john d. phillips - gwerddoncyferbynia pob iaith gytsain a llafariad; berf, enw a rhagenw; gosodiad a...
TRANSCRIPT
94
John D. Phillips
Effaith newidiadau diweddar ar hynodrwydd
ieithyddol y Gymraeg
GWERDDONCYFNODOLYN ACADEMAIDD CYMRAEG
Cyfrol I, Rhif 3, Mai 2008 • ISSN 1741-4261
95
Effaith newidiadau diweddar ar hynodrwydd ieithyddol y Gymraeg
John D. Phillips
1. Rhagymadrodd
Ymae’rGymraegyniaitharbennigiawnarlawerystyr,ondosafbwyntyrieithyddy
pethmwyafdiddorolamdaniywbodi’wgramadegniferonodweddionsy’nhynodac
ynanghyffredinoystyriedhollieithoeddybyd.Ymae’rnodweddionhynynddeunydd
pwysigargyferymchwilirychwantgalluieithyddoldynolryw,acmae’rGymraegyn
adnabyddusymmydieithyddiaetho’uherwydd.
YnystodydegawdaudiwethafmaesaflecymdeithasolyGymraegwedinewidynfawr.
NidoesmwyachGymryCymraeguniaith;SaesnegywprifiaithllaweroGymryCymraeg
ifancerbynhyn;abyddpobCymroheddiw’ngorfoddefnyddio’rSaesnegynfeunyddiol.
Ynsgilynewidiadaucymdeithasolhynmae’riaitheihunynnewidyngyflym.Prifachos
ynewid,mae’ndebyg,ywdylanwadySaesneg,aceffeithirfwyafarrannaugramadeg
yGymraegsy’nwahanoli’rSaesneg.Unrhano’rnewidywbodnodweddionhynotafy
Gymraeg,osafbwyntieithyddiaeth,arddiflannuoiaithpoblifanc.
2. Nodweddion Cymraeg sy’n brin yn ieithoedd y byd
Anoddcyfrifpafaintoieithoeddasiaredirynybydheddiw;byddllaweryncynnigamcan
oddeutuchwemil.Maepobiaithynwahanolyneiseiniau,eigeirfa,ycysyniadaua
gynrychiolirganyreirfa,eichystrawennau,eiphriod-ddulliau,yrhynygellireiragdybio
wrthsiaradyriaith.Serchhynny,ymaellaweroadeiladwaithiaithyngyffredinibobuno
ieithoeddybyd.Cyferbyniapobiaithgytsainallafariad;berf,enwarhagenw;gosodiad
achwestiwn;allawerarall.Maeniferobriodweddaumathemategol,felhierarchedda
dychweledd,yngyffrediniramadegpobiaith.Defnyddiabronpobiaithycytseiniaidp, t,
c, m, n a’rllafariaida, i, w,acmaeganymwyafrifmawransoddeiriau,cymalauperthynol,
rhifolionathrefnrifo.Maenodweddioneraillyngyffredinilaweroieithoedd:nidpob
iaithobellfforddsyddâffurfiauunigolalluosogienwau,ondceirynodweddhonmewn
cyfrangofawroieithoeddybyd.Etomaenodweddioneraillynbrin.Ynychydigiawno
ieithoeddybydydefnyddirygytsainll,felynllaw,efallaimewnllainahannerunycant
ohonynt.Maebodolaethll ynunohynodionyGymraeg.
Unoamcanionymchwilieithyddiaethywdarganfodbethsy’nbosibmewniaith,beth
sy’nffurfiogalluieithyddoldynolryw.Hoffemwybodbethsy’ngyffredinibobiaith,ac
syddfelly’nrhanoadeiladwaithyboddynol,pammaerhainodweddionyngyffredinac
eraillynanghyffredin,abethsy’namhosibmewniaith.Dylaihyneingalluogiiddarlunio
adeiladwaitheingalluieithyddolaciddechrauymchwilileiaithynyrymennyddaci’w
tharddiad.Feldeunyddcraii’rymchwilhwnmaepobiaithynbwysig:maepobiaithyn
dweudrhywbethnewyddwrthymamadeiladwaithiaithneuamlwybraumeddwlybobl
sy’neisiarad.Ondmaenodweddieithyddolbrinynarbennigobwysigamyrunionreswm
eibodynbrin,oherwyddeibodynymgorfforitystiolaethnadywi’wchaelmewnllearall.
96
Mae’rGymraegynbwysigifaesieithyddiaethoherwyddbodganddi,oystyriedholl
ieithoeddybyd,niferonodweddionsy’nbrin.Maerhaio’rnodweddionhynyngyffredin
i’rieithoeddCeltaiddigyd,aceraillynarbennigi’rGymraeg.Ynytraethawdhwnfe
edrychirarraionodweddionhynodyGymraeg,athrafodpumpynarbennig:cytseiniaid
trwynoldilais,ytreigladau,ydrefnrifodraddodiadol,arddodiaidrhediadol,affurfgyfartal
ansoddeiriau.Maearwyddionboddefnyddpobuno’rrhainyncilioyniaithlafarheddiw,
ynarbennigynllafarpoblifanc,erbodcyfraddachyflymderynewidynwahanolymhob
achos.Bronwedidiflannuo’riaithmae’rdrefnrifodraddodiadol,ahynynystodyrhanner
canrifddiwethaf;cyfyngirgraddgyfartalansoddairigyweiriauffurfiolyriaith;prinyclywiry
cytseiniaidtrwynoldilaismh,nh acngh ynllafarpoblifancerbynhyn,ereubodyndalyn
gyffredinyniaithpoblhyn;acmaerhedegarddodiaidathreiglowedimyndynddewisol
ynhytrachnagorfodolyniaithlafarheddiw.
Byddpobiaithynnewidynbarhaol,ondmae’rnodweddionhynynrhannausefydlog
oramadegyGymraegersmiloflynyddoeddamwy.Pamymaentynnewidrwan?
Awgrymirisodmainodweddionprin,sefnodweddionnacheirmewnieithoedderaill,yw’r
cyntafinewiddanamodaudwyieitheddfelageiryngNghymruheddiw.Bwrnmeddyliol
ywgorfodcyfnewidrhwngSaesnegaChymraegdroarôltrobobdydd.Fforddhawddi
leihau’rbwrnywrhoihwiinodweddionCymraegnacheireutebygynSaesneg.
3. Ffynonellau
Seiliryrhanfwyafoddadlytraethawdhwnarwaithysgolheigioneraill,ynarbennigllyfr
MariJones(1998)arGymraegRhosllannerchrugogaRhymni,ondhefyderthyglGareth
Roberts(2000)arddefnyddrhifauynyGymraeg,acarolwgagyflawnwydargyferBwrdd
yrIaithGymraeg(2006),ymysgeraill.CymharoddMariJoneslafarCymryCymraego
oedrannauamrywiolynRhosllannerchrugogacynRhymni.Edrychoddarniferfawro
nodweddionunigolyngNghymraegeisiaradwyr,gangynnwysrhai’nymwneudâthreiglo
arhai’nymwneudârhedegarddodiaid.DangosoddfodCymraegpoblifancynwahanol
iiaithycenedlaethauhynmewnniferoffyrddperthnasoli’rtraethawdhwn.Dyfynnir
eichanlyniadau’nhelaethisod.YnyradranarrifaudibynnirarwaithRobertsynolrhain
hanescyfundrefnrifo’rGymraegdrosyddwyganrifddiwethaf;acwrthdrafodachosion
newidiadauynyriaith,manteisirararolwgoddefnyddyGymraegagyflawnwydargyfer
BwrddyrIaithGymraegynyflwyddyn2004ermwynhelaethuarywybodaethagafwydo
Gyfrifiad2001.
Llemae’nbriodol,ategiryddadlagystadegaumynychderdefnyddobumcasgliado
destunauCymraeg.YngyntafdefnyddirPedair Cainc y Mabinogi (Williams,1930),pedwar
hanesynolawysgrifo’rbedwareddganrifarddeg,cyfanswmo24,313gair,igynrychioli
Cymraegygorffennolpell.Cyfyngirarddefnyddytestunhwngannafyddeiorgraffyn
nodinathreigladaunachytseiniaidtrwynoldilaisyngyson.Ynail,defnyddircyfieithiad
newyddyBeibl1(1988)igynrychioliCymraegffurfiolcywirycyfnoddiweddar.Ganfod
rhaiagweddauareirfaaphriod-ddullyBeiblynadlewyrchuarbenigrwyddeigynnwysa’r
ffaitheifodyngyfieithiad,cyfyngireiddefnyddymaibatrymau’rseiniaua’rtreigladaua
1 Hoffwnddiolchi’rDr.Owen.E.Edwardsaci’rGymdeithasFeiblaiddamadaelimiddefnyddio’rcyfieithiad.
97
welirynddo.Fegynnwys839,905gair.Ynolaf,defnyddirtrichasgliadodestunaudiweddar
igynrychioliCymraegnaturiolheddiw.Ytriyw(i)Cronfa Electroneg o Gymraeg (Ellis,
2001),sy’ncynnwysmiliwnoeiriauoGymraegysgrifenedigdiweddar;(ii)Cronfa Bangor
(Deuchar,2004,2006),52,404gairoGymraegllafaroedolion,hannerynsgyrsiauanffurfiol
preifat,ahannerynsgyrsiaulled-ffurfioloraglenniradio;(iii)Cronfa Cymraeg Plant (Bob
MorrisJones,2006),133,841gairoGymraegllafarplantseithmlwyddoed,yrhainyn
sgyrsiaunaturiolanffurfiolrhwngplant.
Cynnwysycasgliadolafhwnlafarplantiauynogystal,onddefnyddirllafaryplanthynaf
ynunigyma,gangymrydbodganblantfeistrolaethgolwyrarseiniauagramadegy
Gymraegerbynsaithoed.YrunywdadlMariJones(1998:47),syddhefydyndefnyddio
iaithplantsaithoed.CefnogiryddadlynachosseiniauganBall,MülleraMunro(2005).
DefnyddiaEnlliThomas(2007)aThomasaGathercole(2007)lafarplantiauetowrth
archwiliocyfraddautreiglofelarwyddmeistrolaethogyfundrefncenedlyGymraeg.
DadleuaThomasaGathercole(2007)fodganyplantfeistrolaethddigonolarytreigladau
ynyroedhwn.
GwnaethpwydyGronfa Electroneg ynbwrpasoligynrychioliCymraegysgrifenedig
diweddar,agellircymrydeibodyncynrychioli’riaithsafonol.Gwnaethpwydyddwy
gronfalafaratbwrpasaueraillacnidydyntoreidrwyddyncynrychioliCymraegllafar
heddiwyndeg;ondmae’rsiaradwyrbronigydynhanuo’rardaloeddCymraegaco
deuluoeddcymharoladdysgedig.MaerhaiosiaradwyrCronfa Bangor yngyflwynwyr
radioproffesiynol.DisgwylirfellyfoddylanwadCymraegtraddodiadolyngryfachna’r
cyffredinarnynt,aChymraegeusgyrsiaufelly’ndebycachowrthbrofibyrdwnytraethawd
hwnna’igefnogi.Nidymchwiliseiniau’riaithoeddpwrpasgwreiddiolyddwygronfalafar
hyn;serchhynny,awgrymaorgraffyddwy(e.e.basai ‘buasai’,dou ‘dau’,deud ‘dweud’,
gorod ‘gorfod’,nw ‘nhw’,timod ‘yrwytti’ngwybod’)yngysonfodytrawsysgrifwyrwedi
aneluatgofnodiseiniaullafarysiaradwyr,acfellydefnyddiafytrawsysgrifiadaufely
maent.
Ynydrafodaethisod,fegymherirCymraegllafaraChymraegysgrifenedigynaml.
Cymerirynganiataolfodyriaithysgrifenedigyncynrychiolicyflwrgwreiddiol,digyfnewid
yGymraeg,a’riaithlafarwedinewidynddiweddar.Wrthgwrs,nidywhynynwiryn
gyffredinol,ondynachosynodweddionadrafodirymamaepobrheswmifeddwlfod
iaithysgrifenedigffurfiolheddiwwedieugwarchodfelybuontarhydyroesoedd.Mae
pobuno’rnodweddionadrafodirynheniawnynyGymraeg;feddeellireuhanesa’u
datblygiadyndda,acnidoesrheswmiamaunafupobunohonyntynrhano’riaithlafar
felyriaithysgrifenedigynygorffennol.
4. Seiniau’r Gymraeg
Maeniferoseiniau’rGymraegynanghyffredinoystyriedhollieithoeddybyd,ernadoes
yrunohonyntynunigryw.Soniwydamll uchod:mae’nsainanghyffredinynieithoedd
ybyd,acwrthgwrsmae’ncynrychiolidieithrwchacarwahanrwyddyGymraegi’r
cenhedloeddoamgylchyCymry,felytystiaerthyglSaesnegRees(2005)ynyWestern
Mail.ByrdwnReesywbodysgolheigionoGolegBangorwedidarganfodbod‘thedouble
llsoundthatmakesWelshspecial,yetsodifficultforotherstopronounce’yncaelei
98
defnyddioynyriaithTera(tuachanmilosiaradwyr)ynNigeria.Niellirdychmygu’rfath
stwramunrhywsainGymraegarall.Serchhynny,nidywll ynbrineithafolynieithoedd
ybyd:fe’iceirynyGymraeg,ynrhaioieithoeddIndiaidarfordirgorllewinolGogledd
America,ynrhaioieithoeddyrAffrig,acynnhafodieithoedddwyrainTibetarhai
ieithoeddcyffiniol—LlasaywenwprifddinasTibet.2Byddrhaimiliynauoboblybydyn
cynanull yneuhiaithfeunyddiol.
Unsainywll mewncyfundrefnfwyynseiniau’rGymraeg,sefygwrthgyferbyniadrhwng
cytseiniaidlleisiolarhaidilais.3Cyffrediniawnynieithoeddybydywgwrthgyferbyniad
rhwngcytseiniaidlleisiolarhaidilais,ondmaerhychwantygwrthgyferbyniadCymraegyn
hynodoanghyffredin.Cynnwysygwrthgyferbyniadycytseiniaidcanlynol:
ffrwydrol ffrithiol trwynol tawdd
dilais ptc ffthch4 mhnhngh llrh
lleisiol bdg fdd mnng lr
Erbodgwrthgyferbyniadllaiscytseiniaidffrwydrolaffrithiolyngyffredin,ychydigiawno
ieithoeddsyddyncyferbynnucytseiniaidtrwynolathawddlleisioladilais.Ceircytseiniaid
trwynoldilaismewnambelliaith,e.e.Byrmaneg,Angami(gogledd-ddwyrainyrIndia)ac
iaithGwladyrIâ,acheiramrywfatharr ddilaismewnambelliaith,e.e.Tsietsien,Nifch
(ynysSachalin),acEdo(Nigeria).Serchhynny,anghyffrediniawnyw’rseiniauunigolhynar
ycyfan,acmaecyfresgyfanyGymraegynhynodoanghyffredin.
Gellirdweudfodycytseiniaidtrwynoldilaisynymylolyngnghyfundrefnseinegoly
Gymraeg,oherwyddeucysylltiadagosâ’rgyfundrefndreiglo.Prinmaecytsaindrwynol
ddilaisyndigwyddondfelffurfdreigledigargytsainarall.Ceircytseiniaidtrwynoldilais
yngnghanolgairfeltreigladtrwynolarôlrhagddodiad,felynamharod, annheilwng,
anghyson;fe’uceirarddechraugairfeltreigladtrwynolac,ynbennafarlafar,feltreiglad
llaesfelynei mham hi, ei nhain hi.Ychydigiawnoeiriau,felnhw, Nhad, Nghariad,ygellid
dadlaubodganddyntgytsaindrwynolddilaisgysefin,acmaehydynoedyrhainyndeillio
ogymathiadneudalfyriad.
YmddengysfodpatrwmdefnyddcytseiniaidtrwynoldilaisynnewidyngNghymraeg
llafarheddiw.YneihastudiaethoGymraegRhosllannerchrugogaRhymni,edrychodd
MariJones(1998)arniferonodweddionunigolynllafareisiaradwyr,rhaiohonyntyn
ymwneudâthreiglo.Unnodweddoeddtreigladtrwynolarôlygeiriaufy acyn.Yn
RhosllannerchrugogacynRhymni,nithreiglaisiaradwyrdanugainoedyndrwynolondtua
hanneryramser.Weithiautreiglentynfeddal,ondfelarfernithreiglentogwbl.Dyfynna
2 Cynenir[إhɛsa]ynnhafodiaithLlasaeihun.3 CynenircytseiniaiddilaisyGymraegaganadliadcryf,acychydigiawnolaissyddi’rcytseiniaid
lleisiol:ganhynny,gwellganraisônamffortis/lenisynteuanadlog/dianadl;gwelerP.W.Thomas(1996,t.758[b]),G.E.Jones(2000,t.32).Cedwiratytermautraddodiadollleisiol/dilaisyma.
4 PeidiwydâchynanucymarlleisiolchynyrOesoeddCanol.Fe’iceidfeltreigladmeddalgacmewngeiriaufelty ,aysgrifennidtigynHenGymraegigynrychioli’rcynaniadtygh [tɨɣ],cymh.tighGwyddelegaGaeleg.
99
Jonesddauarolwgcynharachsy’ncefnogieichanlyniadau.Nodweddaralloeddtreiglad
llaesm acn.Yroeddsiaradwyrdanugainoedwedicolli’rtreigladhwnynllwyr,erbody
siaradwyrhynafyntreiglo’ngyson.
Ytreigladauhynywprifgyd-destunycytseiniaidtrwynoldilaisynyGymraeg.Ogolli’r
treigladauhyn,crebachaibaichgwrthgyferbyniolycytseiniaidbroniddim.Dywediryn
aml(dyfynnirMartinet,1955,felarfer)fodbaichgwrthgyferbyniolbachynarwainatgolli
cyferbyniad.Mewngeiriaueraill,honnirybyddycytseiniaidtrwynoldilaisyndiflannuo’r
iaithosnadydyntmwyachyngwneudgwaithdefnyddiol.Felarfer,siaredirynnhermau
cyferbyniad,ynyrystyrbodnhad anad yneiriaugwahanolamfodcyferbyniadrhwng
yseiniaunh acn.YnôlLabov(1994:328-9),ysgogircollicyferbyniadseinegol(e.e.nh/n)
gangyfuniadoachosionyncynnwysdiffygparaulleiafaint(felnhad/nad),dosbarthiad
rhagweladwy,adiffyghyglywedd.Serchhynny,mae’rychydigiawnoymchwilymarferol
awnaedhydynhynhebgefnogimodelsy’ndibynnuargyferbyniadauseinegolynunig
(SurendranaNiyogi,2006).Mae’nsiwrfodpethau’ngymhlethach,erenghraifftmaeBlevins
(2004:204−9)wedidangosfodeffaithpwysigi’rgwaithgramadegolawneithsain.
Ceirargraffbendantfoddefnyddcytseiniaidtrwynoldilaisynlleihauwrthedrychar
enghreifftiauoGymraegdiweddarllafaracysgrifenedig.Ynysgrifenedig(cyfieithiad
newyddyBeibl,yGronfa Electroneg o Gymraeg),ceircytsaindrwynolddilaistuagunwaith
bob100gairargyfartaledd.Gellircymrydbodhynyncynrychiolimynychderycytseiniaid
mewnCymraegtraddodiadol.YnsgyrsiaullafaroedolionCronfa Bangor,defnyddiry
cytseiniaidhynychydigynamlach,tuagunwaithbob75gairargyfartaledd.Ynsgyrsiau
plantCronfa Cymraeg Plant,maentynbrinnacholawer,unwaithbob2,514gair.
Mae’rnewidynllafaryplantynsyfrdanolond,oedrychynfanylach,hydynoedynllafar
yroedolion,cyfranna’rungairnhw bedairobobpumpo’rcytseiniaidtrwynoldilais.Ni
ddigwyddnhw ynyBeibl,acnidyw’ngyffredinyngNghymraegysgrifenedigyGronfa
Electroneg.Cymerirllenhw ynllafaryplantiraddaumawrgannw,âchytsainleisiol.
Nidanallu’rplantigynhyrchucytseiniaidtrwynoldilaissy’ngyfrifolamhyn:o’r85oblant
ycofnodireullafarynygronfa,defnyddia31gytsaindrwynolddilaisoleiafunwaith.
Defnyddiapobuno’r31ygairnw hefyd.
Dengysytablfynychderdefnyddcytseiniaidtrwynoldilaisarffurfcyfraddbobdengmil
gair:
Testun Nifer i bob deng mil gair Canran
ngh, mh, nh, ngh, mh, nh,
ag eithrionhw
nhw
Beibl 86 86 0%
CEG 108 93 14%
llafarOedolion 133 28 79%
llafarPlant 4 3 24%
Fellygwelirlleihadcysonynnefnyddycytseiniaidtrwynoldilais,oGymraegtraddodiadol
iGymraegllafaroedolion,lley’ucedwirfwyaftrwyungair,ilafarplant,llemaentar
ddiflannu.
100
5. Treiglo cytseiniaid
Mae’rieithoeddCeltaiddynenwogameutreigladau.Treiglircytsainddechreuolgairyn
ôlcyd-destungramadegolymhobuno’rieithoeddCeltaidd.Erbodmanylionytreiglo’n
amrywiooiaithiiaithynseinegolacynramadegol,cyflyrirtreiglogansbardunautebygyn
ypedairiaith:ganeiriauunigol,arddodiaidageirynnauynarbennig(treiglocyswllt);gany
genedlfenywaidd;achangyd-destuncystrawennol(treigloswyddogaethol).
Maetreigladau’rieithoeddCeltaiddynbwysigifaesieithyddiaethfeltystiolaeth
ynglynâ’rfforddybyddymennyddrhywunynadnabodgeiriauwrthiddowrandoariaith
lafar.Panwrandewirarrywunynsiarad,deellirpobgaircyngyntedagy’illeferir.Ynwir,
gellirdangosdrwyarbrofionfodyrymennyddwediadnabodbronpobgaircynclywed
eiddiwedd.Ymddengysfellymaiseiniaudechreuolgairsyddbwysicafi’rymennydd
adnabodygair.Ynygeiriadursyddymmhenpobunohonom,felmewngeiriadur
argraffedig,gellidmeddwl,chwiliramairganddechrauâ’iseiniaucyntaf.Ondniallhynny
fodynllythrennolwir:ganfodsainddechreuolgairCymraegynamrywioynôltreiglad,
rhaidmairhywbethamgennathrefnsemlsy’ndechrauâsaingyntafgairfely’iclywiryw
mynegaigeiriaduryrymennydd.Ynyfforddhonmaebodolaethtreigladau’rGymraegyn
cyfynguarddamcaniaethuynglynâ’rfforddybyddyrymennyddynamgyffrediaithlafar.
Nidywcyfnewidcytseiniolfelycyfrywynarbennigobrinynieithoeddybyd.YnHebraeg,
erenghraifft,treiglirychwechytsainp/t/c/b/d/g ynph/th/ch/f/dd/gh arôlllafariad.
Cyflyruseinegolpurywhyn:ycyd-destunseinegolsy’npenderfynu’rtreiglad,ynwahanol
igyflyrugramadegoltreigladau’rGymraeg.Ceircyfnewidcytseiniolâchyflyruseinegol
ynniferoieithoeddybydgangynnwys,ynogystalâ’rHebraeg,Ffinnega’riaithLwo,
asiarediryngNgheniaaThansanïa.CytsainofewngairagyfnewidirynFfinnegaLwo,
achytsainarddechrausillafynHebraeg.Prinnachywcyfnewidgytseiniolsy’neffeithio
argytsainddechreuolgairynunig,ondfegeirhynerenghraifftynSiapaneg:meddalir
cytsainddechreuolailelfengaircyfansawdd.Maeamodaumeddalu’rSiapanegbraidd
ynastrus:ynsylfaenolmeddalironifyddcytsainleisiolarôlygytsainsyddi’wthreiglo.
GwelirymeddaluynycyfenwauadnabyddusYamazaki,oyama ‘mynydd’asaki
‘penrhyn’,aHonda,ohon ‘sail’ata ‘caedyfredig’.
GwelirtrefngymhlethogyfnewidgytseiniolynyriaithNifch,asiaredirarynysSachalina’r
tirmawrcyfagos.Cynnwysygyfnewidlaesuachaledu,aceffeithirargytsainddechreuol
gairacarraicytseiniaidofewngair.Yneichymhlethdodymddengysygyfundrefnyn
debygidreigladau’rieithoeddCeltaidd,onddangosoddShiraishiynddiweddarmai
seinegolyw’rcyflyru.YnôlShiraishi(2004:164),maecytsainddechreuolpobmorffem
heblaw’rgyntafmewnymadroddcystrawennolynagoredi’wthreiglo,achyd-destun
seinegolsy’npenderfynupadreigladageir,aitreigladllaesaitreigladcaledaidim
treiglad.Fellymatharsandhi yw’rcyfnewidynNifch,sefnewidseinegolotomatigageir
wrthgysylltugeiriau.Mae’nsylfaenolwahanoli’rtreiglocystrawennolageirynGymraeg.
YnyrieithoeddAtlantaidd,asiarediryngngorllewinyrAffrig,ynunigyceirtrefncyfnewid
cytseinioli’wchymharuâ’rieithoeddCeltaidd.Ynrhaio’rieithoeddAtlantaiddgogleddol,
gangynnwysieithoeddniferuseusiaradwyrfelPwlâr,WoloffaSerêr,ceircyfnewid
cytseiniolagyflyrirgangyd-destunmorffemig.YnyriaithPwlâr,erenghraifft,ceircyfresio
daircytsainsy’ncyfnewid(McLaughlin,2006,t.174):
101
1. llaes w f r s y h y w ?
2. ffrwydrol b p d c j k g g g
3. trwynol mb p nd c nj k ng ng ng
FelynyGymraeg,geilwcyd-destunarbennigamunaelodo’rgyfres:treigladllaes,
ffrwydrol,neudrwynol.Ynwahanoli’rGymraeg,rhagddodiaidacôl-ddodiaidynuniga
bairdreigladynyrieithoeddAtlantaidd:treiglocyswlltynunigageir.Dengysyrenghraifft
isod(oLyovin,1997,t.195)driaelodygyfresr/d/nd yncaeleucyflyrugandriôlddodiad:
rawaandu dawaadi ndawakon.
ci cwn cynos
YnyriaithSerêrnicheironddwygytsainymhobcyfres:dengysyrenghraifftisod(oTorrence,
2005,t.5)gyflyruganragddodiaid:
mexeretaa oxeretaa inwendetaa owendetaa.
gadawaf gedy gadawn gadawant
Ogymharu’rgyfundrefnAtlantaiddâ’runGeltaiddfewelireubodilldwy’ncaeleu
cyflyrugansbardunaugramadegola’ubodynannibynnolargyd-destunseinegol,abod
ganddyntilldwyniferowahanoldreigladau:cysefin/meddal/trwynol/llaesynachosy
Gymraeg,llaes/ffrwydrol/trwynolynachosPwlâr.Gwelirgwahaniaethyngyntafymmathy
cyflyru:treiglocyswlltynunigageirymMhwlâra’rieithoeddAtlantaidderaill,gannadoes
ondcyflyrumorffolegol;cyflyrirtreigloswyddogaetholyGymraeggangystrawenhefyd.
Ynail,amlwgahollbresennolyngngramadegyGymraega’rieithoeddCeltaidderaillyw
treiglo.
DiddorolywcyfrifamleddtreigloynyGymraeg.YnyBeibla’rGronfa Electroneg,treiglir
tuagungairobobchwech.Wrthgwrsnithreiglirnallafariaidnachytseiniaiddi-dreigl,ac
ogyfrifgeiriautreigladwy’nunig,treiglirtuadauobobpumgair.Gellirdweudynwirfod
treiglo’nhollbresennolynyGymraegysgrifenedigoleiaf.
GwnaethBall(1993)astudiaethoarferiontreiglooedolionCwmtaweaMôn,yneu
Cymraegllafar,ynyr80aucynnar.Cafoddnadoeddgwahaniaethynnefnyddy
treigladmeddalrhwngCymraegllafarnaturiolyrardaloeddhynaChymraegsafonol
traddodiadol.5
Priniawnoeddtreiglollaesathrwynolynllafarsiaradwyrifancybarnwyd
mai’rSaesnegoeddeuhiaithbennaf,ondclywodddreiglollaesathrwynolynweddol
gysongansiaradwyrybarnwydmai’rGymraegoeddeuhiaithbennaf,erbodygyfraddyn
dibynnuarffurfioldebysgwrsacarysbardununigol.Ymddangosaifodrhaigeiriauunigol
wedipeidioâpheritreigladynyriaithlafar,ereubodynperitreigladynyriaithsafonol.6
5 ‘Thefullstudyrecordsnonoticeablechangeinsoftmutationtriggering.’(Ball1993,t.203).6 ‘[F]orsomeoftherarermutationtriggersnon-mutationisnowthenormratherthansimplya
stylisticvariant.’(Ball1993,t.203).
102
GellirtybiofellyfodtreigloyngNghymraegllafaryrardaloeddCymraegchwartercanrif
ynôlyndebygarycyfanidreigloyngNghymraegsafonolyBeibla’rGronfa Electroneg,
heblawfodrhywfaintoddewisweithiauynachostreigladllaesathrwynol.
ClywoddMariJones(1998)sefyllfawahanoliawnymysgpoblifancRhosllannerchrugog
aRhymni.Cafoddfodtreigladllaesm acn,felynei mham hi, ei nhain hi,wedidiflannu’n
llwyrynllafarpoblifanc,erbodytohynafyntreiglo’nddieithriad.Niryddddadansoddiad
oddefnyddytreigladllaesyngyffredinol,onddywaidfoddefnyddytreigladtrwynolwedi
disgyni’rhannerynllafarpobldanugainoed.Byddaideuparthyroedolionyndefnyddio’r
treigladmeddalpanddisgwylidhynny,ondpriniawnoeddtreiglo’nfeddalynllafarpobl
ifanc.7YrunoeddysefyllfaynRhosllannerchrugogacynRhymnifeleigilydd,heblawbod
poblhynyntreiglo’namlachynRhosllannerchrugog.
Lleiafrifyw’rCymryCymraegynRhosllannerchrugog,alleiafrifbachynRhymni,a
maentumioddThomasaGathercole(2005)fodysefyllfaymMônaGwyneddynwahanol.
Edrychasantargyfraddtreiglooachoscenedlfenywaiddynllafarplantacoedolion
wrthiddyntddweudstori.YroeddygyfraddynuwchnagaweloddMariJonesymmhob
achos—ondhebfodynagosatgantycant.ByddoedolionardaloeddCymreiciaf
Cymruyntreiglo86%o’rgeiriauydisgwylideutreiglo(argyfartaledd),aphlant59ycant
(argyfartaledd).
EdrychoddMariJonesaThomasaGathercoleargysondebtreiglomewnsafleoedd
gramadegolpenodol.Fforddarallifesurnewidynytreigladauywcyfrifmynychdertreiglo
yngyffredinol,sefniferygeiriautreigledigmewntestun.Nodwyduchodfodtuagungair
obobchwechyncaeleidreigloargyfartaleddmewnCymraegysgrifenedig,agellir
cyfrifmynychderynyddwygronfalafarhefyd.Gweliro’rtablmaicymharolychydigo
wahaniaethsyddyngnghyfraddautreiglo’rgwahanolgronfeydd:
Testun Canran geiriau a dreiglir
pobgairgeiriauyndechrauâ
p,t,c,b,d,g,m,ll,rh
Beibl 17% 42%
CEG8 15% 40%
llafaroedolion 13% 38%
llafarplant 10% 29%
Bethbynnag,oedrychynfanylachardreigloynycronfeyddllafar,gwelirnadcanlyniad
treigladystyrlonywpobffurfdreigledig.Treigladsefydlogageirmewnrhaigeiriau.
7 ‘[W]hilestillusedinahistoricallyappropriatewaybytwo-thirdsormoreofadultinformants,thesoftmutationwasfarmoreunstableamongsttheyoungergenerationwho,inmostcases,omitteditaltogether.’(Jones1998,t.59).
8 Ermwyncysondebcymharufegyfrifirpobcronfaynyrunmodd,âmeddalwedddadansoddiffurfiant(Phillips,2001,§2.3).YchydigynllaiywcyfraddyGronfa Electronegoscyfrifirtreigladauynydadansoddiadageirgydahioherwyddnaddadansoddirpobenghraifftoddim,beth,afaintfeltreiglad.
103
Arbennigogyffredinywddim negyddol(’m ynamlynytrawsysgrifiadau)a’rgeiriau
gofynnolbeth,faint ale (felynle ma fe?).MaegolygyddionyGronfa Electroneg hefyd
yntrinygeiriauhynfelffurfiaucysefin,hebeutreiglo.Enghreifftiaullaicyffredinywbïau,
gilydd,a’rgyd yni gyd.Treiglirgeiriaueraillhebreswmamlwgacyngroesiarferion
Cymraegtraddodiadol,ynarbennigffurfiau’rferfgwneud ageiriaucyffredinyndechrau
ârh,e.e.mae raid ni fynd,ma’ rywun wedi marw,fasech chi wedi medru wneud rywbeth,
fi sy’n neud y coginio,dan nhw ddim allu dod.Ostorrirytreigladauhynallano’rcyfrif,
achyfriftreigladaucynhyrchiolynunig,mae’rdarlunynwahanoliawn.Wrthgwrsgellid
dadlauynglynârhaienghreifftiauayw’rtreigladyngynhyrchiolaipeidio,feleibodhi’n
anoddcyfri’rtreigladauanghynhyrchioli’rdim,ondogyfriftairhapsamplogantoeiriau
treigledigyrunobobcronfa(chwechantreigladigyd)ceidyngysonfodtuaguno
bobtriyndreigladanghynhyrchiolynsgyrsiau’roedolion,adauobobtriyniaithyplant.
Felly,ogyfriftreigladaucynhyrchiolynunig(achaniatáufodcyfranfachodreigladau
anghynhyrchiolynyGronfa Electroneg hefyd),ymddengysfodcyfradddreiglosgyrsiau’r
oedoliontuahannerygyfradddraddodiadol,achyfraddyplanttuachwarterygyfradd
draddodiadol.
Arbennigoddiddorolywsylwifodnifero’rgeiriauamlafeudefnyddsy’ndechrauârh
yncaeleutreiglo’namlhebreswmgramadegol:(ynnhrefnmynychder)rhyw, rhywbeth,
rhoi/rhoid, rhywun, rhaid, rhywle.O’r273enghraifftorhyw, rhywbeth, rhywun, rhywle yn
sgyrsiauoedolionCronfa Bangor,dechreua224agr ynhytrachnarh.Mae118o’rrhain
mewnsaflelleydisgwylidtreigladmeddal(gangynnwys18arôlyn traethiadol,llena
threiglirrh yndraddodiadol).Mae’rlleill,106ohonynt,weditreiglo’nr hebreswmamlwg.9
Felly,mewnsefyllfallenaddisgwylirtreiglad,defnyddirr drosddwywaithcynamledârh
(106:49).Yrunyw’rpatrwmynllafaryplant.Hwyrachydylasidcymharuhynâlledaeniad
nw ardraulnhw,a’iystyriedynrhanoleihadynnefnyddcytseiniaidtawdddilaisyn
gyffredinol.Cefnogirydadansoddiadhwngannewidarallawelirynhelaeth:cyneniry
geiriaurhein, rheina arheini ynhein, heina aheini ynhannerenghreifftiauCronfa’r Plant.
MaeMariJones(1998)aThomasaGathercole(2005)ynnodifodoedolionaphlantfelei
gilyddynhepgortreigloynaml.Maecipolwgarycronfeyddsgyrsiauaddefnyddiryma’n
cefnogieucanlyniadau.Gwelirenghreifftiauohepgorpobmathardreiglad:treiglad
cyswllt,treigladcenedlfenywaidd,athreigladswyddogaethol.Ynllaiaml,treiglirllena
ddisgwylidtreiglad.Ynddiamaumaetreiglowedimyndynbethdewisolynhytrachna
gorfodolynGymraegllafardiweddar,acymaemynychdertreigladaucynhyrchiolyn
lleihau.
6. Y drefn rifo
YnGymraegtanynddiweddarcyfrifidfesulugain.Mewnunrhywlyfragyhoeddwydcyn
hannerolafyrugeinfedganrif,gwelirymadroddionfelfferm fynyddig o ryw saith ugain
cyfer (BywgraffiadurCymreig,1953),deuddeg ac wyth ugain (Esra2:3,hengyfieithiad),
agos naw ugain ei bwysau (Williams,1857).Rhifyddegbônugainywhyn;trefnrifougeiniol
oeddtrefndraddodiadolyGymraeg,felyrieithoeddCeltaidderaill.
9 Ceirtafodieithoeddhebrh,ha’rcytseiniaidtrwynoldilaisynyDe-ddwyrain,ondmaepobuno’rsiaradwyrsy’ndefnyddio’rffurfiau r hynyncynanurhneuhmewngeiriaueraill.
104
Arôl200,defnyddircant felbônychwanegol,e.e.deucant a deg a deugain o siclau
(Ecsodus30:23).Defnyddirybônychwanegolhwnweithiaurhwng100a200hefyd,er
enghraifftdeugain a chant ynhytrachnasaith ugain ynddeng niwrnod a deugain a
chant (Genesis7:24).
Graddauuwchdegynhytrachnagugainyw’rbonauuwch:degi’rdrydeddradd(10³)
ywmil adegi’rchwechedradd(106)ywmilfil amiliwn.Serchhynny,rhifirybonauuwch
hynynugeiniol,felyntair ar ddeg a saith ugain o filoedd a chwe chant ‘153,600’(IICronicl
2:17),neuwyth ugain mil o filltiroedd yr eiliad (rhan81o’rCEG).Geiriaubenthygwrthgwrs
ywmil (o’rLladin)amiliwn,biliwn (o’rSaesneg).
Nidgeirfaagramadegynunigsy’nffurfiotrefnrifo:maefforddofeddwlamfeintiau
ynghlwmwrthydrefn.Gwelirhynynegluroystyriedmynegiantamcangyfrifon,felyny
frawddeg,Erbyn amser y trên bydd rhyw saith i wyth ugain o bobl ifainc ar y platfform
(Morgan,1957:13).Nidyw’nbosibcyfieithu’rfrawddeghoniSaesnegllafarnaturiol
oherwyddmynySaesneg,a’ithrefnrifoddegol,fodamcangyfrifonyncaeleumynegi
fesuldeg.Nidoesffordddwtidrosisaith i wyth ugain,neu140–160,ilafarnaturiolSaesneg.
Nidamcangyfrifonynunigondpriod-ddulliauacymadroddionrhethregolafynegiryn
ugeiniol.MaeailadroddrhethregolyFanawegyn
My ta shey, ny shey feed
P’un oes chwech neu chwech ugain
(oCarrey y Pheccah),yntaroclustyCymro,ondfegollidyreffaithynllwyro’igyfieithui
iaithddegolfelySaesneg.
AmlygirblaenoriaethugainarddegynyGymraegganymchwilHammarström(2005).
CyfrifoddefamlderdefnyddrhifaugwahanolynyBritish National Corpus,cronfaogant
ofiliynauoeiriauoSaesnegdiweddarllafaracysgrifenedig.Dangosoddfodmynychder
ynlleihau’ngysonpofwyafyrhif,heblawbodganluosrifaudeg(10,20,30,40,a’utebyg)
fynychderllaweruwchna’rdisgwyl.Gannodifodymchwilarall(ynarbennigJansena
Pollmann,2001)wedidangosyrunpethynrhaioieithoeddEwropâchanddyntdrefnrifo
ddegol,aethymlaeniedrycharniferoieithoedddegolorannaueraillo’rbyd,achaelyr
uncanlyniadeto.YGymraegynunigoeddynwahanol:ogyfrifmynychderlluosrifaudeg
ynyGronfa Electroneg,cafoddfodlluosrifauugainynamlwgynfynychacheudefnydd
na’rlleill.
TrafododdSigurd(1972)swydd‘rhifaucrynion’.Byddrhifcrwnyncaeleiddefnyddio’n
amlachna’rrhifaucyfagosoherwyddbodganddoswyddychwanegol:gallfynegi
amcangyfrifynogystalâswmunion.CynigioddSigurdfod‘crynder’rhifynghlwmwrthfôn
ydrefnrifo,ondnithrafododdondtrefnddegolSwedegaSaesnegyneierthygl.Dengys
JansenaPollmann(2001)fodpatrwmmynychderyrhifauoddauifilyndebygmewn
erthyglaunewyddiaduronynIsalmaeneg,Almaeneg,FfrangegaSaesneg.Dangosant
hefydmai’runrhifauaddefnyddirifynegiamcangyfrifonynypedairiaith,adangos
eibodynbosibrhoicyfrifamfynychderrhifynypedairiaithfeleigilyddynnhermauei
faintiolia’iddefnyddatamcangyfrif.Dangosantfellymai’runpethywcrynderynypedair
105
iaith,achynnigdiffiniadmathemategologrynderaseiliraryrhifdeg.Awgrymagwaith
Hammarströmmaiugain,ynhytrachnadeg,syddyngynsailigrynderynyGymraeg.
NidynyGymraegynunigyceirtrefnrifougeiniolwrthgwrs,ondfelydywaidComrie
(2005,t.210),mewnbyddegolyrydymynbyw.Defnyddiamwyafrifmawrieithoeddy
byddrefnrifoddegol,a’rdrefnddegolsydddrechafymronpobrhano’rbyd.Yrunig
eithriadauyw’rgwledyddCeltaiddaChanolbarthyrAmerig,llemaetrefnugeiniolyn
arferolynyrieithoeddbrodorol.Hefydceirrhifougeiniolmewnychydigoieithoedd
GorllewinyrAffrigaGiniNewydd,acheirymadroddionugeiniolunigolmewntrefnsy’n
ddegolynybônynrhaio’rieithoeddRomawnsaGermanaidd—tybedaydywquatre-
vingt yFfrangegi’wbriodoliiddylanwadhenieithoeddCeltaiddcyfandirEwrop?
MaetrefnrifougeinioldraddodiadolyGymraegfellyynbethprin,arbennig;ondmae
arddarfod.FelydywaidComrie,i’rrhanfwyafoGymryCymraeg,ibobpwrpas,mae
trefnrifoddegolwedicymrydlle’rdrefnugeinioldraddodiadol.10Dwydrefnddegola
ddefnyddirynGymraegerbynhyn:yrhifauSaesnega’rrhifaunewyddCymraegaddysgir
ynyrysgolion.DaethsawlcenhedlaethoGymryCymraegyngyfarwyddâgwneud
rhifyddegynSaesnegoherwyddyraddysguniaithSaesnegaoeddynorfodolarbawbo
ddiweddybedwareddganrifarbymtheg,achlywirrhifauSaesnegyngyffredinarlafar
ynGymraegheddiw.MaeRoberts(2000)wediolrhainhanesyrhifaudegolCymraeg
newydd(un deg un, un deg dau acati).Ymddengysydrefnyngyntafarglawryng
ngwerslyfrrhifyddegJohnWilliamThomas(1832).Mae’ndebygiddigaeleidyfeisio’n
bwrpasolychydigflynyddoeddynghyntynatebideimladbodyrhifautraddodiadolyn
anghyfleusatgyhoeddirhifauemynauyngngwasanaethau’reglwysia’rcapeli:teimlasid
bodangenrhifauagyfatebai’nwelli’rrhifolionArabaidddegolaargreffidynyllyfrau
emynau.YchydigoddylanwadagafoddydrefnnewyddyngNghymruarypryd,ond
cafoddeimabwysiaduganysgolionyWladfayyrArianninynnesymlaenynyganrif
ermwynhwylusodysgurhifyddegynGymraegarsailyrhifolionArabaidddegol(R.O.
Jones,1997:312).GydathwfaddysgtrwygyfrwngyGymraegyngNghymru’rugeinfed
ganrif,mabwysiadwydydrefnddegolynysgolionCymruhefyd,acerbynhynmaewedi
cymrydlle’rdrefndraddodiadolnidynunigynyrysgolionondmewnllafarbeunyddiol
hefyd.DywaidRoberts(2000)fodydrefndraddodiadolynmyndynbrinnachbrinnach,
nasdefnyddirerbynhynondiddweudoedranhydattua30oed,aciddweudyramser,
oleiafpanddarlleniroglocâbysedd.NodafodrheolgyntganyBBCfodydrefnugeiniol
yniawnhydat30,ondydyliddefnyddio’rdrefnddegolamrifauuwch;abodyrhen
reolhonyndalynddylanwadolynanffurfiolyngNghymraegyradioa’rteledu.Tuedd
cyhoeddiadauysgrifenedigywosgoi’rbroblemtrwyddefnyddioffigurau:‘dyliddefnyddio
ffigurauamrifaudros10ageiriauhydathynny’ywrheolycylchgrawnhwn(Gwerddon,
2006).
Yngyffredinol,maeCymryCymraegheddiwyncaelanhawsteriddeallrhifauugeiniol
traddodiadoluwchbentua30.Byddpoblhynyneudefnyddioiddweudyramserneu
oedranhydattua30.Maellaweroboblifancnawyddantondyrhifaudegol.
10 ‘[T]hetraditionalvigesimalnumeralsystemofWelsh...hasbeenreplacedformostpurposesformostspeakersbyanartificialtransparentdecimalsystem.’(Comrie2005,t.229)
106
Pammaehynynbwysig?IddefnyddwyryGymraeg,goraupofwyafeffeithiolydrefnrifo.
Atgyfrif,atrifyddeg,atfathemateg,gwnaunrhywfônytro,boedwyth,deg,deuddeg,
neuugain–defnyddiryrhainigyd,aceraill,yngngwahanolieithoeddybyd.Yroedd
ganwareiddiadMaiaCanolbarthyrAmerigfathemategdatblygedigwedi’iseilio’nllwyr
ardrefnrifougeiniol,gydanodiantugeinioliysgrifennu’rrhifau.Maetrefnfônugaingystal
agunrhywfônarallatbwrpasauymarferol,ondyngNghymruheddiwmaerhwyddineb
ynnhrefnddegolySaesnega’rffigurauArabaidddegolynofynnol.Danyramodau
hynmaetrefndraddodiadolyGymraegynanghyfleusoherwyddbodgofyniGymro
Cymraegfeistroli’rddwydrefnagallutrosi’nrhwyddrhyngddynt,rhywbethsy’ngofyn
crynfedrusrwyddrhifiadol.Hawsywcydymffurfioâ’rdrefnSaesnegarhyngwladolnadoes
moddeigwrthwynebu.
RhestraComrie(2005,§4)niferoenghreifftiauodrefnrifoiaithyncaeleidisodli.Nidoes
rhaidmaiiaithlleiafrifydyw:maeSiapanegaciaithTaiilldwywedimyndiddefnyddio
rhifau’rTsieineg.Mewnperyglarbennigymaetrefnaurhifobônheblawdeg:fewyddys
amgollillawerynygorffennol,acymaemwyafrifyrhaisyddynweddillynfregus.Dywaid
Comrieeinbodeisoesmewnsefyllfallemaecymaintodrefnaurhifowedidarfod,fel
nadyw’rrhaihynnysy’nweddillondyngysgodgwano’rhynsy’nbosib.11‘Yrhynsydd
ynbosibmewniaithddynol’ywcraiddmaesieithyddiaeth,achydadarfodianttrefnau
rhifoamrywioldaw’nanosanosymchwilioiallurhifiadoldynoliaeth.YnachosyGymraeg,
caiffyrieithyddsyniaddaamramadegyrhifautraddodiadoloddogfennausy’ngoroesi
o’rgorffennol.Mae’ndebygeibodynrhyhwyriymchwilioi’ragweddauseicolegol,
effeithiautrefnrifougeiniolarddirnadaethallwybraumeddwlyrhaisy’neidefnyddio.
Mae’nannhebygerbynhynbodnebarôlyngNghymrusy’nmeddwlynnaturiolynydrefn
ugeiniol.
7. Rhediadau arddodiaid
YnyGymraeg,felynyrieithoeddCeltaidderaill,ffurfdroirarddodiadiddangosperson
arhif.Ynghydâ’rarddodiadar,erenghraifft,ceiryffurfiaurhediedigarnaf, arnat, arno,
arni, arnom, arnoch, arnynt.Maeterfyniadau’rffurfiau’ndebygiderfyniadaurhediadau
berfau,acfelgydaberfau,gellirdefnyddioffurfrediedigfelymae,neugydarhagenw
ategol:arnaf neuarnaf i –cymharerclywaf aclywaf i.
Ceirgeiriaucyfansawddyncyfunoarddodiadarhagenwmewnniferfachoieithoedd
ybyd,erenghraifftHebräegaciaithyMaori(SelandNewydd).Ynyrieithoeddhynbeth
bynnag,cyfuniadauamlwgoarddodiadarhagenwageir.Dichonmaiynyrieithoedd
Celtaiddynunigyceirrhediadauarddodiaidarlunyrhaiberfol.
NodaMariJones(1998,tt.71a176)fodffurfiaurhediedigarddodiaidynmyndigolli’n
gyflymynllafarCymryifanc.YnRhymnidefnyddiaisiaradwyrdaneutrigainoedffurf
gysefinarddodiadgydarhagenwdairgwaithobobpedairpanddisgwylidffurfrediedig.
LlaitrawiadoloeddynewidynRhosllannerchrugog:byddaisiaradwyrdanddeugainoed
ynffurfdroituadwywaithallanodair.
11 ‘[W]eareprobablyalreadyinasituationwheresomanynumeralsystemshavediedoutthatwhatremainsisonlyapalereflectionofthe“humanpotential”withrespecttonumeralsystems.’(Comrie2005,t.229)
107
GweliragweddarallarynewidyngNghronfa Bangor aChronfa’r Plant.Ynyddwygronfa
defnyddirffurfoeddgyntynffurfrediedigfelffurfgyffredin,mewnbrawddegaufel
gan: Genna dad fi motobeic.
gan: Ga’ i dipyn bach o gwaith gynna hen go eniwê.
gan: Ti’m eisiau cymryd gynna uffern o neb.
wrth: Dw i mynd i ddeud ’tho mami.
wrth: Deud ’tha Charlie awn ni yna reit fuan
wrth: ... wedi gweud wrtho hi cadw’n dawel
am: Dw i clywed llawer amdano hwn.
am: A hwn amdano teulu sydd yn arfer fod yn super heroes
ar: Drycha arno hon.
Maeamdano, arno, wrtho, genna felpetaentwedicymrydlleffurfgysefinaffurfiau
rhediedigam, ar, wrth, gan.
Dengysystadegaumynychderdefnyddypumarddodiadaddefnyddiramlafyng
Nghronfa’r Plant(sef,am ,ar, gan, o, wrth),fodpatrwmgwahanolibobun.Gydago,er
enghraifft,yffurfgysefinsyddweditrechu:niddefnyddirffurfiaurhediediggydagenw,a
defnyddiryffurfgysefingydarhagenwfelarfer(75%):
fi/i ti chdi fo/fe/o/e hi ni chi nhw/nw
o 1 2 12 1 22
ohono/ono 6
onan 1
ohonyn/onyn 6
Patrwmgwahanolsyddigan.Nidoesonddwyenghraiffto’rffurfgysefingan,ond
cyffredinoliryffurfrediediggenna (gydagamrywiadaugynna/genno/gynno)ienwa
phobrhagenwa’rffurfrediediggen ienw:
fi/i ti chdi fo/
fe/o/e
hi ni chi nhw/
nw
enw
gan 2
gen/gin/
gyn
35 14 21
genna 28 16 2 1 2 7
gynna 6 2 1
genno 3 3 7 1 3
gynno 2 1 6 3 3 3
genni 3 3
gennyn 2
108
Gwelirolionyrhediadautraddodiadolymmynychderuchelgen/gin gydafi/i/ti acyny
ddwyenghraifftogennyn nw.
Gwelirmwyoôlyrhediadaugyda’rarddodiaideraillam,ar acwrth.Ynachoswrth,mae
tueddigyffredinoli’rffurfwrtha/wrtho (a’ramrywiadau’tha, ’tho, w’tha, w’tho):
fi/i ti chdi fo/
fe/o/e
hi ni chi nhw/nw enw
wrth 1 4
wrthat 4
wrtha 4 1 3 1 1
wrtho 1 1 2 1 2
wrthi 1
wrthan 1
Gydagam acar,cyffredinoliryffurfgysefinweithiau,onddefnyddiryrhediadau’ngywir
ynamlacholawer:
fi/i ti chdi fo/
fe/o/e
hi ni chi nhw/nw
am/ar 3 1 4 2 1
rhediad 9 8 1 25 3 2
Maehefydchweenghraifftoarna/arno/arni gydagenw.
GwelirpatrwmtebygyniaithoedolionCronfa Bangor.Gydanifertebygoenghreifftiau
perthnasol(trosdrichantymhobcronfa),cedwiratyrhediadauranfwyaf,ondgweliryr
undueddigyffredinoliffurfrediediggen/gynna (bronhanneryrenghreifftiauagenw),
athueddlaiigyffredinoli’rffurfrediedigwrtha/wrtho (llainachwarteryrenghreifftiauag
enw),affurfgysefino (llainachwarteryrenghreifftiauârhagenw).Cedwiratrediadauam
acar agondychydigoeithriadau.
Anghyffredinywdefnyddffurfrediedigarddodiadhebwrthrychategol,felynGad dy law
arni! aDw i ’rioed ’di chyfarfod hi, ’m ond ’di clywed sôn amdani.Maetairenghraifftyng
Nghronfa ’r Plant anawyngNghronfa Bangor,pobunynytrydyddperson.
GwelirymafwyoddefnyddaryrhediadaunagaweloddMariJones.Felynachos
ymchwilThomasaGathercole(2005,trafodiruchod)idreiglo,mae’ndebygmaiardalsy’n
cyfrifamygwahaniaeth:maesiaradwyryddwygronfa’nhanuo’rardaloeddCymraeg
acodeuluoeddaddysgedigganmwyaf;gellirtybied,felly,bodmwyoddylanwad
Cymraegtraddodiadolareullafar.
Arycyfan,yngNghymraegllafarheddiw,ymddengysfodyrarferoredegarddodiaid
wedimyndynfateroddewisynhytrachnarheol,abodtueddigyffredinoliunffurfyn
achosrhaiarddodiaid.GanhynnymaegramadegyGymraegwedinewid–nidoes
109
unenghraifftofethurhedegarddodiadynna’rPedair Cainc na’rBeiblna’rGronfa
Electroneg.Serchhynny,nidyw’rrhediadauynagosatfyndigollieto.
8. Gradd gyfartal ansoddair
Ymaeganbobiaithfoddifynegicymhariaeth(CuzzolinaLehmann,2004,t.1212).
NodweddiadoloieithoeddEwropyw’rgystrawenGymraeg:Mae aur yn drymach na
phlwm (cymharerSaesnegheavier than lead,Almaenegschwerer als Blei).Ymadangosir
ygymhariaethtrwyffurfdroi’ransoddair:trwm:trymach,heavy:heavier,schwer:schwerer.
YnFfrangeggoleddfiryransoddairâ’rgairplus ynhytrachna’iffurfdroi:plus lourd que le
plomb,acheiryrundullynGymraegdanraiamodau:mwy dealladwy, mwy addurnol.
Mae’rddauddullhyn,lledengysyransoddairgymhariaeth,yngyffredinynieithoedd
Ewropa’rcyffiniau,ondynanghyffrediniawnmewnrhannaueraillo’rbyd.12Bydd
ansoddairCymraeghefydynffurfdroiiddangoscymhariaetheithaf,e.e.aur sydd drymaf.
Unwaitheto,maehynyngyffredinynEwropondynbrinytuallaniEwrop.
FfurfdroiransoddairCymraeghefydiddangoscymhariaethgyfartal:Mae’r llyfr hwn cyn
drymed â phlwm.Erbodgraddaucymharolaceithafansoddairynarferolynieithoedd
Ewrop,maegraddgyfartalynbriniawn.Fe’iceidynHenWyddeleg,ondnidynyriaith
ddiweddar.Fe’iceirhefydarffiniaudwyreiniolEwropynyrEstonegacynrhaioieithoedd
yCawcasws,erenghraifftyriaithWybycheg,13ybufarweisiaradwrolafym1992,a’r
iaithMegreleg.Oweddillybyd,nodaHaspelmathaBuchholz(1998)aHenkelmann
(2006)ieithoeddAwstronesaiddfelTagalog(asiaredirynynysoeddyFfilipinos)aMaleieg
(asiaredirynMaleisiaacIndonesia),ahefydiaithyrEsgimo(dyfynnantenghraiffto
dafodiaithyrYnysLas).Priniawnywieithoeddyffurfdroireuhansoddeiriauiddangos
cymhariaethgyfartal:rhyddHenkelmann(2006)enghreifftiaulaweroddulliauarallo
fynegicymhariaethgyfartalynieithoeddybyd.
YroeddyffurfdroadcyfartalyndrachynhyrchiolyngNghymraegygorffennol,fely
dengyslliawsobriod-ddulliausy’neiddefnyddio:dued â bol buwch,gwynned â’r eira,
coched â machlud haul.YmMhedair Cainc y Mabinogi maeoleiaf62enghraifftmewn
24,313gair(unbob392gair).Cymharerhynâ’r684enghraifftymmiliwngeiriau’rGronfa
Electroneg (unbob1,595gair),yddwyenghraiffto’rgairlleied yn52,404gairsgyrsiau
oedolionCronfa Bangor (unbob26,202gair),a’rdiffygenghreifftiauyn133,841gair
sgyrsiauplantCronfa Cymraeg Plant.
MaefforddarallofynegicymhariaethgyfartalynyGymraeg,sefygystrawengydamor,
felynmor ddu â bol buwch.Mae’nddiddorolcymharumynychderdefnyddygystrawen
honâffurfdro’rraddgyfartal.YmMhedair Cainc y Mabinogimaepedairenghraiffto’r
gystrawengydamor,bobunagansoddairnadoesiddoffurfraddgyfartal(llwyddiannus,
anweddus, difflais, dielw).Mae1,383enghraifftynyGronfa Electroneg,726ohonyntag
ansoddeiriauymaeiddyntffurfraddgyfartal.Ynsgyrsiau’roedolion,mae22enghraifft,tri
12 Mewnieithoedderaill(CuzzolinaLehrmann,2004),dangosircymhariaethtrwygyferbynnudauansoddair:Mae plwm yn drwm a choed yn ysgafn;neuagelfen(arddodiad,terfyniad)sy’nmeddwl‘o’igymharuâ’:Wrth goed, plwm sydd yn drwm;neuâberfsy’nmeddwl‘rhagori’:Rhagora plwm ar goed o ran trymder.
13 SillefirhefydUbykh,Ubıh,Oubykh,acati.
110
chwarterohonyntagansoddeiriauymaeiddyntffurfraddgyfartal,acynsgyrsiau’rplant
maepumenghraifft,pobunagansoddairymaeiddoffurfraddgyfartal.Dengysytably
mynychderauhynarffurfcyfraddbobdengmilgair:
Testun Nifer i bob deng mil gair Canran
cymhariaethgyfartal mor +
ansoddair
ffurfdro %ffurfdro
PedairCainc 27 1.5 25.5 94
CEG 19 12.7 6.3 33
llafar
oedolion
4.6 4.2 0.4 8.3
llafarplant 0.4 0.4 0 0
Gwelirdwydueddamlwg.Yngyntaf,maedefnyddmor +ansoddairwedicynyddu’n
fawrardraulffurfdro’rraddgyfartal.Ffurfdroidansoddairffurfdroadwyynddieithriadyny
gorffennol;prinydefnyddiryffurfdroarlafarerbynhyn.Ynail,maecymariaethaucyfartal
felycyfryw’nbrinynycronfeyddllafar.
Ogyfrifcymhariaethauanghyfartal,aryllawarall,gweliretofodymynychderynllaiar
lafarond,ynwahanoliffurfdro’rraddgyfartal,maeffurfdro’rraddgymharolyndalyn
gynhyrchioliawn.Dengysytablnesaffynychdercymariaethauanghyfartalfelycyfryw,
ffurfiaufelmwy trwm,arhaifeltrymach.
Testun Nifer i bob deng mil gair Canran
cymhariaethanghyfartal
mwy+ansoddair
ffurfdro %ffurfdro
PedairCainc 37 0 37 100
CEG 37.3 4.8 32.5 87.1
llafaroedolion 16 1.5 14.5 90.5
llafarplant 5.2 1.2 4 75.7
Gallyffiguraufodychydigyngamarweinioloherwyddmynychderdefnyddyffurfradd
gymharolungairmwy,syddynfwyniferusna’runffurfgymharolarallynllafaryplant.14
Serchhynnymaetueddamlwg.Arynailllawmaepatrwmmynychdercymhariaethfely
cyfrywyndebygynyddaudabl:ychydigynfwyynyPedair Cainc nagynyCEG,acyn
llaiarlafar,achymhariaethanghyfartalynfynychachnachymhariaethgyfartalymmhob
testun.Gwahanoliawn,aryllawarall,ywpatrwmmynychderffurfdroi.Ynwahanoli’rradd
gyfartal,defnyddirffurfdro’rraddgymharolyngNghymraegdiweddargymaintagyniaith
ygorffennol,acarlafargymaintagynyriaithysgrifenedig.
14 Cyfrifwydpriod-ddulliaufelcyfarchgwell itiahenffych well(ynyPedair Cainc),amwy neu lai,ondnichyfrifwydenghreifftiaulledefnyddiwydgraddgymharolansoddairfelarddodiad,erenghraifft,uwch ben y weilgi, is traed ei wely.Nichyfrifwydychwaithenghreifftiauomwyynyrystyr‘chwaneg,rhagor’,arlunmoreSaesneg.Yroeddhynynarbennigogyffredinynllafaryplant.
111
Niellirondcasgluo’rystadegauhynfoddefnyddffurfdrograddgyfartalansoddairardrai
yngNghymraegheddiw.Fe’idefnyddirynllaiyngNghymraegdiweddarnagyniaithy
gorffennol,ynllaiarlafarnagmewnysgrifen(syddynawgrymucysylltiadâffurfioldeb),ac
ynllaiynllafarpoblifancnagynllafarpoblhyn.
9. Dwyieithedd yn peri newid
YnddiweddargwelwydcynnyddyngnghanranyCymryCymraegymmhoblogaeth
Cymruamytrocyntaf,achynnyddynniferyCymryCymraegamytrocyntaferstros
bedwarugainmlynedd.
YnôlCyfrifiad2001gall582,368oboblCymrusiaradCymraeg,sef21%o’rboblogaeth,
neu25ycanto’rrheiniaanwydyngNghymru.Maecanranyplantynuwchodipynna
chanranyroedolion,ahynnyoherwyddytwfmewnaddysgtrwygyfrwngyGymraeg.
Yn2004cyflawnoddBwrddyrIaithGymraegarolwgieithyddol(BwrddyrIaithGymraeg,
2006)ermwynymhelaethuaryrwybodaethsyddi’wchaeloGyfrifiad2001.Maerhaio’i
ystadegau’nawgrymiadol.
Awgryma’rarolwgfod73ycanto’rplantsy’nmedruCymraegwedi’idysguytuallani’w
cartref,acnadystyriaiond44ycantohonynteubodynrhuglynyriaith.Maellawero
siaradwyrifanccyfrifiad2001fellyâ’rSaesnegyniaithfrodoroliddynt,ahebfodynrhugl
ynyGymraeg.CafoddarolwgyBwrddfod88ycanto’rrheinisy’nrhugleuCymraegyn
defnyddio’riaithbobdydd:gellireuhystyriedynsiaradwyrgweithredol.Hwyracheibod
ynannisgwylfodbroni40ycantosiaradwyrdan16oednadystyrienteuhunainynrhugl,
hwythauyndweudeubodyndefnyddio’riaithbobdydd.Awgrymahynyngryfygallai
llawerosiaradwyrifancail-iaithfyndymlaenifodynsiaradwyrrhuglgweithredol.
Erbodcanranyrhaisy’nmedruCymraegyncynydduyngNghymrugyfan,mae’ndali
ddisgynynardaloeddCymraegygogledda’rgorllewin.Unrheswmywmewnfudiadpobl
ddi-Gymraegi’rardaloeddhyn;dangosirmorniweidiolyw’rmewnfudiadhwni’riaithgan
PhillipsaThomas(2001).RheswmarallywbodcyniferoGymryCymraegyngadaeleu
cynefin,llaweryncaeleudenuiGaerdydda’rcylchganswyddigyda’rcyfryngaua’r
cyrffgwleidyddolasefydlwydynoynydegawdaudiwethaf.Hydynddiweddaryroedd
ynbosibbywbywydtrwyadlGymraegmewnrhannauhelaethoGymru.Erbynhynmae
dwyseddCymryCymraegwedidisgyncymaintynyrardaloeddCymraegfelnadyw
hi’nbosibmwyachfywhebddibynnuarySaesneg.RhaidwrthySaesnegigyfathrebuâ
chymdogion,cyd-weithwyr,siopwyraceraillwrthgyflawnigorchwylionbeunyddiol.Anodd
ywmesuryfathbethynfanwl,ondgellirawgrymufodcyfanswmygeiriauCymraega
leferirbobdyddynyrardaloeddCymraegwedilleihau’naruthroldrosyrugainmlynedd
diwethaf.
ErnadoesmesuruniongyrcholobafaintoGymraegasiaredir,gellirarchwilio’r
tebygolrwyddybyddsgwrsynGymraegynhytrachnagynSaesneg.Dengysarolwg
BwrddyrIaithfod60ycantosgyrsiausiaradwyrCymraegCymruytuallani’wcartrefi,
ynyriaithSaesneg.Seiliryffiguraratebionigwestiwnynglynâ’r“sgwrsddiweddarafa
gawsochgydarhywunnadyw’nperthyni’chteulu”.Ganddodogyfeiriadhollolwahanol,
maeHywelJones(2007)yntrafoddulliauoamcangyfrifdwyseddsiaradwyrCymraeg
trwyddefnyddioystadegauCyfrifiadau1991a2001.Ymysgmesuraueraillfedrafodirun
112
(t.25−26),“ygellireiddehonglifelytebygolrwyddybyddsiaradwrCymraegyncwrddâ
siaradwrarall”.Rhyddhynamcananuniongyrchologanransgyrsiaudamweiniolsiaradwyr
CymraegaallaifodynGymraeg.DrosGymrugyfan,mae’rtebygolrwyddwedidisgyno
44ycantyn1991i37ycantyn2001,ahynnyerbodyganranoeddynmedruCymraeg
wedicodi.“YffaithbodyrhaisyddyngallusiaradCymraegwedi’ugwasgaru’nfwy..
.sy’ngyfrifolamhynny,”meddJones,hynnyyw,ymaecyfranyCymryCymraegwedi
disgynynyrardaloeddCymraegachodiynyrardaloedddi-Gymraeg.Sylwerbodffigur
arolwgyBwrddaffigurauJonesyncytuno’ndda,sefoddeutu40ycantCymraega60
ycantSaesneg,eriddyntddeilliooffynonellaugwahanoliawn.GellircasglubodCymry
Cymraeg,argyfartaledd,ynsiaradmwyoSaesnegnaChymraegytuallani’wcartrefi,a
chyfranySaesnegyncynyddu’ngyflym.
Galldefnyddioailiaitheffeithioariaithfrodoroldyn:cydnabyddirhynyngyffredinol
erbynheddiw.TrafodaCook(2003)raio’reffeithiauawelira’rdystiolaethdrostynt.Isod
cyflwynafddwyastudiaethigynrychiolillawerowaitharall.Mae’rddwy’nymdrinâseineg:
oddadansoddicynaniadgydachymorthoffertrydanolmae’nbosibcaelcanlyniadau
pendantmewnffigurau.Dengysastudiaethauerailleffaithgymharolmewncystrawena
phriod-ddull,ondanosolawerywcaelcanlyniadaupendantdiamauynymeysyddhyn.
DadansoddoddMajor(1992)gynaniadycytseiniaidffrwydroldilais(p, t, c)ynSaesneg
pumsiaradwrbrodoroloeddynbywymMrasilersrhaiblynyddoedd.Yroeddpobunyn
medru’rBortiwgeeg(iaithswyddogolBrasil),ahefydynsiaradllaweroSaesnegbobdydd.
Maeamseriadlleisio15yffrwydroliondilaisynwahanoliawnynSaesnegaPhortiwgeeg
siaradwyrbrodorol.Cafwydbodamseriadlleisiotrio’rsiaradwyrynymdebygu’namlwgi’r
Bortiwgeeg:siaradentSaesnegagacenBortiwgeeg.Tueddgysonawelwydwrthgymharu
cytseiniaidypumsiaradwrâSaesnegbrodorolarferol:mwyafoeddygwahaniaethpo
ruglafPortiwgeegysiaradwr.
GelliddadlaubodsefyllfaCymrydwyieithogyngNghymruynwahanol,ondawgryma
Bonda’igyd-weithwyr(2006)fodyrundylanwadau’nperinewidiiaithdrosgenedlaethau
mewnsefyllfadebygiunCymru.BugwladLatfiadaniauRwsiaamhannercanrifcyn
adennilleihannibyniaethym1991.YroeddynorfodolarbawbddysguRwsieg,acyn
ymarferolyroeddrhaidwrthRwsiegifywbywydbeunyddiol.Yroeddysefyllfaieithyddol
yndebygiunCymruheddiw.DadansoddoddBonda’igyd-weithwyrgynaniadllafariaid
yLatfiegganLatfiaidowahanoloedrannau,achaelfodeffaithcyfundrefnllafariaidy
Rwsiegynamlwgareuhiaith.Cafwydbodyreffaithyngynyddol:mwyafoeddyreffaith
poieuafyLatfiad.AwgrymaBonda’igyd-weithwyrfodiaithyrhieni’nnewidrywfaintdan
ddylanwadyRwsieg,bodplantyndysguiaithnewidiedigyrhieni,abodiaithyplant
wedynynnewido’rnewydddanddylanwadyRwsieg.
CefnogircanlyniadauBonda’igyd-weithwyrgansylwadauLatfiaidaddihangoddi
AwstraliaarôlygoresgyniadRwsiaidd,a’uplantafagwydynddwyieithogynLatfieg
15 Hydycyfnodheblaisrhwnggollwngawyrarddechrau’rgytsain,alleisioargyferysainnesaf: voice onset time, VOT.
113
aSaesneg.Wediymweldâ’umamwladamytrocyntafarôl1991,byddantynsônam
argrafffodacenyRwsiegarLatfiegheddiw.16
Gyda’rSaesnegynymwthiofwyfwyifywydbeunyddiolpobCymroCymraegachyda’r
Saesnegyniaithfrodorolneu’nbrifiaithigyfranfawro’rrhaisy’nmedruCymraeg,mae’n
anorfodbodyGymraegynnewidigyfeiriadySaesneg.Maeteithi’rGymraegynwahanol
irai’rSaesneg:nidseiniauageirfa’nunig,ondhefydycysyniadauagynrychiolirganyr
eirfa,trefnygeiriau,priod-ddulliau,yrhynygellireiragdybiowrthsiaradyriaith.Bwrn
meddyliolywgorfodcyfnewidrhwngdwyfforddofeddwldroarôltrobobdydd.Fely
dywaidNadkarni(1975t.681,dyfynnirganRoss,2007):
Bilingualismis,afterall,apsychologicalload–notsomuchbecauseit
requiresknowingtwolanguagesystems,butbecause,inasituationof
intensivebilingualism,oneiscalledupontoconductcommunicationthrough
thesetwodistinctsystemsallthetime,usingnowonesystemandnowthe
other.Insuchasituation,thetendencytowardslesseningthepsychological
loadisquitenatural;andthissetsprocessesinmotionwhoseresultisagradual
convergenceofsystemsinaspeaker’shead.
A’rSaesnegyniaithâ’ichanolfanytuallaniGymru,rhaidmai’rGymraegsy’nnewid,sy’n
cydymffurfioâtheithi’rSaesneg.
Panodweddionsy’ndebygonewid?Ymddengysfodnodweddionprinyndebycach
onewidnanodweddioncyffredinahynnyamddaureswm.Yngyntaf,ynrhinwedd
euprinderfelycyfryw,maenodweddionpriniaithbenodolynannhebygofodoliyn
yrieithoeddo’ihamgylch.O’rherwyddbydddylanwadallanolbobamserynerbyny
nodweddionprin.GanfodnodweddionprinyGymraegynabsennol,ynrhinweddeu
prinder,o’rSaesnegfeddôidwyieitheddynhawsogaeleugwared.Ycanlyniadyw’r
dueddiddyntddiflannudanbwysaudwyieithedd.
Ynail,rhaidystyriedpammaerhainodweddionynbriniddechrau.Dibynnaprinderneu
gyffredineddnodweddynieithoeddybyd,arynailllaw,arbamoramlybyddyndodi
fodwrthiiaithnewidtrwy’roesoeddac,aryllawarall,arbamoramlybyddyndiflannu
wrthiiaithnewid(Blevins,2004:193).Nodweddionprinyw’rrheinisy’nannhebygoddodi
fod,neu’ndebygoddiflannu.Maerhainodweddion,ytreigladauerenghraifft,ynffrwyth
damwainhanesyddol,cyfuniadannhebygolonewidiadauyniaithygorffennol.Gally
cyfrywnodweddionfodynsefydlog,felybu’rtreigladauynyGymraegerspymthegcanrif
amwy.Maenodweddioneraillynbrinoherwyddeubodynhawddeucolli:cytseiniaid
trwynoldilaiserenghraifft.Ychydigiawnoegniclybodolsyddi’rcytseiniaidhyn(Blevins,
2004:30)acmaentfelly’nanoddeuclywed.Maetueddiddyntddiflannuneuymgyfuno
â’ucymheiriaidlleisiol.Yngroesihyn,gallarwyddocâdarbennigisainmewncyfundrefn
ramadegolrwystronewidi’rsainhonno(Blevins,2004:205),acymaecytseiniaidtrwynol
dilaisyGymraegynrhanbwysigodrefnytreigladauacfellyoadeiladwaithgramadeg
yriaith.Hynfyddwedi’udiogeludrosycanrifoedd.Gydadirywiadytreigladaudaw
16 ClywaishynganIndraBe–rzin‚š,Melbourne,Awstralia,wrthiddisônameiphrofiadaueihunaphrofiadaueirhienia’ucydnabod.
114
diweddarbwysigrwyddgramadegolycytseiniaidhyn,acfellyaryrhwystrinewid.Gyda
dwyieithedddawpwyseddiaddasui’rSaesneg.Felly’rnewid.
10. Rhagolygon
YnamlfegymerirynganiataolfoddwyieitheddCymru’nrhwymoarwainatunieithedd
Saesneg.Nidywhynynwir:maedwyieitheddsefydlogynddigoncyffredintrwy’rbyd.Un
canlyniadposibiddwyieitheddywfoduno’rieithoeddynmarw.Canlyniadposibarallyw
boduno’rddwyiaithynymdebyguatyllallfeladdisgrifiwyduchod.Pendrawymdebygu
yw’rcyflwraalwoddMalcolmRoss(2007achyhoeddiadaucynharach)ynSaesnegyn
metatypy.Oganlyniadiddwyieitheddbyddpatrymaumynegiantachystrawenuno’r
ddwyiaithynnewidigyfatebi’riaitharall(Ross,2007,t.116).Mae’riaithsy’ndynwaredfel
arferynarwyddhunaniaethi’wsiaradwyr,felymae’rGymraeg,a’riaithaddynwaredir
felarferyniaithehangacheidefnydd,felySaesneg.Byddoleiafraio’rsiaradwyrynfwy
cartrefolynyriaithehangacheidefnydd.Dechreua’rdynwaredymmaesystyr:newidia
priod-ddullacarddull,anewidiaystyrongeiriauigyfatebieirfaachysyniadau’riaitha
ddynwaredir.Dawcyfieithurhwngyddwyiaithfelly’nwaithpeirianaethol.Ycamnesaf
ywailwampio’rgramadeg,yngyntafarlefelycymal,wedynarlefelymadrodd,ynolaf
ynadeiladwaithgair.Dawcyfieithurhwngyddwyiaithynfaterodrosigairamairfelynyr
enghreifftiauhyno’rcronfeyddllafar:
Dad a fi ’di gweld un o heina.
Dad and me have seen one of those
Dim pob un o nw’n aros lan.
Not every one of them’s staying up.
WrthgwrslleiafrifywbrawddegaufelyrhainynyGymraeg,ondfeddangosantunfforddy
gallai’riaithddatblygu.
Mae’rtraethawdhwnwedidadlaufodrhairhannauunigryworamadegyGymraegwedi
newiddanbwysaudwyieithedd.Unrhanonewidmwyydyw:gangymaintynewidmewn
amserbyr,maeiaithrhaio’rtoifancynwahanoliawniiaithytohynaf.Maebronpobun
o’rnewidiadauwedimyndâgramadegyGymraegynnesatunySaesneg.
Aoesotsosymdebyga’rGymraegi’rSaesneg?Erscanrifoeddmae’rGymraegyn
benthyggeiriau,priod-ddulliauachystrawennauoddiwrthySaesnegacieithoedd
eraill:cyflymderathrwyadleddnewidheddiwsy’nnewydd.Arunolwg,cyhydâbody
Gymraegyndalynofferyneffeithiolatgyfathrebu,nidyw’rnewidiadau’nbwysigiawn.Yn
siwriawn,nidywobwysi’rCymrocyffredinfodrhaiohynodiongramadegolyGymraegar
ddarfod.I’rysgolhaigymmaesieithyddiaetharyllawarall,amrywiaethsy’nrhoiblasarei
waithadeunyddcraii’wymchwil.Osywcollediaithyndrychineb,maecolledrhanoiaith
neugolledarwahanrwyddiaithynaflwyddondychydigynllai.
115
Llyfryddiaeth
Ball,M.J.(1993),‘Initial-consonantmutationinmodernspokenWelsh’,Multilingua12,t.
189–205.
Ball,M.J.,Müller,N.,Munro,S.(2005),‘WelshconsonantacquisitioninWelsh-andEnglish-
dominantbilingualchildren’,Journal of Celtic Language Learning,10.
Y Beibl Cymraeg Newydd(1988),(Aberystwyth,YGymdeithasFeiblaiddFrytanaidda
Thramor).
Blevins,J.(2004),Evolutionary phonology: the emergence of sound patterns(Caergrawnt,
GwasgyBrifysgol).
Bond,Z.S.,Stockmal,V.,Markus,D.(2006),‘Sixtyyearsofbilingualismaffectsthe
pronunciationofLatvianvowels’,Language Variation andChange18,t.165–177.
BwrddyrIaithGymraeg(2006),Arolwg Defnydd Iaith 2004,(Caerdydd).
Y Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940(1953)(Llundain,AnrhydeddusGymdeithasy
Cymmrodorion).
Carrey y Pheccah(h.dd),(Maidstone,J.V.HallandSon).
Comrie,B.(2005),‘Endangerednumeralsystems’,ynWohlgemuth,J.,aDirksmeyer,T.(gol.),
Bedrohte Vielfalt,Aspekte des Sprach(en)tods(Berlin,Weissensee),t.203–30.
Cook,V.J.(2003)(gol.),‘TheEffectsoftheSecondLanguageontheFirst’, Multilingual
Matters.
Cuzzolin,P.,Lehmann,C.(2004),‘Comparisonandgradation’,ynLehmann,C.,Booij,G.,
Mugdan,J.,SkopeteasS.(goln.),Morphologie . Ein internationales Handbuch zur Flexion
und Wortbildung,2(BerlinacEfrogNewydd,W.deGruyter).GwelirHandbücher zur Sprach
und Kommunikationswissenschaft.,17.2,t.1212–20.
Deuchar,M.(2004),Bangor corpus,i’wchaelynhttp://talkbank.org/data/LIDES.
Deuchar,M.(2006),‘Welsh-Englishcode-switchingandtheMatrixLanguageFramemodel’,
Lingua 116,t.1986−2011.
Ellis,N.C.,O’Dochartaigh,C.,Hicks,W.,Morgan,M.,LaporteN.,(2001),‘CronfaElectroneg
oGymraeg,CEG),Cronfaddataeirfaolofiliwnoeiriausy’ncyfrifamlderdefnyddgeiriau
ynyGymraeg’,http://www.bangor.ac.uk/development/canolfanbedwyr/ceg.php.cy.
Gwerddon(2006),Canllawiauargyflwynoerthyglau,http://www.mantais.cymru.
ac.uk/10291.file.dld.
Hammarström,H.(2005),‘Numberbases,frequenciesandlengthscross-linguistically’,
Papuraddarllenwydynygynhadledd,Linguistic perspectives on numerical expressions yn
Utrecht,http://www.cs.chalmers.se/˜harald2/numericals.ps.
116
Haspelmath,M.,Buchholz,O.(1998),‘Equativeandsimilativeconstructionsinthe
languagesofEurope’,ynvanderAuwera,J.(gol.),Adverbial Constructions in the
Languages of Europe,(MoutondeGruyter),t.277−334.
Henkelmann,P.(2006),‘Constructionsofequativecomparison’,Sprachtypologie und
Universalienforschung 59,t.370−98.
Jansen,C.J.M.,Pollmann,M.M.W.(2001),‘Onroundnumbers:pragmaticaspectsof
numericalexpressions’,Journal of Quantitative Linguistics8,t.187−201.
MorrisJones,B.(2006),Cronfa CymraegPlant 3−7 Oed,cywaithaariannwydganyCyngor
erYmchwilEconomaiddaChymdeithasol,http://users.aber.ac.uk/bmj/abercld/cronfa3_7/
cym/rhagymad.html.
Jones,G.E.(2000),Iaith Lafar Brycheiniog,(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru).
Jones,H.(2007),‘GoblygiadaunewidymmhroffeiloedransiaradwyrCymraeg’,
Gwerddon2,t.10−37.
Jones,M.C.(1998),Language Obsolescence and Revitalization, linguistic change in two
sociolinguistically contrasting Welsh communities(Rhydychen,ClarendonPress).
Jones,R.O.(1997),Hir Oes i’r Iaith,(Llandyssul,GwasgGomer).
Labov,W.(1994),Principles of Linguistic Change,1(Rhydychen,Blackwell).
Lyovin,A.V.(1997),An Introduction to the Languages of the World,(Rhydychen,Gwasgy
Brifysgol).
McLaughlin,F.(2006),‘OnthetheoreticalstatusofbaseandreduplicantinNorthern
Atlantic’,ynMugane,J.,Hutchison,J.P.,Worman,D.A.(goln.),Selected Proceedings of the
35th Annual Conference on African Linguistics: African Languages and Linguistics in Broad
Perspectives(Somerville,MA,Cascadilla),t.169−180.
Major,R.C.(1992),‘LosingEnglishasafirstlanguage’,The Modern LanguageJournal76,t.
190−208.
MartinetA.(1955),Economie des changements phonétiques,(Bern,Francke).
Morgan,D.(1957),‘Yffairgyflogi’,Lloffion Llangynfelyn4(Machynlleth).
Nadkarni,M.V.(1975),‘BilingualismandsyntacticchangeinKonkani’,Language 51,t.
672−83.
Phillips,D.,aThomas,C.,(2001),(gol.),Effeithiau Twristiaeth ar yr IaithGymraeg yng
Ngogledd-Orllewin Cymru,(Aberystwyth,CanolfanUwchefrydiauCymreigaCheltaidd
PrifysgolCymru).
Phillips,J.D.(2001),‘TheBibleasabasisformachinetranslation’,Proceedingsof the
Conference of the Pacific Association for Computational Linguistics,t.221−8.
117
Rees,J.(2005),‘RareWelshtongue-twisterturnsupinNigeria’,Western Mail,Gorffennaf6.
Roberts,G.(2000),‘BilingualismandnumberinWales’,International Journalof Bilingual
Education and Bilingualism3,t.44−56.
Ross,M.D.(2007),‘Calquingandmetatypy’,Journal of Language Contact,Thema1,t.
116−43.
ShiraishiH.(2004),‘Base-identityandthenoun-verbasymmetryinNivkh’,ynGilbers,D.,
Schreuder,M.,Knevel,N.(gol.),On the Boundaries between Phonetics and Phonology,
(PrifysgolGroningen),t.159−82.
SigurdB.(1972),‘Rundatal’,ynOrd om Ord, (Liber).AddasiadSaesnegfel,‘Round
Numbers’,Language in Society17(1988),t.243–52.
Surendran,D.,aNiyogi,P.(2006),‘Quantifyingthefunctionalloadofphonemic
oppositions,distinctivefeatures,andsuprasegmentals’,ynNedergaardT.O.(gol.),
Competing Models of Linguistic Change,(JohnBenjamins),t.43−58.
Thomas,E.,(2007),‘Naturprosesaucaffaeliaithganblant:marciocenedlenwauyny
Gymraeg’,Gwerddon1,t.58−93.
Thomas,E.,Gathercole,V.C.M.(2005),‘MinorityLanguageSurvival:Obsolescenceor
SurvivalforWelshintheFaceofEnglishDominance?’,ynCohen,J.,McAlister,K.T.,Rolstad,
K.,MacSwan,J.(goln.),Proceedings of the 4th International Symposium onBilingualism,
(Somerville,Cascadilla),t.2233−257.
Thomas,E.,Gathercole,V.C.M(2007),‘Children’sproductivecommandofgrammatical
genderandmutationinWelsh:analternativetorule-basedlearning’,First Language 27,t.
251−78.
Thomas,J.W.(1832),Elfenau Rhifyddiaeth(Caerfyrddin).
Thomas,P.W.(1996),Gramadeg y Gymraeg, (Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru).
Torrence,H.(2005),On the Distribution of Complementizers in Wolof,Traethawd
doethuriaethiBrifysgolCaliffornia,LosAngeles.
Williams,H.(1857),Robinson Crusoe Cymreig(Caernarfon,JohnWilliams).
Williams,I.(1930),Pedeir Keinc y Mabinogi(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru).