sillnin te një vërshim masiv irefugjatëve që do të shpinte në destabilizimin ekrejt Ballkanit. Republika e Shqipërisë poashtukritikoi trajtimin e popullit shqiptar në shtetin ekrijuar rishtas të Maqedonisë. Shqiptarët doninqë vëllezërit dhe motrat e tyre në Maqedoni tëkishin pjesëmarrje adekuate në qeverisje dhe gju-ha shqipe të merrte status ekuivalent me maqe-donishten. Relacioni midis Republikës së Sh-qipërisë dhe Republikës Federale të Jugosllavisëu përkeqësua edhe më shumë në kapërcyell tëvitit 1998 kur konflikti plasi haptazi në Kosovëndërsa forcat serbo-jugosllave vranë qindra sh-qiptarë. Shqiptarët e Kosovës u kundërpërgjigjenme formimin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës(UÇK). Policia serbe dhe armata jugosllave men-jëherë sulmuan civilët dhe filluan luftimet me Ush-trinë Çlirimtare, e cila përbëhej më të shumtënnga shqiptarët e Kosovës, por edhe nga vullne-tarë nga tokat tjera shqiptare dhe Diaspora. Luftau bë totale pas vrasjes së Adem Jasharit (i quaj-tur edhe vëllai i Gjergj Kastriotit), 19 anëtarëvetë familjes së tij dhe 36 kushërinjve dhe fqinjëvetë tyre nga forcat e policisë dhe ushtrisë jugosllavegjatë një rrethimi tre ditor në mars 1998.Masakra e Adem Jasharit dhe 55 të tjerëve- gra,fëmijë dhe pleq, mund të krahasohet për nga llah-taria vetëm me masakrën e Masadas në historinëe hebrenjve.

Një vit më vonë, në mars 1999, pasi që Jugoslla-via refuzoi të nënshkruante një marrëveshje paqe-je për Kosovën, NATO u hodh në sulme ajrorekundër caqeve ushtarake jugosllave. Në përgjigje,milicia dhe ushtria serbe intensifikuan sulmet etyre kundër fshatrave të Kosovës duke shtyrë mbinjë milion shqiptarë të merrnin ikën. Republika eShqipërisë, e cila ishte e detyruar të pranonte ref-ugjatë nga Kosova gjatë gjithë vitit 1998, u përm-byt nga më shumë se gjysmë milioni njerëz tëdëbuar vetëm në dy-tri javët e para pas sulmeveajrore. Pjesa tjetër e të dëbuarve shqiptarëkërkuan strehë ose në kampet e Maqedonisë oseMalit të Zi dhe, më shpesh se më rrallë, në sh-tëpitë e shqiptarëve indigjenë në këto dy shtete.

Në qershor 1999, pas përfshirjes së NATO-sdhe pas një lufte dy vjeçare të UÇK-së, qeveria eJugosllavisë forcërisht u detyrua të kapitullontedhe të pajtohej me një plan ndërkombëtar të paqes.Sipas kushteve të këtij plani, në Kosovë do të pozi-cionohej një forcë paqeruajtëse që do të sigurontekthimin e refugjatëve në vatrat e tyre. Kosova uvendos nën protektorat të OKB-së dhe u nis sh-tegut të bërjes shteti i dytë i pavarur i shqiptarëvenë Ballkan. Pavarësia e Kosovës formalisht u de-klarua me 17 shkurt 2008.

Shqiptarët janë banorët më të vjetër të Ball-kanit, mirëpo ata ende janë popull i papërfundu-ar në këtë regjion të botës. Sot, gati njëqind vjetpasi në Vlorë valoi flamuri kuqezi i mëvetësisëshqiptare, ende ka më shumë shqiptarë që jetojnëjashtë Republikës së Shqipërisë se sa brendabërthamës së atdheut të tyre amë. Historia e sh-qiptarëve është një përpjekje gjigante kundër asi-milimit dhe për vazhdimin dhe ruajtjen e identi-tetit të tyre.

Sipas një raporti special të National Geographicnga shkurti i vitit 2000 për shqiptarët “Shqipëria”është ku ata kanë jetuar tradicionalisht: një brezdheu dhe uji i pandërprerë i Ballkanit, që del për-jashta kufijve politikë të Republikës së Shqipërisëdhe shtrihet në Kosovë dhe territoret tjera sh-qiptare nën Mal të Zi, Serbi, Maqedoni dhe Greqi.Priit Vesilind, autori i raportit, pohon që shumicae sllavëve të Ballkanit shqetësohen që ky rrip ter-ritorial nënkupton “Shqipërinë e Madhe”, por qëlli-mi i shqiptarëve është të bashkohen në një Eu-ropë të Unisuar ku kufijtë politikë janë formalitet.

(Vijon numrin e ardhshëm. Origjinali i këtij punimi është botuarnë anglisht me titullin “Albanian-Americans Their Genealogy, Who

They Are And Who Shall They Be” në gazetat Dielli dhe Illyria në New

Një foto e rrallë dhe100-vjetori i

themelimit të Vatrës

Nga Dalip GrecaNga Dalip GrecaNga Dalip GrecaNga Dalip GrecaNga Dalip Greca

Kjo fotografi, e cila është e botuar nëKalendarin e vitit 1918 të Vatrës,përjetëson takimin historik me

Presidentin Wilson me 4 korrik 1918, gjatëhomazheve në varrin e presidentit të parëtë Amerikës, George Washington në MountVernon, ku krahas përfaqësuesëve të Ko-mbeve të tjerë, është dhe Fan Noli, përfaqë-suesi i Vatrës. Ai njihet lehte prej jakes prift-erore. Noli, menjëherë pas takimit me pres-identin Wilson, i nisi Vatrës telegramin plotshpresë:”Udhëtimi im këtu triumfoi. Folady herë me presidentin Wilson, i cili më dhashpresa të mëdha. Thuajani shokëve tëtjerë me gojë. Fan Noli”

* * *Me 28 prill 2012 bëhen 100 vjet nga

themelimi i Federatës Panshqiptare tëAmerikës “VATRA”. Ky përvjetor ka privi-legjin që t’i paraprijë 100 vjetorit tëditëlindjes të shtetit të Pavarur Shqiptar.Le të bashkohemi të gjithë rreth Vatrës ,që i bëri nderet e merituara kombit dhe ish-te faktori kryesor në ruajtjen e integritetittë Shqipërisë, duke siguruar miqësinë eçmuar dhe mbrojtjen e Amerikës.

Vatra shpëtoi ShqipërinëPavarësia e Shqipërisë u vu në udhëkryq

pa u ngritur ende shteti në këmbë, dhe falëkontributit të shqiptarëve të Amerikës meanë të Vatrës, e cila, që më 1912 dhe gjer më1920, veproi në Amerikë si qeveri në mërgim,e shpëtoi atë nga mosnjohja dhe copëtimi.Pa Vatrën shteti shqiptar do ta kishte tëvështirë mbijetesën. Vatra , me fushatën esaj “Shqipëria në rrezik” arriti të mblidhtefonde për të përballuar shpenzimet përmbrojtjen diplomatike dhe mediatike të Sh-qipërisë në Konferencën e Paqes, ndërsanë vitin 1920, ishte po Vatra, që me anë tëHuasë Kombëtare, shpëtoi nga falimenti-mi Qeverinë e dalë nga Kongresi i Lush-njës. Kontributi i Federatës Vatra për pa-varësinë, ruajtjen e Shqipërisë nga copëti-mi i fqinjëve dhe financimin e forcimit tëinstitucioneve shtetërore ka qenë jetik përfatet e kombit. Shtatë muaj pas themelim-it, në kohëshpalljen e Pavarësisë, Vatra ish-te forcuar, ishte e organizuar, ishte e gat-shme për të marrë mbi vete misionin emadh të mëkëmbjes së Shqipërisë.

Një gjysëm fitoreKur po luhej drama e dhimbshme e Ko-

mbit shqiptar, u mblodh në Londër Konfer-enca e Ambasadorëve për të caktuar fatin eShqipërisë, nën kryesinë e Ministrit tëPunëve të Jashtme të Britanisë së Madhe,Sir Edëard Grey. Shqiptarët, nën drejtimine Vatrës, nga çdo anë e globit e bombarduankonferencën me kabllograme, peticione, thir-rje. Nga ana tjetër, grekët ishin hedhur nësulm për të manipuluar Konferencën seKorça e Gjirokastra përbëheshin nga pop-ullsi greko-orthodokse. Vatra për të përbal-luar propogandën greke dërgoi në EvropëFaik Konicën dhe Fan Nolin, dhe nisi ak-sionin e madh të grumbullimit të firmavetë shqiptarëve. Ky është një rast interesant,ku të gjithë shqiptarët e Amerikës nëndrejtimin e Vatrës, u deklaruan ortodoksë.Me 27 prill 1913, në Boston, në një mitingmadhështor , ku perfaqësoheshin rreth 30mijë shqiptarë, i dërguan rezolutë EdëardGrej, kryesues i Konferencës të Ambasa-dorëve, kundër copëtimit të Shqipërisë.Emri dhe punët e Vatrës bënë shumë për-shtypje në Londër. Kjo ishte një fitore his-torike e Vatrës. Në maj të 1913-ës, Sh-qipëria u njoh si shtet i pavarur nga Fu-qitë e Mëdha dhe në Vjeshtë një Komisionndërkombëtar u dërgua në Shqipëri përcaktimin e kufijëve. Me 17 Dhjetor 1913,Komisioni publikoi raportin, që më vonëmori nënshkrimet në Protokollin e Firenc-es. Natyrisht kjo ishte një gjysëm fitoreje,pasi Kosova mbetej në Serbi, Çamëria nënGreqi. Mirëpo e keqja s’kishte fund, më 1914,Lufta e I Botërore çoi në okupimin e Sh-qipërisë, shteti i sapo shpallur i pavarur , u

shkatërrua; në veri dhe ne Shqipërinë e Mesmemsynë austriakët, Gjirokastra me rrethina dheVlora, nga italianët, Korça nga francezët. Nukkishte katastrofë kombtare më shkatërruese sakjo, por vatranët nuk e humbën shpresën dhenuk e ndalën luftën për ringjalljen e shtetit.

Vatra ngriti shërbimin diplomatik përShqipërinë

Vatra kishte bindjen e patundur se pas lufteshteti shqiptar do të rilindëte, falë mbështetjessë Amerikës. Aq e forët ishte bindja sa Vatra nisitë përgatisë çeta dhe grupe vullnetarësh, të cilëti stërviste me specialistë të aftë. Ajo kishte zënëme qera një sallë të madhe dhe atje përgatiteshinvullnetarët nga qytetet dhe katundet e Neë En-glandit dhe nën drejtimin e Aqif Përmetit stër-viteshin për të qenë gati kur t’i kërkonte Atdheu.Më 1920 ky grup prej 200 vullnetarësh me ko-mandantin e tyre në krye shkuan në Shqipëri. AqifPërmeti, i cili u gradua general, dha kontribut tëshquar për ushtrinë, ai mbeti atje, duke shërbyernë radhët e ushtrisë, por diktatura komuniste i dhaplumbin më 1945, si shumë prej vatranëve, që nuku bashkuan me ideologjinë e tyre.

Federata Vatra po punonte që pas Luftës I,Shqipëria të ringjallej si shtet i pavarur dhe tëruhej nga copëtimi, por diplomacia e fshehtë eEuropës, po i përgatiste një kasaphanë tjetër nënndikimin e serbëve dhe grekëve. Për këtë qëllimu dërgua në Londër diplomati Mehmet Konica,për pagesën e të cilit doli garant Vatra. Ajo orga-nizoi “Ditën e delegatit” dhe mblodhi fonde përpagesën e tij që nga viti 1916. Konica zbuloi plan-et që gatuheshin pas shpine nga kancelaritë Eu-ropiane dhe sinjalizoi Vatrën. Ndërkohë edhe nëkryeqytetet e tjerë europianë ishin dërguar diplo-matë, shpenzimet e të cilëve i paguante Federatae Shqiptarëve të Amerikës. Vatra dha kushtrimine rrezikut që i kanosej Shqipërisë dhe u bëri thir-rje shqiptarëve për të qenë gati. Në mungesë të njështeti shqiptar, asaj i ra barra e mbrojtjes.Vatranëve dhe punëtorëve shqiptarë në Amerikëiu dha kushtrimi”Shqipëria në rrezik”! Dhe ata iupërgjigjën buajrisht edhe pse nuk merrnin mëshumë se 8-9 dollarë në javë. Vatra mendoi qëpërmes kësaj fushate , që u çel me 3 qershor 1917,të mblidhte 40-50 mijë dollar, por parashikimet utejkaluan më shumë se trefishi. Fushata që uemërtua”Shpëtimi i Shqipërisë” u ushqye nga poe-zia kushtrim e Fan Nolit –”Jepni për Nënën”, merefrenin plot shpresë:”Mbahu, Nëno, mos kij frikë/Se ke djemtë n’Amerikë”… Më shumë se 150 mijë

dollar u mblodhën nga kjo fushatë e pazakontë përkohën. Shuma, e konvertuar me kursin e sotëm,ishte më shumë se 5 milionë dollarë. Vatranët sakri-fikuan, por Shqipëria shpëtoi.

Vatra dhe presidenti WilsonTakimi i 4 korrikut 1918 i Fan S Nolit me Pres-

identin amerikan Woodrow Wilson, si pjesë e për-faqësuesve të vendeve të robëruara, të cilët presi-denti i ftoi për një pelegrinazh në Mount Vernon”,vend historik, ku ndodhen eshtrat e presidentit tëparë amerikan, George Washington, shërbeu sigaranci se Shqipëria do ta kishte sovranitetin, qëkishte pasur para lufte. Noli, menjëherë pas takimitme presidentin Wilson, i nisi Vatrës telegramin plotshpresë:”Udhëtimi im këtu triumfoi. Fola dy herëme presidentin Wilson, i cili më dha shpresa tëmëdha. Thuajani shokëve të tjerë me gojë. FanNoli”. Dihet roli i Vatrës në konferencën e Paqes,ai ishte i dorës së parë dhe askush nuk mund t’iamohojë Federatës Panshqiptare, se misionin e saje kreu në mënyrë të shkëlqyer. Nuk mbaron këtumisioni i Vatrës; krahas dërgimit të Bandës muz-ikore së bashku me profesorin patriot Thoma Nas-si, në Shqipëri, së bashku me 200 vullnetarë ; tëcilët ndikuan pozitivisht për të ngritur frymënKombëtare, ishte një tjetër kontribut i saj. Vatramori përsipër që të shmangte falimentimin fi-nanciar të Qeverisë së dalë nga Kongresi i Lush-njës, duke marrë përsipër organizimin e HuasëKombëtare, ç’ka çoi në arkën bosh të Qeverisëparatë e munguara. Sërish shkëlqeu Vatrafamëmadhe dhe patriotizmi i vatranëve dhe tëgjithë shqiptarëve të Amerikës. Në arkën eQeverisë shkuan 200 mijë dollarë, më shumëse 6 milionë dollarë me kursin e sotëm.

Po nuk mbarojnë bëmat e Vatrës me kaq; Jo,Vatra ka shumë e shumë merita të tjera, pran-daj duhet të ruhet trashëgimia e saj. Vatra ndi-hmoi kulturën shqiptare, ndihmoi shkollat sh-qipe, shtypi në shtypshkronjën e saj më shumëse 120 mijë libra dhe i dërgoi falas për shkollatshqiptare, dërgoi në Shqipëri frymën kombëtareme anë të ish anëtarëve të saj, një pjesë e tëcilëve u kthyen në vendlindje me idenë se e kish-in kryer detyrën, por një pjesë e tyre e pësuankeq nga diktatura komuniste, që i hodhi passhpine të gjitha shërbimet e çmuara, që Vatradhe vatranët i kishin bërë Kombit.

Ja pra, pse shqiptarët e Amerikës duhett’i bashkohen Vatrës dhe të kontribuojnë për100 vjetorin dhe t’ia lehtësojnë misionin, qëajo ka ndaj Kombit.

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

Në Foto: Takim me Presidentin Wilson, mespërfaqësuesve të kombeve edhe Fan Noli (në rreth)

www.shqiptarja.com E diel, 12 shkurt 2012

8SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom PERVJETORI

KKKKKUJTIMUJTIMUJTIMUJTIMUJTIM DDDDDISIDENTESISIDENTESISIDENTESISIDENTESISIDENTES

Kishte datëlindjen…njëqortim kujtesës kolektive

VVVVVisar Zhitiisar Zhitiisar Zhitiisar Zhitiisar Zhiti

Më 10 shkurt, pra 2 ditëmë parë, MusineKokalari, shkrimtarja e

parë grua shqiptare, disidentja eparë grua në të gjithë peran-dorinë komuniste, themeltare enjë partie opozitare, e burgosurapolitike, që pas 20 vitesh burg,do të mbyllte sytë në internim,ndërkaq 10 vjet më vonë, më1993, kur diktatura komunistekishte rënë, do të dekorohej ngaPresidendi me medaljen “Martiri Demokracisë” dhe së fundmi“Nderi i Kombit”, kishte datë-lindjen. 95 vjetori i saj.

Duhej përkujtuar nga tëgjithë. Por gjithsesi çdo ditëmund të ndihet dhe si datëlindjee vlerave njerëzore, pra dhe eemrit të ylltë të Musine Kokalar-it. Jeta dhe vepra e saj, bëmat,vuajtjet, qëndrimi, bukuria, pam-poshtmëria janë një përvojë evyer, një pasuri e paçmuar mo-rale për të gjithë, rrezatim vir-tytesh, kulture e rëndësishme,një apel i përhershëm për të qenëtë denjë për jetën, të dobishëmpër vendin…

Gjirokastritja e mrekul-lueshme Musine Kokalari, pasikryen shkollën e mesme “NënaMbretëreshë” në Tiranë, më1937, shkon për studime në Uni-versitetin e Romës, në Itali, delme rezultatet më të larta. Qyshstudente boton librin e saj të parë“Seç më thotë nëna plakë”, merrëfime magjepsëse. Njihet dhedo të ketë dhe vlerësimet e njënga shkrimtarëve më të mëdhenjitalianë Alberto Moravia. Sëbashku dhe me disa shokë tëtjerë, më 1943 formon PartinëSocialdemokrate dhe nxjerrgazetën “Zëri i Lirisë”. Në vitin1944, botoi librin e dytë me tre-gime “Si u tund bota”348 faqe,ndërsa më 12 nëntor të po këtijviti pushkatuhen pa gjyqvëllezërit e saj, Muntaz e VesimKokalari. Fitimitarët e ardhshëmpo futeshin në kryeqytet me ter-ror të llahtarshëm. Katër ditë mëvonë e arrestuan dhe sh-krimtaren e parë shqiptare, embajtën 17 ditë në burg. Ajo bot-on libri i tretë pas një viti “Rrethvatrës” duke u bërë shkrimtaree vërtetë me autoritet, por më më23 janar të vitit 1946, e arres-tojnë për së dyti dhe gjyqi terror-ist i fitimtarëve e dënoi me 20vjet burg.

Nga thëniet e saj në gjyq:“Mbas Mbledhjes së Mukjes,

kam marrë pjesë në Ballin Ko-mbëtar si socialdemokrate dhekam qenë përgjegjëse e gazetës

`Zëri i Lirisë`, në të cilën kambotuar artikuj ku flitet për çësh-tjen e Kosovës në bazë të Kartëssë Atlantikut…. Kriteri për tëluftuar ishte jo për qëllimin epërfitimit të disa klikave, por përdemokratizimin e vendit”.

“Unë s’jam fajtore. S’jam ko-muniste dhe ky s’mund të quhetfaj. Ju fituat në zgjedhje, por nëburg nuk duhet të jem…. Unëjam nxënëse e Sami Frashërit.Me mua ju doni të dënoni Rilind-jen”.

Kur dikush i vënë, thirri se ajoduhet të dënohej me vdekje nëlitar, dhe kryetari Frederik Nosi,tha se a e dëgjonte atë që kërkon-te populli, Musineja me qetësi iupërgjigj: “Nesër këtë do të thonëedhe për ju turmat”.

Në vitin 1961 lirohet dhe e in-ternojnë në Rrëshen, bën punë tërënda fizike, llaç dhe mur. Vet-mia si dënim dhe libra, libra,këta ishin miqtë e saj. Megjith-atë ajo do të jetë mecenatjashpirtërore e shkrimtarit tëardhshëm Bilal Xhaferri, që do tëarratisej në SHBA për t’i shpë-

Në fundin e jetësNë dorëshkrimin “Mbi jetën

time”, Musineja shkruan: “Ko-munistët më varrosën për së gjal-li... nuk iu kërkova falje në gjyqpër aktivitetin tim. Dhe pse dotë kërkoja falje?…. Unë s’jam fa-jtore…”.

Një përfundim i trishtë“Njoha kulturën demokratike,

njoha tragjedinë e përmbysjevetë mëdha revolucionare. Njohanjë gjyq special. Njoha 16 vjetburg dhe 22 vjet internim me për-plasje andej-këndej. Njoha punëne punëtorit me normë individe,njoha punën e krahut me normëkolektive në bujqësi e ndërtim.Njoha vetminë e vetëkërkuar,shoqërinë e rastit në burg dhegjithë ndryshimet që pasojnë ngaky tërmet i pandërprerë për tëkonsoliduar diktaturën e prole-tariatit. Nganjëherë them mevete se nuk fitova gjë që mbetagjallë. Kam 38 vjet që nuk e diç’domethënë familje. Ndoshta dotë ishte mirë të kisha mbyllursytë njëherë e përgjithmonë.Kështu merrnin fund edhe vua-

jtjet, me gjithë gjendjen tragjike.Porosi e saj

Nëse vdes, në valixhen e vogëlkam disa sende me vlerë et-nografike për Muzeun eGjirokastrës. Ato pak kursimedhe gjithçka tjetër le të hyjë nëfondin e shtypit që duhet të kri-johet për punëtorin e krahut, icili është i domosdoshëm, që tëdemokratizohet puna e krahutdhe të kultivohet punëtori ithjeshtë”.

Porosia e Musine Kokalaritështë shumë më e madhe, edhimbshme, me rëndësi dhe epërhershme. Është thirrjekujtesës kolektive, veprimit,jetës, atdheut. Natyrisht sot ajonderohet, ka marrë aureolën emartires, vepra e saj është botu-ar e plotë, falë dhe zellit epërkujdesit të studiuesit NovruzShehu. Lexuesit e saj janë tëshumtë, admiruesit po ashtu,edhe përkujtuesit, po kështu dheAmbasadori Amerikan në Tiranë,madje jepet dhe njjë çmim përgraté veprimtare me emrin e saj,kurse një studiues italian, Mau-ro Geraci, po përgatit botimin esaj në Itali, kujtimet e Musinesënë Romë. Kur ajo ishte studenteatje, bënte takime kulturore e pa-triotike, por sallat ia siguronteduke pagur vetë një tjetër sh-qiptar, Dane Zdrava, ai që do tësillte kinemanë e parë në qyte-tin e tij në Berat. Kishte kryerakademinë detare në Napoli, pa-triot, por dhe ky do të vdiste nëburgun komunist. I kujtojmë këtosi një përvojë e mrekullueshme,që diktatura i rrënoi, por duhenringjallur.

Musine Kokalari pse i ka mar-rë titujt më të lartë që jepdemokracia, etj, etj, megjithatëditëlindja e saj u harrua dhe pseishte 95 vjetori i lindjes. Porosiaështë që ne duhet të jemi tëlidhur si një vazhdim i domos-doshëm me rilindasit tanëshpirtërore, t’i kemi në kalendar-in e veprimeve tona, përherë. Ky100 vjetor i pavarsisë së vendittonë duhet të na i rrënjosë kéto.Pa një kalendar të tillë qyteariajonë do të jetë e mangët, po kësh-tu edhe drita e së ardhmes.Kremtime të tilla duhet të kemipatjetër dhe nuk duhet të jenëthjesht ceremoniale të har-rueshëm, as rutinë zyrtare, porpjesë e gjallë e kujtesës kolektive,e përditshmërisë tonë. Të jenë tënatyrshëm dhe t’i ngjajnë, si tëthuash, ndezjes së një qiririmetaforik, për të cilin një gruatjetër e madhe shqiptare, NënëTereza, thoshte: Më mirë ndiz njëqiri, se sa të mallkosh errësirën.Që harresa të mos bëhet errësirë.

PorosiaNëse vdes, nëvalixhen e vogël kamdisa sende me vlerëetnografike përMuzeun e Gjirokastrës.Ato pak kursime dhegjithçka tjetër le të hyjënë fondin e shtypit qëduhet të krijohet përpunëtorin e krahut, i ciliështë i domosdoshëm,që të demokratizohetpuna e krahut dhe tëkultivohet punëtori ithjeshtë...

MUSINE KOKALARI

Revolta“Unë s’jamfajtore.S’jamkomunistedhe kys’mund tëquhet faj.Ju fituat nëzgjedhje,por në burgnuk duhettë jem….Unë jamnxënëse eSamiFrashërit.Me mua judoni tëdënoniRilindjen”.

tuar përndjekjes, nga që ishte mebaba të pushkatuar. Në vitin1981 Musineja sëmuret rëndë,pashërueshëm dhe vdes dy vjetmë vonë. Makina e zhavorrit ehodhi në gropën ku mbuluan atëdhe veprën që nuk e lanë ta shk-ruante.

Në foto:sadasdas-ds asdasdasdsad asd