WSTĘP

Nietoperze, jako niemal czwarta część fauny ssaków Polski, obecne są w bardzo wielu siedliskach, tj. w obszarach wodnobłotnych, lasach, terenach rolniczych oraz zurbanizowanych, i stanowią znaczącą część naszej dzikiej przyrody. Jako najważniejsza grupa żywiąca się pospolitymi nocnymi owadami oraz ze względu na wrażliwość na zmiany sposobu użytkowania gruntów nietoperze mogą nam wiele powiedzieć o stanie środowiska. Oddziaływania tego typu jak zmiana krajobrazu, intensyfikacja rolnictwa, rozwój infrastruktury, fragmentacja siedlisk dotyczą również innych gatunków, czyniąc nietoperze doskonałym wskaźnikiem stanu dzikiej przyrody Polski. W Polsce występuje 25 gatunków nietoperzy – wszystkie objęte ochroną ścisłą. Dla siedmiu gatunków nietoperzy zgodnie z prawem unijnym wyznaczane są obszary Natura 2000. Obejmują one kolonie i żerowiska takich gatunków, jak: podkowiec mały, podkowiec duży, mopek, nocek łydkowłosy, nocek orzęsiony, nocek duży i nocek Bechsteina.

Nietoperze korzystające z terenów łąk, upraw rolnych, w pobliżu cieków i stawów będziemy mogli spotkać tak długo, jak tylko będą miały gdzie zakładać kolonie oraz dopóki będą śródpolne zadrzewienia lub utworzone przez człowieka takie struktury, jak np. szpalery drzew. Cieki wodne i stawy są potrzebne nietoperzom nie tylko do tego, żeby po spędzeniu gorącego dnia w kryjówce, mogły się napić, ale przede wszystkim dlatego, że wody ściągają duże ilości komarów, muchówek i innych owadów dając nietoperzom dobre miejsce do żerowania. Nietoperze są też w pewnym stopniu uzależnione od terenów zurbanizowanych, gdzie w budynkach mogą zakładać kolonie, a w parkach i ogrodach żerować. W wielu obszarach chronionych w ramach sieci Natura 2000 można znaleźć tereny, które na pierwszy rzut oka nie wyglądają na rezerwaty. W większości przypadków są to stare budynki, w których nietoperze mogą znaleźć kryjówki zarówno na lato, jak i na zimę.

Siedliska leśne mają duże znaczenie. Prawie dla wszystkich gatunków stanowią podstawową rolę w ich cyklu życiowym. Nietoperze wiosną i latem wykorzystują drzewa na zakładanie kolonii, gdzie wychowują młode, a zimą w głębokich zakamarkach mogą hibernować. Siedliska leśne wraz z bytującą w nich bogatą fauną owadów stanowią stołówkę dla nietoperzy, a drzewa i ich szpalery, jako struktury liniowe, stanowią dla nietoperzy punkty orientacyjne. Skraje lasów i szpalery drzew i krzewów stanowią dla nietoperzy korytarze łączące kryjówki z terenami łowieckimi. Jednymi z mniej znanych faktów z życia nietoperzy są ich migracje. Nie chodzi o przelot na sąsiednie pole czy do najbliższego lasu, ale o długie trasy przelotów. Niektóre gatunki wędrują poprzez regiony i granice na odległości sięgające setek kilometrów. W Europie sezonowe wędrówki odbywają się głównie z północnego-wschodu na południe. Wszystkie nietoperze wędrują regularnie pomiędzy ich letnimi kryjówkami do miejsc hibernacji. Do orientacji wykorzystują różne elementy krajobrazu, takie jak aleje drzew, rzeki, ciągi zabudowy, drogi itp.Nietoperze są grupą o niskim tempie rozrodu. Są również długowieczne przez co narażone na zagrożenia przez długi czas. Spadek ich liczebności oraz zagęszczenia przy negatywnym oddziaływaniu człowieka daje nietoperzom coraz mniejszą szansę na dostosowanie się do zmian środowiska. Każdy nowy czynnik może mieć długotrwałe oddziaływanie na populacje

nietoperzy. Dla przykładu turbiny wiatrowe są analizowane jako potencjalnie niebezpieczne dla nietoperzy, zwłaszcza wtedy, gdy są budowane w pobliżu ważnych żerowisk lub w znanych korytarzach migracji. Pogłębione studia wpływu działalności człowieka na śmiertelność nietoperzy w skali długoterminowej są więc konieczne

INTRODUCION

Bats are a vital part of our native wildlife, accounting for almost a fourth of all mammal species in Poland and occupying a wide range of habitats, such as wetlands, woodlands, farmland, as well as urban areas. Bats can tell us a lot about the state of the environment, as they are top predators of common nocturnal insects and are sensitive to changes in land use practices. The environmental changes they face – such as landscape change, agricultural intensification, infrastructure development, and habitat fragmentation are also relevant to many other wildlife species, and make bats excellent indicators of the wider condition of Poland’s wildlife. There are 25 species of bats in Poland – all of them under strict protection. In accordance with EU law, seven bat species: Greater horseshoe bat, Lesser horseshoe bat, Western barbastelle bat, Pond bat, Geoffroy‘s bat, Greater Mouse-eared bat and Bechstein’s bat, were designated Natura 2000 sites encompassing their colonies and feeding areas. Bats will be present in meadows, farmlands and near waterways and ponds for as long as there are sufficient structures to roost in and groves, hedgerow or man-made linear features.

Waterways and ponds not only provide bats with the water they need to rehydrate, but also attract various flies and other flying insects which provide a ready feast for bats. Bats are to a certain extent reliant on urbanized areas, where they roost in buildings and forage in nearby parks and gardens. Among the sites protected as a part of Natura 2000 Network there are many places which, at a first glance, do not seem to be typical nature reserves. These are mostly old buildings, where bats find their shelter both in summer and in winter.

Forest habitats are an important support for nearly all species of bats and play a fundamental role in their life cycle. In spring and summer the bats use trees as roosting and nesting sites where they bring up their young and in winter they can safely hibernate in deep crevices. Forest habitats with their wide variety of insects the bats prey on are feeding grounds, and trees, hedgerows and other linear structures serve as navigational landmarks. Furthermore, forest edges and hedgerows are pathways connecting bats’ roost sites with new foraging grounds.One of the less commonly known facts about bats is that they migrate – not just over into the next field, forest or barn, but over regular migration routes. Some species travel for hundreds of kilometres across regional and national borders. Current surveys describe seasonal bat migrations from north-eastern to southern Europe. All bats migrate regularly between their summer roosts and the hibernation sites. For navigation they use diverse landmarks, such as tree lanes, rivers, rows of buildings, and routes. Bats have low reproduction rate and a long life expectancy, and can be exposed to various impacts over a long time. The decrease in population size and density due to negative human influence further diminishes the ability to respond flexibly to environmental changes. Consequently, every new

factor can have a long-lasting effect on bat populations. For instance, wind turbines are discussed as a potential danger for bats, especially if built near important feeding areas or along known migration corridors. In-depth studies on human activities’ influence on bat mortality are necessary to allow predictions about their long-term impact.

Nietoperze, rękoskrzydłe (Chiroptera) – rząd ssaków łożyskowych, obejmujący ok. 1100 gatunków, do którego zalicza się 17 rodzin zgrupowanych w dwóch podrzędach: nietoperzy owocożernych (Megachiroptera), nietoperzy owadożernych (Microchiroptera). Są to jedyne zdolne do aktywnego lotu ssaki, w przeważającej większości prowadzące nocny tryb życia. Specyficzną postawę w spoczynku – zwisanie głową w dół – nietoperze zawdzięczają specjalnej budowie tylnych kończyn.

Morfologia

Skrzydła

Nietoperze cechują się skrzydłami umożliwiającymi im samodzielne latanie. Skrzydła powstały z wydłużonych palców przedniej kończyny, przedramienia, ramienia oraz błony lotnej. Tylko kciuk zakończony pazurem nie uległ wydłużeniu i nie wchodzi w skład skrzydeł. Błona ciała ciągnie się po boku ciała, aż do tylnych kończyn. Czasami znajduje się również między nogami. U gatunków owadożernych błoną przytrzymywana jest większa zdobycz. Skrzydła nietoperzy są większe niż u ptaków. Nietoperze często łapią owady najpierw końcem skrzydła, a potem za jego pomocą podają je sobie do pyszczka.

Kończyny tylne

Wspomnianą już zdolność zwisania zawdzięczają nietoperze specjalnym połączeniom blokowym między kośćmi, więzadłami i pazurami, dzięki tej budowie pozycja zwisu nie wymaga żadnego wysiłku mięśni, a co za tym idzie nie powoduje utraty energii. W zwisie więc spędzają nietoperze czas wypoczynku, sen zimowy, a czasem wiszą i po śmierci. Podobnie zbudowane jest połączenie kciuka. Stawy kolanowe nietoperzy zwrócone są ku tyłowi w przeciwieństwie do pozostałych ssaków.

Ogon

Niekiedy występują ogony długie i dobrze wykształcone (np. u brodawkonosów).

Brodawki

Nietoperze posiadają brodawki – narośla skórne o różnych wielkościach i kształtach specyficzne dla danej grupy.

Uszy

Typowe nietoperze posiadają wydatne uszy, ponieważ słuch jest ich podstawowym zmysłem przy orientacji w przestrzeni i zdobywaniu pokarmu (echolokacja). Większość nietoperzy posiada również wystający płat skórny przyrośnięty tylko podstawą do nasady ucha

zewnętrznego, tzw. koziołek o rozmaitych kształtach i wielkości, pomocny przy oznaczaniu gatunków.

Oczy

Większość nietoperzy ma bardzo małe oczy, albowiem organy te u gatunków posługujących się echolokacją ulegają uwstecznieniu. Doskonałe oczy mają tylko nietoperze nie mające dobrze rozwiniętej zdolności echolokacji, na przykład rudawkowate.

Sierść

Sierść jest również specyficzna dla danego gatunku.

Umaszczenie

Nietoperze jako ssaki nocne mają wyjątkowo skromne ubarwienie, choć bywają wyjątki. Dominują barwy od szarych do brązowych.

Waga

Nietoperze są małymi zwierzętami, ciężar ich mieści się w granicach 1,7 g do 1,35 kg. Rozpiętość skrzydeł tych największych dochodzi do 170 cm. Ciężar większości krajowych gatunków mieści się w granicach 5-10 g, podczas gdy mysz waży 10-23 g, a wróbel 30 g.

Sutki

Większość nietoperzy ma jedną parę sutków.

Umiejętności oraz potrzeby

Lokomocja

W przeciwieństwie do pozostałych ssaków nietoperze latają.

Latanie

Wśród nietoperzy są zarówno doskonali lotnicy, jak i słabiej latające gatunki. Do najsprawniej latających rodzin należą molosowate oraz upiorowate. Europejskie gatunki osiągają prędkość 52-55 km/godz. Nietoperz Lasiurus cinereus osiąga prędkość 96 km/godz. Większość nietoperzy lata jednak wolniej, za to ich zwrotność trudno porównać z jakimkolwiek ptakiem. Dwie zdolności nietoperzy zwiększają ich zwrotność. Jedna to zmiana kształtu skrzydeł: zwiększanie wypukłości powoduje zwiększenie nośności, a więc zmniejszenie prędkości i większą zwrotność. Druga zdolność to naprzemienne uderzanie skrzydłami, czego ptaki nie potrafią. Niektóre gatunki nietoperzy, szczególnie odżywiające się pyłkiem i nektarem, potrafią zawisać w powietrzu jak kolibry. Są też takie, które potrafią szybować wykorzystując prądy powietrzne. Większość potrafi poderwać się z płaskiej

powierzchni, ale niektóre, szczególnie o długich skrzydłach, muszą rzucić się z wyższego miejsca w dół i dopiero po utracie paru metrów wznoszą się w górę.

Chodzenie

Zdolność chodzenia jest również rozmaicie rozwinięta u różnych gatunków. Są takie, które nie potrafią wspinać się, ani chodzić po poziomej powierzchni. Potrafią tylko zwisając przesuwać się wzdłuż krawędzi czy gałęzi (np. Macrotus i Leptonycteris – rodzaje z rodziny liścionosów). Niektóre rodzaje roślinożernych ze Starego Świata (np. Pteropus, Cynopterus, Rousettus), nie chodzą również po powierzchniach poziomych, za to doskonale wspinają się w pionie. Niezdarnie chodzące gatunki wloką spód ciała po podłożu, nie mogąc go unieść. Dobrze chodzące wznoszą ciało wysoko na wyprostowanych nogach i ustawionych poziomo przedramionach, tak jakby szły na szczudłach. Podobnie jak w lataniu, również w chodzeniu najsprawniejsze są molosowate, upiorowate i wampiry. Potrafią nawet biegać, a wampiry umieją biegać bokiem jak kraby.

Pływanie

Nie stwierdzono gatunków nietoperzy, które by nie pływały, chociaż żadne nie nurkują. Płynący nietoperz ma częściowo rozwinięte skrzydła i jednocześnie uderza nimi o wodę, co przypomina nieco styl motylkowy u płynącego człowieka. Nie pływają szybko, średnio na jedno uderzenie skrzydła przepływają około 0,6 długości ciała, podczas gdy człowiek będący dobrym pływakiem na jedno uderzenie ramion przepływa jedną długość ciała.

Echolokacja

Większość nietoperzy żyje w świecie dźwięku – stwierdzono to dopiero w 1941 roku. Później echolokację wykryto również u innych ssaków, ptaków i ryb. Echolokacja nietoperzy polega na wysyłaniu przez nie ultradźwięków, które odbite od przeszkód czy zdobyczy wracają jako echo do ucha, informując o świecie zewnętrznym. Zakres emitowanych przez nietoperze sygnałów echolokacyjnych to 11 kHz u Euderma maculatum, do 212 kHz u Cloeotis percivali[2].

Hibernacja

Opisywane ssaki są wybitnie ciepłolubne – termofilne. Dużą rolę odgrywa termoregulacja socjalna, ponieważ większość gatunków prowadzi życie w koloniach. Śpiąc przylegają do siebie ciałami, co zmniejsza straty ciepła. Inne sposoby utrzymania wysokiej temperatury tanim kosztem to: wyszukiwanie nagrzanych słońcem strychów, obsiadanie ciepłych kominów, zajmowanie najwyższych miejsc w różnego typu kryjówkach. Termofilności nietoperzy dowodzi fakt zamieszkiwania większości rodzin w tropikach. Z 18 rodzin tylko dwie są szerzej rozmieszczone w klimacie umiarkowanym: mroczkowate i podkowcowate, zdolne do pełnej hibernacji. Wykazują one największą zmiennocieplność. Same decydują o temperaturze swojego ciała. Zmiennocieplność powoduje, że w stan obniżonej aktywności mogą one zapadać, w odróżnieniu od pozostałych nietoperzy i od innych ssaków, nawet latem, codziennie, na kilka godzin lub dłużej, tzw. torpor i estywacja. Obniżają temperaturę

ciała szybciej niż inne ssaki podobnej wielkości i również szybciej potrafią ją z powrotem podnieść.

Zima jest krytycznym okresem w życiu nietoperzy, gdyż owady będące ich pożywieniem są przez tych kilka miesięcy nieaktywne. By przetrwać do wiosny mimo braku pokarmu, nietoperze zapadają w stan hibernacji. Dzięki obniżeniu temperatury ciała o ponad 30 °C i znacznemu spowolnieniu czynności życiowych, mogą przeżyć, korzystając jedynie z podskórnych zapasów tłuszczu. Aby je zgromadzić, już od wczesnej jesieni bardzo intensywnie żerują. Zimowymi schronieniami nietoperzy są najczęściej różnego rodzaju podziemia, jak : jaskinie, sztolnie, piwnice, schrony, forty, a nawet studnie czy szczeliny w budynkach. Niektóre gatunki hibernują w dziuplach, a kilka migruje w celu znalezienia dogodnych zimowisk w cieplejsze rejony Europy, pokonując dystanse przekraczające niekiedy 2000 km.

Hibernujące nietoperze budzą się co jakiś czas spontanicznie, aby napić się wody, załatwić pilne potrzeby fizjologiczne, czy też zmienić miejsce pobytu. Blisko 90% zgromadzonego tłuszczu zużywane jest podczas zimy tylko na takie przebudzenia. Podniesienie temperatury ciała do temperatury normalnej aktywności wiąże się z koniecznością wydatkowania znacznej, jak na tak małe zwierzę, ilości energii. Sygnałem do nadprogramowego przebudzenia może być nagły wzrost lub spadek temperatury otoczenia, hałas, dotyk, światło czy podmuch powietrza. Jeśli dodatkowe przebudzenia spowodują wyczerpanie się zapasów tłuszczu przed nastaniem wiosny, kończy się to śmiercią głodową zwierzęcia.

Pożywienie

Większość gatunków nietoperzy żywi się owadami, ale są również gatunki mięsożerne, roślinożerne i owocożerne. Trzy gatunki z Ameryki Południowej odżywiają się krwią ptaków i ssaków.

Rozród

Nietoperze przychodzą na świat późną wiosną. W tym czasie samice tworzą tzw. kolonie rozrodcze, w których rodzą i wychowują swoje młode. Kolonie takie mogą liczyć od kilku do kilkuset osobników, zależnie od gatunku. Samce natomiast żyją w tym czasie samotnie. Samica rodzi zwykle tylko jedno młode w roku, zaś bliźniaczki lub trojaczki należą do rzadkości. Młode przychodzą na świat nieporadne, ale już w pełni ukształtowane. Do czasu uzyskania samodzielności, karmione są przez troskliwe matki mlekiem. Ta niska, jak na tak małe zwierzę, rozrodczość, rekompensowana jest długowiecznością. Krajowy rekord należy do podkowca małego, który przeżył 21 lat, zaś światowy rekord życia nietoperza w ogóle należy do nocka Brandta i wynosi 38 lat.

Nietoperze nie budują gniazd ani innych schronień, lecz korzystają z już istniejących kryjówek, przy czym wybierają przede wszystkim miejsca ciepłe i zaciszne. Kryjówkami zajmowanymi przez kolonie rozrodcze są najczęściej strychy lub inne zakamarki budynków

oraz dziuple drzew, a często również budki o specjalnej konstrukcji, wieszane na ścianach budynków lub pniach drzew.

Po wychowaniu młodych, późnym latem i jesienią, dla nietoperzy nastaje czas godów. Żyjące dotąd samotnie samce zaczynają odwiedzać miejsca przebywania samic, lub – zajmując pobliskie kryjówki – przywabiają je swoistymi pieśniami godowymi. Nietoperze nie są monogamistami. Samiec w czasie godów może kopulować z kilkoma samicami. Ciekawe jest to, iż samica jest w stanie regulować czas zapłodnienia i rozwój zarodka. Nasienie przechowywane jest całą zimę w drogach rodnych samicy, a zapłodnienie następuje dopiero na wiosnę.

Zagrożenia i ochrona

Zbyt częste przebudzenia hibernujących nietoperzy mogą spowodować u nich śmierć głodową, dlatego już sama obecność człowieka jest poważnym niebezpieczeństwem, na które, często nieświadomie, narażamy zimujące w podziemiach nietoperze. Zimowa turystyka w jaskiniach poważnie zwiększa to ryzyko.

Często śmiertelnym zagrożeniem dla nietoperzy zamieszkujących strychy są remonty, zwłaszcza prowadzone w czasie gdy młode nie są jeszcze samodzielne. Dodatkowym niebezpieczeństwem są stosowane w ich trakcie bardzo toksyczne środki owado- i grzybobójcze do konserwacji i ochrony drewna budowlanego. Obecnie w sprzedaży dostępnych jest wiele środków, których działanie ogranicza się tylko do organizmów przeciwko którym są stosowane. Tak więc, są one bezpieczne zarówno dla nietoperzy, jak i dla człowieka.

Ewentualne problemy z gromadzącym się na strychach guanem, czyli odchodami nietoperzy, można łatwo rozwiązać, instalując folie lub specjalne podesty. W ten sposób możemy zebrać dobry nawóz pochodzenia naturalnego, który można potem wykorzystać w przydomowym ogródku lub doniczce.

Chętnie wykorzystywanymi przez nietoperze kryjówkami są również specjalnie dla nich konstruowane budki, które wiesza się na ścianach budynków lub pniach drzew. Należy jednak pamiętać, że żadna budka nie zastąpi w pełni naturalnej dziupli, zapewniającej bezpieczeństwo i optymalny mikroklimat. To jeszcze jeden powód dla którego należy otaczać ochroną dziuplaste drzewa, stare aleje i parki.

Wszystkie gatunki nietoperzy występujące w Polsce podlegają ścisłej ochronie.

Pochodzenie nietoperzy

Badania genetyczne dowodzą, że nietoperze należą do kladu Laurasiatheria, który wyodrębnił się pod koniec późnej kredy na superkontynencie Laurazji. Najstarsze skamieniałości nietoperzy znane są z wczesnego eocenu.

Information icon.svg Osobny artykuł: Ewolucja nietoperzy.

Rozmieszczenie

Zamieszkują całą kulę ziemską z wyjątkiem Antarktydy, najliczniej strefę tropików. W Polsce stwierdzono dotąd 25 gatunków.

Systematyka

(w nawiasach podano przybliżoną liczbę gatunków, jednak niemal co roku opisywane są nowe)

Podrząd: Megachiroptera

Rodzina: rudawkowate (Pteropodidae) [166]

Podrząd: Microchiroptera

Rodzina: brodawkonosy (Rhinopomatidae) [3]

Rodzina: ryjkonosowate (Craseonycteridae) [1]

Rodzina: upiorowate (Emballonuridae) [47]

Rodzina: bruzdonosy (Nycteridae) [12]

Rodzina: lironosy (Megadermatidae) [5]

Rodzina: podkowcowate (Rhinolophidae) [130]

Rodzina: rybaki (Noctilionidae) [2]

Rodzina: straszaki (Mormoopidae) [8]

Rodzina: liścionosowate (Phyllostomatidae) [143]

Rodzina: lejkouszki (Natalidae) [5]

Rodzina: furiaki (Furipteridae) [2]

Rodzina: przylgorękie (Thyropteridae) [2]

Rodzina: ssawkonogie (Myzopodidae) [2]

Rodzina: mroczkowate (Vespertilionidae) [318]

Rodzina: wąsatki (Mystacinidae) [2]

Rodzina: molosowate (Molossidae) [80]

Gatunki nietoperzy

W Polsce stwierdzono 25 gatunków nietoperzy (do niedawna było ich 21).

Rodzina podkowcowate Rhinolophidae

Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800)

Podkowiec duży Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774)

Rodzina mroczkowate Vespertilionidae

Nocek Alkatoe Myotis alcathoe (von Helversen & Heller, 2001)

Nocek duży Myotis myotis (Borkhausen, 1797)

Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817)

Nocek Natterera Myotis nattereri (Kuhl, 1817)

Nocek ostrouszny Myotis blythii (Tomes, 1857)

Nocek orzęsiony Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806)

Nocek wąsatek Myotis mystacinus (Kuhl, 1817)

Nocek Brandta Myotis brandtii (Eversmann, 1845)

Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme (Boie, 1825)

Nocek rudy Myotis daubentonii (Kuhl, 1817)

Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus (Linnaeus, 1758)

Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii (Keyserling & Blasius, 1839)

Mroczek późny Eptesicus serotinus (Schreber, 1774)

Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774)

Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus (Leach, 1825)

Karlik większy Pipistrellus nathusii (Keyserling & Blasius, 1839)

Karlik Kuhla Pipistrellus kuhlii (Kuhl, 1817)

Borowiec olbrzymi Nyctalus lasiopterus (Schreber, 1780)

Borowiec wielki Nyctalus noctula (Schreber, 1774)

Borowiaczek Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817)

Gacek brunatny Plecotus auritus (Linnaeus, 1758)

Gacek szary Plecotus austriacus (Fischer, 1829)

Mopek Barbastella barbastellus (Schreber, 1774)

Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800)

Podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros)

Jeden z najmniejszych krajowych nietoperzy. Futro na grzbiecie jasnobrązowe, na brzuchu jaśniejsze, szarawe. Błony lotne bardzo ciemne, ucho i pyszczek jaśniejsze. Skrzydła szerokie. Błona skrzydłowa przyczepiona pomiędzy piętą a nasadą palców. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Koniec ogona nie wystaje z błony ogonowej. Osobniki wiszące są otulone szczelnie błonami lotnymi. Przedramię długości 37-42,5 mm.

Występuje w południowej i środkowej Europie. Skrajnie północne stanowiska znane są z Irlandii, południowej Anglii, Niemiec, Polski, Ukrainy. W Polsce występuje w pasie gór oraz na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.

Letnimi kryjówkami kolonii rozrodczych są najczęściej strychy, rzadziej piwnice lub jaskinie. Kolonie rozrodcze są niewielkie, liczą do kilkudziesięciu samic. W tym okresie samce żyją pojedynczo, chroniąc się w jaskiniach, szczelinach skalnych lub na strychach. Zimą spotykany jest w jaskiniach, rzadko w sztucznych podziemiach. Jest to gatunek osiadły, chociaż znane są przeloty na odległość powyżej 100 km. Na terenie Polski, podobnie jak w całej Europie, stwierdzono znaczny spadek liczebności tego gatunku. W wielu jaskiniach, gdzie jeszcze w latach pięćdziesiątych obecnego stulenia obserwowano po kilkadziesiąt, a nawet kilkaset podkowców, obecnie spotyka się jedynie kilka lub kilkanaście osobników.

Odżywiają się nocnymi bezkręgowcami (muchówki, motyle nocne, siatkoskrzydłe), chwytanymi w locie. Najdłuższy obserwowany wiek - 21 lat i 3,5 miesiąca.

Lesser horseshoe bat

Lesser horseshoe bat forages close to the ground within and along the edges of deciduous woodland, riparian vegetation. Feeds mainly on flies, mosquitoes, moths and craneflies. Summer breeding colonies are underground sites in the southern part of the range, attics and buildings in the northern part. During winter it hibernates in underground sites, such as cellars, small caves and burrows. Its distribution in Poland is restricted to Carpathian and Sudety Mountains, Kraków-Częstochowa Upland and Sandomierz Lowland.

Podkowiec duży Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774)

Gatunek podobny do poprzedniego, jednak dużo większy (przedramię długości 54-60 mm). Głównymi cechami charakterystycznymi są szczegóły budowy narośli: równy (nie falisty) brzeg podkowy i przewężony w połowie grzebień. Osobniki wiszące otulają się skrzydłami, jednak nie tak szczelnie jak u podkowca małego.

Występuje w zachodniej i południowej Europie, jednak północna granica jego występowania jest przesunięta o kilkaset km w kierunku południowym. W Polsce stwierdzony był dwukrotnie: w Jaskini Nietoperzowej na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej oraz w Jaskini Szkieletowej w Beskidach.

Biologia obu gatunków podkowców jest podobna. Najdłuższy obserwowany wiek - 30,5 roku.

W Polsce podkowiec duży jest wyjątkowo rzadko stwierdzany, mimo że zasięg tego gatunku rozciąga się przez całą Palearktykę, począwszy od północnej Afryki i południowej Europy, poprzez południowo-zachodnią Azję, Kaukaz aż po Himalaje. Pojedyncze, zimujące w naszym kraju osobniki były obserwowane w jaskiniach Jury Krakowsko-Częstochowskiej i Beskidów. W 2007 roku po raz pierwszy był obserwowany w Polsce poza okresem hibernacji. Ważnymi jego żerowiskami są lasy liściaste i pastwiska. Latając na odległość do 2-3 km od

kolonii żywi się chrząszczami, ćmami i innymi owadami łapanymi na niskiej wysokości. Na letnie kolonie zajmuje ciepłe, naturalne lub sztuczne, podziemne kryjówki, a na północny zasięgu – głównie poddasza. Dotychczas w Polsce nie stwierdzono letnich kolonii rozrodczych.

Greater horseshoe bat

This species has a wide range in the Palaearctic, occurring from North Africa and southern Europe, through south -west Asia, the Caucasus, and the Himalaya, but it is extremely rare in Poland. Single hibernating individuals have been observed in Kraków-Częstochowa Upland and Beskidy caves. In 2007 greater horseshoe bats have been observed for the first time in Poland outside the hibernation period. Important foraging habitats are deciduous forests and pastures. The bats feed on low-flying beetles, moths and other insects in pastures and in trees, up to 2-3 km from the roost. Summer roosts are located in warm natural and artificial underground sites, and attics in the northern part of the range. So far no summer breeding colonies have been found in Poland.

Nocek duży Myotis myotis (Borkhausen, 1797)

Jeden z trzech największych krajowych nietoperzy. Futro na grzbiecie szarobrązowe, końcówki jasnobrązowe, na brzuchu białawe. Błony lotne ciemne, ucho i pyszczek jaśniejsze. Skrzydła szerokie. Ucho duże, na wewnętrznej stronie z 8-10 poprzecznymi fałdami. Koziołek nożowaty, równomiernie zwężający się ku końcowi, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona pomiędzy piętą a nasadą palców. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Płatka brak. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 1-2 mm. Przedramię długości 54-67 mm.

Występuje w południowej i środkowej Europie. Skrajnie północne stanowiska znane są z południowej Anglii i Szwecji. W Polsce występuje licznie w południowej i środkowej części kraju, natomiast z północnej jego części znane są tylko pojedyncze obserwacje. Na zachodzie sięga Pobrzeża Bałtyckiego, natomiast na wschodzie nie był notowany w północnej części kraju (Mazury, Suwalszczyzna).

Jego letnimi kryjówkami są najczęściej strychy. Kolonie rozrodcze są bardzo duże, w latach pięćdziesiątych sięgały kilku tysięcy samic. Jednak w ostatnich pięćdziesięciu latach liczebność tego gatunku spadła i obecnie wielkość kolonii rzadko przekracza 500. Nietoperze te najczęściej nie kryją się w szczelinach, lecz wiszą na ścianach strychu. Zimą spotykany jest w dużych podziemiach, zarówno naturalnych, jak i sztucznych. Poszczególne osobniki często przebywają w ciasnych skupieniach. W ostatnich kilkunastu latach liczba nocków dużych w zimowiskach nie maleje, a w niektórych obiektach nawet wzrasta. Kryjówki zimowe najczęściej znajdują się w pobliżu letnich, chociaż stwierdzono przeloty pomiędzy nimi na odległości przekraczające 250 km.

Odżywiają się dużymi owadami nielatającymi, głównie biegającymi po ziemi chrząszczami z rodziny biegaczowatych. Wskazuje to na odmienny niż u innych nietoperzy sposób polowania - nocki duże latają nisko i chwytają biegające po ziemi duże owady. Najdłuższy obserwowany wiek w warunkach naturalnych to 21 lat i 9 miesięcy, a w Polsce 14,5 roku.

Greater Mouse-eared bat

Greater Mouse-eared bat is one of the largest bats in our country. This bat reaches the north-eastern European limit of the range in Poland. It is widespread and numerous in south and central Poland. It reaches Baltic Coast in the north-west and along the Vistula River, where a small breeding population inhabits the area of Gdańsk. Greater Mouse-eared bat depends on forests. It forages in forests and on the forest edge. It preys on large insects, mainly beetles, crickets and spiders gleaned from the ground. This bat usually roosts in underground sites all year in most of the range, and in buildings in summer in northern parts. Occasionally it forms small colonies in trees. It migrates occasionally, yet the longest recorded migration was over 400 km.

Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817)

Nietoperz średniej wielkości. Futro na grzbiecie brązowe, na brzuchu białawe. Skrzydła szerokie. Cechą charakterystyczną tego gatunku są duże uszy, sięgające około połowy długości przedramienia; przyłożone do policzka wystają ponad 10 mm poza koniec nosa. Koziołek nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa dochodzi do nasady palców stóp. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Płatka brak. Przedramię długości 39-44 (47) mm

Nocek Bechsteina występuje w zachodniej i środkowej Europie. Polska znajduje się na północno-wschodniej granicy zasięgu tego gatunku. Wyznacza ją Roztocze oraz południowa część Niziny Mazowieckiej i Pojezierza Pomorskiego. Wszędzie jest bardzo rzadki.

Jest to gatunek bardzo słabo poznany. Jego letnimi kryjówkami są dziuple lub budki lęgowe. Zimą spotykany jest w podziemiach o stosunkowo wysokiej temperaturze (kilka stopni powyżej zera). Najdłuższy obserwowany wiek w warunkach naturalnych to 21 lat, a w Polsce 3 lata i 7 miesięcy.

Bechstein’s bat

This rare species has specific habitat requirements, and is largely dependent on mature natural deciduous beech and oak forests, with a high proportion of old trees. It feeds in forests and along their edges and preys on fly species (like Lepidoptera or Diptera), butterflies and non-flying insects. In summer it roosts in tree hollows, or occasionally in buildings, and sometimes even in bird and bat boxes. It is a sedentary species and in winter it hibernates in underground habitats, and possibly in tree hollows. It prefers forests that are managed according to environmental rather than economic principles. Its population is fragmented and its sedentary habits mean that it does not colonise new areas easily. Additionally, a decline in population numbers is expected as a result of the loss and degradation of old -growth forests. These threats may result in a decline in population approaching 30% over a 15 year period. This bat reaches its north -eastern European limit in Poland.

Nocek Natterera Myotis nattereri (Kuhl, 1817)

Gatunek średniej wielkości. Futro na grzbiecie jasnobrązowe, na brzuchu białawe, ucho i brzuch jasne. Skrzydła szerokie. Ucho długie, dość szerokie, do ponad połowy długości równowąskie, dalej zwężające się; jego koniec jest wywinięty w kierunku grzbietu. Koziołek nożowaty, sięga 2/3 długości ucha. Błona skrzydłowa dochodzi do nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Cechą charakterystyczną jest to,

że brzeg błony ogonowej między ostrogą a ogonem jest zgrubiały i porośnięty dwoma rzędami sztywnych, haczykowato zagiętych włosów. Płatka brak. Koniec ogona nie wystaje z błony ogonowej. Przedramię długości 35-42,3 mm.

Występuje w Europie z wyjątkiem środkowej i północnej Skandynawii. W Polsce stwierdzony w całym kraju.

W okresie letnim nocek Natterera jest związany z lasami. Jego letnimi kryjówkami są dziuple i budki, chociaż kilkakrotnie obserwowano je w szczelinach w budynkach (również kolonie rozrodcze). Samice tworzą kolonie liczące zwykle poniżej 40 osobników. Największa obserwowana w Polsce kolonia, zlokalizowana w budynku, liczyła ponad 100 osobników. Zimuje w podziemiach różnego typu, często będąc gatunkiem dominującym.

Poluje latając w pobliżu koron drzew lub krzewów. Ofiary chwyta w locie lub zbiera z powierzchni roślin, dlatego obok owadów latających nocą chwyta także nielatające pająki oraz owady o aktywności dziennej. Najdłuższy obserwowany wiek w warunkach naturalnych to ponad 20 lat a w Polsce 5 lat i 2 miesiące.

Natterer’s bat

Natterer’s bat occurs from north-west Africa through all Europe to Kazakhstan. In Europe it is widespread but never occurs in large numbers. It forages in forests, shrubbery and parks, sometimes over water reservoirs or pastures. Summer roosts are in tree hollows, bird and bat boxes, as well as buildings. In winter it hibernates in underground habitats i.e. caves, cellars and mines. Natterer’s Bat is a sedentary species, and any migrations between summer, autumn and winter roosts are up to 100 km.

Nocek orzęsiony Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806)

Nietoperz średniej wielkości. Futro na grzbiecie brązowe, włosy są trójbarwne, a na brzuchu jasne z szarobrązowymi lub brązowymi końcówkami. Skrzydła szerokie. Cechą charakterystyczną tego gatunku jest wyraźne wycięcie na zewnętrznym brzegu ucha, sięgające połowy jego długości. Koziołek nożowaty, jego długość osiąga ponad połowę długości ucha. Błona skrzydłowa dochodząca do nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy lub dwóch trzecich odległości między piętą a ogonem. Brzeg błony ogonowej między ostrogą a ogonem jest porośnięty nielicznymi miękkimi, długimi włosami. Płatka brak. Koniec ogona wystaje z błony ogonowej na około 1 mm. Przedramię długości 36-40,5 mm.

Występuje w południowej i zachodniej Europie. W Polsce jest bardzo rzadko obserwowany. Głównym miejscem jego występowania jest Jura Krakowsko-Częstochowska. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat zaobserwowano znaczny spadek liczebności tego gatunku - obecnie notuje się kilka obserwacji pojedynczych osobników rocznie, podczas gdy np. w Jaskini Racławickiej w latach 1950-55 obserwowano do 20 osobników podczas jednej kontroli. Ponadto pojedyncze osobniki obserwowano w okolicach Głuchołazów i na Pogórzu Śląskim.

W okresie letnim nocek orzęsiony jest związany z terenami wyżynnymi i leśnymi. Latem spotykany jest w dziuplach i na strychach, zimą w jaskiniach. Poluje latając w pobliżu koron drzew lub krzewów, podobnie jak nocek Natterera. Ofiary chwyta w locie lub zbiera z powierzchni roślin. Najdłuższy obserwowany wiek w warunkach naturalnych to 22 lata i 8 miesięcy.

Geoffroy’s bat

Geoffroy’s bat prefers warm, rocky habitats with many caves. In Europe it occurs from Portugal in the west to the Balkans and in southern part of central Europe. In Poland it inhabits southern regions: Upper Silesia, Sudety and Carpathian Mountains. It forages in groves, on meadows, and in rocky areas. Its diet comprises mainly of spiders and insects. In summer it roosts in underground habitats and in buildings, generally together with horseshoe bat. It winters in underground sites.

Nocek wąsatek Myotis mystacinus (Kuhl, 1817)

Jeden z najmniejszych krajowych gatunków nietoperzy. Futro na grzbiecie ciemnokasztanowe lub prawie czarne, o zmiennym kolorze, z jaśniejszymi końcówkami, na brzuchu jaśniejsze. Ucho, pyszczek i błony lotne ciemne. Na zewnętrznym brzegu ucha znajduje się wycięcie, słabiej zaznaczone niż u nocka orzęsionego. Koziołek nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona do nasady palców. Ostroga sięga do połowy lub dwóch trzecich odległości między piętą a ogonem. Poza ostrogę może wystawać mały fałd skórny (nibypłatek), mający zwykle nie więcej jak 1 mm. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 2 mm. Przedramię długości 31-37 mm.

Wraz z nockiem Brandta stanowią parę gatunków bardzo trudną do rozróżnienia. Najlepszymi cechami rozróżniającymi te dwa gatunki są:

wysokość i szerokość drugiego górnego przedtrzonowca: u nocka wąsatka mniejsze o ponad połowę od tych samych wymiarów pierwszego górnego przedtrzonowca; u nocka Brandta mniejsze o najwyżej połowę;

wielkość guzka protoconus na trzecim górnym przedtrzonowcu (należy patrzeć od wewnątrz szeregu zębowego od strony dwu pierwszych przedtrzonowców): u nocka wąsatka guzek ten jest mały, jego wysokość jest dużo mniejsza niż wysokość pierwszego górnego przedtrzonowca, czasami jest niewidoczny nawet przy użyciu niewielkiego powększenia; u nocka Brandta jest duży, a jego wysokość dorównuje wysokości pierwszego górnego przedtrzonowca;

wysokość drugiego dolnego przedtrzonowca: u nocka wąsatka mniejsza o ok. połowę od wysokości pierwszego górnego przedtrzonowca; u nocka Brandta równa wysokości pierwszego górnego przedtrzonowca lub nieco od niej mniejsza;

u samców wielkość penisa: u nocka wąsatka penis jest wąski na całej długości, nie zagięty na końcu, o średnicy ok. 1 mm; u nocka Brandta penis jest zagięty, na końcu buławkowato rozszerzony, o średnicy ok. 1,5 mm.

Występuje w całej Europie z wyjątkiem północnej Skandynawii. W Polsce stwierdzany był w całym kraju, jednak informacje o rozmnarzaniu się tego gatunku są bardzo nieliczne.

Jego letnimi kryjówkami są zarówno budynki jak i dziuple. Zimą spotykany jest w podziemiach, zarówno naturalnych, jak i sztucznych. Jest gatunkiem osiadłym - najdłuższe przeloty nie przekraczają kilkudziesięciu km. Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Z Polski znane są jedynie pojedyńcze obserwacje w kryjówkach letnich.

Odżywia się bezkręgowcami latającymi lub zbieranymi z powierzchni ziemi i roślinności (muchówki, motyle, pająki). Najdłuższy obserwowany wiek w warunkach naturalnych to 24 lata.

Whiskered bat

Whiskered Bat inhabits a wide range of habitats, from forests and their edges, shrubbery and open meadows, through steppe, semi-desert habitats to wooded areas near

the water sources, parks, gardens and villages. It is a nocturnal species foraging after sunset, but has occasionally been sighted hunting during the day.

Although it hunts exclusively near inland waters, it feeds on non-aquatic flying insects. Whiskered bat nests in colonies in trees, amongst rocks, and in outbuildings, and is also known to nest in caves, living there all year round, as well as hibernating in winter. Summer maternity roosts are typically situated in trees, in buildings, and bird and bat boxes. It is not a migratory species, with recorded movements of up to 240 km.

Nocek Brandta Myotis brandtii (Eversmann, 1845)

Jeden z najmniejszych krajowych gatunków nietoperzy. Futra na grzbiecie brązowe z jaśniejszymi końcówkami, w kolorze zmienne, na brzuchu jaśniejsze. Ucho, pyszczek i błony lotne ciemnobrązowe lub czarniawe. Na zewnętrznym brzegu ucha znajduje się wycięcie, słabiej zaznaczone niż u nocka orzęsionego. Koziołek nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona do nasady palców. Ostroga sięga do połowy lub dwóch trzecich odległości między piętą a ogonem. Poza ostrogę może wystawać mały fałd skórny (nibypłatek), mający zwykle nie więcej jak 1 mm. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 1 mm. Przedramię długości 32,2-37,7 mm. Wraz z nockiem wąsatkiem stanowią parę gatunków bardzo trudną do rozróżnienia. Cechy umożliwiające ich rozpoznanie podane są przy opisie nocka wąsatka. Występuje we wschodniej i północnej Europie, na południe sięgając Rumunii, Węgier, Austrii, Szwajcarii a na zachód wschodniej Francji i południowej części Wielkiej Brytanii. Nie występuje w północnej Skandynawii. W Polsce stwierdzany był w całym kraju, jednak informacje o rozmnażaniu się tego gatunku są bardzo nieliczne. Jego letnimi kryjówkami są zarówno budynki jak i dziuple. Zimą spotykany jest w podziemiach, zarówno naturalnych, jak i sztucznych. Jest gatunkiem osiadłym - najdłuższe przeloty nie przekraczają kilkudziesięciu km. Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Z Polski znane są jedynie pojedyncze stwierdzenia w kryjówkach letnich, a kolonia rozrodcza odnaleziona była tylko raz. Odżywia się owadami latającymi lub zbieranymi z powierzchni ziemi i roślinności, Najdłuższy wiek obserwowany w warunkach naturalnych to 20 lat.

Brandt’s bat

A predominantly boreal Palearctic species, distributed from Great Britain, through central Europe and Scandinavia, to central Asia, including Japan. It inhabits mixed, coniferous, and sometimes deciduous forests, often close to water. It is found near human habitats less commonly than a similar whiskered bat. Summer roosts are in tree hollows, but also in buildings, bird and bat boxes, but most often in tree hollows. In winter it hibernates in caves, tunnels, cellars and mines. It occasionally migrates up to 600 km.

Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme (Boie, 1825)

Jeden z większych krajowych nietoperzy. Futro na grzbiecie szarobrązowe, na brzuchu szarawe. Pyszczek i ucho ciemne. Skrzydła szerokie. Koziołek nożowaty, równomiernie zwężający się ku końcowi, sięgający połowy długości ucha, delikatnie wygięty w kierunku pyszczka. Błona skrzydłowa przyrasta do pięty. Ostroga zajmuje ok. 2/3-3/4 odległości między stopą a ogonem. Stopy bardzo duże. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 3 mm. Przedramię długości 44,1-49,2 mm.

W Polsce uważany za gatunek rzadki i zagrożony, znane są tylko dwie kolonie rozrodcze nocka łydkowłosego (w Jeleniewie na Suwalszczyźnie i w Lubni na Pomorzu), choć przypadki schwytania lub znalezienia karmiących samic i młodych wskazują na istnienie jeszcze kilku obszarów, gdzie gatunek ten rozmnaża się w naszym kraju. Jest natomiast lokalnie pospolitym i licznym gatunkiem w Holandii, zachodniej Danii (Jutlandia), Łotwie i Rosji.

Latem nocek łydkowłosy jest związany z dużymi zbiornikami wody, zarówno stojącej jak i płynącej, nad którymi poluje. W okresie letnim spotykany jest w dziuplach, budkach, lub na strychach. Zimuje w podziemiach różnego typu, najczęściej spotykane są pojedyncze osobniki. Może wykonywać wędrówki na odległość do 300 km.

Poluje latając tuż nad powierzchnią wody. Jego lot odbywa się po linii prostej, w przeciwieństwie do nocka rudego, który latając bardzo często zakręca. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 20,5 roku, a w Polsce 8 lat.

Pond bat

The species’ range is wide but it favours feeding above waterways and water reservoirs. It prefers water lined by open rough vegetation without trees. Pond bat feeds principally on

small insects, often gathered from the water surface. Loss and degradation of aquatic habitats is suspected to cause a drop in population by 30% over the next 15 years. Most of the known summer maternity roosts are in buildings, often in large attics and church steeples. In Poland there are known two summer nesting sites: in Masuria and Pomerania regions. It is a migrating species, with winter and summer roosts often separated by more than 100 km. Therefore it may need good habitat links between summer and winter roosts. It frequently hibernates in underground habitats ranging from natural caves to cellars and bunkers.

Nocek rudy Myotis daubentonii (Kuhl, 1817)

Nietoperz mały. Futro na grzbiecie brunatne lub płowe, na brzuchu szarawe. Pyszczek i uszy delikatnie pigmentowane; spod pigmentacji widać wyraźnie kolor cielisty (różowy). Skrzydła szerokie. Ucho małe, trójkątne. Koziołek nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona pomiędzy piętą a nasadą palców. Stopy duże. Ostroga sięga ok. 3/4-4/5 odległości między stopą a ogonem. Płatka brak. Koniec ogona wystaje z błony ogonowej na ok. 3 mm. Przedramię długości 35-40,8 mm.

Występuje w całej Europie z wyjątkiem północnej części Skandynawii i Półwyspu Bałkańskiego. W Polsce stwierdzony w całym kraju.

Podobnie jak poprzedni gatunek związany jest ze zbiornikami wodnymi. Latem dzień spędza w dziuplach i budkach, sporadycznie pojedyncze osobniki spotykane są na strychach. Zimuje w podziemiach różnego typu, czasami będąc najliczniejszym gatunkiem. W niektórych podziemiach jego szczyt liczebności przypada na jesień, są one zatem głównie kwaterą przejściową. W takich wypadkach nocki rude zimują w innych kryjówkach. Przeloty tego gatunku są najczęściej niewielkie - w środkowej Europie sięgają one 215 km.

Poluje nad zbiornikami wodnymi różnej wielkości. Lata tuż nad powierzchnią wody często zmieniając kierunek lotu. Odżywia się głównie muchówkami z rodziny ochotkowatych. Ponieważ w większości są to samce, uważa się, że poluje na nie w czasie rójki, chwytając je tuż nad powierzchnią wody. Rzadziej zbiera ofiary z jej powierzchni (np. poczwarki ochotkowatych). Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 22 lata, a w Polsce 10 lat i 4 miesiące.

W roku 1977 z Hiszpanii opisano nowy gatunek nietoperza (Myotis nathaline Tupinier 1977) w polskiej literaturze zwanego nockiem szarym lub dwuimiennym. Miał on być bardzo podobny do nocka rudego, a jedynymi cechami odróżniającymi te dwa gatunki były mniejsze

wymiary ciała oraz różnice w budowie kości prąciowej i ostatniego górnego przedtrzonowca. Tą ostatnią cechę wykazuje ok. 30% polskich nocków rudych. Obecnie jednak nie uznaje się tej formy za odrębny gatunek.

Daubenton’s bat

Daubenton’s bat is common: from Portugal through

Ireland, Norway, northern Asia to the Far East (Korea and Japan). It forages over natural and artificial water reservoirs, sometimes in forests or in groves. A common feature of all occupied by this species locations is the presence of water sources. It feeds largely on Lepidoptera, Diptera and Hemiptera, usually foraging less than 2 meters above ground or water level. Daubenton’s bat is highly dependant on aquatic insects for food, hunting over large water bodies and taking prey from water surface. Summer roosts are in tree hollows, caves, buildings and other artificial structures (e.g. under the bridges). It winters in a wide range of underground habitats. Seasonal migrations between winter and summer roosts are mostly within a distance of 100-150 km.

Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus (Linnaeus, 1758)

Nietoperz średniej wielkości. Futro na grzbiecie dwubarwne: nasada jest ciemna, a końcówki srebrzyste. Futro na brzuchu najczęściej jest jasne - białe lub jasnoszare, chociaż zdarzają się osobniki o ciemnoszarym futrze na brzuchu. Obie barwy są ostro rozgraniczone na bokach ciała, zwłaszcza w okolicy szyi. Błony lotne, pyszczek i ucho bardzo ciemne. Skrzydła wąskie. Ucho małe. Koziołek krótki, gruby, zaokrąglony równomiernie, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona do nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek wzmocniony poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 3-5 mm. Przedramię długości 39,6-48,2 mm.

Występuje w środkowej i wschodniej Europie. W Polsce wykazany z całego kraju, jednak rozród stwierdzono jedynie na Wyżynie Wschodniomałopolskiej (Roztocze), w Puszczy Białowieskiej i Bieszczadach. Należy do gatunków wykonujących regularne przeloty między miejscami rozrodu i zimowania. Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie. Najdalsze przeloty sięgają prawie 1 500 km (z Estoni do Austri). W ostatnich latach stwierdzono w Polsce kilka przypadków zimowania tego gatunku. Jednego osobnika obserwowano w jednym z poznańskich fortów. Ponadto kilka obserwacji z okresu późnej jesieni i zimy pochodzi w Warszawy i Kielc, gdzie hibernujące lub aktywne mroczki posrebrzane znajdowano w wysokich budynkach. Świadczy to o tym, że część osobników może zimować w kraju.

Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Letnie kolonie (rozrodcze oraz samców) spotykano w budynkach. Ich liczebność czasami przekracza 100 osobników. Często osobniki tego gatunku tworzą kolonie mieszane z karlikami.

Odżywia się muchówkami (głównie komarami i ochotkami), motylami, chruścikami i innymi owadami latającymi nocą, preferując owady odbywające rójkę nad wodą. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 5 lat.

Particoloured bat

Particoloured bat has a wide distribution in the northern Palaearctic, from France, Britain and the Netherlands in the west, through central, northern, and eastern Europe and Siberia, to the Pacific coast. It forages in open areas over various habitat types (forest, semi-desert, urban, steppe, agricultural land). It feeds on small flies, moths and beetles. Out of all the bat species, this bat begins its feeding the latest. It lives in small colonies and often single specimens are sighted. Summer roosts tend to be situated in houses or other buildings, and it sometimes inhabits tree hollows, nest boxes, or rock crevices. Summer maternity colonies have 30-50 females. In winter it usually occurs individually or in small groups in rock fissures, crevices in tall buildings, occasionally in tree hollows or cellars. Migrations of up to 1,780 km have been recorded, although the species is sedentary in a large part of its range.

Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii (Keyserling & Blasius, 1839)

Nietoperz średnich rozmiarów. Futro bardzo długie, nasady włosów ciemnobrązowe, zakończenia na grzbiecie złociste a na brzuchu jasnobrązowe. Ucho, pyszczek i błony lotne ciemne. Skrzydła szerokie. Ucho krótkie, szerokie. Koziołek krótki, zaokrąglony, wygięty do przodu, najszerszy w środkowej części. Błona skrzydłowa przyczepiona da nasady palców. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny dochodzący do stopy. Jest on pozbawiony poprzecznej chrząstki, jednak można dostrzec przechodzące przez niego, prostopadłe do ostrogi. Najczęściej jednak nie występują one pojedynczo i nie są umieszczone na środku płatka. Koniec ogona wystaje na 2-6 mm z błony ogonowej. Przedramię długości 37-43,5 mm.

Zasięg tego gatunku obejmuje środkową i wschodnią Europę oraz północną i środkową Azję. Jest jedynym europejskim gatunkiem występującym poza kołem polarnym. W Polsce stwierdzony we wschodniej i środkowej części kraju. Rozród stwierdzono jedynie na Wyżynie Wschodniomałopolskiej (Roztoczu) i Południowym Podlasiu oraz w Puszczy Białowieskiej, Kurpiowskiej, i Bieszczadach. Zimą regularnie jest obserwowany na Mazurach i w Tatrach. Ponadto w tym okresie pojedyncze osobniki były obserwowane na Dolnym Śląsku, Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, Podlasiu, Mazowszu i Ziemi Lubuskiej.

Biologia tego gatunku poznana jest słabo. Kolonie rozrodcze spotykano w dziuplach i budynkach. Zimę spędzają w kryjówkach chłodnych, w których temperatura może spadać nawet poniżej 0 °C.

Odżywia się małymi owadami latającymi nad zbiornikami wodnymi. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 15,5 roku, a w Polsce 6 lat i 9 miesięcy.

Northern bat

A fast-flying nocturnal bat species, found in a variety of habitats from mountain taiga to desert. It forages in open areas of diverse habitats, including forest edge, small-scale farmland, parks and gardens with trees, around lakes and by the rivers, and also ventures near the street lights. In autumn it forages and can be found in high mountains, above the tree line. Its diet comprises of small insects such as Diptera. Summer roosts are located mainly in buildings, occasionally in tree hollows. It may change roost sites during summer. Winter roosts are found mainly in buildings, cellars, and natural and artificial underground habitats, occupied by individuals or small groups of 2-4 bats. Northern bat is a migrant bat. During migration period the longest recorded routes were of up to 450 km.

Mroczek późny Eptesicus serotinus (Schreber, 1774)

Jeden z największych krajowych gatunków nietoperzy. Futro na grzbiecie ciemnobrązowe z jaśniejszymi końcami, na brzuchu nieco jaśniejsze. Ucho, pyszczek i błony lotne ciemne.

Skrzydła szerokie, tępo zakończone. Ucho długie. Koziołek tępy, najszerszy w 1/3 wysokości, wygięty do przodu, nie sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa dochodzi do nasady palców stóp. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny dochodzący do stopy. Jest on pozbawiony poprzecznej chrząstki, jednak można dostrzec przechodzące przez niego, prostopadłe do ostrogi. Najczęściej jednak nie występują one pojedynczo i nie są umieszczone na środku płatka. Koniec ogona wystaje na 6-8 mm z błony ogonowej. Przedramię długości 48-56 mm.

Mroczek późny zasiedla całą Europę z wyjątkiem północnej i wschodniej jej części. W Polsce występuje pospolicie w całym kraju. Na terenach zabudowanych jest najliczniejszym gatunkiem nietoperza. Letnimi kryjówkami są najczęściej budynki, przy czym osobniki najczęściej kryją się w szczelinach. Z tego powodu ustalenie wielkości kolonii jest bardzo trudne i jedyną skuteczną metodą jest liczenie nietoperzy wylatujących wieczorem z kryjówki. Największa kolonia liczyła ok. 100 samic.

Zimą w podziemiach spotykane są jedynie nieliczne osobniki. Można przypuszczać, że zimuje on w innych kryjówkach niż większość krajowych nietoperzy - np. na strychach. Informacje takie podawane były z ubiegłego wieku z Warszawy, jednak nie zostały współcześnie potwierdzone. Jest to gatunek osiadły, chociaż obserwowane są rzadkie przeloty na odległości do 330 km.

Odżywia się dużymi owadami (chrząszcze, motyle), chociaż chwyta też drobne, jak komary lub ochotki. Często poluje nad wodami. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 19 lat.

Serotine bat

A very widespread and numerous species, found in a variety of habitats across its wide range. Global and regional population trends are difficult to determine, as the numbers are decreasing in some countries while increasing in others. Favoured feeding areas include pastures, parks, forest edges, tall hedgerows, and gardens. Feeds on larger beetles, mosquitoes and flies. Most summer (nesting) colonies are located in buildings and occasionally tree hollows or rock fissures. In winter single individuals or small groups roost in buildings and rock crevices, or often in underground habitats like bunkers in the north of the range. Winter roosts are usually in fairly cold, dry sites. It is a partly sedentary species, with recorded movements to 330 km.

Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774)

Najmniejszy krajowy gatunek nietoperza. Futro na grzbiecie brązowe z jaśniejszymi końcówkami. Błony lotne, ucho i pyszczek ciemne. Skrzydła wąskie. Ucho krótkie. Koziołek zaokrąglony, dość gruby, wygięty do przodu, nie sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny wzmocniony poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje z błony ogonowej na ok. 1 mm (połowa ostatniego kręgu). Przedramię długości 26-33.2 mm, piąty palec dłoni (wraz z kośćmi śródręcza i nadgarstkiem) długości 36,0-38,9 (42) mm.

Występuje w całej Europie (bez północnej Skandynawii), północnej Afryce oraz środkowej i zachodniej Azji. W Polsce rozmieszczony jest bardzo nieregularnie. Rozmnaża się powszechnie w północno-wschodniej (łącznie z Mazurami) i wschodniej części kraju. Z innych rejonów doniesienia o rozrodzie są nieliczne lub ich brak. Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie - liczne osobniki zimujące obserwowano już w południowych Czechach i Słowacji oraz we wschodniej części Niemiec. W Polsce obserwowany jedynie na trzech stanowiskach w zachodniej i środkowej części kraju.

Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Letnie kolonie samic spotykano w budynkach. Rzadziej w tym okresie zajmuje dziuple, budki lęgowe lub szczeliny pod mostami. Często osobniki tego gatunku tworzą kolonie mieszane z karlikiem większym, rzadziej z mroczkiem późnym i mroczkiem posrebrzanym. Zimę spędza w podziemiach.

Odżywia się bardzo drobnymi owadami (poniżej 5 mm długości), które łapie w locie. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 16 lat.

Commone Pipistrelle

Commone Pipistrelle is a widespread western Palaearctic species, whose range extends from the British Isles through southern Scandinavia, to Volga and Caucasus. Commone Pipistrelle is one of the most common bats in many parts of its range. Summer nesting colonies of usually 25-50 individuals can be found in buildings and in tree hollows. Individuals frequently change roost sites through the maternity period. It forages in a variety of habitats including open forests and forest edges, farmland, rural gardens and urban areas. It feeds on small moths and flies. Summer roosts are mainly found in buildings and trees. Most winter roost sites are located in crevices in buildings, although cracks in cliffs and caves and possibly tree hollows may also be used. It is not especially migratory in most of its range, but movements of up to 1,123 km have been recorded.

Karlik większy Pipistrellus nathusii (Keyserling & Blasius, 1839)

Nieco większy od karlika malutkiego. Futro na grzbiecie ciemnobrązowe z jaśniejszymi końcówkami, na brzuchu nieco jaśniejsze niż na grzbiecie. Błony lotne, ucho i pyszczek ciemne. Skrzydła szersze niż u poprzedniego gatunku. Ucho małe. Koziołek zaokrąglony, dość gruby, wygięty do przodu, nie sięgający połowy długości ucha. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny wzmocniony poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje z błony ogonowej na ok. 1 mm (połowa ostatniego kręgu). Przedramię długości 31,5-37 mm, piąty palec dłoni (wraz z kośćmi śródręcza i nadgarstkiem) długości ok. 46 mm.

Występuje w całej Europie z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego, na północ sięgając południowej części Wysp Brytyjskich i Skandynawii. W Polsce rozmieszczony jest bardzo nieregularnie. Rozmnaża się powszechnie w północno-wschodniej (łącznie z Mazurami) i wschodniej części kraju, gdzie miejscami należy do gatunków dominujących. Z innych rejonów doniesienia o rozrodzie są nieliczne lub brak ich wcale. Zimę spędza w zachodniej i

południowej Europie. U karlika większego stwierdzono najdłuższy wśród europejskich gatunków przelot - 2100 km.

Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Kolonie rozrodcze spotykano w budynkach, budkach lęgowych i w dziuplach. Często osobniki tego gatunku tworzą kolonie mieszane z karlikiem malutkim, rzadziej z mroczkiem posrebrzanym. Zimowymi kryjówkami są m.in. dziuple.

Odżywia się muchówkami z rodziny ochotkowatych. W przeciwieństwie do nocka rudego, odżywiającego się takim samym pokarmem, karlik większy chwyta ofiary wyłącznie w locie, polując na większej wysokości niż nocek rudy. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 11 lat.

Nathusius’ Pipistrelle

Nathusius’ Pipistrelle area is restricted to Europe, Asia Minor and Transcaucasia where it is found at latitudes of up to 37 -63°N. It forages over a range of habitats including forest edges, wetlands, and open parks. Summer roosts are located in tree hollows, buildings, and bat boxes, mainly in woodland areas. Winter roost sites include crevices in cliffs, buildings and around the cave entrances, often in relatively

cold, dry, and exposed sites. This fast-flying bat is a migratory species, with recorded movements of up to 1,905 km. Migrations typically follow a NE-SW route.

Borowiec olbrzymi Nyctalus lasiopterus (Schreber, 1780)

Największy z nietoperzy europejskich. Cechami charakterystycznymi tego gatunku są: przedramię długości 63-67 mm, bardzo szerokie ucho, rudo- lub słomkowobrązowe ubarwienie grzbietu.

Występuje w zachodniej i południowej Europie. W Polsce stwierdzony jeden raz - w zrzutkach płomykówki z miejscowości Królików (Nizina Wielkopolsko-Kujawska). Najbliższe rejony, na których stwierdzono rozród to południowa Słowacja i Ukraina.

Latem jego kryjówkami są dziuple. Samica rodzi dwa młode. Odbywa duże wędrówki sezonowe.

Giant Noctule

Giant Noctule has a very scattered distribution through central and southern Europe and north Africa. The world population of this bat is relatively small, the trends are unknown and it displays linear spatial arrangement over a fragmented range. A relatively strong population can be found in northern Hungary and Slovakia. In Poland it has been recorded twice.

It is highly dependent on mature mixed and deciduous forest and wooded river valleys. The species needs a number of old trees to support a colony, hence any tree removal is a threat. Deforestation, and particularly the loss of old trees, is a problem in many parts of the range and is likely to cause a population decline.

It is largely insectivorous, but is also reported to prey on small passerines. During the bird migration seasons, passerines form a major part of its diet.

Borowiec wielki (Nyctalus noctula)

Jeden z największych krajowych gatunków nietoperzy. Futro gęste, o krótkich włosach, jednobarwne, na grzbiecie i brzuchu rudobrązowe, niekiedy ciemnobrązowe. Błona lotna, ucho i pyszczek ciemnobrązowe. U osobników dorosłych błona skrzydłowa wzdłuż tułowia i przedramienia pokryta gęsto włosami. Skrzydła wąskie. Ucho krótkie, zaokrąglone. Koziołek krótki, na końcu płatowato rozszerzony (jego szerokość w górnej części większa przynajmniej dwukrotnie niż w dolnej), przypominający grzybka. Błona skrzydłowa przyczepiona do pięty. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny z poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 2-3 mm. Przedramię długości 50-58,5 mm.

Występuje w całej Europie z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego, na północ sięgając południowej części Wysp Brytyjskich i Skandynawii. W Polsce znany jest z całego kraju. Kryjówkami borowców są dziuple. Kolonie rozrodcze są duże, czasami grupują ponad 100 dorosłych samic. Często osobniki tego gatunku tworzą kolonie mieszane z borowiaczkiem. Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie, wykonując przeloty, których długość sięga 1000 km. Borowce spędzające lato w Polsce stwierdzane były na Węgrzech i w Szwajcarii, przy czym maksymalna odległość przelotu wynosiła 1003 km. Zimuje w dziuplach i budynkach. Stwierdzono, że budynki zasiedlane są coraz częściej przez ten gatunek, również w okresie letnim (przebywają w nich samce oraz osobniki młode, nie uczestniczące w

rozrodzie). Również z Polski znanych jest kilka doniesień o przebywaniu tego gatunku w budynkach.

Wylatuje wcześnie, jeszcze przed zachodem słońca. Odżywia się bardzo różnorodnym pokarmem - począwszy od drobnych muchówek z rodziny ochotkowatych, do dużych chrząszczy. Zawsze chwyta ofiary w locie, preferując ofiary odbywające rójkę nad wodą. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 12 lat.

Noctule

The species is widespread and numerous, despite local changes in population. It forages over wetlands, forests and pastures, feeding on larger insects. Summer colonies are in tree hollows, sometimes in buildings. Winter hibernacula are in rock crevices, caves, occasionally artificial structures tree hollows and bat boxes. Maternity colonies comprise 20-50 females, but winter groups in rock crevices, caves and artificial structures can be large, to 10,000 individuals in one instance. Regular seasonal migrations between breeding areas and hibernation sites situated in central and southwest Europe normally cover distances of almost

1,000 km. The longest recorded movement was 1,546 km.

Borowiaczek (Nyctalus leisleri)

Podobny do poprzedniego gatunku, lecz wyraźnie mniejszy. Futro szarobrązowe, ciemne, na końcach jaśniejsze. Skrzydła wąskie. Ucho krótkie, zaokrąglone. Koziołek krótki, na końcu płatowato rozszerzony, przypominający grzybka. Błona skrzydłowa przyczepiona do pięty. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny z poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 1-2 mm. Przedramię długości 40-46 mm.

Występuje w południowej i wschodniej Europie oraz na Wyspach Brytyjskich. W Polsce występuje bardzo nierównomiernie; w zachodniej części kraju jest bardzo rzadko spotykany, we wschodniej dużo częściej, lokalnie może nawet być nietoperzem licznym. Nie został wykazany z północnej części Polski. Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie. Najdłuższy przelot miał miejsce ze Szwajcarii do Niemiec i wynosił 810 km).

Biologia borowiaczka jest podobna do biologii borowca. Brak jest jednak z Polski doniesień o występowaniu borowiaczka w budynkach.

Wylatuje ze schronień wcześnie. Odżywia się różnorodnymi owadami, które chwyta w locie. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 9 lat.

Leisler’s Noctule

Leisler’s Noctule is widely distributed in Europe, from southern Scotland and Ireland, along southern edge of the Baltic Sea south to western Russia.

It forages over forests, pastures, and river valleys, where it feeds on flies, moths, beetles and other insects. It is linked to old trees. Summer nursery roosts are located in tree hollows, buildings and bird and bat boxes. Nursery colonies usually contain 20-50 females. In winter the species hibernates in large groups, mainly in tree hollows, or occasionally in underground sites or buildings. An observed migration distance reached 1,567 km.

Gacek brunatny (Plecotus auritus)

Nietoperz mały. Futro na grzbiecie żółtobrązowe lub brązowe, na brzuchu białawe. Błony lotne brązowawe, ucho bardzo duże, długości przedramienia, szerokie. Uszy stykają się (nie zrastają!) u nasady. W czasie spoczynku najczęściej są ukryte pod skrzydłami, a widoczne pozostają jedynie koziołki. Koziołek nożowaty, od połowy zwężony o 1/2, o długości do 18 mm. Błona skrzydłowa przyczepiona u nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem, czasem nieco bliżej. Płatka brak. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 3 mm. Przedramię długości 35-42 mm.

Występuje w całej Europie z wyjątkiem północnych i południowych jej krańców. W Polsce znany jest z całego kraju.

Gacek brunatny występuje zarówno w lasach, jak i na obszarach zabudowanych. Latem kolonie rozrodcze spotykane są w budynkach, dziuplach, budkach. Są niewielkie, liczą od kilku do kilkudziesięciu dorosłych samic. Zimą występuje w bardzo różnych kryjówkach, najczęściej chłodnych. Dominuje w przydomowych piwnicach, licznie występuje w chłodnych jaskiniach, fortach itp. Spotykany jest także w studniach, dziuplach drzew i na strychach. Jest to gatunek osiadły, sezonowe przeloty nie przekraczają kilkudziesięciu km.

Żerują latając w pobliżu koron drzew i krzewów, często zbierając drobne bezkręgowce z liści czy ścian budynków. Podstawowymi ofiarami są muchówki, motyle i skorki. Maksymalny wiek - 30 lat.

Brown Long-eared bat

Brown Long-eared bat is endemic to Europe, where it is widely distributed south of 65°. It forages in the vicinity of the roost in deciduous and coniferous forests, along hedgerows, and in isolated trees in parks and gardens. It feeds mainly on moths and flies gleaned from foliage. In summer it roosts in colonies in buildings, tree hollows, and bat boxes. Solitary animals also roost in underground sites. In summer colonies there are usually 10-50 females, sometimes even up to 100 can be present. In winter the bats are generally solitary, although it may occasionally be found in very small groups (2-3 animals). In winter it hibernates in caves, mines, buildings and occasionally trees. A sedentary species, its longest recorded movement is 88 km.

Gacek szary (Plecotus austriacus)

Gatunek bardzo podobny do poprzedniego. Cechami pozwalającymi je rozróżnić są: długość kciuka do 6 mm, a jego pazura poniżej 2 mm; pierwszy za kłem górny przedtrzonowiec

prawie niewidoczny (aby go dostrzec trzeba najczęściej użyć lupy); koziołek szarawy z wyraźnym zagęszczeniem pigmentu na szczycie; nozdrza prawie nie rozdęte; pyszczek ciemny, futerko grzbietu u dorosłych osobników popielate lub popielatobrązowe; u młodych szarawe; średnica brodawek położonych koło oczu porównywalna ze średnicą oka. Przedramię długości 35-43,2 mm.

Występuje w południowej i środkowej Europie do południowej Anglii, środkowych Niemiec, Polski, Białorusi. Dwa osobniki były obserwowane w południowej Szwecji. południowych jej krańców. W Polsce obserwowany do linii Kostrzyń - Drezdenko - Ciechocinek - Łomża - Terespol.

Gacek szary jest gatunkiem synantropijnym. Kolonie rozrodcze spotykane są w budynkach, liczą do trzydziestu dorosłych samic. Zimą występują w chłodnych, sztucznych podziemiach, najczęściej w przydomowych piwnicach, rzadziej w fortach, jaskiniach, na strychach. Jest to gatunek osiadły, sezonowe przeloty nie przekraczają kilkudziesięciu kilometrów.

W jego pokarmie dominują motyle, muchówki i chrząszcze, można zatem wnioskować, że ofiary chwyta w powietrzu. Mimo niewielkich rozmiarów ciała może chwytać także duże ofiary - np. chrabąszcze. Maksymalny wiek - 14 lat i 7 miesięcy, a w Polsce - 3 lata i 7 miesięcy.

Grey Long-eared bat

This species is widespread and common within its large range. It forages in lowland valleys and open agricultural areas in central Europe. It feeds mainly on moths. In summer it typically roosts in buildings (attics, cellars, old castles), although solitary animals may roost in underground sites. Summer colonies usually consist of 10 -30 females. In winter the bats hibernate in buildings, mines, and caves. It is a sedentary species, and no individual has been recorded to move further than 62 km.

Mopek (Barbastella barbastellus)

Nietoperz średniej wielkości. Futro bardzo długie i gęste, ciemnobrązowe lub czarne, końce włosów srebrzyste, na brzuchu jaśniejsze. Błony lotne brązowawe, skrzydła wąskie. Ucho zrośnięte u nasady, niezbyt długie, bardzo szerokie. Koziołek nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny z czy bez chrząstki. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 1 mm. Przedramię długości 31-42,5 mm.

Występuje w Europie z wyjątkiem jej północnych krańców, południowej części Półwyspu Iberyjskiego oraz Bałkanów. W Polsce występuje w całym kraju, chociaż nie był stwierdzony na Wybrzeżu Bałtyku.

Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Mopek związany jest z lasami. W Polsce latem spotykane były w budynkach, jednak odnajdywane są bardzo rzadko. Kolonie rozrodcze znajdowane były trzykrotnie za okiennicami Poza Polską mopki obserwowano w dziuplach, budkach dla ptaków i w budynkach. Inne spotkania w okresie letnim są również rzadkie. Zimą preferują kryjówki chłodne. Występują we wszelkiego rodzaju podziemiach, a także w dziuplach drzew. Częste, a w niektórych regionach Polski i liczne, obserwacje z okresu zimowego stoją w sprzeczności z rzadkością stwierdzeń z okresu letniego. Jest to gatunek osiadły, sporadycznie odnotowywane przeloty sięgają 180 km.

Odżywiają się motylami nocnymi, rzadziej innymi owadami, chwytanymi w locie. Maksymalny wiek - 21 lat i 9 miesięcy.

Western barbastelle bat

Although this species has a wide range, it is generally rare, occurring in low density and small numbers. The western barbastelle bat population is fragmented and linked to particular kinds of constantly deasreasing in area old forest habitats (one colony may use up to 30 old trees with holows each summer). Decrease of population has been

widely reported in most of its range in recent years. Western barbastelle bat has specific habitat and dietary requirements. It forages in mature forests and on their edge. It feeds on small moths. Summer roosts are usually in older mature woodland with nesting sites in trees (occasionally in older buildings). The presence of the colony depends on a large number of old trees suitable for roosting, because individuals frequently change their roosts. During winter the species hibernates in natural caves, mines and bunkers.

Karlik drobny (Pipistrellus pygmaeus)

Gatunek ssaka z rzędu nietoperzy. Bardzo podobny do karlika malutkiego (Pipistrellus pipistrellus). Do 1999 roku uważane za jeden gatunek. Dokładne badania wykazały, że poza subtelnymi różnicami morfologicznymi (kształt pyszczka i nozdrzy, pokrój i ubarwienie prącia, użyłkowanie skrzydeł) odróżnia je częstotliwość emitowanych sygnałów echolokacyjnych. Karlik drobny wysyła sygnały o przeciętnej częstotliwości 55 kHz, zaś karlik malutki - 45 kHz. Karlik drobny wykazuje również silniejszą specjalizację siedliskową - jest znacznie silniej związany z wodami i terenami podmokłymi jako miejscami żerowania, zaś w jego pokarmie przeważają imagines muchówek odbywających rozwój larwalny w wodzie.

W Polsce jest objęty ścisłą ochroną gatunkową oraz wymagający ochrony czynnej, dodatkowo obowiązuje zakaz fotografowania, filmowania lub obserwacji, mogących powodować płoszenie lub niepokojenie.

Soprano Pipistrelle

The Soprano Pipistrelle is a small bat that was only formally separated from the Commone Pipistrelle in 1999. The two species were first distinguished on the basis of their different frequency echolocation calls. The Common

Pipistrelle uses a call of 45 kHz, while the Soprano Pipistrelle echolocates at 55 kHz. Feeding and breeding behaviour for both species is very similar. Soprano Pipistrelle forages in a variety of woodland and wetland habitats. It feeds on small moths and flies. Summer roosts are located in buildings, tree holes and boxes. Most winter roost sites are probably located in tree hollows and buildings.

Karlik średni (Pipistrellus kuhlii)

Gatunek ssaka z rzędu nietoperzy. Centrum jego zasięgu znajduje się w strefie klimatu śródziemnomorskiego. Gatunek silnie związany z krajobrazem przekształconym przez człowieka i wykorzystujący głównie kryjówki w budynkach. Obecnie szybko rozszerza swój zasięg na północ. W Europie zachodniej osiągnął już kanał La Manche, pojedyncze osobniki znaleziono też na południowym wybrzeżu Wielkiej Brytanii. Jeszcze szybciej postępuje jego ekspansja we wschodniej części zasięgu, gatunek ten występuje już w Kijowie, Lwowie i Charkowie, choć 14 lat temu spotykano go jedynie na Półwyspie Krymskim i na wybrzeżach Morza Azowskiego. W Polsce zaobserwowany po raz pierwszy w 2004 roku. Ostatnie badania genetyczne sugerują, że populacje z Europy wschodniej reprezentują odrębny gatunek, dla którego proponuje się nazwę Pipistrellus lepidus.

W Polsce jest objęty ścisłą ochroną gatunkową oraz wymagający ochrony czynnej, dodatkowo obowiązuje zakaz fotografowania, filmowania lub obserwacji, mogących powodować płoszenie lub niepokojenie.

Kuhl’s Pipistrelle

It is relatively widespread in the Mediterranean region and Middle East. The northern border of the species’ range is also changing. In Poland it has been noted twice between 2004 and 2005. It forages in a variety of habitats, including agricultural and urban areas (also around street lights). It feeds on small insects, including flies and beetles (Diptera and Coleoptera). Summer nesting colonies are located in crevices in buildings. Winter sites include rock crevices and cellars.

Nocek Alcathoe (Myotis alcathoe)

Gatunek ssaka z rzędu nietoperzy. Długość przedramienia 30,5-32,0 mm, masa ciała 3,6–5,0 g. Ciało pokryte krótkim, jedwabistym futrem. Grzbiet ciała brązowy, brzuch jaśniejszy, niemal biały. Krótkie uszy z nożowatymi koziołkami. Pyszczek jasnobrązowy lub wręcz cielisty, znacznie jaśniejszy niż u blisko spokrewnionego nocka wąsatka. Najmniejszy przedstawiciel rodzaju Myotis w Europie.

Występuje na obszarze południowej, zachodniej i środkowej Europy. Opisano go jako nowy dla nauki gatunek z północnej Grecji, następnie stwierdzono go na terenie Węgier, Francji,

Szwajcarii, Hiszpanii (Pireneje), Słowacji, Albanii, Bułgarii i Niemiec. W Polsce odnaleziono go dotąd jedynie w Beskidach i Tatrach. Stan wiedzy o rozmieszczeniu nocka Alkatoe jest jak dotąd niewystarczający, ponieważ do niedawna nie odróżniano go od, bardzo podobnego morfologicznie, nocka wąsatka, a postęp w tej dziedzinie był możliwy dopiero dzięki badaniom genetycznym, głównie sekwencjonowaniu DNA mitochondrialnego.Na Półwyspie Bałkańskim związany głównie z wilgotnymi lasami platanowymi w dolinach rzek i wąwozach z niewielkimi potokami, latem wykorzystuje tam kryjówki w dziuplach drzew. W Niemczech występuje w lasach dębowych. W Polsce i na Słowacji odławiano go w sieci przy wejściach do jaskiń.Na temat ekologii i zachowania tego gatunku dotychczas niewiele wiadomo. Nocek Alkatoe poluje na niewielkie owady, chwytane w locie nad wodą i wśród koron nadrzecznych drzew. Może tworzyć w kryjówkach letnich niewielkie kolonie rozrodcze – w Grecji trzy dorosłe samice i dwoje młodych znaleziono w jednej dziupli platanu, na wysokości 8 m nad ziemią. Emituje krótkie (5 ms) sygnały echolokacyjne, rozpoczynające się na około 120 kHz i kończące na 43-46 kHz.W Polsce jest objęty ścisłą ochroną gatunkową oraz wymagający ochrony czynnej, dodatkowo obowiązuje zakaz fotografowania, filmowania lub obserwacji, mogących powodować płoszenie lub niepokojenie.Nazwa gatunkowa wywodzi się z mitologii greckiej. Alkatoe, córka Minyasa, była nimfą, która odmówiła oddania czci bogu Dionizosowi, za co została przezeń zmieniona w nietoperza.Alcathoe whiskered batThis species was only recently described and is not well known, but current information suggests that it is endemic to central and southern Europe and it seems to be rare in most places. In Poland Alcathoe whiskered bat is encountered in Roztocze, Carpathian Mountains and Upper Silesia region. According to the present state of knowledge, it is a tree-dwelling and forest-foraging species. In parts of the range it prefers to hunt in small valleys with deciduous trees and flowing water, which are endangered habitats. The breeding colonies were found in tree hollows. This bat may also occur in rural gardens and urban habitats. It probably occurs in underground habitats in winter.

Nocek ostrouchy (Myotis oxygnathus)Gatunek ssaka z rzędu nietoperzy z rodziny mroczkowatych. W krajowej literaturze nazwa ta przypisana była tradycyjnie do taksonu Myotis blythii, do którego należały dwa podgatunki - Myotis blythii blythii oraz Myotis blythii oxygnathus. Wszystkie europejskie osobniki nocka ostrousznego zaliczano do tego drugiego podgatunku. Obecnie uważa się je za dwa odrębne gatunki - Myotis blythii (występujący w Azji Środkowej) oraz Myotis oxygnathus (występujący m.in. w Europie i na Bliskim Wschodzie, do niego należałoby zaliczyć również osobniki stwierdzone dotychczas w Polsce). Stąd obecnie nazwę "nocek ostrouszny" łączy się w krajowej literaturze z naukową nazwą Myotis oxygnathusMorfologicznie bardzo podobny do nocka dużego, lecz nieznacznie od niego mniejszy. Krótszy pyszczek, ogon dłuższy, i krótsze wąskie uszy.Wymiary:Długość głowy wraz z tułowiem: 6,3—7,8 cm,Ogon: 4,6—6,1 cm,Waga: 19,7—28 g.Południowa i środkowa Europa oraz południowo-zachodnia Azja. Północna granica zasięgu występowania w Europie sięga do północnej Ukrainy i Słowacji oraz administracyjnych granic Polski. Do niedawna jego skrajnie północne stanowisko znajdowało się w Jaskini

Bielskiej (Tatry Bielskie), 6 km od granicy z Polską. Pierwszego w Polsce stwierdzenia tego nietoperza dokonano 12 października 2005, kiedy to w otworze Jaskini Czarnej (Tatry Zachodnie) dr Krzysztof Piksa z Akademii Pedagogicznej w Krakowie złowił w rozstawioną tam sieć dorosłego samca nocka ostrousznego[6].Zamieszkuje głównie w osiedlach ludzkich, latem kryjąc się na dużych strychach, wieżach kościelnych i w innych budowlach. Zimuje w piwnicach, opuszczonych kopalniach, w jaskiniach. Wybiera miejsca, gdzie temperatura nie spada w zimie powyżej kilku stopni Celsjusza. Sen zimowy trwa od września (lub października, gdy jesień jest ciepła) do kwietnia. Na południu Europy podziemia są wykorzystywane również jako kryjówki letnie. Miejscami żerowania nocka ostrousznego są najczęściej łąki i murawy z wysoką trawą, jak również inne tereny otwarte.Często tworzy kolonie (niekiedy wspólnie z nockiem dużym), przy czym zwykle są to kolonie samic, samce żyją samotnie. Żywi się owadami, głównie prostoskrzydłymi z rodziny pasikonikowatych, które zbiera ze źdźbeł traw, oraz liści i pędów innych roślin zielnych. Na polowanie wylatuje nocą, po zapadnięciu ciemności. Polując lata wolno i dosyć nisko, najczęściej nad łąkami i murawami.Samica rodzi 1 młode, po ciąży trwającej około 5-6 tygodni. Rodzi się one ślepe.W Polsce jest objęty ścisłą ochroną gatunkową oraz wymagający ochrony czynnej, dodatkowo obowiązuje zakaz fotografowania, filmowania lub obserwacji, mogących powodować płoszenie lub niepokojenie.Lesser Mouse-eared batOn the basis of mitochondrial DNA sequencing data, Lesser Mouse-eared bat recently acquired the status of a separate species. It is a south-west Palearctic species and occurs from southern Europe to Nepal and China. The population size has been decreasing since the 1950s across the range. In Poland it occurs most probably in the Carpathian Mountains. This sociable species congregates in nursery and/or hibernating colonies of up to 500 individuals. It often occurs in colonies together with Myotis myotis, sometimes making their identification problematic. It forages in groves and grassland habitats, including farmland and gardens. Maternity colonies are usually found in underground habitats, such as caves and mines, and sometimes it occupies attics (particularly in southern Europe). It hibernates in winter in underground sites with a relatively constant temperature of 6-12 ºC. The species occasionally migrates up to 500 km.

BIBLIOGRAFIA

Chiroptera w: Integrated Taxonomic Information System (ang.)

Fenton M.B, Bell G.P. Recognition of species of insectivorous bats by their echolocation calls. J. Mammal. 1981;62:233–243. doi:10.2307/1380701

Nancy B. Simmons. "Jak uskrzydlały się ssaki". „Świat Nauki”. 1 (209), s. 50-57. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 08676380.

Christian Dietz, Otto von Helversen, Dietmar Nill. Nietoperze Europy i Afryki północno-zachodniej.

Konrad Sachanowicz, Mateusz Ciechanowski. Nietoperze Polski.

Bernard R., Samoląg J. Dekady Spisu Nietoperzy 1993-1999 w Strzalinach (północno-zachodnia Polska) [Bat Censuses 1993-1999 in Strzaliny (North-Western Poland]. Nietoperze 3 (1): 17-25.

Bernard R., Samoląg J. Przyczynek do znajomości długości życia nietoperzy w Polsce [Contribution to the Knowledge of Lifespan of Bats in Poland]. Nietoperze 3 (2): 290-293.

Ciechanowski M. Community structure and activity of bats (Chiroptera) over different water bodies. Mammalian Biology 67: 276-285.

Ciechanowski M., Koziróg L., Duriasz J., Przesmycka A., Świątkowska A., Kisicka J., Kasprzyk K. Bat fauna of the Iława Lakeland Landscape Park (northern Poland). Myotis 40: 33-45.

Dzięgielewska M. Zimowe liczenia nietoperzy w Szczecinie w latach 1996-1999 [Winter Counts of Bats in Szczecin in 1996-1999]. Nietoperze 3 (1): 7-15.

Dzięgielewska M., Dzięgielewski K. Zimowe kryjówki borowców wielkich w aglomeracji miejskiej [Untypical Winter Shelters of Nyctalus noctula in the Urban-Industrial Agglomeration]. Nietoperze 3 (2): 299-300.

Fenton M. B., Bogdanowicz W. Relationships between external morphology and foraging behaviour: bats in the genus Myotis. Canadian Journal of Zoology 80: 1004-1013.

Furmankiewicz J., Mating behaviour of the brown long-eared bat Plecotus auritus, Bat Research News, 43: 84-85.

Furmankiewicz J., Furmankiewicz M., Wystawa i międzynarodowa konferencja "Nietoperze Sudetów" - Jelenia Góra Cieplice 6.07.2002 r., Przyroda Sudetów Zachodnich, 5: 225-226.

Furmankiewicz J., Górniak J. Seasonal changes in number and diversity of bat species (Chiroptera) in the Stolec mine (SW Poland). Przyroda Sudetów Zachodnich, Supl. 2: 49-70.

Furmankiewicz, J. & Furmankiewicz, M. Bats hibernating in the natural caves in the Polish part of the Sudetes. Przyroda Sudetów Zachodnich, Supl. 2: 15-38.

Fuszara E., Fuszara M. Monitoring liczebności nietoperzy w kryjówkach zimowych w okolicach Tomaszowa Mazowieckiego w latach 1993-1999 [Monitoring of Bats Wintering in the Area of Tomaszów Mazowiecki in the Period 1993 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 109-118.

Fuszara E., Fuszara M. Zimowy monitoring liczebności nietoperzy zasiedlających forty modlińskie na Mazowszu w latach 1989-1999 [Winter Monitoring of Bats in the Forts Surrounding the Modlin Fortress (Central Poland) in the Period 1989 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 89-99.

Fuszara E., Fuszara M., Wojciechowski M. Monitoring liczebności nietoperzy w zimowiskach na Pojezierzu Mazurskim [Monitoring of bat numbers in the winter shelters of the Masurian Lake District in the period 1992 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 65-75.

Fuszara E., Lesiński G. Pomagamy nietoperzom. Poradnik. Studio OP-ART. & robiNET, Suwałki. 22 pp.

Fuszara M., Lesiński G. XV Ogólnopolska Konferencja Chiropterologiczna (Gdańsk-Sobieszewo, 9-11 XI 2001 r.). Wiadomości Ekologiczne 48: 53-54.

Gawlak A., Wojtaszyn G., Gmaj M. Zimowe spisy nietoperzy na Pomorzu Środkowym [Bat censuses in Middle Pomerania]. Nietoperze 3 (1): 27-32.

Grabińska B., Bogdanowicz W. Nietoperze Europy - ich rozmieszczenie i status ochronny [Bats of Europe - Their Distribution and Conservation Status]. Nietoperze 3 (2): 181-196.

Gubańska A., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. Zimowe spisy nietoperzy w południowo-zachodniej Polsce w latach 1993-1999 [Results of Winter Bat Censuses in South-Western Poland in the Period 1993 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 137-153.

Hebda G., Nowak A. Winter colonies of bats in old fortifications in Nysa (SW Poland). Przyroda Sudetów Zachodnich, Supl. 2: 39-48.

Hebda G., Nowak A., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. Zimowanie nietoperzy na Śląsku Opolskim w latach 1994-1999 [Hibernation of Bats in the Opole Silesia in the Years 1994-1999]. Nietoperze 3 (1): 155-162.

Ignaczak M., Radzicki G. Zimowe Spisy Nietoperzy w latach 1993-1999 na Nizinie Południowowielkopolskiej [Winter Bats Censuses (1993-1999) in the Nizina Południowowielkopolska Lowland]. Nietoperze 3 (1): 61-63.

Iwaniuk Ł., Szkudlarek R. Zimowisko karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774) w Henrykowie [Winter Roost of Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774) in Henryków (SW Poland)]. Nietoperze 3 (2): 296-297.

Jarzembowski T. Commensal aerobic bacterial flora of the gastrointestinal tract of Pipistrellus nathusii (Chiroptera: Vespertilionidae): lack of Escherichia coli in fecal samples. Acta Chiropterologica, 4 (1): 103-106.

Jurczyszyn M., Gawlak A., Dzięciołowski R., Kepel A. Zimowe spisy nietoperzy w Poznaniu w latach 1979-1999 [Results of Winter Bat Censuses in Poznań in the Years 1979-1999]. Nietoperze 3 (1): 77-87.

Kasprzyk K., Ruczyńska I., Wojciechowski M. Zimowy spis nietoperzy na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1992-1999 [Winter Bat Censuses in the Pomorze Nadwiślańskie Region in the Years 1996-1999]. Nietoperze 3 (1): 39-52.

Kokurewicz T., Furmankiewicz J., Badania nietoperzy na Ziemi Kłodzkiej, Ziemia Kłodzka, 141-142: 30.

Kowalski M. Dróżdż R. Zimowy monitoring nietoperzy w sztucznej jaskini w Bochotnicy w latach 1987-1999 [Winter Censuses of Bats in An Artificial Cave in Bochotnica in the Period 1987 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 129-135.

Kowalski M., Krasnodębski I., Lesiński G. Zimowy monitoring nietoperzy w dużych podziemiach Warszawy w latach 1987-1999 [Winter Monitoring of Bat Numbers in the Large Underground Roosts in Warsaw in the Period 1987 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 101-107.

Kowalski M., Lesiński G. Nietoperze w diecie sów na Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej [Bats in Owl's Diet on the Mazovia and Podlasie Lowlands]. Nietoperze 3 (2): 255-261.

Kowalski M., Lesiński G., Ignaczak M. Zimowy monitoring nietoperzy w w jaskiniach na Wyżynie Wieluńskiej w latach 1981-1999 [Winter Monitoring of Bat Numbers in The Caves of the Wieluń Upland in the Period 1981 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 119-128.

Kowalski M., Lesiński G., Fuszara E., Radzicki G., Hejduk J. Longevity and winter roost fidelity in bats of central Poland. Nyctalus (N. F.) 8 (3): 257-261.

Lesiński G. IX Europejskie Sympozjum Badań nad Nietoperzami (Hawr, Francja, 26-30 VIII 2002 r.). Wiadomości Ekologiczne 48: 307-309.

Lesiński G. Cieślak Z. Wiedza na temat nietoperzy i ich akceptacja wśród ludności zamieszkującej Mazowiecki Park Krajobrazowy [The Knowledge of Bats and Their Acceptance in People Living in the Mazovian Landscape Park]. Nietoperze 3 (2): 277-281.

Lesiński G. Śmiertelność nietoperzy hibernujących w fortach twierdzy Modlin [Mortality of Bats Hibernating in Modlin Forts]. Nietoperze 3 (2): 294-295.

Lesiński G., Blicharski M. Późnojesienne stwierdzenie gacka brunatnego Plecotus auritus w skrzynkach dla ptaków koło Warszawy [Late Autumn Record of the Brown Long-eared Bat Plecotus auritus in Bird Boxes Near Warsaw]. Nietoperze 3 (2): 293-294.

Lesiński G., Kowalski M. Zimowy monitoring nietoperzy w Dolinie Narwi i Biebrzy w latach 1992-1999 [Winter Bat Censuses in the Narew and Biebrza Valleys in the Years 1992-1999]. Nietoperze 3 (1): 53-60.

Lesiński G., Pykało A. Aktywność łowiecka mroczka późnego Eptesicus serotinus w różnych środowiskach w peryferyjnej dzielnicy Warszawy [Hunting Activity of the Serotine Eptesicus

serotinus in Various Habitats of the Peripheral District of Warsaw]. Nietoperze 3 (2): 247-254.

Mleczek T. Zimowe spisy nietoperzy na Pogórzu Karpackim w latach 1993-1999 [Winter Bat Censuses 1993-1999 in Pogórze Karpackie]. Nietoperze 3 (1): 163-169.

Mysłajek R. M. Nietoperze Chiroptera Parku Krajobrazowego Beskidu Małego [Bats Chiroptera of the Landscape Park of the Beskid Mały Mountains]. Nietoperze 3 (2): 263-269.

Mysłajek R. W. Nietoperze jaskiń Beskidu Śląskiego - wstępne wyniki badań [Bats of the Caves of the Beskid Śląski (Silesian Beskidy Mountains) - Preliminary Results]. Nietoperze 3 (1): 171-175.

Mysłajek R. W., Henel K., Nowak S. Nietoperze Chiroptera rezerwatu "Łężczok" koło Raciborza [Bats Chiroptera of the "Łężczok" reserve near Racibórz]. Nietoperze 3 (2): 272-276.

Piksa K., Nowak J. Nowe zimowe stanowiska nocka Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817) w jaskiniach Polskich Karpat [New winter localities of Bechstein's bat Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817) in caves of the Polish Carpathians]. Nietoperze 3 (2): 237-241.

Piksa K., Nowak J. Noteworthy records of northern bat Eptesicus nilssonii (Chiroptera: Vespertilionidae) in the Tatra Mountains. Acta Zoologica Cracoviensia 45 (2): 321-324.

Różowicz-Witkowska A., Witkowski W. Nowe stwierdzenia miejsc hibernacji nietoperzy na Warmii [New Places of Bat Hibernation Found in Warmia]. Nietoperze 3 (2): 243-246.

Sachanowicz K., Zub, K. Numbers of hibernating Barbastella barbastellus (Schreber, 1774) (Chiroptera, Vespertilionidae) and thermal conditions in military bunkers. Mammalian Biology 67: 179-184.

Seamark E. C. J., Bogdanowicz W. Feeding ecology of the common slit-faced bat (Nycteris thebaica) in KwaZulu-Natal, South Africa. Acta Chiropterologica 4 (1): 49-54.

Szkudlarek R., Paszkiewicz R., Hebda G., Gotfried T., Cieślak M., Mika A., Ruszlewicz A. Atlas rozmieszczenia nietoperzy w południowo-zachodniej Polsce - stanowiska zimowe z lat 1982-2002 [Atlas of bat distribution in south-western Poland - winter sites from years 1982-2002]. Nietoperze 3 (2): 197-235.

Śmiełowski J., Dzięciołowski R. Drobne i duże ssaki. [In:] Wśród zwierząt i roślin. Kronika Miasta Poznania 3: 183-201.

Weigle A., Kokurewicz T., Kuklik I., Nowicki W., Rewucki M., Sienkiewicz J., Szydłowski M., Konwencje i porozumienia przyrodnicze ratyfikowane przez Polskę, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa.

Węgiel A. Letnia kolonia podkowca małego Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) w podziemiach klasztoru w Czernej [Summer Colony of Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) in Underground Part of Czerna Monastery]. Nietoperze 3 (2): 289-290.

Wojciechowski M., Neubauer G. Zimowanie nietoperzy na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego w latach 1998-1999 [Hibernating Bat Fauna of the Suwałki Landscape Park in 1998 and 1999]. Nietoperze 3 (1): 33-37.

Wojtaszyn G. Interesujące zimowisko nietoperzy w Pile [Interesting Bat Hibernacula in Piła]. Nietoperze 3 (2): 297-298.