jismoniy tarbiyaeduportal.uz/umumiyfiles/darsliklar/4/jismoniy_tarbiya_4_uzb.pdf · yengil...

K. MAHKAMJONOV, F. XO‘JAYEV

JISMONIY TARBIYA

4- sinf o‘quvchilari uchun

o‘quv qo‘llanma

„O‘QITUVCHI“ NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYI

TOSHKENT— 2017

Yettinchi nashri

O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

vazirligi nashrga tavsiya etgan

2

pedagogika fanlari doktori, professor;

pedagogika fanlari nomzodi, professor;

pedagogika fanlari nomzodi, dotsent.

—

—

—

© K. Mahkamjonov, F. Xo‘jayev, 2003

© „O‘qituvchi“ nashriyoti, 2003ISBN 978-9943-22-060-7

Taqrizchilar:

R. S. SALOMOV

M. G‘ULOMOV

N. KERIMOV

Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari

hisobidan chop etildi.

UO‘Ê: 796(075)

KBK 74.267.5

Ì 37

3

Bolalar, siz dunyo miqyosida tanilib, O‘z-bekiston bayrog‘ini yuksaklarga ko‘tarayotganko‘plab sportchilarning nomlarini eshitgansizyoki ular haqida hujjatli filmlar ko‘rgansiz.

Shuni ta’kidlash o‘rinliki, mustaqillik tu-fayli sportchilarimiz jahon chempionatlari,Olimpiya, Osiyo o‘yinlarida, Osiyo birinchilik-lari va nufuzli xalqaro musobaqalarda alohi-da jamoa bo‘lib qatnashib, oltin, kumush,bronza medallarini qo‘lga kiritib, O‘zbekis-tonni dunyoga tanitdilar.

Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasining Bi-rinchi Prezidenti I. A. Karimovning „O‘zbekis-ton bolalar sportini rivojlantirish jamg‘arma-sini tuzish to‘g‘risida“gi Farmoni sportga e’ti-borni yanada kuchaytirdi.

Farmon e’lon qilingach, bolalar sporti ya-nada ommaviylashib, yoshlar orasidan ko‘plabiqtidorli sportchilar yetishib chiqa boshladi.

Sportda muvaffaqiyatlarga erishish o‘zidano‘zi bo‘lmaydi, albatta. Buning uchun temir-dek iroda va intizom, tinimsiz mehnat qi-lish kerak bo‘ladi. Bu kabi fazilatlarni yosh-likdan tarbiyalash darkor.

Ushbu o‘quv qo‘llanma uchta bo‘limdaniborat bo‘lib, siz, aziz bolalar, birinchi, ya’ni

KIRISH

4

„Jismoniy tarbiya va sportga oid nazariy bi-lim asoslari“ bo‘limida jismoniy tarbiya vasportga oid, organizmni chiniqtirish, jismoniytarbiya jarayonida har xil shikastlanishlaryuz berganda birinchi yordam ko‘rsatish,to‘g‘ri qad-qomatni shakllantirish hamda jis-moniy mashqlarni bajarishda to‘g‘ri nafasolish haqida nazariy bilim asoslari bilan ta-nishasiz. Bu nazariy bilimlarni egallashingizuchun, birinchi navbatda, o‘z kun tartibingiz-ni tuzib, unga qat’iy rioya qilishingiz, mus-taqil badantarbiya mashqlarini bajarish ja-rayoniga qo‘yiladigan gigiyenik talablargarioya qilish ko‘nikmasini egallashingiz zarur.

Ikkinchi „Jismoniy tarbiya jarayonida ama-liy harakat ko‘nikma va malakalarini hosilqilish“ bo‘limida siz dastur asosida dars-larda o‘tiladigan sport turlaridan: gimnastika,yengil atletika, basketbol, futbol, qo‘l to‘pi,voleybol o‘yinlari hamda kross tayyorgarligi,harakatli o‘yinlar, suzish usullariga doir bi-limlar va harakat ko‘nikmalarini egallashin-giz mumkin.

„Sport turlari va sport haqida ma’lumot-lar“ nomli uchinchi bo‘limda siz darsdan vasinfdan tashqari o‘tkaziladigan gimnastika,basketbol, yengil atletika, futbol, tennis ka-bi mashg‘ulotlar va tadbirlarning ahamiyatihaqidagi bilimlarni egallaysiz. Bulardan tash-qari, o‘z-o‘zini nazorat qilib borish uchun jis-moniy tayyorgarlik me’yoriy talablarini bilibolasiz.

5

JISMONIY TARBIYA VA SPORTGA

OID NAZARIY BILIM ASOSLARI

O‘quvchilar kun tartibi

Kun tartibi jismoniy tarbiyaning tashkiliyasosi bo‘lib, sizning yaxshi o‘sishingiz vasog‘lom bo‘lib rivojlanishingiz uchun zarurdir.

Sog‘liqni saqlash, uni mustahkamlash vahar tomonlama jismoniy rivojlanishda faol ha-rakat kun tartibining asosi hisoblanadi. Turliharakatlar, avvalo, jismoniy mashqlarningasabni tinchlantirishda, yurak-qon tomir, na-fas olish, gavda mushaklarining rivojlanishi-da foydasi katta. Inson jismoniy mashqlar-dan oqilona foydalanganda uning mushaklarikuchli, o‘zi chaqqon, harakatlari aniq, bar-cha a’zolari tashqi muhitning har xil ta’siri-ga qarshi tura oladigan va yaxshi mosla-sha oladigan bo‘ladi. Kun tartibi sizning uzoqumr ko‘rishingiz va samarali faoliyat ko‘rsa-tishingiz uchun zarur va qulay omildir.

Maktab o‘quvchisining kun tartibi umumiykun tartibining ajralmas qismi sanaladi.Shuning uchun, aziz bolalar, sizga quyidagitaxminiy kun tartibini tavsiya etamiz:7.00—uyqudan uyg‘onish;7.00— 7.25—o‘rinni yig‘ishtirish, ertalabki

gigiyenik badantarbiya, suv muolajasi;7.25— 7.40—ertalabki nonushta;

6

7.40— 8.00—maktabga borish;8.00— 12.30—maktabda bo‘lish. Darslar

orasida quvnoq daqiqalarni o‘tkazish, katta ta-naffusda maktab hovlisiga chiqib, jamoa bo‘-lib, turli harakatli o‘yinlarni tashkil qilish;12.30— 13.00—uyga qaytish;13.00— 13.30— tushlik;13.30— 16.00—dam olish, ochiq havoda

o‘ynash, sport seksiyalari va to‘garaklarigaqatnashish, uy-ro‘zg‘or ishlarida ota-onalargayordamlashish;16.00— 17.30—dars tayyorlash;17.30— 19.00—sayr qilish, o‘yinlar o‘y-

nash, jismoniy mashqlar bajarish;19.00— 19.30—kechki ovqat;19.30— 21.00—dam olish;21.00— 21.30—uyquga tayyorgarlik;21.30— 07.00—uyqu.Maxsus tibbiy guruhdagi o‘quvchilar

uchun ertalabki badantarbiya mashqlarimajmuyi va darslarga tayyorlanish payti-dagi jismoniy pauzalar uchun mashqlarjismoniy tarbiya o‘qituvchisi hamda shifokortomonidan tavsiya etiladi.

Ta’kidlash zarurki, kun tartibidagi erta-labki badantarbiya, shaxsiy gigiyena, ovqat-lanish, uxlashga mo‘ljallangan vaqt doimiybo‘lishi va o‘zgartirilmasligi kerak. Dangasa-lik qilinsa yoki o‘zini qo‘lga ola bilmay,kun tartibiga amal qilinmasa, kun tartibidankutilgan natijaga erishib bo‘lmaydi. Kun tar-tibiga amal qilish bir maromda kechsagina,

7

Mavzuga doir savollar

siz qat’iy tartibga solingan hayot tarziga tezko‘nikasiz va bu kun tartibi sizning kayfiya-tingizni ko‘taradi.

Yaxshi va sog‘lom o‘sish uchun jismoniytarbiya va sport bilan kuniga 2— 2,5 soatshug‘ullanish kerak. Bunday mashg‘ulotlar tar-kibi o‘yinlardan, jismoniy mashqlardan, erta-labki dars oldidan o‘tkaziladigan quvnoq da-qiqalardan (dars tayyorlash paytida) iboratbo‘lishi lozim. Agar siz sport bilan uydantashqarida, ya’ni sport seksiyasida shug‘ullan-sangiz, shu kuni uyda kamroq shug‘ullani-shingiz mumkin.

Ko‘rinib turganidek, kun tartibi — bu mash-g‘ulot va dam olishni tartibga solish hamdavaqtdan unumli foydalanishning oqilona yo‘li-dir.

1. Kun tartibi deganda nimani tushunasiz?2. Kun tartibida nimalar aks ettiriladi, fik-

ringizni ayting.3. Kun tartibiga jismoniy mashqlar kiritilishi

shartmi, siz nima deb o‘ylaysiz?4. Nima uchun kun tartibiga doimiy ravish-

da amal qilish kerak?

8

O‘quvchilarga qo‘yiladigangigiyenik talablar

Har bir kishi butun hayoti davomida o‘ztanasini, sochini, terisini, tirnoqlarini, og‘izbo‘shlig‘ini har doim va muntazam ravishdaparvarish qilib borishi zarur.

Chunonchi, teri organizmni tashqi mu-hitning har qanday salbiy ta’sirlaridan, turlizararli mikroblardan saqlaydi va tanada mun-tazam ravishda muayyan bir xil harorat saq-lanib turishiga yordam beradi. Demak, azizo‘quvchilar, birinchi navbatda, badanni ozodasaqlashga e’tibor berishingiz zarur. Shu-ning uchun muntazam yuvinib turish lozim,aks holda badanning turli zararli mikrob-larga qarshi kurashish va himoyalanish xu-susiyati susayib, har xil yara-chaqalar paydobo‘lishi mumkin.

Ayniqsa, badanning ochiq joylariga, tir-noq va tirnoq ostiga alohida ahamiyat be-rish, qo‘lni doimo sovunlab yuvib turishgaodatlanish kerak.

Sog‘lom tanda — sog‘ aql

Badanni toza tutishdagi asosiy vosita —bu sovun bilan suvdir. Yuvinish uchun atir-sovun va iliq suvdan foydalangan ma’qul.Ma’lumki, badanning terisi quruq yoki yog‘libo‘lishi mumkin. Terini parvarish qilgandauning shu xususiyatlarini e’tiborga olish zarur.

9

Har kuni, ayniqsa, ertalabki badantarbiyadanso‘ng dush qabul qilish maqsadga muvofiqbo‘lib, suvning harorati + 37 °C dan + 38 °Cgacha bo‘lishi kerak. Mabodo, uyda dushbo‘lmasa, badanning ochiq joylarini iliq suvdasovunlab yuvish lozim.

Hammomga haftada bir marta borsangiz,bunda badanni mochalka bilan sovunlab yu-vishingiz kerak. Oyoqni o‘ringa yotishdan ol-din har kuni sovunlab yuvish lozim. Og‘izbo‘shlig‘ini toza saqlash faqat tishlarning sog‘-lom bo‘lishi uchun emas, balki ichki a’zolarkasallanishining oldini olishda ham muhimahamiyat kasb etadi. Shuning uchun tishnihar kuni ertalab va kechqurun yuvishga ham-da ovqatlangandan keyin og‘zingizni cha-yishga odatlanishingiz zarur.

Suv muolajalarini qabul qilish ma’lumqoidalarga rioya qilingandagina naf keltirishimumkin.

Birinchidan, suv muolajalarini har kuni, er-talabki badantarbiya mashqlaridan keyin ol-ganingiz ma’qul.

Ikkinchidan, suvning haroratini asta-sekinpasaytirib borishingiz lozim.

Uchinchidan, suv muolajalaridan so‘ngbadanni sochiq bilan qurib qizargunicha ar-tishingiz zarur.

Suv muolajalari bilan chiniqishni boshlash-da, odatda, birinchi kunlar belgacha ho‘lsochiq bilan artiladi, keyingi kunlarda esatana butunlay artiladi. Bunda suvning harorati

10

+ 33 °C dan + 34 °C gacha bo‘lishi va u har3— 4 kunda bir darajadan pasaytirib bori-lishi lozim. Shunda bir oydan keyin suvningharorati + 18 °C—+ 20 °C atrofida bo‘ladi.

Chiniqishning 6—8- oylariga borib endi ar-tinishning o‘rniga dush qabul qila boshlashmumkin. Bunda suvning harorati + 30 °C dan+ 35 °C gacha bo‘lishi va muolaja 20— 30soniya davom etishi zarur.

Bulardan tashqari, aziz bolalar, sport ki-yimingiz tozaligiga ham alohida e’tibor be-rishingiz lozim. Sport poyabzallarini esa kundavomida kiyib yurish tavsiya qilinmaydi.

1. Terini qanday va nima uchun parvarishqilinadi?

2. Tirnoqni nima uchun tez-tez olib turishzarur?

3. Suv muolajalarini qabul qilish qoidalariqandayligini aytib bering.

Chiniqish omillari

Chiniqish deganda, organizmning tashqimuhit ta’siriga chidamliligini oshirish tushu-niladi. Chiniqishni amalga oshirishda quyoshnuri, havo va suv, ya’ni tabiatning tabiiyomillari eng muhim va hal qiluvchi o‘rinniegallaydi (1- rasm). Ulardan o‘rinli va to‘g‘rifoydalansangiz, sog‘lig‘ingizni mustahkam-laydi va organizmingizni chiniqtirishda kutil-gan natijaga erishasiz.


11

1- rasm.

Chiniqqan bolalar chiniqmagan bolalargaqaraganda sabr-qanoat qila oladilar, ichkio‘zgarishlarga ortiqcha kuch sarflamagan vao‘z salomatligi hamda ish qobiliyatini yo‘-qotmagan holda bemalol faoliyat ko‘rsata ola-dilar.

Ochiq havoda chiniqish

Ochiq havoda chiniqish, ya’ni havo van-nasi qabul qilish— bu eng foydali va xavfsizchiniqish tadbiridir (2- rasm). Muntazamchiniqishning har qanday turiga kirishishdanavval ishni havo vannasi olishdan boshlashmaqsadga muvofiq bo‘ladi. Binobarin, havo-ning chiniqtiruvchi ta’siri uning haroratigabog‘liq. Badanning issiqlikni sezish xususi-yatiga qarab, havo vannasi turli darajadabo‘lganda qabul qilinadi. Issiq havo vannasihavoning harorati + 20 °C dan + 30 °C gachabo‘lganda, salqin havo vannasi + 14 °C dan

12

+ 20 °C gacha bo‘lganda va sovuq havo van-nasi + 14 °C va undan past bo‘lganda qa-bul qilinadi. Bu ko‘pchilik uchun ma’qul me’-yor hisoblanadi.

Havo vannasini olish me’yori ikki yo‘lbilan: bu, birinchidan, havo haroratini asta-sekin pasaytirish hamda bir xildagi hara-katda tadbir o‘tkaziladigan vaqtni uzaytirishyo‘li bilan belgilanadi va amalga oshiriladi.

Dastlabki havo vannalari sog‘lom bolalaruchun 10 daqiqa davom etadi. Bunda ha-voning harorati + 15 °C dan + 20 °C gachabo‘lmog‘i zarur. Shundan keyin tadbirni o‘t-kazish vaqtiga har kuni 3 — 5 daqiqadanqo‘shib boriladi va shu tariqa u 30— 50daqiqaga yetkaziladi.

Havo vannasi olib chiniqish paytida o‘quv-chi o‘zini o‘zi qiynab, sovuq qotishgacha

2- rasm.

13

3- rasm.

bormasligi kerak. Sovuq qotishning dast-labki belgilari paydo bo‘lishi bilanoq, birozyugurish va bir necha gimnastik mashqlarnibajarish lozim.

Maxsus havo vannalari olib chiniqishdantashqari, har qanday iqlim sharoitida ochiqhavoda sayr qilib yurish, yil bo‘yi derazaniochib uxlashga odatlanish ham organizmgag‘oyat foydalidir. Bu tadbirlarning har ikkisiham yuqori nafas olish yo‘llarining sovuqqachidamliligini oshiradi. Doimiy yengil kiyinibyurish ham muayyan darajada chiniqtiruvchixususiyatga ega.

Suv bilan chiniqish

Suv muolajasi — chiniqishning eng sama-rali yo‘Ilaridan biri bo‘lib, bunga sabab ki-shining issiqlikni sezuvchanligidir. Kishi suv-ning haroratini havo haroratiga qaraganda28 marta ko‘proq sezar ekan.

Shunga ko‘ra, suv chiniqish-ning asosiy omillaridan hisob-lanadi. Bundan tashqari, bolalaryoqtiradigan o‘ziga suv sepish,ustidan suv quyish, dushga tu-shish va cho‘milish singari tad-birlar ularga to‘g‘ridan to‘g‘rimexanik tarzda ta’sir ko‘rsatadi(3- rasm). Suvdagi mineral tuzlar,gaz va boshqa suyuqliklarningerishi hisobiga suv organizmga

14

havoga nisbatan muayyan daraja ko‘proqta’sir ko‘rsatadi. Suv tadbirlarini muntazamo‘tkazib, badanni chiniqtirish tasodifan sovibketish natijasida sodir bo‘ladigan turli ta’sir-larga qarshi ishonchli profilaktik vositadir.

Suv bilan chiniqish vaqtida ho‘l sochiqbilan artinish, ustidan suv quyish, dushgatushish kabi muolajalarni odat qilish lozim.

Suv bilan chiniqish bosqichlari

Artinish— bu suvda chiniqishning dastlab-ki bosqichi bo‘lib, badan bir necha kun ho‘lsochiq bilan yoki qo‘lni suvga ho‘llab turibishqalab artiladi. Dastlab gavdaning belqismigacha, so‘ngra butun gavdaning yuqo-risidan pastiga qarab artinishga o‘tiladi.Bo‘yin, ko‘krak, qo‘l va bel yaxshilab ho‘llabishqalangach, keyin sochiq bilan qurigunchaartiladi. Artganda ham badan qizargunichaishqalab artish lozim. Bunda harakat yo‘na-lishi qon yurakka boradigan tomonga qarabbo‘lishi kerak. Oxiri gavdaning beldan pastkiqismi ham ishqalanadi. Ho‘l sochiq bilanartinish 30 soniyadan boshlab to 2—3 daqi-qagacha davom etadi.

Ustidan suv quyish— bu suv bilan chini-qishning navbatdagi bosqichi hisoblanadi.Ustidan suv quyish ayrim a’zolarga, ya’niqo‘llarga, bo‘yinga, belga, ko‘krakka, oyoq-ning o‘ziga tegishli bo‘lishi va umumiy bo‘-lishi ham mumkin. Umumiy suv quyish idish-

15

lar (leyka, choynak, chelak, ko‘za)dan, ya’nigavdadan 5—8 sm yuqori ko‘tarib turib boshva yelkalardan quyiladi. Bunda suvningharorati + 34 °C — + 35 °C dan boshlanib, har3—4 kunda harorat 1°C ga pasaytirib bori-ladi. Nihoyat, suvning harorati + 18 °C dan+ 15 °C gacha tushiriladi. Ustidan suv quyil-gach, badan qizarguncha sochiq bilan tezdaartiladi. Butun jarayon uchun sarflanadiganvaqt 3—4 daqiqadan oshmasligi lozim.

Dush— suv muolajalari orasida dush or-qali chiniqish ham chiniqishning yanadasamarali ko‘rinishi hisoblanadi. Bunda chi-niqish uchun suv o‘rtacha kuch bilan, birme’yorda yoki yomg‘irga o‘xshatib sach-ratib beriladi. Shunda suv hamda dushningmexanik ta’siri birga qo‘shilib, organizmgayoqimli va chiniqtiruvchi omil sifatida yax-shi ta’sir ko‘rsatadi. Dastlab suvning haro-rati + 30 °C dan + 35 °C gacha bo‘lishi vabutun muolajaga ketadigan vaqt 1 daqiqanitashkil qilishi lozim. Asta-sekin suv haroratipasaytirib boriladi, dush tagida turiladiganmuddat esa 2 daqiqadan oshmaydi. Butadbir ham, albatta, badanni sochiqda tezharakat qilib, qizartirib artish bilan ya-kunlanadi. Odatda, dush qabul qilgach, kishitetiklashadi va kayfiyati ko‘tariladi.

Ochiq suv havzalarida cho‘milish — buchiniqishning har bir bolaga ma’qul keladi-gan usulidir. Bunda organizmga bir yo‘lahavo, suv va quyosh nurining ta’siri yaxshi

16

seziladi. Cho‘milishni suvning harorati + 18 °Cdan + 20 °C gacha bo‘lganda boshlash lozim.Havoning harorati + 14 °C dan + 15 °C gacha,suvning harorati + 11 °C dan + 13°C gachatushib ketsa, cho‘milishni batamom to‘xta-tish zarur. Cho‘milishni ko‘proq ertalab vakechki salqinda, kattalar nazorati ostidaamalga oshirish maqsadga muvofiqdir.Dastlabki vaqtlarda bir mahal, so‘ngra 2—3mahal cho‘milish mumkin. Har bir cho‘milishvaqti orasida 3—4 soat o‘tishiga rioya qiling.

Umumiy chiniqish muolajalaridan tashqari,yana xususiy chiniqish muolajalari ham o‘t-kaziladi. Bularning orasida ko‘p tarqalganioyoqni yuvish va tomoqni suv bilan g‘ar-g‘ara qilib chayish hisoblanadi. Bu tadbirlarorganizmni turli shamollashlarga chidamlili-gini oshiradi. Shunday qilinganda organizm-ning shamollashga moyil bo‘lgan nozik a’zo-lari chiniqtirilgan bo‘ladi.

Quyoshda chiniqish

Quyosh nuri organizm uchun kuchli ta’-sir qiluvchi omil hisoblanadi. U qizil, sariq,yashil, havorang, ko‘k, binafsha hamda in-fraqizil, ultrabinafsha nurlardan tashkil top-gandir.

Quyosh nuri faqat muayyan miqdordaqabul qilinsagina u organizmga ijobiy ta’sirko‘rsatadi. Quyosh nuridan oqilona foydala-nilmasa, u kishini tuzalmaydigan kasallikka

17

chalintirishi, ya’ni asab tizimiga, yurak-qontomirlari va organizmning boshqa a’zolarigasalbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Quyoshda chiniqish — bu quyosh vanna-sini qabul qilish, boshqacha aytganda,organizmga quyosh bilan havoning birgalik-da ta’sir ko‘rsatishidir (4- rasm).

Quyosh nurlarida chiniqqanda kishi teri-sining chuqur qatlamlarida pigment hosilbo‘ladi, bu uning terisini quyosh radiatsiya-sining haddan tashqari kuchli ta’sir ko‘rsati-shidan himoya qiladi. Bolalar, quyoshli kun-larda sayrga chiqqaningizda yengil kiyinib,yengil bosh kiyimi kiyib olishingiz lozim.Oftobda yotganda boshga sochiq yopib yokioq ro‘mol tashlab yotishni, har 2—2,5 daqi-qada qorindan yonboshga, so‘ngra orqaga,keyin yana yonboshga ag‘darilib turishniunutmang. Quyosh vannasidan so‘ng, soyada15—20 daqiqa dam oling, ustingizdan suvquying, suv havzasida 10—15 daqiqa cho‘-miling.

4- rasm.

2 — Jismoniy tarbiya, 4- sinf

18

Quyosh vannasini ertalab soat 8 dan 11 ga-cha va kunduzi 16 dan 18 gacha qabulqilish foydali. Bunday paytda quyoshningultrabinafsha nurlari ko‘p bo‘lib, bu nur raxitkasalligining oldini oladi.

Quyosh vannasini quyosh tik tushib tur-maydigan hamda kuchli shamol esmaydiganhar qanday joyda qabul qilsa bo‘ladi. Chini-qishni ko‘proq shahardan tashqarida, suvhavzalari atrofida olgan ma’qul, chunki buyerlarda havoning harorati nisbatan pastroqva havoning harakati ham sezilarli bo‘ladi,bu esa tanadan issiqlik ajralib chiqishini yax-shilaydi va suv muolajasini o‘tkazish uchunham qulay.

1. Chiniqish nima degani, aytib bering.

2. Ochiq havoda me’yoriy chiniqish qanday

amalga oshiriladi?

3. Suvda chiniqishni boshlashdan avval

nimalar qilinadi?

4. Quyosh nurida chiniqishning suvda

chiniqishdan farqi nimada, so‘zlab bering.

Shikastlanishning oldini olish va unga birinchi yordam ko‘rsatish

Maktab o‘quvchilari orasida, ayniqsa, jis-moniy tarbiya darslarida shikastlanishning


19

oldini olish va ehtiyot choralarini ko‘rib qo‘-yish zarur.

Birinchi yordam ko‘rsatish. Aziz bolalar!Sizlar darsda shikastlangan bolalargaquyidagicha yordam ko‘rsatishingiz mumkin.Lat yegan joyga, tinchlantirish maqsadida,sovuq suvda ho‘llangan sochiq bosing, uog‘riqni kamaytiradi. Masalan, bolaning bur-ni lat yeb, qon oqayotgan bo‘lsa, unda boshbiroz orqaga engashtiriladi. Boshqa qo‘lbilan burunning chetidan 3— 5 daqiqa mo-baynida qisib ushlab turiladi. Natijada, qonketish to‘xtaydi.

1. Lat yegan joyga qanday yordam ko‘rsa-

tiladi?

2. Burun lat yeganda birinchi yordam qan-

day ko‘rsatiladi?

Qomatni to‘g‘ri shakllantirish haqida

Qomatni to‘g‘ri tutish deganda gavdaningodatiy ko‘rinishdagi holati tushuniladi. Unibenuqson, to‘g‘ri shakllantirish uchun kurak,qorin va yelka kamari mushaklarining kuchi-ga, shuningdek, umurtqa pog‘onasining ha-rakatchanligiga ko‘proq e’tibor bergan holda,tananing barcha mushaklarini bir xilda rivoj-lantirish zarur. Qomatingizni to‘g‘ri shakllan-tirish uchun quyida berilgan mashqlardan foy-dalanishingiz mumkin:


20

Rostlanib turish mashqi o‘zaro yordam-lashib bajariladi. Bunda birinchi o‘quvchito‘g‘ri qomat holatini olib turadi, ikkinchisiesa bu holatning qanchalik to‘g‘ri bajaril-ganligini yaxshilab ko‘zdan kechiradi.

Dastlabki holat — ensa, kurak va tovon-larni devorga tekkizgan holatda turib, buholat eslab qolinadi. Shundan so‘ng devor-dan uzoqlashiladi va o‘sha holatni ko‘proqsaqlab qolishga harakat qilinadi.

Dastlabki holat — shuning o‘zi, gavda ho-latini eslab qolish. Bir qadam oldinga yuribburilish va bosh bilan aylanma harakatlarnibajarish. Yana boshni to‘g‘ri tutib turish ham-da bir qadam orqaga yurib devor oldidato‘xtash va gavdaning holatini tekshirib ko‘rish.

Dastlabki holat — shuning o‘zi. Devor ol-dida turish, bosh va tosni to‘g‘ri tutib belnibukish va dastlabki holatga qaytish.

Dastlabki holat — shuning o‘zi. Bosh, or-qa va tosni devorga tegar-tegmas qilib o‘ti-rib-turish, oyoqlarni ko‘tarish va bukish, yanadastlabki holatga qaytish.

Dastlabki holat — shuning o‘zi. Dastlabkiholatni eslab qolib, devordan uzoqlashish vabosh, gavda, oyoqlar bilan bir necha harakat-larni bajarish hamda qomatni to‘g‘ri tutib,uning qandayligini devor oldida turib tekshi-rish.

Dastlabki holat — shuning o‘zi. Dastlabkiholatni eslab qolish. Devordan uzoqlashib,qomatning to‘g‘ri holatini saqlagancha 5— 6

21

soniya aylanib yurish, so‘ngra devor oldigaborib, holatni tekshirish.

Dastlabki holat— oyna oldida to‘g‘ri qomatholatida turish. Bosh, gavda, oyoqlar bilanbir necha harakatlarni bajarish. Yana dastlabkiholatga qaytib, uni oyna oldida tekshiribko‘rish.

Dastlabki holat — bir-biriga orqa o‘giribturib, to‘g‘ri qomat holatini egallash va orqagato‘liq bir marta aylanib, bir-birining holatinitekshirish.

Dastlabki holat — tik turib gimnastika ta-yoqchasini orqada— umurtqa pog‘onasi bo‘y-lab tik ushlash va tayoqqa ensa va umurt-qa pog‘onasini tekkizish.

Siz yuqorida berilgan mashqlardan ko‘z-langan maqsad va vazifalar nimalardaniborat ekanligini yaxshi anglab yetishingizlozim. Demak, bajarayotgan umumrivojlanti-ruvchi mashqlaringiz, ayrim mushak guruh-lariga alohida ta’sir ko‘rsatgandagina, rivoj-lanishda orqada qolayotgan mushaklarnio‘stirish va qomatdagi nuqsonlarni yo‘qotishimkonini beradi.

Qomatdagi nuqsonlarni umumrivojlantiruv-chi mashqlar yordamida yanada muvaffaqi-yatli bartaraf etish mumkin. Masalan, qo-mat bukchayib qolgan bo‘lsa, diqqat ko‘p-roq umurtqa pog‘onasini to‘g‘rilashga, yelkakamari mushaklarining mustahkamlanishi vaularning kuchini rivojlantirishga qaratiladi ham-da umurtqa pog‘onasi yuqori qismining hara-

22

katchanligini oshirishga yordamlashadiganmashqlar ko‘proq bajariladi.

Lorda (kerilgan) qomatni to‘g‘rilashdaoldinga egilish mashqlari va qorin mushagimashqlari, umurtqa-bel mushaklarini mustah-kamlash uchun esa gavda tos-son bo‘g‘ini-dan bukiladigan hamda gavdaning orqayuzasidagi mushaklarni cho‘zish (bu umurt-qaning bel qismidagi bukilishni kamaytiradi)mashqlari bajariladi.

1. Qomatni to‘g‘ri tutish deganda nimani

tushunasiz?

2. To‘g‘ri qomatga xos holatni egallashni

o‘rganishda qanday mashqlardan foyda-

laniladi?

Jismoniy mashqlar bajarganda to‘g‘ri

nafas olishni o‘rganish

Odam ichki a’zolari uning harakatlari bi-lan o‘zaro aloqador. Harakat chog‘ida odam-ning tomir urishi, nafas olishi tezlashadi, buovqat hazm bo‘lishi va qon aylanishiga o‘zta’sirini ko‘rsatadi. To‘g‘ri nafas ola bilishqon aylanishi va nafas olish a’zolarining ri-vojlanish jarayoni yaxshilanishiga yordam be-radi, shuningdek, tinch holatda mushakninghayotiy faoliyatini birdek saqlab turishini


23

ta’minlaydi. To‘g‘ri nafas olishni o‘rganishuchun nafas olish xillari va nafas olishqoidasini bilish lozim.

Nafas olish har xil bo‘ladi, bular: ko‘krakyoki qovurg‘a bilan, qorin yoki diafragmalihamda aralash nafas olish.

Ko‘krak bilan nafas olishda nafas olishko‘krak qafasining kengayishi hisobiga, na-fas chiqarish esa qovurg‘alarning joyiga tushi-shi va ko‘krak qafasi hajmining torayishi hi-sobiga sodir bo‘ladi.

Qorin bilan nafas olishda nafas olishdiafragmaning qisqarishi va tushishi, shungako‘ra esa ko‘krak qafasi hajmining yuqori-dan pastga kattalashishi, nafas chiqarishesa ko‘krak qafasi hajmining torayishi vadiafragmaning ko‘tarilishi hisobiga sodir bo‘-ladi. Ma’lumki, diafragma ko‘lami qanchaoshsa, shunga muvofiq ko‘krak qafasininghajmi ham kattalashadi.

Aralash nafas olishda nafas olish va na-fas chiqarish ko‘krak qafasining oldinga, or-qaga, yon tomonga va yuqoridan pastgakattalashishi va torayishi hisobiga sodir bo‘-ladi. Bu chuqur va to‘laroq nafas olishgaimkon beradigan nafas olishning eng maq-sadga muvofiq xilidir.

Nafas olish qoidasi. Nafas olish va chi-qarish burun orqali tovushsiz, bir tekisda,ortiqcha zo‘r bermasdan sodir bo‘lishi ke-rak.

24

Nafas chiqarish nafas olishga nisbatanuzoqroq davom etadi, bunda nafas olish2 hisobda bo‘lganda nafas chiqarish 3 hisob-da; nafas olish 3 hisobda bo‘lganda nafaschiqarish 4 hisobda; nafas olish 4 hisobdabo‘lganda nafas chiqarish 5 hisobda davometishi lozim.

Mushaklar ishlayotganda harakatga mos-lab nafas olish kerak; nafas olish mushak-lar kam zo‘riqqanda va ko‘krak qafasi ken-gayganda, nafas chiqarish esa mushaklarzo‘riqqan va ko‘krak qafasi qisilib harakatbajarilayotganda sodir bo‘lishi kerak.

Harakat faoliyati davomida u yoki bumushak guruhlarining zo‘r berishi natijasidanafas olishning u yoki bu xili ko‘proq sodirbo‘lishi mumkin. Aytish o‘rinliki, faqat qulaysharoitda emas, balki qiyinlashgan sharoitdaham chuqur nafas olishga o‘rganish kerak,buning uchun maxsus mashqlar bajariladi.

1. Dastlabki holat — asosiy tik turish.Ko‘krak qafasini tushirib, cho‘zibroq (3 hi-sobda) nafas chiqarish. Ko‘krak qafasiniko‘tarib yoki kengaytirib, 2 hisobda nafasolish. Mashqni turkumlab 4 martadan tak-rorlash, turkumlar orasida (ko‘krak qafasi)30 soniya dam olish kerak. Shu mashqnio‘tirib va chalqancha yotib bajarish.

2. Dastlabki holat — asosiy tik turish.Birinchi mashqning o‘zi, 5 — 6 hisobda na-fas chiqarish va 4 hisobda nafas olish ba-jariladi.

25

3. Dastlabki holat — chalqancha yotib,qo‘llar bosh orqasida yoki yonda, ko‘krakqafasini ichkari tortib, uzoq vaqt 4 — 6 hi-sobda nafas chiqarish. Ko‘krak qafasini ko‘-tarib, 3 — 4 hisobda nafas olish. Shuningo‘zini o‘tirgan va tik turgan holatlarda baja-rish.

4. Dastlabki holat — chalqancha yotib,kaftlarni qoringa qo‘yish, qorin mushaklarinitarang qilib ichkari tortish va 6— 8 hisob-da uzoq vaqt nafas chiqarish. Qorinni shi-shirib, 3 — 4 hisobda nafas olish. Barmoq-lar bilan qorinni yengil bosib, uning tarang-lashishi va shishib chiqishini kuzatish. Shu-ning o‘zi, kaft bilan qorinni bosib nafaschiqarish. Shuning o‘zini o‘tirgan va tik tur-gan holatda ham bajarish.

Turli gimnastika mashqlarini bajargandanafas olish ritmini kuzatishga, qanday vaqt-da nafas olish yoki boshqa xildagi nafasolishdan foydalanish kerakligini aniqlashgao‘rganiladi. O‘rtacha zo‘riqish bilan ish baja-rilganda va barcha mushaklar qatnashganhollarda aralash nafas olishdan foydala-niladi. Agar og‘ir ish yoki burchak hosilqilib osilish va tayanish mashqlari bajarilsa,qorin mushaklari taranglashadi, bunda ko‘k-rak bilan nafas olinadi. Yelka kamari mu-shaklari o‘rtacha taranglashganda, ya’nigorizontal osilish, tayanish, qo‘llarda tik tu-rishda esa qorin bilan nafas olish maq-sadga muvofiqdir.

26

UMUMRIVOJLANTIRUVCHI MASHQLAR

Sizlar qomatni chiroyli rivojlantirish hamdato‘g‘ri va chuqur nafas olishni o‘rganishing-izda umumrivojlantiruvchi mashqlarning o‘r-nini boshqa hech qanday mashq bosa olmaydi.Umumrivojlantiruvchi mashqlar, umuman, or-ganizmga, bundan tashqari, alohida mushakguruhlari va bo‘g‘imlarga ta’sir ko‘rsatadi.Ular ko‘krak qafasi, umurtqa pog‘onasi, oyoq-larda yuzaga keladigan nuqsonlarni bartarafetishda ayniqsa muhim sanaladi. Shu bois,umumrivojlantiruvchi mashqlarni har bir dars-ga kiritish zarur. Umumrivojlantiruvchi mashq-lar majmuasini tuzishda qo‘l, yelka kamari,oyoq va bo‘yin mushaklarini rivojlantirish-ga mo‘ljallangan mashqlarni kiritish kerak.

Umumrivojlantiruvchi mashqlarni turli saf-larda turib, ya’ni doirada, bir, ikki kishilikqatorda, yoyiq, yonma-yon safda, turganjoyda va yurib turli buyumlar: bayroqchalar,arg‘amchilar, gimnastik tayoqchalar, chamba-raklar, to‘plar va hokazolar bilan bajarishmumkin. Ammo bular sizlarning tayyorgarli-gingizga qarab belgilanadi.

Birinchi mashqlar majmuasi

1. Dastlabki holat. Qo‘llar pastda, oyoq-lar yelka kengligida qo‘yilgan. 1— 4 degan-da qo‘llarni oldinga doirasimon aylantirish.Shuning o‘zini yana orqaga bajarish.

27

2. Dastlabki holat. Qo‘llar yelkada, oyoq-lar yelka kengligida qo‘yilgan. 1— 2 degan-da qo‘llarni yuqorigà uzatish; 3 — 4 degan-da dastlabki holatga qaytish.

3. Dastlabki holat. Qo‘llar belda, oyoqlaryelka kengligida qo‘yilgan. 1 deganda o‘ngtomonga engashish; 2 deganda dastlabkiholatga qaytish. Shuning o‘zini yana chaptomonga bajarish.

4. Dastlabki holat. Qo‘l barmoqlari bir-lashtirilib, zanjir qilib boshdan yuqorida ush-langan, oyoqlar yelka kengligida qo‘yilgan.1— 3 deganda oldinga engashib, kaftlarnipolga tekkizish. 4 deganda dastlabki holat-ga qaytish.

5- rasm.

1 2 3 4

5 6 7 8

28

5. Dastlabki holat. Qo‘llar yonga uzatilib,oyoqlar yelka kengligida qo‘yilgan. 1 degan-da gavdani o‘ng tomonga egish; 2 degandadastlabki holatga qaytish. Shuning o‘zinichap tomonga bajarish.

6. Dastlabki holat. Chalqancha yotganholatda, qo‘llar yonda. 1— 2 deganda oyoq-larni bukish va yozish (velosiped haydashharakatini bajarish).

7. Dastlabki holat. Tizzada turib, boshnioldinga qaratish. 1—2 deganda boshni past-ga qaratish va belni yoysimon holatga kelti-rish; 3—4 deganda dastlabki holatga qaytish.

8. Dastlabki holat. Qo‘llar belda, oyoqlaryelka kengligida qo‘yilgan. Ikki oyoqda sak-rash, so‘ngra yurishga o‘tish (5- rasm).

Bayroqchalar bilan bajariladigan

mashqlar

1. Dastlabki holat. Asosiy tik turish: 1 de-ganda qo‘llar yon tomonga uzatiladi; 2 de-ganda oyoq uchlariga ko‘tarilib, qo‘llar yuqo-riga cho‘ziladi; 3 deganda oyoq kaftiga to‘liqqo‘yilib, qo‘llar yon tomonga cho‘ziladi; 4 de-ganda dastlabki holatga qaytiladi (6- a rasm).

2. Dastlabki holat. Asosiy tik turish: 1 de-ganda o‘ng oyoqni yelka kengligida yongaqo‘yib, qo‘llar yondan yuqoriga ko‘tariladi;2— 3 deganda o‘ng tomonga engashish vaqo‘llarni yonga tushirib, to‘g‘ri ushlab turish;

29

4 deganda dastlabki holatga qaytish. Shu-ning o‘zini boshqa tomonga bajarish.

3. Dastlabki holat. Asosiy tik turish: 1 de-ganda o‘ng oyoqni orqaga uzatish va ke-

rishib, qo‘llarni yuqoriga ko‘tarish; 2 degan-da dastlabki holatga qaytish. Shuning o‘zinichap oyoqda ham bajarish.

4. Dastlabki holat. Oyoqni yelka kengligi-da qo‘yish. 1 deganda tizzalarni bukmay,oldinga engashib, bayroqchalarni oyoq oldigaqo‘yish; 2 deganda qo‘llarni belga qo‘yib,orqaga kerishish; 3 deganda tizzalarni buk-may, oldinga engashib, bayroqchalarni olish;4 deganda dastlabki holatga qaytish.

5. Dastlabki holat. Asosiy tik turish: 1 de-ganda qo‘llarni yuqoriga ko‘tarish; 2 degan-da qo‘llarni chalishtirib, bayroqchalarni boshustida ushlab, prujinasimon o‘tirib-turish; 3 de-ganda qo‘llarni yon tomonga—pastga tushi-rish va rostlanish.

6- a rasm.

1

30

6- b rasm.

32

4 5

6

7 8

31

6. Dastlabki holat. Oyoqlarni juftlashtirib,qo‘llarni old-yon tomonga cho‘zish. 1 de-ganda chap oyoqni siltab, oyoq uchini o‘ngqo‘ldagi bayroqqa tekkizish; 2 degandadastlabki holatga qaytish. Shuning o‘zinio‘ng oyoqda bajarish.

7. Dastlabki holat. Asosiy tik turish ho-latida qo‘llarni harakatlantirib yuqoriga cho‘-zish va yonga tushirish.

8. Dastlabki holat. Bayroqchalarni pastgatushirish va turgan joyda yurish (6- b rasm).

Gimnastik tayoqcha bilanbajariladigan mashqlar

1. Dastlabki holat. Tayoqchani pastda tutib,oyoqlarni yelka kengligida qo‘yish. 1 — 2deganda oyoq uchiga ko‘tarilib, tayoqchaniyuqorida ushlash; 3— 4 deganda dastlabkiholatga qaytish.

2. Dastlabki holat. Oyoqlarni yelka keng-ligida qo‘yish va tayoqchani orqada ushlabturish. 1—2 deganda tayoqchani boldir vason orasiga qo‘yib, qo‘llarni oldinga uzatib,cho‘qqayib o‘tirish; 3 — 4 deganda dastlabkiholatga qaytish.

3. Dastlabki holat. Oyoqlarni yelka keng-ligida qo‘yib, tayoqchani pastda ushlash.1 — 2 deganda navbat bilan avval o‘ngoyoqni, so‘ngra chap oyoqni tayoqchaning us-tidan o‘tkazish va qomatni to‘g‘rilab turish;3— 4 deganda tayoqchani orqada, pastda

32

5

6 77- rasm.

1

3 4

2

33

ushlab turish. Shuning o‘zini chap oyoqdanboshlab bajarish.

4. Dastlabki holat. Tayoqchani pastdaushlab, oyoqlarni yelka kengligida ochish;1— 2 deganda gimnastik tayoqchani yuqo-ridan orqaga o‘tkazib turish; 3— 4 degandadastlabki holatga qaytish.

5. Dastlabki holat. 1— 2 deganda ta-yoqchani o‘ng qo‘lda ushlab, qo‘llarni yongauzatish; oyoqlarni yelka kengligida qo‘yib,o‘ngga burilish; tayoqni o‘ng qo‘ldan chapqo‘lga olish va chapga burilish. Dastlabkiholatga qaytish.

6. Dastlabki holat. Gimnastik tayoqchanioldinda, pastda tutib turish; 1 — 2 degandachap oyoqni orqaga uzatib, uchiga qo‘yishva qo‘llarni yuqoriga ko‘tarib, kerishish;dastlabki holatga qaytish. Shuning o‘ziniboshqa oyoqda bajarish.

7. Dastlabki holat. 1— 2 deganda qo‘lnibelga qo‘yib, yotgan tayoqcha ustidan ol-dinga-orqaga sakrash (7- rasm).

Arg‘amchida bajariladigan mashqlar

1. Dastlabki holat. Arg‘amchini qo‘ldapastda tutib turish. 1 — 2 deganda oyoq-larni yelka kengligida qo‘yish va oyoq uchi-ga ko‘tarilish va qo‘llarni yuqoriga uzatib,kerishish. Dastlabki holatga qaytish.

2. Dastlabki holat. 1 — 2 deganda ar-g‘amchini bo‘yin orqali tushirib, uchlaridan


34

48- rasm.

3

1

2

5

35

ushlab turish va oyoqlarni yelka kengligidaqo‘yish. 3— 4 deganda chapga burilib, chapqo‘lni to‘g‘rilab ushlash va arg‘amchini yel-kaga parallel holatda tutib turish; dastlabkiholatga qaytish. Shuning o‘zini boshqa to-monga bajarish.

3. Dastlabki holat. 1— 2 deganda chal-qancha yotgan holatda, arg‘amchini to‘g‘ri-langan qo‘lda son ustidan tushirib ushlash;3 — 4 deganda oyoqlarni ko‘krakka tortib,arg‘amchini tovon ostida ushlab turish; dast-labki holatga qaytish.

4. Dastlabki holat. 1— 2 deganda oyoq-larni yonga ochib, arg‘amchining ustigaqo‘yish va arg‘amchining uchidan ushlab ta-rang tortish; 3—4 deganda oldinga enga-shib, qo‘llarni orqaga uzatish; dastlabki ho-latga qaytish.

5. Dastlabki holat. 1 — 2 deganda ar-g‘amchini orqada ushlash; 3—4 deganda ar-g‘amchidan sakrash. Dastlabki holatga qay-tish (8- rasm).

36

JISMONIY TARBIYA JARAYONIDA

AMALIY HARAKAT KO‘NIKMA VA

MALAKALARINI HOSIL QILISH

Gimnastika

Gimnastika darsi maxsus jihozlangan sportzalida yoki ochiq gimnastika maydonchasidao‘tkaziladi. Maydonchada asbob-anjomlar shun-day joylashtirilishi kerakki, dars jarayonidashug‘ullanayotgan o‘quvchilar guruhi bir-biri-ga xalaqit bermasligi kerak. Ya’ni bundao‘quvchilarning umumiy safga turishi, umum-rivojlantiruvchi mashqlar, badiiy gimnastikamashqlari, o‘yin va estafetalarni o‘tkazish joy-larini ko‘zda tutish zarur.

Dars o‘tkazishda to‘p, arg‘amchi, cham-barak, gantel, gimnastik tayoqchalardan sa-marali foydalanishga harakat qilinadi. Buninguchun o‘quvchilar guruhlarga bo‘linib, navbatbilan sport anjomlaridan foydalanishadi.

Siz, aziz o‘quvchilar, jismoniy tarbiya dars-larida sport kiyimlarida bo‘lishingiz maqsadgamuvofiqdir.

Darsda siz gimnastika haqida umumiyma’lumot olish bilan birga, salomatligingiznimustahkamlashga, jismoniy jihatdan har to-monlama uyg‘un rivojlanishingizga yordamko‘rsatadigan, organizmning hayotiy zarur ha-rakat malakalarini takomillashtiradigan va sportgimnastikasi turlari (sport va badiiy gim-

37

nastika elementlari, akrobatika) bilan tani-

shishga erishasiz. Bundan tashqari, ertalab-

ki gimnastika mashqlari majmuasini musta-qil tuzish va ularni to‘g‘ri bajarishni o‘rga-nasiz. Gimnastik mashqlar qanday qilibodam organizmi sistema va harakat appa-ratlariga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatishinitushunib olasiz.

Mashg‘ulot vaqtida asbob-anjomlarni ko‘z-dan kechirmay turib, shug‘ullanishga kirish-mang. Asbob-anjomlardan sakrab tushgandatayanib sakrash kerakligini unutmang.

SAFLANISH VA QAYTA SAFLANISH

Siz 3- sinfda saf mashqlarini bajarishnio‘rganib olgansiz, 4- sinfda esa saflanishusullarini, saflanish va qayta saflanishni, birjoydan ikkinchi joyga ko‘chish usullarini,orani ochish va yaqinlashtirishlarni o‘rganibolishingiz zarur.

Bir qatorga saflanish (9- rasm).

9- rasm.

38

Turgan joyda o‘ngga yoki chapga buri-lish (10- rasm).

Bir qatordan ikki qatorga saflanish (11-

rasm).

Bir qatordan uch qatorga saflanish (12-

rasm).

10- rasm.

12- rasm.

11- rasm.

39

Uch qatorga qirra bo‘lib saflanish (13-

rasm).

Harakat chog‘ida bir qatordan uch, to‘rt,besh qatorga saflanish (14- rasm).

Bo‘linish va ikki qatorga birikish (15- rasm).Ikkitalik qatordan birikish orqali to‘rttalik

qatorga saflanish (16- rasm).

17- rasmda: a) aylanib yurish; b) diagonal

bo‘ylab yurish; d) teskari yo‘nalish bo‘yicha

yurish ko‘rsatilgan.

13- rasm.

15- rasm.14- rasm. 16- rasm.

17- rasm.a b d

40

llonizi bo‘lib yurish. To‘rt qatordan bir

qatorga saflanish (18- a, b rasmlar).

Yon tomonga uzatilgan qo‘llar uzunligida

yoyilish. Uch, to‘rt kishilik qatorda yurib

yoyilish (19- a, b rasmlar).

18- rasm.

a

b

19- a rasm.

41

Oldinga uzatilgan qo‘llar uzunligida yo-

yilish. Bir-to‘rt sanog‘ida qirra bo‘lib yoyilish

(20- rasm).

19- b rasm.

20- rasm.

42

Bir qatorli yonma-yon safdan ikki qatorliyonma-yon safga o‘tish.

Bu yerda o‘ngdagi boshlovchi, uch, besh,yettinchi joyida qolib, oldinga qadam tashlabyoyilasiz va orqaga burilib, yana joyingizgakelib turasiz.

Bir qatorli yonma-yon safdan ikki qatorliyonma-yon safga o‘tishni ikkita usulda baja-rish mumkin.

Birinchi usul: bir-ikki deb sanaladi, so‘ng-ra birinchi raqamlilar oldinga bir yoki ikkiqadam qo‘yib chiqadi (21- rasm).

Ikkinchi usulda esa birinchi raqamlilaro‘ng oyoq bilan oldinga-chapga qadam qo‘-yadi va ikkinchi o‘quvchining oldiga o‘tib tu-radi (22- rasm).

21- rasm.

22- rasm.

43

Bir aylanadan ikkinchi aylanaga qaytasaflanish ikki usulda bajariladi.

Birinchi usul: bir-ikki deb sanash yo‘libilan (23- rasm).

23- rasm.

24- rasm.

44

Ikkinchi usul esa tartib raqamini sanashyo‘li bilan: bunda avval ikkita chetki (1 —36) va ikkita o‘rta raqamli (18 va 19) bo-lalar aniqlanadi. So‘ngra 1 — 18 raqam-li bolalar bir doirani, 19— 36 raqamli bolalarikkinchi doirani hosil qiladilar (24- rasm).

Arqonga tirmashib chiqish

Aziz bolalar, siz tirmashib chiqishning uchxil usulda bajarilishini bilib oldingiz. Dastlabkiholat, ya’ni rostlangan qo‘llarda osilib turasiz.1- usulni bajarganda, avval osilib turganoyoqlar tizzadan bukilib, tizzalar ko‘krakkatortiladi. Bunda arqon tizzalar oldi hamdao‘ng oyoqning uchi, chap oyoqning tovonibilan qisib olinadi, qo‘l ham biroz bukiladi.2- usulni bajarganda oyoqlar rostlanib, qo‘llarbukiladi va yuqoriga tortiladi (qo‘l ketma-ketqo‘yilishi kerak). 3- usulni bajarganingizda ar-qonni oyoqlar bilan qattiq qisib, qo‘llarni bi-rin-ketin yuqoriroqdan ushlab tortilasiz.

O‘rganish ketma-ketligi. 1. Avval arqonniqo‘llar bilan qanday ushlash o‘rganiladi. So‘ngarqonda tortilish mashqlari bajariladi.

2. Yordamchi mashqlardan foydalanilganholda arqonni oyoq bilan har xil usullardaushlash o‘rganiladi.

3. Arqonda oyoqlarni tugunga tirab osilib tu-riladi.

4. Chayqalib turgan arqonda osilib turiladi(chayqalish burchagi 25°).

45

5. Arqonda osilib turib, oyoqlarni siljitish.6. Arqonda osilib turib, qo‘llarni siljitish.7. Osilib turib, oyoqni ko‘krakka tortish.8. Tugunli arqonga tirmashib chiqish.9. Arqonni oyoq kafti bilan chalishtirib

ushlab turish amalga oshiriladi.Arqonga tirmashib chiqishga o‘rgatish

usullari 25- rasmda keltirilgan.Arqonni oyoq bilan ushlash dastlab stul-

da, kozyolda, konda, gimnastik o‘rindiqdao‘tirgan holatda o‘rganiladi. Buning uchunquyidagicha tayyorlovchi mashqlarni bajarishmumkin:

1. Polda (to‘shakda) o‘tirib, qo‘llar bilanarqonga osilish va qo‘llarni siljitib, yotib osi-lish holatiga o‘tish.

2. Shu holatdan turib osilish holatiga o‘tish.3. Yotib osilgan holatda, polda oyoqlar

bilan o‘ngga (chapga) qadam tashlash.4. Yotib osilgan holatda, goh bir qo‘lni,

goh ikkinchi qo‘lni qo‘yib yuborish bajariladi.

25- rasm.

46


Og‘ir narsani ko‘tarish va

olib borib qo‘yish

Og‘ir narsani ko‘tarib olib borib qo‘yishmashqini siz kuchni, chaqqonlikni, chidamliliknirivojlantirish hamda guruh bo‘lib harakat-lanish malakalarini hosil qilish maqsadidabajarasiz. Bunda yukning og‘irligi 10 — 12kg dan oshmasligi kerak. Olib borib qo‘yadi-gan buyumingiz o‘tkir qirrali bo‘lmasligi vaushlab olish uchun juda qulay bo‘lishi lozim.Buyumlarni bir joydan ikkinchi joyga olibo‘tish vaqti 10—15 soniyadan oshib ketma-sin.

Og‘ir buyumni olib borishni o‘rganayot-ganingizda diqqat-e’tiborli bo‘lishingiz, mu-shaklaringizni zo‘riqtirmasligingiz kerak ham-da oldinga biroz engashgan holda yurishingizlozim. Bunday vaziyatda belga ortiqchaog‘irlik tushishiga yo‘l qo‘ymaslikni unutmang.

1. llonizi bo‘lib yurish qandayligini ko‘rsatibbera olasizmi?

2. Bir qatordan ikki qatorga saflanish qan-day bajariladi?

3. Diagonal bo‘ylab harakatlanishni ko‘rsa-ting.

4. To‘rt qatordan bir qatorga saflanish qan-day amalga oshiriladi?

5. Qatordan qirra bo‘lib saflanishni ko‘rsatibbering.

6. Arqonga tirmashib chiqish mashqlarini ko‘r-

satib bering.

47

Aralash va oddiy osilishlar

Sport asbob-anjomida osilish deb shun-day holatga aytiladiki, bunda sizning yel-kangiz ushlash nuqtasidan pastda bo‘ladi.Sport asbob-anjomiga gavdangizning birorqismi bilan, masalan, qo‘llar bilan osil-sangiz — oddiy osilish hisoblanadi. Gav-dangizning boshqa bir qismi bilan sportasbob-anjomi yoki polga tayangan holdaosilsangiz — aralash osilgan bo‘lasiz. Bumashqlarning qo‘l va yelka kamari mushak-lari rivojlanishiga, shuningdek, orqa, qorinva ko‘krak hamda oyoq mushaklariga ta’sirinisbatan kam, ammo umumiy mushaklarningchiniqishiga nafi kattadir.

Osilishlardan to‘g‘ri foydalansangiz qoma-tingizning to‘g‘ri shakllanishiga ijobiy ta’sirko‘rsatadi. Osilish mashqlari ko‘proq sportasbob-anjomlarida bajariladi, shunday ekansiz mashq bajarayotganingizda, ularning ba-landligini, kengligi va boshqa jihatlarini hi-sobga olishingiz kerak. Bu esa sizlardao‘zgaruvchan sharoitlarda shug‘ullangandao‘zingizni idora qila olish ko‘nikma vamalakalari hosil bo‘lishiga yordam beradi.

Osilish mashqlari ham gimnastikaga xosbo‘lgan aniqlikda bajarilishi bilan boshqaharakat turlaridan farqlanadi, mashqlarnibajarayotganingizda bunga alohida e’tiborbering. Siz qiyin, ya’ni mushaklarga, pay-larga, nafas olish a’zolaringizga salbiy ta’sir

48

ko‘rsatadigan mashqlarni bajarayotganingizdaehtiyot bo‘ling.

Osilish mashqlarini bajarayotganingizdaqo‘llaringiz holati muhim rol o‘ynaydi. Chun-ki osilish mashqlari nafas olish uchun qiyinvaziyat vujudga keltirib, nafas olishni qiyin-lashtiradi. Shuning uchun siz mashq baja-rayotganingizda o‘zingizni nafas olishdanto‘xtamaslikka, tekis va chuqur nafas olish-ga o‘rgatishingiz lozim.

Osilish mashqlarini yakka holda, guruhbo‘lib bajarishingiz mumkin. Har ikkala hol-da ham siz sport asbob-anjomiga to‘g‘-ri yondashishga, mashqlarni mas’uliyat bilanbajarishga, mashqni to‘g‘ri boshlab, to‘g‘ritugatishga, mashqni bajarib bo‘lgach, to‘g‘risakrab tushishga, noqulay holatda o‘zinio‘nglab olishga va sport asbob-anjomidano‘rgatilgandek uzoqlashishga odatlanishingizkerak.

Osilish mashqlari quyidagi sport asbob-anjomlarida: yakkacho‘pda, bruslarda, gim-nastik narvonda, gimnastik o‘rindiqda, tur-nikda, arqonda, halqalarda bajariladi. Ko‘pmashqlarni bajarishda gimnastik to‘shaklarkerak bo‘ladi.

Oddiy va aralash osilish usullari:

– tik turgan holda osilish (26- rasm);– cho‘qqaygan holda osilish (27- rasm);– turnikda yotib osilish (28- rasm);– oyoqlarni orqaga uzatib osilish (29- rasm);

49

26- rasm. 27- rasm.

28- rasm. 29- rasm.

30- rasm. 31- rasm.

– qo‘l bilan orqa tomondagi tayanchniushlab turib osilish (30- rasm);

– yotib osilgan holda qo‘llarni bukish(31- rasm);

– yakkacho‘pga ikkala oyoq va qo‘llardaosilish (32- rasm);

– yakkacho‘pga bir oyoq va ikki qo‘ldaosilish (33- rasm);


50

32- rasm. 33- rasm.

a

d

e

36- rasm. 37- rasm.

– baland turnikda osilish va sakrab tu-shish (34- rasm);

– turnikka oyoqni tizzadan bukib yotibosilish (35- rasm);

35- rasm.34- rasm.

b

51

– gimnastik narvonda burchak hosil qilibosilish (36- rasm);

– qo‘l bilan ushlash usullari: a — yuqo-ridan ushlash; b — pastdan ushlash; d —aralash ushlash; e — qo‘llarni chalishtiribushlash (37- a, b, d, e rasmlar).

Aralash va oddiy tayanishlar:

– bilaklarga tayanish (38- rasm);– o‘ng oyoqni yuqoridan o‘tkazib tayanish

(39- rasm);– qo‘llarni orqaga qo‘yib tayanish usullari

(40- a, b, d rasmlar);– gimnastik o‘rindiqqa turli usullarda ta-

yanishlar (41- rasm).

41- rasm.

40- rasm.a bd

38- rasm. 39- rasm.

52

Muvozanat saqlash mashqlari

Siz muvozanat saqlash mashqlari kengay-tirilgan tayanch maydonchasida, ya’ni gavdaniharakatlantirmagan holda hamda harakatla-nish paytida ushlab turishdan iborat deb tu-shunishingiz lozim. Ular sizdagi harakat mu-tanosibligini, diqqatni, o‘zini tutishni, dadillikni,qat’iyatlilikni tarbiyalashga, fazoda mo‘ljalolishga yordamlashadi.

Bundan tashqari, xushbichim qomatnishakllantirishda, shuningdek, bir maromdanafas olish va aniq harakatlarni bajarishdabu mashqlarning ahamiyati katta.

Istasangiz oddiy muvozanat saqlashmashqlarini sport asbob-anjomlarisiz bajari-shingiz ham mumkin: belgilangan chiziqbo‘yicha qo‘llarning holatini o‘zgartirib, oyoq

42- rasm.

43- rasm.

53

uchida yurish (42- rasm); qiya qo‘yilgan gim-nastik o‘rindiq ustida oyoq uchida yurish(43- rasm).

To‘p ustidan hatlab o‘tib, muvozanat saq-lab yurish (44- rasm).

Bir oyoqni orqaga ko‘tarib, oldinga enga-shib, ikkinchi oyoqda muvozanat saqlab tu-rish. Bu mashqni siz dastlab polda, keyinyakkacho‘p ustida hamda ikki buklangan ar-g‘amchi ustidan sakrab bajarsangiz bo‘ladi(45- rasm).

Oyoq uchlarida yoki yakkacho‘p ustidayonlamasiga qadam tashlab yurish (46— 47-rasmlar).

44- rasm. 45- rasm.

46- rasm. 47- rasm.

54

O‘ngga, chapga chalishtirma qadamlabyurish. Buning uchun siz oyoq uchida turgan-da o‘ng oyog‘ingiz oldiga chap oyog‘ingiznichalishtirma qadam qilib qo‘yishingiz vatayanch oyog‘ingizning uchini o‘ngga buri-shingiz lozim. Shuning o‘zini boshqa oyoq-da bajaring. Chalishtirma qadamlarni dast-lab tekis yerda, so‘ngra gimnastik o‘rindiqdao‘rgansangiz maqsadga muvofiq bo‘ladi.

60— 80 sm balandlikda tortilgan arqon-cha tagidan o‘tish. Buning uchun oyoqniyon tomonga uzatgan holda oldinga enga-shib, arqoncha tagidan o‘ting va o‘rningiz-dan turing hamda yuzni harakatlanish to-moniga buring. So‘ngra shu harakatni to‘siqoldida to‘xtamay bajaring.

Bir oyoqda yarim cho‘qqayib o‘tirish.Bu mashqni bajarish uchun siz yakkacho‘po‘rtasida tik turgan holatda bir oyoqdacho‘qqayib o‘tirasiz. Shundan so‘ng mashq-ni navbatma-navbat o‘ng va chap oyoqdabajarasiz.

Turgan joyda bir va ikki

oyoqda sakrash

Bir yoki ikki oyoqda sakrayotganingizdaoyoqlarni to‘g‘rilab, oyoq uchini cho‘zib, gav-dani to‘g‘ri tuting. Qo‘llarni yuqoriga harakat-lantirib depsinishni yengillashtiring.

O‘rganish ketma-ketligi. 1. Buning uchunsiz oyoqlarni chalishtirgan holda ikki oyoqda

55

sakrang; xuddi shuning o‘zini oyoqlarni ha-voda almashtirib bajaring.

2. Bir oyoqni har xil holatlarda ushlangva bir oyoqda sakrang.

3. Qo‘llaringiz holatini o‘zgartirib, navbat bi-lan o‘ng va chap oyoqda sakrang.

4. Bir oyog‘ingizda turib, ikkinchisini oldin-ga uzatgan holda muvozanat saqlang.

Aziz o‘quvchilar, muvozanat saqlashmashqlarini alohida o‘rganishda murakkabbo‘lmagan aralash mashqlarni bajaring. Buninguchun siz yurish, burilishlar, oyoq uchidaturish, tizzalarda turish, qo‘l, oyoq harakatlariva boshqalardan foydalaning.

Muvozanat saqlash mashqlarini amaldabajarish uchun siz qo‘lning dastlabki hola-tini, gavda, oyoqlarning harakatlarini o‘zgar-tirishingiz; qo‘shimcha buyum (to‘p, tayoq-cha, arg‘amchi, halqa)lardan foydalanishi-ngiz; harakat usullarini (tovonda, oyoq uchi-da, mayda va har xil qadamlar bilan) yu-rib bajarishingiz; qo‘shimcha topshiriqlardan(hatlash, to‘siq ostidan o‘tish, ilish) foydala-nishingiz; tayanch joyining hajmini kichray-tirib murakkablashtirishingiz mumkin.

Akrobatik mashqlar

Akrobatik mashqlar sizga kuch, chaq-qonlik, tezkorlik, qayishqoqlik, dovyuraklik,qat’iyatlilikning rivojlanishiga ko‘maklashadiva fazoda to‘g‘ri mo‘ljal olishga o‘rgatadi. Bu-

56

lardan tashqari, akrobatik mashqlar sport-ning ko‘pgina turlari, ayniqsa, sport gim-nastikasi, suvga sakrash, yengil atletika vasport o‘yinlari hamda qishki sport turlaribo‘yicha malakalarni tezroq egallab olishing-izda nafi katta. Siz bu mashqlarni baja-rishda sanitariya-gigiyena qoidalariga hamrioya qilishingiz lozim. Poyandoz va gim-nastik to‘shaklarning doimo toza bo‘lishigava ular muntazam artib, yuvib turilishigaahamiyat berishingiz kerak. Yilning issiqvaqtlarida oddiy akrobatik mashqlarni chimli,keng maydonlarda bajarishingiz mumkin.

Akrobatik mashqlar shartli ravishda ikkiguruhga bo‘linadi. Birinchi guruhga rivojlanti-ruvchi (dinamik), ikkinchi guruhga bir me’-yorda bajariladigan mashqlar kiritiladi.

Dasturda rivojlantiruvchi mashqlar guruhi-ga quyidagilar kiritilgan, chunonchi: o‘tir-ganda g‘ujanak bo‘lish, chalqancha yotganva cho‘qqaygan holatda dumalash (orqaga,yonga); oldinga umbaloq oshish (48- rasm).

To‘shaklar to‘plamidan yasalgan baland-likdan qo‘lni oldinga qo‘yib umbaloq oshish

48- rasm.

57

49- rasm.

va qiya qo‘yilgan gimnastik o‘rindiq ustidaoldinga umbaloq oshish. Sherigi ustidano‘tib yoki orqaga umbaloq oshish (49— 50-rasmlar).

50- rasm.

58

Cho‘qqayib o‘tirgan holatda orqaga um-baloq oshish (51- rasm).

Kuraklarda tik turish. Siz bu mashqni or-qa bilan yotgan holatda bajarishingiz mum-kin. Buning uchun oyoqlaringizni ko‘tarib,ensa va kuraklarga tayanasiz, qo‘llarni tir-saklardan bukib polga tiraysiz va qo‘llarnibelga qo‘yasiz, oyoqlarni yuqoriga ko‘tarasiz(oyoq uchlari cho‘ziladi). Bu mashqni g‘uja-nak bo‘lib yotgan holatda, shuningdek, o‘tir-gan va cho‘qqayib o‘tirgan holatlarda or-qaga dumalab ham bajarishingiz mumkin(52— 53- rasmlar).

Bu mashqlarni o‘rtoqlaringiz bilan o‘rga-nayotganingizda bir-biringizning oyoqlaringiz-dan ushlab o‘zaro yordamlashing.

53- rasm.52- rasm.

51- rasm.

59

Tayanib sakrashlar (balandlik 90—100 sm).Bolalar, bu mashqni bajarish uchun av-

val tizzalarga tayanish holatida o‘tiring vasakrab tushing (kozyolni eniga qo‘yish) (54-rasm). Tizzalarga tayanib sakrashni o‘rganibolgach, yugurib kelib, depsinib kozyoldanoyoqlarni kerib, sakrab tushing (55- rasm).

O‘rganish ketma-ketligi. Buning uchunsiz polda tovonlarda o‘tirgan holatda qo‘l-larni yuqoriga siltab ko‘taring va yana tezlikbilan cho‘qqayib o‘tirish holatiga o‘ting; shu-ning o‘zi, lekin tizzalar bilan depsinib,cho‘qqayib o‘tirish holatiga o‘ting; tizzalardatik turib, tayanish holatida oyoqlarni keribtik turib, tayanish holatiga o‘ting; shuningo‘zi, lekin qo‘llarni yuqoriga ko‘tarib, oyoq-larni kerib tik turish holatiga o‘ting.

Muhofaza qilish. Bunda yordamlashuvchisakrab tushish joyiga yaqin turadi. Zarur bo‘l-ganda u shug‘ullanuvchining ko‘krak ostidan

54- rasm. 55- rasm.

60

yoki belidan ushlab muhofaza qiladi. Koz-yolga qo‘llarni tirab, undan siltanib oshibo‘tish tayanib sakrashga misol bo‘la oladi.

Cho‘qqayib tayanish holatiga sakrab turibkerishib tushish. Bunda siz oyoqlaringizbilan depsinganingizdan keyin, tos-soningizniyuqori ko‘tarib, qo‘llar bilan kozyolga tayana-siz va oyoqlarni ikki yoqqa kerasiz. Shun-dan so‘ng zudlik bilan rostlanib, umurtqapog‘onangiz hamda belingizni biroz kerib,shu bilan bir vaqtda qo‘llarni ham yuqori-yonga ko‘tarasiz. Shu holatni yerga kelibtushganingizda ham saqlang.

O‘rganish ketma-ketligi. Buning uchun sizavval 4— 5 qadam yugurib kelib, ko‘prikkasakraysiz va ko‘prikchadan ikki oyoqda dep-sinib, oyoqlaringizni kerasiz va yerga yengiltushasiz. Bundan tashqari, siz gimnastiko‘rindiqda, yakkacho‘pda tik turib yerga sak-rash va mustahkam turib qolishni; kozyolyoki polda tik turib, bo‘r bilan chizib qo‘yil-gan doiraga sakrab tushishni; tayanish hola-tiga sakrab chiqish va kerishib sakrab tu-shishni; 4— 5 qadam yugurib kelib, ikkalaoyoqda siltanib tizzaga tayanib cho‘qqayish,so‘ngra qomatni rostlab, yumshoq sakrab tu-shishni bajarasiz.

61

Harakat sifatlarini rivojlantirishga oidmashqlar (gimnastikada)

Kuch va chidamlilikni rivojlantirish. Buninguchun sizlar guruhlarga bo‘linasiz. Bundasiz ikkitadan ko‘p mashq bajarmasligingizmaqsadga muvofiqdir. Har bir mashqni 2—3 martadan bajaring. Ular orasida 1— 1,5daqiqadan dam olishni belgilab qo‘ying.

Qo‘l va yelka kamari uchun mashqlar

1. Buning uchun siz gimnastik o‘rindiqqatayanib yotgan holda qo‘llarni bukib-yozing(56- rasm).

2. Shuning o‘zini yerga tayanib yotgan hol-da bajaring.

3. Shuning o‘zini qo‘llarni yonga kengay-tirgan holda bajaring.

4. Shuning o‘zini oyoqni gimnastik o‘rindiqyoki biror boshqa balandroq yerga qo‘yganholda bajaring.

5. Past turnikda osilayotgan holda qo‘l-larni bukib-yozing (57- rasm).

56- rasm. 57- rasm.

62

6. Endi siz qo‘lni bukkan yoki to‘g‘ri tutganholda harakatlantirish bilan bog‘liq mashqlarni;har xil cho‘zish bilan, qo‘llarni doirasimonharakatlantirish bilan bog‘liq mashqlarni ba-jaring.

7. Yuzma-yuz turib, ko‘krak balandligidakaftni kaftga qo‘yib, qo‘llaringizni qarshilikko‘rsatish bilan bukib-yozing.

8. Gimnastik tayoqchani baravar ushlab,o‘zingizga torting.

Sport asbob-anjomlarida bajariladiganmashqlar

9. Bu mashqlarni siz qiya qo‘yilgan gim-nastik o‘rindiqqa tirmashib chiqib bajaring(58- rasm).

10. Gimnastik o‘rindiqda yotgan holda sil-jing.

11. Gimnastik o‘rindiqqa tayanib turgan hol-da harakatlaning.

58- rasm.

63

12. Gimnastik o‘rindiqqa tayanib turganholda qo‘llarni bukib-yozing (59- rasm).

13. Arqonga oyoq yordamida tirmashib chi-qish.

14. Baland turnikda tortilishni bajarish (bi-ror kishi yordamida) (60- rasm).

Gavda va bo‘yin mushaklari uchunmashqlar

15. Siz bu mashqlarni amalga oshirishuchun: bosh bilan egiling, buriling, doirasi-mon harakatlarni bajaring.

60- rasm.

59- rasm.

64

16. Boshni qo‘llar bilan ushlab turib, raqib-ning qarshiligini yengib o‘tib siljing.

17. Tayanib turgan holatdan oyoqlarniyonga kerib, peshanani to‘shakka qo‘yib tu-ring. Gavdani oldinga-orqaga, chapga-o‘nggaasta-sekin harakatlantiring.

18. Xuddi shuning o‘zini qo‘llarni belgaqo‘ygan holda bajaring.

19. Qo‘llarni yuqoriga uzating, polda yot-gan holda kerishishni bajaring (qo‘l va oyoq-larni poldan ko‘taring).

Oyoq mushaklari uchun mashqlar

20. Gimnastik narvonning reykasidan ush-lagan holda ikki oyoqda cho‘qqayib o‘tirib-turing (61- rasm).

21. Xuddi shuning o‘zini bir oyoqda baja-ring.

22. Yerda turib xuddi shuning o‘zini qo‘l-larni ushlamasdan bajaring.

23. Qo‘llarni yuqori cho‘zib gimnastik nar-vonni ushlang va turli harakatlarni bajaring(62- rasm).

24. Gantellar bilan turli harakatlarni baja-ring (63- rasm).

61- rasm.

65

Bo‘g‘inlar harakatchanliginirivojlantirishga oid mashqlar

25. Buning uchun siz qo‘llarni to‘g‘ri ush-lagan holda eng yuqori tezlikda har xil ha-rakatni bajaring.

26. Oldinga, yonga, orqaga engashishlarnibajaring (qo‘llar yuqorida, oyoqlar juft qilin-gan yoki yon tomonga kengroq ochilgan bo‘-ladi).

27. Qo‘llarni yonga uzatib, gavdani o‘ng(chap) tomonga buring.

28. Xuddi shuning o‘zini qo‘llarda 0,5 —1,0 kg li gantellar bilan bajaring.

29. Yerda o‘tirgan holda, oldinga enga-shib, ko‘krakni tizzaga tekkizing.

30. Xuddi shuning o‘zini sherik yordamidabajaring.

63- rasm.

62- rasm.

5 — Jismoniy tarbiya, 4-sinf

66

31. Chalqancha yotgan holatdan „ko‘prik“chahosil qiling.

32. Gimnastik narvonning oldida turib, oyoq-larni oldinga, yon tomonga, orqaga siltang.

33. Oyoqlarni yonga kengroq qo‘yib, ta-yaning.

34. Tik turganda gimnastik tayoqchanipastda tutib, navbat bilan tayoqcha ustidanhatlab o‘ting.

Tezkor kuch sifatlarinirivojlantirishga oid mashqlar

35. Bu maqsadda siz bir va ikki oyoqdaimkon qadar yuqoriga sakrang.

36. Oldinga siltanib, bir, ikki oyoqda sak-rang.

37. 40— 60 sm balandlikdan pastga sak-rang.

38. Yugurib kelib, ikkala oyoqda depsinib,60 sm balandlikdagi kozyolga cho‘qqayib, taya-nib o‘tirib oling.

39. Har xil holatdan 1— 2 kg li to‘ldirmato‘pni bir va ikki qo‘lda uloqtirishni bilishingizlozim.

Muvozanat saqlashni

rivojlantirishga oid mashqlar

40. Buning uchun siz gimnastik o‘rindiq,yakkacho‘p ustida qadamlab siljib yuring.

41. Xuddi shuning o‘zini 180° aylanish bi-lan bajaring.

42. Gimnastik o‘rindiq ustidan yuzma-yuz

67

borib, o‘zaro yordam berish bilan joylarni al-mashtiring.

43. Boshni, gavdani har xil aylantiribsiljib yuring.

44. Oldinga umbaloq oshib, keyinchalikmashqning davomiyligini, tezligini asta-sekinoshirib boring.

45. Ikki oyoqda sakrab hamda havoda180° va 360° ga buriling.

46. Xuddi shuning o‘zini ko‘zlarni bog‘labbajaring.

47. Qiya qo‘yilgan gimnastik o‘rindiq bo‘y-lab yuqoriga va pastga siljishni o‘rgani-shingiz kerak.

Yengil atletika va uningturlari haqida

Siz, aziz o‘quvchilar, to‘g‘riga yugurish,yugurib kelib „oyoqlarni bukib“ uzunlikkasakrash, yugurib kelib balandlikdan „hatlabo‘tish“ usuli bilan sakrashni, tennis to‘piniqulochkashlab, yelka ustidan oshirib, chalish-tirma qadamlab uzoqqa uloqtirishni, past vabaland startdan yugurish texnikasini o‘rganibolgansizlar.

Endi yugurish texnikasini chuqurroq o‘rga-nishni davom ettirasiz. Buning uchun yugu-rish vaqtida gavdangizni oldinga biroz eging,qo‘llarni tirsaklardan bukib, oyoq kaftini tengholatda qo‘ying va tegishli qadamlar ritmidaharakatni davom ettiring. Yugurish ko‘proq

68

qo‘lning qanday ishlashi va oyoqning siljishme’yoriga bog‘liq bo‘lishini, qo‘lni, oyoqni fa-ol harakatlantirish tezlikni oshirishga yordamberishini bilasiz, shu bois yengil yugurishva erkin harakatlanishni doimo bir maromdabajarishga intiling (64- rasm).

Aziz bolalar, yugurish texnikasiga oidbilganlaringizga qo‘shimcha ravishda quyida-gi tayyorlov mashqlarini bajarishingiz kerak:

1. Oyoq kaftining oldingi qismida tekis,bir me’yorda yugurishni, oyoq kaftini to‘liqqo‘ymay, balki og‘irlikni oyoq uchiga qo‘yish.

2. To‘plar ustidan qisqa qadam uzunligidao‘tish va to‘pni kerakli joyda olib yurishniyoki to‘p ustidan oshib tekis va tez-tez yugu-rishni; to‘plar orasidagi masofani asta-sekinoshirib bir xil yugurish (65- rasm).

3. Tekis, osoyishta va davomli (4 daqiqaga-cha) yugurish vaqtida gavda va bosh holatini,qo‘l va oyoq harakatini to‘g‘ri saqlash.

4. To‘g‘ri chiziq ustidan oyoq kaftini to‘liqqo‘yib, osoyishta yugurish.

64- rasm.

69

5. To‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakat tezliginioshirishni, inersiya bilan yugurishga o‘tadi-gan qiyalikdan yugurish.

6. O‘quvchi tezlikni oshirish bilan yugu-rishda faqat o‘zining yo‘lakchasi bo‘ylabyugurishi kerak, bo‘lmasa, boshqa yuguruv-chilar bilan to‘qnashib ketishi mumkin.

7. Sekin, me’yorda uzoq vaqt davomidayugurishda o‘rtoqlarini quvlab o‘tmasligi, o‘r-toqlari bilan gaplashmasligi lozim, past-ba-land joylardan yugurish vaqtida tasodifan to‘-siqlar chiqib qolgan vaqtda (toshlar, yiqilgandaraxtlar, egri-bugri joylar) shoshmasdano‘tish kerak.

Mayda qadamlab yugurish. Bu mashqnio‘rganish uchun siz avval turgan joyda, birornarsaga tayanib yoki tayanmay, so‘ngrasekin-asta oldinga harakatlanishni bilishingizkerak, shu orqali siz oyoq kafti uchidanboshlab qo‘yilishi va tizza bo‘g‘ini to‘liq yo-zilishigacha bo‘lgan jarayonni o‘rganib olasiz.

Sakrashga oid yoki sakrash bilan yugu-rish. Bu mashq sizga keng qadam tashlash

65- rasm.

70

va depsingandan keyin fazoda uchish vaqti-da gavda holatini to‘g‘ri tutish ko‘nikmasinihosil qilishga yordam beradi. Mashqni avvalgimnastik to‘shakda, bir oyoqda depsinib,ikkinchi oyoq bilan tushish tarzida o‘rganasiz.Shuningdek, diqqat-e’tiborni yana uchish dav-riga, siltanuvchi oyoq boldirini songa tortishtexnikasini yaxshilab o‘rganishga qarating.

Mashq bajarilayotganda quyidagilarga:gavdani noto‘g‘ri tutishga; depsinuvchi oyoqoxirigacha to‘g‘rilanmay qolishiga; depsin-gandan keyin oyoq yetarli darajada bukil-may qolishiga; oyoqni tovondan qo‘yishunutilishiga; qo‘lni va oyoq kaftini yongaharakatlantirganda kuchli burilib ketishigayo‘l qo‘ymang.

Yuqori start. Yuqori startni to‘g‘ri baja-rish uchun siz eng kuchli oyoqni start chi-zig‘i yaqiniga qo‘yib, uni biroz tizzadan bu-kasiz hamda gavdani ozgina oldinga cho‘-zasiz, shunda umumiy og‘irlik markazi kuch-li oyoqning uchiga tushadi. Boshqa oyoqesa 10—15 sm orqaga, biroz yonga suril-

gan va tizzadan bukilgan ham-da oyoq uchi yerga tiralganholda turadi. Oldinda turganoyoqning qarama-qarshi tomo-nidagi qo‘lni tirsakdan bukib ol-dinga chiqarasiz, shunda bosh-qa qo‘l orqada bo‘ladi. Shuniesda saqlashingiz kerakki, ma-sofa qancha kam bo‘lsa, oyoq-

66- rasm.

71

ni shuncha ko‘proq buking, gavdani oldingashuncha ko‘proq engashtiring (66- rasm).So‘ng ikkala oyoqni sal bukib, og‘irlik mar-kazini oldingi oyoqqa o‘tkazasiz va „Yugur!“buyrug‘iga binoan yugurasiz. Yugurayotga-ningizda quyidagi xatolarga yo‘l qo‘ymaslik-ka: oyoqni to‘g‘ri qo‘yishga, qo‘llar noto‘g‘riturib qolmasligiga, oyoq haddan tashqarikeng qo‘yilmasligiga e’tibor qarating. Yuqoristart texnikasini to‘liq egallab olganingizdanso‘nggina uni takomillashtirishga o‘ting.

Yugurib kelib „oyoqlarni bukish“ usulibilan uzunlikka sakrash

Buning uchun siz yumshoq qo‘nishni vafazoda qadamlab uchish malakasini egal-lang (67- rasm). Bu maqsadda sizga quyi-dagi yordamchi mashqlarni bajarish yaxshiyordam beradi:

67- rasm.

72

1. 2 — 4 qadamdan yugurib kelib uzun-likka sakrash.

2. Qisqa masofadan yugurib kelib, bo‘ybalandligida osib qo‘yilgan bayroqchaga sak-rab qo‘lni tekkizish.

3. To‘siqlardan o‘tib, biri ikkinchisining us-tiga qo‘yilgan to‘shaklar ustiga sakrash.

4. 30—50 sm balandlikka tortilgan rezina,arqoncha to‘siqlar ustidan qadamlab sakrabo‘tish.

Bolalar, turli mashqlarni bajarayotganingiz-da quyidagilarni, ya’ni havoda uchishdadepsinuvchi oyoqni tizzadan ko‘proq bukishni,gavda tomon tortishni, qo‘nishda oyoqlar kaf-tini imkon qadar uzatib cho‘zishni bilishingizzarur.

Yugurib kelib balandlikka sakrashning„hatlab o‘tish“ usulini o‘rganish. Bundao‘quvchilar sakrash texnikasini esga tushira-dilar. Ushbu maqsadda tortilgan arqonchayoki rezina ustidan ko‘p marta sakrashnitakrorlaydilar.

Bunda siz sakrashning ayrim elementlari-ga: yerga tushayotganda muvozanatni saq-lab qolishga va yiqilayotganda gavda og‘ir-ligi kuchini biroz pasaytirishga alohida e’ti-bor bering. Sakrashni yaxshi o‘rganishuchun quyidagi mashqlarni bajaring:

1. Depsinish oyog‘ida yengilgina ko‘tarilish(gimnastik narvon yonboshlab ushlanadi) vaoyoq bilan siltanish.

2. 1— 3 qadamdan yugurib kelib, siltovchi

73

oyoqni baland ko‘tarib, 40— 60 sm baland-likdagi to‘siqdan sakrash.

3. Yugurishda oyoq kaftini to‘liq qo‘yishva yugurish ritmiga qat’iy rioya qilgan hol-da, uch qadamlab sakrash.

4. 35°— 45° burchak ostida yugurib kelibsakrash.

5. Plankadan o‘tish usulini, ya’ni oyoq-ning uchi va tizzasi planka tomon birozburilgan bo‘lishini, bu tizzaning plankadantezda olib qochishga yordam berishini biliboling (68- rasm).

Tennis to‘pini turgan joydan, bosh orqa-sidan, yelkadan oshirib uzoqqa uloqtirish.Bunda siz to‘pni to‘g‘ri ushlab, qo‘lni er-

kin siltashga, qo‘lni eng yuqori nuqtagachako‘tarishga, oyoq va tosni yetarli darajadaharakatlantirishga hamda uloqtirishni bajar-gandan keyin chiziqdan o‘tmay, to‘xtab qo-lishga o‘rganing (69-, 70-, 71-, 72- rasmlar).

Bolalar, siz tennis to‘pini uloqtirishga o‘r-ganishda quyidagi mashqlardan foydalaning:

68- rasm.

74

69- rasm.

70- rasm.

71- rasm.

1. To‘pni uloqtirish yo‘nalishiga qarab tur-gan holatda uloqtiring.

2. O‘ngga yarim burilib turgan holatdauloqtiring.

70- rasm.

75

3. To‘pni uloqtirish yo‘nalishiga qarab, yontomon bilan turgan holatda uloqtiring.

Mashqlarni bajarish vaqtida siz kamon-ning tarang tortilgan holatini aniq egallang,qo‘lni erkin va keng siltang. Mashqni baja-rishda harakat yo‘nalishidagi cheklagichdanfoydalaning. Masalan, ikkita ustunchalar ora-siga arqoncha tortib qo‘yiladi. To‘pni tortil-gan arqoncha ustidan to‘g‘ridagi nishongauloqtirish mashqi hammadan ko‘proq sama-ra beradi. Bu mashqni sport zalida, bas-ketbol shitiga uloqtirib o‘tkazish ham mum-kin.

Bolalar, siz uloqtirish chog‘ida quyidagixatolarga: dastlabki holatda noto‘g‘ri turishga,uloqtiradigan qo‘lni haddan tashqari bukibyuborishga, uning yon tomondan yelka oldi-dan pastroq olib otilishiga, tana og‘irligi ol-dinda turgan oyoqqa o‘tkazilmay qolishiga,tirsakni yon tomonga noto‘g‘ri uzatishga yo‘lqo‘ymang.

72- rasm.

76

1. Siz to‘g‘riga yugurishni qaysi yo‘l bilan

o‘rganasiz?

2. Yuqori startga o‘rganish uslubi qanday?

3. Yugurib kelib, „oyoqlarni bukib“ uzunlikka

sakrashga qanday o‘rganiladi?

4. Yugurib kelib balandlikka sakrashning

„hatlab o‘tish“ usuli qanday bajariladi?

5. Turgan joydan to‘pni uloqtirishga qanday

o‘rganasiz?

Harakat sifatlarini rivojlantirishga

oid mashqlar (yengil atletikada)

Yengil atletika bilan shug‘ullanish o‘rtachayuklamaga bo‘lgan chidamlilikni, tezkor kuch-ni, chaqqonlikni rivojlantiradi. Bu sifatlar kishihayotida katta ahamiyatga egadir. Chidamlilik-ni rivojlantirishdagi eng samarali vosita da-vomli yugurish hisoblanadi, 500, 1000 m gakross yugurish, shuningdek, qisqa masofagaqayta-qayta yugurish (50—100 m ga), yanauzoq masofaga vaqtni o‘zgartirib yugurishlarshular jumlasiga kiradi. O‘rtacha yugurish vaq-tini asta — 1 daqiqadan to 5— 6 daqiqa-gacha oshirib borish mumkin. Chidamliliknirivojlantirishga yana arg‘amchida bir daqiqadavomida 135—145 marta sakrash ham yor-dam beradi. Arg‘amchida sakrashni bir da-qiqadan boshlab to 2—2,5 daqiqa va un-dan ko‘proqqa oshirish mumkin (bunda har


77

ikki darsdan keyin 20—25 soniya vaqt qo‘-shiladi).

Harakat tezligini rivojlantirishda 30 —40 m ga qayta-qayta yugurishdan foydalani-shingiz mumkin (darsda 3— 6 martagacha,orada 40 soniya dam olinadi); 60 m gaqayta-qayta yugurish (har darsda 2 marta-dan, orada 1,5— 2,5 daqiqagacha dam oli-nadi); 20— 30 m ga har xil tezlikda, turliholatlardan start olib yugurasiz. Bularningbarchasi sizlardagi harakat sifatlarini rivoj-lantirishga doir dastur talablarini bajarishgatayyorlashda yordam beradi.

Chidamlilik va chaqqonlikni rivojlantirishdasiz harakatli o‘yinlarda yugurish, sakrash ele-mentlaridan foydalansangiz, turli-tuman esta-fetalarni o‘tkazsangiz amaliy natijaga erisha-siz. Masalan, „Bayroqchalarni quvib“, „Yugu-rish bilan qarama-qarshi estafeta“, „To‘pniqo‘shishga berma“ va boshqalar.

Siz tezkor kuch sifatlarini har xil sak-rash mashqlari yordamida, chunonchi, 3— 4qadamdan keyin sakrash bilan yugurishda,turgan joydan bir va ikki oyoqda depsinibsakrab yugurishda, bir, uch, besh hatlabsakrashlarda, cho‘qqayib o‘tirgan holatdanyuqoriga sakrashlarda, yugurib kelib uzun-likka va balandlikka natija uchun sakrashda;har xil sakrashlarda: 20—30mga bir oyoqdasakrashda, qo‘llarni har xil holatda ushlabikki oyoqda sakrashlarda rivojlantirasiz.

78

Quyidagi harakatli o‘yinlardan: „Epchillar vaaniq nishonga olish“, „To‘rtta ustuncha“, „Kimuzoqqa otadi?“, „Kim chaqqon?“, „Otishma“,„Sakrab-sakrab va o‘rmalab o‘tish estafetasi“,„Yo‘lak bo‘ylab sakrash“, „Kim bir oyoqda tezyuguradi?“ va hokazolardan foydalansangizmaqsadga erishasiz.

Harakat sifatlarini rivojlantirish uchun nav-batma-navbat, uzluksiz, juft-juft, aylanma mashqqilish shakllaridan foydalaning. Takrorlash soni-ni asta-sekin darsdan darsga oshirib boring.

1. Yugurish texnikasini o‘rganishda qanday

yordamchi va tayyorlov mashqlaridan foy-

dalanasiz?

2. Yuqori startda qanday turiladi, ko‘rsatib

bering.

3. Pastki startda qanday turiladi?

4. Yugurib kelib „oyoqlarni bukish“ usuli bilan

uzunlikka sakrashda qanday yordamchi

mashqlar qo‘l keladi?

5. Yugurib kelib „hatlab o‘tish“ usulida

balandlikka sakrashda sizga qanday

yordamchi mashqlar qo‘l keladi?

6. Tennis to‘pini yugurib kelib yelka orqali bosh-

dan oshirib otishni qanday bajarasiz?

SPORT O‘YINLARI

Basketbol. Aziz bolalar, basketbol 1891-yil-da AQSHning Massachusets shtatidagiSpringfild kollejining jismoniy tarbiya o‘qituv-chisi Jeyms Neysmit tomonidan yaratilgan.


79

To‘p savatga tashlanganligi uchun buo‘yin „basketbol“ (basket — savat, bol — to‘p)deb atala boshlandi.

1891- yilning dekabr oyida Neysmit bas-ketbol o‘yinining ilk qoidalarini yaratdi va bi-rinchi uchrashuvni o‘tkazdi. Jeyms Neysmityangi o‘yin qoidasini ishlab chiqishda besh-ta asosiy talabga rioya qilgan edi:

1. O‘yin dumaloq to‘pda va faqat qo‘ldao‘ynalishi lozim edi.

2. O‘yinchi to‘pni ushlab olgan holda yu-gurishi mumkin emas edi.

3. Har qanday o‘yinchi maydonchadaxohlagan vaqtda har qanaqa holatda turishimumkin edi.

4. O‘yinchilar bir joyda turib gaplashibqolishlari mumkin emas edi.

5. Savatcha maydon sathiga nisbatangorizontal holatda joylashtirilishi kerak.

Biroz o‘tgach, tajriba shuni ko‘rsatadiki,to‘pni qo‘lda tutib olish, yo‘naltirish va sa-vatga tashlash uchun eng qulayi futbol to‘piekan, shunga ko‘ra o‘yin uchun u tanlabolingan edi. To‘pni mo‘ljalga otilayotgandaqo‘pollikni bartaraf qilish va mo‘ljalni aniqolish maqsadida Neysmit o‘yinchilarning bo‘-yi yetmaydigan balandlikda nishon o‘rnatadi:balkon panjaralariga meva solinadigan savat-lardan ikkitasini osib qo‘yadi. O‘yinchilar to‘p-ni aynan shu savatlarga tashlashlari kerakedi. Balkon pol sathidan 3 metr-u 5 sm ba-landlikda bo‘lgan. Shu balandlik zamonaviy

80

basketbolning savat halqasining yuqori qismi-gacha bo‘lgan masofaga to‘g‘ri keladi.

Umuman, O‘zbekiston hududiga basketbol1913 — 1914- yillarda kirib keldi. KeyinroqToshkent va Farg‘ona shaharlarida birinchibasketbol jamoasi tuziladi va shundan so‘ngbasketbol rivojlana boshladi. Keyinchalik „Uni-versitet“ erkaklar jamoasi, so‘ng „Mehnat“,keyinroq „Skif“ ayollar jamoasi tashkil etildi.

Basketbolchi Ravilya Salimova 4 martajahon va 6 marta Yevropa chempioni de-gan nomga sazovor bo‘ldi. O‘zbekistonlikbasketbolchi ayollardan Yelena Tarnikidu1992- yili Barselona shahrida o‘tkazilganOlimpiada o‘yinlari chempioni unvoniga sa-zovor bo‘ldi. Alijon Jarmuhamedov erkaklarorasida shu unvonga sazovor bo‘lgandi.

Hozirgi vaqtda „MASK“ jamoasi Xalqaromusobaqalarda respublika sharafini muvaffaqi-yatli himoya qilmoqda.

Bolalar, siz basketbol to‘plari bilan baja-riladigan mashqlarni o‘rganayotganingizdadastlabki kunlardanoq to‘pni to‘g‘ri ushlash-ga odat qiling. Bunda to‘pni ikki qo‘l bilanushlab, qo‘lni tirsakdan yengil bukasiz,barmoqlarni keng ochib, uni oldinga yo‘nal-tirasiz. Bundan tashqari, siz tez yugurishni,to‘psiz va to‘pni olib yurish, uzatish, ilibolish va ikki qadamda to‘xtatishni o‘rganasiz.

Yurish. Bu usulni siz o‘yin davomidaboshqa usullarga nisbatan kam qo‘llaysiz.Bu, asosan, bir joydan ikkinchi joyga o‘tish

81

maqsadida qo‘llaniladi. Basketbolchi maydondatizzalari biroz bukilgan holda harakat qiladi.

Yugurish. Bundan siz maydonda harakatqilishning asosiy usuli sifatida foydalanasiz.Bu usulni siz og‘irlikni oyoqning butun kaftigatushirishda yoki uni tovondan oyoq uchigao‘tkazishda, oyoqlarni birmuncha egib, yum-shoq qadamlar bilan harakatlanishda qo‘llaysiz.Tezlanish va keskin yugurishlarni bajarishuchun esa siz qisqa qadamlar bilan oyoquchida yugurib kelib to‘xtaysiz (73- rasm).

To‘psiz qisqa yugurish. Basketbol o‘yinio‘yinchilardan maydon bo‘ylab tez harakatla-nishni talab etadi. Yugurib o‘tish — unchauzoq bo‘lmagan masofaga tezlik va yo‘nalish-ni o‘zgartirish orqali qisqa yugurish bilanamalga oshiriladi. Bunda siz tezlanishningboshlang‘ich tezligi katta bo‘lishini unutmang.

To‘xtashlar. Harakat paytidagi to‘xtashlarniikki usulda, ya’ni qadamlab va sakrab, sak-rab to‘xtab, bitta oyoqda depsinib, ikkalaoyoqni qo‘yish bilan bajarishingiz kerak. Oxir-

73- rasm.


82

gi holatda bir oyog‘ingiz oldinda bo‘lib, ikkin-chisi biroz orqada qoladi va gavda og‘irligibir tekis taqsimlanib, biroz oldinga engasha-siz, qo‘llarni erkin holda pastga tushirasiz,oyoq uchlarini tashqari tomonga qaratasiz.Qadamlab to‘xtashda oxirgi ikki qadamni qo‘-yayotib gavda og‘irligini oldingi oyoqqa o‘t-kazasiz va biroz kerilib to‘xtaysiz (74— 75-rasmlar).

To‘pni olib yurish. To‘pni bir qo‘l bilanketma-ket yerga urib yurish to‘pni yergaurib olib yurish deyiladi. Bu usul bir joydaturganda, yurganda va asosan, yugurgandabajariladi. Bu qo‘lida to‘pi bo‘lgan basket-bolchi harakat qilish chog‘ida qo‘llaniladiganasosiy usuldir. Siz to‘pni yerga urib harxil: yuqoriroq va pastroq sapchitib yurishingizmumkin. Ya’ni siz qo‘lni bukib, to‘pni birozyuqorida tutib, so‘ng uni yana maydongama’lum burchak bo‘yicha keskin irg‘iting.Bunda oyoqlaringiz bukilgan, gavda birozengashgan, bosh to‘g‘ri tutilgan bo‘lsin.

74- rasm. 75- rasm.

83

To‘pni pastroq sapchitib yerga urib yurga-ningizda oyoqlarni ko‘proq buking (76- rasm).To‘pni tizzadan pastda panja bilan tez-tezyerga urib yurganda oyoq va qo‘llarni har xilholatda ishlating, harakatni yuqori tezlikdaamalga oshiring.

To‘pni uzatish. O‘yinchi bu usulni hujum-ni davom ettirib, to‘pni sherigiga yo‘naltirishmaqsadida amalga oshiradi.

To‘pni ko‘krakdan ikki qo‘l bilan uzatish.Bu usulni basketbolchilar yaqin va o‘rta ma-sofalarda o‘zaro harakatlari paytida qo‘llay-dilar. Uni bajarish uchun basketbolchi dast-labki holatida to‘pni ko‘krak oldida tutib turadi.Qo‘llar bukilgan, tirsaklar pastga tushirilganbo‘ladi. Barmoqlar to‘pga keng joylashtirilgan,bosh barmoqlar bir-biriga, qolganlari esa yu-qoriga-oldinga qaratilgan bo‘ladi.

To‘pni uzatish qo‘llarni ko‘krak oldidanpastga va yuqoriga qarab doira bo‘ylab ba-jariladigan harakat bilan boshlanadi. Shundanso‘ng qo‘llar tezda oldinga cho‘zib to‘g‘rila-

76- rasm.

84

nadi. Uzatish panjalarning faol harakatlaribilan yakunlanadi. To‘pning yo‘nalish tezli-gini oshirish uchun basketbolchi oyoqlarinito‘g‘rilashi yoki oldinga qadam qo‘yishi mum-kin (77- rasm).

Bir joyda turib, to‘pni bir qo‘llab tashlash.Bunda basketbolchi biroz bukilgan oyoqlardadastlabki holatda turadi. O‘ng qo‘l bilan to‘potayotganda o‘ng oyoq oldinda chap oyoqqateng turadi. O‘ng yelka oldinda bo‘lib, to‘pikkala qo‘l bilan ushlanadi. Bunda qo‘llar bu-kilib, tirsak pastga tushirilgan, bilaklar yuqori-ga-oldinga qaratilgan bo‘ladi. Shundan keyinbasketbolchi qo‘l va oyoqlarini to‘g‘rilay bosh-laydi va to‘pni otadigan qo‘liga o‘tkazib,

77- rasm.

78- rasm.

85

boshidan balandga ko‘taradi. So‘ng chapqo‘lini pastga tushira turib, to‘p ushlagano‘ng qo‘lini yuqoriga-oldinga to‘g‘rilashni da-vom ettiradi. Keyin panjalarini tez harakatqildirib, to‘pni otadi (78- rasm).

To‘pni ilib olish. To‘pni ilib olish usuli yor-damida o‘yinchi to‘pni ishonch bilan egallabolib, so‘ng keyingi hujum harakatlariga kiri-shadi.

To‘pni ikki qo‘llab ilib olish. To‘pni ilibolish bir yoki ikki qo‘llab bajariladi. Bu ko‘k-rak va yelka balandligida, yuqorilab (bosh-dan baland) va pastlab (tizzadan past)hamda dumalab va maydondan sapchib kela-yotgan to‘pni ilish harakatlariga ajratiladi.To‘p ilib olishning barcha usullari joyda tur-ganda, harakatda, sakraganda bajariladi.

O‘rtacha balandlikda uchib kelayotgan to‘p-ni ikki qo‘llab ilib olish eng asosiy usullar-dan hisoblanadi. Buning uchun basketbolchibiroz bo‘shashtirgan qo‘llarini uchib kelayot-gan to‘pga to‘g‘rilaydi. Panjalar yarim oy-simon ochilgan, bosh barmoqlar bir-birlarigaqaratilgan, qolganlari esa oldinga-yuqoriga

79- rasm.

86

qaratib keng yoyilgan bo‘ladi. To‘p barmoq-larning uchiga tegishi bilanoq, basketbolchito‘pning uchish tezligini kamaytirib, uni mah-kam ilib oladi. Keyingi harakatlarni davomettirish uchun u qulay holatni tanlaydi vaqo‘llarini bukib, to‘pni gavdaga yaqinlashtiradi(79- rasm).

Burilishlar. Hujumchi himoyachidan qutulishhamda to‘pni qo‘lidan urib chiqarishlariningoldini olish maqsadida chalg‘itish harakatlariniishlatib, savatga hujum qilish uchun buri-lishlardan foydalanadi. Burilishning ikkita: ol-dinga va orqaga burilish usuli mavjud.

Oldinga burilish. Basketbolchi yuzi bilanqayoqqa qaragan bo‘lsa, shu tomonga qa-dam tashlash yo‘li bilan bajaradi (80- rasm).

Orqaga burilishni esa u orqasi bilanqaysi tomonga qarab turgan bo‘lsa, o‘shatomonga qadam tashlash yo‘li bilan baja-radi (81- rasm).

Bir qo‘llab yelkadan to‘p tashlash. Birqo‘llab yuqoridan to‘p tashlash boshqa usul-larga nisbatan ko‘proq harakatda, ya’ni yaqinmasofalardan va bevosita shit tagidan sa-vatga hujum qilishda foydalaniladi.

80- rasm.

87


To‘p ushlagan qo‘l o‘ng oyoq ko‘tarilgandako‘tariladi. To‘p ushlab turilgan tomonidagiqadam kattaroq qo‘yiladi. Keyingi qadam qis-qaroq qo‘yilishi kerak. Depsingan paytda to‘pyelkadan balandga ko‘tariladi va u o‘ng qo‘l-ning burilgan panjasi bilan tashlanadi.

Sakrash eng yuqori nuqtaga ko‘tarilgandato‘p halqaga iloji boricha yaqin borishi uchunqo‘l to‘g‘rilanadi, to‘p barmoqlarning yumshoqharakati bilan burab turtib yuboriladi, shundato‘p to‘rga aylanib boradi (82- rasm).

1. Basketbol o‘yini qachon, qayerda, kim

tomonidan yaratilgan?

2. Yurish va yugurishga ta’rif bering.

3. Basketbolda to‘xtashning nechta usuli

bor?

4. To‘pni ikki qo‘llab ilib olish qanday

bajariladi?

81- rasm. 82- rasm.

88

FUTBOLNING PAYDO BO‘LISHI

Futbol qadimda paydo bo‘lgan bo‘lib, yu-nonlar bu to‘p o‘yinini juda qadrlaganlar. Unihatto gimnastlar maxsus maktablarining jis-moniy mashqlar dasturiga kiritganlar.

Òo‘pni oyoq bilan o‘ynash, birinchi inglizkollejlari hamda universitetlarida yoyilgan.

„Futbol“ inglizcha so‘z bo‘lib, „oyoq to‘pi“degan ma’noni anglatadi. Shu nom Ispaniya,Rossiya, Fransiya, O‘zbekistonda saqlanibqolgan. Nemislarda u „fusbal“, vengrlarda„labduragash“, Amerikada „sokker“ deyiladi.

O‘zbekistonda futbol jamoasi ilk bor 1912-yili Qo‘qon shahrida tuzilgan. Jamoa o‘yinchi-lari, asosan, yerli millat vakillaridan iboratbo‘lgan. Ushbu jamoa futbolchilari 1921- yil-dan boshlab turli musobaqalarda qatnashaboshladilar. Shunday qilib, 1934- yilda o‘tka-zilgan O‘rta Osiyo va Qozog‘iston spartakia-dasida „Musulmonlar“ jamoasi birinchi o‘rinniegalladi.

Bu esa o‘lkamizda futbol tez rivojlana-yotganligidan dalolat berardi. 1956- yilgakelib „Paxtakor“ jamoasi tuzildi. Hozirga kelib„Paxtakor“ jamoasi bilan birga „Neftchi“,„Bunyodkor“, „Nasaf“, „Navbahor“, „Loko-motiv“ jamoalari xalqaro musobaqalarda qat-nashib, Vatanimiz sharafini himoya qilmoq-dalar.

89

Futbolda oyoq bilan bajariladigan harakatlar

Oyoq (yuzi) o‘rta qismi bilanto‘p tepish

Bu to‘pni darvozaga uzoq masofadan zarbbilan kuchli tepishdir. Bunda siz mo‘ljalga vato‘pga nisbatan yugurishni bir chiziq yo‘nali-shida, oyoq tebranishi va zarb harakatinioyoqning oldi hamda orqa qismi bilan ba-jarasiz. Òayanishni tovondan boshlaysiz. Oyoqkaftining to‘pga tegadigan yuzasi katta bo‘-lishi zarbni juda aniq va kuchli bajarish im-konini beradi. Zarbani oyoq uchini orqagaimkoni boricha uzatgan holatda bajarishingizkerak (83- rasm).

Oyoq uchi bilan to‘p tepish

Bu usul kutilmaganda qisqa vaqt ichidaqo‘llaniladi. Bu sizga uzoq va o‘rta oraliq-larda, ayniqsa, to‘pni darvozaga tepishda sa-

83- rasm.

90

maraliroqdir. Òo‘pni tepish uchun mo‘ljal olishva yugurib kelishni bir chiziqda bajarasiz.Oyoqni tizza bo‘g‘imidan biroz bukasiz vaoyoq mushaklari taranglashgan holatda ha-rakatni bajarasiz. Òepish paytida oyoq uch-larini ozgina ko‘tarasiz (84- rasm).

Oyoq yuzining ichki tomoni bilan to‘ptepish

Oyoq yuzining ichki tomoni bilan to‘p te-pishni siz „yaqin“ va „o‘rtacha“ masofagauzatishlarda, masofalardan mo‘ljalga tepishpaytlarida qo‘llaysiz (85- rasm).

84- rasm.

85- rasm.

91

Harakatsiz to‘pni tepish

Bunday to‘p tepishga boshlang‘ich, jari-ma, erkin hamda burchakdan beriladigan,shuningdek, darvozadan uzatiladigan to‘plarmisol bo‘ladi (86- rasm).

Dumalab kelayotgan to‘pni tepish

Dumalab kelayotgan to‘pni tepishda zarbaberishning hamma usullari qo‘llaniladi.

O‘yinchi yaqinidan dumalayotgan to‘pnitayanch oyoqni to‘pdan sal o‘tkazib tepadi.Ro‘paradan dumalab kelayotgan to‘pga zar-ba uni to‘xtatmay tayanch oyoq bilan tepila-di. Agar to‘p o‘ng yoki chap tomondan du-malab kelayotgan bo‘lsa, uni to‘pga yaqin-roq oyoq bilan tepganingiz ma’qul (87- rasm).

Barcha hollarda tayanch oyoqni to‘pdanqancha masofada qo‘yish to‘pning harakattezligiga bog‘liq bo‘ladi. Buni zarba berishharakati vaqtida to‘p tayanch oyoq bilantenglashadigan qilib mo‘ljallash kerak. Anashu holat sizga zarba berish uchun eng qu-lay payt hisoblanadi.

86- rasm. 87- rasm.

92

To‘pni oyoq uchlarining tashqi tomonibilan olib yurish

Ushbu texnik uslubni, ya’ni oyoq uchlari-ning tashqi yoni bilan to‘pni ketma-ket te-pishni futbol maydonida yugurib yoki sekinharakat qilib amalga oshirasiz. Òo‘pni olibyurishning bu uslubi universal bo‘lib, bunisiz to‘g‘ri chiziq va harakat yo‘nalishini oson-gina o‘zgartirish yo‘li bilan bajarishingiz mum-kin (88- rasm).

Òo‘pni oyoq yuzi bilantepib olib yurish

Bu uslub futbol maydoni bo‘ylab to‘pniketma-ket oyoq yuzi bilan tepib olib yurishorqali amalga oshiriladi. Òo‘pni bunday olibyurish usuli sportchilar tomonidan to‘g‘ri baja-rilganda yaxshi natijalar qo‘lga kiritiladi (89-rasm).

88- rasm. 89- rasm.

93

Òo‘pni oyoq kafti ichki tomonibilan to‘xtatish

Bu usul tepadan tushayotgan va uchayot-gan, dumalayotgan to‘plarni qabul qilishdaqo‘l keladi. Bu usul bilan to‘pni to‘xtatishdaoyoq kaftining katta qismi qatnashadi.

Shug‘ullanuvchi dastlab, to‘pga qaraganholda turadi. Oyoq tizzadan ozgina bukiladiva gavda og‘irligi tayanch oyoqqa tushirila-di. Òo‘pni to‘xtatayotgan oyoq oldinga chi-qadi, oyoq kafti tashqi tomonga burilganbo‘lib, oyoq uchi ozgina ko‘tariladi.

Oyoq panjalari va to‘p to‘qnashish vaqti-da o‘yinchi oyoqni orqaga tayanch oyoq ol-diga oladi. Oyoq panjalarining ichki o‘rtasito‘pni to‘xtatuvchi bo‘lib hisoblanadi. Yerdansakragan to‘pni to‘xtatuvchi oyoq yengilginaharakatlanib, oyoq uchining yoni bilan to‘p-ni to‘xtatadi (90- rasm).

90- rasm.

Dumalab kelayotgan yoki uchib kelayot-gan to‘pni oyoq tagi bilan to‘xtatish

Buning uchun siz to‘p tomonga qarabdastlabki holatni egallaysiz. Gavdaning

94

91- rasm.

og‘irligi sal bukilgan oyoqqa tushadi. Òo‘xta-tuvchi oyoqni old tomonga (to‘pning qarshi-siga) uzatasiz. Oyoq kaftini tashqariga bu-rib, oyoq uchini sal ko‘tarasiz (91- rasm).

Òo‘pga bosh bilan zarba berish

Bu futbol o‘yinidagi muhim texnik usul hi-soblanadi. Òo‘pga kalla qo‘yishni siz o‘yin ja-rayonida, yakunlovchi zarba berish vaqtidahamda to‘pni sherikka oshirishda qo‘llaysiz(92- rasm).

Òo‘pni ko‘krak bilan to‘xtatish

Bu usulni bajarishdan oldin o‘yinchi to‘p to-mon qarab turib dastlabki holatni oladi. Oyoq-

92- rasm.

95

lar kichik qadam kengligida (60 — 70 sm)ochiladi, ko‘krak oldinga chiqariladi, qo‘llartirsakdan bukilgan holda pastga tushiriladi.Òo‘p ko‘krakka tegar-tegmas orqaga-ichigatortiladi, yelka aralash qo‘llar oldinga chi-qariladi. Òo‘pni to‘xtatish yakunida gavdaningog‘irlik markazi to‘p yo‘nalishi tomon o‘tka-ziladi (93- rasm).

Dumalayotgan to‘pni pastdan ilibolish

Darvozabon oldinga engashib, qo‘llarinipastga tushiradi. Qo‘llari tirsakdan ozginabukilgan, barmoqlari ochilgan, qo‘l kaftlarito‘pga qaratilgan va yerga tegar-tegmasholda bo‘ladi. Òo‘p bilan to‘qnashish vaq-tida darvozabon uni tagidan ko‘tarib oladi.Shundan so‘ng darvozabon gavdasini to‘g‘ri-lab ko‘taradi (94- rasm).

93- rasm.

96

Òo‘pni sakrab yuqoridan ushlab olish

Darvozabon to‘pni uchish yo‘nalishigaqarab bir yoki ikki oyoq bilan depsinib ba-land sakraydi (old yoki yon tomon bilan).Harakat vaqtida sakrash bir oyoq bilan, birjoyda turganda ikki oyoq bilan bajariladi.Qo‘llar tirsaklardan ozgina bukilgan holdaoldindan uchib kelayotgan to‘pga qaratibuzatiladi. Qo‘l kaftlari va barmoqlari kengochilib, bir-biriga yaqinlashtiriladi. Darvoza-bon qo‘llarini imkon qadar bukib, to‘pni ko‘k-

94- rasm.

95- rasm.

97


ragi oldiga tortadi. Darvozabon to‘pni ush-lagandan so‘ng ozgina bukilgan oyoqlaribilan yerga tushadi (95- rasm).

1. Futbolning Vatani qayer?2. O‘zbekistonda futbol jamoasi qachon va

qayerda tashkil qilingan?3. Oyoq kaftining ichki tomoni bilan zarba

berish qanday bajariladi?4. Oyoq kaftining ichki tomoni bilan to‘p

qanday to‘xtatiladi, bajarib ko‘rsating.5. Oyoq yuzining o‘rtasi bilan zarba be-

rish qanday bajariladi?

GANDBOL (Qo‘l to‘pi)

Qo‘l to‘pi o‘yini 1898- yili Daniyadagi gim-naziyalarning birida jismoniy tarbiya o‘qituv-chisi Nekto Nilsen tomonidan „kashf“ etilgan.Nekto Nilsen topgan o‘yinda to‘p oyoq bilanemas, balki qo‘l bilan uzatilar edi. Shun-day qilib, gandbol (qo‘l to‘pi) o‘yini dunyo-ga keldi. „Hand“ — „qo‘l“, „bol“ — „to‘p“ de-gan ma’noni anglatadi.

O‘zbekiston Respublikasining poytaxti —Òoshkent shahrida 1923- yilda ilk bor qo‘lto‘pi jamoasi tashkil etildi.

Qo‘l to‘pi o‘yini maydonining uzunligi 40m,eni 20 m ga, darvozasining eni 3 m, baland-ligi 2 m ga tengdir.

Qo‘l to‘pi o‘yinida har bir jamoa yettikishidan iborat, ikki jamoa bo‘lib o‘ynaladi.


98

96- rasm.

Qo‘l to‘pi maydonchasida ikkita jamoa o‘yiniaks ettirilgan (96- rasm).

O‘yinchining turish holati. Qo‘l to‘pi o‘yi-nida turish holati eng qulay holat hisobla-nib, bunda o‘yinchi eng kam vaqt sarflab,har qanday o‘yin usuli va harakatni (biryerdan ikkinchi yerga o‘tib yurishi, to‘pni

99

uzatishi va ilib olishi) bajaradi.O‘yinchi turish holatida oyoqyelka kengligida qo‘yiladi, tizzayarim bukilgan, gavdaning og‘ir-ligi oldinda turgan oyoqqa o‘t-kazilgan bo‘ladi (97- rasm).Qo‘llarning holati bo‘lg‘usi ha-rakatga bog‘liqdir. Agarda o‘yin-chi himoya harakatiga tayyor-garlik ko‘rayotgan bo‘lsa, undaqo‘llar biroz tirsakdan bukiladi va yongauzatiladi. Agarda hujumda harakat lozimbo‘lsa, qo‘llar oldinga uzatiladi va to‘pni ilibolishga tayyor bo‘lib, bosh biroz ko‘tariladi(98- rasm).

Oldinga, orqaga, chapga, o‘nggaharakatlanish

Oldinga, orqaga, chapga, o‘ngga harakat-lanishlar o‘yin topshiriqlari va maxsus hara-katli o‘yinlarda yaxshi o‘zlashtiriladi. „O‘tkir

97- rasm.

98- rasm.

100

ko‘zlar“ shunday o‘yinlardan bo‘lib, undashug‘ullanuvchilar harakatlanish usullarinio‘zlashtiradilar, masalan, to‘xtashni, himoya-chi yoki hujumchining turish holatini egal-lab turadilar, to‘pni uzatish va ilib olishholatiga taqlid qiladilar.

O‘yinchilar turish holatiga va harakatla-nishga o‘rganish uchun quyidagi mashqlarni:

1. Òurgan joyda o‘yinchining turish hola-tini, yarim o‘tirish va ustunchaga sakraboyoqni qaychi qilib turishni.

2. Ishoraga binoan o‘yinchilarning turishholatini egallash va bir tekisda yugurishni.

3. Oldindan kelishib olingandek biror ha-rakatni bajarishni va o‘yinchilarning turishholatini egallashni, to‘p uzatish va ilib olish-ga doir taqlidiy harakatni bajarishni.

4. O‘yinchining turish holatini egallaganholda juftlama qadamlab o‘ngga, chapga,oldinga, orqaga harakatlanishni.

5. O‘yinchining turish holatida to‘xtashni,so‘ngra yo‘nalishni o‘zgartirgan holda bir te-kisda yugurishni.

6. Doira bo‘ylab va yo‘nalishni o‘zgar-tirib, ishoraga binoan yugurishni o‘zlashti-rishlari kerak.

Harakatlanish malakasini yanada oshirishmaqsadida „Kun va tun“, „Quvlashmachoq“,„Kim oldin“ va boshqa o‘yinlarni o‘ynang.

O‘yinchilar turish holati va harakatlanish-da quyidagi xatolarga yo‘l qo‘yishlari: chunon-chi, o‘yinchi o‘zini erkin tutmay, oyoq kafti-

101

ni tor qo‘yishi, gavdani oldinga kuchli bu-kib yuborishi, turish holati muqim bo‘lmasligimumkin. Ushbu harakat elementlarini to‘g‘ri,mustahkam egallasangiz kelgusida katta yu-tuqlarga erishasiz.

Qadamlab to‘xtash

Qadamlab to‘xtashni siz quyidagicha baja-rasiz: gavda og‘irligini ikkala oyoqqa bab-ba-ravar taqsimlaysiz. Dastlab asta-sekin ha-rakatlanishni, keyin esa to‘pni to‘xtatish texni-kasini o‘rganasiz. Orttirilgan malaka esa turliharakatlanish mashqlari bilan mustahkamla-nadi. Har qanday tezlikda qadamlab hara-katlanishdan keyin to‘pni to‘xtatishga o‘rgani-shingiz kerak. Shundan so‘nggina to‘p bilanmashq bajarishga o‘tasiz.

Òo‘pni olib yurish

Òo‘pni olib yurishni maydonchaning butunsahni bo‘ylab, panjalarning yumshoq hara-katlari bilan amalga oshirasiz. U asosiy tex-nik usul hisoblanadi. Shuning uchun, qo‘lto‘pi o‘yinchisi to‘p olib yurish san’atini puxtaegallashi kerak (99- rasm).

99- rasm.

102

Òo‘pni harakatlanib olib yurishga o‘rgan-ganda diqqatni ko‘proq to‘p yerga tegibqaytgandan keyin unga qo‘lni tegishdagi ho-latiga va qo‘llar harakatining muvofiqligigaqarating. Quyidagi mashqlarni bajarib, to‘pniolib yurish malakasini egallab olasiz:

1. Òurish holatida yerga tegib chiqqanto‘pning balandligini o‘zgartirib olib yurasiz.Qo‘l panjalarini bir me’yorda, keskin harakatqildirmay, tizzalar va gavdani biroz oldingabukasiz.

2. Xuddi shuning o‘zi, ammo ishoragamuvofiq me’yorni o‘zgartirib olib yurasiz. Ol-dinga qadamlab, yugurish bilan harakatlana-siz.

3. Yo‘nalishni o‘zgartirgan holda to‘pnio‘ngga, chapga, oldinga, orqaga olib yurasiz.

4. Òo‘pni yo‘lga qo‘yilgan buyumlar:g‘o‘lacha, to‘ldirma to‘plarni aylanib o‘tib olibyurasiz.

5. O‘quvchilar maydonchaning yon chizi-g‘ida bir-birlariga yuzma-yuz turib, yoyilganholda saflanadilar. Ishoraga binoan safdagi-lardan biri qarshi tomondagi safga to‘pnio‘ng qo‘lda urib olib boradi va raqibni ayla-nib o‘tib, to‘pni chap qo‘lda olib yurib qay-tadi. Shundan so‘ng u kelishilgan usul-da to‘pni navbatdagi o‘yinchiga uzatadi.

Òo‘pni olib yurishda shug‘ullanuvchi quyi-dagi xatolarga: panjalarning holati noto‘g‘ri,to‘pni barmoqlar bilan bir me’yorda emas,balki qisqa-qisqa va keskin turtishga yo‘l

103

qo‘yadi. Dastlabki to‘p olib yurish texnikasiniegallashni yengillashtirish maqsadida mini-basketbol to‘pidan foydalaniladi.

Òo‘pni ikki qo‘llab ilib olish

O‘quvchi turgan holatda oyoqni tizzadanbukib va gavdani oldinga engashtirib, qo‘linioldinga to‘p uchib kelayotgan tomon uzata-di. Barmoqlarning orasini ochib, kaftini yu-qoriga qaratadi. Barmoqlarning shunday ho-lati bir tekis turib to‘pni ushlash chog‘idakatta qulaylikni ta’minlaydi. Òo‘p barmoqlar-ga tegishi bilanoq, qo‘llar tirsakdan bukilib,ko‘krakka tortiladi va gavda og‘irligi orqagao‘tkaziladi. Bu harakatlar nafaqat ko‘krakbalandligidagi, balki undan yuqoridan uchibkelayotgan to‘pni ilib olishga yordam bera-di. Ayni paytda o‘yinchi ilib olgan to‘pniuzatishga imkon yaratiladi.

Òo‘pni bir qo‘llab yondan uzatish

O‘yinchi bir joyda turli holatlarda turibto‘pni bir qo‘llab uzatadi. Bunda u to‘pniyelka orqali yuqoridan yoki yon tomondanqo‘lni bukkan va bukmagan holda uzatadi.Bu usul bajarilishi qulay va sodda bo‘l-ganligi uchun uni o‘yinchilar tezda o‘zlash-tiradilar (100- a, b rasmlar).

O‘yinchi to‘pni yelkadan oshirib uzatishnibajarish uchun u hujumchining turish holatiniegallaydi. Òo‘pni o‘ng qo‘lda uzatishda gav-

104

daning chap qismi to‘pni uzatish tomongachiqib turadi, oyoq biroz oldinga qo‘yiladi. Òo‘po‘ng qo‘lda, tirsaklar bukilgan holda bo‘ladi.Òo‘p uzatilayotganda orqada turgan oyoqdadepsinib va gavdani oldinga chiqarib, chaptomonga keskin burilish yasaladi. Dastlaboldinga uloqtiruvchi qo‘lning tirsagi, keyin esabilak uzatiladi. Shunda panjalar bilan to‘pkeskin itarilib uloqtiriladi. Bunda gavdaningog‘irligi oldinda turgan oyoqqa o‘tkaziladi.

100- rasm.

a

b

105

Òo‘pni ikki qo‘llab ko‘krakdan uzatish

Òo‘pni ikki qo‘llab ko‘krakdan uzatishnio‘rganishda „Basketbol“ o‘yini elementidanfoydalanasiz. To‘pni uzatish va ilib olisho‘yinning asosini tashkil etadi. Shu jihatdanharakat texnikasini takomillashtirishga imkonberadigan quyidagi mashqlardan foydalaning.

Orangizda 3— 4 m masofa qoldirib, yuz-ma-yuz turgan holda yoyilib, ikki qatorga saf-laning. Endi to‘g‘ringizda turgan juftingizgato‘pni ikki qo‘llab ko‘krakdan uzating.

Xuddi shuning o‘zi, ammo to‘pni orala-tib, ilonizi usulida uzating. Òo‘pni oxirgio‘yinchi olgandan so‘ng, o‘z safingiz orqasi-dan aylanib o‘tib, o‘qituvchiga topshiring.

Uchta o‘quvchi uchburchak hosil qilib tu-radi va to‘pni soat mili bo‘yicha uzatadi.

Sinf to‘rt kishilik guruhga bo‘linadi. Harbir guruh to‘rtburchak shaklini hosil qilibturadi, shundan so‘ng to‘p o‘ngga vachapga uzatiladi. Òo‘pni to‘g‘riga oralatibilonizi qilib, diagonal bo‘ylab uzatishlarpuxta egallab olingach, endi mashqlarnibiroz murakkablashtirib, masofani uzaytirib,uzatish tezligini oshirib, to‘plar miqdoriniko‘paytirib uzatiladi. O‘rganilgan usullarniyanada mustahkamlash uchun quyidagiharakatli o‘yinlardan: „Òo‘p o‘rtadagiga“,„Boshqaruvchida to‘p bormi?“, „Òo‘p uchunkurash“, „Qarama-qarshi estafeta“, „To‘pni olibyurish“ va boshqalardan foydalaniladi.

106

Òo‘pni o‘ng va chap qo‘l bilannishonga otish

Òo‘pni nishonga o‘ng va chap qo‘ldaotish to‘pni darvozaga otish texnikasiningasosi hisoblanadi. Buning uchun siz to‘pniotishni tayanch holatida turganda bajarasiz.O‘yinchi to‘pni keng ochilgan panjalarigaqo‘yib, qo‘lni siltash tomoniga uzatadi vaqo‘lni tirsakdan bukib, yelka ustiga olibboradi. Bu ish gavdani burish hisobiga ba-jariladi. Otishning kuchli bo‘lishi gavdaningfaol harakatlanishi hisobiga erishilsa, panja-larning yakuniy harakati to‘pning yo‘nalishigaaniqlik kiritadi.

Shu maqsadda quyidagi mashqlarni:1. Òo‘pni 5 — 6 m masofadan turib bir

qo‘llab sherigiga otish va qaytgan to‘pni ilibolish.

2. Òo‘pni 8 — 9m masofadan turib dar-vozaga otish.

3. Òo‘pni 9 — 10 m masofadan turib juft-juft bo‘lib otish.

4. Òo‘pni 10— 12m masofaga olib yurish,keyin o‘yinchining turish holatini egallaganholda uni sherigiga otish.

101- rasm.

107

5. Qo‘lni bukkan holda yetti metrli jarimato‘pini yuqoridan (darvozaning barcha burchak-laridan) otishni.6. Òo‘pni o‘ng qo‘lda otish malakasi hosil

qilingandan keyin, xuddi shuning o‘zini chapqo‘lda amalga oshirish, to‘pni qo‘lni bukib,yelka balandligida yondan otishni bajarishingizkerak (101- rasm).

Òo‘pni qo‘lni bukkan holda sakrabyuqoridan uzatish

Bu eng ko‘p tarqalgan usul bo‘lib, u harxil turish holatida bajariladi (102- rasm).Shundan so‘ng to‘pni harakatda bo‘lgan payt-da gavdani bukkan holda otish bajariladi(103- rasm).

103- rasm.

102- rasm.

108

Harakatlanayotgan paytda, gavdani birozorqaga burib, qo‘llarni bukkan holda to‘pnidarvozaga yo‘naltirish darvozaga to‘p urish-dagi asosiy usullardandir (104- rasm).

Qo‘lni bukkan holda sakrab turib to‘pniyuqoridan otish usulidan ko‘proq bo‘yi ba-land o‘yinchilar foydalanadilar. Bunda o‘yin-chi tezda buriladi va oyoqni orqaga hara-katlantirib, sakrashning eng yuqori nuqta-siga yetgan vaqtda to‘pni mo‘ljalga otadi(105- rasm).

104- rasm.

105- rasm.

109

Darvozabonning turish holatlari

Òo‘pning kelishiga qarab darvozabon harxil turish holatini egallaydi. Darvozabongako‘proq o‘rtada turib harakatlanish o‘ng‘ayhisoblanadi: bunda u gavdani biroz oldingaengashtirib, oyoqlarini bukib, yelka kengli-gida ochadi. Gavda og‘irligi ikkala oyoqqateng taqsimlanadi. Qo‘llar yarim bukiladi vayonga ochiladi, kaftlar to‘p tomon qaratiladi(106- rasm).

Òo‘p darvoza burchagiga kelayotganvaqtda darvozabon turish holatida bo‘ladiva gavda hamda qo‘llarini ko‘tarib, burchak-ni to‘sib turadi (107- rasm).

107- rasm.

106- rasm.

108- rasm.

110

Òo‘pni bir qo‘l bilan to‘xtatib qolish, bueng tez himoya qilish usullaridandir. Òo‘pbarmoqlar yoki bilak bilan to‘xtatiladi. Agarto‘p darvozabonning yon tomoniga uchibkelayotgan bo‘lsa, unda darvozabon birozoldinga chiqib, yonga qadam tashlaydi. Òo‘p-ni unga yaqin turgan qo‘li bilan to‘xtatadi.Bunda gavda o‘sha tomonga engashtiriladiva og‘irlik ham shu tomondagi oyoqqatushiriladi (108- rasm).

Òo‘pni ikki qo‘llab to‘xtatib ilib olish vaqayta o‘yinga kiritish darvozabonning turish

109- rasm.a b

110- rasm.

111

holatida bajariladigan eng qulay usul hisob-lanadi (109- a, b rasmlar).

Darvozabonning turish holatlaridan yanabiri, darvozabon yarim turgan holda, qo‘lpanjalarini bir-biriga qaratib to‘pni tutishgatayyor bo‘lib turadi (110- rasm).

1. Qo‘l to‘pi o‘yini qachon, qayerda va

kim tomonidan kashf qilingan?

2. O‘yinchilar siljish harakatlarini o‘rga-

nishda qanday mashqlardan foydalana-

dilar?

3. Qadamlab to‘xtash qanday bajariladi?

4. Òo‘pni bir qo‘lda uzatish qanday amalga

oshiriladi?

5. Darvozabonning turish holatini ko‘rsatib

bering.

VOLEYBOL

Voleybol o‘yini 1895- yilda AQSHning Mas-sachusets shtatining Xoliok shahridagi kol-lejning jismoniy tarbiya o‘qituvchisi VilyamMorgan tomonidan yaratilgan bo‘lib, o‘rtava katta yoshdagilarga mo‘ljallangan edi. U197 sm balandlikda ilib qo‘yilgan tennis to‘riustidan basketbol to‘pini oshirib o‘ynardi.Bu o‘yin hammaga ma’qul keldi. ProfessorAlfred Xalstedi 1896- yil Springfild shahridao‘tkazilgan yoshlar konferensiyasida buo‘yinni „Voleybol“ deb atadi. Bu inglizcha


112

so‘z bo‘lib, „Uchuvchi to‘p“ degan ma’noni bil-diradi. Voleybol o‘yini O‘zbekistonga 1925—1926- yillarda kirib kelgan.

1927- yili I Butun O‘zbek spartakiadasio‘tkazildi. Uning dasturiga voleybol o‘yini hamkiritilgandi. Shundan keyin O‘zbekistonda vo-leybol o‘yini keng rivojlana boshladi.

Voleybol maydonchasining uzunligi 18 mga, eni 9 m ga teng. Voleybol to‘piningaylanasi 65— 66 sm, og‘irligi esa 270—280 g. Har bir jamoada o‘yinchilar 6 kishi-dan iborat bo‘ladi.

Respublikamizda voleybol turli yoshdagi-larning sevimli o‘yini bo‘lib, shu tufayli doi-miy ravishda Respublika birinchiligi musobaqa-lari o‘tkazib turiladi.

Voleybol „Umid nihollari“, „Barkamol avlod“va „Universiada“ o‘yinlari dasturiga kiritilgan.Respublikamizda voleybol bo‘yicha ikki karraOlimpiya o‘yinlari chempionlari V. L. Duyunovava L. Pavlovalar yetishib chiqqan. Ular ho-zirda yosh voleybolchilarimizni tayyorlashgao‘z hissalarini qo‘shib kelmoqdalar.

Voleybol o‘yini qoidasiga o‘zgartirishlarkiritilgan bo‘lib, hozirda u 25 : 23 hisobi,ya’ni 2 ochko farqi bilan tugaydi.

Voleybolchining turish holati

Voleybolchilarning barcha harakatlari ular-ning turish holatidan boshlanadi, shuninguchun siz voleybol texnikasining barcha ele-mentlarini puxta bilishingiz kerak.

113

Asosiy turish holatida oyoqlaringiz birozochilgan, o‘ng oyog‘ingiz biroz oldinga chiq-qan va tizzadan biroz bukilgan bo‘ladi. Qo‘l-laringiz ham tirsakdan bukilgan va o‘rtachaturish holatida bo‘ladi, shunda to‘pni past-dan va yuqoridan uzatishni muvaffaqiyatlibajara olishingiz mumkin (111- rasm). Qol-gan barcha holatlar esa asosiy turish holatihosilasi bo‘lib, ularni siz keyinchalik o‘yin ja-rayonida bilib olasiz. Òo‘pni uchta: yuqori, o‘r-ta, past holatda uzatiladi. Eng asosiysi, buo‘rtacha turish holatidir.

Voleybolda siljishni bajarish

Voleybolda siljishni qadamlab, sakrab yokiyugurib amalga oshirasiz. Bularning ichidaeng qulayi qadamlab siljishdir. Bunda sizturish holatida qolishni davom ettirib, juftlamaqadamlab siljishni bajarasiz va u har doimoldinda turgan oyoqdan boshlanadi. Agardasiljish masofasini uzaytirish zarur bo‘lsa,

111- rasm.


114

unda siz ikki qadam tashlaysiz. Bundayholatdagi harakatni siljish yo‘nalishiga nis-batan orqada turgan oyoqdan boshlaysiz(oldinga o‘ng oyoq va orqaga chap oyoqbilan bajariladi).Sakrash—bu so‘ngida ikkita qadam sak-

rashda siz oldinga tezda siljish imkonini ya-ratasiz va keyinroq o‘yin harakatini bajarishuchun o‘zingizga qulay holatni egallaysiz.Yugurish—bu harakatni tik turgan holat-

da bajarasiz. Biroq u harakatni birmunchanoqulay qilib qo‘yadi, shunday bo‘lsa-da, umustahkam turish holatini egallash imkoniniberadi.

Dastlabki holat bilan tanishish o‘yinchi-ning turish holati va siljishni o‘rganishdanboshlanadi. Bunda asosiy e’tibor siljish yokiboshqa o‘yin usullarini bajarish uchun tay-yorgarlikka qaratiladi.

O‘yinchi turish holatini egallashga o‘rga-nishda o‘yin mashqlaridan foydalanadi. Bundayo‘yin mashqlariga „Chumchuqlar va qarg‘alar“,„Sakrabodom chumchuqlar“, „Quyon polizda“va boshqalar kiradi. Ulardagi mavjud hara-katlar sizga kutish va siljishga tayyor holatniegallashga imkon beradi. Bu holat esavoleybolchilarning turish holatiga mos keladi.Voleybolchining turish holatini puxta egalla-shingizda quyidagi mashqlardan foydalanasiz:

1. O‘qituvchining buyrug‘iga binoan siz vo-leybolchining turish holatini egallab, chapga,o‘ngga, oldinga, orqaga qadam tashlaysiz.

115

2. Voleybolchining turish holatidan o‘ng-ga yoki chapga burilishni bajaring va to‘pniyuqoridan uzatishni taqlid qiling.

3. Shundan so‘ng har xil yo‘nalishdagisakrash va yugurishni, to‘xtash bilan voley-bolchining turish holatini egallashni birga qo‘-shib o‘rganing. O‘yinchining turish holati vasiljishni birga qo‘shib o‘rganishda o‘yin top-shiriqlari yoki „O‘tkir ko‘zlar“, „Òushib kelayot-gan to‘p“, „Yiqilayotgan tayoq“ va boshqaharakatli o‘yinlarning sizga nafi katta.

Òo‘pni pastdan, to‘g‘ridan uzatish

Òo‘pni uzatishda o‘yinchi yuzi bilan to‘rgaqarab turadi va to‘pga pastdan zarba bera-di. U maydonchada chap oyog‘ini oldingaqo‘yib, biroz bukib turadi va to‘pni chapqo‘l bilan tashlab beradi. Shundan so‘ng,to‘p qaytib tusha boshlagach, o‘yinchi o‘ngqo‘li bilan to‘pning old tomoniga zarba beradi(112- rasm).

112- rasm.

116

113- rasm.

Òo‘pni yuqoridan uzatish

Òo‘pni yuqoridan uzatish usulini siz tu-rish holatini yaxshi o‘rganib olgandan keyinbajarasiz. Bunda qo‘llaringiz tirsaklardanbukilgan, panjalar biroz orqaga qayrilganbo‘lib, yuzning oldida turadi. Barmoqlaringizto‘p bilan uchrashish uchun ko‘tariladi (boshbarmoq burun tomon yo‘naltirilgan bo‘ladi).Harakatni gavda va qo‘lni hamda panjalar-ning yozilishi bilan tugallaysiz. Òo‘pni yuqo-ridan uzatishni bajarganingizdan keyin qo‘lpanjalarini yana xuddi to‘pning orqasidanharakatni davom ettirayotgandek bo‘lasiz(113- rasm).

Òo‘pni yuqoridan uzatish texnikasini egal-lashingizda hal qiluvchi shartlardan birito‘pning tagiga chiqish va unga qo‘lni to‘g‘-ri holatda qo‘yish hisoblanadi. Shuning uchunbu usulni o‘rganayotganingizda diqqat-e’tibor-ni to‘pni yuqoridan uzatish uchun qo‘lnito‘g‘ri turish holatiga qarating. Yordamchimashqlar ham qo‘l va barmoqlarni to‘pga

117

to‘g‘ri qo‘yishga (joylashtirishga) qaratilishi ke-rak. Bu esa to‘pni uzatayotganda qo‘lningholati haqida tushuncha hosil qilishda sizgayordam beradi. Shu jihatdan yordamchi vamaxsus mashqlarga vaqtni ayamasligingizzarur, chunki bular asosiy o‘yin usullariniegallash malakasini mustahkamlashda sizgayordam beradi, ayniqsa, bosh barmoq shi-kastlanishining oldini oladi.

Òo‘pni yuqoridan uzatishni egallashda qu-yidagi mashqlarni bajarish maqsadga erishi-shingizda muhim hisoblanadi:

1. Siz to‘pni yuqoriga irg‘itib, qo‘lni yu-qoridan uzatishga taqlid qilib, harakatlantira-siz va to‘p yuqoridan pastga tushgunchakuzatib, uni ilib olasiz. Bunda diqqatingizniqo‘l va barmoqlarni to‘pga to‘g‘ri qo‘yishga,oyoqlarning turish holati va harakatini to‘g‘ribajarishga qarating.

2. Xuddi shuning o‘zi, lekin to‘pni sherik-ka uzatishni taqlid qilishga o‘rganing. Ammouloqtirish vaqtida qo‘l va tirsak bo‘g‘inlarinito‘liq yozmang va barmoqlaringizni bo‘shash-tirmang. Siz to‘pni ilib olishni, barmoqlarnito‘g‘ri qo‘yish va oshirishni puxta o‘rganibolganingizdan keyin to‘pni uzatishga o‘tasiz.

Òo‘pni ikki qo‘llab pastdan qabul qilibolish

Òo‘p bilan uchrashish joyiga yetgandaoxirgi qadamni mustahkam qilib qo‘yasiz.Qo‘lni oldinga tarang holda cho‘zasiz. Bar-

118

114- rasm.

moqlarni birlashtirib, musht holiga keltirasiz.Bunda bir oyoqni (o‘ng oyoqni) oldinga qo‘-yasiz, boshqasini tizzadan bukib, gavdanibiroz oldinga engashtirasiz. Qo‘llaringizniuchib kelayotgan to‘pga tik qo‘yasiz. Òo‘pyaqinlashish vaqtida to‘g‘rilanasiz. Oyoqlarnito‘pni uzatish yo‘nalishiga qarata cho‘zasiz(114- rasm).

Zarba berish. Zarba berish bilan raqibjamoasiga hujum uyushtiriladi. O‘yinchi to‘pgashunday zarba berishi kerakki, to‘p raqibmaydonchasiga yetib borsin.

Zarba berish— bu hujum usuli hisoblana-di. Òo‘p to‘rning yuqori chetidan balanddabo‘lganda bir qo‘lda urib, raqib tomonigao‘tkazish hujumda zarba berish deyiladi. Bun-day zarba turgan joyda, sakrab bir qo‘ldaberiladi. Bunga shunday harakat qilasizki,raqib o‘yinchisi uni qabul qila olmay, o‘yinnidavom ettira olmasin.

119


1. Voleybol qachon, qayerda, kim tomoni-

dan kashf qilingan?

2. Voleybol to‘pining aylanasi va og‘irligi

qanchaga teng?

3. Voleybolchilarning turish holatini ko‘rsa-

tib bering.

4. Òo‘pni pastdan to‘g‘ri uzatish qanday

amalga oshiriladi?

5. Òo‘pni yuqoridan uzatish qaysi paytda

bajariladi?

HARAKAT SIFATLARINI

RIVOJLANTIRISHGA DOIR

MASHQLAR (sport o‘yinlarida)

Harakat sifatlarini rivojlantirish vazifalarisport o‘yinlari texnikasi elementlarini o‘rga-nish jarayonida hal etiladi.

Chidamlilik va chaqqonlik sport o‘yinlarivaqtida siljishlar va to‘xtashlarni egallashgaoid maxsus mashqlarni bajarishda, harakatlio‘yin mashg‘ulotlarida to‘p bilan o‘yinlar o‘y-nashda va o‘yin texnikasi usullarini bajarish-da rivojlantiriladi.

Kuch sifatlari osilish, tayanish, tirmashibchiqish mashqlarini hamda to‘ldirma to‘p vatopshiriqli mashqlarni amalga oshirish orqalirivojlantiriladi, masalan:

1. Dastlabki holat—oyoqni kerib turasiz.

120

Òo‘p ushlagan qo‘lni asta uzatasiz. Chapoyoqni orqaga qo‘yib, to‘pni oldindan yuqo-riga ko‘tarib, kerishasiz. Xuddi shuning o‘zinio‘ng oyoqni orqaga uzatib bajarasiz.

2. Dastlabki holat—xuddi birinchi mashq-dagidek. Gavdani o‘ngga, chapga, orqagaegib, oldinga doirasimon aylantirasiz.

3. Dastlabki holat—xuddi birinchi mashq-dagidek. Oyoq uchlariga ko‘tarilib, to‘pni yu-qoriga ko‘tarib kerishasiz. To‘pni pastga tu-shirib, oldinga engashasiz.

4. Dastlabki holat—oyoqni uzatib o‘tira-siz, to‘p ko‘krak oldida. Òo‘pni ikki qo‘llabushlab yuqori ko‘tarasiz va dastlabki holatgaqaytasiz.

5. Dastlabki holat—tizzalarda turgan holda,to‘p ushlagan qo‘lni pastga tushirasiz. Òo‘pnibosh ustida prujinasimon orqaga olib borasiz.

6. Dastlabki holat— to‘pni balandga otib,ilib olasiz.

7. Dastlabki holat—oyoqlar yonga ke-rilgan, to‘p ushlagan qo‘llar pastda. O‘ngoyoqni oldinga ko‘tarib bukasiz, to‘p ushlagano‘ng qo‘lni oyoq tagidan o‘tkazib, to‘pni yu-qoriga irg‘itib, ilib olasiz. Xuddi shuning o‘zi-ni boshqa oyoq tagidan o‘tkazib bajarasiz.

Siz tezkor-kuch sifatini rivojlantirish uchungimnastikaga oid umumrivojlantiruvchi mashq-lar (tayanish, osilish, tirmashib chiqish, oshibo‘tish), shuningdek, buyum (to‘p) bilan bajari-ladigan mashqlarni, masalan:

121

1. Òo‘pni bosh orqasidan yuqoriga irg‘i-

tish va orqaga aylanib, uni ilib olish.

2. Òo‘pni ikki qo‘llab orqadan yuqoriga

irg‘itish va uni yerga tushib, sakrab chiq-

qandan so‘ng ilib olish.

3. Ikkita to‘p bilan qo‘lda jonglorlik hara-

katini bajarish.

4. Òo‘pni yuqoriga irg‘itib, cho‘qqayib o‘ti-

rish va o‘rnidan turib, uni ilib olish.

5. Òo‘pni bir qo‘llab bosh ustidan uzoqqa

irg‘itishni o‘rganasiz.

Epchillikni rivojlantirish uchun oldinga va

orqaga umbaloq oshish, yugurib kelib um-

baloq oshish, tayanib sakrash, arg‘amchi

bilan bajariladigan mashqlarni bajaring.

Sakrovchanlikni rivojlantirish uchun turgan

joyda va harakatda arg‘amchidan sakrashni,

bir va ikki oyoqda depsinib sakrashni, har

xil balandlikdagi buyumlarga sakrab chiqish

va tushishni, osib qo‘yilgan buyumlarga sak-

rab, qo‘l yoki boshni tekkizishni mashq qili-

shingiz kerak.

Buyumlar ustidan sakrab o‘tish, to‘pni

ilib olish, uzatish, otish, to‘pga zarba berish

va boshqalar ham sakrovchanlikni rivojlanti-

rishga yordam beradi. Bulardan tashqari,

chuqurlikka sakrashni uy vazifasi sifatida

bajarishingiz mumkin.

122

Kross tayyorgarligi

Kross masofasi bo‘ylab yurish va

yugurish texnikasi

Siz shug‘ullanganingizda tekis yerdan, past-baland joylardan yurishni o‘rganishingiz ke-rak. Yurishda gavdani deyarli to‘g‘ri holatdasaqlashga intiling. Siltanuvchi oyoq to‘siqdano‘tkazish oldidan biroz bukiladi. U yergaqo‘yilayotganda tovon ham deyarli qo‘yiladi.Qo‘llar keng yozilgan holda harakatlantirila-di. Qo‘llar tirsakdan bukiladi va qo‘lni orqagaolib borganda yelka qismi iloji boricha yu-qoriga ko‘tariladi.

Kross yugurishda asosiy diqqat-e’tibordepsinishga qaratiladi. Depsinish to‘liq bo‘li-shi uchun oyoq bo‘g‘indan imkon borichayoziladi. Yugurish qanchalik tez bo‘lsa, dep-sinish burchagi shuncha o‘tkir (45° — 55°)bo‘ladi. Depsinish tugashi bilan mushaklarbo‘shashadi. Qo‘l va oyoqlar tezlikda silki-nish harakati bilan oldinga chiqariladi. Mu-himi, silkinuvchi oyoqning tizzasi tayanchoyoqning tizzasidan oldinga chiqariladi. Ha-rakatning oxirida silkinuvchi oyoq faol ra-vishda pastga tushiriladi. Bu esa harakatvaqtini qisqartiradi. Oyoqlar yerga tegishibilanoq, yelka oldinga chiqadi.

Yugurish endi boshlanganda oyoqlar un-cha charchamagan bo‘ladi, shunda oyoqlar

123

kaftining oldingi qismini qo‘ying, keyin esaoyoq kaftini butunlay qo‘yasiz. Biroq tayyor-garlik ko‘rilayotganda doim oyoq uchidayuguriladi. Oyoq yerga tegish oldidan yokiyerga tekkan zahoti u deyarli to‘g‘rilanadiyoki biroz tizzadan bukiladi.

Qo‘llar tirsakdan biroz bukilgan bo‘lishishart, ammo uni ko‘krakka qattiq bosishmumkin emas. Qo‘lni oldinga harakatlantirish-da panjalar gavdaning o‘rta chizig‘iga ya-qinlashadi, orqaga siltanganda esa tirsak bi-roz tashqi tomonga qarab harakatlanadi.Shunda qo‘llar erkin tushib, erkin orqagaketgach, u to‘g‘ri holga keladi.

Tepalikka yugurib chiqish va pastga

yugurib tushish

Òepalik yonbag‘ridan oyoq uchida yuguribchiqishda gavda oldinga engashgan bo‘ladi.Qo‘llar harakatga faol yordam ko‘rsatadi vau keskin oldinga chiqariladi. Ba’zan tikroq vakeskin burilish joylarida yugurishdan yurish-ga o‘tiladi.

Yuqoridan pastga tushishda tezlik oshibketadi, shuning uchun gavdani orqaga tash-lab, tezlikni kamaytirish lozim, tez yugur-ganda yiqilib tushish mumkin. Òepalik yon-bag‘ridagi keskin burilish joylaridan maydaqadamlar bilan tez-tez tushgan yaxshi. Òe-palik yonbag‘ridan tekis yerga tushish ol-didan tezlik oshiriladi va shu tezlikdan foy-dalaniladi. Agar tepalikdan tushib, qarshidagi

124

tikroq joyga chiqishga to‘g‘ri kelib qolsa, un-ga yugurib chiqayotganda qoqilib ketmaslikuchun gavdani biroz orqaga tashlash lozimbo‘ladi (115- rasm).

Kross yugurish va yurish texnikasini

takomillashtirish mashqlari

Kross yugurish va yurish texnikasini yaxshibilganlikning belgisi, bu yumshoq va erkin

115- rasm.

125

harakat qilish hisoblanadi. Bunga erishishuchun shug‘ullanuvchilar kuchni tejashga, ish-ga tushmagan mushaklarni bo‘shashtirishgao‘rganadilar. Yugurishda harakat koordinatsi-yasi muvofiqligini takomillashtirish uchun qu-yidagi mashqlarni bajarish foydali:

1. Sonni baland ko‘tarib yugurish. Bundason gorizontal holatgacha yoki undan hamyuqori ko‘tariladi, yugurish vaqtida yelkalarbo‘shashtirilgan, qo‘llar tirsakdan bukilganbo‘ladi. Mashqlar o‘rtacha va tez, bir ma-romda va o‘zgaruvchan ritmda yugurishdanodatdagi yurishga o‘tish bilan bajariladi.

2. Mayda qadamlab yugurish. Bundaqadamlar qisqa bo‘lib, oyoq uchiga qo‘yila-di, so‘ngra tovon yerga bo‘shroq tekkiziladi,tayanch oyoq to‘liq qo‘yilib, to‘g‘rilanadi.

3. Bir joyda turib yugurishdagidek qo‘lnisiltash harakati bajariladi.

4. Devorga, daraxtga qo‘llar bilan taya-nib turib, turgan joyda imkon qadar tezyuguriladi. Bunda son gorizontal holatdanbalandroq ko‘tariladi va oyoq yerga qo‘yil-ganda to‘liq to‘g‘rilanadi.

5. Kurakda tik turgan holatda qo‘llarga ta-yanib, oyoq bilan yugurish harakati bajariladi.

6. Ketma-ket sakrash bilan yugurish.Mashq bosib o‘tiladigan masofa yoki qa-damlar soniga qarab bajariladi.

7. Boldirni orqaga siltab-siltab yugurish.Xuddi shuning o‘zi arg‘amchi bilan bajariladi.

8. Qiyalikdan yugurish.

126


9. Qator turgan gimnastik narvonchadannarvonchaga sakrab yugurish.

Ushbu mashqlarni bajarayotganda qadamnito‘g‘ri qo‘yishga, ya’ni oyoqning barcha bo‘-g‘inlarini to‘liq yozishga alohida e’tibor beriladi.

Yurishda harakatlar koordinatsiyasining mu-vofiqligiga erishish uchun quyidagi mashq-lardan foydalanasiz:

1. Òik turganda gavda og‘irligini bir oyoq-dan ikkinchi oyoqqa o‘tkazish; tos-son suya-gi tutashadigan joydagi bo‘g‘in mushaklarinibo‘shashtirish.

2. Xuddi shuning o‘zini, qo‘llar bilan da-raxtga, devorga tayanib turgan holda bajarish.

3. Òovonda turib, oyoq uchini ko‘tarish;oyoq uchida turganda tovonni ko‘tarish.

4. Yurishda depsinuvchi oyoqning boldiri-ni imkon qadar yozish.

5. Qo‘llarni siltab, oldinga katta qadamtashlab yurish.

6. Kattaligi 6— 7 m bo‘lgan doira bo‘y-lab „ilonizi“ bo‘lib yurish, bunda 5— 6 qa-dam chapga, keyin xuddi shuncha o‘nggayuriladi.

1. Kross yugurishi qanday sifatlarni rivoj-lantirishga yordam beradi?

2. Òepalikka va tepalikdan pastga yugurishqanday bajarilsa, to‘g‘ri bajarilgan hisob-lanadi?

127

3. Kross yugurish va yurish texnikasini ta-komillashtirish uchun qanday mashqlarnibajarish ko‘proq foydali?

HARAKATLI O‘YINLAR

O‘yinlar maktab dasturidan keng o‘rin ol-gan. Ular har tomonlama jismoniy tarbiya-lashning muhim vositalaridan biri sanaladi.Harakatli o‘yinlarda harakatning barcha tur-lari ko‘zga yaqqol tashlanadi. Bular yurish,yugurish, sakrash, uloqtirish, to‘siqlardan oshibo‘tish, qarshilik ko‘rsatish va boshqalar. Òo‘g‘-ri o‘tkazilgan o‘yinlar intizomni, sezgirlikni,chaqqonlikni, tezkor kuchni, chidamlilikni ri-vojlantirishga, o‘yinlarni jamoa bo‘lib o‘ynashesa do‘stlik va o‘rtoqlikni tarbiyalashga yor-dam beradi.

O‘yin o‘ynaladigan joy dars oldidan o‘quv-chilar bilan birgalikda tayyorlanadi.

Bunda maydonchaga vaqtincha va doi-miy belgilar qo‘yiladi. Zalda moybo‘yoq bilan,maydonchada esa ohak yoki bo‘r eritmasibilan doimiy belgi qo‘yib chiqiladi. Katta-ki-chik bayroqchalar, ustunchalar, chiziqlar vaq-tinchalik belgi vazifasini o‘taydi.

O‘yinlarning muvaffaqiyatli o‘tkazilishi, ko‘-pincha, qanday tayyorgarlik ko‘rilganiga bog‘-liq. O‘yin va uning turli variantlarini tashkiletish, uning borishi oldindan o‘ylab qo‘yiladi.

O‘yin muvaffaqiyatli o‘tishi uchun o‘quv-chilar o‘yin shartini, qonun-qoidalarini aniqtushunib olishlari kerak. O‘qituvchi o‘yinda

128

faol ishtirok etib, uni boshqarib, kuzatib bo-radi.

O‘qituvchi o‘yinni samimiy, xotirjam vaodob bilan, o‘zaro o‘rtoqlik munosabatinisaqlagan holda boshqaradi. U o‘yinni uddalayolmagan bolalarga ham yaxshi munosabatinio‘zgartirmaydi, hatto o‘yinchiga tanbeh berisho‘rniga u biroz harakat qilsa, o‘yinni bemaloluddalay olishi mumkin ekanligiga ruhlantiradi.

„Qal’a himoyasi“ o‘yini

O‘yinchilar 3—4 guruhga bo‘linib, aylana-ga saflanadilar. Har bir o‘quvchining orasi-dagi masofa 1 m. Ularning oyoqlari chiziqqataqaladi. Aylana markaziga qal’a— gimnastikatayoqchalari tik qilib o‘rnatiladi. O‘yinchilardanbiri qal’ani himoya qilish maqsadida uningatrofida aylanib yuradi. O‘yinda voleybol vabasketbol to‘pidan foydalaniladi.

O‘yin o‘qituvchining ishorasi bilan boshla-nadi. O‘yinchilar to‘pni bir-birlariga oshiraturib, payt poylab, uni qal’aga tekkizishgaharakat qiladilar. Himoyachi qo‘llari, oyoqlarihamda gavdasi bilan to‘pning yo‘lini to‘sib,qal’ani himoya qiladi.

Òo‘pni qal’aga tekkizgan o‘yinchi himoya-chi bilan o‘rin almashadi.

Himoyachiga qal’ani qo‘l bilan ushlashhuquqi berilmaydi. Agar to‘p qal’aga tegib,u o‘rnidan qo‘zg‘alsa-yu, lekin yiqilmasa, un-da himoyachi uni qo‘riqlashni davom ettira-

129

di. O‘yin qal’a yiqilguncha davom etadi. O‘yintugagach, faol o‘yinchilar rag‘batlantiriladi(116- rasm).

„Joyni o‘zgartirish“ o‘yini

Bolalar ikki guruhga bo‘linadilar. Har birguruh o‘zining start chizig‘i orqasida qo‘lla-rini ikki yonga ochgan holda saf tortib tura-di. Start chiziqlari maydonchaning qarama-qarshi tomonida bir-biridan 15— 20 m nari-da chizilgan bo‘ladi.

„Startga!“ — „Diqqat!“ — „Marsh!“ buyrug‘iberilishi bilan ikkala guruh bolalari bir vaqt-da o‘rinlarini almashtirish uchun yugura bosh-laydilar.

Qarshi tomondagi start chizig‘i orqasigaqaysi guruh birinchi bo‘lib saflansa, shularo‘yinda g‘olib sanaladilar.

116- rasm.


130

„Òosh ko‘tarish“ o‘yini

O‘yinchilar 3—4 guruhga bo‘linadilar. Gu-ruhlar start chizig‘i orqasida bir qatorga saf-lanib turadilar. Har bir guruhning qarshisiga8— 10 m narida ichiga mayda toshchalarsolingan 1,5 — 2 kg keladigan xaltachalarqo‘yiladi.

O‘qituvchining ishorasidan keyin, birinchibo‘lib turgan o‘yinchilar xaltachalar tomon yu-gurib borib, uni yuqoriga ko‘tarib, asta-sekinyerga tushiradilar. Shundan so‘ng uni ma’lummuddat ichida kim ko‘p ko‘tarishga musoba-qalashadilar. So‘ngra birinchilar orqaga qaytibkelib, ikkinchi o‘yinchilarning qo‘llariga qo‘ltekkizadilar. O‘yin shu yo‘sinda davom etadi.

Qaysi guruh o‘yinchilari xaltachalarni ko‘p-roq ko‘targan bo‘lsalar, o‘sha guruh g‘olibchiqqan hisoblanadi.

„Ilonizi bo‘lib yurish“ o‘yini

O‘yinchilar ikki guruhga bo‘linib, start chi-zig‘i orqasida bir qatordan saf tortib turadilar.Har bir guruh qarshisida bir-biridan 0,5 mmasofada 6 — 8 ta to‘ldirma to‘p turadi.Guruhda birinchi bo‘lib turgan o‘yinchilar ko‘z-lari bog‘liq holda to‘ldirma to‘p oldida tu-radilar.

Ishora berilgach, ko‘zi bog‘langan o‘yin-chilar to‘p orasidan goh o‘ng, goh chaptomonga ilonizi bo‘lib yuradilar. Oxirgi to‘p-ga yetgach, ko‘zlarini ochib, navbatni ikkinchi

131

o‘yinchilarga, so‘ngra navbatni uchinchi o‘yin-chilarga beradilar. Òo‘ldirma to‘plarga teg-masdan o‘tgan o‘yinchilarga 2 ochko berila-di. O‘yinda ko‘p ochko to‘plagan guruh g‘olibchiqadi.

„Qopqon“ o‘yini

O‘yinchilar ikki guruhga bo‘linadilar. Birin-chi guruh o‘yinchilari qo‘l ushlashib doira—„qopqon“ hosil qiladilar. Ikkinchi guruh o‘yin-chilari — „sichqonlar“ aylana tashqarisida tu-radilar.

„Qopqon“ vazifasini o‘tayotgan bolalar qo‘lushlashib, doira bo‘ylab yurib, „sichqonlar“gaqarata quyidagi she’rni aytadilar:

Voy qurg‘urlar, bu sichqonlar,Jonga tegdi bu beorlar.Nima ko‘rsa, shuni yeydi,Hamma yoqni ship-shiy qildi.Shoshmang sizlar, badnafslar,Qo‘lga tushmay qolmaysizlar.

Bolalar to‘xtab chalkashtirilgan qo‘llarini yu-qori ko‘tarib, she’r aytishni davom ettiradilar.

Uyangizga qo‘ydik qopqon,Hammangizni tez ushlarmiz.

„Sichqonlar“ doira ichiga kirib-chiqib yu-raveradilar. Shunda o‘qituvchining „qopqonyopiladi“, degan ovozi eshitiladi. Bolalarqo‘llarini pastga tushiradilar. Shunda „qop-qon“dan qochib chiqishga ulgurmagan „sich-

132

qonlar“ tutilgan hisoblanadilar. Ular endi „qop-qon“ guruhidagilarga qo‘shilib oladilar. O‘yin toikki-uch „sichqon“ qolguncha davom ettiriladi.

„Kim mergan?“ o‘yini

O‘yinchilar bir qatorga saf tortib „bir“,„ikki“ deb sanaydilar.

O‘yinchilar ikkiga ajralib, ikki guruhgasaflanadilar. O‘yinchilarning oyoqlari uchidanchiziq o‘tkaziladi. Òo‘p chiziq oldidan turibotiladi. Guruhdagi har bir o‘yinchiga bitta-dan to‘p beriladi. Qator ro‘parasiga chiziqdan6 m nariga har xil rangga bo‘yalgan 10 tag‘o‘lacha qo‘yiladi. Har bir g‘o‘lachaning ora-sida 1 — 2 qadam, guruhlar orasida esa3—4 qadam joy qoldiriladi. Har bir guruhda-gilarga g‘o‘lachalardan bir rangdagisi beriladi.

O‘yin rahbarning ishorasidan keyin bosh-lanadi. O‘yinchilar to‘pni navbatma-navbatg‘o‘lachalarga otadilar. G‘o‘lachani qaysi gu-ruh o‘yinchisi yiqitsa, uni bir qadam narigasurib qo‘yadi. O‘yin davomida o‘z nishonla-rini uzoqqa sura olgan guruh (surilgan ni-shonlar qadamlab o‘lchanadi) g‘olib chiqadi.

„Oq terakmi, ko‘k terak?“ o‘yini

O‘yinchilar ikki guruhga bo‘linib, maydon-chaning ikki tomonida bir qatorga tizilib, qo‘lushlashib turadilar.

O‘qituvchining ishorasi bilan guruhlardanbiri ikkinchisiga qarab: „Oq terakmi, ko‘k

133

terak, bizdan sizga kim kerak?“ deb muro-jaat qiladi. Ikkinchi guruhdagilar: „Sizdanbizga (qarshilarida turgan guruhdagi o‘yin-chilardan birining ismini aytadi) Xalil kerak“,deydilar. Nomi aytib chaqirilgan o‘yinchiyugurib kelib, nomini aytib chaqirgan guruho‘yinchilari hosil qilib turgan zanjirni uzish-ga harakat qiladi. Agar zanjirni uza olsa,shu guruhdagi bir o‘yinchini olib o‘z guruhi-ga qaytadi. Bordi-yu, zanjirni uza olmasa,shu yerda qolaveradi va o‘yinni shu guruh-da davom ettiradi. Guruhdan birining o‘yin-chilari ikkinchisining o‘yinchilaridan 5 — 6kishiga ortib ketsa, o‘yin tugatiladi.

„To‘p tashlash“ o‘yini

O‘yinchilar ikki guruhga bo‘linib, voleybolmaydonchasining ikki tomonida turadilar. Gu-ruhlar o‘rtasidan balandligi 2 m qilib voley-bol to‘ri yoki arqon tortiladi. Har bir guruh-da bittadan voleybol to‘pi bo‘ladi. Bundao‘yinchilarning vazifasi to‘pni raqib tomonigao‘tkazishdir. Har bir guruh o‘zidagi to‘pniraqibi maydoniga bir vaqtda uzatishga hara-kat qiladi. Òo‘p bilan butun maydon bo‘ylabchopishga ruxsat etiladi. Òo‘pni urib qayta-rish ham, bir-biriga uzatish ham mumkin.Òo‘p yerga tushishi ham mumkin. Mabodo,tashlangan to‘p raqib maydonida maydondantashqariga chiqib ketsa yoki to‘r tagidano‘tib ketsa, shu guruh yutqazgan hisobla-nadi. Yutgan guruhga bir ochko beriladi.

134

117-rasm.

135

O‘yin bir guruh 15 ochko to‘plaguncha da-vom etadi (117- rasm).

„Nishonga aniq ur“ o‘yini

Devorga yerdan 1,5 m balandlikda, oralig‘i2 m dan qilib, kattaligi 40 sm li uch nishonosib qo‘yiladi. Devordan 2 m nariga chiziqtortiladi. Undan keyin har 1 m ga yana 3—4 ta chiziq chiziladi. Chiziqlarning bir tomo-niga 2 m, qolgan bo‘laklarga 1 m deb yozibqo‘yiladi.

O‘yinchilar oxirgi chiziq orqasida 3 qatorbo‘lib, o‘z nishonlari ro‘parasida turadilar.Qatorda birinchi bo‘lib turgan o‘yinchilargauchtadan to‘p beriladi. Ular endi devordan2 m berida chizilgan birinchi chiziq orqasidaturadilar. Ishora berilgach, o‘yinchilar to‘pninishonga mo‘ljallab otadilar. Agar birinchito‘p nishonga aniq tegsa, endi u o‘yinchinishonni ikkinchi chiziq orqasidan turib mo‘l-jalga oladi, bordi-yu bunda ham to‘p nishon-ga tegsa, o‘yinchi keyingi chiziq orqasigao‘tadi.

Shunday qilib, qaysi o‘yinchi uchala to‘p-ni nishonga aniq tekkiza olsa, o‘yinning ik-kinchi turida unga to‘rtta to‘p beriladi. Agaro‘yinchi birinchi to‘pni nishonga tekkiza ol-masa, keyingi to‘plarni u birinchi chiziq or-qasida turib otadi. Òo‘plar otib bo‘lingach,ular yig‘ib olinib, keyingi o‘yinchiga beriladi.

Bu o‘yinda nishonga aniq tekkan to‘p hi-sobga olinadi, vaqt hisobga kirmaydi. Shu-

136

118-rasm.

137

ning uchun nishonni shoshmay mo‘ljalga olishlozim bo‘ladi (118- rasm).

„Òo‘siqlardan oshib o‘tish estafetasi“o‘yini

O‘yinchilar ikki qatorga saflanadilar. Qator-larda birinchi bo‘lib turgan o‘yinchilarningoyoqlari oldidan chiziq o‘tkaziladi. Har birqator qarshisida 20— 25 m masofa orasidaturli buyumlar: gimnastik o‘rindiq, 3 m ba-landlikda tortilgan arqon, gimnastik to‘shaklarhamda to‘plar qo‘yiladi.

O‘qituvchining ishorasiga ko‘ra qatorlardabirinchi bo‘lib turgan o‘yinchilar yuguradilar.Ular gimnastik o‘rindiq ustidan yurib o‘tadi-lar, to‘pni arqoncha ustidan oshirib otadilarva uni ilib olib, o‘z o‘rniga qo‘yadilar. So‘ngyugurib borib, gimnastik to‘shak ustidan um-baloq oshadilar va orqaga yugurib qaytibkelib, qatorda o‘zlaridan keyin turgan o‘yin-chining kaftiga kaftlarini tekkizadilar. Kafttekkan o‘yinchilar yugurib ketadilar, kaftnitekkizgan o‘yinchilar esa qatorning oxirigaborib turadilar.

Qatordagi eng oxirgi o‘yinchilar mashqnibajarib, qaytib kelganlaridan so‘ng, chapakchalinadi. Estafetani birinchi bo‘lib tugatgansaf o‘yinchilari g‘olib chiqadilar (119- rasm).

„Òo‘p o‘rtadagi o‘yinchiga“ o‘yini

O‘yinchilar bir nechta davra hosil qilibturadilar. Har birining o‘rtasida bir o‘yinchi

138

119-rasm.

139

bitta to‘p ushlab turadi. U to‘pni navbatibilan guruhdagi o‘rtoqlariga tashlaydi, ularto‘pni unga qaytaradilar. Òo‘pni oxirgi o‘yin-chidan qabul qilib olgach, o‘rtadagi o‘yinchito‘pni yuqoriga ko‘taradi. Òo‘p uzatishni bi-rinchi bo‘lib tugatgan guruh o‘yinda g‘olibchiqadi.

„Buyum ko‘tarib yugurish estafetasi“

o‘yini

Ikki guruh maydonning ikki tomonida yuz-ma-yuz bo‘lib turadi. Har bir guruhningoxirida aylana yoki to‘rtburchak chizilganbo‘lib, to‘ldirma to‘plar qo‘yiladi. Ro‘parada10 — 15 m narida yana aylana chizilganbo‘lib, ularga urchuqlar qo‘yiladi. Qator oxiri-dagi doiradan 2—3 m uzoqlikda start chizi-g‘i chizilgan bo‘lib, unda har bir guruhdanbittadan o‘yinchi turadi. O‘qituvchining isho-rasi bilan o‘yinchilar to‘plarni bir aylanadanboshqasiga olib boradilar. U yerdan urchuq-larni olib, orqaga qaytadilar va uni birinchiaylanaga olib kelib qo‘yib, o‘z joylariga boribturadilar. Birinchi o‘yinchilar to‘pni olib ke-tishlari bilan ikkinchi o‘yinchilar start chizig‘i-ni egallaydilar. Birinchi o‘yinchilar yugurishnitugatgach, ikkinchi o‘yinchilar yugurishni bosh-laydilar, lekin ular urchuqlarni olib borib, to‘p-larni olib keladilar. Har bir guruh o‘yinchilariyugurib bo‘lmaguncha o‘yin davom etaveradi.Yugurishni birinchi bo‘lib tugatgan guruh g‘o-lib hisoblanadi (120- rasm).

140

120-rasm.

141

„Ahil uchlik“ o‘yini

O‘yinchilarning hammasi uchtadan 4— 5guruhga bo‘linib, start chizig‘ida turadilar.Har bir uchlikdan 8— 10 m narida doirachiziladi. O‘qituvchining ishorasiga binoan bi-rinchi uchlik chambarakni bir qo‘llab ushlabolib, doira tomon yuguradilar va doiraningatrofidan aylanib, orqaga qaytib keladilar.Boshqa uchliklar ham, o‘z navbatida, shuharakatni takrorlaydilar. Uchliklar hammao‘yinchilari bilan yiqilib tushmay, qolib ket-may dastlabki holatga qaytib kelganlaridaguruhga 2 ochko beriladi. O‘yin shu tarzdadavom etadi. O‘yinni qaysi guruh birinchibo‘lib tugatsa, shu yutgan hisoblanadi.

„Chambarakni ushla“ o‘yini

O‘yinchilar bir-birlariga yuzma-yuz turibikki qatorga saflanadilar. Ular orasida 1 mmasofa bo‘ladi. Safda turgan o‘yinchilar 5ta chambarakni boshdan o‘tkazib yergaqo‘yadilar. O‘qituvchining ishorasidan keyinsafning oldida turgan birinchi o‘yinchilarchambarakni boshlaridan kiyib, oyoqlaridano‘tkazib, yonidagi o‘yinchiga uzatadilar. Ik-kinchi o‘yinchi uchinchiga uzatadi va hoka-zo. Shu tariqa birinchi o‘yinchilar birin-ketinchambarakni boshdan chiqarib, yonida tur-ganga uzatadilar.

Oxirgi o‘yinchilar barcha uzatilgan cham-baraklarni qabul qilib olgach, o‘yin tugaydi.

142

121-rasm.

143

O‘yinni tez va aniq bajarib, birinchi tugat-gan guruh g‘olib chiqadi (121- rasm).

„Òunnel“ o‘yini

O‘yinchilar ikki guruhga bo‘linib, bir-bir-lariga yuzma-yuz turadilar. Yana bir nechtao‘yinchi qo‘llaridagi chambarakni ikki tomon-dan ushlab, tunnel hosil qilib turadilar. O‘qi-tuvchining ishorasidan keyin qator oldidaturgan birinchi o‘yinchilar qo‘llarida to‘p bi-lan oldinga yugurib borib, chambaraklar o‘r-tasidan engashib o‘tadilar. Chambarakdano‘tib bo‘lgan o‘yinchi o‘ng tomondan aylanibkelib, to‘pni o‘z qatorida turgan navbatdagio‘yinchiga beradi. Keyingilar birinchi o‘yin-chilar bajargan ishlarni takrorlaydilar va ho-kazo. O‘yinni bexato, turtinib-surtinib ketmay,tezda bajargan o‘yinchilar rag‘batlantiriladi.

„Arg‘amchini oyoq ostidan olib o‘t“o‘yini

O‘yinchilar ikki guruhga bo‘linib, bir qa-tordan saflanadilar. Ulardan 2 m naridanstart chizig‘i o‘tkaziladi. Chiziq oldida ar-g‘amchi ushlab birinchi raqamli o‘quvchilarturadilar. O‘qituvchining ishorasiga ko‘ra bi-rinchi raqamli o‘yinchilar arg‘amchi bilan ol-dinga yuguradilar, ular start chizig‘idan 15—20 m narida turgan bayroqchali ustunniaylanib o‘tib, orqaga qaytadilar. Endi unistart chizig‘i yonida ikkinchi raqamli o‘yin-

144

122-rasm.

145

chilar kutib turgan bo‘ladilar. Birinchi raqamlio‘yinchilar arg‘amchining bir uchini ikkinchiraqamli o‘yinchilarga tutqazib, ikkalasi qa-torning ikki tomonidan yurib, arg‘amchinio‘yinchilar oyog‘i tagidan o‘tkazadilar. O‘yin-chilar esa undan sakraydilar. So‘ng birinchiraqamli o‘yinchilar qatorning oxiriga boribturadilar. Ikkinchi raqamli o‘yinchilar esaarg‘amchi bilan ustunga qarab yuguradilar.Ustun atrofidan aylanib kelgan o‘yinchiarg‘amchining bir uchini navbatdagi o‘yin-chiga tutqazadi. Endi ular arg‘amchini safdaturganlar oyog‘i ostidan o‘tkazadilar vahokazo. O‘yinni xatosiz, tez va aniq bajar-gan o‘yinchilar g‘olib hisoblanadilar (122-rasm).

„Yo‘llardan sakrab o‘tish“ o‘yini

O‘yinchilar teng to‘rt guruhga bo‘linib, yon-ma-yon to‘rtta bir qatorli kolonnaga safla-nadilar. Qatorlar oldidan start chizig‘i o‘tka-ziladi. Start chizig‘idan 4 — 6 m naridan50 sm kenglikda 7— 8 ta yo‘l chiziladi. Bi-rinchi chiziq bilan ikkinchi chiziqning orasi40 sm, ikkinchi bilan uchinchining oralig‘i60 sm va hokazo.

O‘qituvchining ishorasidan keyin guruhlar-ning birinchi raqamli o‘yinchilari yugurib bo-rib, chiziqlarni bosmasdan yo‘llar ustidan sak-rab o‘ta boshlaydilar. Vazifani aniq, xatosizbajargan o‘yinchiga 1 ochko beriladi. Ko‘pochko to‘plagan guruh o‘yinda g‘olib chiqadi.


146

„Kim kuchli?“ o‘yini

O‘yinchilar ikki guruhga bo‘linadilar. Ularbir-birlaridan 2—3 m narida bir qatorga saf-lanib, devorga qarab turadilar. O‘qituvchi-ning ishorasiga ko‘ra har bir guruhning bi-rinchi raqamli o‘yinchilari qo‘lida basketbolto‘pi bilan start chizig‘iga chiqadilar va to‘p-ni boshdan oshirib kuch bilan devorga ura-dilar, shunda kimning to‘pi devordan qayt-gach, uzoqqa tushsa, o‘sha o‘yinchiga birochko beriladi. Keyin shu vazifani ikkinchi,uchinchi o‘yinchi bajaradi va hokazo. Qaysiguruh ko‘proq ochko to‘plagan bo‘lsa, o‘shaguruh g‘olib chiqadi.

SUZISH

Suzishni bilish o‘tmish davrlardan buyoninsonlar hayotida muhim o‘rin egallab kel-gan. Ibtidoiy jamoa davrida yashagan qabi-lalar baliq ovlashda, dushman hujumidansaqlanishda va boshqa o‘rinlarda suvdanfoydalanganlar, bu, demak, ular suzishni bil-ganlar deyishga asos bo‘lishi mumkin. Ayniq-sa, suvga yaqin joylarda yashagan qabilalaruchun suzish hayotiy zarurat bo‘lgan.

O‘rta Osiyo olim va mutafakkirlari, ma-salan, buyuk al-Xorazmiy, o‘z zamonasiningyetuk qomusiy olimi Abu Rayhon Beruniy,tabobatda shuhrat qozongan Abu Ali ibnSino, Sharq adabiyotining yirik namoyan-

147

dalaridan Nizomiy Ganjaviy, Nosir Xisravkabi olimlar boshqa ilmlar qatori jismoniytarbiya, chiniqish, suvda cho‘milish, suzishham hayotiy zarurat ekanligiga katta e’tiborberishgan.

Boshqa mashqlar qatori suzishni bilishham har bir o‘rtaosiyolik jangchi uchun maj-buriy edi. Amir Òemur daryo kechib o‘tishva suzish mashqiga katta e’tibor bergan.Buyuk sarkarda o‘zi ham tezoqar daryodankechib o‘tish, suvda suzish sirlarini mukam-mal bilgan. Daryo qirg‘oqlaridan turtib chiq-qan toshlarga arqon tashlab turib, shiddatlihujum qilishga mohir bo‘lgan.

Shunday qilib, O‘zbekistonda suzish sportirivojlanishining boshlang‘ich davri 1924 —1925- yillarga to‘g‘ri keladi.

1960- yillarga kelib Òoshkentda bir nechtayirik basseyn (hovuz)lar qurildi. Hozirgi vaqt-da barcha viloyatlarimiz markazlarida bas-seynlar qurib ishga tushirilgan. Shunga mu-vofiq suvda shug‘ullanuvchilarning ham sonitobora ortib bormoqda.

Respublikamizda yil sayin ajoyib suzishustalari yetishib chiqdilar. 1964- yili Òokiodao‘tkazilgan Olimpiya o‘yinlarida S. Babaninava N. Ustinovalar bronza medali nishondoribo‘ldilar. S. P. Konov, Zabolotov, S. Iskanda-rovalar Yevropa, Jahon, Osiyo chempionlaribo‘lishdi. Kelajakda ham ko‘plab ajoyib, iqti-dorli yoshlarimiz yetishib chiqadilar.

148

Ko‘krakda krol usulida suzish

Suzishning bunday usuli eng tez suzish-da qo‘llaniladigan usul bo‘lib, u 50 m ga,100, 200, 400, 800 m ga, 1500 m ga es-tafetali suzishlarda, 4 ½ 100 m ga hamda4 ½ 200 m ga kompleksli suzishlarda qo‘l-laniladi. Bolalar suzishni o‘rganish jarayoni-da, ular hali suzish texnikasi bilan tanishbo‘lmasalar ham, suvga tushib suzayot-ganga o‘xshagan harakatlarni bajaradilar(ayniqsa, o‘g‘il bolalar). Bular suzishga o‘r-ganishni osonlashtiradi, chunki uning asosi-da chalqancha suzish va delfin usulida su-zish texnikasi yotadi (123- rasm).

123- rasm.

149

Gavda va boshning holati. Suzish payti-da gavda suvning yuzida gorizontal holatgayaqin turadi, tos va son qismi, yelka kama-ri undan sal yuqoriroqda, yuz qismi suvgabotib, suv esa peshana sathida turadi. Su-zayotgan kishi shunda biroz pastga qara-gan holatda bo‘ladi. Suzish jarayonida yontomonlarga og‘maslikka, gavdaning tos qis-mi tebranib ketmasligiga va gavdani suvyuzida tekis tutib turishga harakat qilinadi.

Qo‘llarning harakati. Suzuvchining qo‘llarigalma-gal eshish harakatlarini bajaradi. Bun-da qo‘l dastlab havoga ko‘tariladi, keyin ol-dinga cho‘ziladi, so‘ng barmoqlarni yoy kabiyozib suvga kiritiladi, shundan so‘ng kafthamda yelka kamari suvga botadi. Eshishpaytida kaftlar bilan suv o‘ziga tortiladi, bupaytda tirsak sal bukiladi va yana yoziladi.Eshish bilan shug‘ullanganda suv yuzigaoldin tirsak chiqadi, so‘ng kaft chiqadi. Suvyuzida qo‘l tirsakdan bukilib, bo‘shashganholda oldinga harakatlanadi. Qo‘l harakatlarinito‘g‘ri bajarish suzishni o‘rganishda muhimrol o‘ynaydi. Shuning uchun bunga alohidaahamiyat beriladi. Bitta qo‘l eshayotganda ik-kinchi qo‘l havoda bo‘ladi, u eshishni tugal-layotganda boshqasi suvga botadi. Shu tari-qa tez-tez, ketma-ket harakat qilinsa, gavdaoldinga siljiydi.

Qo‘llarni harakatlantirishni bilish bilan bir-ga, qanday nafas olishni ham bilish kerak.Aks holda tez charchab qolinadi.

150

Nafas olish. Suvda suzayotgan kishiningyuzi suvga botgan holda bo‘lib, faqat nafasolishdagina bosh yon tomonga buriladi. Buko‘proq qo‘llar harakatiga bog‘liq. Masalan,o‘ng qo‘l eshishni bajarib bo‘lib, havogako‘tarilayotganda (agar sizga o‘ng tomon qu-lay bo‘lsa), bosh yon tomonga burilib, chu-qur nafas olishga ulguriladi, qo‘l yuqoridanoldinga suvga botayotganda esa nafasni suv-ga asta-sekin chiqarib boriladi. Ikkinchi qo‘lharakatini boshlab, tirsakdan bukilib, qo‘l suv-dan ko‘tarilganda nafasning qolgani (qoldiqhavo) puflab tashqariga chiqariladi. Agar oz-gina bo‘lsa-da, og‘izda suv qolgan bo‘lsa, shusuv havo bilan tashqariga chiqib ketadi (bubilan tomoqqa suv ketib qolmaslikning oldiolinadi), so‘ng yana chuqur nafas olinadi.Shunday qilib, qo‘lning ikkita harakatiga bit-ta nafas olish to‘g‘ri keladi.

Oyoqlarning harakati. Suzuvchining oyoq-lari suvda yuqoridan pastga va pastdanyuqoriga ritmik harakatlarni bajaradi. Ulartizza bo‘g‘imidan qisman bukilib, uchlari cho‘-ziladi, shunga qaramay, sal ichkari tomonbukilgan bo‘ladi va qaychisimon harakatlarnibajaradi. Bunda, albatta, oyoqlarning son qis-mi ham ishtirok etadi.

Endi oyoqlarning tizzadan bukilishi 30° —40° burchak ostida bo‘lmog‘i kerak. Oyoqlarto‘g‘ri harakatlanayotgan bo‘lsa, orqadanqaralganda, tovonlar bilan suvning qaynabchiqishi kuzatiladi. Shu harakatlarning bar-

151

chasi uyg‘unlashtirilgan holda kechsa, kishierkin, charchamay suza oladi.

Chalqancha usulda suzish

Chalqancha usulda suzish ham ko‘krakdakrol usulida suzishga o‘xshab ketadi. Bundaham qo‘l va oyoqlar galma-gal harakatlanadi.Bu suzish usulining boshqalaridan farqi shun-daki, bunda suzuvchi suvda chalqancha (orqa-si bilan) yotadi va nafasni olib chiqarishsuvda emas, balki tashqarida bajariladi. Òez-korligi jihatidan u ko‘krakda krol usulida su-zish va delfin usulida suzishdan keyin uchin-chi o‘rinda turadi. Bu usul, odatda, musoba-qalarda 50m, 100 m va 200 m ga komplekslisuzishlarda, 200 m, 400 m ga (ikkinchi „otrez-ka“da 50 yoki 100 m ga) suzishlarda hamdakombinatsiyali estafetalarda (4½100 m ga 1-bosqichda) qo‘llaniladi. Shuning uchun su-zishning bu usulini ko‘krakda krol usulidasuzish bilan bir paytda o‘rganib borganma’qul. Endi shu usulda suzishda bajariladi-gan harakatlar bilan tanishasiz.

Gavda va bosh holati. Gavda suv yuza-sida gorizontal holatga yaqinroq yotadi, iyakozgina o‘ziga tortilgan bo‘ladi.

Qo‘llarning harakati. Bu usulda suzgandaham suzish ko‘krakda krol usulidagidek bi-rin-ketin bajariladi. Ammo bunda qo‘llar ikkiholatda harakatlanadi: birinchi holatda, ya’nieshish jarayonida qo‘l tirsakdan bukilmay,suv oldinga to‘g‘ri tortiladi; ikkinchi holatda

152

124-arasm.

153

suv oldinga qo‘l tirsakdan biroz bukilgan ho-latda tortiladi. Birinchi holat suzishni yangio‘rganayotgan bolalar uchun juda qulaydir.Chunki bunda qo‘l suvga yelka kengligidayoki yanada kengroq tushirilib, suv oldingayon tomondan tortiladi.

Nafas olish. Bu usulda iyakni sal o‘zigatortgan holda og‘iz va burun orqali nafasolib, nafas chiqarib suzilaveradi. Agar og‘iz-ga suv kirib ketguday bo‘lsa, „fontancha“

124- b rasm.

154

qilib chiqarib yuborsa bo‘ladi. Albatta, bun-da ham nafas olish krol usulidagidek qo‘lharakatlari bilan bog‘liq holda bajariladi.Ya’ni eshish qaysi qo‘ldan boshlansa, nafasshu qo‘l havoga ko‘tarilayotganda olinadi.Shu qo‘l o‘z harakatini tugatib, harakatni qay-ta boshlaganda nafas yana olinadi.

Oyoqlarning harakati. Bu usulda oyoqlarsuvdan yuqoriga galma-gal chiqib-tushadi vau tizzadan biroz bukiladi. Suzib borayotgankishining orqasidan kuzatilsa, suv go‘yoqaynaganday ko‘rinadi.

Bu harakatlarning barchasini mujassam-lashtiradigan bo‘lsak, bir marta nafas olishikki qo‘l harakati va olti marta oyoq hara-katiga to‘g‘ri keladi.

Suzishga o‘rganishda bajariladigan umu-miy rivojlantiruvchi va maxsus mashqlar maj-muasi 124- a, b rasmlarda ko‘rsatilgan.

Sog‘lom avlodni tarbiyalashda

davlatimiz ko‘rsatayotgan g‘amxo‘rlik

Bizning mustaqil davlatimiz bolalarningsog‘lom, baquvvat, kuchli va bilimli bo‘libo‘sishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratish-ga harakat qilmoqda. Ular Vatanni sevish,uning uchun mehnat qilish, kerak bo‘lsa,uning uchun har bir ishga tayyor turish ru-hida tarbiyalanmoqda.

Hozirgi kunda davlatimizning diqqat-e’ti-bori o‘sib kelayotgan yosh avlodga g‘am-

155

xo‘rlik qilishga qaratilgan. Shunga muvofiq buyo‘lda „Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida“Qonun qabul qilindi, „Sog‘lom avlod uchun“ordeni va jamg‘armasi ta’sis etildi.

„O‘zbekistonda bolalar sportini rivojlan-tirish jamg‘armasini tuzish to‘g‘risida“gi far-mon jismoniy va ma’naviy sog‘lom yosh av-lodni voyaga yetkazish, yoshlar o‘rtasidasog‘lom turmush tarzi va sportga intilishnikuchaytirib yubordi. Muhimi, unda bolalarommaviy sportini rivojlantirish ko‘zda tutiladi.

„Sog‘lom avlod uchun“ jurnali o‘z oldigama’naviy va jismoniy barkamol avlodni tar-biyalashni, bu yo‘lda davlat ahamiyatiga mo-lik vazifani targ‘ib qilib, uni amalga oshi-rishni, keng xalq ommasini bu ishga jalbqilish vazifasini qo‘ydi. Bundan tashqari, jur-nal milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, o‘t-mish merosimizning eng yaxshi an’analarini,shuningdek, endi shakllanib kelayotgan yangiudumlarni aholi barcha tabaqalariga yetka-zishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.

Ma’naviyati yuksak insonning imon vae’tiqodi ham mustahkam bo‘ladi. Demak,ma’naviyati yuqori bo‘lgan inson jismoniy tar-biya va sportga aql bilan yondashsa, ko‘z-lagan maqsadiga erishadi.

Hozirda mamlakatimizda juda ko‘p qiziqarlibolalar sport musobaqalari o‘tkazilmoqda.

Chunonchi, „Sog‘lomjon—polvonjon“, „Umidnihollari“, „Barkamol avlod“, „Universiada“, „Yu-guruvchilar kuni“, „Ochiq ring“, „Sakrovchilar

156


kuni“ bolalar va o‘smirlar sport maktablariningRespublika birinchiligi, o‘quvchi-yoshlar sparta-kiadalari doimiy ravishda o‘tkazilib turibdi.

1. Davlatimiz jismoniy tarbiya va sportni ri-vojlantirish haqida qanday g‘amxo‘rlikqilmoqda?

2. Bolalar o‘rtasida qanday musobaqalar

o‘tkazilmoqda?

O‘ZBEKISTONNI DUNYO TANIMOQDA

Chindan ham O‘zbekistonni butun dunyotanimoqda. Buning boisi sportga keng yo‘lochilishidir. O‘zbekiston Respublikasining Bi-rinchi Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlaganidek,„Hech bir narsa mamlakatni sport kabitezda dunyoga mashhur qila olmaydi “.1

Shu so‘zlarga amal qilgan holda, birinchiPrezidentimizning aholi orasida jismoniy tar-biyani rivojlantirishga otalarcha g‘amxo‘rligialohida e’tiborga loyiq. O‘zbekistonning Mus-taqil Hamdo‘stlik Davlatlari orasida birinchibo‘lib „Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida“qonun qabul qilishi ham shundandir. Shubois, buyuk kelajak sari intilayotgan ushbumustaqil davlatda jismoniy tarbiya barcha-ning ehtiyojiga aylanishi va u zaminimizdayashayotgan va mehnat qilayotgan har bir

1 „Sport“ gazetasi, 1995- yil 11- may.

157

kishining salomatligini mustahkamlashga yor-dam bermog‘i lozim.

Kishilarning salomatligi—bu har bir dav-latning muhim va asosiy boyligi hisobla-nadi. Binobarin, „Sog‘lom avlod uchun“ ni-shoni, „O‘zbekiston Respublikasida futbolniyanada rivojlantirish tadbirlari to‘g‘risida“gi,„O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportniyanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risi-da“gi qarorlar fikrimiz dalilidir. Jismoniy tar-biya bilan shug‘ullanuvchilarning soni hozir-ga kelib 10 million kishidan oshib ketdi.Ulardan ko‘pchiligi oshirilgan normativlarniham muvaffaqiyatli bajarishga erishmoqda.Milliondan ortiq kishilar salomatligini mus-tahkamlash maqsadida sport seksiyalaridamuntazam shug‘ullanmoqdalar.

Kurash sporti, chavandozlik o‘yini va mu-sobaqalari yangi bosqichga ko‘tarildi. Tosh-kent shahrida 1998- yil 6- sentabrda „Xalqarokurash assotsiatsiyasi“ tuzildi.

Iste’dodli yoshlarni topish, ular tanlagansport turlari bo‘yicha mahoratini oshirib, yangisport marralariga olib chiqish murabbiylar-ning sharafli vazifasidir. Bizda o‘rnak olsaarziydigan sportchilar ko‘p.

Respublikamiz sportining istiqboli porloqdeya olamiz. Chunki jismoniy tarbiya vasport sohasida o‘tkazilayotgan yagona dav-lat siyosati ko‘pgina muammolarni samaralihal etish imkonini bermoqda.

158


1. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka

erishgach, jismoniy tarbiya va sportga

qanday ahamiyat berildi? Bu haqda so‘z-

lab bering.

2. O‘zbekistonlik jahon chempionlaridan kim-

larni bilasiz? Sanab bering.

3. Olimpiada o‘yinlari chempioni va sovrin-

dori bo‘lgan sportchilarning nomlarini

aytib bera olasizmi? Ular kimlar?

Olimpiya o‘yinlarining qaytatiklanishi

Ilk Olimpiya o‘yinlari eramizdan avvalgi776- yilda Yunoniston (Gretsiya)da Zevs1 sha-rafiga bag‘ishlab o‘tkazilgandi.

Zamonaviy Olimpiya o‘yinlarini qayta tik-lash fransuz pedagog-olimi Pyer de Kuber-tenning sa’y-harakatlari va fidoyiligi tufayliamalga oshdi. U birinchi zamonaviy Olimpi-ya o‘yinlarini 1900- yilda Parij shahrida o‘t-kazish to‘g‘risida taklif kiritadi. Gretsiyalik ta-niqli shoir va tarjimon Demetrios Vikelos an-juman ishtirokchilarini birinchi Olimpiya o‘yini-ni Olimpiya o‘yinlarining vatani Gretsiyadao‘tkazishga, shuningdek, 1900- yilda bo‘ladi-gan Olimpiya o‘yinlarini Parij shahrida o‘t-kazishga chaqirdi.

1Zevs—Yunon xudolaridan birining nomi.

159

Sobiq Ittifoq jamoasi Olimpiya o‘yinlarida1952- yildan, ya’ni XV Olimpiya o‘yinlaridanqatnasha boshladi (faqat 1984- yilda AQSHning Los-Anjeles shahrida bo‘lib o‘tgan 23-olimpiada o‘yinlarida qatnashmagan). O‘zbe-kistonlik sportchilar ham terma jamoa tarki-bida qatnashib, faxrli-mukofotli o‘rinlarni egal-lashga muvaffaq bo‘ldilar. Shundan so‘ng1992- yili 21- yanvarda O‘zbekiston Respubli-kasi milliy Olimpiya qo‘mitasi tuzildi, shu yili3- martdan esa Xalqaro Olimpiada qo‘mitasitarkibiga kiritildi va uning haqiqiy a’zosideb hisoblandi. Bu O‘zbekiston sportchilari-ning Olimpiada, Osiyo va Jahon birinchilik-larida mustaqil terma jamoa sifatida ishti-rok etishlariga imkon yaratdi.

SPORT TURLARI VA SPORT

HAQIDA MA’LUMOTLAR

GIMNASTIKA

„Gimnastika“ so‘zining ma’nosini bilasizmi?Bu so‘z yunoncha „gimnazo“ so‘zidan kelibchiqqan bo‘lib, „mashq qildiraman“, „mashqqilaman“ degan ma’nolarni anglatadi.

Qadim vaqtlarda yuguradiganlar, kurashtushadiganlar, balandlikka va uzunlikka sak-raydiganlar, hatto qo‘l jangi bilan shug‘ulla-nadiganlar gimnastikachilar deb atalgan.

Bugungi kunga kelib, gimnastika alohidasport turiga aylandi va u ikki turga bo‘linadi.

160

Bular sport gimnastikasi va badiiy gimnas-tikadir. Sport gimnastikasi bilan o‘g‘il bolalarham, qiz bolalar ham shug‘ullanishadi (125-a, b rasm), badiiy gimnastika bilan esafaqat qizlar shug‘ullanadilar. Sport gimnas-tikasida o‘g‘il bolalar olti tur, qizlar to‘rt turbo‘yicha musobaqalashadilar.

Musobaqalar vaqtida bajarilgan mashq-larga baho ball hisobida qo‘yiladi. Eng yuqo-ri baho 10 ball. Badiiy gimnastika mashq-lari ancha sodda va nafis bo‘ladi. Sportchimaydonda oldin erkin, so‘ngra to‘p, halqa(chambarak), lenta, arg‘amchi va bulavalarbilan bajariladigan mashqlarga o‘tadi.

Shu bilan birga, baland turnikda sport-chilar mahorat bilan erkin mashq bajaradi-lar. Sportchilarimiz sport gimnastikasi bo‘yichaham yaxshi natijalarni qo‘lga kiritmoqdalar.

125- rasm.

a b

161

SAMBO

Sambo nima ma’noni bildiradi?„Sambo“—bu ruscha so‘z bo‘lib, u „Qu-

rolsiz o‘zini o‘zi himoya qilish“ degan ma’no-ni anglatadi.

Samboga XX asrning 30- yillarida asossolindi. Rus sambosining otasi Spiridonovva Xarlampiyevlar turli millat kurashlarinichuqur o‘rganish asosida sambo sport turiniyaratdilar. Bu sportda Òuron xalqlari milliykurashining usullari ham mavjuddir.

1934- yili O‘zbekistonda birinchi bo‘libÒoshkentdagi „Dinamo“ jamiyatida sambo to‘-garagi tashkil etildi. 1937- yildan boshlabsambo bo‘yicha klassifikatsion musobaqalaro‘tkazila boshlandi.

Shundan keyin O‘zbekistonda sambo sportturi rivojlana boshladi va muntazam ravishdakattalar hamda o‘smirlar o‘rtasida musoba-qalar o‘tkazib kelinmoqda. Respublikamizda1964- yil 24- yanvarda „Sambo“ federatsiyasituzildi, shundan beri sambochilarimiz ko‘pginanufuzli xalqaro musobaqalarning g‘oliblari bo‘l-dilar.

Sambo faqat yigitlar orasida emas, balkiqizlar orasida ham keng tarqalgan. Ular xal-qaro turnirlardagina emas, balki jahon chem-pionatlarida ham sovrinli o‘rinlarni egallaganlar.


162

GREK-RIM KURASHI

Kurash — insoniyatga ma’lum eng qadi-miy sport turlaridan sanaladi. Qadimgi Misrobidalarining devorlarida pahlavonlar olishuv-laridan yuzlab lavhalar tasvirlangan. Ulardabizning kurashimizga xos bo‘lgan deyarlibarcha ushlash usullari va turishlar tasvir-langan. Shunday qilib, kurash bundan taxmi-nan 2500 yil avval ham ma’lum va mash-hur sport turi bo‘lgan ekan.

Bir qator tadqiqotchilar grek-rim kura-shiga afsonaviy grek pahlavoni Òezey asossolganligi haqida ma’lumot beradilar.

Qadimgi yunon sport turlari tizimida ku-rash muhim mavqega ega bo‘lgan. Yunon-larning eng zo‘r kurashchisi Krotonli Milonmamlakat chempionatlarida 32 marta g‘ala-ba qozongan va Olimpiadalarda 6 bora bi-rinchilikni qo‘lga kiritgan.

Bizning yurtimizda grek-rim kurashi 1905-yildan asta-sekin rivojlana boshlagan. 1921-yilda II O‘rta Osiyo Olimpiadasi o‘tkazilgan.Bu olimpiada dasturiga grek-rim kurashikiritilgan. Òoshkentda 1924- yili viloyatlar bo‘-yicha olimpiada o‘tkazildi. Bunda grek-rimkurashchilaridan P. Òaranov, Òukanov Òimo‘z mahoratlarini namoyish etganlar. 1934-yilda sobiq Ittifoq birinchiligida O‘zbekistonkurashchisi Egamberdi Rizayev o‘z vaznitoifasi bo‘yicha 1- o‘rinni egallagan.

Hozirgi vaqtda grek-rim kurashi bo‘yichaD. Oripov jahon chempioni bo‘ldi. Kurash-

163

chilarimiz o‘zlarining sportmahoratini oshirish bilanbirgalikda nufuzli Osiyo,Jahon Olimpiya o‘yinlaridayurtimiz sharafini himoyaqilib, davlatimiz dovrug‘inibutun dunyoga tanitib kel-moqdalar.

Grek-rim kurashi boshqakurash turlaridan o‘ziningushlash usullari bilan farq-lanadi. Bu kurashda faqat bel va beldanyuqoridan ushlashga ruxsat etiladi. Hozirgikunda ko‘pgina yoshlar mazkur kurash turibo‘yicha o‘z mahoratlarini oshirmoqdalar(126- rasm).

ÒURON YAKKA KURASHI

Har bir xalqning o‘z tili, shubhasiz, o‘zi-ga xos jangovar san’ati bo‘lgan. Shu jum-ladan, Òuron xalqlarining ham. Biroq muay-yan sabablarga ko‘ra bu sport turi rivojlan-may qolib ketgan edi.

Dunyoda eng ko‘p sonli sport turi buyakka kurash hisoblanadi. Uning ikki yuz-dan ko‘p turi mavjud. Bugungi kunga kelibesa ularning ko‘pchilik turlari bo‘yicha yirikxalqaro sport musobaqalari o‘tkazilmoqda.Juda ko‘p milliy sport turlari o‘zining bosh-lang‘ich shaklidan hozirgi mukammal ko‘ri-nishga ega bo‘lguncha mashaqqatli yo‘llarnibosib o‘tdi.

126- rasm.

164

Hozirgi kunda quyidagi yakka kurash tur-lari jahon sport maydonidan munosib o‘rinegallagan, chunonchi: boks (Angliya), dzyudo,karate (Yaponiya), grek-rim kurashi (Gretsiya-Italiya), taekvando (Koreya), sambo (Ros-siya), ushu (Xitoy), kikboksing (Germaniya),muay-tay (Òailand) shular jumlasidandir.

Istiqlol sharofati bilan qadriyatlarimiz tik-lanmoqda. Hozirgacha bolalar Xitoy ushusi,Yaponiya karatesi, Koreya taekvandosiga hay-ratlanib qaramoqdalar. Ushbu jangovar san’-at turlari yoshlar qalbini zabt etgan. Mayli,har kim xohlagan sport turi bilan shug‘ul-lansin, o‘z mahoratini oshirsin. Biroq ota-bobolarimizdan bizga meros bo‘lib kelayot-gan Òuron yakka kurashini ham yoddanchiqarmasligimiz zarur. Chunki u sharqonayakkama-yakka kurash tizimida mustaqilsport turi hisoblanadi. U bilan ilk bor Òosh-kentdagi X. Kolonov nomli hunar bilim yurtisport markazida (B. Saidov boshchiligida)shug‘ullanganlar. 1991- yilga kelib, u qaytatiklanib, qoidalari ishlab chiqildi. Shu nuqta-yi nazardan Òuron yakka kurashini yaratish-da xalqimizning urf-odatlari, jahonda tanolingan jangovar kurash qonun-qoidalariobdan o‘rganib chiqilib, tatbiq etildi.

Bu kurash hozirga kelib „Òuron yakkakurashi“ deb ataladigan bo‘ldi. Janglarzarbasiz olib boriladi. Ishtirokchilar erkinmashqlar orqali juftlik va ko‘rgazmali chi-

165

qishlarda bellashadilar. Liboslar Òuron xalq-lari kiygan yaktak hamda keng qilib tikil-gan shalvardan iborat. Bundan tashqari, pe-shanabog‘ ham boylanadi. Òayoq va arqonqurol sifatida qo‘llaniladi (127- rasm).

„Òuron yakka kurashi“ bo‘yicha Òoshkentbirinchiligi uchun bellashuv 1994- yildan bosh-landi. Shu yillardan boshlab o‘g‘il va qizbolalar o‘rtasida O‘zbekiston chempionatimuntazam o‘tkazib kelinadi. 1996- yildan esaxalqaro turnir o‘tkazila boshlandi. ErkinAkromov, Jamoliddin Dadaqo‘ziyev va bosh-qalar nafaqat respublika chempioni, balkixalqaro turnirlar va musobaqalarda respub-likamiz sharafini himoya qilib kelmoqdalar.

127- rasm.

166

ÒENNIS

Òennis o‘yini tarixi ham uzoqlarga boribtaqaladi. Bu o‘yin avval yunonlarda, so‘ngRimda paydo bo‘lgan, keyinchalik fransuz-larnikiga aylanadi.

„Òennis“ so‘zi fransuzcha so‘z bo‘lib „te-nez“, ya’ni „o‘ynang“ ma’nosini anglatadi.Bu o‘yin XIII, XIV va XV asrlarda butunFransiya bo‘ylab keng tarqalgan va u hattoqirollar o‘yini deb ham atalgan edi. 1529-yilga kelib, qirol Genri VIII (hozirgacha foy-dalanib kelinayotgan) tennis kortini qurdiradi.

O‘n oltinchi asrda yog‘ochdan yasalganraketkalar paydo bo‘ldi. Òennis o‘yinidagigeymlar hisobi o‘sha davrdagidek: 15, 30,40 hisobida olib boriladi (agar hisob 40 : 40bo‘lsa, ko‘p-oz sistemasi qo‘llaniladi).

Òurkistonga tennis XX asrning birinchio‘n yilligida kirib keldi. Òoshkentda birinchi

128- rasm.

167

tennis maydoni 1903- yilda qurildi, keyincha-lik Farg‘ona, Qo‘qon, Samarqand va bosh-qa joylarda ham barpo etildi.

1991- yildan respublikada jismoniy tarbiyava sportni rivojlantirishga yanada katta e’ti-bor berila boshlandi. Ayniqsa, 1998- yil 11-sentabrdagi „O‘zbekiston Respublikasida ten-nisni yanada rivojlantirish chora-tadbirlarito‘g‘risida“gi 392- sonli qarorning qabul qili-nishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi.

Òoshkentda tennis bo‘yicha har yili „Pre-zident kubogi“ning o‘tkazilishi, „Chelenjer“,„Òoshkent open“ va Andijon, Farg‘ona, Na-mangan, Samarqand, Qarshidagi „Setellit“turnirlari o‘tkazilishining tarbiyaviy ahamiyatikatta bo‘lmoqda.Bu tadbirlar iqtidorli yosh tennischilarning

yetishib chiqishiga salmoqli hissa qo‘shmoq-da (128- rasm).

BOKS

Boks ham qadimgi sport turlaridan hi-soblanadi. Boks birinchi bo‘lib Angliyadapaydo bo‘ldi.

„Boks“ inglizcha so‘z bo‘lib „musht urish“degan ma’noni bildiradi. Boks bundan 5 mingyil muqaddam Misr va Bobilda rasm bo‘l-gan yakkama-yakka mushtlashishdan kelibchiqqan. Mushtlashish, hatto Yunonistondao‘tkazib kelingan Olimpiya o‘yinlari dasturigakiritilgan edi.

168

Qo‘lqopsiz mushtlashish qoidalari XVIII asrboshlarida birinchi marta Angliyada ishlabchiqildi. 1867- yilga kelib esa qo‘lqop kiyibmushtlashishning birinchi qoidasi joriy qilindi.O‘zbekistonda boks bilan S. L. Jakson bosh-

chiligida 1923- yildan boshlab shug‘ullanaboshlaganlar. Keyinchalik respublikamizdaboks yana ham rivoj topdi.Jahon kubogi musobaqalari har ikki yilda

o‘tkaziladi. Uning nufuzini jahon chempiona-tiga teng deyish mumkin.Boks ikki turga bo‘linadi. Bu— havaskorlar

va professionallar boksidir. Havaskor boks-chilar o‘qishdan va ishdan bo‘sh paytlaridaboks bilan shug‘ullanadilar. Professional boks-chi uchun boks kasb yoki mablag‘ topishmanbayi hisoblanadi.

DZYUDO

„Dzyudo“ yaponcha so‘z bo‘lib, „Yumshoqyo‘l“ degan ma’noni anglatadi. Bu sport tu-riga Kontonon maktabi murabbiysi DzigaroKano 1882- yili asos soldi. U jiu-jitsu usulinitakomillashtirdi. U kurashdagi bu usulninginson salomatligiga ziyon yetkazmaydigantomonlarini olib, sof jismoniy tarbiya sifatidashakllantirdi.

Dzyudo—bu kurashning bir turi bo‘lib,unda hamla qilish bilan birga og‘ritish vabo‘g‘ish usullariga ruxsat berilgan. Kaltakamzul (kimono) va shim kiygan sportchilaroyoqyalang bo‘lib, maxsus tatami (gilam ma’-

169

nosida) ustida kurashadilar. Òik turib ku-rashgan vaqtda oyoqdan chalib, irg‘itish usul-laridan foydalanib, kurashchilar bir-birlarinitatami ustiga irg‘itishga intiladilar. Yotib ku-rashishda ushlab olish va ag‘darish usullariniqo‘llab, raqibini yelkasi bilan tatamiga 30 so-niya davomida bosib turish yoki faqat og‘-ritish va bo‘g‘ib olish bilan raqibning yengil-ganini tan olishga majbur qilinadi.

Dzyudo O‘zbekistonga 1972- yildan kiribkela boshladi. 1973- yilda dzyudo federatsi-yasi tuzildi. Dzyudo bo‘yicha musobaqalarerkaklar va ayollar o‘rtasida muntazam ra-vishda o‘tkazib turiladi.

Mustaqillik sharofati bilan o‘zbekistonliksportchilar yirik musobaqalarda, turnirlardaqatnasha boshladilar va qator g‘alabalarniqo‘lga kiritdilar.

Amerika, Yaponiya dzyudosi o‘z maktabi-ga ega. Biri ikkinchisidan farq qiladi. O‘z-bekiston dzyudosi ham ushbu davlatlarni-kidan o‘ziga xos tarzda ajralib turadi. O‘z-bek dzyudosi kurashning eng yaxshi usul-larini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lib, buuning boshqalar o‘rganishiga arzigulik tomo-ni bo‘lib hisoblanadi. Ayni vaqtda biz hamboshqalardan o‘rganib, o‘z dzyudo mak-tabimizni rivojlantirib boraveramiz.

KURASH

Dunyodagi har bir millatning o‘ziga xoskurash turi bo‘lganidek, o‘zbeklarning kurash

170

hamda belbog‘li kurash turlari bor. Bu ku-rash turlari avloddan avlodga o‘tib, bugungikunimizgacha yetib keldi. O‘zbeklarning uzoqtarixga ega bo‘lgan milliy sport turlaridan—kurash asrlar davomida rivojlanib, kishilargazavq-shavq baxsh etib, mard yigitlarningmatonatini namoyish etib keldi. O‘sha vaqt-larda polvonlarning turli munosabatlar bilano‘tkazilgan xalq sayillaridagi chiqishlari vaunda namoyish etiladigan xatti-harakatlariko‘pchilikni lol qoldirardi. Shuning uchunpolvonlarning nomi el ichida e’zozlanardi.

Polvonlar Eron, Òurkiya, Yunoniston, Hin-diston va boshqa mamlakatlarga borib, o‘zxalqi sharafini himoya qilardilar.

Kurash temuriylar zamonida ham, undankeyin ham xalqning sevimli sport o‘yinlari-dan bo‘lib keldi. O‘ziga xos kurashish ma-horati bilan olamga dong taratgan o‘zbekpolvonlari tarix sahifasida o‘chmas iz qol-dirdilar. Bular Pahlavon Mahmud, PahlavonMuhammad, Ahmad polvon, Òoji polvon vaboshqalardir. Hozirda jismoniy tarbiyaga, ay-niqsa, kurashga katta e’tibor qaratildi.

Kurash—bu mard, pahlavon, epchil, ikkiyigit o‘rtasida o‘tkaziladigan olishuv, kuchsinashishdir. Yillar o‘tishi bilan kurashningusullari tiklanib, boyib, uning xalq hayotidagio‘rni, mazmuni, mohiyati kengayib boraveradi.

Kurash bo‘yicha birinchi jahon chempionati1999- yil 1 — 2- mayda Òoshkentda, ikkinchijahon chempionati 2000- yilda Òurkiyaning

171

Antaliya shahrida, uchinchi jahon chempionati2001- yilda Vengriyada va to‘rtinchi jahonchempionati Armanistonning Yerevan shahridao‘tkazilishi kurashimizning tobora dunyogakeng yoyilayotganidan dalolatdir.

Dunyo o‘zbek polvonlari Òoshtemir Mu-hammadiyev, Kamol Murodov, Akobir Qurbo-nov, Maxtumquli Mahmudov, ikki karra jahonchempioni Bahrom Avazov, Shuhrat va BotirXo‘jayevlar, Temir Merganov, AbdurahmonAbdullayev, Umid Esonov, Behzod Do‘stqu-lovlar san’atiga qoyil qolmoqda.

Angliya Kurash federatsiyasi prezidentitashabbusi bilan Angliyaning Bedford shah-rida har yili Islom Karimov turniri muvaf-faqiyatli o‘tkazilib kelinmoqda. Bunda qirol-likning barcha hududlaridan qatnashganpolvonlar ichida vakillarimiz to‘rtta oltin, bittakumush, bitta bronza medalini qo‘lga kiri-tishdi (2000- yil). Ayniqsa, qizlar o‘rtasidakechgan bellashuvda Feruza Hayitmetova-ning ko‘rsatgan natijasi quvonarlidir. U o‘z-bek qizlari orasida hali ham Òo‘maris, Bar-chinoy ajdodlari borligini isbotlab, g‘oliblikniqo‘lga kiritdi.

Kurashimiz Osiyo o‘yinlari dasturiga kiri-tildi. Hurmatli bolajonlar, agar siz kurashbilan yoshlikdan shug‘ullansangiz, sizni bo‘-lajak Olimpiya o‘yinlari va jahon chempio-natlari kutadi.

172

MUNDAR IJA

Kirish ............................................................................. 3

Jismoniy tarbiya va sportga oid nazariy

bilim asoslari

O‘quvchilar kun tartibi ........................................ 5

O‘quvchilarga qo‘yiladigan gigiyenik talablar . 8

Chiniqish omillari..............................................10

Ochiq havoda chiniqish...................................11

Suv bilan chiniqish.......................................13

Quyoshda chiniqish.........................................16

Shikastlanishning oldini olish va unga birin-

chi yordam ko‘rsatish.........................................18

Qomatni to‘g‘ri shakllantirish haqida............19

Jismoniy mashqlar bajarganda to‘g‘ri

nafas olishni o‘rganish....................................22

Umumrivojlantiruvchi mashqlar.......................26

Birinchi mashqlar majmuasi..........................26

Bayroqchalar bilan bajariladigan mashqlar.. 28

Gimnastik tayoqcha bilan bajariladigan

mashqllar.............................................................31

Arg‘amchida bajariladigan mashqlar.............33

Jismoniy tarbiya jarayonida amaliy harakat

ko‘nikma va malakalarini hosil qilish

Gimnastika ........................................................36

Saflanish va qayta saflanish...........................37

Arqonga tirmashib chiqish..............................44

Og‘ir narsani ko‘tarish va olib borib

qo‘yish............................................................46

173

Aralash va oddiy osilishlar..............................47

Muvozanat saqlash mashqlari........................52

Turgan joyda bir va ikki oyoqda

sakrash................................................................54

Akrobatik mashqlar..........................................55

Harakat sifatlarini rivojlantirishga oid

mashqlar (gimnastikada)...................................61

Yengil atletika va uning turlari haqida......67

Harakat sifatlarini rivojlantirishga oid

mashqlar(yengil atletikada)........................76

Sport o‘yinlari...................................................78

Futbolning paydo bo‘lishi................................88

Futbolda oyoq bilan bajariladigan harakatlar...89

Gandbol (Qo‘l to‘pi)........................................97

Voleybol.............................................................111

Harakat sifatlarini rivojlantirishga doir

mashqlar (sport o‘yinlarida) ........................... 119

Kross tayyorgarligi ............................................ 122

Harakatli o‘yinlar ............................................... 127

Suzish ................................................................. 146

Sog‘lom avlodni tarbiyalashda davlatimiz

ko‘rsatayotgan g‘amxo‘rlik ............................... 154

O‘zbekistonni dunyo tanimoqda .................... 156

Olimpiya o‘yinlarining qayta tiklanishi ......... 158

Sport turlari va sport haqida ma’lumotlar

Gimnastika.......................................................... 159

Sambo................................................................. 161

Grek-rim kurashi ............................................... 162

Òuron yakka kurashi ....................................... 163

Òennis ................................................................. 166

Boks .................................................................... 167

Dzyudo ................................................................ 168

Kurash................................................................. 169

174

„O‘qituvchi“ nashriyot-matbaa ijodiy uyi

Òoshkent — 2017

Muharrirlar: S. Xo‘jaahmedov, A. Tohirov

Badiiy muharrirlar: B. Ibragimov, B. Abdullayeva

Òexnik muharrir S. Nabiyeva

Kompyuterda sahifalovchi J. Djurabayev

Musahhihlar: M. Ibrohimova, M. Mirsalikov

O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining „O‘qituvchi“ nashriyot-

matbaa ijodiy uyi. Òoshkent — 206. Yunusobod tumani, Yangishahar

ko‘chasi, 1- uy. Shartnoma ¹ 13-17

KARIMJON MAHKAMJONOV,

FAXRIDDIN XO‘JAYEV

JISMONIY TARBIYA

4- sinf o‘quvchilari uchun o‘quv qo‘llanma

Yettinchi nashri

Nashriyot litsenziyasi AI¹ 291. 04.11.2016. Original-maketdan bosishga

ruxsat etildi 18.04.2017. Bichimi 60½901/16. Kegli 14, 13 shponli.

Helvetica garniturasi. Ofset bosma usulida bosildi. Ofset qog‘ozi.

Shartli b.t. 11,0. Hisob-nashriyot t. 6,22. Adadi 469363 nusxa.

Buyurtma ¹

175

K. MahkamjonovJismoniy tarbiya: 4- sinf o‘quvchilari uchun o‘quvqo‘l lanma / K. Mahkamjonov, F. Xo‘jayev. –Yettinchi nashri. – Toshkent: „O‘qituvchi“ NMIU,2017. – 176 b.

ISBN 978-9943-22-060-7

74.267.5

Ì 37

UO‘Ê: 796(075)KBK 74.267.5

176

r/Ò gninihcvuq‘O

avimsi

isayilimaf

vuq‘O

iliy

-kilsraD

gnin

-nagnilo

igad

italoh

fniS

irabhar -

gnin

isozmi

gninkilsraD

-lirihspot

igadnag

italoh

fniS

-irabhar

gnin

isozmi

1

2

3

4

5

Ijaraga beriladigan darslik holatini

ko‘rsatuvchi jadval

Darslik ijaraga berilib, o‘quv yili yakunida qaytarib

olinganda yuqoridagi jadval sinf rahbari tomonidan

quyidagi baholash mezonlariga asosan to‘ldiriladi:

ignaYigadnaglirebaghsinaladyofabatoramihcniribgninkilsraD

.italoh

ihsxaY

.nagamlarjanadimsiqyisosagninkilsrad,nutubavoquM

,nagamhc‘ok,nagamlitriy,dujvamiralqaravahcraB

.q‘oyralqizihcavvuzoyadiralteb

ilraqinoQ

,naglirideyiraltehc,bilizihcahcnumrib,naglizeavoquM

-yof,robitalohhsilarjanadimsiqyisosagninkilsrad

naghc‘oK.nagnalrim’atilraqinoqnadinomotihcvunalad

.naglizihcagiraltebmirya,nagnalrim’atatyaqiralqarav

zisraqinîQ

naglarjanadimsiqyisosa,naglitriy,naglizihcavoquM

iralteB.nagnalrim’atzisraqinoq,q‘oyyalnutubikoy

-nalhsatbay‘ob,bizihc,idyamhsiteyiralqarav,naglitriy

.idyaml‘obbalkitinkilsraD.nag

jismoniy tarbiyaeduportal.uz/umumiyfiles/darsliklar/4/jismoniy_tarbiya_4_uzb.pdf · yengil...

Documents