jezik i pismo kao odraz istorijskih promena ...pamb.pokarh-mb.si/fileadmin/ · srbija, kao...

Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, 10(2011)

523

UDK (UDC): 069:930.253(497.11Beograd):004.5/.6

Maja Nikolova*

JEZIK I PISMO KAO ODRAZ ISTORIJSKIH PROMENA - DIGITALIZOVANA ZBIRKA SVEDOČANSTVA – PEDAGOŠKI MUZEJ,

BEOGRAD

Izvleček:

Jezik in pisava kot odraz zgodovinskih sprememb – Digitalizirana zbirka spričeval v Pedagoškem muzeju Beograd

Ta prispevek skuša prikazati razvoj in vrste dokumentov, ki so jih ustvarili družbenopolitični dejavniki in vzgojno-izobraževalne ustanove v Srbiji in med Srbi od srede 19. stoletja pa do konca druge svetovne vojne. Vsled tega je analiziran del arhivskega gradiva, ki ga hrani Pedagoški muzej v Beogradu in ki je nastalo kot rezultat dela šole kot izobraževalne ustanove. Gre za osnovnošolska in srednješolska spričevala, tiskana v cirilici ali latinici v srbskem, turškem in nemškem jeziku. Zaradi lažjega manipuliranja in s ciljem varstva gradiva je bila najprej opravljena digitalizacija spričeval. Pri izbiri dokumentov je igralo vlogo več dejavnikov. V prvi meri so bili izbrani tipični primeri šolskih spričeval, ki se nanašajo na delo različnih šol in različna časovna obdobja. Prav tako so bila digitalizirana spričevala, najdena na območju Srbije in v srbskih šolah na področju Avstro-Ogrske ali Turškega cesarstva. Posebnega pomena je bil tudi izgled samega dokumenta, uporabljeni jezik ter pisava, pa tudi grafična podoba.

Ključne besede:

šolska dokumentacija, spričevala, digitalizacija, jezik, pisava.

Abstract:

Language and Writing as a Reflection of Historical Changes - Digitized Collection of School Certificates - Educational Museum, Belgrade

The aim of this paper is to illustrate the development and the types of documents produced by the activity of socio-political factors and educational institutions in Serbia and among the Serbs from the middle of 19th century until the end of the World War II. For this purpose, a part of the archives, which were created as by a school as an educational institution and are kept by the Educational Museum in Belgrade, has been analyzed. These school certificates, for elementary or secondary schools, were printed in Cyrillic or Latin characters, in Serbian, Turkish or German language. In order to protect and for easier manipulation, the certificates were first digitized. Several factors were taken into account during the selection of documents for the digitalization. Firstly, we have chosen typical examples of school certificates relating to the work of different kinds of schools in different time periods. We also digitized certificates obtained in the territory of Serbia as well as in Serbian schools in the region of the Austro-Hungarian and Turkish empires. The appearance of the document, used language and script and graphic design were also of particular importance.

Key words:

school documentation, school certificates, digitization, language, script.

* Mr. Maja Nikolova, muzejski savetnik, Pedagoški muzej, Uzun Mirkova 14, 11000 Beograd, Srbija.

M. Nikolova: Jezik i pismo kao odraz istorijskih promena - Digitalizovana zbirka svedočanstva ...

524

UVOD

Srbija, kao Balkanska zemlja, uvek je predstavljala raskrsnicu između Istoka i Zapada. Na malom prostoru, vekovima se mešalo više kultura i više vera. Tokom svog postojanja srpski narod je primao različite uticaje što se odražavalo na njegov svakodnevni život, na običaje, na stil oblačenja, na ishranu kao i na jezik i pismo koji su bili u upotrebi tokom 19. i prve polovine 20. veka.

Uticaj kako Istoka tako i Zapada može da se istorijski sagleda i kroz analizu jezika i pisma koji su korišćeni u pisanju školskih udžbenika kao i zvaničnih dokumenata, među koje spadaju i školska svedočanstva.

Na tradicijama ruskog bukvara i ruskoslovenskog jezika, školovani Srbi iz Vojvodine, početkom 19. veka, prešli su u Srbiju i tadašnjim domaćim vlastima dali stručnu podršku u razvijanju školstva i širenju pismenosti. Već tridesetih godina 19. veka, knjige štampane krajem osamnaestog, bile su potisnute udžbenicima objavljenim reformisanom ćirilicom na slavenosrpskom jeziku. Sledeće decenije, nakon donošenja prvog opšteg zakona o školstvu »Ustrojenia javnog učilišnog nastavlenia«, pojavila su se i prva gimnazijska svedočanstva ispunjena reformisanom srpskom ćirilicom. Nakon usvajanja Vukove pravopisne reforme 1868, izgled školskog svedočanstva u velikoj meri bio je promenjen. Novonastali školski formulari, štampani u državnoj štampariji, bili su odraz društveno-istorijskih i kulturnih prilika u Srbiji. U onim delovima zemlje gde je uticaj turske vlasti bio dominantan školska svedočanstva u srpskim školama bila su dvojezično štampana - na srpskom i na turskom jeziku, ćiriličnim i arapskim pismom. Prvi svetski rat u Srbiji je izazvao velike promene - u porobljenoj zemlji škole su bile pod nadzorom Vojnog generalnog guvermana Austrougarskog carstva. Sa zabranom upotrebe ćirilice školska dokumenta bila su štampana i ispunjavana latiničnim pismom na hrvatskom ili nemačkom jeziku. Formiranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a kasnije i Kraljevine Jugoslavije, uticalo je i na promene školskih zakona koji su, između ostalog, regulisali i izdavanje školskih svedočanstva. U novonastaloj državi ovi dokumenti bili su štampani, ćiriličnim i latiničnim pismom. Tokom Drugog svetskog rata izgled je nešto bio promenjen - u zaglavlju diploma umesto Kraljevina Jugoslavija stajao je nov naziv države Srbija, dok se raspon ocena kretao od jedan do pet.

Školsko svedočanstvo predstavlja dokumenta o stečenom školskom znanju koje učenik dobija kada zadovolji određene zakonske propise. Osnovu dokumenta čine ocene iz pojedinih predmeta, vladanja i vrednoće overene pečatom škole i potpisom direktora i drugih relevantnih profesora. Neke od diploma često su ukrašene i simboličkim predstavama vezanim za prosvetu, zanatskim alatima i floralnim motivima.

U Pedagoškom muzeju u Beogradu čuva se zbirka svedočanstva i diploma u kojoj najstarije datira iz 1844. godine. Svesni činjenice da je u arhivima sačuvan mali broj ovih ličnih dokumenata kao i učestalost njihove upotrebe u istorijskim istraživanjima i izlaganjima na izložbama odlučili smo da ovu zbirku digitalizujemo. Svaka digitalizovana jedinica sadrži sliku i kratak opis - ime i prezime učenika, naziv škole, razred, mesto i datum izdavanja. Po navedenim parametrima moguće je njihovo pretraživanje čime je olakšan pristup dokumentu i njegovo korišćenje. Smatramo da je, u narednom periodu, potrebno ovu bazu podataka dopuniti i nekim drugim činjenicama kao što su dimenzije dokumenta, štamparija, ime autora likovnog rešenja i svim potpisnicima.


525

Ovaj rad ima za cilj da ukaže na važnost digitalizacije arhivske građe, odnosno svedočanstva, u procesu očuvanja kulturnog blaga kao i na proširenu mogućnost njihove upotrebe u istorijskim istraživanjima.

NA PUTU KA GRAĐANSKOM OBRAZOVANJU

Tokom devetnаestog vekа Srbijа je doživelа potpuni preobrаžаj, pа je od mаle i nerаzvijene orijentаlne provincije, zа nepunih sedаm decenijа, prerаslа u sаmostаlnu držаvu orgаnizovаnu nа evropskim principimа. Pošto je obrаzovаnje bilo jedаn od glаvnih oslonаcа u procesu emаncipаcije društvа držаvne vlаsti su, odmаh po sticаnju nezаvisnosti, počele sа rаzvojem školstvа i sа formirаnjem domаće inteligencije.

U vreme kаdа je, posle viševekovne izolаcije, Srbijа početkom 19. vekа zаuzelа sаmostаlno mesto među drugim nаrodimа Evrope, morаlа je dа krene od sаmih početаkа kаko nа društveno-političkom tаko i nа kulturno-obrаzovnom plаnu. Uporedo sа procesom prаvnog ustrojstvа zаpočeo je i kontinuirаni rаd nа podizаnju i zаkonskom uređenju školа, nа proširivаnju društvenog i kulturnog životа i nа stvаrаnju domаće inteligencije.

Stekаvši sаmostаlnost, Hаtišerifom iz 1830, Srbijа je postаlа kneževinа sа unutrаšnjom sаmouprаvom i nаslednim kneževskim dostojаnstvom Milošа Obrenovićа.1 Političkа zbivаnjа nа unutrаšnjem i spoljnem plаnu i otvorenost premа Zаpаdu uslovili su idejno-političke i kulturne promene kаo i stvаrаnje novog, grаđаnskog društvа. Težnjа kа orgаnizovаnoj držаvnoj uprаvi, u cilju evropeizаcije, dovelа je do pojаve jаke opozicije - ustаvobrаniteljа, koji su posle аbdikаcije knezа Milošа Obrenovićа 1839. i izgnаnstvа knezа Mihаilа Obrenovićа 1842, zа knezа postаvili Aleksаndrа Kаrаđorđevićа.2

Oslobodivši se turske dominаcije, osmom tаčkom Hаtišerifа, Srbiji je bilo omogućeno dа sаmostаlno štаmpа knjige i »rаdi vospitаnijа djece svoje« podiže škole. Pored štаmpаrije, kojа je iz Petrogrаdа prenetа u Beogrаd 1831, u cilju opismenjаvаnjа nаrodа, otvoren je veći broj osnovnih školа; rаdi obrаzovаnjа držаvnih činovnikа osnovаli su se Višа školа u Beogrаdu 1830. i Licej u Krаgujevcu 1838, а zа potrebe prаvoslаvnog sveštenstvа, 1836, u Beogrаdu je otpočelа sа rаdom Bogoslovijа. Ubrzo posle togа, 23. oktobrа/4. novembrа 1844, bio je donet i prvi opšti zаkon o školstvu pod nаzivom »Ustrojenie jаvnog učilišnog nаstаvleniа« kojim su postаvljeni jedinstveni osnovi školskog sistemа zаsnovаnog nа buržoаskim principimа. Ustrojeniem je bilo predviđeno četiri vrste školа: osnovne, gimnаzija, posleno-trgovаčkа školа i Licej. Pored ostаlog, ovim zаkonom bili su precizirаni nаstаvni plаnovi i progrаmi, obogаćeni modernim didаktičko-metodskim postupcimа, način izdavanje gimnazijskih svedočanstva, а u nаstаvu je bio uveden nov sаdržаj grаđаnskog obrаzovаnjа - geogrаfijа i prirodne nаuke.

Vremenom u Srbiji je otvoren izvestаn broj muških i ženskih osnovnih školа, gimnаzijа (šestorаzrednih) i polugimnаzijа. U cilju širenjа znаnjа iz privrednog i trgovаčkog životа, iste godine po donošenju Ustrojenijа, u Beogrаdu je osnovаna

1 Miloš Obrenović vlаdаo je od 1815. do 1839, i od 1858. do 1860. 2 Aleksаndar Kаrаđorđević vlаdаo je u godinama 1842-1858. Ustаvobrаniteljskа vlаdа nije moglа dа zаdovolji

potrebe zа modernizаcijom držаvnog uređenjа pа je, pod uticаjem revolucionаrnih stremljenjа, nа Svetoаndrejskoj skupštini 1858, došlo do obаrаnjа ovog režimа i dinаstičke promene ponovnim dovođenjem knezа Milošа, а potom i Mihаilа Obrenovićа.


526

Posleno-trgovаčkа školа, а Licej, od 1841, sа Filozofskim i Prаvnim odeljenjem, nаstаvio je sа rаdom u Beogrаdu.

U pogledu stručnog obrаzovаnjа, sredinom 19. vekа, Srbijа je zаostаjаlа zа Evropom. Sporаdičnom pojаvom Zemljodelske (u periodu 1853-1859), Inženjerske (u periodu 1846-1849) i Vojne škole bile su zаdovoljene sаmo trenutne potrebe društvа. Pored ovih beogrаdskih, 1854, pri Topolivnici u Krаgujevcu otvorenа je trogodišnjа stručnа školа, internаtskog tipа, sа mаšinskim, kolаrskim, brаvаrskim, strugаrskim i kovаčkim zаnаtom.

SVEDOČANSTVO KAO ŠKOLSKI DOKUMENT

Vаžnost аrhivske grаđe u izučаvаnju istorije školstvа i prosvete ogledа su u mogućnosti sаgledаvаnjа delovаnjа određenih društveno-političkih i privrednih fаktorа nа postаnаk i rаzvoj vаspitno-obrаzovnih institucijа. Zаkonski propisi vezаni zа određeni period ili instituciju nаlаze svoj odrаz u pedаgoškoj teoriji i praksi koji se konkretizuje, između ostаlog, i kroz školskа dokumentа. Jedаn od mogućih oblikа tih dokumenata jesu i školskа svedočаnstvа i diplome stečenа nа krаju osnovnoškolskog, srednjoškolskog ili visokog obrаzovаnjа.

U najširem smislu reči dokument je svaki oblik zabeležene informacije o nekoj ljudskoj delatnosti ili pojavi kojim se prenosi mnoštvo informacija i koji omogućava komunikaciju. Pojam informacije u savremenom društvu postao je univerzalan i nezaobilazan korak u svim oblicima ljudske delatnosti pa je samim tim i dokument dobio dominantni oblik. Treba istaći da je dokument, u savremenom informacijskom društvu, zadržao svoje osnovno značenje: to je službeni papir koji može da posluži kao informacija, uzor ili verodostojan podatak. Tako dokumentaciju čini skup dokumenata koji dokazuju neku tvrdnju, a dokumentaran je onaj podatak koji je potkrepljen pismenim dokazima, ciframa i slikama. Možemo sa sigurnošću reći da je »dokument zapisana informacija, medij informacijsko-dokumetacijske jedinice i istovremeno jedinica u informacijskom-dokumetacijskom procesu.«3

Osnovna podela informacija, pa samim tim i dokumenata koji u sebi nose te informacije, jeste na primarne, sekundarne i tercijarne informacije, odnosno na primarne, sekundarne i tercijarne dokumente. Istorijska arhivska građa predstavlja osnovni izvor informacija pa samim tim ona postaje primarni dokument. U školskoj dokumentaciji tokom rada jedne ustanove nastaje više vrsta dokumenata koji se odnose na rad škole, nastavnika ili učenika. Oni mogu biti pisani, štampani, auditivni ili vizuelni. Školska dokumentacija nastala je delovanjem pravnih ili fizičkih lica i kao takva ona ima trajno značenje za istoriju školstva bez obzira na vreme i mesto nastanka, i bez obzira na njen fizički oblik.

Brojna i raznovrsna pedagoška dokumentacija može da se podeli na više načina. Jedan od mogućih načina je klasifikacija na osnovu vrste aktivnosti i sadržaja, ali uglavnom ona se deli na školsku i pedagošku dokumentaciju. Školsku dokumentaciju čine normativna akta o osnivanju i radu škola, kao i učenička dokumentacija koja se odnosi na sve vrste njegove aktivnosti. Pedagošku ili razrednu dokumentaciju predstavljaju dokumenta koja se odnose na evidenciju o radu učenika tokom školske

3 S. Škalamera, Školski dokument, Zagreb 2006, str. 11.


527

godine, na ostvarivanje nastavnog programa kao i dokumenta koja se izdaju učenicima među kojima spadaju učenička knjižica i školska svedočanstva.4

Svedočanstvo je dokument koji škola izdaje učenicima i koji sadrži podatke o njihovom uspehu, pa kao takav on ima karakter javne isprave, odnosno poseduje pravno dejstvo i snagu. Uopšteno gledajući školska dokumentacija ima dvostruki značaj – operativni koji se ogleda u njenoj svakodnevnoj upotrebi i istorijski, jer čini istoriju postojanja jedne škole ili života pojedinca. Osnovu svakog svedočanstva čine osnovni podaci koji se odnose na učenika, na oca ili staratelja, na veroispovest, na ocene za postignut uspeh u nastavnom gradivu kao i ocene koje se odnose na druge komponente vaspitno-obrazovanog rada - na vladanje i vrednoću. Verodostojnost svedočanstva postignuta je pečatom škole koji može da bude suvi žig, voštani ili gumeni pečat, kao i potpisom nadležnih osoba, odnosno upravitelja škole, učitelja ili razrednog starešine. I sam izgled dokumenta bio je propisan od strane nadležnih institucija, odnosno od Ministarstva prosvete, a o štampanju samog formulara brinula se država.

Ovaj rad predstavlja pokušaj da se prikaže razvoj i vrste dokumenata nastalih delovanjem društveno-političkih faktora i vaspitno-obrazovnih institucija u Srbiji i među Srbima od sredine 19. veka pa do kraja Drugog svetskog rata. U tom cilju analizovan je jedan deo arhivske građe koja se čuva u Pedagoškom muzeju u Beogradu koja je nastala kao rezultat rada škole kao obrazovne institucije, i koja u isto vreme predstavlja i važan dokument koji potvrdjuje školsku spremu i služi kao dokaz da je pojedinac sposoban za obavljanje određene delatnosti. To su školska svedočanstva štampana ćirilicom ili latinicom, na srpskom, turskom i nemačkom jeziku. Radi lakše manipulacije i u cilju zaštite, prvo je izvršena digitalizacija svedočanstva.

Ova vrsta školske dokumentacije koja je važna za istoriju školstva i prosvete čuva se u ličnim fondovima i u fondu pod nazivom Svedočanstva. Pri odabiru dokumenta za digitalizaciju vodilo se računa o više faktora. Na prvom mestu odabrani su tipični primerci školskih svedočanstva koja se odnose na rad različite vrste škola i u različitim vremenskim razdobljima. Isto tako digitalizovana su svedočanstva stečena na teritoriji Srbije kao i u srpskim školama na prostorima Austrougarske ili Turske carevine. Od posebnog značaja bio je i izgled samog dokumenta, korišćen jezik i pismo kao i grafičko rešenje.

Najveći deo sakupljene školske dokumentacije predstavljaju svedočanstva dobijena tokom srednjoškolskog školovanja, dok manji deo čine osnovnoškolska. Normalno da je manji broj onih iz sredine 19. veka kada je srednje obrazovanje predstavljalo privilegiju malobrojnih, a za pohađanje osnovne škole nije postojao propis o dodeli svedočanstava. Najstariji sačuvani dokument je svedočanstvo Klerikalnog učilišta u Beogradu iz 1844, zatim slede primerci kao što je ono iz Zemljodelske škole u Topčideru iz 1857, osnovne škole u Ćelijama iz 1864, kao i ona, sa početka 20. veka, pisana na srpskom, nemačkom i turskom jeziku. To su svedočanstva stečena u Srpsko pravoslavno bogoslovskom učilištu u Prizrenu ili u Evangelijskoj školi u Beogradu.

Različitost sadržaja i forme svedočanstva predstavljaju odraz promena u državno-političkoj organizaciji, u vladajućoj ideologiji kao i promena u samom školskom zakonu. U nekom vremenskom razdoblju promene su tekle sporo, a nekada štampani formular je kasnio za suštinskim izmenama. Sve te promene uticale su i na 4 Pedagoška enciklopedija, Beograd 1989, str. 295.


528

naziv dokumenta pa se tako čuvaju svidjetelstvo učilišnoe, svedočanstvo, jahreszeugnis, zeugnis, godišnja svedodžba, svjedočanstvo, kalfensko pismo ili uverenje po svršetku školske godine pisani ćiriličnim, latiničnim ili arapskim pismom.

IZDAVANJE SVEDOČANSTVA – ZAKONSKA REGULATIVA

Organizacija Srbije kao moderne gradjanske države, u drugoj polovini 19. veka, bila je rešena odgovarajućim zakonskim aktima koji su se odnosili na sve oblasti društveno-političkog života, pa samim tim i na prosvetu. U oblasti prosvetne politike centralistički sistem vladavine omogućio je dogradjivanja školskog sistema buržuaskog tipa, širenje mreže škola i unapređenje nastave. Za rad osnovnih škola bilo je doneto niz zakona i uredaba kojima je regulisan nastavni sadržaj, materijalni položaj učitelja, ponašanje učenika kao i izdavanje školskih svedočanstava. Pošto je broj učenika koji su posle osnovne škole nastavljali obrazovanje u gimnazijama ili nekim drugim srednjim školama bio mali sa izdavanjem svedočanstva o završetku osnovne škole krenulo se dosta kasno. Medju prvima zakonskim aktima koji su regulisali ovo pitanje bio je Raspis ministra prosvete i crkvenih poslova upućen svim okružnim načelstvima i upravama varoši Beograda i Majdanpeka 24. avgusta/ 6. septembra 1881. godine. U dopisu je bilo naznačeno da se svedočanstva, overena taksenom markom, izdaju na štampanom formularu dobijenom od Državne štamparije, a da pisana izdaju samo u slučaju da štampana ne mogu odmah da se nabave.5 Sledeće godine u »Zakonu o osnovnim školama« iz 1882, kojim je po prvi

5 Prosvetni zbornik zakona i naredaba, Beograd 1887, str. 805.


529

put propisano obavezno školovanje, u članu 46, bilo je navedeno da se školska svedočanstva izdaju samo na zahtev učenika. »Učenici koji celu nižu ili višu osnovnu školu svrše, izdaju se na zahtev svedočanstva, kojima će se formular propisati iz ministarstva prosvete i crkvenih poslova.«6 Formalni izgled samog svedočanstva donekle je bio određen Raspisom iz 1884. u kome je bilo naznačeno da, formular koji je overen pečatom školskog odbora, učitelj potpisuje sa leve, a upravitelj škole sa desne strane.7

U »Zakonu o narodnim školama« iz 1898. bili su izneti reakcionarni stavovi vladajuće klase koja je nastojala da decu iz seoskih i siromašnih sredina orijentiše isključivo na niže oblike školovanja i na osnovno učešće u privrednom i gradjanskom životu. U njemu je bilo navedeno da se na kraju svake školske godine održava godišnji ispit na osnovu koga se učenici prevode u sledeći razred, a na kraju školovanja daje se svedočanstvo na osnovu odredba koje propisuje ministar prosvete.

»Zakonom o narodnim školama« iz 1904. prvi put je bila uvedena đačka knjižica, odnosno »knjiga za ocene« u kojoj su se, tokom januara i juna meseca, upisivale ocene. »Uspeh koji učenici (čenice) pokažu iz pojedinih predmeta i njihovo vladanje beleži se u knjigu za ocene dva puta godišnje, i to u prvoj polovini meseca januara i od 1. juna do 29. juna.«8

Oni koji bi završili šesti razred osnovne škole, na kraju školske godine, obavezno su dobijali svedočanstva. »Učenici (učenice) koji svrše šesti razred ili produžnu školu izdaju se svedočanstva o svršenoj školi.«9

Sledeći zakonski akt kojim je bilo regulisano izdavanje svedočanstva u osnovnim školаma donet je tek posle formiranja Kraljevine Jugoslavije 1929. godine. »Zakonom o narodnim školama« bio je preciziran način ocenjivanja učenika iz pojedinih predmeta sa ocenama od jedan do pet, i vladanje sa opisnim ocenama – odlično, vrlo dobro, dobro i loše. U Stavu 65 bilo je naglašeno da »učenici koji su svoju školsku dužnost po navršetku godina obaveznog školovanja ispunili, ispisuju se iz škole i dobijaju svedočanstvo o svršenoj osnovnoj, odnosno narodnoj školi.«10

6 Isto, str. 762. 7 Učiteljski zbornik, Beograd 1899, str. 85. 8 Zakon o narodnim školama, Beograd 1904, str. 13. 9 Isto, str. 13. 10 Zakon o narodnim školama, Beograd 1929, str. 19.


530

Za razliku od osnovnih sa izadavanjem gimnazijskih svedodžbi krenulo se već sredinom 19. veka. »Ustroeniem javnog učilišnog nastavlenia« iz 1844. bilo je predviđeno da upravitelj gimnazije, učenicima koji žele da nastave školovanje, omogući dobijanje svedočanstva. »On će učenicima koji bi u druga učilišta prelazili nadležna svedočanstva izdavati, pod pečatom gimnazije i svojim i profesorskim potpisima.«11

»Zakonom o ustrojstvu gimnazija« od septembra 1863. bilo je propisano da, svedočanstva sa ocenama za učenje od jedan do pet, odnosno rđav, slab, dobar, vrlo dobar i odličan, potpisuju delovođa profesorskog saveta i direktor gimnazije. Istim Zakonom bilo je predviđeno da se posle osmog razreda gimnazije polaže maturski ispit, a polaganje ovog ispita bilo je regulisano »Pravilima ispita zrelosti za učenike gimnazija i realke« iz 1880. godine.

U Članu 22 ovih Pravila bilo je navedeno: »Svedočanstva o položenom ispitu zrelosti izdaju se pripravnicima najdalje za osam dana, pošto se sav ispit svrši.«12 U štampani obrazac bile su unete, pored osnovnih podataka o učeniku, i ocene iz usmenog i pismenog ispita kao i vladanja. Svedočanstvo je trebalo da bude verifikovano potpisima ministarskog izaslanika, članova ispitnog odbora i direktora, kao i pečatom gimnazije.

»Zakon o srednjim školama« iz 1898. još jednom je bio preciziran način izdavanja svedočanstva. »Svaki je učenik dužan uzeti po svršetku školske godine školsko svedočanstvo; u toku školske godine učeniku se može izdati samo uverenje o

11 Ustroenie javnog učilišnog nastavlenja, u: Srpske novine, 1844. 12 Prosvetni zbornik, Beograd 1887, str. 219.


531

učenju i vladanju.«13 Godišnje ocene davao je predmetni nastavnik, a oblik svedočanstva bio je propisan od strane ministra prosvete. Prvi prosvetni zakon donesen u Kraljevini Jugoslaviji, »Zakon o srednjim školama« iz 1929, regulisao je i izdavanje svedočanstva.

U Članu 35 bilo je navedeno »Po svršetku školske godine svaki učenik dobija svedočanstvo o svome učenju i vladanju u toj školskoj godini.«14 Isto tako bilo je predviđeno da po završetku nižeg i višeg tečajnog ispita učenici dobijaju svedočanstvo čije je oblik bio propisan od strane ministra prosvete.

Sve ove zakonske promene i svi uticaji društvenih i privrednih faktora vidni su na sakupljenim svedočanstvima. U cilju sagledavanja istorijskog razvitka školske dokumentacije ovde su izneti kraći opisi osnovnoškolskih i srednjoškolskih svedođbi. U opisu su navedeni samo neki podaci koji taj dokument čine različitim.

IZ ZBIRKE DIGITALIZOVANIH ŠKOLSKIH SVEDOČANSTVA

I Osnovnoškolska svedočanstva

1. Svedočanstvo

Ćelije, 1864.

Na svedočanstvu Ranka Petrovića učenika trećeg razreda osnovne škole unete su, starim pravopisom, opisne ocena iz opšteg uspeha, dolaska u školu i vladanja. Na

13 Zakon o srednjim školama, Beograd 1898, str. 16. 14 Zakon o srednjim školama, Beograd 1924, str. 9.


532

štampanom formularu, ukrašenom floralnim motivima, nalazi se grb Kneževine Srbije, potpis učitelja i voštani pečat.

2. Sviditeljstvo učilišno15

Peć, 1872.

Svedočanstvo Vasilija Simića o završenom četvrtom razredu osnovne škole. Pored podataka koji se odnose na ime i zanimanje oca, na svedočanstvu se nalaze opisne ocene iz školskih predmeta, vladanja i posećenosti škole i crkve. Dokumenat, ispunjen slavenoserpskim jezikom, ćiriličnim pismom i starim pravopisom, verifikovan je potpisom učitelja i pečatom škole.

3. Svedočanstvo osnovnih škola 16

Drača,1892.

Na svedočanstvu Veselina Žikića učenika četvrtog razreda osnovne škole uneta je opisna ocena iz opšteg uspeha i vladanja. Dokument je verifikovan poptisom učitelja, pečatom škole i taksenom markom od jednog dinara.

4. Svedočanstvo osnovne škole

Kragujevac, 1903.

Svedočanstvo o završenom četvrtom razredu osnovne škole na ime Zorke Dimitrijević. Na ćirilično štampanom formularu uneti su podaci koji se odnose na ime i zanimanje oca, mesto i godinu rodjenja učenika i veroispovest. Pored opisnih ocena koje se odnose na vladanje i vrednoću unete su opisne i numeričke ocene iz svih predmeta. Svedočanstvo je verifikovano potpisom učiteljice i upravitelja i pečatom škole. U desnom uglu nalazi se poništena taksena marka.

5. Zeugnis – Svedočanstvo Evangelijske škole

Beograd 1910.

Svedočanstvo na ime Ane Linsenmajer učenice prvog razreda osnovne škole. Na dvojezičnom, nemačkom i ćiriličnom srpskom, svedočanstvu unete su ocene iz vladanja koje obuhvata ponašanje, vrednoću, marljivost, urednost, posećivanje škole i kašnjenje i ocene iz uspeha koji se rangira od jedan – vrlo dobar do pet – rđav. Dokument je bez pečata sa potpisom učitelja i upravnika osnovne škole.

6. Svjedočanstvo C. i kr. osnovne škole

Valjevo, 1917.

Svedočanstvo na ime Mihaila Petrovića učenika drugog razreda Cesarske i Kraljevske osnovne škole, štampano latinicom, unete su opisne ocene za učenje i vladanje. Na dokumentu, B 2 formata, nalazi se pečat okružne komande i potpis okružnog komandanta.

7. Svedočanstvo

Šabac 1930.

U svedočanstvo, na ime Slobodana Simića učenika četvrtog razreda osnovne škole, unete su opisne i numeričke ocene za učenje i opisne za vladanje i vrednoću.

15 U krajevima koji su bili pod Turskom vlašću sve do Balkanskog rata, u drugoj polovini 19. veka, radile su srpske

osnovne škole čija je organizacija i sadržaj rada bio identičan onim u Srbiji. 16 Konačno ukidanje starog i usvajanje Vukovog pravopisa odigralo se 1863.


533

Na dokumentu se nalazi potpis učitelja i upravitelja škole, grb Kraljevine Jugoslavije i taksena marka.


534

II Gimnazijska svedočanstva

1. Školsko sviditelstvo17

Sremski Karlovci, 1853.

Svedočanstvo Ljubomira Nedeljkovića učenika četvrtog razreda gimnazije sadrži opisne ocene iz predmeta sa posebno istaknutom ocenom za vladanje, pažnju, prilježnost i rukopis. Formular, overen suvim žigom, štampan je i ispunjen slavenoserpskim jezikom, ćiriličnim pismom i starim pravopisom.

2. Svideteljstvo

Beograd, 1861.

Štampani formular sa biografskim podacima i naznačenom veroispovesti učenika drugog razreda gimnazije. Nazivi predmeta, opisne ocene iz »nauke« i vladanja unete su rukom, slavenoserpskim jezikom, ćiriličnim pismom i starim pravopisom. Svedočanstvo, koje je bogato ukrašeno, verifikovano je suvim žigom i potpisima direktora gimnazije i saveta profesora.

3. Pohvalni list

Beograd, 1873.

Pohvalni list za odlično učenje i vladanje na ime Ranka Petrovića, učenika šestog razreda Beogradske gimnazije, verifikovano je potpisom delovođe saveta i direktora gimnazije i suvim žigom. Dokument je bogato ukrašen alegorijskim predstavama vezanim za predmete iz školskog života.

4. Svedodžba18

Beograd, 1899.

Na svedočanstvu o položenom višem tečajnom ispitu u Višoj ženskoj školi, štampanom u Srpskoj državnoj štamapriji, nalazi se grb Kraljevine Srbije i taksena marka poništena arapskim pismom. Kao i kod drugih dokumenata uneti su biografski podaci učenika, nazivi predmeta sa opisnim ocenama, i ocenama iz vladanja i vrednoće. Na kraju dokumenta nalazi se potpis razredne učiteljice i upravitelj overen pečatom škole.

5. Svedočanstvo

Beograd,1901.

Svedočanstvo Kaliope Nakićeve, učenice drugog razreda Više ženske škole, sadrži biografske podatke učenice - godina i mesto rođenja, veroispovest, ime i zanimanje oca, kao i opisne ocene iz svih položenih predmeta. Pored toga navedena je ocena iz vladanja i vrednoće i broj opravdanih i neopravdanih časova. Formular je štampan u Srpskoj kraljevskoj državnoj štampariji sa naznakom zabrane privatnog štampanja formulara.

17 Krajem 18. veka u Ugarskoj, pod uticajem građanstva i širenja ideja prosvećenosti, dolazi do osnivanja prvih

srpskih srednjih škola zasnovanih na savremenom tipu obrazovanja. Tako je 1791. u Sremskim Karlovcima osnovana šestorazredna srpska gimnazija u kojoj se nastava odvijala na latinskom i nemačkom jeziku. Kao jedna od najznačajnijih srpskih kulturnih sredina okupljala je učenike ne samo iz Vojvodine već i iz drugih krajeva Srbije.

18 Viša ženska škola u Beogradu osnovana je 1863.


535

6. Svedočanstvo

Solun 1909.

Svedočanstvo Pavla Čubrovića, privatnog učenika sedmog razreda Srpske gimnazije u Solunu »Dom Nauke« sadrži opisne i numeričke ocene, potpis poslovođe i direktora gimnazije kao i pečat škole na srpskom i turskom jeziku.

7. Jahreszeugnis K. u K. Realgymnasium in Belgrad

Beograd, 1917.

Svedočanstvo je štampano na nemačkom i srpskom jeziku, latiničnim pismom, overeno pečatom gimnazije na nemačkom jeziku, potpisom upravitelja nastave, zapovednika škole i razrednog nastavnika.

8. Uverenje o završetku školske godine

Beograd, 1924.

Svedočanstvo na ime Radomira Paunovića, učenika prvog razreda Druge beogradske gimnazije, sadrži numeričke i opisne ocene za učenje, i opisne za vladanje i vrednoću. Štampano je u Državnoj štampariji Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, overeno potpisom razrednog starešine i direktora, pečatom gimnazije i taksenom markom.

9. Godišnje svedočanstvo

Šabac, 1931.

Pored mesta rodjenja na ovom svedočanstvu nalazi se i naziv sreza i banovine u kojoj je učenik rođen. Nazivi svih predmeta kao i sam naslov štampani su ćiriličnim i latiničnim pismom.

10. Godišnje svedočanstvo

Smederevska Palanka, 1944.19

Za razliku od predhodnih naznačene numeričke i opisne ocene kreću se u opsegu od jedan do deset. Svedočanstvo, koje je štampala Državna štamparija Beograd, overeno je potpisom razrednog starešine i direktora kao i pečatom gimnazije. Formular je bez državnog grba, a na mestu gde se ranije nalazila, čirilično štampana, naznaka Kraljevina Jugoslavija stoji Srbija.

19 Uredba o ocenjivanju učenika, 8. oktobar 1943.


536


537

III Svedočanstva stručnih škola

1. Svidjetelstvo učilišnoe

Beograd, 1844.

Na svedočanstvu Tome Davidovića, učenika Klerikalnog učilišta, uneti su lični podaci učenika, stepen predhodnog školovanja i opisne ocene iz svih predmeta. Dokument je overen potpisima profesora i suvim žigom, štampan i ispunjen slavenoserpskim jezikom, ćiriličnim pismom i starim pravopisom.

2. Sviditeljstvo školsko20

Beograd, Topčider, 1857.

Na svedočanstvu Marka Ognjanovića pitomca Zemljodelske škole, sa grbom Kneževine Srbije, uneti su nazivi svih predmeta kao i opisne ocene. Pohađanje crkve, urednost i moralno ponašanje posebno je bilo ocenjeno. Dokument, štampan slavenoserpskim jezikom, ćiriličnim pismom i starim pravopisom, overen je suvim žigom i potpisom upravitelja i dva profesora.

3. Bogoslovsko sviditelstvo

Beograd, 1873.

Svedočanstvo, štampano i ispunjeno ćiriličnim pismom i starim pravopisom, sadrži imena predmeta koji su slušani tokom četvororazrednog školovanja. Overeno je potpisom rektora Bogoslovije i delovođe profesorskog sveta kao i suvim žigom. Izrađeno je u Državnoj kamenoreznici u Beogradu, a ukrašeno floralnim motivima i alegorijskim predstavama iz crkvenog života.

4. Svedočanstvo srpske pravoslavne bogoslovsko-učiteljske škole21

Prizren, 1904.

Na svedočanstvu Dimitrija Petrovića štampani su, na srpskom i turskom jeziku, ćiriličnim i arapskim pismom, nazivi predmeta slušanih tokom šestogodišnjeg školovanja. Ocene, numeričke i opisne, verifikovane su potpisom delovođe saveta i rektora škole kao i pečatom na srpskom jeziku.

5. Svedočanstvo

Skoplje, 1907.

Svedočanstvo o položenom ispitu zrelosti u Srpskom Liceju u Skoplju na ime Doste Kujundžić. Navedeni predmeti, sa opisnim ocenama, su na srpskom i turskom jeziku, ćiriličnim i arapskim pismom. Formular većeg formata, bez grba i taksene marke, bogato je ukrašen floralnim motivima.

6. Kalfensko pismo

Beograd, 1923.

Dokument većeg formata, u koloru, bogato je ukrašen predstavama iz zanatskog života. Sertifikat o položenom pomoćničkom ispitu za kovačkog

20 Kao dvogodišnja internatska škola osnovana je 1853. 21 Na osnovu odluke Prosvetnog odbora i uz materijalnu pomoć bogatog trgovca Sime Igumanova 1871. osnovana je

Bogoslovija u Prizrenu. Posle reorganizacije, 1889, škola je dobila ime Srpska pravoslavna bogoslovsko učiteljska škola i kao takva imala je veliku ulogu u nacionalnoj i kulturno-prosvetnoj politici.


538

pomoćnika, bez pečata i taksene marke, overen je potpisima članova ispitnog odbora, poslovođe i predsednika esnafa.

7. Svedočanstvo - Setificat - Zeugniss22

Kragujevac, 1941.

Svedočanstvo Sretena Mutića, učenika Vojno zanatlijske škole Vojno tehničkog zavoda, o završenom ispitu za majstora bravarskog zanata. Dokument, na kome se nalazi grb Kraljevine Jugoslavije, sadrži opisne i numeričke ocene, potpis članova nastavničkog saveta i upravnika, štampan je na srpskom jeziku, latiničnim i ćiriličnim pismom. Identično svedočanstvo štampano je na francuskom i nemačkom jeziku.

ZAKLJUČAK

Osnove srpskog školstva postepeno su se razvijale tokom druge polovine 19. veka. Briga države izražena zakonskim aktima, javnost nastave i opšta školska obaveza činili su glavnu karakteristiku prosvetne politike. Jedan segment procesa modernizacije školstva bio je realizovan raznim propisima i zakonima među kojima se nalaze i oni koji su se odnosili i na uvodjenje administrativno-nastavne dokumentacije. Ovu dokumentaciju čine i svedoćanstva stečena tokom osnovnoškolskog ili srednješkolskog obrazovanja.

U Pedagoškom muzeju u Beogradu u zbirci arhivske građe čuva se i zbirka svedočanstva i diploma u kojoj najstarije datira iz 1844. godine. Svesni činjenice da je u arhivima sačuvan mali broj ovih ličnih dokumenata kao i učestalost njihove upotrebe u istorijskim istraživanjima i izlaganjima na izložbama, odlučili smo da ovu zbirku digitalizujemo. Ovom prilikom izabrali smo samo osnovnoškolska i srednješkolska svedočanstva, dok su univerzitetske ili doktorske diplome, kao i one dobijene za određenu društvenu delatnost, ostale po strani. Jedan od razloga je bio i sam format dokumenta, koji zbog svoje veličine zahteva izradu digitalne fotografije, a ne obično skeniranje. Većina digitalizovanih svedočanstva predhodno je bila konzervirana u Narodnoj biblioteci Srbije. Ulazeći u proces digitalizacije doneli smo odluku, da svaka digitalizovana jedinica sadrži sliku i kratak opis u okviru koga su date osnovne karakteristike dokumenta – ime i prezime učenika, naziv škole, razred, mesto i datum izdavanja. Po navedenim parametrima moguće je njihovo pretraživanje, čime je olakšan pristup dokumentu, a samim tim i njegovo korišćenje. Međutim, tokom analize dokumenata uvideli smo da su za istoriju školstva od značaja i drugi podaci kao što je jezik i pismo štampanog formulara, spisak predmeta, potpisi profesora i direktora škole, kao i same ocene. Svaka od ovih stavki ukazuje na promene koje su se dešavale tokom jednog veka razvoja srpskog školstva pa i same države. Smatramo da je, u narednom periodu, potrebno ovu bazu podataka dopuniti i nekim drugim činjenicama kao što su dimenzije dokumenta, štamparija, ime autora likovnog rešenja i svim potpisnicima.

Najveći broj čine svedočanstva koja su bila najpotrebnija u datom društvenom periodu, odnosno ona koja su omogućavala nastavak obrazovanja na visokoškolskim ustanovama. Broj sačuvanih svedočanstva onih škola koje su pružale samo osnovnu pismenost je veoma mali. To su osnovnoškolska svedočanstva sa čijim se izdavanje počelo tek osamdesetih godina 19. veka. Da su se kvalitativne i kvantitatitvne 22 Vojno zanatlijska škola Vojno tehničkog zavoda u Kragujevcu, zbog vojnih potreba, osnovana je 1862. a od 1895.

podignuta je na stepen šestogodišnje srednje škole sa pravom izdavanja majstorske diplome.


539

promene u srpskom društvu odrazile i na školsku dokumentaciju svedoči i jezik i pismo kojim su štampana svedočanstva. Tako su društvene promene vidne i u samom naslovu koji se menjao i prilagođavao datom istorijskom tenutku pa su sačuvani svidjetelstvo učilišnoe, svedočanstvo, jahreszeugnis, zeugnis, godišnja svedodžba, svjedočanstvo, kalfensko pismo ili uverenje po svršetku školske godine pisani ćiriličnim, latiničnim ili arapskim pismom.

Ovom prilikom omogućili smo stručnoj i široj javnosti da se, preko digitalizovane kopije, upozna sa delom školske dokumentacije koja se čuva u Pedagoškom muzeju. U sledećem periodu planira se proširenje baze podataka skeniranih svedočanstva kao i digitalizacija univerzitetskih i doktorskih diploma.

LITERATURA

• Gaćina Škalamera Sonja, Školski dokument, Hrvatski školski muzej, Zagreb 2006.

• Zakon o narodnim školama, Državna štamparija Kraljevine Srbije, Beograd 1898.

• Zakon o narodnim školama, Državna štamparija Kraljevine Srbije, Beograd 1904.

• Zakon o narodnim školama Državna štamparija Kraljevine Jugoslavije, Beograd 1930.

• Zakon o osnovnim školama od 31. decembra 1882, u: Marković Mil. i Popović Zar, Prosvetni zbornik zakona i naredaba, Kraljevsko-srpska državna štamparija, Beograd 1895, 745-774.

• Zakon o ustrojstvu gimnazija od 16. septembra 1863, u: Pecić Josif, Prosvetni zbornik zakona i naredaba, Kraljevsko-srpska državna štamparija, Beograd 1887, 171-185.

• Zakon o srednjim školama, Kraljevsko-srpska državna štamparija, Beograd 1898.

• Zakon o srednjim školama, Državna štamparija Kraljevine Jugoslavije, Beograd 1929.

• Nikolova Maja, Zavod za prevaspitavanje omladine u Smederevskoj Palanci 1942-1944, Pedagoški muzej, Beograd 2010.

• Pedagoška enciklopedija, tom 2, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1989.

• Pravila ispita zrelosti za učenike gimnazija i realke od 8. avgusta 1880, u: Proisvetni zbornik zakona i naredaba, Kraljevsko-srpska državna štamparija, Beograd 1887, 206-220.

• Učiteljski zbornik – zakoni, pravila, raspisi, nastavni programi, knjigovodstvo i administrativna uputstva za narodne škole, Štamparija Pavlović i Stojanović, Beograd 1899.

SUMMARY

LANGUAGE AND WRITING AS A REFLECTION OF HISTORICAL CHANGES - DIGITIZED COLLECTION OF SCHOOL CERTIFICATES - EDUCATIONAL MUSEUM,

BELGRADE

Serbia, as a Balkan country, has always represented a crossroads between the East and the West. In a small country, for centuries, different cultures and different religions were mixed. During the 19th and the first half of the 20th century, the Serbian people were under different influences, which reflected in their daily life: habits, food, clothes, language and scripts that were in use.

The influence of both, the East and the West, can historically be perceived through the analysis of languages and scripts, which were used in writing textbooks and official documents, which also includes school certificates.


540

In the early 19th century the Serbs from Vojvodina, educated in the traditions of Russian primer book and Russian-Slavic language, went to Serbia to provide expert support in developing education and spreading literacy. But in the 1830’s, the reformed Cyrillic book, which was published in the Slavic language, suppressed books that were printed at the end of the 18th century. In the next decade, after the first general law on education "Ustrojenia učilišnog nastavlenia" was adopted, the first gymnasium testimonials, written in Serbian Cyrillic, appeared.

After the adoption of Vuk's spelling reform in 1868, the appearance of school certificates changed to a large extent. Newly created school documentation, printed in the state printing, was a reflection of socio-historical and cultural circumstances in Serbia. In those parts of the country where the influence of the Turkish government was dominant, the certificates in Serbian schools were printed in two languages - Serbian and Turkish, in Cyrillic and Arabic scripts. The First World War in Serbia caused major changes - in the occupied country schools were under the supervision of the Military General Government of the Austro-Hungarian Empire. With the prohibition of the use of Cyrillic, school documents were printed and filled in the Latin alphabet in Croatian and German language. The formation of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes, and later the Kingdom of Yugoslavia, resulted in a change of school laws, which regulated the issuing of school certificates. In the new country, these documents were printed in Cyrillic and Latin script. During the Second World War the appearance of school certificates partially changed – the name of the state, Kingdom of Yugoslavia, was transformed to Serbia, while the range of grade was extended from one to ten.

School certificates are documents of acquired academic knowledge, which a student receives when certain legal requirements are met. Documents were based on grades in academic subjects, behavior and hard work, which was certified with a school seal and a signature of the director and other relevant professors. Some of the degrees are often decorated with symbolic representations related to education, craft tools and floral motifs.

The Pedagogical Museum in Belgrade keeps a collection of certificates and degrees, the oldest dating to year 1844. Because of the fact that archives keep a small number of personal documents and the frequency of their use in historical research and presentations at exhibitions, we decided to digitize this collection. Each unit contains a digitized image and a short description - name of students, school name, class, place and date of issue. According to these parameters the search is possible, which is facilitated by the access to the document and its use.

The aim of this paper is to illustrate the development and the types of documents produced by the action of socio-political factors and educational institutions in Serbia and among the Serbs from the middle of the 19th century until the end of the Second World War. Also, this paper emphasizes the importance of digitizing archives and testimonies to preserve the cultural heritage as well as the enhanced ability of their use in historical research.