ka hana ‘ana i nā wahi palekana no nā keiki e pā‘ani ai

38
 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai Ka Ho‘āk āka ‘ana i ka Mana‘opa‘a Kai āulu Hawai‘i no nā Keiki Papa ‘Elua ma ke Kula Kai āpuni ‘o Ānuenue He ‘Ōpa‘a Ha‘awina no ka Papa Ho‘omōhala Ha‘awina Kaiapuni Hawai‘i Papa ‘Ōlelo Hawai‘i 470, UH Mānoa Kawehi Lucas, Kumu na Michael Edmund Malulani Kamehameha Odegaard 26 Nowemapa 2008 

Upload: michael-e-malulani-k-odegaard

Post on 30-May-2018

229 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 1/38

 

Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e

Pā‘ani ai

Ka Ho‘āk āka ‘ana i ka Mana‘opa‘a Kaiāulu Hawai‘i no nā KeikiPapa ‘Elua ma ke Kula Kaiāpuni ‘o Ānuenue 

He ‘Ōpa‘a Ha‘awina

no ka Papa Ho‘omōhala Ha‘awina Kaiapuni Hawai‘i

Papa ‘Ōlelo Hawai‘i 470, UH Mānoa

Kawehi Lucas, Kumu

na Michael Edmund Malulani Kamehameha Odegaard

26 Nowemapa 2008 

Page 2: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 2/38

2

‘Ōlelo Ha‘i Mua

“ ‘O ka ho‘olālā kaiāulu Hawai‘i ka ho‘ok ō ‘ana o nā hopena ho‘ona‘auao

kaiāpuni,” wahi a ‘o Colin Kippen, po‘o kuhikuhi o ka Native Hawaiian Education

Council i Honolulu. Ho‘ohana ‘ana i ka hō‘ike honua, ka mō‘aukala, nā ‘epekema a

makemakika, nā huli k āknaka a k ānāwai, a me hana no‘eau, ‘oia ‘i‘o nō, e ho‘ohana

‘ia pū me ka ho‘olālā ‘ana kaiāulu i ka nui o nā māhele ho‘ona‘auao.

No laila, ‘o k ēia pepa ka hua o ko‘u a‘o ‘a‘a ‘ana aku i Malaki a me ‘Apelila i

ka makahiki 2008 i nā keiki o ka papa ‘elua ma ke Kula Kaiāpuni ‘o Ānuenue ma

Honolulu, Hawai‘i; ‘o ia ho‘i kekahi seminā ho‘āk āka ho‘olālā kaiāulu ‘ana a me ka

hana ‘ana o kahi. Ua loa‘a mai ia’u k ēia manawa k ūpono e a‘o aku i ka papa ma hope

o ko‘u ‘a‘a ‘ana inā hola he nui e like me kumu k ōkua.

Ma hope mai o ka Royal School mua, ‘o k ēia nō ka manawa mua paha i a‘o ‘ia

ai ka ho‘olālā ‘ana i kaiāulu ma kekahi kula ha‘aha‘a ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. No laila,

mahalo au iā Kumu Kehau Llanos a me ka Hope Po‘okumu Verlieann Leimomi

Malina-Wright no ka hilina‘i ‘ana mai ia’u me k ā lāua mau haumāna ‘eleu loa a me

ka hā‘awi ‘ana mai iā‘u i k ēia manawa k ūpono e ha‘i aku i ko‘u mau mana‘o i kona

papa haumana! 

Page 3: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 3/38

3

 Papa Kuhikuhi

‘Ōlelo Ha‘i Mua…………………………...………………………………………..………..2

Ho‘ākāka ‘ana Ana Kaiāulu………….………………………………………………...…..4

Ka Pā‘ani ‘ana o nā Keiki i ke Ao Lehulehu a me ke Ao Pono‘ ī …………………………5

 Ha‘awina 1………………………………………………………………5 Ho‘omaopopo ‘ana i ko kaiāulu mau māhele

 Ha‘awina 2…………………………………………….…………………………6   Ho‘omaopopo ‘ana i nā māhele ma waena o nā wahi lehulehu a me pono‘ī  

Ho‘omaopopo ‘ana i Kahi Lehulehu………………………………………………….…...9

 Ha‘awina 3…………………………………….…………………………………9  N ā ‘ano like ‘ole o kahi lehulehu

 Ha‘awina 4………………………………………………………………...……18  N ā pili ‘ana ma ka ‘ahupua‘a

 Ha‘awina 5………………………………………………………………..….…21  N ā pilina o ka ahupua‘a i loko o ka mahele kai

 Ha‘awina 6 …………………………………………………………………...…23  N ā pilina o ka ahupua‘a i loko o nā mahele uka a me kula

 Ha‘awina 7 …………………………………………………………………...…25  Ho‘oma‘ama‘a ‘ana hou nā pilina kaiāulu o ke ahupua‘a me ke kaona i keia lā 

 Ha‘awina 8……………………………………………………………………...26   Hana ‘ana kahi lehulehu mālie no nā keiki e pā‘ani ai

Hō‘ulu‘ulu…………………………………………………………………...……………..31

Papa Wehewehe ‘Ōlelo…..………………………………………………………………..32 

Page 4: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 4/38

4

 Ho‘ā  kā  ka ‘ana Ana Kaiā ulu

Ma mua, pono paha e pane aku ai i he ‘ēlua mau n ī nau:

1) No ke aha e ana kaiā ulu ai? 

‘O k ā k ākou mo‘o kuleana e ho‘olālā ai:

…I ‘ole ke ao ‘ia mai, hele hewa nā kanaka; a o ka mea mālama i ke kanawai, pōmaika‘i ‘o ia.

- N ā Solomona, 29:18 

…Hili hewa ka mana‘o ke ‘ole ke k ūk āk ūk ā.

- ‘Ōlelo No‘eau 993 

2)  No ke aha e ho‘ol ā l ā kaiā ulu ‘ia ai me nā  

 keiki? 

 I ka wā kahiko ua k ōkua nā keiki me nā hanana a pau , i

ka…Makahiki 2: ka nui e pa‘a ai i ka hui wai…

…Makahiki 5: ka nui e pa‘a ai i na niu ‘elua…

…Makahiki 10: ka nui e ‘auamo ai i ke keiki i ke kua.- ‘Ōlelo No‘eau 1504, 1506, a me 1507  

I k ēia lā, i loko o nā ‘ahahui kemokalaka, ‘o ka

pā‘ani ka‘awale ka manawa i a‘o mai nā keiki e haku

wale i k ā lākou ao. I ka pā‘ani ka‘awale, a‘o mai nā 

k ēiki e maopopo i nā kanaka a e ho‘ohiki mai i ke ka‘a

laulima, ka ka‘a ka‘ana, a me ke ka‘a mālama. Koe k ēlā, he mea le‘ale‘a ka ho‘olālā ‘ana i

kahi! I ho‘olako ‘ia ihola k ēia ‘eiwa mau ha‘awina ma luna i mea e ho‘omaka a‘e ai i ka

ho‘ok ō ‘ana e ko Hawai‘i mau alaka‘i siwila o ka wā ma hope! 

Page 5: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 5/38

5

Ka Pā‘ani ‘ana o nā Keiki i ke Ao Lehulehu a me ke Ao Pono‘ ī  

 Ha‘awina 1 - Ho‘omaopopo ‘ana i ko ke kaiā ulu mau mā  hele

K ūk āk ūk ā –  I kē ia l ā  , e kama‘ilio ana kā  kou i ke  kaiā ulu. (E k ākau i nā hua ‘ōlelo i kapapa‘ele‘ele.)

 Ninau 1: ‘O wai kai ‘ike i ke kumu o kaiā ulu? (E k 

ākau i n

āpane a n

ākeiki i kapapa‘ele‘ele.)

Hiki i nā hā‘ina i k ēia mau hua ‘ōlelo: hoalauna, hoa noho, wahi noho like o ka po‘e,

 kūlanakauhale, kūlanahale, kū nanahale, kaona, pu‘uhonua.

Ka mana‘o nui:  kahi , kekahi po‘e e noho ‘ana pū me nā pahuhopu like, a me kō  kua

l ā  kou kekahi i kekahi.

 Ninau 2: ‘O wai nā l ā l ā o kekahi kaiaulu? ‘O wai nā po‘e o nā wahi?*

Hui: E papa helu mākou i n

ālālā…(K 

ākau n

āmea e pono ai ma ka papa‘ele‘ele.) 

Kanaka: E koho ‘oe i kekahi lālā a me hana i kekahi ki‘i ‘inoa ‘ia ma

lalo (nā mea e pono ai: 8”x8” pepa ke‘oke‘o a me kekahi mau

 peni kala). 

Ha‘awina Ho‘iho‘i: No ka lā apōpō, e lawe mai ‘oukou i nā ki‘i mai kekahi

makakina e ho‘ike ‘ana i nā lālā o ke kaiāulu, a i‘ole k ākau ikekahi pauk ū hō‘ike ‘ano. I ke kau a‘e e k ūk āk ūk ā k ākou no nā 

wahi palekana e pā‘ani ai.

* ‘A‘ole ‘oe e pāpā i ka mana‘o nō ho‘i o nā holoholona kekahi me nā lālā kaiāulu.

Page 6: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 6/38

6

Ka Pā‘ani ‘ana o nā Keiki i ke Ao Lehulehu a me ke Ao Pono‘ ī  

 Ha‘awina 2 - Ho‘omaopopo ‘ana i nā mā  hele o nā wahi lehulehu a me pono‘ī  

Kūk āk ūk ā: Ho‘ohana ‘ana i ke ki‘i Venn e ho‘oma‘ama‘a me ka mana‘o

nui ‘o “Kuleana e Mālama”  (nā mea e pono ai: ka papa

‘ele‘ele a me ka pena)

AO  PONO‘ Ī  AO LEHULEHU  5 minuke - Na wai ke kuleana e mā lama, ho‘okahi mea ā ‘ekolu mau kanaka paha

 ai‘ole nā kanaka a pau ‘o ia? 

Hui:  E hele iho i ‘elua mau hui o nā haumana (e ninau iā lākou e

helu ‘ekahi – ‘elua – ‘ekahi – ‘elua…), a me kekahi mau papa

nui (me kekahi laina kaha ‘ia iho ma ka waenakonu a me helu‘inoa ‘ia ma luna “Lehulehu / ‘Ano Lehulehu,” a me “Ano

 Pono‘ī / Pono‘ī  ,” e ho‘omāhelehele ‘ana i na inoa o nā lālā ma

lalo (nā mea e pono ai: ka papa ‘ele‘ele a me 4 mau pepa

ke‘oke‘o 2’x3’ a me kekahi mau peni kala).

 No kekahi hui, e koho ‘oukou i ho‘okahi Mea K ā  kau a me ho‘okahi Mea Ha‘i

‘Ōlelo, a ‘o N ā Mea Ho‘opaepae nā mea ‘ē a‘e.

15 minuke - E ho‘omā  helehele i na inoa ma lalo o nā  l ā l ā   pili i ko ‘oukou hui wahi:

 Lehulehu o Pono‘ī :

ala olol ī  

alanui 

awa 

hula halau

hale

hale ‘aina hale hana hale hō‘ike‘ike 

hale ho‘okomo kini

hale ho‘onani 

hale holoi lolehale inu kope

hale ‘ako lauoho

hale kakalina

hale keaka 

hale ki‘i ‘oni‘oni 

hale kinai ahi

hale kiwila 

hale koa

hale kū‘ai lole 

hale kū‘ai mea ‘ai

hale kū‘ai puke

hale lā‘au lapa‘au

hale leka hale māka‘i

halr mele

haukapila 

hale mōneka

hale ‘oki lauoho hale ‘oihana 

hale pa‘ahao

hale papa‘i

hale pule

hale puhi palaoa 

hale ukana hale ‘uw ī waiū 

hale waihona puke

hale wili

halihali ‘ana

hao p ī nana

haupikala

heiau

hi‘onaina

hula halau

ka‘a ‘ōhua

ka‘a uila

ka‘ekahakai

kahawai

kahua hānai pipi 

kahua hō‘ike‘ike

kahua pā‘ani

kahua mokulele

kalaka

Page 7: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 7/38

7

kauhale

ke‘ena

ke‘ena ‘aupuni

ke‘ena kauka niho

ke‘ena kula

kikowaena ku‘aikua‘aina

kuahiwi

kula ha‘aha‘a

kula ki‘eki‘e

kulanui

lānai

lo‘i kalo

lumi ‘au‘au

lumi ho‘okipa

lumi kuke

lumi lawelawe

lumi moe

lumi papamahina ‘ai mākeke

māla pua

māluawai

mauna

pā hale

pahu leka

pāka

pāka wai 

panakō 

papa hō’ike

papa hulei

pua‘i wai ulu la‘au

wahi kūkulu

‘aha ho‘okolokolo

‘alanui

‘alap ī pā 

‘ ī puka

 

10 minuke - A laila, e kau ‘oukou i kekahi hō ‘ailona ma mua o nā wahi palekana e

 pā ‘ani a me kekahi hō ‘ailona ‘ē a‘e ma mua o nā wahi ‘ano palekana e pā ‘ani.

20 minuke -  I hope loa, e hō ‘ike aku kā ‘oukou hana ‘ana i ka papa. Pili ‘ana nā  

wahi palekana o ‘ano palekana, e ha‘i aku i ka papa i kā ‘oukou mana‘o. 

‘Eia ma lalo kekahi hua e hiki ana mai ka papa ‘elua (ua kaha nō ho‘i lākou i nā ki‘i

ma‘alahi no nā wahi a pau a ho‘ohana lākou i nā hō‘ailona o nā po‘o no nā wahi

 palekana a me ke kiko nānau no nā wahi ano palekana):

Page 8: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 8/38

8

Ha‘awina Ho‘iho‘i: E lawe mai ‘oe i ‘elua ki‘i mai kekahi makakina e ho‘ike ‘ana i kahi

lehulehu a me i kahi pono‘ ī , ai‘ole e kākau ‘oe i ‘elua paukū e wehewehe ‘ana i nā 

mana‘o. Hiki iā ‘oukou ke ho‘ohana hou i nā ki‘i lawe ‘ia i kēia lā. I ke kau a‘e e

kūkākūkā kākou e pili ‘ana o nā  pā lena ma waena i nā ao lehulehu a me nā ao pono‘ ī .

Page 9: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 9/38

9

Ho‘omaopopo ‘ana i Kahi Lehulehu

 Ha‘awina 3 – N ā ‘ano like ‘ole o kahi lehulehu

Kūk āk ūk ā (30 minuke):  E wae ‘oukou i nā ki‘i mai ka Ha‘awina Mua (i ‘ole e lawe mai

i mau ki‘i no k ē ia hana ‘ana) ma waena o nā ‘Ekolu mau ‘Ano

Wahi Lehulehu: 

Ke ‘Ano Alanui: He Lumi ‘i‘o nō k ēia no ka Helewāwae, ka

Mā‘alo a me ke Kālepa 

Ke ‘Ano Wahi Siwila / Mo‘omeheu 

Ke ‘Ano Wahi Hamama: nā Pāka a me nā Kula 

Ke ‘ano o nā pālena Lehulehu / Pono‘ī  - maopopo le‘a i kekahi

manawa, i ‘ole ‘ike maka ‘ole! 

Hui (30 minuke): Ke nānā ‘ana i k ā ‘oukou mau ki‘i nui no kahi lehulehu: 

••••  He aha kona ‘ano?

••••  N ā wai kai mā lama i ia?

••••  Pehea kona nui?

••••  He wahi ‘eu‘eu i ‘ole mā lie kē l ā ?

••••  He wahi palekana e pā ‘ani kē l ā ?

••••  Pehea ka ‘ano o ko l ā  kou mau pā lena?

••••  Aia he puka ma ‘ane‘i? 

••••  Pono e kē  nā wahi i kekahi papa hō ‘ailona i loko? 

Ha‘awina Ho‘iho‘i:  E k ākau i loko o kou puke i kekahi pauk ū e wehewehe ‘ana i kou

wahi lehulehu punahele e pā‘ani ai: 

••••  He aha kona ‘ano?

•••• ‘O wai nā mea i mā lama i ia?

••••  Pehea kona nui?

••••  He wahi ‘eu‘eu i ‘ole mā lie kē l ā ?

••••  He wahi palekana kē l ā ?

••••  Pehea ka ‘ano o ko l ā  kou pā lena?

••••  Aia he puka ma ‘ane‘i?

••••  Pono e kē  nā wahi i kekahi papa hō ‘ailona? 

 I ke kau a‘e e k ūk āk ūk ā k ākou no nā pilina i loko o ka

‘Ahupua‘a a me ke Kaona. 

Page 10: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 10/38

10

Ke ‘Ano Alanui: 

Page 11: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 11/38

11

Page 12: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 12/38

12

 

Ke ‘Ano Wahi Siwila / Mo‘omeheu

Page 13: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 13/38

13

 

Page 14: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 14/38

14

Ke ‘Ano Wahi Hamama

Page 15: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 15/38

15

Page 16: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 16/38

16

 

Page 17: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 17/38

17

 

Page 18: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 18/38

18

Ho‘omaopopo ‘ana i Kahi Lehulehu

 Ha‘awina 4 – N ā Pili ‘ana ma ka ‘Ahupua‘a

Kūk āk ūk ā (40 minuke): E nānā i kekahi ki‘i ahupupa‘a. He aha nā K ā ‘ei ‘Ekolu i loko

 o kekahi ahupua‘a? (Ke kai, ka ‘āina kula, a me ka uka.) 

••••  He aha nā  l ā l ā kaiā ulu i kekahi ahupua‘a? ma uka: ala, wao koa, māla mai‘a, wailele;

ma kula: kuamo‘o, lo‘i kalo, māla ‘uala a me ‘ipu a me ko,

wahi malu;

ma kai: kuamo‘o, ahu,  pā hale, māla ‘uala a me ‘ulu, ulu pū 

hala a me ulu pū ‘ohe a me ulu pū niu, kahakai, loko i‘a, wahi

malu.

••••  He aha nā kahua a me nā ‘ano o nā hale?  (‘A‘ohe kaonanui i ka wā kahiko no ka mea pono e ho‘okapu i ka ‘āina no nā 

mahi ‘ai o nā

wahi lawai‘a.)ma uka: kahua hōlua (a me kahua hōlua k ī ), heiau ho‘ōla, hale

kahi olonā; 

ma kula: heiau waihau, pā hula; 

ma kai: hālau wa‘a, heiau k ū‘ula, hale mua (‘aina kane), hale

‘aina (wāhine), hale moe, hale kua, hale papa‘a, hale noho

(ali‘i), heiau luakini, kahua imu, kahua kapa, kahua pā‘ani.

••••  He aha nā ‘ano o ko ahupua‘a mau pā lena? 

pālena puni: kehahi pōhaku nui, pae kumu la‘au, kualapa,

kahawai, o kahi o kekahi manu;

pālena i loko:  paia, p

ā , p

āpō

haku, a me kekahi ala a mekuamo‘o. 

Hui (10 minuke): ••••  He aha ka lawelawe hana o nā hana ho‘ohanohano (oli,

kapu, a pē lā aku) i loko o kekahi wahi? 

••••  Na wai kahi pono‘ī ? 

••••  Aia kahi palekana ‘ole no nā keiki ma kekahi ahupua‘a? 

Kanaka (10 minuke): Ho‘ohālikelike Hua ‘Ōlelo

Ha‘awina Ho‘iho‘i: E k ākau ‘oe i loko o kou puke i kekahi pauk ū e wehewehe ‘ana

i kou wahi punahele e pā‘ani ai i kekahi ahupua‘a. ••••  He aha kona ‘ano? •••• ‘O wai nā mea i mā lama i ia? ••••  Pehea kona

 nui? ••••  He wahi ‘eu‘eu i ‘ole mā lie kē l ā ? ••••  He wahi palekana

 kē l ā ? ••••  Pehea ka ‘ano o ko l ā  kou pā lena? ••••  Aia he puka ma

‘ane‘i? ••••  Pono kē  nā wahi i kekahi hana ho‘ohanohano? ••••  I 

 ke kau a‘e e kū kā  kū kā kā  kou no nā pilina i loko o ke kā ‘ei

 kai. 

Page 19: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 19/38

19

Ho‘omaopopo ‘ana i Kahi Lehulehu  Na____________________ 

 Ha‘awina 4 – N ā Pili ‘ana ma ka ‘Ahupua‘a  Lā____________________ 

E ho‘ohui i nā hua ‘ōlelo pili mai ke ‘ao‘ao hema me ke ‘ao‘ao akau:

1. N ā ‘ano o ko ahupua‘a mau pālena: 

 kehahi pō  haku nui

 kekahi ala a me kuamo‘o

pālena puni pae kumu la‘au paia

 pā  

 kualapa

 kahawaipālena i loko kahi o kekahi manu

 pae kumu la‘au

 pā pō  haku 2. N ā lālā kaiāulu i kekahi ahupua‘a: 

wahi malu

 kahakai

ma uka ahu wahi malu 

wailele

 pā hale ma kula  mā la mai‘a 

 mā la ‘uala a me ‘ulu

ulu pū hala a me ulu pū ‘ohe a me ulu pū niuloko i‘a

ma kai lo‘i kalo

wao koa

 mā la ‘uala a me ‘ipu a me ko 3. N ā kahua a me nā ‘ano o nā hale: 

 kahua imu

 hale noho (ali‘i) ma uka hale mua (‘aina kane)

 kahua kapa

 heiau ho‘ō la

 hā lau wa‘a ma kula hale papa‘a

 heiau waihau

 hale kahi olonā   kahua pā ‘ani 

ma kai   heiau kū‘ula

 hale ‘aina (wā  hine) kahua hō lua kī  

 kahua hā lau hula

Page 20: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 20/38

20

 Ahupua‘a. 1993, Marilyn Kahalewai. Hiki i ku‘ai ‘ia ia mai www.besspress.com mai,27”x36” (lamineka ‘ia). E k ūk āk ūk ā i nā wahi i loko o kekahi ahupua‘a.

Page 21: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 21/38

21

Ho‘omaopopo ‘ana i Kahi Lehulehu

 Ha‘awina 5 – N ā pilina o ka ahupua‘a i loko o ka mahele kai

Kūk āk ūk ā (40 minuke):  He aha nā ‘ano o ko kai mau pā lena? 

••••

pālena puni: kehahi p

ōhaku nui, pae kumu la‘au, kualapa,

kahawai, o kahi o kekahi manu; 

•••• pālena i loko:  paia, pā pōhaku, ala hele / kuamo‘o. 

 He aha nā l ā l ā kaiā ulu i kē ia kā ‘ei? 

kuamo‘o, ahu, kauhale, māla ‘uala / māla ‘ulu, ulu pū hala / ulu

 pū ‘ohe / ulu pū niu, kahakai, loko i‘a, wahi malu

 He aha nā kahua a me nā ‘ano o nā hale? (‘A‘ohe kaona nui i

ka wā kahiko no ka mea pono e ho‘okapu i ka ‘āina no nā mahi

‘ai o nā

wahi lawai‘a.)hālau wa‘a, heiau k ū‘ula, hale mua (‘aina kane), hale ‘aina

(wāhine), hale moe, hale kua / kahua kapa, hale papa‘a, hale

 pe‘a, hale noho (ali‘i), heiau luakini, kahua imu, kahua pā‘ani

Hui (10 minuke): ••••  Na wai kahi pono‘ī ? 

••••  He aha ka lawelawe hana o nā hana loina Hawai‘i (oli,

kapu, a pē lā aku) i loko o kekahi wahi? 

••••  Aia kahi palekana ‘ole no nā keiki ma kē ia kā ‘ei?

Kanaka (10 minuke): Ho‘ohālikelike Hua ‘Ōlelo

Ha‘awina Ho‘iho‘i:  E kā  kau ‘oe i loko o kou puke i kekahi paukū e wehewehe

‘ana i kou wahi punahele e pā ‘ani ai i ke kā ‘ei kai. 

••••  He aha kona ‘ano?

•••• ‘O wai nā mea i mā lama i ia?

••••  Pehea kona nui?

••••  He wahi ‘eu‘eu i ‘ole mā lie kē l ā ?

••••  He wahi palekana kē l ā ?

••••  Pehea ka ‘ano o ko l ā  kou pā lena?

••••  Aia he puka ma ‘ane‘i?

••••  Pono kē  nā wahi i kekahi hana ho‘ohanohano? 

 I ke kau a‘e e k ūk āk ūk ā k ākou no nā pilina i loko o nā k ā‘ei

kula a me uka.

Page 22: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 22/38

22

Ho‘omaopopo ‘ana i Kahi Lehulehu Na___________________ 

 Ha‘awina 5 – N ā pilina o ka ahupua‘a i loko o ke kā ‘ei kai Lā___________________ 

E ho‘ohui i nā hua ‘ōlelo pili mai ke ‘ao‘ao hema me ke ‘ao‘ao akau:

‘ili kekahi pu‘u pōhaku no ka ho‘okupu Makahiki

kuamo‘o kahi i loko o ka ahupua‘a malama ‘ia e kekahi ‘ohana  

ahu ke ala hele loa ho‘ohana ‘ia i loko o ka ahupua‘a 

kauhale kahi i kapakai i hānai ‘ia ka i‘a

māla ‘uala kahi o ko ka ‘ohana mau hale

ulu pū hala / ‘ohe / niu kahi i kanu ‘ia ka mea ‘ai no k ēlā me k ēia lā 

loko i‘a nā kahi i kanu ‘ia nā lā‘au waiwai loa 

wahi malu hale no nā lawai‘a e pule i ka hei maika‘i

hālau wa‘a ka hale ‘aina no nā k āne e ho‘onani i nā ‘aumakua‘ohana

heiau k ū‘ula kekahi hale li‘ili‘i no nā malihini 

hale mua ka hale i loko o ke kauhale lawai‘a i ke kahakai  

hale ‘aina kahi hiamoe o ka ‘ohana a pau 

hale noa kahi hana no nā wāhine 

hale kua ka hale ‘aina o nā wāhine a me keiki k āne (i piha

kona makahiki ‘eono) 

kahua kapa kahi i hō‘ili‘ili ‘ia ai nā lole, nā mea ‘ai, a me nā ponohana

hale papa‘a kahi o nā wāhine i hana ai i nā lole 

hale pe‘a kahi e pā‘ani ai ka maika, ka hukihuki a me ka

hāk āk ā 

hale noho kahi no nā k āne e kuke ai i ka mea ‘ai 

kahua imu ka hale o ke ali‘i 

kahua pā‘ani ka hale kapu i nā k āne, noho ‘ia e nā wāhine i k ēla

me k ēia mahina 

Page 23: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 23/38

23

Ho‘omaopopo ‘ana i Kahi Lehulehu

 Ha‘awina 6 – N ā pilina o ka ahupua‘a i loko o nā kā ‘ei uka a me kula

Kūk āk ūk ā (40 minuke): ••••  He aha nā ‘ano o ko uka a me kula mau pā lena? 

pālena puni: kehahi pōhaku nui, pae kumu la‘au, kualapa,

kahawai, o kahi o kekahi manu; pālena i loko: paia, pā

pōhaku,

ala hele / kuamo‘o. 

••••  He aha nā  l ā l ā kaiā ulu i kē ia mau mā  hele?  ‘ili, kauhale,

kuamo‘o, lo‘i kalo, māla ‘uala pā hale, ulu pū hala / ulu pū 

‘ohe / ulu pū niu 

••••  He aha nā kahua a me nā ‘ano o nā hale? hale mua (‘aina

kane), hale ‘aina (wāhine), hale noa, hale kua / kahua kapa,

hale papa‘a, hale pe‘a, hale noho (ali‘i), heiau ho‘ōla, heiau

waihau, kahua imu, kahua pā‘ani, wahi malu 

Hui (10 minuke): ••••  Na wai kahi pono‘ī ? 

••••  He aha ka lawelawe hana o nā hana loina Hawai‘i (oli,

kapu, a pē lā aku) i loko o kekahi wahi? 

•  ••  •  Aia kahi palekana ‘ole no nā keiki ma kē ia mau mā  hele? 

Kanaka (10 minuke): Ho‘ohālikelike Hua ‘Ōlelo

Ha‘awina Ho‘iho‘i: E k ākau i loko o kou puke k ākau i kekahi pauk ū e wehewehe

‘ana i kou wahi punahele e pā‘ani ai i nā māhele uka a me kula.

••••  He aha kona ‘ano?

•••• ‘O wai nā mea i mālama i ia?

•••• Pehea kona nui?

••••  He wahi ‘eu‘eu i ‘ole mālie k ē lā?

••••  He wahi palekana k ē lā?

•••• Pehea ka ‘ano o ko lākou pālena?

•••• Pono k ē nā wahi i kekahi hana ho‘ohanohano? 

 I ke kau a‘e e k ūk āk ūk ā k ākou no nā pilina i loko o nā k ā‘ei

kula a me uka.

Page 24: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 24/38

24

Nā pilina o ka ahupua‘a i loko o nā mahele uka a me kula,   Na___________

Ha‘awina 6 – Nā pilina o ka ahupua‘a i loko o nā mahele uka a me kula  Lā ___________

 E ho‘ohui i nā hua ‘ōlelo pili mai ke ‘ao‘ao hema me ke ‘ao‘ao akau:

māla ‘uala kahi i loko o ka ahupua‘a malama ‘ia e kekahi ‘ohana  

‘ili ke ala hele ho‘ohana ‘ia pinepine i loko o ka ahupua‘a  

kuamo‘o kahi i kanu ‘ia ka mea ‘ai no k ēlā me k ēia lā 

wahi malu kahi i 

ulu pū hala/‘ohe/niu kekahi hale li‘ili‘i no nā malihini 

hale mua hale nui no ka a‘o mai ‘ana i ka hula 

hale ‘aina kahi kahuna lapa‘au no ka ho‘omaika‘i ‘ana i nā kanaka ma‘i 

hālau hula hale ‘aina no nā k āne e ho‘onani ‘ia i nā ‘aumakua ‘ohana 

heiau ho‘ōla hale ‘aina wāhine a me nā keikik āne (i ka makahiki ‘eono) 

kahua kapa kahi no ka hiamoe o ka ‘ohana a pau 

heiau waihau kahi a nā wāhine i hana ‘ia i nā lole 

ko‘a kahi i hō‘ili‘ili ‘ia lole, nā mea ‘ai, a me nā mea ho‘ohana 

hale noa kekahi heiau o Lono no ka mahi ‘ai maika‘i

kauhale kahi no ka ‘ulu maika a me ka ‘ō‘ō ihe

kahua pā‘ani pā o ko ali‘i mau hale

hale papa‘a heiau li‘ili‘i o nā mea hopu manu e holomua

ko‘i mea ho‘ohana e ho‘oponopono i ka lā‘au

mahi ‘ai kahi kokoke i ke kahawai no ka mahi ‘ana i ke kanu kalo  

lo‘i kalo mea i hana ka ‘āina me nā mea kanu, a me kona wahi

wailele ka mea ho‘ohana a ka mahi ‘ai no ka ‘eli ‘ana iho 

wao nahele kahi i lalo o kekahi pali i ‘au‘au ai 

‘ō‘ō  kahi ma uka i aia nā kumu la‘au lō‘ihi

Page 25: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 25/38

25

Ho‘omaopopo ‘ana i Kahi Lehulehu

 Ha‘awina 7 – Ho‘oma‘ama‘a ‘ana hou nā pilina kaiā ulu o ke ahupua‘a me ke kaona i kē ia

l ā  . 

Kūk āk ūk ā (60 minuke): Ka mana‘o nui o Kaiāulu:  kahi , kekahi po‘e e noho ‘ana pū 

me nā 

pahu hope like, a me kokua l ā  kou kekahi i kekahi.

1.  He aha nā kā ‘ei ‘ekolu o ke Ahupua‘a?  Ke kai, ka ‘ā ina

 kula, a me ka uka.

 2. He aha nā ‘ano o ko ahupua‘a mau  pā lena? pālena puni: kehahi pōhaku nui, pae kumu la‘au, kualapa,

kahawai, o kahi o kekahi manu 

pālena i loko:  paia, pā pōhaku, ala hele / kuamo‘o 

 3. He aha nā mā  hele kaiā ulu i kekahi ahupua‘a? 

ma uka: ala, wao koa, māla mai‘a, wailele;ma kula: kuamo‘o, lo‘i kalo, māla ‘uala a me ‘ipu a me ko,

wahi malu;

ma kai: kuamo‘o, ahu,  pā hale, māla ‘uala a me ‘ulu, ulu pū 

hala a me ulu pū ‘ohe a me ulu pū niu, kahakai, loko i‘a, wahi

malu.

 4. He aha nā kahua a me nā ‘ano o nā hale? 

ma uka: kahua hōlua (a me hōlua k ī ), heiau ho‘ōla, hale kahi

olonā; 

ma kula: heiau waihau, pā hula; ma kai: hālau wa‘a, heiau k ū‘ula, hale mua (‘aina kane), hale

‘aina (wāhine), hale moe, hale kua, hale papa‘a, hale noho

(ali‘i), heiau luakini, kahua imu, kahua kapa, kahua pā‘ani. 

5. He aha nā  lawelawe hana o nā hana ho‘ohanohano (oli,

kapu, a pē lā aku) i loko o kekahi wahi?  Aia kahi palekana ‘ole

 no nā keiki e pā ‘ani ai ma kē ia mau ‘ano wahi? 

6. He aha nā  l ā l ā kaiā ulu i kekahi kaona i kē ia l ā ?

7. No ka māhele ma waena kahi lehulehu a me kahi pono‘ī : 

 na wai ke kuleana e mā lama - ho‘okahi ai‘ole ‘ekolu mau

 kanaka o nā kanaka a pau?

8.  He aha nā ‘ekolu mau ‘ano wahi lehulehu?  ke ‘Ano

 Alanui:  he Lumi no ka Helewā wae, ka M ā ‘alo a me ke

 K ā lepa, ke ‘Ano Wahi Siwila / Mo‘omeheu, ke ‘Ano Wahi

 Hamama: nā Pā  ka a me nā Kula

Page 26: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 26/38

26

 9. Aia kahi palekana ‘ole no nā keiki e pā ‘ani ai ma kē ia mau

‘ano kahi kaona? 

10. He aha nā pālena ma waena o nā  ao lehulehu a me nā  ao

 pono‘ī  (maopopo le‘a i kekahi manawa i ‘ike maka ‘ole)?

11. E nānā iho i ke ahupua‘a o Waik  ī k  ī . 

•••• Hiki iā mākou ke ma‘a aku i kahi ahupua‘a i kahi kaona? 

•••• Kokua ‘ia e ka ‘ike loea no kēia au (ka heluhelu ‘ana, nā 

m ī kini, etc.) a me nā pono pilikino, he aha nā loina o mana‘o

like ‘ole ma waena Kahi Ahupua‘a a me Kahi Kaona?

Ha‘awina Ho‘iho‘i: E ho‘omahele no ‘elua mau hui e koho ‘ana ko ‘oukou kahi punahele e

pā‘ani ai. No ka lā apōpō, e lawe mai ‘oe i kekahi ki‘i a i‘ole he pauk ū e wehewehe ‘ana i koukahi punahele e pā‘ani ai i nā māhele uka a me kula. I ke kau a‘e e ho‘ol ā l ā kā  kou i kahi

lehulehu e pā ‘ani ai ma kē ia ‘ahpua‘a!

Page 27: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 27/38

27

 Ho‘omaopopo ‘ana i Kahi Lehulehu 

 Ha‘awina 8 – Hana ‘ana kahi lehulehu mā lie no nā keiki e pā ‘ani ai

Hui (120 minuke): E ho‘olālā k ākou i kahi lehulehu e pā‘ani ai ma k ēia ‘ahpua‘a! 

E ho‘omahele no ko oukou ‘elua mau hui: “Paka Papahuila” a me “Paka Le’ale’a”

Ho‘ohana i ko k ākou mau ki‘i a i‘ole he pauk ū e wehewehe ‘ana i kou kahi punahele e pā‘ani

ai i nā māhele uka a me kula.

E koho ke kumu i nā ‘elua wahi no nā haumana:

Nā ‘elua wahi lehulehu i loko o ka Pālolo ahupua‘a koho ‘ia no k ēia ha‘awina: ‘o ka Palolo Sports Park (#1, ma

kula) a me ka Waik  ī k  ī Golf Course (#2, ma kai).

E nānā i nā ki‘i i loko o nā ‘ao‘ao ma hope no ka “Paka Papahuila” a me ka “Paka Le’ale’a”

(mai Google Earth mai): 

Page 28: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 28/38

28

 Kahi no ka Paka Papa Huila (ma kula)

Kahi no ka Paka Le‘ale‘a (ma kai)

Page 29: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 29/38

29

 

Ka hana hope loa no ka hui Paka Papahuila, ‘o “Iwipo‘o Paka!”

Page 30: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 30/38

30

 ‘Eia ka hana hope loa no ka hui Paka Le‘ale‘a / Paka Wai! 

Page 31: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 31/38

31

 H ō ‘ulu‘ulu

‘Oi aku ka hihia no nā ha‘awina 5-7 no nā haumana papa ‘elua, a maopopo

au i k ēia manawa, ua maika‘i paha k ēia seminā no nā haumana mua li‘i paha. (‘O ka

mea nui no ka papa ‘elua, ka ho‘omaka ‘ana e maopopo iā lākou i ke “kaiāulu.”)

Ak ā, ua le‘ale‘a nui nā haumana papa ‘elua i ka ha‘awina hope loa. Hō‘ike akula nā 

haumana ‘eleu loa i ko lākou hana ‘ana, o ka Paka Papahuila a me ka Paka Le‘ale‘a,

ma mua o ka papa a pau, ka Hope Po‘okumu, a me nā limahana pa‘i wikiō.

Ua makemake au e ‘ōkomo pū me

k ēia seminā i mau ha‘awina i ko‘u mau

mana‘o no nā anakahi Hawai‘i a me he mau

ha‘awina e ho‘olālā ‘ana i kahi pono‘ ī e

pā‘ani ai. Ma hope o ka ho‘ololi ‘ana hou

no k ēia pepa , e ho‘ohana i k ēia noi‘i i

kekahi puke ha‘awina no nā kula kaiāpuni a

pau. No nā kula ki‘eki‘e a me kulanui, hiki i

ho’onui ‘ia ka hihia i na ha‘awina, e

ho‘okomo p ī i nā k ūlana ‘ano ana (design

standards), ‘oihana k ālā (finance), a me

pa‘ahana (implementation).  Ana Hawai‘i 

Na‘u ka makemake e ho‘oulu aku i ko Hawai‘i mau ‘ōpio e k ōkua i ka

mana‘opa‘a ‘ana i ko k ākou ‘āina ma ka ‘ōlelo Hawai‘i i ho‘onui i ka makemake ‘ia a

me nā mākeke no‘eau ho‘okele waiwai no nā ‘oihana hana ‘ia ma ka ‘ōlelo Hawai‘i.

Page 32: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 32/38

32

 Papa Wehewehe ‘Ōlelo

 Ha‘awina 1  awa – port (harbor)

 hale – house hale ‘aina – restaurant

 hale hana - factory 

 hale hō ‘ike‘ike - museum

 hale holoi lole - laundromat

 hale inu kope – coffeehouse 

 hale kanaka ‘ako lauoho – barbershop

 hale keaka – theater

 hale ki‘i ‘oni‘oni – movie theater

 hale kinai ahi – fire station

 hale kiwila – city hall

 hale koa – fort / military base 

 hale kū‘ai - store hale kū‘ai puke – book store

 hale leka – post office

 hale mā  ka‘i – police station haukapila – hospital

 hale ‘oihana – workshop

 hale pa‘ahao – jail

 hale papa‘i - apartment

 hale pule – church

 hale puhi palaoa – bakery

 hale ukana - warehouse

 hale ‘uwī waiū – dairy

 hale waihona puke - library halihali ‘ana - transportation

 hi‘onaina – landscape

 hoalauna - neighbor

 hoa noho - neighborhood

 honu - turtle 

 hula halau – hula school

 ka‘a ‘ō  hua – bus

 ka‘a uila - streetcar

 ka‘e - curb

 kahakai – beach

 kahawai - river

 kahua hā  nai pipi - ranch kahua hō ‘ike‘ike holoholona laka ‘ole – zoo 

 kahua mokulele – airport

 kahua pā ‘ani - stadium  kalaka – truck 

 kaona - town 

 ke‘ena – office

 ke‘ena kauka niho – dentist office  kula – school

 kula ki‘eki‘e – high school

 kūlanahale - village

 kūlanakauhale – city

 kulanui – universityl ā  nai – porch

lo‘i – irrigated terrace

luakini - temple

 mā  keke – market

 mā la pua – flower garden 

 mā luawai – lake 

 mauna - mountain

 pā  – fence / wall

 paikikala - bicycle

 pā hale – yard

 pahu leka - mailbox

 pā  ka – park  palekana - safe

 panakō  – bank 

 papa hulei – teeter totter  pueo – owl

 pu‘uhonua – city of refuge

ulu la‘au - forest

‘aha ho‘okolokolo (loio) – trial co

‘alanui – street

‘alapī  pā – sidewalk 

‘ī  puka – gate

 Ha‘awina 2 hale hana - factory 

 hale hō ‘ike‘ike - museum

 hale ho‘okomo kini - cannery

 hale holoi lole - laundromat

 hale inu kope – coffeehouse 

 hale kanaka ‘ako lauoho – barbershop

 hale keaka – theater

 hale ki‘i ‘oni‘oni – movie theater hale kinai ahi – fire station

 hale kiwila – city hall

 hale koa – fort / military base  hale kū‘ai - store

 haukapila – hospital

 hale mō  neka - monastery

 hale ‘oihana – workshop

 hale pa‘ahao – jail

 hale wili – mill halihali ‘ana - transportation

 hao pī  nana – jungle gym

 hi‘onaina - landscape

 hula halau – hula school

 ka‘a ‘ō  hua – bus

 ka‘a uila - streetcar

 ka‘e - curb

 kahakai – beach

 kahawai - river kahua hā  nai pipi - ranch

 kahua hō ‘ike‘ike holoholona – zoo 

 kahua ho‘olulu mokulele – airport  kalaka – truck 

 ke‘ena ‘aupuni – government office

 ke‘ena kauka niho – dentist office 

 kula – school

l ā  nai – porch

lehulehu - publicluakini - temple 

 mahina ‘ai – farm

 mā la ‘ai – vegetable garden 

 mā luawai – lake

 pā  – fence / wall

 paikikala - bicycle

 pā hale – yard

 pahu leka – mailbox

 pā  ka papa huila – skate park  pā  ka wai – water park 

 papa hō ’ike - sign

 papa hulei – teeter totter

 pono‘ī  - private

ulu la‘au – forest

‘aha ho‘okolokolo (loio) – trial co

‘alanui – street

‘alapī  pā – sidewalk 

‘ī  puka – gate

 Ha‘awina 3 alahele – path

 ala holo - runway 

 alaka‘i – conductor  alaka‘i hula – hula leader 

 alanui ‘olol ī – lane 

 aniani ‘ikena – side view mirror 

 aupuni kiwikā – municipality 

 hale holoholona – barn 

 hale hō ‘ike i‘a kai – ocean

aquarium 

Page 33: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 33/38

33

 hale kakalina – gasoline station 

 hale pe‘a – tent 

 hale pule – church 

 hale waihona puke – library 

 hamama – open 

 hehihehi – hike  heihei – track  

 helewā wae - walk  

 helikopa – helicopter 

 hoe – paddle

 hokele – hotel  hō ‘ailona kū – stop sign 

 ho‘olimalima – rent 

 ho‘okahe ‘ino – storm drain 

 holo kā  ma‘a huila – rollerskate 

 huila ka‘a – tire 

 Iapana – Japan 

 kai – ocean  ka‘a – car 

 ka‘a heki wā wae – tricycle 

 ka‘a kauō – tractor 

 ka‘a lawe ma‘i – ambulance  ka‘a lola – roller coaster 

 ka‘a mā  ka‘i – police car  ka‘a pē  pē – stroller 

 ka‘a ‘ō  hua – bus 

 ka‘e – curb

 kahua mokulele – airport 

 kahua pā ‘ani – playground,stadium 

 kalaka – truck kalaka kakalina – gasoline truck  

 kalaka kauō – tow truck  

 kā lele – rail

 kā lepa – trade

 kā  melo – camel

 kapikala – capitol  kaola – beam

 kaona – downtown 

 kenika – tennis

 kenika pā  kaukau - pingpong  ke‘ena kelepona – telephone booth

 Kina – China 

 kī  olaola kā  ma‘a lio – horseshoes 

 kiwikā – urban area  ki‘i ho‘omana‘o – statue 

 kolamu – column 

 kolokē – croquet 

 kope – rake 

 kowela – tower 

 kowela ho‘omalu – control tower 

 kū kui – lamp 

 kumu hula – hula teacher 

 kumu niu – palm tree 

lapa huila – rollerblade 

l ā ‘au ha‘aha‘a – bush 

 Lukia – Russia lumi hana – multipurpose room 

lumi ho‘opau pilikia – toilet 

lumi limahana – staff room 

lumi papa – classroom 

lumi ‘aina – lunch room 

lumi ‘au‘au – bathroom 

 maika – bowling  mā  ka‘ika‘i – tourist

 malu – shade

 mā  malu kahakai – beach

umbrella  mā ‘alo - transit

 mea ho‘okani pahu – drummer  mea kaha ki‘i – artist 

 mea pila ho‘okani – musician 

 mekalia – medallion 

 mele - music 

 mika – meter  moe ana ho‘okahi – one way

 mokokaikala – motorcycle 

 mokulele – ariplane 

 moku pe‘a – sailboat 

 mo‘omeheu - culture  nā hua – produce

 noho l ō ‘ihi - bench 

 pahu – push  pā hula – hula platform 

 paikikala – bicycle 

 paiō - swing 

 paipu – tube paipu wai – fire hydrant

 pā  ka kā  niwala – amusementpark  

 Palakila – Brazil  pale ka‘a – bumper 

 palena – boundary 

 papa he‘e nalu – surf board 

 papa hulei – seesaw 

 papa oluna – story (level) 

 pā pō  haku – stone wall 

 pā uea – wire fence  pauma kakalina – gasoline

pump 

 peke – scooter 

 Pelekane Nui – Great Britain 

 pikiniki – picnic  pō  haku – rock  

 pō  hili - baseball 

 pō  hī  na‘i – basketball 

 pō ‘ai – circle

 pō laka – city block  

 pō  pa‘pa‘i – volleyball

 pō  pō kū kulu – tetherball  pō wā wae – soccer 

 pua‘i wai – fountain 

 puka pā – gate 

 pū nā wai – well  pū‘o‘a – steeple 

 siwila - civic uapo – bridge 

ulu l ā ‘au - orchard 

wahi ko‘oku‘u ka‘a – parking lot 

waiho‘o pa‘ahao – cage

wa‘a - canoe‘aha mele – concert 

‘ Ā ina ‘Ō ma‘oma‘o – Greenland 

‘Akia – Asia 

‘Amelika Hema – South

America ‘Amelika ‘ Ā  kau – North

America 

‘ā  pana pā ‘oihana kauwaena –downtown business district 

‘Apelika – Africa 

‘Aukekulelia – Australia 

‘a‘ehina – crosswalk  ‘Eulopa – Europe 

‘Inia – India 

‘oihana – business

‘ō lapa – hula dancer

 Ha‘awina 4 (from N. Atkins et al, Life in Early Hawai‘i: The Ahupua‘a (third edition), © 1994 by Kamehameha Schools)

ā e‘o - Hawaiian stilt aho - fishline

 ahu - stone altar

 ahupua‘a - land divisionextending from the uplands to thesea; stone altar

 ako - tie on

 aku - bonito

 akua mo‘o - legendary giant

lizard

 alahe‘e - plectronia tree; also walahe‘e ā lia - poles carried in makahiki 

procession

 ali‘i - chief 

 ali‘i ‘ai ahupua‘a - chief of the landdivision

 ali‘i nui - senior high chief 

 ali‘i ‘ō  pio - young chief 

 ali‘ipoe - canna plant

 ali‘i wahine - female chief  aloalo - hibiscus; also hoki o 

 ama - canoe float

 ana - natural cave

 auolo - shedi‘a - fish

i‘e kuku - kapa beater; also hohoa

ihe - short lightweight wooden

spear

ihe pahe‘e - sliding spear

Page 34: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 34/38

34

ihoiho kukui - kukui-nut candle;

also k ālī or koī  

iholena - variety of banana

permissible for women to eat

imu - underground oven

ipu - gourd; also hue or pōhueipu heke - gourd drum with top

ipu hula - dance gourd drum

ipu nui - large gourd

iwi pū niu - coconut shell

 oeoe - whistling sound

 oka niu - residue after wai o ka

niu is pressed out of coconut

meat

 oleole - food pole

 olo - long

 olomea - striped; a type of plant

 olonā - type of shrub one – sand

uhi - honu-shell scraper; yam

uhiuhi - type of tree

ula - lobster; also ulapā papa 

ulana - plait, braid

ula pā  papa - lobster; also ula ulu maika - a game

uluna - pillow

ulu pū hala - pandanus grove

 ha‘iha‘i iwi - broken bone

 hala hī  nano - male pandanustree; also pū hala 

 hala hua - female pandanus

tree

 hā lau hula - dance school

 hā lau wa‘a - canoe house

 hale - house

 hale ‘aina - women's eating

house hale kahi olonā - temporary

olonā shelter

 hale kua - women's workhouse;

also hale kuku  hale kuku - women's workhouse;

also hale kua

 hale moe - sleeping house

 hale mua - men's eating house

 hale noho - dwelling house

 hale papa‘a - food storage house 

 hale pe‘a - menstrual house

 hā mai‘a - banana fiber 

 hā  pu‘u - tree fern

 hau - type of tree

 hā ‘uke‘uke - sea urchin; alsowana and ‘ina

 haumā  na - apprentice

 haupia - starch and coconutmilk pudding

 hā wane - small unripe seeds of 

the loulu palm

 he‘e - octopus

 he‘e hō lua - sledding

 hei - string figure

 heiau – shrine

 heiau ho‘ō la - healing shrine

 heiau luakini - sacrificial

shrine

 heiau waihau - planters' shrine heke - head

 helu ‘ai - scorekeeper

 hi‘a - netting needles

 hi‘aloa - type of plant; also ‘uhaloa 

 hī  na‘i - twined basket

 hī  nano - pandanus blossom

 hiwa - black 

 hoe - paddle

 hohoa - kapa beater; also i e kuku 

 hoi - tuber-bearing vine

 hō ‘i‘okula Hawaiian oak fern

 hō ‘iole - lie, steal, or lie in wait to assail hō  kiokio - gourd whistle

 hola - fish poison, also ‘auhuhu; methodof fishing

 holoholona - animals

 hō lua - sled; sled course

 hō lua kī  - ti-leaf sliding; also ho‘ohe  honu - turtle

 ho‘ohā  kā  moa - cock fighting

 ho‘ohe‘ekī - ti-leaf sliding; also hōlua k ī  

 ho‘okupu - ceremonial tribute; tax; gift

 ho‘opa‘a - chanter-drummer hua - berries; fruit; egg

 hua hala - hala fruit

 hua kanu - seed 

 hua mai‘a - individual banana fruit

 hue - gourd; also ipu or pōhue

 hue wai - gourd water bottle

 hukilau - fishing net

 hula - dance huli - top of the kalo plant

 hulu - feathers; hackle

 hulu ‘ole – hairless

 humuhumunukunukuapua‘a - pig-snout trigger fish

 ka‘ane - strangling cord

 kā ‘ei - zone 

 kā ‘eke‘eke - bamboo

stamping pipe; also pahū pahū 

 ka‘ele - canoe hull

 kahakai - beach

 kaha nalu - body surfing

 kahawai – stream

 kahi – scrape 

 kā  hili - feather standard kahua hale - house site

 kahua hō lua - slide

 kahua kapa - women's work yard

 kahua pā ‘ani - playfield

 kā  huli - land snail; also pū pū kuahiwi 

 kahuna - priest

 kahuna kaha ki‘i hale - architect

 kahuna kā lai wa‘a - master canoe

maker

 kahuna lapa‘au - medical healer

 kai - sea; broth

 kaikamahine - girl

 kaikamā  hine - girls

 kā kā  pala - dye container

 kā la‘au - rhythm stick  kā lai - carve, hew

 kā lai pō  haku – stonecutter

 kia – pole

 kā lai wa‘a - canoe builder

 ka leo o ke kā  huli - chirping

musical sound from land snails

 kā l ī - kukui-nut candle; also k ōī or

ihoiho kukui 

 kalo - taro

 kā lua - cook in an imu 

 kā  ma‘a - sandal

 kā  ma‘a l ā ‘ī  - ti-leaf sandals kamali‘i - children

 kamani - alexandrian laurel tree

 kā  ne ‘ō  pio - young lad

 kā  noa - wooden drinking bowl

 kao - fish spears

 kapa - bark-fiber cloth kaualau - variety of banana

permissible for women to eat

 kauhale - compound of family

dwellings and buildings

 kauila - type of tree ka‘upu - laysan albatross; also

mōlī  

 ke‘a pua - dart game

 keiki kā  ne - young boy

 kī  - ti plant; sugary confection

made from k ī root

 kia manu - bird catcher

 kī  kē hala - mature pandanus keysor sections, of fruit

 kinipō  pō - game balls

 kino lau - earthly form of a god

 kī  puka - feather cape kō  - sugarcane

 koa - type of tree; warrior

 koa‘e kea - white-tailed tropic

bird

 kō ‘elepā lau - sweet potato and

coconut milk pudding

 kohol ā - whale

 koī - kukui-nut candle; also k ālī or

ihoiho kukui 

 ko‘i - adze

 koki‘o - hibiscus; also aloalo  kō  kō - carrying net

 kō lea - plover

 koloa maoli - duck 

 konohiki - headman of an

ahupua‘a 

 ko‘oko‘olau - type of herb

 kou - type of tree

 kuahu - altar

 kuapā – wall

Page 35: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 35/38

35

 kū‘au - base of the niu frond

 kui humuhumu - needle

 kui iwi - awl

 kū i ka wai - soak 

 ku‘i pua‘a - boar's tusk 

 kukaepua‘a - type of grass kuku - beat

 kukui - candlenut tree

 kuli - knees

 kūlolo - grated kalo and coconut

milk pudding

 kumu hala - pandanus trunk 

 kumu hula - dance master

 kū pe‘e - wristlet; anklet; sea

snail, also pipipi 

 kū pe‘e ho‘okalakala - boar's-

tusk wristlet

 kū pe‘e niho ‘ī lio - dance legletdecorated with dog's teeth

 kū pe‘e pū pū - dance legletdecorated with land snail shells

 kū-polol ū - vaulting pole

 kupua - demigod

 kū puna - family elders kū puna kā  ne - elderly men

 kū‘ula - shrine near the sea for

offerings to fish gods

l ā  - sail; sun

l ā ‘au ‘ala - fragrant wood,sandalwood

l ā ‘an lomi - massage stick 

l ā ‘au melomelo - bait stick 

l ā ‘au niu - coconut tree

l ā ‘ī  - ti leaf 

lama - type of tree; radiating

light

lamakū - torchlapa - guide for drawing

decorative lines on kapa 

laukahi - plantain

lau kalo - taro leaveslau kō - sugarcane leaves

laulau - food wrapped in lā‘ī  

l ū he‘e - octopus lure

laulima - work together

lau mai‘a - banana leaves

lau niu - coconut fronds

lawai‘a - fisherman

l ā walu - broiling fish or meat

bound in ti-leaves

leho - cowry shell

lei hulu manu - feather lei lei niho palaoa - ivory pendant

lei

leiomano - weapons; shark's-tooth weapon

lele - heiau offering platform;

sacrificial stand

liko - leaf bud; young leaf 

like lama - young lama leaves

liko lehua - young lehua leaves

lo‘i kalo - irrigated terrace for growing

taro

loko i‘a – fishpond

loli - sea cucumber

loloniu - small canoe

loulu - fan palmluna - overseer, master

luna wai - water master

lupe - kite

 mahi‘ai - planter

 mahiole - helmet

 maile - type of vine; game wand; rod

 mā  kā  hā - sluice gate

 makaloa - smooth flatsedge

 makuahine - mother; plural

mākuahine 

 mā la - garden plots

 mā  maka - carrying pole; also ‘auamo mā  maki - type of shrub or tree

 mā  mane - type of tree

 mamo - black Hawaiian honey creeper

 manamana lima - fingers

 mane‘o - irritation

 manō - shark  mano‘i - coconut oil

 mea lawe - bearers

 milo - portia tree

 moa - chicken; hen

 moa pahe‘e - sliding dart moena - mat

 moena lau hala - pandanus leafmat

 mokupuni - island

 mole - banana root

 mō l ī  - laysan albatross; also ka‘upu

 mo‘o - water spirit; lizard, gecko, or

skink 

 mo‘opuna – grandchildren mo‘o wa‘a - gunwale strake on a canoe

 nae - fine-mesh net

 nai‘a - porpoise

 naio - false sandalwood 

 nā  nū - gardenia; also nā‘ū 

 nā ‘ū - gardenia; also nānū 

 naupaka kahakai - beach naupaka 

 nē  nē  - goose

 newa - club (weapon)

 nī au - coconut-frond midrib 

 niho ‘ī lio - dog teeth

 niho‘oki - carving tools

 ni‘o - doorway, entrance

 no‘a - kind of game

 noni - Indian mulberry pā - fishing lure; enclosure; platter or

tray

 pā ‘ani - game

 pahi - knife

 pā  hoa - dagger

 pahu heiau - temple drum 

 pahu hula - hula drum

 pahū pahū - bamboo stamping pipe; also

k ā‘eke‘eke

 pa‘i ‘ai - hard, pounded,

undiluted kalo mass

 pā kamani - trays made of 

kamani wood

 pā  kā wa‘a - canoe surfing

 pā  l ā ‘au - stick fence pala‘ie - loop and ball game

 palula - cooked sweet potato leaf 

 pana ‘iole - sport of rat shooting

 panapana nī ‘au - type of game

using the oconut-frond midrib

 papa - reef 

 papa he‘e nalu - surfboard

 papa hehi - treadle board

 papa hō lua - sled; sled runner

 papa ku‘i poi - taro-pounding

board

 pā  pa‘i - crab pā  pala kē  pau - type of tree

 papa ‘olol ā - narrow scrapingboard for preparing olonā fibers

for cordage

 pā pō  haku - rock wall

 pa‘u - soot pā ‘ū - skirt

 pā wehe - geometric design

 pe‘ahi - fan

 pepe‘e - young curled tree fern

frond pepeie‘e ‘ulu - breadfruit pudding

 pia - polynesian arrowroot

 piele ‘uala - sweet potato pudding

 pī kai - sprinkle

 pī  koi - fishnet float; tripping

weapon

 pī lali - birdlime, gummy sap

 pī lali kukui - sap from thecandlenut tree

 pī lali ‘ulu Milky sap from the

breadfruit tree

 pili - type of grass used forthatching; to cling

 pinao - dragonfly

 pipipi - sea snail; also k ū pe‘e 

 pō  haku ‘ā  nai pua‘a - rough lava

rubbingstone for scraping pigskin

 pō  haku ku‘i poi - stone poi

pounder

 pō  haku pa‘a - basaltic rock 

 poho kukui - stone lamp fueled

with ukui oil

 pō  hue - sourd; also hue or ipu  pō  huehue - beach morning glory

 pō  huli - root suckers

 poi - cooked taro corms, or rarelybreadfruit, pounded and thinned

with water

 poi ‘uala - sweet potato poi 

 poi ‘ulu - breadfruit poi 

 polol ū - long spear

Page 36: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 36/38

36

 po‘olau - niu frond used for

sliding down illsides

 pō  polo - black nightshade herb

 pō  pō ‘ulu - variety of banana

permissible for women to eat

 pua‘a ‘imi ali‘i - legendary pigscapable of detecting concealed

ali‘i 

 pua ‘ama‘ama - baby mullet

 pua hala - bright yellow base of 

a pandanus key used in lei

making

 pua kō  - sugarcane flower stalk 

 pua pana - arrow tip

 pueo - owl

 pu‘eone - sandbank 

 pū hala - pandanus tree

 pū henehene - type of game pū holo - method of steaming

food

 pū‘ili - split bamboo rattle

 pū kani - conch

 pū ko‘a - spotted

 pula - leafy branches pū l ā ‘ī  - whistle made from lā‘ī  

 pūlehu - method of broiling food

 pūlo‘ulo‘u - kapa-covered ball

on a pole signifying a kapu

 pulu - tree fern silk  pulu ‘aha - shrimp snare

 pūlumi nī ‘au - coconut-frond-

midrib room

 pulu niu - coconut husk 

 pū mai‘a – banana trunk 

 pū nā wai - freshwater spring

 pū niu - coconut-shell knee drum

 pū‘olo - ti-leaf bundle pū pū - land snails; seashells

snails

 pū pū kuahiwi - land snails; also

k āhuli wa‘a kaukahi - single-hulled

outrigger canoe

wa‘a kaulua - double-hulled

canoe

wa‘a loloniu - toy canoe

wahie - firewood

wailele - waterfall

wai niu - coconut water

wai o ka niu - coconut cream

walahe‘e - plectronia tree; also

alahe‘e 

wana - sea urchin; also ‘ina and

hā‘uke‘uke 

wao koa - rain forest; koa forest

wao nahele - forest

wauke - paper mulberrywā wae - leg

wiliwili - Hawaiian coral tree

‘a‘ali‘i - type of plant

‘aha - coconut sennit, braided cord

‘ā  heahea - type of shrub; also ‘āweoweo

‘ahu‘awa - coarse sedge resembling

grass

‘ā  hui - bunch or cluster

‘ā  hui hala - pandanus fruit cluster

‘ahu l ā ‘ī - rain cape

‘ahu‘ula - cloak 

‘ai kapu - eating restriction‘aina - meal

‘ā  kala - raspberry; pink raspberry dye

‘ā  kia - false ‘ōhelo

‘alaea - red clay, ocherous earth used for

coloring and dye

‘alae ke‘oke‘o - Hawaiian coot‘alae ‘ula - Hawaiian mudhen

‘ama‘u - small tree fern (plural‘āma‘uma‘u)

‘anae - mullet

‘apu - coconut shell cup; healing potion‘apu ‘awa - coconut-shell bowl for

drinking ‘awa 

‘auamo - carrying pole; also māmaka 

‘auhuhu - fish poison; also hola 

‘au ko‘i - adze handle

‘aulima - fire plow; also ‘aunaki 

‘aumā  kua - family gods

‘aunaki - fire plow; also aulima‘auwai - ditch, canal

‘awa - type of plant; called kava in

South Polynesia

‘awapuhi - shampoo ginger‘ā weoweo - type of shrub; also ‘āheahea 

‘ea - children‘s ailment, "thrush" or"coated tongue"

‘elepaio - type of bird

‘iako - outrigger boom

‘ie‘ie - type of vine

‘i‘iwi - type of bird

‘ili - land section, usually subdivision of 

an ahupua‘a; tree bark 

‘iliahi - sandalwood

‘ili hau - hau-fiber rope

‘ili‘ili - pebbles

‘ilima - type of plant

‘ilimakū kahakai - ‘ilima standing

on the beach

‘ilimakū kula - ‘ilima standing on

the plains‘ilio – dog

‘ina - sea urchin; also wana and

hā‘uke‘uke 

‘inamona - kukui relish

‘iole – rat

‘iwa - great frigate bird

‘ohana - family

‘ohe hano ihu - bamboo nose

flute

‘ohe Hawai‘i - Hawaiian bamboo

‘ohe kā  pala - bamboo stamping

patterns or decorating kapa ‘ō  helo - type of shrub

‘ō  helo papa -strawberry

‘ō  hi‘a ‘ai - mountain apple

‘ō  hi‘a lehua - type of tree

‘ō  hiki - sand crab

‘ō lapa - hula dancers‘ō lena - turmeric plant

‘ō lepe - clam, oyster

‘ō ‘ō  - digging stick; a type of bird

‘ō ‘ō ihe - hardwood spear,

thrusting spear; spear throwing‘ō  pae - shrimp

‘ō  pe‘ape‘a - bat

‘ō  pelu - type of fish

‘opihi - limpet

‘ō  pio – young ‘uala - sweet potato

‘uhā  – thigh

‘uhaloa - type of plant; alsohi‘aloa

‘ū kē  kē - stringed musical

instrument

‘ūlei - Hawaiian hawthorn‘ūlili - triple gourd rattle

‘ul ī ‘ul ī  - gourd rattle

‘ulu - breadfruit; stone disk used

in the game ‘ulu maika

‘umeke - bowl

‘umeke l ā ‘au - wooden bowl

‘umeke pō  hue - gourd bowl

‘upena - hand net; large-mesh

fishnet

 

 Ha‘awina 5  ahu - kekahi pu‘u pōhaku no ka

ho‘okupu Makahiki 

 hā lau wa‘a – ka hale i loko o ka

kauhale lawai‘a i ke kahakai nonā wa‘a a e k ālai ai i nā wa‘a 

 hale kua - kahi e hana nā wāhine 

 hale mua – ka hale ‘aina no nā k āne

e ho‘onani i nā ‘aumakua ‘ohana 

 hale noa - kahi hiamoe o ka ‘ohana a

pau 

 hale noho – ka hale no ke ali‘i 

 hale papa‘a - kahi i hō‘ili‘ili ‘ia

nā lole, nā mea ‘ai, a me nā pono

hana 

 hale pe‘a – ka hale kapu i nā k āne, noho ‘ia e nā wāhine i k ēla

me k ēia mahina 

Page 37: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 37/38

37

 hale ‘aina – ka hale ‘aina no nā 

wāhine a me nā keikik āne (i piha

kona ‘eono makahiki)

 heiau kū‘ula – ka hale no nā 

mea lawai‘a e pule no ka hei

maika‘i  kahua imu - kahi no nā k āne e

kuke i ka mea ‘ai 

 kahua kapa - kahi o nā wāhine ihana ai i nā lole 

 kahua pā ‘ani - kahi e pā‘ani ai i ka

maika, ka hukihuki a me ka hāk āk ā 

 kauhale – he pū‘ulu hale i ka ‘ohana 

 kuamo‘o - ke ala hele i ho‘ohana ‘ia

pinepine i loko o ka ahupua‘a 

loko i‘a - kahi i ke kapa kai i hānai aika i‘a 

 mā la ‘uala - kahi e kanu ‘ia ai ka

mea ‘ai no k ēlā me k ēia lā 

ulu pū hala / ‘ohe / niu - nā wahi

i loko o ke k ā‘ei kai i kanu ‘ia ai

nā lā‘au waiwai loa 

wahi malu - kekahi hale li‘ili‘i no

nā malihini 

‘ili – he māhele o ka ‘āina i loko okekahi ahupua‘a i mālama ‘ia e

kekahi ‘ohana

 

 Ha‘awina 6  hā lau hula – ka hale nui no ke

a‘o ‘ana mai i ka hula 

 hale mua – ka hale ‘aina no nā 

k āne e ho‘onani i nā ‘aumakua

‘ohana 

 hale kua - kahi e hana nā wāhine 

 hale noa - kahi no ka hiamoe o

ka ‘ohana a pau  hale noho – ka hale no ke ali‘i 

 hale papa‘a - kahi i hō‘ili‘ili ‘ia

nā lole, nā mea ‘ai, a me nā mea

ho‘ohana 

 hale pe‘a – ka hale kapu i nā 

k āne noho ‘ia e nā wāhine i k ēlame k ēia mahina 

 hale ‘aina – ka hale ‘aina no nā 

wāhine a me nā keikik āne (i kona

makahiki ‘eono)

 heiau ho‘ō la - kahi a ke kahuna

lapa‘au e ho‘omaika‘i ai i nā kanakama‘i 

 heiau waihau - kekahi heiau o Lono

no ka mahi ‘ai maika‘i 

 kahua imu - kahi no nā k āne e kuke

i ka mea ‘ai

 kahua kapa - kahi a nā wāhine ihana ai i nā lole 

 kahua pā ‘ani - kahi no ka ‘ulu

maika a me ka ‘ō‘ō ihe

 kauhale – he pū‘ulu hale i ka ‘ohana

 ko‘a – ka heiau li‘ili‘i o nā mea hopu

manu e holomua

 ko‘i – ka mea hana e kua i ke kumu

lā‘au

 kualapa – nā pi‘i o nā wahi kualono

 kuamo‘o - ke ala hele i ho‘ohana ‘ia

pinepine i loko o ka ahupua‘a 

lo‘i kalo - kahi kokoke i ke

kahawai no ka mahi ‘ana i ke kalo

 mahi ‘ai – kahi a i‘ole ke kanaka

hana i ka ‘āina me nā mea kanu 

 mā la ‘uala - kahi e kanu ‘ia ka

mea ‘ai no k ēlā me k ēia lā 

 pu‘uhonua - kahi maluhia a

palekana wahi malu - kekahi hale li‘ili‘i no

nā malihini 

wailele - kahi i lalo o kekahi pali i

‘au‘au ai 

wao nahele - kahi nā kumu

lā‘au lō‘ihi ma uka

‘ō ‘ō  - ka pono hana a ka mahi ‘ai

no ka ‘eli ‘ana iho

 

 Ha‘awina 7  kā ‘ei – zone 

 xxx – building technology xxx – standard of living 

Page 38: Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

8/14/2019 Ka Hana ‘ana i nā Wahi Palekana no nā Keiki e Pā‘ani ai

http://slidepdf.com/reader/full/ka-hana-ana-i-na-wahi-palekana-no-na-keiki-e-paani-ai 38/38

 

- PAU -