jorge luis borges - golgeye ovgu

8/11/2019 Jorge Luis Borges - Golgeye Ovgu

1/186

JO RG EL UI S B ORGES (24 Austos 1899 , Buenos Aires/Arjantin -1 4 Hazira n 19 86,Cenevre/svire), Arjantin tarihinde nemli yeri ola n ngiliz asll bir aileden geliyordu. I. Dnya Savann hemen ncesinde (1914) ailesiyle Cenevreye gt.1919da buradan ayrlarak Mayorka ve Ispanyada birer yl kald. 1921de BuenosAirese dndkten sonra doduu ehri bir anlamda yeniden kefetti. 1938de dokuzyl boyunca alaca ktphane memurluuna balad. Ayn yl babas ld. Ardndan bandaki bir yarann iltihaplanmas sonucu geirdii kan zeh irlenmesiyle

konuma yeteneini geici olarak kaybetti ve lmn eiine geldi. Uzunca bir sreakit dengesini yitirecei korkusuyla yaad. Hastaln izleyen sekiz yl iindeKurgulardizisi veA lefadl kitabnda toplanan hikyelerini kaleme ald. Yine budnemde, H. Bustos Domecq takma adyla dedektif hikyeleri yazd (Don IsidroParodi in Alt Sorun - 1942). I9 46 da Jtati Peronun iktidara geliiyle, ktphanedeki iinden atld. 1 955de Peron devrilince Arjantin Ulusal Ktphanesi M-drlg'ne getirildi. Ayn sralarda Buenos Aires niversitesinde Ingiliz ve Amerikan edebiyat profesrlne balad. Kaltmdan gelen bir hastalk nedeniyle1920 den beri grme bozukluu eken Borges bu yllarda grme yeteneini btnyle kaybetti. 1961de Samuel Beckettle birlikte Formentor dln kazanncadnya edebiyat evrelerinin dikkatini ekti. Bu zamana kadar Buenos Airesin yazarevreleri dnda pek tannan bir isim deildi. Borgesin, kurgularndaki karabasanldnyann anlatmnda gnlk dili zgn ve kalc bir araca dntrerek kullanmasve olaanst zeks, onu amzn ndegelen edebiyatlarndan biri yapmtr.

letiim Yaynlar 171 ada Dnya Edebiyat 30

ISBN 975-470-24 5-4

1. BASKI letiim Yaynclk A. . Mart 1992

2. BASKI i letiim Yaynclk A. . Austos 1 992

KAPAKmit Kvan

KAPAK FOTORAFIMnir H. Gle

DZGMaraton D izgievi

DZELT Ahmet Abbas - Mustafa ahin

KAPAK BASKISI Sena Ofset

BASKI ve CLTefik Matbaas

letiim YaynlanKlodfarer Cad. letiim Han No. 7 3 440 0 Caaloglu stanbul

Tel. 516 2260-61 -62 Fax: 516 12 58

JORGE LUIS BORGES

Glgeye vgE l o g i o d e l a somb r a

EVREN Mn i r H . G l e


2/186

indekiler

EVRENN NSZ 7

ALAKLIIN EVRENSEL TARH (1935) 13Korkun Kurtarc Lazarus Morell15 /nanlmaz S ahtekr Tom Castro24 /

Dul Ching, Korsan 31 /Haks zlk stencisi Monk Eastman 38 / 'lgisiz Katil Bili Harrigan 45 /Ka ba Tren Yneticisi Kotsuke No Suke50 /

M aske li K um a Boyacs Mer vli H k im 5 6 /Pembe Evin Kesindeki Adam 6 3 /Mrekkep Ay na 72

SONSUZLUUN TARH (1936) 77El-Mutasma Yaklam 79

KURGULAR /YOLLA RI ATALLANAN BA HE (1941) 87

Dngsel Tapman Kalntlar89 /Ba bil Kent Piyangosu96 /Herbert Quain'in Yaptlarnn ncelenmesi 104

KURGULAR /HLELER (1944) 109Funes ve Sonsuz Bellek 111 /Yahudann Deikesi120 /Son 127/

An ka Me zhebi 131 /Gney135

ALE F (1949) 143l145 /Tanrbilimciler152 /

Tadeo Isidoro Cruzun Biyografisi (1829 - 1874)162 /Aster ion un Evi 166 /teki l169 /Deutsches Requiem XT1/

Eikteki Adam 185/j4/e/191

YARATICI (1960) 207Yaratc209 /D Kaplanlar212 /Bir Diyalog zerine Diyalog214/

Trnaklar215 /rtl Aynalar216 /Arg ume ntum Ornith ologicum 218 !Tutsak219 /Gstermelik221 /Delia Elena San Marco223 /

llerin Diyalogu 225 /r 228 /Bir Problem 229/Sar Bir Gl231 /Tank233 /Ma rtin F ierr o 235 /Dnmler237 /

Cervantes ve Quijote Meseli239 /Cennet, XXXI, 108240 /Saray Meseli242 /Herkes ve Kimse244 /Ragnark247 /Cehennem, 1, 32249 /

Borges ve Ben 251


3/186

GLGEYE VG (1969) 253Etnograf255 /Pedro Salvadores258 1 Sylence261 /Bir Dua262 /

Sonu ve Ba 264

KAPLANLARIN ALTINI (1972) 267

Sz 269 /aknlk271 /Drt evrim 273 /

Pedro Henriquez Urenamn D275 /Saray 277 /Hengist Adam Aryor278

DEMR SKK E (1976) 281M. S. 991 283 /Dman Olay28 6

GECENN YKS (1977) 289

Biri291 /Kaplan292 /Bir Not293 /Hkml 294 /Ai 296

RAKAM (1981) 297Kitabn Eylemi299 /Uykusuzluun ki Biimi300 /Dsel Bir yk in Not302 /An drs A rm oa 303 /

Bir Df 305 /Nikon 30 6

SHAKESPEARE BE LLE (1984) 30925Austos 1983311 /Ma vi K ap la n la r317/

Paracelsusun Gl329 /Shakespeare Bellei334

KOMPLOCULAR (1985) 345A t347/ Abramo wicz 349 /1867 Ylnda Edm und B ishopunzd Bir Kil Tabletten Paralar351 /Biri Dlyor353 /

flirt Dleyecek 355 /Sylencedeki plik 356 /Dne Kavuma357 /Edimb urgda Dlenen D358 /

Ser> Yapraklar360 /Baka Bir Uydurma Para363 /Uzun Aray365 /982 367 /Juan Lpez ve John Ward368

BBLYOGRAFYA 369

TRKEDE BORGES 373

e v r e n in n s z

Yal nz krl eri n grd kara nl kl ara bakma k

W. Shakespeare

B u KTAP, Borgesin setii bir balk, Gl geye vg (Elo-gio de la Sombr a) ad altnda, ilk yky kaleme ald 1935ylndan, 1986da lmne dek yazd btn ykleri Trk-eye kazandrma amacn tayor. spanyolca aslndan, btn eserlerinin topland Obras Completas I (Emece Edit o-res, Buenos A i res, 1974) ve I I (Emece Edit ores, Bu enos Ai res,1989)ye bal kalnarak hazrland. Tomris Uyarn evirisilm ve Pusul aile Fatih zgvenin evirisi Yol la r at all a-nan Ba henin, Ku rgul arve A l e f e ait ykleri ve benim K umK i tabile Brod ie Raporu almalarm dndaki btn ykler bu kitabn kapsamna alnd.

Jorge Luis Borges adnn kaplad edebi dnyaya girmenin en etkin yolu, belki de ncelikle iie girmi birok yazndan olutuunu kabullenmektir. Borges bu tanm birok Batl yaratc iin kullanmtr (Joyce, Dante, Goethe, Queve-do, Shakespeare), kendini de bu listeye katarsak, sanrm pek yanlgya dm olmayz. Gerekte ada Arjantin veLatin Amerika edebiyatnn bir blm veya bir bal veya

7


4/186

bir eilimi deildir; lirikten metafizik masala, ultraist dneminden son zamanlarndaki arkeolojik dleme, serbest nazmdan son iirlerinin neoklasikliine, kendisi balbanabir edebiyat oluturur. Bu edebiyatn kendi retorii ve bi-embilimi, ilk bakta blk prk grnen bir yapt tutarl

bir btne dntren birletirici metafizii, uydurma alntlara dek uzanan benzersiz bir slubu vardr. Tm eitliliine karn bu edebiyat, yaratcs ve gizli izlei olan kiinin, Borgesin btnln aa karr.

Latin Amerikann en iyi yazarlar arasnda, Borgesiyadsmak iin yazanlarn (Sabato, Marchal) veya onu amak iin yazanlarn (Marquez, Cortazar) says oktur. Amabir anlamda, hepsinin varl yalnzca ondan itibaren geerlilik kazanr.

"Bir gelenek taklit etmemelidir, aksine srmeli ve verim

li olmaldr, canl ve kesiksiz bir deiim iinde olmaldr ve bu deiimle zenginlemelidir."

Her ne kadar edeb anlaynda bir evrim grlyorsa da, yazar tanmada ilk ykleri son ilediklerinden daha aznemli deildir. nk, ilk ve son dnem eserlerinde byk bir fark gzlenmez. Borgesde izlekler, yazsn oluturan konular ve kavramlar pek deimezler: insan varlnn sannlnitelii; somut dnyann aldatc doas; tm mantkl dncenin kanlmaz grelii; sonsuzluk ve sonsuz olaslk;en kk olgunun tm evreni ierdii dncesi; aklmzdan geen her eyin gerekten yaand veya yaanmasnnmmkn olduu dncesi; her insann bir bakas, hatt tm bak alar olduu inanc; baka bir yanlsama olarak Zaman; "dngsel zaman" ve "ebed tekrar" -insan deneyimlerinin saysnn engin de olsa snrl olduu ve olaylarn gelecekte yeniden yaanabilecei- gerei oalttklar iin aynalara duyulan kin, anlk mistik igrler ve kavraylar ve enanlamls, hi eksik olmayan labirent simgesi.

Borges okurunun ileyebilecei yanlglarn banda, kurgularn arkn sktkten sonra ilginin tkenecei inancna saplanmak gelir.

Borgesin kulland dsel edebiyat, gereklerden kamak iin deil, gerein daha karmak bir biimini aklamak iin kullanlr. Bu kurgularn zdeinde, grnte nihilist bir ileti alglyoruz: mantkla ynetilen, tresel ve zihinsel dzeyde deimez grnen ve bizim iinde yaadmz sandmz dnya gerek deildir. Sama, karmakark vehepimizin yalnzca dlerde grd ve dlerimizin diretenkargaas sayesinde varolan dnyann nne gemeye alan bir insan icaddr.

Gerein grnm bir maskedir ve Borges bu maske araclyla ok daha kayg uyandrc bir karabasan esinler.Bu nedenle, Borges metinlerini szc szcne okuyup,

nihilizmini yaptnn son aamas olarak grmek yanltr. Kurgularnn ortaya koyduu evren, kaostan olumaz, olumsuz bak yalnzca grnmler dnyas iin geerlidir. Okuyucu, kabuun altnda, gizli ve derin geree ulama yetisinesahipse, kukusuz farkl bir gr edinecektir. Borgesinamac basit grnmlerden daha gerek bir eyi aa karmaktr. Bir putu, gereklii kabul edilmi bir eyi ykp, yerine bir bakasn dikmek ona gre deildir.

Borgesin ykleri, bizi yalnzca saymaca olabilecek kesin bir geree ulatrmaya almazlar, aksine kurgunun iindebizi, dnyayla ilikimizi oluturan zden farkl olmayan veonsuz gerek diye bir szcn varolamayaca yanlgya srklerler. Gerek olan tek btnlk, bizi btnyle yanlsamaya drendir.

Yllar boyunca, adm adm, Borges dev ve hassas, esiz ve garip yaptn iler. Eserlerinde binlerce yllk gemile yepyeni izlenimler karrlar, Bat ve Dou ruhlarn birletirir,gerek ve uydurma tm edebiyatlar ve tm felsefeleri bilen

9


5/186

usta ve kurnaz deha, grnmlerle ve sezilen gereklerle oynayarak, n tan skmyle, gerek imgenin aynadaki yanssyla kart basit olaslklardan oluan bir evren yaratr.

Tm yeryz yalnzca bir simgeler oyunudur ve her eybir bakas anlamna gelir. Hibir yapt, gizemi her zaman pek yakn ve eriilmez olan bu birletirici grn derin ve dehete drc gereini onun kadar iyi betimleyemez.armak, sama bir ekilde, bu dnyaya yabanc den eyleri grdn sanmaktr, oysa hibir ey olaanst deildir, nk evrenin kendi iinde elikiye dmesini engellemek bizim olanaklarmzn dndadr. Elimizden gelen tek ey armak ve aknlmzn yeryznde yeri olmadnbilmektir. Borgesin eserleri bu tuhafl abartarak yceltirve oaltr... ve gizlice rtr.

"Uzun bir d gibi tasarlanm bir yaam, belki de d

grenin olmad bir d, kendi kendini dleyen bir d, z-nesiz bir d."

Bu metinlere dikkatle baknca, yklerin dnyasyla yaratcs arasndaki ortak kimlii sezeriz. Gerein Borges iinbir karabasan olduu, bu yklerin de sanrl bir gerei, yazarnn gereini aktardklar duygusuna kaplrz. B ir yaza rn btn yapabilecei dsel bir dnya yaratmaktr ve budnyann yazarn kendinden baka snr yoktur.

Borges, dnyadan bir eyi yanstmaya kalkrsa, yalnzca kendini yanstarak bunu baarabileceinin bilincindedir.Bundan sonra, kendi arayna kaplacak ve yalnzca kendikendini am aya zorlayan srekli devinimi yaam a hkmngiymeyi kabullenecektir. Sanki yalnzca sonsuz bir aray, dnyann eksikliini bize fazlasyla hissettirdii btnlk aldann salayabilirmi gibi. Bu gl sonsuzluu edimselklmann tek yolu imge iinde imgedir. nk gerekte imge, aynalar ya da alef gibi, gizemli ve olanaksz her eyle birlikte olas bir evren ierir.

10

Bu yklerin eretilemelerinin altnda, sonuta idealistbir gerek kavray, insan olarak yazarn saplantl deneyimlerine derinlemesine kk salm bir metafizik sakldr.Maskelerin okluu, burada bir tek varln, yazarn btnlne kar. Ama bu btnlk ardnda yine birok eyler

gizlidir. Bu yklerde, bitimsiz gecelerin, karabasan veya esrime aralklarnda uykusuzluun sanrl berraklnn, sezginin younlamasnn, alglamann ac dolu keskinliinin, enbelirgin eylerin birbirine kart ve snrlarn birdenbireyok olduu anlarn rneklerine rastlayabiliriz.

Krlnn gitgide stne kapatt duvarlar arasna skan bu yalnz adam, kapal, fiziksel adan kstl, bunakarn, gerek boyutlarn asla renemeyeceimiz bir bakadnyay tek bana yaratabilecek kadar zengin bir evrendeyayordu.

"insanlar gemii severler ve bu sevgiye kar benim elimden bir ey gelmez, ne benim, ne de celltlarmn; ama bir gn benimle ayn eyleri duyan bir adam gelecek ve bu adam benim duvarm ykacak, benim kitaplar yokettiim gibi ve benim anm silecek ve benim glgem ve aynam olacak ve kimse olmayacak.

M nir H. Gle

evirilerin ithafedilmesi pek allm bir uygulama deil, yine de yllarsren bir zdeleme gerektiren ve bu nc kitapla sona eren Borgesalmam, yazdklarm okuyamayan en sevgili okuyucuma, S ilviaya ve Lena Dim aya sunm amn hogr leceini umuyorum.


6/186

H i s t or i a U n i v er s a l d e l a I n f a m i a

1935


7/186

K o r k u n K u r t a r i c i L a z a r u s M o r e l l

Uzak neden

517DE Peder Bartolome de las Casas, Andlann zahmetli,cehennemi altn madenlerinde canlan kan yerlilerin haline ok acd. mparator Carlos Ve, onlarn yerine Andlann Rahmetli cehennemi altn madenlerinde canlar kacak zencileri ithal etmeyi nerdi. Bir insanseverin yapt bu ilgin deitirime saysz olay borluyuz: Handynin "Wues'larn, UruguaylI ressam Don Pedro Figarinin Pariste elde ettii baa-

ny, yine Uruguayl Don Vicente Rassinin buruk dzyazsnn gzelliini, Abraham Lincolnun mitlere yarar yceliini, Kuzey-Gney savann be yz bin lsn, askeri deneklere harcanan milyar be yz milyon, dsel Falucho-nun heykelini, " L i n c ha r (lin etmek) fiilinin spanyol DnKurumu szlnn on nc basksna alnmasn, cokulu "Ha l le lu jah" filmini, Carritoda " Pardos Y M orenos" (Esmerler ve Karalar)un nderi Solerein ynettii sngl amansz saldry, bilinenine hanmn ban, Martin Fier-

15


8/186

ronun ldrd zenciyi, iler acs rumba "El M anisero"yu,Toussaint Louverturen tutuklanp zincire vurulan Napol-yonculuunu, Haitideki ha ve ylan "papaloi" bayla boazlanan keilerin kann, tangonun anas " habanera" ve" candombe"yi.

Ayrca: korkun kurtarc Lazarus Morellin sulu ve gz-kamatrc varln.

Yer

Sularn babas, dnyann en uzun nehri, Misissippi bu benzersiz rezile yarar bir sahne oldu (Misissippiyi Alvarez dePineda kefetti, ama ilk inceleyen eski Peru fatihi Kaptan Hemando de Soto idi, nka efi Atahualpanm tutsaklk gnlerini satran oynamay reterek ekilir hale getirmiti, g-mt nehrin sular oldu).

Misissippi geni omuzlu bir nehirdir, Paranann, Uruguayn, Amazonun, Orinoconun karanlk ve engin kardeidir. Melez sulan olan bir nehirdir, denize kavutuu Meksika Krfezine ylda boaltt drt yz milyon ton amurlahakaret eder. Bunca eskil ve kutsal bir artk yn, srekli erimekte olan bir ktann kalntlarndan beslenen dev ba

taklk servilerinin amur labirentlerinin, l balklarn vesazlarn snrlar geri ektii ve barn bu mide bulandrcimparatorluun salad bir delta oluturdu. Daha kuzeyde,Arkansas ve Ohio arasnda uzanan dz arazilerde yksekateli hastalklarn tuzanda, derisi kemiine yapm, solgun sar benizli, kendilerinde kum, tahta ve amurlu sudan baka ey bulunmadndan, talara ve demire agzllklebakan bir insan rk yaar.

16

A d a m l a r

19. yzyl balarnda (bizi bu zaman kesiti ilgilendiriyor),Misissippi kylarndaki byk pamuk tarlalarnda zenciler

sabahtan akama kadar alrlard. Tahta kulbelerde, plak toprak zerinde uyurlard. Ana-oul ilikisi dnda, akrabalk balar saymaca ve belirsizdi. Adlan vard, ama so-yadsz idare edebiliyorlard. Okumay bilmezlerdi. Yumuak tiz sesleri, ar nl bir ngilizce ile arklar mmldanrlard. Sraya girmi, kahyann krbac altnda iki bklm alrlard, kamaya kalktklarnda, uzun sakall adamlar gzelatlara biner, korkun kpekleriyle izlerini srerdi.

Kutsal Kitapm szcklerini, hayvansal umutlarn ve Afrikadan kalma korkularnn kkeni zerine eklemilerdi; ya

ni inanlan sannkiydi. Kitle halinde ve yreklerinin derinliinden ark sylerlerdi: "Go down M oses". Onlar iin Misissippi iren rdn nehrinin gzkamatrc imgesiydi.

Bu zahmetli topraklann ve zenci srlerinin sahipleri,uzun ve prl pml sal, isiz gsz ve agzl soylu kiilerdi. Nehre bakan ve beyaz amdan Grek taklidi stunlu girii olan koca evlerde otururlard. yi bir klenin maliyeti bin dolard ve uzun zaman dayanamazd. Kimisi hastalanmak velmek gibi bir nankrlk yapard. Yaam bir gnlk bu ya

ratklardan olabildiince yarar salamak gerekiyordu. Buyzden tanskmnden gnbatmna kadar altmrlard.Bu yzden ekimliklerden yllk ttn veya pamuk veya e-karkam rn isterlerdi. Sabrsz ekim nedeniyle altstedilip tkenen toprak, birka yl iinde ksrlaverirdi. amurlu ve allarla kaplanm l ekimlikleri kaplard. evredeki terkedilmi iftliklerde, sk ekerkam saplar arasnda, kokumu balklarn ortasnda, "poor w hites" , beyazayaktakm yaard. Balk, frsat dtnde avc, sr

17


9/186

hrsz, zencilerden alnt yiyecek art dilencisi bu adamlar dknlklerinde ayakta tutan gururdu: katksz, safkan olma gururu. Laz arus Morell bu beyazlardan iydi.

A d a m

Amerikan dergilerinin yaymlad Morell fotoraflar gerekdeildir. Bylesine nl ve unutulmaz bir adamn gerek birportresinin bulunmamas raslant olamaz. Morellin nce izbrakmamak amacyla, ayrca gizemini krkleyebilmek iingm levhadan kandn ileri srmemizde saknca yok.Yaradltan kaynlm olmadn ve birbirine ok yakn gzlerinin, ince dudaklarnn daha gen yata bile lehine a

lmadn da biliyoruz. Sonradan, yllar ona salar krlaan rezillerde, felein emberinden gemi ve cezasz kalm sulularda grlen, bir eit hamet vermiti. Sefil ocukluuna ve yaamn hakaretlerine karn, ne de olsa eski bir gney soylusuydu. Kutsal Yazy bilmez deildi ve eigrlmemi bir inanla vaaz verirdi. "Ben grdm onu, Lazarus Morelli kerevetin zerinde" diye belirtiyor Baton Rougeun, Louisianadaki oyun salonlarndan birinin ileticisi, "rnek szlerini dinledim ve gzlerine yalarn dolduunu grdm. Zina yaptn, zenci hrsz olduunu, Tanr nndekatil olduunu biliyordum, yine de benim gzlerim de yalarla doldu".

Bu kutsal idkmelerin bir baka deerli tankl da Morellin kendidir: "Rasgele ncili atm, karma St. Pauln son derece uygun bir ayeti kt ve bir saat yirmi dakika vaaz verdim. Crenshaw ve arkad alar da zaman kaybetmediler vedinleyicilerin btn atlarn gtrdler; kendime ayrdm kzl renkli kprdak biri dnda hepsini Arkansas eyaletinde

18

sattk. Crenshawm da houna gidiyordu, ama onun hibiriine yaramayacan k antlamay becerdim."

Ynt em

Bir eyalette alnp bakasna satlan atlar, Morellin sulumeslek yaamnda basit bir araszden fazla deildir, yine deimdi Alakln Evrensel Tarihinde gzel bir yeri olmasnsalayan yntemin nbelirtisidir. Yntemin esizlii yalnzbelirleyici "sui generi s" koullarndan deil, ayn zamandagerekli aalk lsnden, trajik umut smrsnden, karabasann korkun evrimine benzer gelimesinden de kaynaklanr. Al Capone ve Bugs Moran, byk bir kentte, dev

sermayeler zerinde uysal makinal tfeklerle etkinlik gsterdi, giriimleri yaygn, sradand. Tekel iin ekitiler, okadar. Morellin elinde, saylar bine varan, hepsi andimiadam vard. ki yz tanesi Yce Divan oluturup emirleri duyururken, teki sekiz yz kii uygulamay stleniyordu.Tehlike astlarn payna dyordu. Bakaldr halinde, polise teslim ediliyor veya ayaklarna salam bir ta bal, sular ar, gl nehre atlyorlard. Genellikle melezdi bunlar.eytanca grevleri yleydi:

Sayg uyandrmak amacyla, geici gsterili yzklerledonanm, gneyin geni ekinliklerini katederlerdi. Gariban

bir zenciyi gzlerine kestirip, zgrln salamay nerir,kamasn ve uza kta bak a bir iftlie satlmay kabullenmesini tlerlerdi. Sonra sat fiyatndan bir yzde verip, yeniden kamasn salayacak, ardndan da zgr bir eyalete uurlayacaklard szmona. Para ve zgrlk, il il dolarlarla zgrlk, bundan daha iyi kkrtma olabilir miydi? Kle lk kan tehlikesini gze alrd.

19


10/186

Doal yol nehirdi. Bir sandal, bir vapurun ambar, bykbir kayk, yksek bez tenteli veya bir kesinde kk birkulbe bulunan gkyz kadar geni bir sal, yerin nemiyoktu, nemli olan yorulmak bilmez nehrin zerinde devinimhalinde ve gvencede olduunu duymakt. Baka bir ekimli

e satlrd. Yeniden saz ormanlarna ve akarsu yataklarna doru kaard. O zaman, korkun yardmseverler (kle saknmaya balamtr bile) belirsiz masraflar bahane edip,son bir kez daha satlmas gerektiini aklard. Karlndaher iki satn yzdesini ve zgrln vereceklerdi. Adamsatlmaya raz olur, bir sre altktan sonra son defa poliskpeklerinin ve krbacn tehlikesini hie sayard. Kan iinde,ter iinde, umutsuzluk ve dlerle dolu geri dnerdi.

Son zgrl k

Geriye olgular hukuki adan incelemek kalyor: Morellinkiralk katilleri, zenciyi sata sunmadan nce, ilk sahibininkam ihbar edip, bana dl koymasn beklerdi. O zamanherhangi birinin yararlanmas mmknd, bylece sathrszlk deil, gveni ktye kullanmakt. Medeni adalet yoluyla hak aramak gereksiz bir harcamayd, nk zararn

bedeli asla denmezdi.Btn bunlar, geici olsa bile, rahatlatcyd. Ama zencikonuabilirdi; zenci, saf minnetinden veya aptallndan, konuma yetisine sahipti. Eline vermeleri iin hibir nedeni olmayan gzelim pesolar savurmak iin gittii El Cairo Illinois genelevinde birka kadeh avdar vh i skysinden sonrakpeolusu kle evladna giz miz vz gelir trs giderdi. Klelie kar bir partinin kuzeyi alkalad dnemdi, bir grupzrdeli mlkiyet hakkn yadsyp, zencilerin zgrln ya-

20

yiyor ve onlar kamaya kkrtyordu. Morell anaristlerle kartrlmak niyetinde deildi. O yankee deildi, gneyli birbeyazd, beyazlarn olu ve torunuydu; bir gn ilerden elini ekip, soylu biri gibi yaamay, fersah fersah pamuk tarlalarna ve dizi dizi iki bklm klelere sahip olmay umuyordu. Bunca deneyimden sonra, gereksiz risklere atlmayacaakt.

Kaak zgrln beklerdi. O zaman Lazarus Morellinkaranlk melezleri bazen basit bir iareti amayan bir emiriletir ve zenciyi grmeden, duymadan, dokunmadan, gnden, rezillikten, zamandan, yardmseverlikten, balamadan, h avadan, kpeklerden, evrenden, umuttan, terden ve kendinden kurtarrlard. Bir kurun, kallee bir bak darbesi, birtekne ve tek tanklar Misissippinin kaplumbaa ve turnaba-lklar olurdu.

Yk m

Gvenilir adamlarn elinde i ancak byyp geliebilirdi.1834 banda, altm kadar zenci Morell tarafndan "bam-szlatrlmt; ve bakalar bu talihli ncleri izlemeye hazrlanyordu. Etkinlik alan genilemiti ve yeni yeleri silahaltma alma gerei ortaya kmt. Andienler arasnda, Ar-kansastan bir delikanl, Virgil Stewart, ksa zamanda acmaszlyla kendini gstermiti. Bu gen ok kle kaybetmibir soylunun yeeniydi. 1934 Austosunda yeminini bozupMorell ve tekileri ihbar etti. Morellin New Orleanstaki evipolis tarfndan kuatld. Morell ya dikkatsizlikten ya karhatrna, kamay baard.

U gn geti. Bu sre boyunca Morell Toulouse sokanda, avlusu sarmak ve heykellerle dolu eski bir evde saklan

21


11/186

d. Anlald kadaryla, ok az yemek yedi ve dnceleredalp birbiri stne puro tttrerek, durmadan yorulmadan plak ayakla byk lo odalar arnlad. Evin klesiyle biriNatcheze, teki Red Riveree iki mektup gnderdi. Drdnc gn, adam eve gelip tan aarncaya kadar onunla syleti

ler. Beinci gn, Morell akamst kalkt, ustura istedi, zenle tra oldu. Giyindi ve dar kt. Dingin bir arlklakuzey mahallelerini geti. Krlara varnca, Misissippi dzlklerinde daha hzl admlarla ilerledi.

Tasarsnda sarho gzpeklii vard. Kendine boyun eme borcu olan son birka adam kullanacakt: gneyin yardmsever zencileri. Arkadalarnn katn grmlerdi,ama dndn grmemilerdi. yleyse, zgr olduklarndnyorlard. Morellin tasars genel bir zenci bakaldrsn, New Orleansn zaptedilip, igalini ngryordu. Taht

tan indirilmi ve ihanetten tr neredeyse aman dilemeyedm Morell, kta boyutunda bir karlk vermeyi kuruyordu, cinayeti Kurtulu ve Tarihe dntrecek bir karlk. Durumunun en salam olduu yere, Natcheze bu amala yneldi. Bu yolculukla ilgili anlatsn aynen iletiyorum:

"Bir at bulmadan nce drt gn yrdm. Beinci gn,suyla dirilip, biraz kestirmek iin bir dere kenarnda molaverdim. Bir aa gvdesine oturmu katettiim yola bakarken, gzel, siyah bir ata binmi birinin yaklatn grdm.

Hemen o anda atma el koymaya karar verdim. Kalktm ve gzel yivli bir tabancay zerine dorultup yere ayak basmasn buyurdum; boyun edi; ben sol elimle dizginleri yakaladm, adama dereyi gsterip ilerlemesi emrini verdim. ki yz kar kadar yrd, sonra durdu. Soyunmasn buyurdum,"Madem beni ldrmekte kararlsnz brakn da nce duaedeyim" dedi. Duasn dinlemeye zamanm olmad karln verdim. Dizleri stne kt ve ensesine bir kurun sktm. Bir darbede karnn yardm, barsaklarn skp dere

22

nin dibine salladm. Sonra ceplerini kartrdm ve 400 dolar 37 sent ve bakmakla zaman kaybetmediim bir sr kat buldum. izmeleri gcr gcrd ve ayama uyuyordu; benimhaat olmu izmeleri de derenin dibine gnderdim.

Natcheze girmem iin gerekli at ite byle elde ettim.

Kes i n t i

Kendini asmay dleyen zenci bakaldrlarnn nderi Morell; Morell nderlik etmeyi dledii zenci ordular tarafndan aslm - Misissippi Tarihinin bu gzkamatrc frsatlarnn hibirini alkoymadn itiraf ettiime kzyorum.Btn iirsel adaletin (veya iirsel simetrinin) tersine, cina

yetlerinin nehri, kendi mezar bile olmad. 2 Ocak 1835teLazaru s Morell, S ilas Buckley adyla yatrld Natchez h astanesinde akcier kanamasndan ld. Bir yatakhane arkada onu tand. 2 ve 4 Ocakta, birok ekimliin kleleri, ok kan dklmeden bastrlan bir bakaldr giriiminde bulundular.

23


12/186

NANILMAZ SAHTEKR TOM CASTRO

O n A BU ad veriyorum, nk 1850lerde Talcahuano Santiago ve Valparaiso sokak ve evlerinde bu adla tannyordu;yeniden adn stlendii de doru, imdilerde basit bir hayalet veya cumartesi elencesi sfatyla da olsa bu yreye dnd.1 Wapping nfus kt, admn A rthur Orton olduunubelirtiyor ve 7 Temmuz 1834 tarihine kaydediyor. Bir kasabn olu olduunu, ocukluunun Londra kenar mahallelerinin i karartc yoksulluunu iyi tandn ve denizin arsn duyduunu biliyoruz. Olgunun tuhaf bir yan yok. "Runaw ay to sea", denize doru kamak, baba yetkesinden kopmann geleneksel ngiliz yntemi, bir kahramanlk trenidir.Corafyann d bu, hatt Kutsal Kitapn da (Mezmurlar,CVII): " Gemil erl e deni ze inenl er, byk sul ar da al anla r, ite onl ar T anr nm eserl er i n i ve dipsiz derin l ik ler in ort asn

dak i h ari ka la rn grd ler ."

(1) Bu eretileme, okuyucuya bu alak yaam yklerinin bir akam gazetesi-

nin haftalk cumartesi ekinde yaymlandn anmsatma olanan salyor

bana.

24

Orton, iler acs kurum pembesi mahallesinden kat vebir gemiyle denize indi, allm d krklyla Gneyhayldzlarn seyretti ve Valparaiso limannda firar etti. Tehlikesiz bir aptald. Aklc bir bakla srtmas, sonsuz uysall, Castro denen bir ailenin sevgisini ekti, adn da onlardanald. Bu Gney Amerika blmnden iz kalmad hayatnda, ama minnetinin azalmadn 1861de Avustralyada hl Tom Castro adyla ortaya kmasndan anlyoruz. SydneydeBogle ile tant, zenci bir uak. Boglede, pek yakkl olmasa da, yllarla, kilolarla ve zsaygyla ykl zencilerde grlen, dingin ve antsal bir hava, kap gibi bir salamlk vard.Etnografya el kitaplarnn onun rknda varolduunu kabul etmedii bir baka nitelii de vard: deha esini. Daha ileride kantn greceiz. yi ahlkl, doru drst, geleneklerin veKalvinizmin ktye kullanm sayesinde eskil Afrika heves

leri gzelce yontulmu, bilgili bir adamd. Tanrmn arada bir ziyaretini saymazsak (buna sonra deineceiz) btnylenormaldi; kavaklarda durdurup, onu doudan, batdan, kuzeyden, gneyden gelen ve yaamna son verecek zalim tattan kuku duymaya iten inat ve edepli korkusu dnda bir zellii de yoktu.

Orton, bir akam Sydneyin yknt sokaklarndan birininkesinde onu farkettiinde, imgesel bir lm raslantsnakar durmak iin cesaret topluyordu. Bir sre izledikten sonra koluna girdi ve beraberce, ikisi de aknlk iinde,tehlikesiz caddeyi katettiler. Gemie karan bir akamn oanndan sonra, yarma ve kendine pek az gvenen zenci, iko Wappingli akl ksay kanatlan altna ald. 1865 eyllnde, ikisi de yeresi bir gazetede zn dolu bir iln okudular.

25


13/186

Ta pa rca sna sev i len l ad am

1854 Nisannn son gnlerinde (Ortonun, ilililerin pat io 'la-r kadar engin konukseverlik gsterilerini kkrtt bir srada), M erma i d vapuru, Rio de Janeirodan gelip Liverpooladoru yolalrken, Atlas Okyanusu sularnda batt. Kayplararasnda, ngiliz subay, Fransada yetimi, ngilterenin enbyk Katolik ailelerinden birinin byk olu, Roger Charles Tichborne da bulunuyordu. nanlmaz grnse de, ngilizceyi en saf Paris vurgusuyla konuan ve yalnz Fransz zeks, incelii ve bilgiliinin bakalarnda uyandrd kzgnl kkrtan, bu Franszlam delikanlnn lm, onuasla grmemi Ortonun alnyazsnda temel bir dngy oluturdu. Lady Tichborne, Rogerin dehete dm anas,

lmne inanmay reddedip, en geni datm olan gazetelerde avunmaz bildiriler yaymlyordu. Bu bildirilerden biriBoglenin yumuak ve kasvetli ellerine dnce, dahice dnce ortaya kt.

Benzem ez l i i n er d em l e r i

Tichborne ince, ssl, keskin izgili, esmer tenli, siyah dz sal, parlak gzl, rahatsz edici keskinlikte konumas olanbir beyefendiydi; Orton bngl bngl, koca gbekli, sonsuz belirsiz hatlar olan, kzl tenli, kvrck kumral sal, uyuuk bakl, bo veya sama sapan konuan kaba bir adamd.Bogle, Ortonun grevinin, Avrupaya giden ilk vapura binmek ve Lady Tichbornea olu olduunu aklayarak umutlarn doyurmak olduunu bulgulad. Tasar saduyuya aykrustalktayd. Kolay bir karlatrma aryorum. Sahtekarn

26

biri, 1914te Almanya imparatoru diye gemeye kalksayd, ilk taklit edecei engel byklar, sarkk kollar, dik kalar, gri pelerin, madalya dolu gs ve sivri ulu mifer olurdu. Bogle biraz daha kurnazd, onun tantaca, tral, askeri, simgelerden ve onursal kartallardan yoksun ve solkolu tutan

bir kaiser olurdu. Koutluu belirtmeyelim; dilediince gevek, tatl tatl aptalca srtan, kumral sal ve Franszca dili konusunda ylmaz cehalette bir Tichborne sunduunu bilmemiz yeterli. Bogle zlemle beklenen Roger Charles Tichbor-neun tpatp bir kopyasn salama olanakszlnn bilincindeydi. Ayrca, elde edilebilecek tm benzerliklerin, kanl-,maz farklar daha da vurgulamaya yarayacan biliyordu.Bylece, btn benzeimlerden vazgeti. Savn kendini bilmezliinin bile, bir sahtekrlk olmad konusunda inandrc bir kant olacan anlad, nk bakas olsa bunca kar

tla bylesine kolaylkla boveremezdi. Zamann etkili ibirliini de unutmamak gerekir: Gney Yanmkrede geen on drt yl ve talihin insan deitirebilecei gereini.

Bir baka temel neden: Lady Tichborneun bitimsiz vemantksz arlar Roger Charlesn lmediine kesinlikleinandnn ve tanmak isteminin belirtisiydi.

K ar l am a

Tom Castro, hep uyarolu, oturup Lady Tichborne'a yazd.Kimliini kantlamak ansna ya rar iki beni ileri srd, h ani sol memesinin altnda, ocukluundaki ac, ite bu yzden de unutulmaz olaydan, bir kovan dolusu arnn saldrsnaurad gnden kalma iki ben. Mektup ksayd, ve TomCastro ile Bogle kiiliine uygun, dilbilgisi ayrntsyla kendini skntya sokmayan bir mektuptu. Pariste bir otelin gr

27


14/186

kemli yalnzlnda, hanmefendi mektubu, gzlerinde yalarla defalarca okudu ve bir-iki gn iinde olu tarafndan istenen anlar buldu.

16 Ocak 1867de, Roger Charles Tichborne, ayn otelde,geldiini bildirdi. Saygl ua, Ebenezer Bogle ncelik edi

yordu. ok gneli bir k gnyd. Lady Tichborneun yorgun gzleri yalarla buuluydu. Zenci pencereleri ardna kadar at. Aydnlk maske roln stlendi: anne savurgan olunu tand ve onu barna bast. Artk yanna dndnegre, gnle ve Brezilyadan yollad mektuplara bovere-bilirdi: on drt yas yl boyunca yalnzln besleyen basit, sevgili yanslar. Marur, geri veriyordu bunlar: bir tanesieksik deildi.

Bogle, kendi kendine glmsedi: Sonunda Roger Charles-n sessiz hayaletini belgelerle donatma olanana kavumu

tu.

A d m a j o r em d ei gl o r i a m

Bu mutlu kabullenme -tam klasik trajedi- geleneklerine uy-gun- mutluluu kesinletirerek veya en azndan olas klarak bu yky talandrmalyd: gerek annenin, dzmece

ve uysal olun, dalaveresinin beklenmedik utkusuyla dllenen entrikacnn. Yazg (karmak binlerce nedenin sonsuz vekesintisiz bileimine bu ad veriyoruz) baka trl uygun grd. Lady Tichborne 1870te ld ve akrabalar medeni hale tecavz gerekesiyle Arthur Ortona dava atlar. Gzya veyalnzlk tanmam ama agzl akrabalar, bu iko ve hemen hemen kr cahil, ok yersiz bir zamanda Avustralyadaortaya kan savurgan oula hi kanmam iard. Orton, paralarn elde edebilmek iin Tichborne olduuna karar vermi

28

birok alacaklnn desteinden yardm umuyordu.Aynca, aile avukat Edward Hopkinsin ve antikac Fran

cis J. Baigentin dostluuna bel balyordu. Her eye karn,bu yeterli deildi. Bogle karlamay kazanabilmek iin,halkn gl desteini salamak gerektiini dnd. Yk

sek apkasn ve kibar emsiyesini alp, Londrann namuslu sokaklarnda esin aramaya kt. Akamd; Bogle bal rengibir ay, halka ak emelerin drtke sularnda ikiye bl- nnceye dek dolat. Tanr ona yardm elini uzatt. Bogle birarabaya seslendi ve antikac Baigente yolland. Antikac, T imesgazetesine uzun bir mektup yazarak szm ona Tichbor-neun yzsz bir sahtekr olduunu doruluyordu. MektupIsa Toplulukundan Peder Goudronun imzasn tayordu.Baka ihbarlar bunu izledi, hepsi Papaclardand. Etkisi annda grld: drst kiiler Sir Roger Charlesin Cizvitle

rin iren bir oyununa kurban gittiini kestirmekte gecikmediler.

A r a b a

Dava yz doksan gn srd. Yze yakn tank, sann Tichborne olduuna ant iti - aralarnda altnc Dragonlar Ala-

yndan drt silah arkada da vard. Yandalar sahtekr olmadn, olsayd rneinin genlik resimlerine benzemeyeabalayacan tekrarlayp duruyordu. Bunun y ansra, LadyTichborne onu tanmt ve bir annenin yanlmayacan herkes bilirdi. Her ey, aa yukar her ey tkrnda gidiyordu,Ortonun eski bir sevgilisi tank blmesine arlncaya kadar. Bogle, "akrabalarn" bu kallee oyunu karsnda soukkanlln kaybetmedi; apka ve emsiyesini isteyipLondrann namuslu sokaklarnda bir nc esin aramaya

29


15/186

kt. Buldu mu asla renemeyeceiz. Primrose Hille varmadan az nce, alarn karanlndan beri peini brakmayan korkun tat onu yakalad. Bogle geldiini grd, haykrd, ama engel olamad. iddetle kaldrma frlatld. Beygirin badndrc nallar kafasn ezdi.

Ho r t l a k

Tom Castro, Tichbomeun hayaletiydi, ama Bogleun dehasnn yaatt zavall bir hayaletti. lmn haber alnca, ykld. Yalan sylemeyi srdrd, ama cokusuz ve sama elikilerle. Sonu kestirm ek kolayd.

27 ubat 1874te, Arthur Orton (namdier) Tom Castro,

on drt yl ar hapis cezasna arptrld. Tutukevinde, herkesin sevgisini kazand, meslei buydu. rnek davran, onadrt yl indirim salad. Bu son konukseverlik de -tutukevininki- bitince, Birleik Krallkn kylerini ve balca merkezlerini gezerek masumluunu aklayan veya suunu dorulayan kk sylevler verdi. Alakgnlll ve beenilme arzusu ylesine itendi ki, birok kez savunmayla balayp, itiraf la bitirdi, halkn eilimleri tek kaygsyd.

2 Nisan 1898de ld.

30

D u l C h i n g , K o r s a n

K A D I N k or san terimi, hafif rahatsz edici anlar uyandrma riskini tayor: eski renksiz moda dergilerinin, ev kadn olduklar su gtrmez birilerinin, besbelli kartondan denizlerzerinde korsanclk oynamasnn ansn. Buna karn, kadn korsanlar vard: gemilerinin dmenini tutma, yontulmam tayfalara komuta etme, yksek bordal gemilere rampaedip saldrma yetenei olan kadnlar. Bunlardan biri Mary Read idi, bir keresinde korsanlk mesleinin herkesin becerebilecei bir i olmadm, ve yak r biimde yapabilmek iin,onun gibi, yrekli bir adam olmak gerektiini bildirmiti.Meslek yaamnn iddetli balangcnda, daha kaptan deilken, aklarndan biri geminin kabadaysnn hakaretine uram. Mary adam delloya arp, onunla iki elini birden kullanarak dvm, Karaip Denizi adalanna zg eskilusulle, sol elinde derin ve kukulu tabanca, sa elinde sadkkl. Tabanca ate almam, ama kl sz dinlemi... 1720 ylna doru, Santiago de la Vega (Jamaika)da bir spanyol daraac Mary Readin tehlikeli yaamna son vermi.

31


16/186

Ayn denizlerin bir baka korsan kadn da Anne Bonney idi, dik gsl dank sal nefis bir rlandal, borda bordaya birok saldrda, vcudunu tehlikeye att. Mary Readinsilah arkadayd, sonunda daraac orta da oldu. Sevgilisi,kaptan John Rackam da bu gsteride, yal halatn kuand.Anne, aalayarak, Ayenin Bahadr knamasnn u etin deikesini buldu: "Eer erkek gibi dvseydin, kpek gibialmazdn".

Daha talihli ve uzun yaayan bir bakas, Asya sularn, San Denizden Annam snrndaki kylara kadar kasp kavuran kadn korsand. Pek saval Dul Chingden szediyo-rum.

r a k l k yl l a r

1797ye doru bu denizin birok korsan filosunun pay sahipleri bir konsorsiyum kurup, bana Ching adl, adalet dkn ve kendini kantlam bir adam amiral atadlar. Kylartalan etmekte ylesine sert ve rnek davrand ki, oturanlardehete dp, armaan ve gzyalaryla, imparatorluktanyardm dilediler. e dokunan dilekeleri yantsz kalmad: kylerini yakmalar, balklk iini unutmalar ve ieri topraklara gedip, tarm denen bilinmedik bir bilimi renmeleri buyuruldu. yle de yaptlar ve yoksun kalan istilaclar ssz kylardan baka ey bulamadlar. Sonuta kendilerinigemi saldrlarna vermek zorunda kaldlar: ncekinden daha zararl bir yamaclk, nk ticarete ciddi lde ket vuruyordu. mparatorluk ynetimi duraksamad, ve eski balklara saban ve boyunduruu brakp, alara ve kreklerednme emrini verdi. Bunlar, eski korkularna sadk kalarak bakaldrdlar, ve yetkililer yntem deitirme kararn a v ar

32

d: amiral Chingi mparatorluk Ahrlarna ef atadlar. Azkalsn ayartlmay kabulleniyordu. Pay sahipleri zamanndahaber aldlar ve erdemli fkeleri, kendini pilav garnitrl zehirli yaprak sebze taba eklinde gsterdi. Oburluk ldrc oldu: eski amiral ve mparatorluk Ahrlar acemi efi ruhunu deniz tanrlarna teslim etti. Dul kans, bu ifte iha

netten ehre deitirmi halde, korsanlar toplantya ard,bu bulank olay aa vurdu ve hem imparatorun sahte gnl yceliini hem de kazanlar olan al pay sahiplerinin nankr hizmetlerini reddetmeleri iin sktrd. Kendi hesaplarna bordalamalarn ve yeni bir amiral semelerininerdi. Seilen kendi oldu. ri kemikli, feri kam gzleri ve rk bir glmsemesi olan bir kadnd. Kara ve yal salar gzlerinden dah a prltlyd.

Sakin emirleriyle, gemiler tehlikeye ve ak denize atldlar.

K om u t

Yntemli serven dolu on yl geti. Donanma alt filodanoluuyordu, herbirinde ayr renk bir bayrak dalgalanyordu: krmz, san, yeil, siyah, mor ve ylanl olan amiral geminindi. eflerin adlar Ku ve Ta, Da Suyunun Cezas, Tay

fann ncisi, Balk Dolu Dalga ve Yksek Gne idi. DulChingin kendi eliyle kaleme ald tzk aman vermez birsertlikteydi; ve ksa ve z biemi, daha sonra birka ackl rneini vereceimiz in resmi biimini aldatc bir grkemlessleyen retoriin solgun ieklerine boveriyordu. Birka maddeyi kopye ediyorum:

"Dman gemisinden alman btn ganimet depoya konulacak ve kaydedilecektir. Sonradan, her korsana kiisel

33


17/186

ganimetinin bete biri verilecektir; bakiye depoda kalacaktr.Bu emrin ihlli lmle cezalandrlacaktr.

[zel izin almadan yerini terkeden korsann kulaklarherkesin nnde delinecektir. Ayn suu bir daha ilerselmle cezalandrlacaktr.]

Kylerden karlan kadnlarla her trl oynama gver

tede yasaktr; gemi muhasebecisinden izin almak ve anbar-lardan kmamak gerekir. Bu emrin ihlli lmle cezalandrlacaktr."

Tutsaklarn salad bilgiler, bu korsanlarn gnlk yemeklerinin balca peksimet, besili iko fareler ve halanm pirinten olutuunu, ve arpma ncesi ikilerine barut kattklarn kesinliyor. Hileli iskambil ve zarlar fan tan kadehi ve drtgeni, dl afyon piposu ve ufak fener bo saatlerde onlar oyalyordu. Ayn zamanda kullanlan iki kl en ok

sevdikleri silahlard. Rampalamadan nce, yzlerine ve btn gvdelerine, top saldrlarna birebir gelen tlsm, sarmsak demlemesini serperlerdi.

Tayfalar karlarn beraberlerinde getirirlerdi, kaptannharemi vard, zaferlerin yeniledii be-alt kadndan oluurdu.

Gen im pa r a to r K i a -K in g i n sz ler i

1809 ylnda, bir imparatorluk ferman karld, ilk ve sonblmlerini eviriyorum. ok kii biemini eletirdi:

"Zavall ve zararl insanlar, ekmei ayaklar altnda ineyen insanlar, vergi tahsildarlarnn ve kszlerin haykrlarna kulak asmayan insanlar, ejderha ve anka resimli i amar giyen insanlar, basl kitaplardaki gerei yadsyaninsanlar, gzyalarn kuzeye dnk aktan insanlar, nehirle

34

rimizin mutluluunu ve denizlerimizin eskil gvenini bulandryor. Kt durumdaki krlgan tekneleriyle, gece ve gndz, frtnaya kar duruyorlar. Amalan iyiniyetli deil: gerek gemicinin dostu deil bunlar, asla da olmayacaklar. Onayardm elini uzatmaktan ok, kyc bir srayla baskn yapyor ve ykma, sakatlamaya veya lme srklyorlar.

Bylece Evrenin doal yasalann bozuyorlar ve bu yzden nehirler tayor, kylar kayboluyor, oullar babalarna ka rkyor, ve yalk ve kuruluk yasalan karyor... Bu nedenden dolaydr ki, seni cezaya ykmlendiriyorum Amiral Kvo-Lang gnl yceliinin bir imparatorluk ayncal olduunu ve bir uyruun buna hak iddia etmesinin kendini beenmilik olduunu sakn unutma. Acmasz ol, adaletli ol,uysal ol, utkulu ol."

Lf arasnda gemilerin kt durumuna gnderme, doal

olarak dzmeceydi. Kvo-Langm adamlarna cesaret verme amacn gdyordu. Doksan gn sonra Dul Chingin kuvvetleri Orta mparatorlukunkilerle arpt. Bin kadar gemi sabahtan akama savatlar. an, davul, top, kfr, gong vekehanet sesleriyle kark bir koro eyleme elik etti. mparatorluk ordusu yenilgiye urad. Ne balama yasa ne salkverilen acmaszlk kendini gsterme frsat bulabildi. Kvo-Lang, bugnk yenilen generallerimizin unutmay setikleribir treni izledi: intihar.

D eh ete k ap l an k yl ar

Bylece, anl Dulun alt yz sava yelkenlisi ve krk bin utkulu korsan, yangnlar, iren enlikleri, iskele ve sancakta kszleri birbiri ardna dizerek, Si-Kiang halicini trmandlar. Baz kyler kknden kaznd. B ir tek yerde, tuts aklan n

35


18/186

says bini at. Yakn kam ve eltik tarlalarnn kark smana saklanan yz yirmi kadn, bir ocuun bastramad- alamas ile aa kt, ve Macaoda satld. Ne kadar uzaksa da bu talandan kaynaklanan iler acs gzyalar veyas, Tanrnm olu, Kia-Kingin kulana alnd. Baz tarihiler, bu haberin ona cezalandrma seferinin baarszln

dan daha az dokunduunu iddia ediyorlar. Her neyse, sancaklar, denizciler, askerler, sava gereleri, erzaklar, kahinler ve mneccimlerle donanm bir ikinci sefer dzenledi.Buyruk bu kez Ting-Kveiye dt. Bu ar gemi topluluuSi-Kiang deltasn kt ve korsan filosunun yolunu kesti.Dul savaa hazrland. G, ok g, hatt umutsuz olduunun bilincindeydi; geceler ve aylar boyu sren yama ve elence adamlarn gevetmiti. Sava bir trl balamyordu. Durmadan yorulmadan, gne titrek sazlar arasnda douyor ve batyordu. Adamlar ve silahlar uyank kalyordu. lenler etin, le sonralar bitimsizdi.

E j d e r h a v e d i i t i l k i

Buna karn, imparatorluk filosu gemilerinden her akamhafif ejderhalarn uyuuk uular ykseliyor ve dman sularna ve gvertelerine kibarca konuyordu. Kattan ve saz

dan yaplma hava mekanizmalaryd, uurtmay andryor vekrmz veya gm renkli yzeyleri hep ayn imgeyi tayordu. Dul kaygyla bu dzenli gktalarn inceledi ve zerlerinde, tekrarl nankrlklerine ve devaml uularna ramen, dii tilkiyi korumay srdren ejderhann yava ve kark masaln okudu. Ay inceldi, kattan ve sazdan imgelerher akam ayn yky, alglanmas g deikelerle getirdiler. Dul zntyle dnceye dalyordu. Gkyznde ve kzl

36

suda yeniden dolunay belirdiinde, yk sonuna varma benziyordu. Kimse bunun sonsuz bir balama m, yoksa dii tilkinin zerine yklacak snrsz bir ceza m ldn kestiremiyordu, ama kanlmaz son yaknd. Dul anlamt. ki klcn nehire att ve bir kaya diz kp amiral gemiye

gtrlmeyi buyurdu.Gn batmyd: gkyz, bu kez sar, ejderhalarla doluy

du. Dul bir cmle mrldanyordu; "Dii tilki ejderha kanadn aryor" dedi gemi bordasna karken de.

K u t s am a

Tarih yazarlar, dii tilkinin balandn ve uzun yalln afyon kaakl yaparak geirdiini aktaryorlar. Dul olmaktan da vazgeti; karl 'Gerek reti Prlts olan bir ad ald.

"O zamandan sonra (diye yazyor bir tarihi) tekneler huzura kavutu. Drt deniz ve saysz nehirler gvenli ve barl yollara dnt.

Kyller kllar satp, tarlalarn srmek iin kz alabildiler. Kurb anlar kestiler, dalarn tepesinde dualar ya kar dlar ve gn boyunca paravann ardnda arklar syleyerek

neelendiler."

37


19/186

H a k s i z l i k s t e n c s M o n k E a s t m a n

B u A m er i k a d a k i l er

M A V duvarlar ve engin gkyz nnde aka seilen, darkara elbiselere brnm, kadn ayakkablar giymi iki serseri dans ederler, ciddiyetle, eit uzunlukta iki ban dansn;karanfil bir kulaktan dnceye, adamlardan birine bak saplanp, yatay lmyle mziksiz dans kapatmcaya dek. Yazgsna boyun een teki, geni kenarl apkasn bana yerletirir ve yalln bu esiz dellonun anlatmna adar. Bizim ayak-

takmnn aynntl yksnn tamam bu kadardr. New Yorkkavgaclarnnki ok daha badndrc ve kabadr.

tek i A me r i k a ' ' d a k i l er

New York eteleri tarihinde (1928de Herbert Asbury tarafndan sekiz yapraklk 400 sayfadan oluan hatr saylr cilt

38

te ortaya karlmtr) barbar kozmogonisindeki ayn karmaklk ve kan dkcle raslanr, dev budalalklara da:ucuz zenci konutlarna dntrlm eski birahane mahzenleri; katl harap bir New York; irkefler labirentini soyan Bataklk Melekleri (Sw amp Angels )gibi hergele eteleri;on-on bir yanda yeni yetme katilleri ie alan DaybreakBoys (Tan ocuklar) gibi hergele eteleri; ynle doldurulmu yksek kat apkalaryla, ve kenar mahalle yelleriyledalgalanan gmleklerinin geni etekleriyle sonradan gelenleri inanlmaz derecede gldren, ama ellerinde coplar ve derin tabancalar ile gezinen Kibirli Dayaklar (Plu g Ugl i es) gibi yalnz ve gzpek devler; kavgaya bir sopann ucuna l bir tavan sallandrarak giden l Tavanlar (Dead, Rab bi t s)gibi hergele eteleri; alnndan sarkan iyice yalanm peremi, maymun kafal bastonlar, baparmann stnde sak

layp, hasmlarnn gzlerini oymakta kulland bakrdan zarif aletiyle nl Zppe Johnny Dolan gibi adamlar; tek didarbesiyle canl bir fareyi paralayan Kit Bums gibi adamlar; onun iin gururla alan orospunun pezevengi, koca l gzl sarn delikanl Kr Danny Lyons gibi adamlar;New Englandl yedi kz kardein Noel gecesi gelirini hayrilerine ayrd ev gibi krmz fenerli evlerle dolu sokaklar; lgna dnm farelerin ve kpeklerin kaptrld yerler;in kumarhaneleri; Gophers etesini yneten btn erkekle

rin gzbebei ve tutkusu srekli dul Kzl Norah gibi kadnlar; Danny Lyons haklandnda yas tutan ve onunla eski ak l kr adam yznden dalaan Tatl Maggienin boazlad Kumru Lizzie gibi kadnlar; hrszlarn yz yapy atee verip, ii kenti ele geirme noktasna vardrd 1863 vahi haftas gibi ayaklanmalar; denizde kaybolur gibi, adamn lmne,ayaklar altnda ezildii sokak kavgalar; Zenci Yos-ke gibi at hrsz ve zehircileri -bunlarn hepsi bu dank tarihi dokur. En nl kahraman Edward Delaney, namdier

39


20/186

William Delaney, namdier Joseph Marvin, namdier Jo seph Morris, namdier Monk Eastmandir, bin iki yz adamn efi.

K a h r a m a n

Bu aamal kimlikler (kimin kim olduunu bilmediimiz bir maske oyunu gibi dayanlmaz) gerek adn unutturuyor - okadar ki dnyada byle adlandrlabilecek bir eyin varolduu dncesini gze alyoruz. Her neyse, Brooklyn, Williamsburg Nfus Dairesi ktnde Edward Ostermann ad altnda kaytl, sonradan Eatman diye Amerikanlatrlm. in garip yan, bu frtnal alan Yahudi olmasdr. Kosher de

nen ve haham sakall adamlarn, ku rallara gre kan aktlarak boazlanm ve kez ykanm danalarn etini tehlikesizce sindirdikleri bir lokanta sahibinin oluydu. On dokuzyanda, 1892ye doru, babasnn yardmyla bir kuu dkkan at. Hayvanlarn yaamn izlemek, kk kararlarna ve akl almaz masumluklarna tank olmak, sonuna dek onaelik eden bir tutkuya dnt. Yllar sonraki grkemli dnemlerinde, Tammanynin illi Sachem la rmn sunduu Havana purolarn horgryle geri evirirken veya gondoln pi

kardeini andran erken bir otomobille en iyi genelevleri turlarken, satlk olmayan yz cins kediyi ve drt yzden fazla gvercini barndran, ikinci ve sahte bir dkkan daha at.Herbirini ayr ayr severdi, sk sk, seilen kedi kucanda,ve kskanlkla izleyen tekiler ardnda, yurtluunda yrye kard.

Ypranm, antsal bir adamd. Boynu boa gibi ksa, gs kar konulmaz, kollar kavgac ve uzun, burnu krk, yz yara izleriyle kuanmsa da gvdeden daha az dikkat e

40

kici, bacaklar svari veya denizci gibi arpkt. Gmlekten de, ceketten de vazgeebilirdi, ama koskoca kafas zerineyerletirdii yamal, yksek, ufak apkadan asla. nsanlar ansn hl saklyorlar. Bedensel olarak, filmlerdeki allm gangsterler, prsk ve anlalmaz Caponenin deil,

onun solgun karikatrdr. Sylediine gre, WolheimmHollywoodda ie alnmasnn nedeni, bedensel yapsnn,rahmetli Monk Eastman dorudan antrmasyd. MonkEastm an, omuzunda mavi tyl bir gvercinle hergeleler imparatorluunu dolamay severmi, srtnda akrak kuu tayan boa gibi.

1894te, New York, dans salonlarndan geilmiyordu.Eastman bunlardan birinde dzeni salamakla grevlendirildi. Efsanenin anlattna gre, patron onu ie almak istemeyince, Monk o zaman grevde olan bir ift yarmann b

yk grlt patrtyla pestilini karp yeteneklerini kantlam. 18 99a kadar, korku sa arak ve tek bana ii stlendi.

Yattrd her ateli iin, kaba topuzuna bakla birentik atyordu. Bir akam, bira bardana eilmi frlayan dazlak bir kelle dikkatini ekti, ve bir cop darbesiyle yere serdi. "Elliye bir entik kalmt" diye bard sonra.

S i p a r i

1899dan sonra, Eastman yalnzca nl deildi. nemli birkazann seim grevlisiydi, krmz fenerli evlerden, kumarhanelerden, kaldrm gediklilerinden ve uursuz batakhanehrszlarndan ykl para yardm topluyordu. Kurullar, kt oyunlar dzenlerken ona danyordu, bireyler de. cretleri yleydi: kulak koparmak 15 dolar, bacak krmak 19 dolar, kalaya bir kurun 25 dolar, baklama 25 dolar, iin ta

41


21/186

mam iin 100 dolar. Arada bir, hamlamamak iin, Eastma nsiparii kendi elleriyle hazrlyordu.

Bir snr sorunu (sonradan uluslararas kanunun erteledii tekiler gibi ince ayrntl ve iinden klmas g) onu, yine ok nl baka bir ete reisi Paul Kelly ile kar karya

getirdi. Kurunlar ve devriyelerle dalamalar bir snr belirlemiti. Bir sabah Eastman bu snr at ve be adamn saldrsna urad. Badndrc maymun kollar ve topuzuylan yere ykt, ama karnna iki kurun yerletirdiler vel diye brakp gittiler. Eas tman scak yarasn ba ve iaretparma arasna sktrp sarho admlarla hastanenin yolunu tuttu. Yaam, yksek ate ve lm birka hafta boyuncaonu tarttlar, ama dudaklar kimseyi ele verme alaklnadmedi. Taburcu olduunda, sava ortadayd ve 19 Austos 1903e kadar aralksz silah sesleriyle serpildi.

R i v i n g t o n sa va

Dosyalarda solan fotoraflardan belli belirsiz farkl yz kadar kahraman, dumana, ttne ve alkole doymu yz kadar kahraman, hasr apkalarna canl renkli kurdeleler sarm yz kadar kahraman, aa yukar hepsi belsoukluuna tu

tulmu, dileri rm, solunum veya bbrek bozukluklarolan yz kadar kahraman, Troya veya Junin savalanndaki-ler kadar anlamsz veya grkemli yz kadar kahraman, Ele-vatedin tonozlarnn glgesinde, bu kara savaa kendilerini kaptrdlar. Nedeni, Kellynin silahlarnn, Monk Eastman-n dostu bir kumarhane sahibini hara vermeye zorlamasy- d. Adamlardan biri ldrld ve olay izleyen yaylm ate ksa zamanda saysz tabancann oluturduu bir kavga boyutuna vard. Sinekkayd tral adamlar yksek direklerin

42

ardna snm sessizce ate ediyorlard; sabrsz takviye,Colt coplaryla tka basa ykl rktc kiralk arabalar ufkunun merkeziydiler. Bu savan ncleri ne hissettiler? lkolarak (sanrm) yz tabancann delice grltsnn onlarorackta yokedecei ani kansn; ikinci olarak (sanrm) ilk

yaylm ateten haklanmadklanna gre silah ilemez olduklar aldatc gvenini. Kesin olan bir ey varsa, demirin vegecenin arkasnda sipere yatm, gzleri dnm savatklardr. Polis iki kere karmaya alt, iki kere geri pskrtld. Gnn ilk klaryla birlikte, kavga kesildi, sanki edebeaykr ve hortlaksalm gibi. naatn koca kemerlerinin altnda yedi ar yaral, drt ceset ve bir l gvercin brakld.

a t r t l a r

Monk Eastmann hizmet verdii mahalli politikaclar, hl kamuoyu nnde bylesine etelerin varln yadsyor veyayalnzca basit elence topluluklarnn szkonusu olduundan dem vuruyorlard. Patavatsz Rivington sava onlar kaygya drd. Atekesin gereklilii konusunda ikna etmekamacyla iki efi karlarna ektiler. Kelly (politikaclarn,polise kar onlar dnyadaki btn Coltlardan daha iyi ko

ruyabileceinin bilinciyle) annda kabullendi; Eastman (kocakaba gvdesinin btn hametiyle) dah a ok patlam a ve kavga arzu ediyordu. Reddetmeye kalknca, hapisle tehdit etmek zorunda kaldlar. Sonunda, iki nl haydut bir barda,Havana purolar azlarnda sa elleri tabancalarnda veklyutmaz bir gangster kmesi evrelerinde, karlatlar.Tam Amerikallara zg bir karara vardlar: bir boks ma sonucu belirleyecekti. Kelly birinci snf boksrd. Dv bir hangarda gerekleti ve lgncayd. Yamru yumru yksek

43


22/186

apkal serserilerden, hassas antsal sa tuvaletli kadnlardan oluan yz krk izleyici katld. ki saat srd ve her ikisinin de bitkin dmesiyle son buldu. Birka gn sonra, tabanca sesleri yeniden yanklanyordu. Monk, yedinci kez tutukland. Koruyucular rahatlayarak ilgilerini kestiler; yar

g, adaletle, on yl hapis cezasna arptrd.

E a st m a n A l m a n y a y a k a r

Hl aknlktan kurtulmayan Monk, Sing Singden ktnda, etesindeki bin iki yz haydut dalmt. Toparlamay baaramad ve kendi hesabna almak zorunda kald. 8 Eyll 1917de caddede karg aa kard. 9unda baka bir kar gaaya katld ve bir piyade alayna yazld.

Birok askeri baarsn biliyoruz. Esir almay tutkuylaknadn, ve bir keresinde (yalnz tfeinin dipiiyle) buiren uygulamay nlediini biliyoruz. Hastaneden kamaybecerdiini ve yeniden siperlere dndn biliyoruz. Mont-faucon savalarnda sivrildiini biliyoruz. Sonradan, Bo-werydeki birok kk salonun, Avrupa savandan daha tehlikeli olduunu akladn biliyoruz.

Gi zeml i , ma n tk l son

25 Aralk 1920 sabah, Monk Eastmann cesedi, New York- un ana caddelerinden birinde bulundu. Be kurun yemiti.lden habersiz talihli, ok sradan bir kedi, bir eit aknlkla, evresinde dolanyordu.

44

LGisiz K a t l B l l H a r r i g a n

ARIZONA topraklarnn imgesi, btn teki imgelerden nce:Arizona ve New Mexico topraklarnn imgesi, alt grkemli altnve gmle dolu topraklar, badndrc ve gkdolu topraklar, engin ve tatl renkli yksek yayla topraklan, kulann temizledii iskeletlerin gzalc beyazlnn panldad topraklar. Bu topraklar zerinde bir baka imge, Billy the Kidin imgesi: atna aklm svari, tabanca sesleriyle l sar eden delikanl,by gibi uzaktan ldren grnmez kurunlar atyor.

Maden damarl, kurak ve parltl l. Yirmi yanda lrken, insanlarn adaletine "Meksikallar saylmazsa" yir

mi bir l borlu olan ocuk denecek haydut.

Ku r tuk dnemi

1859da n ve iddetiyle B i l l y the K id olacak adam, NewYorkun bir yeralt yoksullar klasnda dodu. Yorgun bir r

45


23/186

landa rahminin dnyaya getirdii, ama zenciler arasnda byd syleniyor. Bu pis koku ve su kaosunda, illerininve kzl yelesinin salad stnlkten yararland. Beyaz olma gururunu kullanyordu; ayrca clz, rkek ve kabayd. On iki yanda, irkef tanrsallar, Suam p A ngels (BataklkMelekleri) etesinde boy gsterdi.

Yank sis kokan geceler, mide bulandrc labirentten yzeye szlr, bir Alman denizcinin peine taklr, krk ielerle haklar, i amarlarna kadar soyar, ve yeniden tekilama dnerlerdi. Balarnda, sa krlamaya yz tutmu,Gas Houser Jonas adl, atlan zehirlemesiyle de tannan bir zenci vard.

Bazen, su kenarndaki kambur bir evin tavanarasndan,bir kadn, geen birinin kafasndan aa bir kova kl dkerdi. Adam debelenir, boulurdu. Ayn anda Bataklk Melekleri evresine r, soyup soana evirmek iin, hava deliinden mahzene tkarlard.

Bunlar, Billy Harriganm, gelecekte Billy the Kidin raklk yllar oldu. Tiyatro eserlerini de kmsemezdi; zellikle (alnyazsnn harfleri ve simgeleri olduunu pek sezmeden) kovboy melodramlar seyretmekten hol^nrd.

Go w est !

Bovvery halk tiyatrolar (perdenin almas az gecikse, gedikliler "Kaldmn u aputu" diye barp armaya balarlard) bu atl ve tabanca sesli melodramlarla dolup tayorduy-sa, en yaln aklamas, Amerikann o zamanlar Batnn ekiciliine kaplm olmasyd. Gn batmmm tesinde, Nevada ve Kaliforniyann altm vard. Gn batnmn tesinde,daselvilerini ykan balta vard, bizonun koca Babil kafas,

46

Brigham Youngun yksek apkas ve bir sr yata, kzl-derilinin trenleri ve fkesi, llerin zgr havas, snrsz ayr, yaklanca deniz gibi yrek arptran z toprak vard.Batnn arsyd. Uyumlu kesintisiz bir uultu bu yllardoldurdu: Batya doru ilerleyen binlerce Amerikal.1872de, aralarnda drtkoe bir hcreden kaan, hl tehli

keli Bili Harrigan gryoruz.

B i r M eksi k al nn y k m

Tarih (bazen bir sinema ynetmeni gibi kesik kesik ayrmlarla alr), imdi bize, ak deniz gibi etkili lde dikilmi tehlikeli bir meyhaneyi neriyor. Zaman, 1873n ateli bir gecesi;belirgin yer, Llano Estacado (New Mexico). Toprak neredeyse olaanst dzlkte, ama bulutlar ylm, frtna va aynyrtmmda gkyz, kazlan kuyularla ve dalarla kapl. Yerde, bir inek kafatas var, akaln ciyaklamas ve gzleri glgede, zarif binek atlan ve meyhaneden yaylan k. eride, tektezgaha dayanm, bezgin ve salam yapl adamlar kavgac ikiler iiyor ve zerinde karta l ve ylan resmi bulunan gmparalan ldatyorlar. Sarhoun biri soukkanllkla arksylyor. Bir ksm, ok V'li bir dil konuuyor, bunlara aalayarak bakldna gre, spanyolca olsa gerek. Bili Harrigan,

yoksullar klasnn kzl faresi, ienlerin arasnda imdideniki kadeh ate suyunu devirmi, daha istemeyi dnyor, nedeni de cebinde be kuruu kalmamas. Bu l adamlan onuserseme eviriyor. Onlar korkun, frtnal, mutlu, ve buruktanm ve yksek atlan idare etmekte son derece yetenekli buluyor. Bir anda yalnz ark syleyen sarhoun farkna varmad, bir lm sessizlii kyor. eri, yal yerli suratl,dev gibi bir Meksikal girdi. Kstah bir apka ve iki yann

47


24/186

dan sarkan tabancalarla gz kamatryor. Kulak trmalayanbir ngilizce ile, btn Gr ingo lan, kafay eken kanck evlt-lann selamlyor. Kimse meydan okumaya karlk vermiyor.Bili gelenin kim olduunu soruyor, korkuyla Dago-e1 Diego -ihuahual Belisario Villagrn olduunu fsldyorlar. Bir patlam a annda bu yant izliyor.

Kendinden uzun boylu bir sra adamn ardna gizlenen Bili davetsiz misafire ate etti. Villagrnn elinden bardak dyor, ardndan adam boylu boyunca uzanyor. Baka birkuruna gerek yok. Bu sekin lye bakma ltfunda bulunmadan, Bili konumay balyor: "yle mi?" diye yuvarlyoraznda kelimeleri.1 "Ben de New Yorktan Bili Harrigan".Sarho, anlamszca ark sylemeyi srdryor.

Yceltme kestiriliyor. Bili uzatlan elleri skyor, kutla-malan kabul ediyor, yaalar, viskiler. Biri tabancasnda entik olmadn gzlyor ve Villagrnn lm ansna oyma

sn neriyor. Billy the Kid, bu birinin ban tutuyor ve "Meksikallar iin izmeye demez" diyor. Btn bunlar, belki, yetmiyor. Bili, ayn gece, rtsn cesedin yanbana seriyor ve deliksiz bir uyku ekiyor herkesin gz nnde.

L a f o l s un d i y e lm

Bu talihli patlamadan (on drt yanda) Kahraman Billy theKid dodu ve bylece kaak Bili Harrigan ld. irkeflerin veknk ielerin veleti, nder saflanna ykseldi. Ata binmesini rendi; Oregon veya Kaliforniya biimi geri kayklarak deil,

Wyoming veya Teksas tarz , eerde dimdik durmasni rendi.Asla tam anlamyla efsaneye benzemedi, ama olduka yaklat.

(1) Is that so?, he drawled

48

Kovboyda her zaman New York serserisinden bir eylerkald; eskiden zencilere adad kinini Meksikallara yneltti, ama szckleri spanyolca kfrler oldu. Srtmalarn gebe, bana buyruk sanatn rendi. tekini, daha g olan, insanlar gtme sanatn rendi; her ikisi de iftlikleri bir gzel yama etmesine yardmc doldu. Arada bir, gitarlar ve genelevler onu batan kard.

Uykusuzluun korkun berrakl ile, drt gn drt gecesren kalabalk alemler dzenlerdi. Sonunda, tiksinti duyup,hesab kurunlarla derdi. Tetii ekecek parma olduu srece, snrn en rktc (ayrca en bilinmez ve en yalnz) adam oldu. Daha sonra onu ldrecek dostu, erif Garrett,bir keresinde, Silah kullanmasn manda ldrerek rendim" dedi. "Ben, daha ok insan ldrerek" yantn ald tatllkla. Ayrntlar kayp, ama "Meksikallar saylmazsa" yirmi

bir cinayetten sorumlu olduunu biliyoruz. Yedi tehlikelerledolu yl boyunca kendine u atafat ikram etti; Yreklilik.

25 Austos 1880 gecesi, Billy the Kid kr atyla, Fort Sumnerin ana veya tek sokan drt nala geti. Scak dayanlmazd ve lambalar yanmamt; Bir aralkta sallanan iskemlesinde oturan komiser Garret, tabancasn ekip kamna bir kurun skt. Kr at yoluna devam etti; adam toprak yola dt. Garret ikinci bir kurun yollad. Ky (yaralnnBilly the Kid olduunu bilerek) kap ve pencerelerin ardna ekildi. Can ekime, svglerle dolu ve uzun srd. Yanna yaklap, silahm almaya cesaret edildiinde gne tepeyevarmt bile; adam lmt. Cesetlerde grlen kukla havas dikkat ekti.

Tra edilip, hazr elbiseler giydirilip halkn alaylar vedeheti arasnda, en iyi dkknn cameknnda sergilendi.

nsanlar, atlarla veya arabalarla, her yandan akn akngeldiler. nc gn makyaj yapmak gerekti. Drdnc gn,byk sevin gsterileri arasnda gmld.

49


25/186

K a b a T r e n YN ETicisi K o t s u k e N o S u k e

B u BLMN ala kaba tren yneticisi Kotsuke No Su-kedir, Ako Kulesi efendisinin aalanmasnn ve lmnnnedeni ve hakl intikam buyurulduunda gerek bir soylu gibi, kendini yoketmek istemeyen uursuz devlet memuru. Buna karn, bu adam btn insanlarn minnetini hakediyor,nk deerli doruluklar dourmay bildi ve lmsz bir giriimin karanlk ve gerekli k noktas oldu. Yz kadar roman, monografi, doktora tezi ve opera bu olguyu anyor -damarl ve lake porselenlerle lacivert talarnn sevgi dolutanklndan ise hi szetmeyelim. Oynak selloite kadarher ey onu kutsuyor, gerekten 47 Hi zmetl i rin ret ic i T ar i h i -ad bu- Japon sinemasnn en srekli esin kaynaklarndan biridir. Bu ateli sayg gsterilerinin dorulad titiz vn ise fazlasyla yerinde: annda herkes iin en dorusu.

A. B. Mitfordun, yerel rengin sunduu kesiksiz sslemeleribir yana brakp, nl olgunun devinimini vurgulamay yeleyen anlatsn izliyorum. Bu talihli "dou zevki" eksiklii, banametnin dorudan Japonca aslndan evirildii izlenimi veriyor.

50

zl en b a

1702 ylnn baygn baharnda, Ako Kalesinin anl efendisi,bir imparatorluk elisini arlamak ve scak davranmak zorunda kald. ki bin yz yllk kibarlk, karlama treninibunaltc denecek kadar gletiriyordu. Eli, imparatoru temsil ediyordu, ama yalnz antrma ve simge olarak: abartmak kadar, nemsememek de o denli yersizdi. Kolaylkla ldrc yanlglar nlemek amacyla , Yedo saray erknndan bir memur, tren yneticisi sfatyla eliden nce gelirdi. Sarayn rahatlndan uzak, kendine srgn gibi grnen dalk sayf iyeyehkml, Kira Kotsuke No Suke, ynergelerini saygszca bildiriyordu. Bazen buyurgan davrannkstahla vardryordu. rencisi, Ako Kalesi efendisi, bu

incitmeleri grmezden gelmeye alyordu. Karlk vermeyibilmiyordu ve disiplin her trl iddeti yasaklyordu. Bir sabah, ustann ayakkab ba zld, o da balamasn istedi.Soylu kii alakgnlllkle, ama fkesini iine atarak syleneni yapt. Kaba tren yneticisi ona, gerekten yola gelmez olduunu ve yalnzca bir beceriksizin byle aptalca balayabileceini syledi.

Kale efendisi klcn ekip, ona doru savurdu. teki kat, hafife izilmi alnndan incecik kan szyordu. Birka gnsonra, askeri mahkeme saldrgan aleyhinde karara varyor veintihar cezas veriyordu. Ako Kalesi merkez avlusunda, krmz keeden bir kerevet dikildi, hkml stnde belirdi, elinealtndan ve deerli talarla ssl bir haner verildi, herkesinnnde suunu itiraf etti, beline kadar yavaa soyundu, geleneksel iki yarayla karnn at ve gerek bir samuray gibi ld, uzaktaki seyirciler kan grmediler, nk kee krmzyd. Kr sal bir adam zenli bir kl darbesiyle ban gvdesinden ayrd: danman Kuranosuke, isim babas.

51


26/186

Al ak l k ta s layan

Takumi No Kaminin Kulesine el kondu, hizmetlileri datld, ailesi her eyini yitirdi ve erefi lekelendi, ad lanete hasredildi. Bir sylenti, canna kyd gece, hizmetlilerden krkyedisinin bir dan tepesinde toplanp, bir yl sonra olacaklar en ince ayrntsna dek tasarladklarn anlatyor. Dorusu, zorunlu gecikmelerle hareket ettikleri, ve birden ok toplantnn, dan dik yamacnda deil, bir ormann derinliinde, iinde aynalar bulunan drtke bir kutudan baka ss olmayan beyaz, ahaptan, sradan kk bir evde yaplddr. ce susamlard ve onlara ulalmaz grnyordu.

Kira Kotsuke No Suke, herkesin kin besledii tren yneticisi, evini berkimlemiti ve bir oku ve kl yn tahtre

vann evreliyordu. Namuslu, kesin ve gizli casuslar vard. Kimseyi intikamclarn eleba kabul ettikleri kadar gzlemiyorlard: Kuranosuke, danman. O da rastlant sonucu farkna vard ve plann buna gre kurdu.

Gz renkleri asndan, imparatorlukta benzeri olmayan kente, Kyotoya doru yola kt. Kendini kerhanelere, kumarhanelere ve meyhanelere kaptrd. Ak salarna karn, orospularla, ozanlarla, hatt daha beter cinsten kiilerle yaknlk kurdu. Bir keresinde, bir meyhaneden kovdular ve ertesi sabah, kafas kusmuk birikintisine dm, eikte uyur buldular.

Satsumal bir adam onu tand, znt ve fkeyle: "Asa-no Tak um i N o Ka m i nin lmne ya rd m eden danman d e

i l m i ur ada k i? Efendi sin i n cn al aca na, kendi ni sefa-hat a ve ut anca m veriyor? Ey Sam ura y adna y akmay ansen!"

Uyuyann suratna tkrp, stnden geti. Casuslar buedilgenlii aktardnda Kotsuke No Sukenin ii rahat etti.

52

Olaylar bununla bitmedi. Danman karsn ve en kkolunu kovdu ve genelevden bir kz satn ald; bu grlmedik alaklk, dmann yreini enlendirdi ve saknml gzetimi gevetmesini salad. Sonunda, muhafzlarnn yarsniten kard.

1703 ylnn korkun k gecelerinden birinde, krk yedihikmetli Yedo blgesinde, bir kpr ile iskambil fabrikasnnhemen yaknndaki terkedilmi bir bahede bulutular. Efendilerinin bayran tayorlard. Saldrdan nce, komularuyarp, suikast deil, kesin adaletli bir askeri darbe olduunu akladlar.

Ya ra i zi

ki grup, Kira Kotsuke No. Sukenin sarayna saldrd. n kapya saldran ilkine danman nderlik ediyordu; kincisininbanda ise, daha on sekiz yan bitirmemi ve ayn gecelen byk olu vard. Tarih, son derece bilinli bu karabasann birok ann biliyor: halat merdivenlerden tehlikeli sarka inii, davul sesleriyle saldr, kuatlanlarn aknl,damlara yerlemi okular, insann dirimsel organlarna doru oklarn amansz uuu, kanla sulanan porselenler, ksa zamanda buz tutan ateli lm; lmn utanmazl vekargaas. Dokuz hizmetli can verdi; savunucular daha azylmaz deildi ve teslim olmay reddettiler. Gece yarsndanaz sonra tm direni kesildi.

Kira Kotsuke No Suke, bu ballklarn yz kzartc nedeni, ortalkta grnmedi. Altst olmu sarayn her kesinde onu aradlar, ve danman, yatandaki araflarn hl lk olduunun farkna vardnda, bulmaktan umut kesmekzereydiler. Yeniden aramaya koyuldular ve bronzdan bir

53


27/186

aynann ardna gizlenmi dar bir pencere buldular. Aada, karanlk kk bir avluda, beyazlar giyinmi bir adam onlara bakyordu. Titreyen bir kl sa elindeydi. ndiklerinde,adam kar koymadan teslim oldu. Bir yara izi alnn iziyordu: Takumi No Kaminin eliinin eski izimi.

te o zaman, kanl hizmetliler, bu tiksin adamn ayak

larna kapandlar, aalanmas ve lmnden sulu olduuKule efendisinin subay olduklarn sylediler ve gerek bir samuraygibi intihar etmesi iin yalvardlar.

Onun kle ruhuna bu onuru sunmalar bounayd. Onuraerimesi g bir adamd; tan skerken ban vurmak zorunda kaldlar.

Ta nk l k

lerini duyurmu (ama fkesiz, yaygarasz ve acmasz),hizmetliler efendilerinin kalntsn barndran tapnaa yneldiler.

Kk bir kazann iinde, Kira Kotsuke No Sukenin inanlmaz kafasn tayor ve elden ele geiriyorlard Gnn iten nda tarlalar ve tara kylerini atlar. nsanlar, onlar kutsadlar ve gzya dktler. Sendai prensi onlara konukseverliini sundu, ama onlar da efendilerinin iki yla ya

kn zamandr bekledii karl verdiler. Alacakaranlkta vardlar ve dmann ban sundular.

Yce Divan, tutuklanmalarn buyurdu. Bekledikleri oldu: intihar etmeleri ayrcal tannd. Kimi ateli bir dinginlikle, hepsi boyun ediler, hepsi efendilerinin yanbandayatyor. nsanlar, oluk ocuk bu ballk rnei adamlarnmezarna gelip dua eder.

54

Sa t sum a l ad am

Bu kutsal yolcularn arasnda, bitkinliinden ve stndeki tozdan uzaktan geldii belli olan bir delikanl vard. Danman Oii Kuranosukenin gmt nnde saygyla eilir

ve yksek sesle: " Seni K yo i odaki genel evi n k aps nnde yat ark en grd m ve efend i ni n cn al ma y t asar l ad n d

nm edim ; seni erefsiz b i r a sker sandm ve yzne tkr

dm. Send en zr dil emeye geldi m "der ve harakiri yapar.Yreklilii barahibe dokunur ve onu da hizmetlilerin

yatt yere gmerler.Krk yedi drst adamn yksnn sonudur bu - sonu

varsa eer, nk drst olmayan, ama bir gn olma umudunu yitirmeyen bizler, teki insanlar, en azndan szckle

rimizle onlar kutlamay srdreceiz.

55


28/186

M a s k e l K u m a B o y a c i s i M e r v l H k m

A n gel ic a O cam poy a

YANILMIYORSAM, Horasanl El Mukanna, Peeli Peygamber (daha dorusu, Maskeli) zerine bilgi kaynaklardrde indirgeniyor:

a) Baladhurinin koruduu "H a l i f el er Ta r i h i ' nden kesintiler,

b) Abbaslerin resm tarihisi bn Abi Tahir Tarfurun"D ev E l Ki ta b"veya " Akl ama ve D zelt me Ki t ab" ,

c) Peygamberin dine uygun kitab olan, " Kar anlk Gl"veya "Giz l i Gl"deki iren sapknlklar rten " GlrYa dsmas"balkl Arap el yazmas,

d) Mhendis Andrussovun Hazar Demiryollar yapm almalar srasnda kazlarda bulgulad, zerinde insan resmi bulunmayan madeni paralar. Bu paralar, Tahran Sikkeler Hcresinde saklanmaktadr ve 'Y ad sm a"mn baz par alarn zetleyen veya elien Acemce beyitler tarlar. Gerek"Gl" kayptr; 1899da bulunan ve " M orgenlandi sches Ar c-h iv "tarafndan biraz hafife alnarak yaynlanan el yazmasn nce Horn, sonra Sir Percy Sykes uydurma iln etmitir.

56

Peygamber, Batdaki nn Mooreun, rlandal bir entrikacnn sknt ve i ekmeleri ile ykl, geveze bir iirineborludur.

K r m z l l r eng i

Hicretin 120, Han 736. ylnda, o zaman ve yer insanlarnn sonradan Peeli diyecekleri, Hkim adnda biri Trkistanda dodu. Vatan, balarnn bahelerinin ve imenlerinin zntyle le ald eski Merv kenti oldu; orada, insanlarn soluunu kesen ve kara salkmlar zerinde beyazms ince bir katman brakan toz bulutu karartmazsa, leler g zkamatnc beyazlktadr.

Hkim bu yorgun kentte byd. Bir amcasnn ona kuma boyacl mesleini rettiini biliyoruz: dinsizlerin,kalpazanlarn ve dengesizlerin sanat, ona savurgan yaamnn ilk aforozunu esinledi. " Yzm al t ndan " (diye belirtiyor,Yad sma"nn nl bir sayfasnda) " ama l le ba t rd m vei k i nci gece ta ra nm am yne da l dr dm ve nc gece haz r

la nm yne doy urd um ve ada i m par at orl ar bu kanl fi stan

t ar t yor l ar hl. te byl esi ne gnh i ledi m genl i k y l l a

rmda ve var lkl arn gerek r enk l eri ni de i t ir di m. M elek ba

na k uzu l arn ka pl an r engi nd e ol m ad n syl yordu, eyt an

Ta nr nm byle ist edi in i ve beni m hneri m i ve llm k ul l an d n syl yordu. A rt k M elekin d e, ey t an m da d o r uol ma d m ve btn renk leri n tik sin ol du un u bil iy orum ."

Hicretin 146. ylnda, Hkim vatanndan kayboldu. Kapve kazanlarnn yamsra bir iraz yataan ile bronzdan bir aynay da paralanm halde buldular.

57


29/186

Boa

158 ylnn aban ay sonunda, lde hava berrakt ve insanlar, gzleri gnbatmnda, itidal ve oru getiren Ramazan aynn beklentisi iindeydiler. Bunlar kleler, dilenciler, da

lavereciler, deve hrszlar ve kasaplard. Merv yolu zerindeki bir kervan konann sundurmas altnda, sessizce yerekm, iareti bekliyorlard. Gnbatmna bakyorlard, vegnbatm kum rengindeydi.

Badndrc ln (gnein ate, ayn sayklama verdii) derinliinden, onlara son derece yksek grnen karaltnn geldiini grdler: insan karaltsndan ortadaki-nin ba boa biimindeydi. Daha yaknlatklarnda bununbir maske, teki ikisinin de kr olduunu anladlar.

Biri(1001 Gece M asal l ar n& aki

gibi) bu tansn nedenini sordu. "Kr onlar" diye aklad maskeli adam, "nk yzm grdler".

L e o p a r

Abbaslerin tarihisi, ldeki adamn (sesinde garip bir yumuaklk vard veya maskenin hayvansallndan yle geli

yordu) onlara tvbe ay iin iaret bekliyorlarsa, kendinindaha iyi bir iaretin habercisi olduunu sylediini aktaryor: tvbe dolu bir yaamn ve lekeli bir lmn. Onlara Osman olu Hkim olduunu, Hicretin 146. ylnda evine biradam girdiini, abdes alp duasn ettikten sonra, bir yataan darbesiyle kafasn uurduunu ve yanma alp cennete gtrdn syledi. Adamn sa kolu (Melek Cebraildi) ban Tannya sunmutu, o zaman Tanr ona peygamberlik g

58

revi verdi, ylesine eskil szckler amlad ki, tekrarlanmasazlan yakyor ve lml gzlerin dayanamad grkemlibir parlt sayordu. Maskelinin aklamas byleydi. Yery-zndeki btn in sanlara yeni inanc retirken, ehre o nlardan gizli olacak ve meleklerin tapt gibi, onlar da tehlikesizce tapabileceklerdi. letisini haykrdktan sonra, Hkim

onlar kutsal savaa -"c ihad"-ve yerinde bir ehitlie ard.Kleler, dilenciler, dalavereciler, deve hrszlar ve kasap

lar ona inanmay reddettiler. Bir ses " byc", bir bakas"sahtekr"diye bard.

lerinden birinin yannda bir leopar -Pers hkmdarlbakclarnn av iin eittikleri ince yapl ve kan dkc cinsin bir rnei belki- vard. Kesin olan zindanna son verdiiydi. Peygamber ve iki yama dnda, herkes il yavrusu gibi dald. Kaanlar geri geldiinde, hayvan kr etmiti. Parlayan l gzlerin nnde, adamlar Hkime taptlar ve olaanst etkisini yakardlar.

Peel i peyga m ber

Abbaslerin resm tarihisi, pek cokuya kaplmadan, PeeliHkimin Horasanda ykseliini anlatyor. Bu yre -en nlyol gstericisinin ykm ve armha gerilmesinden ok etki

lenmi- umutsuzluk ateiyle Iltl ehrenin retisi kucaklam ve nne kann ve altnn sermiti. (O zaman, Hkim hayvan maskesinin yerine, mcevherlerle ilenmi drt katbeyaz ipekten bir pee takmt.) Banu Abbaslarn simgesel rengi siyaht; Hkim Koruyucu Peesi, bayraklar ve sarkla-n iin beyaz seti -en kart olan-) Kampanya iyi balad." Akl ama K it ab"n gre, Halifenin bayraklarnn her yerde utkulu olduu doru, ama bu utkularn en sk raslanan so

59


30/186

nucu generalleri tahttan indirmek ve ele geirilmez kalelerin dmesi olduundan, uyank okuyucu neye dayanacan biliyor, 161 ylnn Recep aynda, dillere destan Niabur kentibronz kaplarn Maskeliye at; 162 ylnn banda, sra As-tarabada gelmiti. Hkimin asker yntemi (daha talihli bir baka peygamber gibi), arpmalarn en heyecanl annda,

kzl devenin hrgc zerinden, Tannya dek ykseldiiyadsmamayacak bir tenor sesiyle dua okumaya indirgenebilirdi, evresinde vzldayan oklar, duasna dokunmuyordu.Tehlikeyi arar gibiydi: korkun czzamhlarn saraynn etrafnda aylak aylak dolat bir gece, onlar huzuruna ard,pt ve gmler, altnlar verdi.

Ynetim sorunlarn alt yedi yandaa devretmiti. Derin dnceler ve huzur aray iindeydi: yz on drt kr kadndan oluan bir harem, lah gvdesinin gereklerini dindirmekle grevliydi.

r en ayna la r

Ne kadar patavatsz ve korkutucu olursa olsun, slm, Tanrsrdalarnn ortaya kmasna kar hogrldr, szckleri ile inan geleneini geersiz klmamalar kouluyla. Anlald kadaryla, peygamberin kendisi, bu horgrnn say

gnln, horgrmedi ama yandalar, utkular ve Halifenin-Muhammed el Mehd- genel fkesi onu sapknla zorlad.Bu anlamazlk ykmna neden oldu, ama ncesinde, tarihncesi gnostik inanlarn belirgin szntlaryla dolu, kiiselbir dinin maddelerini tanmlamasn salad.

Hkimin kozmogoni ilkesinde, hayaletimsi bir Tanr vardr, Bu Tanr tm grkemiyle, ad ve ehresi gibi, kklerinede aldrmaz. Deimez bir Tanrdr, ama imgesi, yaratlma

60

ya ltfettikten sonra, ilk cenneti eyizleyip, bakeye yerleen dokuz glgeyi yanstr. Bu ilk epitken ta bir bakasn dourdu, kendi melekleri, gleri ve tahtlar, ilkinin simetrik ei olan, daha alak, ikinci bir cenneti kurdu. Bu ikinci meclis, kendi bir drdncde yansyan bir ncye yansd ve999a dek bylece sregeldi yneten Tanr, en dipteki cennet-

tekidir -glgelerin glgelerinin glgesi- ve Tanrsallk kesiri sfra yakndr.

Yaadmz yeryz bir yanlg, kaba bir yanslamadr.Aynalar ve babalk irentir, nk bu yanlgy onaylar veoaltrlar. Bulant temel erdemdir. Bizi oraya iki reti gtrebilir (peygamber seme hakk tanyor): Yoksunluk veyaarlk; ehvet veya iffet.

Hkimin cennet ve cehennemi de az umutsuz deildir." Szck yad syan l ar a M cevherl i Peeyi ve ehr ey i yad sya n-

la ra (diyor "Giz l i Gl" n saklanan bir bedduas) ola anst bircehennem ayrdm ben, nk her lanetl i , 999 ate im par at or l u

un da h km srecek, h er impa rat orl ukt a 999 ate da , herda n stnde 999 at e kul esi, h er kul ede 999 at e kat , her k at

ta 999 ate ya t a , her yat ak t a 999 ate biimi (ehresi ve sesiolan) ona sonsuza d ek ikence yapacak" . Baka bir yerde: " Buyaamda bi r t ek gvd ede ac eki yo rsunu z; lmde ve Hesapl a-ma da saysz gvdeden ekeceksini z." Cennet daha az somuttur. " Orada hep gece hk m srer, o rada t a hav uzl ar v ar dr veora da hkm sren mu t l ul uk vedal amal arn, el etek ekmele

rin ve uyud u unu bi l enler in zgn mut lu lu udur."

ehr e

Hicretin 163nc ve Iltl ehrenin beinci ylnda, Halifenin ordusu, Sanamda Hkimi kuatt. Yiyecek ve ehitler

61


31/186

eksik deildi, ve ktan melekler alaynn imdada yetimesi her an bekleniyordu. Korkun bir dedikodu saraya yayldsrada, durum byleydi. Haremde, zina ileyen bir kadnnharemaalarmca boulduu anda, peygamberin sa elininyzk parmann olmadn ve teki btn parmaklarnnda trnaksz olduunu haykrd anlatlyordu. Sylenti,

yandalarn kulana ulat. Yksek bir balkonun stnde,gnein altnda, Hkim utku veya yakn Tan nnm bir iaretini diliyordu. Sessizce, balar ne eik -yamura kar koar gibi- iki subay mcevherlerle ilenmi Peeyi skp attlar.

Byk bir sarsnt oldu. Havarinin adanm ehresi, gklere kan ehre gerekten beyazd, ama bu irinli czzamnbelirgin beyazlyd. ylesine imiti ve inanlmazd kimaskeyi andryordu. Ka yoktu, sa gzn alt kapa buru

uk yanaa sarkmt, ar bir kabart salkm dudaklar yiyordu, insana benzer yan kalmam yass burun, aslan mantarna benziyordu.

Hkimin sesi son bir kurnazla bavurdu. " ren gnhl arnz, gz k am atrcl n al gl amay a engel ..." diyebalad.

Dinlemediler ve mzraklaryla delik deik ettiler.

62

P e m b e E v n K e s n d e k A d a m

Bu KADAR adam varken, kalkp ebediyete gm Francisco Reali bana sormanz ilgin. Evet, tanmtm, geri evremahallerinden deildi kendisi, daha ok kuzeyde, Guadalupeve eski topu klas taraflarnda srterdi. Toplasanz kez konutuk, ve her de ayn gece, ama ne unutulmaz geceydi o, ite o gece Lujanera yatmaya benim eve geldi -can yle ekmiti- ve Rosendo Jurez bir daha dnmemek zere Arro-yoyu terketti. Bu adn sizler iin pek anlam tamamas doal, ama Bkn (el Pedagor) Rosendo Jurez, Villa Santra Ritada iyi tannrd. Bak kullanmakta ok yetenekliydi, bu

sayede don Nicols Peredesin adamlarndan biriydi, o daMorelin adamlarndan biriydi. ki dirhem bir ekirdek, koumlarnn tamam gmten, siyah atna binmi genelevebir gelii vard ki, adamlar ve kpekler sayg duyard, kadnlar da; vicdannda iki l olduunu herkes bilirdi; yal salarn stne ince kenarl yksek bir apka takard; talih yzne glerdi, yle derler ya. Biz Villann genleri tkrmesine kadar her eyini taklit ederdik. Buna karn, bir gece Ro-

63


32/186

sendonun gerek kimliini gzler nne serdi.Masala benziyor, ama bu benzersiz gecenin yks, tula

ocaklar ve ukurlar arasndan, tozlu toprak yollardan, darack sokaklardan sarslarak gelen azna kadar adam dolu ve parlak krmz tekerlekli kaba faytonda balad; stnde siyahlar giyinmi iki kii gitarlaryla kyameti koparyor, arabac kamsn atlarn ayaklarna dolanan babo kpeklereaklatyordu; ortada ponchosuna sarnm sessizce oturanbir adam, ite bu adam dillere destan Tongac (el Co rral ero)idi, dvmeye ve ldrmeye gidiyordu. Gecenin serin olmasbyk bir anst; atklar krn zerine oturmu iki kii,bu yalnzln ortasnda, enlikte geit treni yapar gibiydiler. Birok olayn balangc buydu, ama henz farknda deildik. Genler, erkenden Juliann salonuna yollanmtk;Gauna ve Maldonado arasndaki yol stnde oluklu teneke

levhalardan yaplma bir hangard. Darda asl krmz sefih fener ve amata sayesinde ta uzaktan seilirdi. Julia biraz fazla esmerdi, ama iini iyi bilir, zen ve ciddiyetle yapard, ayrca algclar, iyi ikiler ve dansa dayankl eler dehi eksik olmazd. Ama Lujanera, Rosendonun kadn hepsini glgiede brakrd. imdi ld, baym, hatta yllar var kidnmedim bile, ama zamannda grmeliydiniz onu, o gzlerini. Bir bak adamn uykusunu karrd.

eker kam ikisi, mi longa, avratlar, benim dostluk belirtisi diye kabullenmeye altm, Rosendodan gelen aalayc bir kfr veya srta inen bir aplak: ksacas en mutlu bendim. ok iyi uyum salayan, sanki admlarm ncedenkestiren bir ee dmtm. Tango bizi eline geirmiti, biziitiyordu ve ayryordu ve datyordu ve yeniden birletiriyordu. Erkekler kendilerinden gemilerdi, dte gibiydiler.Birden mzik sesinin artt duygusuna kapldm, aslndagitgide daha iyi duyulan faytonun gitarlarna karmasndanileri geliyordu. Sonra esinti yn deitirdi, duyulmaz oldular,

64

yeniden gvdemle, eimin gvdesiyle ve tangonun akmlaryla ilgilenmeye baladm. Uzunca bir sre sonra, dardan kapya vuruldu ve bir ses duyuldu. Bir anda sessizlik kt, kapya bir omuz darbesi ve adam ierideydi. Adam sese benziyordu.

Bizler iin henz Francisco Real deildi, ama uzun boylu, iri kym, tepeden trnaa siyahlara brnm, omuzuna doru renkli bir cha l inaatm bir adamd. Bak gibi, yerliyi andran profilini anmsyorum.

Kapnn kanad alrken bana arpmt. Yar sersemlemi halde yeni gelenin stne atldm ve sol elimi suratnn ortasna savurdum, bir yandan da sa elimle yeleimin solkoltukaltndan ksa keskin ba ekiyordum. time ksasrd. Adam dengesini bulmak iin kollarn gerdi ve ayak altnda duran bir eyay kenara eker gibi, beni yana savur

du. Elim hl ie yaramaz silahn stnde, arkasnda yere yaptm. Hibir ey olmam gibi, ilerlemeyi srdrd. Yolundan ekilenlerden bir ba yukarda ve hi grmez gibi ilerliyordu. ndekiler -yalnzca talyan aylaklar- korkuylayelpaze gibi daldlar. Ama uzun srmedi. Sonraki gruptangiliz vard, bekliyordu ve yabancnn elini, daha omuzunademesine frsat brakmadan, yass bir bak darbesiyleuyuturmutu. Darbenin hemen ardndan, herkes mthi birfkeye kapld. Salon olduka uzundu, adam dirseklerle drterek, slklar ve tkrklerle bir ucundan teki ucuna s

rklediler. nce yumrukladlar, sonra darbeleri savuturmaya bile yanamadn grnce, ii resmen tokada dktler veya cha l i na \ ann zararsz psklleriyle sanki dalga gemekister gibi, biraz da kede duvara dayanm ses karmadandikilen Rosendoya ayrmak ister gibi vuruyorlard. Sonradan aka greceklerimizi bilirmi gibi, sinirli sinirli cigara- sm ekitiriyordu. Tongac, zrlayan ayak takm yelininititirmesiyle, soukkanl ve kan iinde, nne geldi. Islk

65


33/186

lanm, tokatlanm, tkrklenmi bir halde Rosendo ilekar karya gelince gzlerini dikip, kolunun tersiyle yz

n sildi ve ilk kez konutu:- Adm Francisco Real, kuzeyden geliyorum. Francisco

Real benim, Tongac dedikleri. Bu garibanlarn bana el kaldrmalarna izin verdim-, nk benim aradm, gerek bir erkek. Baz soytarlar, buralarda bak kullanmas, ve acmaszl ile nl, ad Bkma km birini anlatyorlar.Karlamak isterim, benim gibi bir hie yreklilik, ustalk

nasl olur retsin diye.Btn bunlar sylerken, gzlerini stnden hi ayrma

d. O ana dek yeninde saklad bir bak sa elinde parlamaya balad. titirenler, yava yava evresinden uzaklatrld, ve hepimiz byk bir sessizlikle ikisine bakyorduk. Keman alan melez bile, suratn o yana dnmt.

te o zaman, arkamda ayak sesleri duyup dndmde,kapnn pervaznda Tongacnn etesinden alt yedi adamgrdm. Yank tenli, krl bykl kylye benzeyen en yallar birka adm atp durdu, btn bu avratlardan, klardan gzleri kamam gibiydi, saygyla apkasn kard. tekiler, iler ktye giderse baklar ekmeye hazr, frsat

kolluyorlard.Ya Rosendonun nesi vard, u st bozuu tekme tokat ka

p dar etmek iin ne bekliyordu? Gzleri yerde, ses karmyordu. Cigaras, tkrm myd yoksa azndan m dmt bilmiyorum. Sonunda, azndan birka szck dkld, amaylesine alak sesle sylenmiti ki, odann te ucunda dikilenbizler, ne dediinden bir ey anlamadk. Francisco Real ikincikez meydan okudu, o yine alttan ald. te o zaman, kuzeylilerin en genci slk ald. Lujanera delikanlya kyc bir bakfrlatt, salar beline dklmt, kaynamann ve kzlarnarasnda kendine yolap, doru erkeine gitti, elini gsne gtrd, ve knndan haneri kard, ona uzatrken:

66

f

- Sanrm, ihtiycn olacak Rosendo, dedi.Tepede, tavana yakn bir yerde, dereye bakan uzunlama

sna bir eit pencere vard. Rosendo, ba iki eliyle sk skya tutmu, tanmaz gibi bo bo bakyordu. Birden gerildi,bak havay yararak utu, pencereyi ap darda, Maldona-doda kayboldu. Bir rperti duydum.

- Midemi daha az bulandrsaydn, barsaklarn deer-dim senin, dedi teki, ve vurmak iin elini kaldrd. O zamanLujanera vcudunu adama yaptrp, kollarn boynuna dolad, ve o gzlerini yzne dikip fkeli bir sesle:

- Brak unu, bizi erkek olduuna inandran gariban.Francisco Real bir an duraksad, sonra tutkuyla kadn

kollarna ald ve algclara tangolar, milongalar almalarn,bize de kprdayp dansa girimememizi buyurdu. Milongabir batan br baa alev gibi sard. Real arbal bir havay

la dansediyordu, ama ikisinin arasnda k szacak yer brakmyordu, ona sahip olmutu bile. Kapya yaklanca bard:

- Yol an beyler, hazr maymken alp gtreyim!Byle dedi ve yanak yanaa, tangonun alkantsnda gi

bi, tangoda yitmi gibi dar ktlar.

Utantan kzarm olmalydm. Kzlardan biriyle iki kez daha dndm, sonra kabaca braktm. Sca va skkl bahane edip, duvar boyunca ilerleyip dar ktm. Gzelbir geceydi, ama kimin iin? Sokan kesinde fayton duru

yordu, oturulacak yerde iki gitar insan gibi dikiliyordu. Bu kadar dikkatsizlik edilmesini irkin buldum, sanki eski gitarlar araklanmaya demezmiesine. Be para etmediimiz duygusuna kaplmam, tepemi attrd. Kulamn ardndakikaranfili bir fiskede su birikintisine frlattm, ve bir sre ylece bo bo baktm, artk hibir ey dnmemek ister gibi.Bir an nce ertesi gnn gelmesi iin, bu geceden kurtulmakiin ok ey vermeye hazrdm. Bunun stne bir dirsek dar

67


34/186

besi yedim, neredeyse sevinecektim. Rosendo idi, tek bana svyordu.

- Sersem herif, hep ayak altnda olman ar t m? diye homurdand, sakinlemek iin ve alkanlktan, bilemiyordum.En karanlk sokaa, Maldonadoya gidene sapt. Onu bir daha hi grmedim.

Orada durup, yaam boyu grlen eylere baktm - yeter dedirtecek kadar gkyz, tek bana ayakta direnen dere, uyuklayan bir at, plak topraktan ara sokak, tula ocaklar;ve hindiba iekleri ile kuru kemikler arasnda yeeren birtutam ottan fazla etmediimi kurdum. Bu plkten bizimgibi az bol lf yapan, skda kalnca geveyen, sf kuru grlt adamlardan baka ne kabilirdi ki? Sonra, kendi kendime hayr dedim, mahalle ne kadar periansa, biz o kadar uyank olmalydk. plk m? M i longa yle bir amata ko

paryordu, evlerden yle bir grlt geliyordu ki, ayrca yelde hanmeli kokusu getiriyordu. Bouna gzel bir geceydi. stste ylm, baktka insann ban dndren yldzlarvard. Kendimi, bu iin beni ilgilendirmediine inandrmayaalyordum, ama Rosendonun tabanszl ve yabancnndayanlmaz yreklilii iime oturmutu. Bu gece iin bir kadn bile tavlamt uzun boylu adam. Bu gece ve sonraki geceler, belki de btn geceler diye iimden geirdim, nkLujanera ile durum ciddiydi. Hangi yne gittiklerini Tanrbilir. Pek uzaklam olamazlard. Belki de, karlarna

kan ilk hendekte i tutmaktaydlar.Geri dnmeye karar verdiimde, dans hibir ey olmam

gibi sryordu.Olabildiince ufalp tekilerin ara sna szdm, ve bizimki

lerden yalnzca birinin kirii krdn, kuzeylilerin de tekilerle tangoladklarn grdm. Ne dirsek darbeleri, ne itime, daha ok kuku ve incelik. Mzik uyukluyordu, kuzeylilerledanseden kzlar da canlandrmaya yanamyordu.

68

Ben bir eyler bekliyordum, ama ne olacan kestireme-mitim.

Darda bir kadnn alad duyuldu, sonra tandk bir sesin, dinginlik dolu, hatt artk bir insana ait deilmi gibibir dinginlikle dolu:

- Gir ieri kzm, dedii duyuldu. Baka hkrk sesleri

geldi, ses sabrszlanmaya balar gibiydi.- A diyorum sana! Asana orospu, kaltak, a kanck!Bunun zerine kap titreyerek ald ve Lujanera ieri

girdi, tek bana. Arkadan biri itmie benziyordu.- Hayalet gnderiyor, dedi ngiliz.- Bir l, dostum, dedi o zaman Tongac.Yz ayya andryordu. eri girdi, az nceki gibi nn

de alan bolukta sendeleyerek birka adm att ve direk gibi devrildi. Onunla gelenlerden biri srtst dndrp, ba

nn altna bir pancho yerletirdi. Bu nlemler adam kanlalekeledi. O zaman gsnde derin bir yara grnd. Kan oluk oluk akyor ve cha l i nanm altnda kaldndan o ana kadar grmediim ll rengi bir fular karartyordu. lk bakm iin, kadnlardan biri atesuyu ve yank bezler getirdi Adamaklama yapacak durumda deildi. Lujanera, kollan iki yanna sarkm, dalgn baklarla onu szyordu. Hepimiz ka gz hareketleriyle soruturuyorduk, sonunda anlatt. Beraber dan ktktan sonra kk bir tarlaya gittiklerini, birara yanlarna bir yabancnn gelip, kendinden gemiesine

Tongacy kavgaya kkrttn, sonra da ban sapladn syledi; kim olduunu bilmediine, ama Rosendo olmadna yemin etti. Kim inanrd ki?

Ayaklarmzn dibindeki adam lmekteydi. Onu bylesinedzeltenin eli bile titrememi, diye dnyordum. Bunakarn, o adam mein gibiydi. Dtnde Julia mathazrlamaktayd ve lmeden nce matsalonun turunu atp yeniden bana ulamt. "Yzm rtn" dedi sonun geldiini

69


35/186


36/186

M r e k k e pA y n a

T a r h , Sudann en acmasz hkmdarnn Kasvetli Ya-kup olduunu, l

jorge luis borges - golgeye ovgu

Documents