Wybór języka jako środek konstruowania tożsamości

kulturowej a życie literackie w Japonii na przełomie IX-X ww.

Dr Krzysztof OlszewskiZakład Japonistyki i Sinologii

Instytut Orientalistyki UJ

Tło społeczno-kulturowe

• Początki piśmiennictwa na wyspach jap. (452 r. – mnich Wani), pierwsza japońska inskrypcja – Shingai mei tekken (koniec V w.)

• Wpływ cesarstwa chińskiego, szlak ksiąg• Trudności w adaptacji chińskich ideogramów do

języka japońskiego (brak koniugacji w chińskim, inny szyk zdania)

• Kanbun i jego hybrydy (kanbun-kundoku, ongana, kungana, hentai-kanbun)

Dwujęzyczność dworu Yamato na przełomie IX-X ww.

• Destabilizacja sytuacji w Chinach a poszukiwanie własnych wzorców kulturowych

• Kultura rodzima narzędziem unifikacji elit Heiankyo?

Inne czynniki warunkujące wybór języka

• Twórczość oficjalna a prywatna• Kultura wysoka a niska• Różnice w statusie społecznym i wykształceniu

kobiet i mężczyzn• Estetyka kobieca i jej wpływ na poezję waka• Opozycja waka - kanshi

Sylwetka Ki no Tsurayukiego (868/872 – 945)

• Dwa kręgi mające wpływ na edukację Tsurayukiego (dziadek-sinolog, matka – dwórka w pałacu)

• Nowatorstwo, eksperymenty w poezji – doceniane na dworze

• Kanajo, czyli przedmowa do Kokin wakashu – manifest młodej kultury, całkowite odrzucenie wpływów chińskich

Późne teksty Tsurayukiego

• Pamiętnik z Tosy będący już hybrydą stylów i gatunków, duży wpływ kultury ludycznej i języka niższych warstw społecznych

• Przedmowa do antologii Shinsen waka – bardzo osobisty traktat napisany w całości po chińsku. Próba oddania najgłębszych uczuć?

Kanajo, czyli przedmowa do Kokinwakashu

„Pieśni japońskie wyrastają z nasienia serc ludzkich i wypuszczają tysiące liści słów. (…) Chociaż Hitomaro już nie ma wśród nas, to przecież jego wiersze ciągle są dla nas żywe. Nawet jeśli nasza epoka odejdzie, wszystko przeminie, a po radościach nadejdą smutki, to przecież poezja pozostanie.”

Przedmowa do antologii Shinsen waka

„Skoro tylko Tsurayuki powrócił ze służby, przedłożył Jego Wysokości te oto słowa: splotły się już cienie wieczornych sosen na moście w górach i żałosnych chmur na niebie, a posępne wycie wiatru w gaju bambusowym na brzegach rzeki Xiang stało się jakieś nierzeczywiste. Niestety, zasnął już też snem wiecznym Radca, który przekazał nam rozkaz Jego Wysokości. Wkładam martwe, dziwne frazesy do pudełek, wylewam samotnie łzy na rękawy kimona. Gdyby Tsurayuki umarł młodo, pieśni japońskie nadal pozostawałaby w rozproszeniu. Żal, że zostawił po sobie tylko skrawki wspaniałych dzieł, a ten zbiór złożył tak niezręcznie. A jednak te parę słów rękopisu napisał po to, aby przekazać je przyszłym pokoleniom.”

Pamiętnik z Tosy- Stosunek wobec kultury chińskiej:17 dzień – parafraza wiersza Jia Dao„17 dzień. Chmury, które zakrywały niebo, rozpłynęły się. Księżycowa noc

jest zadziwiająco piękna i wiosłując, wypływamy na pełne morze. Wydaje się, jakby firmament i dno morskie zlały się w jedno. W dawnych czasach pewien człowiek napisał ponoć: „Wiosło przebija księżyc na grzbietach fal, statek wpycha niebo pod wodę”. Lecz usłyszałam te słowa tylko przelotnie, nie pamiętam gdzie. Ktoś ułożył wiersz:

Płyniemy po księżycu,Co spod fal błyska.Gałęzie cynamonowca,Który na nim rośnie,O wiosła nasze haczą.”

20 dzień – afirmacja kultury chińskiej:– Lecz przecież ludzie z obcego kraju nie pojmą

ze słuchu sensu naszych wierszy – pomyślał Nakamaro i zapisał znaczenia słów znakami męskiego pisma, po czym objaśnił wszelkie subtelności pewnemu człowiekowi, który zdążył już przywyknąć do naszej mowy. Tamten, pojąwszy sens tej poezji, był porażony jej pięknem.”

Elementy kultury ludycznej w Pamiętniku z Tosy

29 dzień – obyczaje niższych warstw, żarty wplecione w tekst literacki:

„29 dzień. (…) Pozostaje nam tylko wysysać głowy solonych pstrągów. Ludzie tak się właśnie przyssali [do siebie] ustami – a gdyby tak te rybie głowy mogły myśleć, co by nam powiedziały?

- Dzisiaj moje myśli wybiegają aż do stolicy.- Ciekawe, jak tam łeb mojego głowacza i gałązki ostrokrzewu

zdobiące bramę mojego domku.Tak pewnie by mówiły.”Oshiayu – pstrągi, ‘tęskniące ryby’Kuchi o suu – wysysać głowy, całować się

9 dzień – szanty z epoki Heian:„9 dzień. (…) Kapitan statku i załoga śpiewali

żeglarskie pieśni, niczym się nie przejmując. Oto one:

Na wiosennej łącePłaczę na cały głos.Polnymi trawamiRęce swe poraniłem.Narwałem mnóstwo ziół.Czy rodziców nimi ugoszczę?Czy teściowa je zje?Hej, szkoda ich.”

Uniwersalizm uczuć, czyli przełamywanie konwencji:

9 dzień:„9 dzień. (…) Nikt spośród tych, którzy teraz z nami wracają, przy

odjeździe nie miał jeszcze dzieci. Niektórym urodziły się podczas pobytu w Tosie. Kiedy statek stanął, pasażerowie z dziećmi na rękach zeszli na brzeg. Widząc to matka tej, co odeszła, nie mogąc przezwyciężyć boleści, zaśpiewała przez łzy:

Ten, kto ich nie miał,Dziś jedno, dwoje niesie,Ja miałam dziecko,Lecz wracam już bez niego!Ach! Jakież to jest smutne!”

16 dzień:„16 dzień. (…) Wtedy żal z powodu utraty

dziecka stał się dla gospodarza nie do zniesienia i razem z kimś drugim, kto rozumiał jego uczucia, zaczął po cichu recytować:

Jak smutno patrzećNa sosnę, która rosłaWraz z mą dziewczynką.Ona tu urodzonaNie wróciła już z nami.”

Dziękuję Państwu za uwagę!