3

Spis treści

Epoka odrodzenia1. Uczeni i artyści odrodzenia � 62. Krzysztof Kolumb odkrywcą Nowego Świata � 153. Katolicy i protestanci � 234. Królowa Bona i dwór na Wawelu � 26

Sprawdzamy, co już znamy: O odrodzeniu i powrocie do osiągnięć starożytności � 36Zapamiętaj, że... � 38

Demokracja szlachecka1. Koniec dynastii Jagiellonów � 402. Kto razem z królem rządził państwem? � 43

Sprawdzamy, co już znamy: O demokracji szlacheckiej � 47Zapamiętaj, że... � 48

Rzeczpospolita i Europa w XVII wieku1. Jan Zamojski – kanclerz i hetman � 502. Król zza morza – Zygmunt III Waza � 543. Kozacy Chmielnickiego � 594. Rzeczpospolita w walce ze Szwedami i Turkami � 645. Na dworze Ludwika XIV � 706. Na dworze Wazów i w kamienicy mieszczańskiej � 75

Sprawdzamy, co już znamy: O Rzeczypospolitej i Europie XVII wieku � 81Zapamiętaj, że... � 84

Wiek oświecenia1. Uczeni i myśliciele � 862. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki � 933. O wolność i równość � 100

Sprawdzamy, co już znamy: O epoce oświecenia � 106Zapamiętaj, że... � 108

Czasy upadku Rzeczypospolitej1. Polska w czasach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego � 1102. Upadek Rzeczypospolitej � 116

4

3. Polacy w walce o niepodległość. U boku Napoleona � 122Sprawdzamy, co już znamy: O czasach upadku Rzeczypospolitej � 127Zapamiętaj, że... � 130

Ziemie polskie i świat w XIX wieku1. „Powstań Polsko, skrusz kajdany...” � 1322. Początek wielkich zmian. Rewolucja przemysłowa w Anglii � 1383. Wielcy uczeni, wynalazcy i ich odkrycia � 143 4. Podróżnicy i odkrywcy � 148

Sprawdzamy, co już znamy: O Polsce i świecie w XIX wieku � 156Zapamiętaj, że... � 158

Wielka wojna i świat po wojnie1. Zniszczenia i cierpienie – I wojna światowa � 1602. Świat po I wojnie światowej � 1653. Odrodzona II Rzeczpospolita � 170

Sprawdzamy, co już znamy: O I wojnie światowej i świecie po wojnie � 178Zapamiętaj, że... � 180

Największa wojna w dziejach świata1. Początek wielkiego konfliktu i wojna obronna Polski � 1822. Polacy pod okupacją niemiecką i radziecką � 1883. Polacy na frontach II wojny światowej � 195

Sprawdzamy, co już znamy: O II wojnie światowej � 201Zapamiętaj, że... � 202

Świat i Polska w drugiej połowie XX wieku1. Świat podzielony � 2042. Polska i Polacy po 1945 roku � 2093. U progu wolności � 214

Sprawdzamy, co już znamy: O świecie i Polsce po wojnie � 220Zapamiętaj, że... � 221

4. Życie w państwie demokratycznym � 2225. Polska w nowej Europie i w świecie � 2326. Jak wygląda współczesny świat? � 2417. Co Polacy dali Europie? � 249

Sprawdzamy, co już znamy: O Polsce i świecie na przełomie wieków � 257Zapamiętaj, że... � 258

6

Czym było odrodzenie?

Po trwającej dziesięć wieków epoce średniowiecza nastąpiła epoka nazwana nowożytnością. Jej począ-

tek przyniósł nowe spojrzenie ludzi na siebie i na ota-czający świat. Zainteresowanie wzbudzał człowiek, jego życie, umysł i możliwości. Przemiany kulturalne, które wówczas nastąpiły, polegały na powrocie do zainte-resowania nauką i sztuką starożytnej Grecji i Rzymu. Dlatego ten czas w historii nazwano odrodzeniem lub renesansem. W epoce renesansu ideałem był humanista – człowiek wykształcony o wszechstronnych zaintereso-

waniach, w tym także artystycznych. Potrafi ł on biegle czytać i pisać, znał języki starożytne i interesował się

literaturą. Często sam tworzył, na przykład poezję. Słowo humanista wywodzi się od łacińskiego

humanus, czyli ludzki.

Ludzie w czasach odrodzenia doceniali znaczenie nauki. Rozwijała się fi lozofi a, li-teratura i poezja. Uczeni badali zjawiska

� Tempietto, czyli mała świątynia (z włoskiego). Budowla została wzniesiona w Rzymie na początku XVI wieku. Zaprojektował ją włoski artysta Donato Bramante. Świątynia

zbudowana została na planie koła i otoczona 16 kolum-nami. Upamiętnia miejsce męczeństwa św. Piotra. Przypomnij, kim był św. Piotr.

1.Uczeni i artyści odrodzenia

XVE P O K A N O W O Ż Y T N A

kultura renesansu

XVIIIXVII XIXXVIXIVXI XII XIII XXX

1450wynalezienie druku

XV IXX

7

astronomiczne, fi zyczne i przyrodnicze. Arty-ści projektowali budowle w nowym renesan-sowym stylu. Malarze i rzeźbiarze ukazywali piękno ludzkiego ciała. Tworzenie stało się przyjemnością i ważnym elementem życia.

Piękno włoskich miast

W XV wieku w Italii, dawnej ojczyź-nie starożytnych Rzymian, rozkwitły

piękne miasta, takie jak Rzym, Florencja, Mediolan, Bolonia czy Wenecja. W licznych miastach włoskich roz-wijał się handel i powstawały banki. Bogaci mieszczanie zaczęli interesować się sztuką. Pragnęli mieć wspaniałe domy i pałace, a w nich eleganckie meble, piękne rzeź-by i obrazy. Ponieważ byli zamożni, mogli zatrudniać u siebie najwybitniejszych artystów, którzy tworzyli dzieła architektury i sztuki. Otaczali opieką artystów i stwarzali im możliwości rozwijania talentów.

Do rozkwitu kultury renesansowej przyczynili się przed-stawiciele wielkich rodów włoskich, w tym papieże. Stali się oni mecenasami, czyli osobami sprawującymi opiekę nad artystami i fi nansującymi powstawanie dzieł.

� Bazylika i Plac św. Piotra w Waty kanie. Najwybitniejsze dzieło budowniczych i artystów renesansu. Czyją siedzibą jest Waty-kan? W obrębie którego miasta leży?

� Mapa Italii z XVI wieku z zaznaczonymi miasta-mi, w których narodził się renesans.

Wenecja

Florencja

Rzym

Mediolan

8

Piękno ludzkiego umysłu

Pewnego gorącego popołudnia, nieznany z imienia i nazwiska artysta, spacerując wąskimi uliczkami

Florencji, spotkał dziwną postać. Mężczyzna ubrany w kolorowe szaty, trochę przypominające strój arabski a trochę grecki, trzymał w ręku zwój papieru, a pod pachą niósł dwie grube księgi. Z zaciekawieniem,

nie zważając na przejeżdżające wozy zaprzężone w konie, oddawał się lekturze. Mieszkaniec Florencji, którego nazwiemy tu Giovanni (czytaj: dżiowanni), podszedł do mężczyzny i przywitał się po łacinie. Człowiek ten odpowiedział na pozdrowienie po grecku. Na szczęście florencki artysta znał grekę. Dzięki temu dowiedział się, co tak bardzo zacieka-wiło przybysza. Okazało się, że były to dzieła sta-

rożytnych uczonych. Giovanni bardzo się ucieszył, gdyż właśnie tych dzieł poszukiwał. Obawiał się, że zaginęły one bezpowrotnie jeszcze podczas najazdów barbarzyńców na Cesarstwo Rzymskie. Zapytacie na pewno, do czego były mu potrzebne te starożytne dzie-ła. Nasz artysta bowiem, wraz ze swoimi przyjaciółmi, marzył o przywróceniu ideałów republiki i rzymskich cnót obywatelskich. Jednak przede wszystkim marzył o powrocie do ideałów piękna sztuki i osiągnięć nauko-wych starożytnej Grecji i Rzymu. 1. Wymień trzy cechy, dzięki którym możemy nazwać opisanych w opo-wiadaniu mężczyzn humanistami.

� Humaniści

� Architektura i sztu-ka renesansu docierała z miast włoskich do wie-lu państw europejskich. Malowniczo położony za-mek nad Loarą jest tego wspaniałym przykładem.

Człowiekiem jestem i sądzę,że nic, co ludzkie, nie jest mi obce

To zdanie starożytnego rzymskiego komediopisarza Terencjusza uważane jest za główną myśl odrodze-

nia, a nawet jedną z jego zasad. Podkreśla wartość istoty ludzkiej i oznacza, że każdy człowiek powinien poznawać swoje otoczenie i samego siebie oraz pielęgnować swoje talenty. Ludzie szczególnie uzdolnieni rozwijali więc swoje wszechstronne zainteresowania.

Przykładem człowieka renesansu jest, poznany przez was w klasie czwartej, polski astronom Mikołaj Kopernik. Miał on wiele pasji, uczył się astronomii, matematyki, prawa i medycyny, aby w przyszłości zostać księdzem, lekarzem, prawnikiem i ekonomistą. Zajmował się też sztuką sporzą-dzania map. Swojego wielkiego odkrycia dokonał właśnie w epoce renesansu, której ideały wyzwalały w człowieku chęć do realizowania własnych pasji i zainteresowań.

Człowieka wybitnie i wszechstronnie uzdolnionego, nie-ograniczającego się w swojej działalności do jednej dzie-dziny nauki czy sztuki nazywamy człowiekiem renesansu.

DLA CIEKAWYCHW starożytności mode-lem Kosmosu i ideałem najczystszej formy było koło. Dlatego w okresie odrodzenia zastosowa-no je w architekturze.

� Wawrzyniec Wspa-niały w otoczeniu arty-stów, malowidło ścienne z XVI w. autorstwa Ottavia Vanniniego. Władca Florencji był wiel-kim miłośnikiem sztuki i opiekunem artystów.

9

10

Michał Anioł

A rtyści renesansu tworzyli wspaniałe dzieła: obrazy, freski, rzeźby i budowle. Wśród nich był pochodzący

z Florencji architekt, rzeźbiarz, malarz i poeta – Michał Anioł Buonarroti. Spod jego rąk wychodziły dzieła nie-mające sobie równych. Buonarroti zaprojektował ko-pułę Bazyliki św. Piotra w Rzymie i namalował freski w watykańskiej Kaplicy Sykstyńskiej. Jednak najbardziej Michał Anioł lubił rzeźbić. Po mistrzowsku przedstawiał ludzkie postacie. Do najsłynniejszych jego rzeźb należą: Mojżesz, Dawid i Pieta (Matka Boska z martwym Jezu-sem na kolanach).

� Sąd Ostateczny.Dzieło Michała Anioła jest pięknym malowid-łem przedstawiającym jedną z opowieści bi-blijnych, którą artysta namalował w Kaplicy Sykstyńskiej znajdującej się w Watykanie. Poszukaj w internecie, jaką funkcję pełni dzisiaj Kaplica Sykstyńska.

� Mojżesz, rzeźba Michała Anioła. Kim był Mojżesz?

DLA CIEKAWYCHMichał Anioł swoją pierwszą rzeźbę wyko-nał w wieku 17 lat.

11

Leonardo da Vinci

W innym włoskim mieście, w Mediolanie, żył i działał jeden z największych geniu-

szy odrodzenia – Leonardo da Vinci. Pamięta-cie, kogo nazywano człowiekiem renesansu? Właśnie takim człowiekiem renesansu był Leo-nardo, który miał mnóstwo zainteresowań. Sam przedstawiał się jako inżynier wojskowy. Znany jest jednak jako malarz, rzeźbiarz, architekt, konstruktor, matematyk, lekarz i poeta. Pozo-stawił po sobie wiele wspaniałych obrazów. Do najbardziej znanych należą portrety: Mona Lisa i Dama z gronostajem oraz wielki fresk: Ostatnia wieczerza. Da Vinci marzył o wynalezieniu maszyny latającej, interesował się budową fortyfi kacji, zajmował się także biologią, fi zyką i chemią.

� Ostatnia wieczerza – fresk Leonarda da Vinci. Artysta dzieło to namalował w refektarzu, czyli sali jadalnej klasztoru Santa Maria delle Grazie (czytaj: gracje) w Mediolanie.

� Dama z gronostajem. Jest to jedyne dzieło mistrza Leonarda, które znajduje się w Polsce, w zbiorach Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

12

Skromny drukarz z Moguncji

Moguncja to miasto w Niemczech, w którym mieściło się wiele warsztatów rzemieślniczych. W jednym

z nich tworzył piękne wyroby ze złota Jan Gutenberg. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie wszechstronne zainteresowania, które doprowadziły złotnika do wyko-nania ruchomej czcionki.

Jan Gutenberg wiedział, jak pracochłonne było przepisy-wanie ksiąg. Na zakupienie ich mogli pozwolić sobie tylko nieliczni, gdyż były one bardzo drogie. Gutenberg pragnął

wymyślić takie urządzenie, które znacznie obniżyłoby koszty wytwa-rzania książek i umożliwiłoby ich zakupienie przez mniej zamożnych ludzi. Na pomysł drukowania przy użyciu drewnianych klocków wpadli już starożytni Rzymianie. Nowoś-cią jednak było wynalezienie ru-chomej czcionki drukarskiej, którą można było wielokrotnie stosować, aż do zużycia. Ponadto, dzięki ta-kiej czcionce, uzyskiwano jednolity kształt liter.

Wynalazek Jana Gutenberga w połowie XV wieku umoż-liwił ukazanie się pierwszej na świecie drukowanej książ-ki. Była nią Biblia. Dzięki pomysłowi Gutenberga książki można było drukować w tysiącach egzemplarzy. Wynala-zek druku przyczynił się do rozwoju literatury i oświaty.

Humanizm i poszukiwanie wartości

Bycie humanistą oznaczało kiedyś i oznacza dzisiaj nie tylko człowieka wykształconego, zdolnego i utalen-

towanego, ale także człowieka wrażliwego na potrzeby

� W drukarni Jana Gu-tenberga

DLA CIEKAWYCHPapier, który był po-trzebny do pisania i dru-kowania książek, był wynalazkiem Chińczy-ków. Z Chin do Europy sprowadzili go kupcy arabscy.

13

innych ludzi. Renesansowe zainteresowanie człowie-kiem wcale nie przeminęło wraz z epoką. Pytania, kim jest i jaki jest człowiek, są nadal aktualne. Wielu myśli-cieli przez wieki zastanawiało się, co jest w życiu ważne i potrzebne człowiekowi. W różnych kulturach i w róż-nych czasach udzielano wielu odpowiedzi. Jedno jest bez wątpienia pewne – w życiu każdego człowieka niezbędne są wartości.

Wśród nich wielkie znaczenie ma prawda i prawo dostę-pu do niej. U wszystkich ludów i we wszystkich społeczeń-stwach, w każdej epoce, cenną wartością było i jest dobro okazywane ludziom i dbałość o świat przyrody. Ty prze-cież także lubisz, gdy ktoś jest dla ciebie dobry. Wszyscy też czujemy i potrafi my ocenić, czy jakieś wydarzenie lub decyzja są sprawiedliwe i czy nikt nie został niesłusznie skrzywdzony – to też jest wielka wartość dla człowieka.

Jest jeszcze jedna wartość, trudna do wy-jaśnienia, bo każdy rozumie ją nieco ina-czej. Jest nią piękno. Piękne zaś mogą być nie tylko oczy, budynki czy ubrania. Piękna może być tęcza i górskie stoki podziwiane przez turystów, piękne też mogą być łzy wzruszenia i radości, czyli nasze uczucia.

Od wieków ludzie poznają i szukają tych właśnie wartości. Poznaj je i ty, bo praw-da, dobro, sprawiedliwość i piękno są najważniejsze w życiu człowieka. Czło-wiek, który kieruje się w swoim postę-powaniu wartościami, może zaspokoić potrzeby innych ludzi i własne. Są nimi miłość, szacunek, zrozumienie, wyrozu-miałość, pomoc w potrzebie. Kieruj się nimi w relacjach z innymi ludźmi i bądź dobrym człowiekiem.

� Bory Tucholskie

14

Pytania i zadania1. Wymień nazwy miast włoskich, w których narodził się

renesans.2. Napisz w dwóch zdaniach, kogo nazywamy człowie-

kiem renesansu.3. Opowiedz o zainteresowaniach Leonarda da Vinci.4. W którym wieku Jan Gutenberg wynalazł ruchomą

czcionkę? Dlaczego dzięki wynalazkowi Gutenberga książki stały się bardziej dostępne?

5.*Opisz w kilku zdaniach, jak rozumiesz wartość, którą jest dobro. W czym się ono przejawia?

1. Renesans narodził się w bogatych miastach północ-nych Włoch, nawiązywał do kultury i sztuki starożyt-ności.

2. Humanista to człowiek wszechstronnie uzdolniony, wykształcony i rozwijający swoje talenty.

3. Jednymi z najwybitniejszych artystów włoskiego renesansu byli: Michał Anioł Buonarroti i Leonardo da Vinci.

4. Dzięki wynalazkowi Jana Gutenberga książki stały się dostępne dla wielu ludzi.

5. Renesansowe zainteresowanie człowiekiem wiązało się także z poszukiwaniem odpowiedzi na pyta-nia: co jest ważne w życiu człowieka i co jest mu potrzebne. Człowiek powinien kierować się w życiu wartościami: prawdą, dobrem i sprawiedliwością.

Trzy, cztery zdania podsumowaniaTrzy, cztery zdania podsumowania

* gwiazdką oznaczono w podręczniku wszyst-kie trudniejsze ćwi-czenia