REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

Programi i doktoraturës në

“MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE DHE DIPLOMACI”

TEMË DISERTACIONI

PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

“DOKTOR” NË GJEOPOLITIKË

DINAMIKAT GJEOPOLITIKE TË BALLKANIT PERËNDIMOR DHE

RRJEDHAT SHQIPTARE

Kandidati: Udhëheqësi shkencor:

Msc. Ilirjan Çukaj Prof. Dr. Eqerem Yzeiri

Tiranë, 2016

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

Temë disertacioni

e paraqitur nga:

Msc. Ilirjan Çukaj

në kërkim të gradës shkencore:

“DOKTOR”

në Institutin e Studimeve Evropiane

Dinamikat gjeopolitike të Ballkanit Perëndimor dhe rrjedhat shqiptare

Fusha: Gjeopolitikë

Udhëheqës Shkencor

Prof. Dr. Eqerem Yzeiri

Mbrohet më dt..../...../.........., përpara jurisë së përbërë nga:

1 ....................................................................... Kryetar

2 ....................................................................... Anëtar(oponent)

3 ....................................................................... Anëtar (oponent)

4 ....................................................................... Anëtar

5 ....................................................................... Anëtar

III

...Për shekuj e shekuj me radhë popujt ballkanas notuan në një det gjaku drejt ditëve tona

të nëmura e të mrekullueshme, të frymëzuar me aspiratën e demokracisë dhe të përjetuara

me kokëshkretësinë e marrëzisë, mes vrasjesh të kobshme, të etur për ujin jetëdhënës të

shpresës...

New York Times

IV

E DREJTA E AUTORIT: ILIRJAN ÇUKAJ

Ky punim shkencor është kryer e formatuar në përputhje me kërkesat e Rregullores së

Programit të Studimit të Doktoratave të Institutit të Studimeve Evropiane. Asnjë material

i tij nuk mund të riprodhohet, kopjohet, botohet, modifikohet, shpërndahet, i plotë apo i

pjesshëm, pa autorizimin me shkrim të autorit.

V

DEKLARATË AUTENTICITETI

Nën përgjegjësinë time të plotë, deklaroj se, të gjitha materialet e përdorura për kryerjen

e këtij studimi, janë cituar e referuar në përputhje me rregullat etike dhe akademike në

fuqi.

Gjithashtu konfirmoj se ky studim është punuar prej meje, që do të thotë se është

origjinal dhe se nuk është prezantuar apo botuar më parë.

Ilirjan Çukaj

VI

MIRËNJOHJET

Studimi i kësaj teme doktorature nuk do të ishte i plotë për nga standardet e kërkuara, pa

mbështetjen akademike dhe konsulencën shkencore të Udhëheqësit Shkencor, Prof. Dr.

Eqerem Yzeiri, të cilin e falënderoj që m‘i ka ofruar pa u kursyer.

Falënderoj stafin e Institutit të Studimeve Evropiane, posaçërisht me mirënjohje të

veçantë drejtoreshën, znj. Eva Hyskaj (Tafili), për ndihmesën që më kanë dhënë përgjatë

përgatitjes, zhvillimit dhe përfundimit të studimit.

Natyrisht i detyrohem shumë familjes time, e cila më ka nxitur, inkurajuar e mbështetur

me të gjitha mundësitë e saj.

VII

ABSTRAKT

NË SHQIP:

Studimi synon të paraqesë korrelacionin e dinamikave gjithëpërfshirëse gjeopolitike në Ballkanin

Perëndimor (BP) midis aktorëve veprues, duke identifikuar me theks vendin dhe rolin e atyre kombëtarë

shqiptarë.

BP si konfigurim gjeopolitik i përdorur vonë nga kancelaritë shtetërore evropiane dhe ato të BE, vlerësohet

si rajon me avantazhe dhe me sfida, të cilat ndikojnë paqen e sigurinë rajonale e më gjerë. Shanset dhe

perspektivat gjeopolitike të BP kushtëzohen nga mjedisi aktual strategjik dhe pesha gjeostrategjike e

rajonit. Prania e aktorëve kushtëzues përcjell dinamika të pleksura gjeopolitike. Interferenca shpesh me

kahe të kundërt e interesave të fuqive ekstra-evropiane është rritur së tepërmi, veçanërisht në vitet e fundit,

prandaj angazhimi i drejtpërdrejte i një fuqie të madhe evropiane dhe lider e BE, si Gjermania, do të

balanconte kundërshtitë e interesave dhe do t‘i adresonte më mirë përpjekjet e rajonit.

Pozicionimi i ndryshëm i vendeve të Ballkanit përkundrejt institucioneve dhe angazhimeve strategjike të

BE përbën një sfidë që duhet kapërcyer, si nga institucionet e BE, ashtu edhe nga elitat e këtyre vendeve.

Në këtë kuadër, Shqipëria ofron dinamikat e veta në sinergjinë evropiane, të cilat, përveçse nga gjeografia

dhe thellësia historike, lidhen sidomos me statusin e ri politik të faktorit shqiptar në tërësi.

IN ENGLISH:

The study aims to present a comprehensive correlation of geopolitical dynamics in the Western Balkans

(WB) among active players, emphasizing the place and role of the Albanians one.

National and EU chancelleries has used WB as a geopolitical configuration only last years. WP is

considered both for the advantages and challenges that affect the peace and security in the region and

beyond. WP geopolitical chances and perspectives are conditioned by the current strategic environment and

geopolitical weight. But the presence of the conditional actors conveys intertwined geopolitical dynamics.

The interference of the extra-Evropean powers‘ interests, often in the opposite direction, has been greatly

increased, especially in recent years. Hence the direct involvement of a great Evropean power and leader of

the EU, such as Germany, would balance the interest contradictions and better address the region's efforts.

The different positioning of the Balkan countries against the institutions and the EU's strategic commitment

is a challenge that must be overcome both from the EU institutions and the WB elites. In this regard,

Albania offers its dynamics in the Evropean synergy, which, apart from the geography and historical depth,

are especially associated with the new political status of the Albanian factors in general.

FUSHA: Gjeopolitikë

FJALËT KYÇE: Ballkan Perëndimor, Evropë, Fuqitë e Mëdha, shtet, dinamikë gjeopolitike,

gjeostrategji, aktorë kushtëzues, interesa, siguri, integrim.

VIII

LISTA E SHKURTESAVE

AFA Akademia e Forcave të Armatosura

ANE Agjenia Ndërkombëtare e Energjisë

BB Banka Botërore

BE Bashkimi Evropian

BP Ballkani Perëndimor

BS Bashkimi Sovjetik

EJL Evropa Juglindore

ESDP Evropean Security and Defence Policy (Politika Evropiane e Sigurisë dhe

Mbrojtjes)

EUFOR Evropean Union Force (Forcat ushtarake të Bashkimit Evropian)

EULEX Evropean Union Rule of Laë Mission in Kosovo (Misioni i Bashkimit

Evropian për Sundim të Ligjit në Kosovë)

EUPOL Evropean Union Police (Policia e Bashkimit Evropian)

FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar

FSK Forcat e Sigurisë së Kosovës (ushtria së re e Kosovës)

GDP Gross Domestic Product (PBB - Produkti i Brendshëm Bruto)

IAP Ionian Adriatic Pipelines (Tubacionet Jon-Adriatik)

IHD Investim i Huaj Direkt

ILO International Labour Organization (Organizatës Botërore të Punës)

IPA Instrument for Pre-accession Assistance (Instrumenti i Ndihmës së Para-

aderimit)

KFOR Kosovo Force (Forcat në Kosovë)

MSA Marrëveshje Stabilizim Asociimit

NATO North Atlantic Treaty Organisation (Organizata e Traktatit të Atlantikut

Verior)

OHR Office of the High Representative (Zyra e Përfaqësuesit të Lartë)

OKB Organizata e Kombeve të Bashkuara (UNO – United Nations

Organisation)

OSBE Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSCE - Organization

for Security and Cooperation in Evrope)

PFE Politika e Fqinjësisë Evropiane (Evropen Neighbourhood Policy)

RSH Republika e Shqipërisë

SSK Strategjia e Sigurisë Kombëtare

SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës

TAP Trans Adriatic Pipelines (Tubacionet Trans Adriatike)

TEN-E Trans-Evropean Netëorks - Energy (Rrjetit Transevropian - Energjetik)

UNMIK United Nation Mission Interim in Kosovo (Misioni i Kombeve të

Bashkuara në Kosovë)

IX

LISTA E FIGURAVE

Figura 1: Heartland sipas Mackinder fq. 38

Figura 2: Katër zonat e influencës sipas Haushofer fq. 40

Figura 3: Skema e Teorisë së hapësirës globale sipas Cohen fq. 41

Figura 4: Harta gjeorgafike e territorit të Federatës Evropiane fq. 47

Figura 5: Rajoni Federal i Evropës Baltike fq. 48

Figura 6: Thellësia e integrimit – 5 skenarët gjerman fq. 50

Figura 7: Katër Evropat e Friedman fq. 52

Figura 8: Harta e rajonit ―Lindja e Mesme e Madhe‖ fq. 57

X

L I S T A E I L U S T R I M E V E

Tabela 1: Diskurset e Gjeopolitikës fq. 27

Tabela 2: Gjeopolitika si fuqi/dije fq. 34

Tabela 3: Skema e mbrojtjes dhe e sigurisë se Rep. së Maqedonisë fq. 103

Tabela 4: Grafiku i papunësisë fq. 170

Tabela 5: Grafiku i lirisë së shtypit dhe perceptimit të korrupsionit fq. 171

Tabela 6: Grafiku i eksport-importit me BE fq. 171

Tabela 7: Grafiku i GDP fq. 172

Tabela 8: Grafiku i klimës së biznesit fq. 172

Tabela 9: Përmbledhëse e faktorëve/vektorëve të fuqisë gjeopolitike në BP fq. 174

Tabela 10: Flukset hyrëse të IHD në nivel botëror fq. 232

Tabela 11: IHD në rajonin e EJL fq. 234

Tabela 12: Rritja reale e PBB në rajonin e EJL fq. 237

Tabela 13: Tregues të energjisë elektrike prodhim-konsum të vendeve të BP fq. 244

Tabela 14: ―Doing Business 2015 Albania‖ fq. 262

Tabela 15: Indeksi i konkurrencës globale 2015 Albania fq. 263

1

PËRMBAJTJA E LËNDËS

DIZENJIMI I PROJEKTIT TË KËRKIMIT SHKENCOR fq. 4

PARATHËNIE fq. 13

KREU I - VËSHTRIM MBI GJEOPOLITIKËN, SKENARË DHE

KONFIGURIME fq. 15

1.1. Fokusi dhe kuptimi fq. 16

1.2. Të mendosh në mënyrë kritike për gjeopolitikën fq. 19

1.3. Zgjedhja e shtetit si sistem referues studimi fq. 22

1.4. Diskursi dhe ―ekspertët‖ fq. 23

1.5. Vizione të gjeopolitikës fq. 30

1.6. Aktorët-intelektualë kryesorë të gjeopolitikës fq. 33

1.7. Skenarë dhe konfigurime fq. 37

17.1. Ardhmëri e konfigurime fq. 42

1.7.2 Evropa e madhe si perandori federative? fq. 43

1.7.3. Fusha e shahut euro-aziatike jo e tipit klasik fq. 45

1.7.4. Skenarët gjeopolitikë sipas këndvështrimit gjerman fq. 49

17.5. Grupi i Vishegradit fq. 53

1.7.6 ―Lindja e Mesme e Madhe‖ dhe Hapësira Mesdhetare fq. 54

1.7.7. Kaukazi Qendror-Azi: një konceptim i ri gjeopolitik fq. 57

KREU II - GJEOPOLITIKA E BALLKANIT PERËNDIMOR fq. 642.1. Rreth konceptit ―Ballkan perëndimor(BP) fq. 65

2.2. Gjeografia fq. 69

2.3. Thellësia historike fq. 71

2.4. Diversiteti kulturor fq. 74

2.5. Religjioni si faktor gjeopolitik unik në BP fq. 77

KREU III - SHTETET E VEGJËL NË MARRËDHËNIET

NDËRKOMBËTARE fq. 843.1. Shtetet e vogla: çështja e përkufizimit fq. 85

3.1.1. Histori e shkurtër: koncepti mbi to fq. 86

3.2. Kompleksiteti i sigurisë kombëtare fq. 90

3.3. Strategjitë e shteteve të vogla fq. 93

3.3.1. Strategjia e sigurisë fq. 93

3.3.2. Nevoja e një SSK fq. 94

3.3.3. A kanë nevojë për siguri të gjitha shtetet? fq. 96

3.3.4. Strategjitë e shteteve të vogla fq. 97

3.4. Vështrim i shpejtë i dokumenteve strategjikë të vendeve të BP fq. 99

3.4.1. Kroacia fq. 100

3.4.2. Maqedonia –Libri i Bardhë fq. 101

3.4.3. Libri i Bardhë i Mbrojtjes së Bosnjë-Hercegovinës fq. 103

3.4.4. Strategjia e Sigurisë Kombëtare të Republikës së Serbisë fq. 103

2

3.4.5. Strategjia e Sigurisë Kombëtare të Malit të Zi fq. 106

3.4.6. Një qasje shqiptare fq. 108

3.4.7. Koncepti Strategjik i Mbrojtjes i Republikës së Kosovës (projekt) fq. 111

3.5. Disa mendime modeste fq. 112

3.5.1. Më shumë vlerësim për sigurinë njerëzore fq. 112

3.5.2. Krijimi i një konsensusi për rreziqet ekologjike fq. 113

3.5.2.1. Inkuadrim i çështjeve ekologjike botërore fq. 113

3.5.3. Siguria energjetike si prioritet i sigurisë kombëtare fq. 115

3.5.4. Më shumë vlerësim për pasojat e fatkeqësive natyrore fq. 117

KREU IV - AKTORËT KUSHTËZUES NË GJEOPOLITIKËN E BP fq. 1204.1. Italia fq. 120

4.2. Gjermania fq. 124

4.3. Rusia fq.127

4.4. Kina fq. 131

4.5. Anglia fq. 134

4.6. SHBA fq. 137

4.7. Turqia fq. 141

4.8. Greqia fq. 144

4.9. NATO fq. 147

4.10. BE fq. 150

4.11. Kushtëzimet globaliste në BP fq. 153

KREU V - PËRPLASJA E DINAMIKAVE GJEOPOLITIKE NË BP –

REFLEKSIONE fq. 160

KREU VI - DINAMIKAT E GJEOPOLITIKE SHQIPTARE fq. 1756.1. Gjeografia fq. 175

6.2. Thellësia historike fq. 177

6.3. Shteti dhe kombi shqiptar fq. 183

6.4. Dinamika e marrëdhënieve evropiano-shqiptare fq. 187

6.4.1. Dinamika italo-shqiptare fq. 188

6.4.2. Dinamika gjermano-shqiptare fq. 191

6.4.3. Dinamika greko-shqiptare fq. 196

6.4.3.1. Problemi Çam fq. 198

6.4.4. Dinamika amerikano-shqiptare fq. 203

6.4.5. Dinamika ruso-shqiptare fq. 206

6.4.6. Dinamika Shqipëri-BE fq. 208

6.4.7. Dinamika Shqipëri-NATO fq. 213

KREU VII - SFIDA, SHANSE DHE PERSPEKTIVA GJEOPOLITIKE fq. 2177.1. Sfidë jo vetëm për Ballkanin fq. 217

7.2. Roli gjeopolitik dhe gjeostrategjik i Evropës në Ballkan fq. 221

7.2.1. Gjermania drejt rolit dominues në BP fq. 223

7.2.2. Ardhja e Kinës dhe BE-ja fq. 225

7.3. Kriteri politik – bosht përcaktues për harmonizimin e kritereve të tjera fq. 227

7.4. Siguria ekonomike si prioritet fq. 228

3

7.4.1. Investimet e Huaja Direkt (IHD) si një tregues fq. 230

7.4.2. Investimet e huaja direkt në Evropën Juglindore (EJL) fq. 231

7.4.2.1. Vendet e EJL – specifikat e këtij rajoni fq. 231

7.4.2.2. IHD-të në rajonin e EJL fq. 233

7.5. Siguria energjetike si vlera më e madhe e Ballkanit Perëndimor fq. 237

7.5.1. Roli parësor i Shqipërisë fq. 241

7.5.2. Epërsia ―hapësirë‖ e korridoreve energjetike dhe sfida energjetike fq. 243

7.5.3. Projekti TAP - përmirësues i sigurisë energjetike fq. 246

7.5.3.1. Projekti TAP përmirëson sigurinë energjetike dhe diversifikon

furnizimin me gaz të Evropës fq. 247

7.5.3.1.1. Përfitimet e mëdha që TAP synon të sjellë për rajonin dhe më

gjerë për Evropën fq. 249

7.5.3.1.2. Pse u zgjodh Shqipëria? Cilat janë avantazhet? fq. 252

7.5.3.1.3. Shqipëria si një kundërpeshë ndaj Gazpromit Rus fq. 253

7.6. Marrëveshja Kosovë-Serbi e Brukselit si shans dhe sfidë fq. 257

7.7. Integrimi ndërkombëtar përballë interesave kombëtare fq. 258

7.7.1. Integrimi evropian si një proces i gjatë dhe me shumë sfida fq. 260

7.7.2. Integrimi mbarëkombëtar - interes kombëtar prioritar fq. 265

7.8. Sfida të EULEX-it fq. 268

7.9. Prania amerikane ende një mision i papërmbushur fq. 269

7.10. Përballë sfidave serioze – rishfaqja e rrymave penguese për

orientimin euroatlantik fq. 270

PËRFUNDIME DHE REFLEKSIONE fq. 276

BIBLIOGRAFIA fq. 288

4

DIZENJIMI I PROJEKTIT TË KËRKIMIT SHKENCOR

Qëllimi i studimit.

Kërkimin për të shqyrtuar dinamikat gjeopolitike që e bashkëshoqërojnë Ballkanin

Perëndimor dhe rrjedhimisht edhe faktorin shqiptar e shndërrova në qëllim të këtij

studimi sepse gjykoj se ende jo vetëm që studimet rreth këtij koncepti janë relativisht të

pakt, por edhe se perceptimi është disi i shtrembëruar. Problematikat që lidhen me

mangësinë apo perceptimet rrjedhin nga fakti se në analizën e mjedisit të sigurisë e

kapërcimin e paradigmave këtë rajon e cilësojnë kryesisht si një nocion gjeografik, duke

krijuar kështu një hendek drejt qasjes së analizës si konfigurim gjeopolitik në një

korrelacion dinamik me BE dhe aktorë të tjerë, me vet efiçiencën e strategjive integruese

të BE-së për BP, me dinamikat gjeopolitike shqiptare, etj. Për rrjedhim, është e

domosdoshme të identifikohen më mirë sfidat, shanset dhe perspektivat gjeopolitike,

angazhimi i vendeve të rajonit drejt një kulture bashkëpunimi dhe për probleme të

ndjeshme e të kapshme lidhur me kërcënime të përbashkëta që ndeshin në rajon.

Interpretimet për Ballkanin Perëndimor kanë vuajtur e mendoj se ende vuajnë për shkak

se nisen nga premisa herë-herë të gabuara, duke mos u nisur kryesisht nga dinamika

gjeopolitike, por nga ndjenja e prirje subjektive si urrejtjet nacionale të cilat paraqiten si

të ―dhëna njëherë e përgjithmonë‖. Në fakt, si në çdo rajon, por veçanërisht në Ballkanin

Perëndimor, ku përplasja e interesave, dinamikave dhe fuqive është pothuajse klasike,

duhet rikonsideruar se konfliktet që e kanë përgjakur kaq shumë këtë rajon dhe që e

mbajnë akoma ―të lidhur‖ e kanë pasur bazën sa tek parakushtet politike, ekonomike,

sociale e kulturore të vetë rajonit, aq edhe te kundërshtia e interesave sidomos të fuqive

ekstrarajonale, si dhe të perandorive fetare, të cilat kanë parë në këtë rajon kufijtë e

ndarjes e të influencave të tyre.

Gjithë çështja që shtrohet prej kohësh është që të shmanget rruga e përgjakshme e

dekadës së fundit të shekullit XX, të përballen sfidat dhe të shfrytëzohen shanset për të

rritur eficencën e dyanshme të integrimit në institucionet euro-atlantike nga njëra anë si

dhe kapacitetet e brendshme kombëtare demokratike e të zhvillimit nga ana tjetër, me

qëllim që në të ardhmen Ballkani Perëndimor të mos jetë një rajon i largët gjeografik me

BE-në, por një pjesë e pandarë e hartës politike dhe vlerave gjeopolitike të Evropës.

Pikërisht ky projekt kërkimi shkencor ka për qëllim të analizojë kompleksitetin e

dinamikave gjeopolitike në BP dhe rrjedhat shqiptare, duke zhvilluar analizën e mjedisit

gjeografik, të thellësisë historike, të shtratit ekonomik e social, të orientimeve politike e,

prej këtej, të të sigurisë. Një analizë e tillë do të identifikojë më mirë shanset dhe sfidat

brenda vendeve si dhe ato të integrimit në BE, duke tentuar të hapë edhe debate lidhur me

hipotezat e hulumtimit shkencor që merr në shqyrtim. Prej këtej do të burojnë

rekomandime për zgjidhje afatgjata lidhur filozofinë e shfrytëzimit të dinamikave

gjeopolitike, të krijimit të klimës së marrëveshjeve e të nismave rajonale mes elitave

5

politike të vendeve të Ballkanit Perëndimor lidhur me dinamikat, vlerat dhe interesat

komplementare, rreziqet e kërcënimet e përbashkëta. Më në fund do të identifikohen edhe

skenarë e ide të cilat do të vinin në ndihmë si të klasës politike të vendeve të rajonit,

ashtu edhe të klasës politike evropiane në funksion të integrimit të Ballkanit Perëndimor.

Gjetje të tilla të sjelljes perspektive, të bazuara në vlera dhe standarde të përbashkëta

Evropian- Perëndimore, do të ndihmonin në trupëzimin e shqetësimeve të përbashkëta në

radhë të parë të zhvillimit ekonomik, por edhe të sigurisë, duke krijuar kësisoj

kundërbalancën e duhur për të zbutur prirjet apo ―ndërsimit‖ konfliktual shpesh të nxitur

për qëllime politike apo nga elementë radikalë, terrorizmi ndërkombëtar, etj. Kjo rrugë

do të lehtësonte udhëtimin e vendeve të Ballkanit Perëndimor në shtigjet e ngushta të

sigurisë së plotë dhe integrimit në BE sipas meritave dhe kontributeve, për të krijuar një

klimë më të favorshme për më tepër investime, projekte e kapacitete të përbashkëta

sigurie rajonale, kooperim kulturor dhe luftë kundër trafiqeve ilegale, krimeve

transkufitare, terrorizmit, menaxhim të fatkeqësive natyrore dhe aksidenteve të rënda

teknologjike. Studimi rreh të përforcojë idenë se siguria rritet nëse ajo gjen mbështetje

nga politika efikase të bashkëpunimit ekonomik, të ndërtimit dhe konsolidimit të

institucioneve, zhvillimit të infrastrukturës komunikuese, shkëmbimet tregtare,

teknologjike e kulturore, përkundër pengesave nacionaliste dhe natyrisht duke respektuar

diversitetin aq shumë tipik në këtë rajon.

Fokusi i hulumtimit shkencor do të jetë propozimi për gjetjen e rrugëve që kanë për

qëllim shmangien e alternativave kaos-gjeneruese dhe bëjnë të mundur kuptimin më të

thellë të potencialeve që mbart pozicioni gjeopolitik e gjeostrategjik i rajonit,

bashkëpunimi për zhvillimin, paqen e sigurinë. Natyrisht rajoni nuk merret i shkëputur

dhe, si i tillë, integrimi në strukturat euro-atlantike nuk konsiderohet si shfaqje vullneti të

mirë apo të keq nga këto struktura, por si shfaqje e transformimit të mendësive, të

kulturës dhe të angazhimit në projekte të përbashkëta. Njëherazi, për shqiptarët, dhe jo

vetëm për ta, realizimi i këtij objektivi strategjik ecën paralel me objektivin tjetër

strategjik, atë të integrimit mbarëkombëtar si prioritet dhe faktor motivues i integrimit

euroatlantik, jo si ringjallje e nacionalizmit primitiv.

Linja e kërkimit shkencor

Në përpjekjet për të përfshirë kundërshtitë e ideve dhe mendimeve, për të analizuar të

gjitha kahet dhe për të dhënë përgjigje për to, në thelb lind pyetja hulumtuese: A është

parë e analizuar BP si një konfigurim gjeopolitik dhe, si i tillë, jo vetëm i kushtëzuar por

edhe kushtëzues qoftë në raportet me shtetet e fuqitë e mëdha, edhe me organizatat

evropiane e euro-atlantike, përkatësisht BE dhe NATO? Një pyetje e tillë hap shumë

pikëpyetje të tjera të ndërvarura për hulumtime të mëtejshme: cilët janë aktorët dhe

faktorët kushtëzues në BP në përgjithësi dhe në hapësirën shqiptare në veçanti? Në këtë

kuadër, në ç‘raport do parë integrimi mbarëkombëtar me atë të integrimit evropian? A

6

jemi ne popujt e Ballkanit Perëndimor të ―vetëndëshkuar‖ të jetojmë në konflikt e luftë

me njeri- tjetrin, apo janë edhe faktorë të tjerë jashtë nesh, të cilët ose e kanë nxitur dhe

mbështetur luftën mes nesh për qëllimet e tyre, ose nuk janë në nivelin e përgjegjësive të

tyre historike për të përcjellë qasje të tjera sikundër do të ishte ajo e integrimit në BE të

vendeve të BP? Pyetjes themelore dhe atyre shoqëruese do t‘i përgjigjemi duke u bazuar

në studimin tonë përmes kodit gjeopolitik që ka të bëjë me funksionin e diskursit dhe

fuqisë e dijes, i cili ka për qëllim të shqyrtojë BP, aktorët kushtëzues si dhe përplasjen e

dinamikave gjeopolitike në këtë hapësirë për të vijuar me rrjedhat shqiptare, sfidat e

shanset e integrimit si dhe perspektivat gjeopolitike e rajonit. Dihet se qëllimi final i

organizatave euro-atlantike dhe gjithë aktorëve të përfshirë në proces është krijimi i një

hapësire gjeopolitike të pashkëputur gjeografikisht, e cila do të bëjë të mundur

funksionimin pa vakume midis qendrës dhe periferisë.

Problemet themelore që do të jenë në fokus të shqyrtimit tonë lidhen me pyetje

fondamentale të tipit: a e përcakton vetë BP të ardhmen e tij për të bërë të mundur futjen

në klubin e BE, apo edhe ky i fundit duhet të ndjellë më me forcë dhe angazhim? Cilat

janë aktorët kushtëzues dhe interesat e tyre në rajon?A lexohet përplasja e dinamikave

gjeopolitike në BP me synim ridimensionimin e marrëdhënieve të të gjithë spektrit të

vendeve të rajonit përmes bashkëpunimit? Cila është marrëdhënia reciproke që krijohet

në këtë realitet dypolësh apo shumëpolësh? A janë të mjaftueshme institucionet

integruese dhe të sigurisë e mbrojtjes të BE dhe ato të vendeve të BP, apo ka diçka për të

shqyrtuar në koherencën e strategjive të tyre? E vështruar nga një qasje racionale e

analizës së mjedisit të sigurisë, cilat janë shanset, sfidat dhe vet perspektivat gjeopolitike

të BP? A mjaftojnë mekanizmat e BE dhe sa efiçente janë strategjitë që gjenerojnë

sistemet e sigurisë Evropiane, në bashkëpunim edhe me NATO-n, OSBE-në, si dhe me

aktorë të tjerë me interesa komplementare?

Përmes këtij studimi kërkoj të vërtetoj që organizmat euro-atlantikë po punojnë disi

ngadalë për të ardhmen e BP për ta përfshirë në hartën e vet politike dhe se ky ritëm është

në proporcion me pasojat jo vetëm për rajonin e BP, por edhe për vetë kontinentin.

Shenjat janë dhënë pikërisht këto kohët e fundit, kur vendet e BP u renditën ndër pritëset

e valëve të para të emigracionit masiv të prodhuar nga krizat në disa vende arabe.

Pikërisht kjo ngadalësi i ka lodhur vendet e rajonit dhe opinionin publik të këtyre

vendeve, i cili prej një çerek shekulli është në pritje për t‘iu bashkuar BE. Kjo ka rritur

skeptiçizmin për mundësinë e pranimit në klubin e BE. Studimi hulumton se, nëqoftëse

gjendja e raporteve BE-BP qëndron e ngrirë sikurse ka qenë rasti deri tani, atëherë kriza e

stërzgjatur ekonomike-monetare e BE, rrjedhat e situatës së rrezikshme në Lindjen e

Mesme, emigracioni masiv që po buron prej këtyre vendeve, rreziku terrorist, etj, do të

rrezikojnë të prodhojnë si hallakatjen e paadresë të vendeve të BP, ashtu edhe

dezintegrimin e vetë BE. Në fund të fundit, një Evropë pa Ballkanin Perëndimor do të

ishte jo vetëm e cunguar, por edhe e rrezikuar.

7

Në këtë linjë do të shtrohen natyrisht edhe tezat përkatëse. Teoritë e marrëdhënieve

ndërkombëtare dhe gjeopolitika posaçërisht si një metodë e të menduarit rreth botës dhe e

parashikimit se çfarë do të ndodhë në të ardhmen, kanë shumë për të ofruar në qasjet

analizuese për vendet e vogla si ato të Ballkanit Perëndimor, sidomos tani në kushtet e

pas Luftës së Ftohtë dhe nën ndikimet gjithnjë në rritje të globalizimit. Do të vërtetohet

se BE edhe aktorë të tjerë kushtëzues ende nuk kanë një vlerësim real të identitetit të

―Ballkanit Perëndimor‖si një koncept politik e gjeopolitik të këtij rajoni, gjë që ka

kultivuar një lloj sjelljeje që e ―harron‖ këtë rajon për ta përfshirë plotësisht në proceset

integruese. Kjo duket edhe në faktin se ka ende pak instrumente për t‘u përdorur në

përshpejtimin e ritmeve të integrimit të vendeve të BP në organizmat euro-atlantike.

Në këtë kah, do të vërtetohet se strategjitë e sigurisë të vendeve të BP nuk janë sa duhet

të orientuara për nga objektiva strategjikë, të tilla që do të mund të motivonin

bashkëpunimin dhe integrimin euroatlantik. Ndërkohë, edhe vetë politikat e sidomos

qëndrimet e organizmave euro-atlantikë shfaqen disi të turbullta dhe jo vendimtare për të

qenë efiçiente në arritjen e qëllimeve strategjike, për t‘i kundërqëndruar influencave dhe

ndërhyrjeve shumëfijëshe të aktorëve të tjerë jashtëEvropianë e jashtëeuroatlantikë. që

kanë më shumë interes për një Ballkan Perëndimor të copëzuar e madje të konfliktuar

përhershmërisht. Studimi do të analizojë nëse objektivat strategjikë të integrimit të

vendeve të BP janë komplementare me interesat e aktorëve kushtëzues. Kjo do të na çojë

në përfundimin nëse vendet e Ballkanit Perëndimor janë shndërruar në faktorë kontribues

sigurie për t‘u bërë pjesë e natyrshme e organizmave euro-atlantike.

Në kuadër të studimit dhe në funksion të temës, një vend të posaçëm do të zënë

hulumtimet për rrjedhat, qasjet dhe problematikat kombëtare shqiptare. Do të na duhet të

rivlerësojmë intensitetin e interesave të aktorëve kushtëzues në hapësirën shqiptare,

dinamikat dhe rolin e tyre në raport me interesat kombëtare të Shqipërisë dhe të kombit

shqiptar përgjithësisht.

Variablet që përbëjnë boshtin e këtyre pyetjeve të hulumtimit shkencor janë ekzistenca e

paradigmave që e shohin BP si realitet gjeografik; mungesa e perceptimit nga elita

politike e e vendeve të BP lidhur me peshën dhe rëndësinë gjeostrategjike të rajonit;

ekzistenca e aktorëve të shumtë kushtëzues me dinamika e vektorë gjeopolitikë të

larmishëm, komplementarë por edhe të kundërt; mungesa e mekanizmave efiçientë në

strukturat strategjike të BE dhe në institucionet e sigurisë së çdo vendi të rajonit, në

realizimin e strategjive dhe objektivave të integrimit në të gjitha nivelet, gjë që redukton

nivelin e besueshmërisë tek këto institucione, ul profesionalizmin dhe i shndërron ato në

instrumente të politikave elektorale të ditës; ndërhyrja e politikës bazuar në interesa

gjeopolitike nacionaliste dhe jo në objektiva të fokusuara drejt filozofisë integruese

rrjedhimisht e zbeh gjithë procesin e integrimit.

Në rrjedhim, rritja e peshës së aktorëve kushtëzues me interesa konfliktuale, mbajtja

gjallë e ideologjive nacionaliste, etj., mbartin me vete zbehjen e qeverisjeve demokratike,

çojnë në politika klienteliste, në shtimin e efekteve të ideologjive dhe kulturave agresive

8

mbi profesionalizmin dhe meritokracinë e institucioneve, rrjedhimisht uljen e efiçiencës

së strategjive dhe instrumenteve përkatëse që janë përgjegjëse për proceset integruese në

organizatat evropiane e euro-atlantike. Të tilla prirje rrezikojnë të ringjallin në vendet e

rajonit sisteme qeverisjeje të tipit autoritar, të cilat, në kushtet e pamjaftueshmërisë

ekonomike e financiare, të kapaciteteve të lidershipit dhe të orientimeve shumëkahëshe,

bëhen lehtësisht të përthyeshëm ndaj ndërhyrjeve ekstraEvropiane e ekstraeuroatlantike,

siç mund të jenë ndërhyrjet ruse, kineze apo edhe terrorizmi ndërkombëtar me bazë

fetare.

Mbi këto konsideracione të përgjithshme, tezat themelore do të jenë:

a. BP si konfigurim gjeopolitik i referuar dhe i përdorur nga kancelaritë kombëtare dhe

kolegjiale të BE nga fundi i viteve ‘90 të shekullit të kaluar, ende nuk gjen vlerësim real

si rajon me avantazhe gjeopolitike, por dhe me sfida, të cilat ende përmbajnë mundësitë e

ndikimit të rrezikshëm për paqen e sigurinë në Evropë.

b. Megjithëse përmasat e popullatës e të hapësirës i rreshtojnë vendet e BP si vende të

vogla, bazuar në produktin ekonomik që gjenerojnë dhe fuqinë e tyre përgjithësisht, këto

vende ende gjenden jashtë vëmendjes së organizmave evropiane e euroatlantike. Por

pozicionimi i BP si urë lidhëse mes Kaspikut e Adriatikut, midis Mesdheut e Evropës

Qendrore, midis ―perandorive‖ fetare (katolicizmit, ortodoksisë dhe islamizmit) ende të

ndara në vija dhe në influencë, e bëjnë këtë rajon tepër të rëndësishëm për peshën

tërësore të ardhshme që pretendon si BE, edhe NATO. Ndërkohë, lënia mënjanë apo

mungesa e vëmendjes ndaj BP, influencon drejtpërsëdrejti sigurinë energjetike të vetë

Evropës, lë mënjanë luftën kundër terrorizmit me baza fetare, kundër trafiqeve dhe

emigracionit ilegal. Eliminimi i vakumeve ku mund të gjallojë krimi i organizuar,

terrorizmi dhe pastrimi i parave të pista, është i rëndësisë së dorës së parë, për të

shmangur efektet katastrofike për sigurinë e vetë Evropës si e tërë. Prandaj rajoni mbetet

fushë e rëndësishme e ndërveprimit të aktorëve politikë ndërkombëtarë.

c. Megjithëse BE vijon të mbështesë BP, rajoni gjendet ende në periudhë tranzicioni, e

cila për shumë arsye, po mbetet shumë e gjatë në kohë. Kapacitetet e pakta kombëtare për

vetmenaxhim krizash, defiçiti demokratik dhe sidomos ai i zhvillimit, elitat politike jo të

besueshme si për popujt e tyre, ashtu edhe për standardet evropiane, kanë bërë që rajoni

të mbetet shumë lehtë i prekshëm nga ndërhyrjet politike, ekonomike, energjetike dhe

financiare të fuqive ekstraEvropiane e ekstraeuroatlantike.

d. Procesi i zgjerimit të BE, si edhe i NATO-s, është objektiv strategjik dhe mbetet ende

një opsion tërheqës për shumicën e popujve të vendeve të Ballkanit Perëndimor. Por sa

kohë ky proces stërzgjatet, lodhja nga tejpritja krijon efekt të kundërta, aq me tepër kur

vërehet mungesë vëmendje dhe përpjekjesh të koordinuara nga ana e saj. Zgjidhja e

problemeve ndëretnike midis vendeve të rajonit, harmonizimi i sistemit politik të Bosnje-

Hercegovinës, njohja e plotë politike e Kosovës, zgjidhja e kontradiktës artificiale Greqi-

Maqedoni, impulsi integrues i Malit të Zi në strukturat Euro- Atlantike, etj, bëjnë

përgjegjëse si elitat përkatëse, ashtu edhe strategjitë jokoherente të NATO-s e BE.

9

ë. Dinamikat gjeopolitike shqiptare janë të kushtëzuara nga gjeografia, thellësia historike,

pleksjet e aktorëve të tjerë, veçanërisht në kohët moderne. Shqipëria, një komb e shtet i

vogël shtrihet në një nyje nevralgjike të BP dhe Evropës dhe, si e tillë, ka ç‘të ofrojë e

ç‘t‘i ofrohet nga BE e NATO, si dhe nga kushtëzuesit e tjerë në rajon. Duhet kuptuar

njëherë e mirë se faktori shqiptar tashmë nuk është vetëm Shqipëria. Ky nuk është një

këndvështrim nacionalist, por një realitet i munguar deri tani, por që ka përfituar

emancipimin në shkallë të tillë saqë kushtëzon e do të kushtëzojë shumë të ardhmen e

rajonit e më gjerë. Pa faktorin shqiptar, zor se do të përfytyrohet të krijohet klima, kultura

dhe filozofia e bashkëpunimit dhe integrimit si synim strategjik me interes për vendet dhe

popujt e rajonit.

f. Sfidat, shanset dhe perspektiva gjeopolitike e BP janë të kushtëzuara nga realiteti i

mjedisit strategjik dhe pesha gjeostrategjike e rajonit. Ndoshta angazhimi i drejtpërdrejte

i një fuqie të madhe të BE, siç do të ishte Gjermania, mund t‘i japë rajonit një hov të ri

drejt përshpejtimit të integrimit në BE.

Metodologjia e studimit

Struktura kryesore e disertacionit është ndërtuar e bazuar në modelet konstruktiviste

liberale të institucioneve funksionale perëndimore, duke e vënë theksin te një përqasje

shumëdimensionale, që zë fill me trajtimin teorik e konceptual të literaturës referuar

dinamikës gjeopolitike në BP dhe rrjedhave shqiptare, duke pasuar me ecurinë e

momentet kryesore të saj në raport me integrimin euroatlantik. Si pjesë e qasjes

metodologjike janë edhe studimet mbi zhvillimet përmes gërshetimit të shanseve e

sfidave, testimet e dokumenteve strategjike dhe efiçiencës së instrumenteve të tyre gjatë

zbatimit në rastet studimore në rrafshin kombëtar, si dhe të rajonit të Ballkanit

Perëndimor në tërësi.

Më tej, për vlerësimin aktual të gjendjes së sigurisë në vendet e Ballkanit Perëndimor do

përdoren burime që nisen që nga kontaktet e bëra me ekspertë të fushës, me botimet e

tyre akademike, disertacione të ndryshme të botuara në gjuhë të ndryshme rreth

gjeopolitikës dhe sigurisë, aspekteve institucionale e historike, si dhe dështimeve e

sukseseve të arritura nga bashkëpunimi dhe zbatimi në shtete të veçanta, qoftë anëtare të

BE-se, apo jashtë saj. Mbi bazën e kësaj qasjeje, duke konkluduar me zbatimin e saj në

vendet e BP, si dhe sfidat që ka hasur, kemi identifikuar opinionet dhe perceptimet e tyre

mbi situatën dhe mjedisin e sigurisë në rajon, dhe, si rrjedhim, mbi efiçencën e

institucioneve të sigurisë euroatlantike dhe të vetë vendeve të rajonit.

Analiza do të shqyrtojë në mënyrë tematike dhe të integruar problemet, pyetjet, hipotezat

dhe variablet e tyre, gjatë së cilës do të përdoret kombinimi i shembujve me argumentet,

duke përshkruar, kundërshtuar apo përkrahur në konkludim të tyre, opinione dhe

pikëpamje të caktuara sipas rastit e referencave të marra. Zakonisht, linja e argumenteve

do të ndjekë mënyrën deduktive të logjikës së arsyetimit, duke lëvizur nga çështje të

10

kontekstit evropian në atë ballkanik dhe të çdo vendi specifik, duke mbajtur në

konsideratë edhe aktorët e tjerë kushtëzues në dinamikat gjeopolitike në rajon. Synimi i

përdorimit të referencave nga një gamë e gjerë burimesh të shkollave liberale,

konservatore dhe realiste është që studimi të jetë sa më përfaqësues dhe sa më afër të

vërtetës.

Në studim do të përdoret kryesisht metoda analitike gjithmonë duke i trajtuar ngjarjet nga

këndvështrimi diakronik, por rrjedha e punimit ndjek edhe metodën e krahasimit. I gjithë

studimi shkencor ka një rrjedhë të mirëpërcaktuar dhe renditje logjike të çështjeve të

trajtuara hap pas hapi. Si pasojë, do të ketë vijuëshmëri ne mendim dhe lidhje të ngushtë

si midis çështjeve të trajtuara në çdo kré, ashtu edhe për sa i përket kohezionit logjik të

krerëve me njeri-tjetrin. Fillimisht, duke qënë se ky disertacion i përket disiplinës së

gjeopolitikës në korrelacion me sigurinë dhe më tej rajonalizohet duke u përqendruar në

gjeopolitikën dhe mjedisin e sigurisë të Ballkanit Perëndimor, është parë e udhës që të

trajtojë në një analizë të posaçme disiplinën e Gjeopolitikës duke sjellë diskursin fillestar

në lindjen dhe zhvillimin e mëtejshëm të kësaj disipline. Kështu, fillohet duke bërë një

analizë kritike mbi vetë diskursin gjeopolitik, aktorët dhe ekspertët kryesorë të saj. Kjo

do të jetë edhe baza aksiale rreth së cilës do të sillet më vonë diskursi mbi gjeopolitikën e

BP. Do të vijohet me BP si strehë e shteteve të vogla, duke i testuar përmes dokumenteve

strategjike. Studimi do të vijojë me analizën e aktorëve kushtëzues në gjeopolitikën e BP.

Me tej, në kre të veçantë, do të trajtohen dinamikat gjeopolitike shqiptare dhe përplasja e

dinamikave gjeopolitike në BP.

Pyetjes se cila është perspektiva gjeopolitike e BP do të mundohemi t‘i japim përgjigje në

kreun përmbyllës të këtij disertacioni me anë të analizës në retrospektivë dhe

pritshmërisë së shanseve dhe sfidave kryesore, si dhe në perspektivën e së ardhmes së

integrimit të plotë euroatlantik të rajonit. Analiza e aktorëve dhe faktorëve, e

eksperiencës se si e kanë adresuar vende të ndryshme realitetin ekzistues, mundësuan të

arrihet në konfigurimin e një arkitekture shprehëse për prirjet e mundshme. Në këtë

kontekst, analizohen avantazhet dhe dizavantazhet, duke e lënë kështu hapësira për

diskutim alternativash të tjera në nivel ekspertësh.

Në përfundim, do rrekemi të interpretojmë gjetjet nga krerët paraardhës, me synim

arritjen e disa përfundimeve objektive për t‘i dhënë përgjigje pyetjeve tona hulumtuese,

qëllimit të këtij kërkimi shkencor dhe objektivave të tij. Në analizë të mjedisit strategjik

dhe peshës gjeostrategjike të rajonit, plotësojmë më mirë pikturën e gjeopolitikës e të

sigurisë për BP, i japim përgjigje problemeve që lidhen me dinamikat gjeopolitike në

këtë rajon, si dhe rrjedhës shqiptare.

Këto do të ofrojnë edhe përfundimin e disertacionit dhe vlerat praktike e akademike të

këtij studimi. Siç u shpjegua edhe më lart, synimi i disertacionit është të identifikohen

përfundime që vlejnë për konceptimin e dinamikave gjeopolitike në BP, rritjen e

efiçencës së institucioneve të sigurisë të BE, etj., si dhe politikave të sigurisë kombëtare

të vendeve të BP. BE, nëpërmjet institucioneve të sigurisë, duhet të kthejë në realitet

11

koherent ambiciet e saj për veprime jashtë zonës së BE, duke thelluar dhe zgjeruar

aktivitetin dhe angazhimet e saj.

Sigurisht që vetë tematika, në tërësinë e vet, ka veçori të cilat lidhen me natyrën tepër të

ndjeshme të dinamikave gjeopolitike të BP e rrjedhat shqiptare, si dhe të ame aspektet

komplekse të tyre. Vendet e BP duhet të ndërgjegjësohen për peshën dhe rolin e

pozicionit të rajonit duke marrë më shumë përgjegjësi politike individuale dhe duke

rakorduar në bazë të një filozofie të përbashkët integruese me njëra-tjetrën. Rastet

studimore të marra në shqyrtim për analizën e mjedisit dhe shtrirjen e dokumenteve

strategjike i përkasin një grup shtetesh të BP që kanë veçoritë e tyre përkatëse e nivele të

ndryshme zhvillimi dhe, si rrjedhojë, edhe treguesit e performacës dhe efektivitetit

klasifikohen mbi bazën e objektivave të ndryshëm për t‘u arritur.

Rezultatet e gjetjeve shkencore, vlerat politike dhe kufizimet

Me gjendjen e tanishme të punëve dhe rënien e intensitetit të forcave centripete të

Brukselit, duket se alternativa e zgjerimit të BE me vendet e Ballkanit Perëndimor dhe

rrjedhimisht integrimi i tyre në hapësirën e tij gjeo-ekonomike mbetet një perspektive e

vakët edhe për dekadën e ardhshme. Realiteti përcjell se BE ka ngecur në sindromën

―lodhje nga zgjerimi‖ ndërsa vendet e Ballkanit Perëndimor duket se kanë ngecur në

sindromën ―lodhje nga pritja e gjatë për anëtarësim‖.

Mbi këto teza themelore, të rejat e kërkimit shkencor do të jenë:

- Të analizohet në gjithanshmëri kompleksiteti i BP, si një rajon klasik

ndërveprimesh shumërrathëshe. Pa këtë analizë nuk mund të kuptohet kalimi nga

nocioni thjeshtë gjeografik apo historik, në nocionin gjeopolitik.

- Të njihet e analizohet diskursi gjeopolitik i pas-Luftës së Ftohtë që motivon

vizion për hartimin e politikave dhe strategjive efikase,

- të vlerësohet pesha dhe rëndësia gjeostrategjike e rajonit të BP,

- të vlerësohen efiçenca dhe evoluimi i strategjive të sigurisë, burimet, mjetet

(kapacitet) dhe objektivat, si dhe prioriteteve e BE e NATO për integrimin e plotë

të BP,

- të vlerësohet roli i aktorëve kushtëzues dhe dinamika e tyre gjeopolitike në BP

dhe rrjedhat shqiptare,

- të identifikohen hapësirat kyçe të përpjekjeve të aktorëve ekstraEvropianë e

ekstraeruatlantikë siç janë Rusia, Kina, apo rreziku terrorist që shfrytëzon baza

fetare si Islamizmi, etj., me kundërobjektivat e tyre për zona influence

gjeopolitike.

- të analizohet kompleksiteti i sigurisë dhe të vlerësohen dokumentet strategjike të

vendeve të BP,

- të analizohen aktorët dhe faktorët kushtëzues gjeopolitikë në hapësirën shqiptare,

12

- të hulumtohet dhe provokohet debat shkencor lidhur me shanset dhe sfidat e

integrimit, raporti i integrimit evropian me atë mbarëkombëtar, rreziqet dhe

kërcënimet e mundshme dhe perspektiva gjeopolitike të BP, strategjitë dhe

praktikat e ndryshme të zhvillimit të rajonit, me qëllim përforcimin e përpjekjeve

të filluara nga institucionet e BE për një zgjidhje afatgjatë dhe pa kthim prapa në

konfliktet ndëretnike mes popujve të Ballkanit, etj.

Sidoqoftë, çdo metodë, pavarësisht rezultateve që ofron, ka edhe mangësitë e kufizimet e

saj. Informacioni i pasqyruar në kapituj të veçantë për dinamikat gjeopolitike në BP si

―strehë‖ e vendeve të vogla dhe rrjedhat shqiptare, nuk është shterues, por reflekton

qasjen e zhvillimeve konkrete sipas interesave të aktorëve kushtëzues, sidomos të BE, të

institucioneve të saj të sigurisë, aspekteve institucionale, organizative të saj dhe, mbi këtë

premisë, si një trend optimist i shërben arsyetimit tonë mbi efektivitetin e kësaj politike

edhe në të ardhmen. Me eksperiencën e krijuar e mësimet e nxjerra përmes sukseseve dhe

dështimeve të aktorëve dhe faktorëve kushtëzues, krijohet një bazë e mirë analitike dhe

premisë për përmirësime e zhvillime të reja në fushën e kësaj politike, veçanërisht për

rritjen e kohezionit vendimmarrës mes shteteve e institucioneve, zhvillimin e

kapaciteteve operacionale, si dhe kapërcimin e vështirësive në marrëdhëniet mes

partnerëve. Ky punim mendoj që krijon një bazë të mirë orientuese për t‘i shërbyer

vendimmarrësve mbi rolin dhe efiçencën e mekanizmave të institucioneve të sigurisë,

dinamikave gjeopolitike dhe rrjedhave shqiptare Periudha kohore që merret në shqyrtim

është ajo e pas-viteve ‘90. Kjo kohë është relativisht e shkurtër, sepse edhe vetë BE-ja,

NATO-ja, por edhe çdo vend i BP kanë përjetuar procese transformimi në dinamikat

gjeopolitike. Situatat kanë qenë të brishta, komplekse e shpesh të tensionuara. Realitetet

që priten natyrisht do të shtojnë të tjera fakte e faktorë e, rrjedhimisht, edhe përfundimet

do të evoluojnë më shumë. Sidoqoftë, çka shtroj në këtë punim, do të përbëjë një bazë të

mjaftueshme për të thelluar më tej në të ardhmen rezultantet e politikave drejt përfshirjes

së rajonit në familjen e madhe evropiane.

Duke qenë se nuk ka punime e kërkime të shumta në ketë fushë, risia vjen nga fokusi i

diskursit gjeopolitik në funksion të fuqisë, dijes dhe ndikimit të konfigurimit gjeopolitik

të një zone të caktuar të Evropës, siç është BP, ku përjetohet përballja e fuqisë së

organizmave evropianë dhe euroatlantikë dhe instrumenteve të tyre, me përpjekjet e

aktorëve dhe faktorëve të tjerë kushtëzues. Punimi pritet të ketë interesim për ekspertët e

marrëdhënieve ndërkombëtare, gjeopolitikës, fushës së sigurisë, botës akademike,

publikut, si dhe institucioneve vendimmarrëse.

13

PARATHËNIE

Këndshikimi gjithëpërfshirës i koncepteve dhe realiteteve gjeopolitike është një përpjekje

që gjithnjë ka nevojë për përmirësime. Vetë realitetet e reja krijojnë dhe shtrojnë rrugën

për rishikimin apo plotësimin e koncepteve të mëparshme. Për shembull, jo shumë larg

në kohë, por as tre dekada më parë nuk mund të parashikohej ndikimi thuajse përcaktues

i globalizmit si në trajtesat gjeopolitike, ashtu edhe në rrjedhat e zhvillimeve.

Në këtë kuadër, dinamikat gjeopolitike të Ballkanit përgjithësisht, e atij Perëndimor

veçanërisht, ku përfshihen edhe ato shqiptare dhe që përbën boshtin e kësaj teme, e kanë

të domosdoshme të shikohen e rishikohen, varësisht nga ndërveprimet e reja të aktorëve e

faktorëve që pleksen për nga gjeografia, thellësia historike dhe interesat. Ka ende një

boshësi në kërkimet shkencore të derisotme lidhur me dinamikat gjeopolitike, sidomos në

funksionet e diskursit dhe të fuqisë e dijes të BP, në analizën e mjedisit të sigurisë e

kapërcimin e paradigmave që e kanë pas cilësuar këtë rajon kryesisht si nocion

gjeografik, për të shkuar drejt qasjes reale së analizës si konfigurim gjeopolitik në

korrelacion dinamik të BE dhe aktorëve të tjerë kombëtarë.

BP është një konfigurim relativisht i ri gjeopolitik, ku pleksen aktorë të shumtë

kushtëzues, kombëtarë e mbikombëtarë, ku sfidat e tij për t‘u integruar në komunitetin

Euro-Atlantik janë ende të mëdha. Çështja është që, duke u shkëputur nga këndshikimet

egocentriste apo të ngushta nacionale, të identifikohen sfidat, shanset dhe perspektivat

gjeopolitike për të adresuar angazhimin e vendeve të rajonit drejt qasjeve bashkëpunuese

për çështje që kushtëzojnë interesat vitale të të gjitha vendeve e kombeve që e përbëjnë

këtë rajon.

Jo shumë larg në kohë, vetë aktorët ballkanikë e sidomos aktorët jashtëballkanikë kanë

vuajtur nga paragjykimet duke i trajtuar konfliktet karakteristike në Ballkan si të dhëna

një herë e mirë dhe gati të çimentuara në ndjenjat e këtyre popujve. Kësisoj janë lënë

mënjanë bazat ku zakonisht kultivohen urrejtjet, paragjykimet dhe perceptimet e

gabuara: prapambetja e zhvillimit ekonomik, lënia mënjanë dhe madje ―ndërsimi‖ i

përplasjeve midis tyre. Si në çdo rajon tjetër të varfër dhe me kryqëzim interesash të

superfuqive botërore, edhe në Ballkan konfliktet e kanë bazën tek kushtet politike,

ekonomike, sociale dhe kulturore të rajonit, si dhe tek përplasja e interesave të Fuqive të

Mëdha, të cilat tradicionalisht kanë parë në këto rajone kufijtë e influencave për

hapësira gjeopolitike.

Dilemat e sigurisë në Ballkanin Perëndimor e kanë rënduar edhe më shumë këtë peizazh.

Nuk është e rastit që, pas Luftës së Ftohtë, ishte pikërisht BP që vuri në pikëpyetje

ekzistenciale jo vetëm popuj e kombe, por edhe vetë autoritetin dhe efiçiencën e

organizatave mbarëEvropinae e euroatlantike. Prandaj tema synon më tej të analizojë

peshën, vendin dhe rolin e vendeve të BP, si dhe kompleksitetin e sigurisë dhe sfidat e

gjithanshme që e shoqërojnë.

14

Krahas këtyre ―rektifikimeve‖ kombëtare e rajonale, vetë organizatat evropianë e euro-

atlantike kanë se ç‘të ndreqin në vizionet e tyre ndaj rajonit të BP. Frikërat,

paragjykimet, nënvleftësimet e, aq më keq, lënia mënjanë apo pasdore e fateve të rajonit

të BP, janë premisa për pasigurinë e vetë Evropës. Kohët po e sjellin gjithnjë e më shumë

në vëmendje këtë fakt, ku BP po gjendet në vijën e parë për përballimin e fluksit masiv të

emigrantëve, të shtrirjes kërcënuese të ISIS, etj. Në një farë mase, paqartësitë, ngathtësia

dhe mungesa e strategjive efikase të organizatave evropiane dhe euroatlantike për të

riformatuar kodin e integrimit të vendeve të BP i ka lodhur këto vende, me rrezik rritjen e

skeptiçizmit ndaj të ardhmes së tyre në këto organizata.

BP mbetet një fushë e rëndësishme e ndërveprimit të domosdoshëm të aktorëve politikë

ndërkombëtarë. Vetë BP është një ansambël interesant dhe si i tillë kërkon kulturë

menaxhimi strategjik.

Rajoni ka bërë përpara në rritjen e kapaciteteve qoftë ato politike në kuptimin e

demokracisë, qoftë edhe në kapacitetet ekonomike e të bashkëpunimit. Gjithsesi, është

ende në stade relativisht foshnjore sidomos për vetmenaxhimin e krizave sidomos atyre të

brendshme. Kultura demokratike relativisht e cunguar, klasa politike e pashkëputur nga

filozofia autoritare dhe korrupsioniste e ka bërë këtë rajon dhe vendet e tij lehtësisht të

prekshëm nga interesat dhe influencat e faktorëve ekstraEvropianë dhe

ekstraeuroatlantikë.

Natyrisht që një analizë shumëprizmatike e aktorëve kushtëzues si edhe e dinamikave

kombëtare shqiptare na çon në identifikimin ripërcaktimit më të studiuar të krijimit të

raporteve më funksionale brendakombëtarë, si dhe midis shteteve të tjerë, në të mirë të

interesave afatgjata. Në këtë kuadër, perspektiva e integrimit euroatlantik të rajonit, e

parë jo thjeshtë apo vetëm si një aspiratë kombëtare, por sidomos si një masë e tregues

bashkëpunimi rajonal, është qasja që ende ka nevojë të shqyrtohet e rishqyrtohet, sepse

historia, krahas pasurive e vlerave të jashtëzakonshme, i ka lënë edhe shumë cene

sjelljeje vendeve dhe popujve të rajonit.

Analiza e kompleksit ballkanik, prurja ―në tavolinë‖ e aktorëve dhe e faktorëve, historikë

dhe aktualë, gjeografikë dhe ekonomikë, socialë dhe fetarë, rajonalë e ekstrarajonalë,

etj., nxjerrja e rezultantes së përplasjes së mendimeve dhe prirjeve në terren, është një

angazhim interesant sepse normalisht duhet të prodhojë edh strategji të dobishme për të

ardhmen. Pa këtë përplasje idesh, filozofish, konceptesh e praktikash, nuk mund të

ngrihen filozofi të qarta lidershipi sidomos në nivelet e bashkëpunimit e të integrimit për

të cilat vuan aq shumë rajoni.

15

KREU I - VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM MBI GJEOPOLITIKËN, SKENARË

DHE KONFIGURIME

Të jetosh në një botë komplekse dhe dinamike do të thotë të përballesh me shumë

paqartësi. Shpeshherë kjo ndjenjë nuk ndalet së ekzistuari dhe na shtyn në skajet e ankthit

ekstrem në kohërat e trazuara. Madje edhe në kohërat e paqes dhe qetësisë ne nuk e dimë

mirë se çfarë na rezervon e ardhmja dhe të mos flasim pastaj gjatë luftërave, konflikteve

dhe kataklizmave të tjera madhore shoqërore, ekonomike, demografike apo politike dhe

shpeshherë edhe mjedisore. Disa të tjerë preferojnë të përqendrohen në menaxhimin e

emergjencave ditore, disa paralizohen nga mosveprimi apo jetojnë nën frikën e

vazhdueshme të surprizave të paevitueshme strategjike, por disa thjesht zmbrapsen dhe

vështrojnë në perspektivë se çfarë mund të na rezervojë e ardhmja dhe përse. Arti i

strategjisë dhe aftësive politike për ndërtimin e shtetit përqendrohet më shumë në

nxjerrjen e skenarëve alternativë për të ardhmen, për të sfiduar kornizat e veta mendore

dhe për t‘u përgatitur në menaxhimin e rreziqeve të ndryshme apo kapjen e shanseve në

mundësinë e së ardhmes, e cila më në fund do të materializohet. Kryerja e studimeve

metodologjike mbi zhvillimin e skenarëve, parashikimin dhe teknikat e tjera, po bëhet një

industri në rritje në shumë fusha, që nga biznesi e deri tek shkenca dhe që nga teknologjia

tek politika. Në momentin aktual kur bota është e përfshirë në zonën e turbullimeve

ekstreme, nuk është aspak e befasishme që të ketë interes në rritje për sa i përket

vizioneve të ndryshme rreth së ardhmes. Të flasësh për vizion, do të thotë të fjalësh për

parashikim dhe të flasësh për parashikim dhe skenarë të mundshme, kjo do të thotë të

angazhosh në lojë një disiplinë, e cila quhet Gjeopolitikë.

Vetë termi gjeopolitikë erdhi në vëmendje gjatë shekullit të XIX, duke iu referuar

mënyrës në të cilën idetë që lidheshin me politikën dhe hapësirën, mund të përdoreshin

brenda politikës kombëtare. Gjeopolitika lidhet me marrëdhëniet midis shteteve,

strategjitë e jashtme të tyre dhe me ekuilibrin global të fuqisë. Ajo ka të bëjë me të

kuptuarit e bazës së fuqisë shtetërore dhe me natyrën e ndërveprimeve të shteteve me

njëra-tjetrën. Gjeopolitika ka qenë sfera e kristaltë në duart e gjeografëve të mbretit,

madje sipas Friedman, ajo vazhdon të jetë një vizion dhe shprehje kurajoze e

mendjemadhe e Marrëdhënieve Ndërkombëtare, një metodë e të menduarit rreth botës

dhe e parashikimit se çfarë do të ndodhë në të ardhmen. Parashikimi, siç e përmendëm,

qëndron në thelb të ekzistencës së disiplinës së Gjeopolitikës. Parashikimi i të ardhmes së

një shteti, zone apo rajoni, bazuar kjo në të kaluarën historike të tyre, në të tashmen,

ndërthurur me orientimin gjeografik në hartë dhe synimet e politikës së jashtme.

Përpjekja për të dhënë një përcaktim përfundimtar, gjithëpërfshirës dhe kuptimplotë të

vetë termit Gjeopolitikë është një sipërmarrje shumë e vështirë, pretencioze dhe gati-gati

e pamundur. Përgjigjen për këtë janë munduar ta japin personalitete të fuqishme studimit,

të cilët e trajtojnë përkufizimin e gjeopolitikës nëpërmjet analizës nga këndvështrime

komplekse mbi këtë nocion nga studiues të hershëm dhe të mëvonshëm të kësaj disipline

studimi. Emra si: Rudolf Kjellen, Karl Haushofer, Peter Taylor, Aymeric Chauprade,

16

Sauli Bernard Cohen, Yves Lacoste, Kolin Flint, Gerard Toal, David Criekemans, etj,1 do

të përpiqen të japin vizionet e tyre dhe mendimet mbi terminologjinë dhe dhënien e një

përkufizimi mbi këtë disiplinë. Në kapitullin e parë diskursi, pos të tjerash, do të

vazhdojë me atë se çfarë studion kjo disiplinë dhe me të menduarit në mënyrë kritike mbi

gjeopolitikën. Më tej, do të përfshihen në analizë ekspertët dhe aktorët kryesorë të

gjeopolitikës, vizione, skenarë dhe konfigurime gjeopolitike,etj.. Kapitulli i parë i këtij

studimi do të jetë strehë e këtyre diskurseve për të kuptuar më tej thelbin e kësaj

disipline.dhe sidomos ―filozofinë‖ e parashikimeve e konfigurimeve si rasti i Ballkanit

Perëndimor, kompleksiteti , dinamika gjeopolitike dhe kompleksiteti i sigurisë në të cilit

do të jetë objekt i kësaj doktorature.

1.1. Fokusi dhe kuptimi

―Gjeopolitika‖ është një term modern dhe nuk ka më shumë se një shekull jetë. Një jetë,

veç të tjerash, e jetuar me ngashërim mes ekzaltimesh dhe tërheqjesh. Ajo është një

përgjigje e saktë për ndryshimet më të rëndësishme që kanë ndodhur në shekullin e

shkuar dhe që po ndodhin edhe në shekullin aktual. Shpesh herë është konsideruar si të

ishte një pseudo-shkencë, por në realitetin e fakteve, ajo tenton thjesht shpjegimin e

fenomeneve shoqërore të shtrira mbi hapësirën gjeografike.2

Rëndësia e saj për të parë zhvillimet mbi këtë hapësirë është e krahasueshme me

rëndësinë e mikroskopit, i cili qartëson zhvillimet në hapësirën e rrafshit të qelqtë ku

ndodhen agjentët bashkëveprues në një eksperiment. Në vetvete, ajo, ashtu si mikroskopi

nuk mbart faj apo detyrime, por thjesht ofron mënyra e sqarime.

Gjeopolitika (greqisht: Γη - tokë dhe Πολιτική - politikë) në një kuptim të përgjithshëm,

është një disiplinë e cila përshkruan lidhjen ndërmjet politikës dhe territorit, ose më saktë

hapësirës. Kjo lidhje mund të jetë në nivel lokal ose në nivel ndërkombëtar. Rrathët që

ajo përfshin brenda vetes, lëvizin që nga interpretimi i marrëdhënieve madhore,

shtetërore dhe deri tek ato individuale të qytetarëve.

Gjeopolitika është mjeshtëria dhe vënia në jetë e analizës, frenimit, parandalimit,

parashikimit, largpamësisë dhe ushtrimit të fuqisë politike mbi një territor të caktuar. Në

mënyrën më tipike, ajo është metoda e analizimit të politikës së jashtme, e cila përpiqet

që të kuptojë, shpjegojë dhe parashikojë zhvillimet e politikës ndërkombëtare, kryesisht

në ndryshoret e gjeografisë3. Këto ndryshore gjeografike janë në përgjithësi: vendndodhja

gjeografike e një vendi apo të disa vendeve që merren në analizë, madhësia e vendeve të

1 Për më gjerë shih: Ribaj P., ―Perceptime gjeopolitike‖, Akademia e Forcave të Armatosura, Tiranë,

2012. 2 Jean C., ―Manuale di geopolitica‖, Editori Laterza, Roma-Bari, 2006, f. 11. Shih dhe: Ribaj P. dhe

Hitoaliaj A., ―Vështrim panoramik mbi gjeopolitikën‖, Gazeta Ushtria (Ministria e Mbrojtjes), Tiranë,

janar 2012. 3 Po aty.

17

përfshira, klima e tyre, topografia e rajonit, demografia, burimet natyrore që gjenden në

territor, zhvillimi teknologjik, etj.

Në një përshkrim përmbledhës, gjeopolitika rrëfen tradicionalisht lidhjet dhe

marrëdhëniet shkakësore ndërmjet fuqisë politike dhe hapësirës gjeografike; në terma

konkrete ajo është parë shpesh herë si një masë mendimi që analizon receta strategjike të

bazuara mbi rëndësinë relative të fuqisë tokësore dhe të fuqisë detare në historinë

botërore. Tradita gjeopolitike ka disa çështje të qëndrueshme, si lidhja e gjeopolitikës me

fuqinë në politikat botërore, identifikimi i zonave qendrore ndërkombëtare dhe

marrëdhënia ndërmjet kapaciteteve detare dhe tokësore.

Në aspektin akademik, gjeopolitika përfshin analizimin e gjeografisë, historisë dhe

shkencave sociale duke iu referuar hapësirës politike dhe modeleve të shkallëve të

ndryshme (të cilat renditen që nga niveli shtetëror në atë ndërkombëtar)4. Në qëllimin që

ka, ajo është shumë-disiplinore dhe përfshin gjithë aspektet e shkencave shoqërore me një

theksim të veçantë të gjeografisë politike5, marrëdhënieve ndërkombëtare, aspekteve

territoriale të shkencës politike dhe të drejtën ndërkombëtare. Gjithashtu, studimi i

gjeopolitikës përfshin hulumtimin e përbashkët të marrëdhënieve ndërmjet interesave të

aktorëve ndërkombëtarë të politikës, interesa të fokusuar në një rajon, hapësirë, element

gjeografik apo rrugëkalime, marrëdhënie të cilat krijojnë një sistem gjeopolitik.

Gjeografia fizike, si ―parathënia e gjurmimit të ngjarjeve njerëzore‖6 në të gjithë

përbërësit e saj është përcaktuesi i parë gjeopolitik ; është ai që i ka vendosur popujt atje

ku ata janë, që ka bërë të mundur ndërtimin e shteteve sedentare, ose në të kundërt të

lëvizjeve nomade, është ai që ka ruajtur veçoritë fetare dhe etnike. Por, ky përcaktues nuk

vepron i vetëm tek grupet njerëzore dhe as nuk është i pa-rezistueshëm.7

Faktorët e gjeografisë fizike dhe njerëzore veprojnë në kohë, përgjatë historisë së

shoqërive njerëzore. Ato formojnë kuadrin e përhershëm në të cilin nënshkruhet lidhja

mes të shkuarës dhe të tashmes, historisë së marrëdhënieve të njerëzve brenda shteteve

(gjeopolitika e brendshme) dhe asaj të marrëdhënieve midis vetë shteteve (gjeopolitika e

jashtme). Konfliktet që trazojnë botën gjejnë frymëzim thelbësor në qëndrueshmërinë e

4 Jean C., ―Manuale di geopolitica‖, Editori Laterza, Roma-Bari, 2006, f. 12. Ribaj P. dhe Hitoaliaj A.,

―Vështrim panoramik mbi gjeopolitikën‖, Gazeta Ushtria, (Ministria e Mbrojtjes), Tiranë, janar 2012. 5 Carlo Jean bën një trajtim të saktë të diferencave midis gjeopolitikës dhe të gjeografisë politike duke u

fokusuar në interesin e hapësirave politike si të tilla. Ndërsa gjeopolitika studion marrëdhënien midis

shteteve, gjeografia politike interesohet në përhapjen hapësinore të fenomeneve politike dhe në

influencën e faktorëve gjeografikë. Gjeopolitika studion një marrëdhënie të kundërt. Për më tepër,

gjeografia politike studion politikën e kaluar, kurse gjeopolitika atë të së ardhmes. Në fund Jean kujton

se gjeopolitika në dallim nga gjeografia politike nuk është një shkencë, por një ―metafizikë‖ që

interpreton historinë e kaluar dhe që i paraprin asaj të së ardhmes. Nga Jean C., vepër e cituar, f. 14-

18). 6 Kaplan, Robert.D, ―The revenge of Geografy:, 2013‖, Random House Trade Paperback p, 30, vlerësuar nga

Kisinger si ―tërheqës, magjepsës dhe mrekullisht shkencor që hedh dritë mbi të vërtetën e lashtë: Gjeografia ka

qenë një faktor mbizotërues në përcaktimin e fatit të kombeve që nga Egjipti i faraonëve e deri tek Pranvera

Arabe.‖ 7 Chauprade A., ―Géopolitique: Constantes et changements dans l‘histoire‖, Elipses, Paris,2007, f. 207.

18

linjave klanike, etnike, kombëtare, fetare, gjuhësore ose të qytetarisë dhe në zhvillimin e

dinamikave demografike.8

Por, sa e përulur është gjeopolitika ndaj historisë? Ajo i rrëmben historisë fakte për të

ushqyer analizat e saj. Mbasi historia është thellësisht njerëzore; ajo është e mbushur me

surpriza të rastësisë, të të paarsyeshmes dhe të kontradiktës. Përpara saj gjeopolitika

mbetet skematike, e pafjalë, gjithashtu, përballë rastësisë. Përpara këtyre mungesave,

sipas Fernand Braudel9, ne i drejtohemi shkencave njerëzore për të shpjeguar botën;

dialogut të nevojshëm midis disiplinave që dinë shumë: historisë, gjeografisë, shkencës

politike, sociologjisë, ekonomisë. Gjeopolitika di akoma pak, shumë pak gjëra në fakt,

por ajo kërkon, para së gjithash dhe mbi gjithçka, të kuptojë; gjithashtu, ajo është

pozicionuar në mënyrë të tillë që të tentojë edhe njëherë përvojën gjithnjë të

papërfunduar të dialogut midis shkencave njerëzore.

Ushtria, marina, hekurudha, ekonomia, ideologjia, historia, etj., të gjitha janë të

rëndësishme. Gjithashtu, janë dhe individët, sepse në fund të fundit, njerëzit i hartojnë

raportet, vendimet dhe i japin urdhër ushtrive të lëvizin10

. Ata paraqesin interesat e tyre

kombëtare, por sjellin gjithashtu pëlqimet apo mospëlqimet e tyre. Në qoftë se

gjeopolitika nuk mund të kuptohej pa gjeografinë apo historinë, kjo e fundit nuk mund të

kuptohej pa individët apo figura të shquara që kanë lënë gjurmë në të.

Termi gjeopolitikë reflekton lidhjen ndërmjet fuqisë dhe interesave, vendimmarrjes

politike strategjike dhe hapësirës gjeografike. Përdorimi bashkëkohor i kësaj fjale

ndryshon kryekëput nga origjina e saj në shekullin e XIX. Fillimisht termi ―gjeopolitikë‖

reflektonte një kuptim të marrëdhënieve ndërkombëtare që ishte fuqimisht e influencuar

nga Darvinizmi Social.11

Ai gjithashtu jep dhe një pikëpamje realiste të marrëdhënieve

ndërkombëtare, me besim të kufizuar në domethënien e multilateralizmit, normave

globale apo ligjit ndërkombëtar.

Gjeopolitika post-moderne, apo më saktë, ajo çka qendra Stratfor ka ndryshuar në termin

e saj ―gjeopolitikë‖, tregon bashkëveprimin e burimeve natyrore, dominimit strategjik

dhe dominimit të hapësirës gjeografike në njërën anë dhe aktorët e ndryshëm shtetërore

ose jo shtetërorë që kërkojnë individë sikurse dhe interesa kolektive nga ana tjetër.

Me gjithë lidhjen e përdorimit të kësaj fjale me historikun e saj të ndryshuar, ky

botëkuptim nuk ka ndryshuar rrënjësisht dhe ende përdoret i tillë. Përdorimi në rritje i

kësaj fjale në sferën publike tregon për nevojën e një termi të mirëpërcaktuar që të

8 Po aty, f. 927.

9 Po aty, f. 933.

10 MacMillan M., ―Paris 1919, Gjashtë muaj që ndryshuan botën‖, Plejadë, Tiranë, 2006, f. 27.

11 Darvinizmi Social është një term i përdorur për teoritë shoqërore që patën fillesën e tyre në Angli dhe

në Shtetet e Bashkuara në vitin 1870, që kërkonin të aplikonin parimet e evolucionit darvinian në lidhje

me sociologjinë dhe politikën. Veçanërisht nënkupton nocionin e luftës për ekzistencë, e kryer kjo për

të justifikuar politikat sociale, të cilat nuk përbëjnë dallim ndërmjet atyre që janë të aftë për të

mbështetur vetveten dhe atyre që nuk janë të aftë për të bërë të njëjtën gjë. Marrë nga Enciklopedia e

Përgjithshme, f. 440.

19

reflektojë ―rilindjen‖ e rivalitetit të Fuqive të Mëdha dhe rritjen e shumë-polaritetit në

fillimin e shekullit të XXI.

1.2. Të mendosh në mënyrë kritike për gjeopolitikën

Të gjitha konceptet kanë si historinë ashtu edhe gjeografinë e tyre dhe patjetër që edhe

termi ―gjeopolitikë‖ nuk përbën përjashtim. I termëzuar fillimisht në vitin 1899 nga

shkencëtari politik Suedez Rudolf Kjellen, siç e sollëm në vëmendje edhe më lart, vetë

fjala ―gjeopolitikë‖ ka pasur një histori të gjatë dhe të ndryshme në shekullin e XX. Por

ndërsa ky term daton që prej fillimit të shek. XX-të, ideja e tij është shumë më e lashtë

ashtu sikurse janë dhe ndryshimet e pikëpamjeve për vlerën dhe domethënien e

përdorimit të tij. Gjeografi dhe filozofi i lashtë grek Strabon (viti 64 para Krishtit – 23

pas Krishtit)12

besonte se gjeografia ishte përcaktuesja e ―fatit‖. Madje që shumë rrethana

të veçanta gjeografike drejtoheshin më pas në rregulla dhe përcaktime politike të

caktuara. Aristoteli, në mënyrë shumë domethënëse ka komentuar në librin ―Politika‖ (i

shkruar në vitin 350 para Krishtit) mbi ndikimin e klimës në karakterin e njeriut dhe në

përfundim të përcaktimit kalon deri tek ndikimi i klimës në politikë dhe kjo gjë nuk

kërkon ndonjë ―shtrydhje‖ të logjikës për të kuptuar se gjeografia dhe topografia si

numërues të përbashkët janë dhe rezultante të klimës.

Antikët ishin ekologë të vërtetë sepse ata e pranuan si të vërtetë lidhjen e fuqishme

organike ndërmjet mjedisit dhe shoqërisë. Jean Bodin13

shkruante në vitin 1566 që

arsyeja siç ushtrohej dhe përdorej nga shtet-bërësit mund të kapërcente tiraninë e

gjeografisë. Rreth një shekull më vonë Montesquieue zgjeroi këtë observacion të Bodin-it

dhe e përdori për periudhën kur ai vetë jetoi. Jo shumë më vonë se kaq, Napoleon

Bonaparte iu kthye pikëpamjes parësore duke pohuar se ―politika e një shteti është

gjeografia e tij‖14

dhe jo shumë më vonë se kaq përsëri Waterloo-ja dha idenë se

gjeografia është përcaktuese e fatit dhe e mori këtë emër nga Rudolph Kjellen. Nën

influencën e përgjithshme të ―Epokës së Arsyes‖15

dhe shërbimet e veçanta nga Vico16

12

Për një trajtesë më të zhvilluar e të ndihmesës të autorëve antikë etj, të idesë së gjeopolitikës shih dhe

Ribaj.P, Hitoaliaj.A.: Vështim panoramik mbi gjeopolitikën, Gazeta Ushtria, Janar 2012. 13

Jean Bodin (1530-1596) ishte jurist francez dhe filozof i politikës, anëtar i Parlamentit të Parisit dhe

profesor i ligjit në Toulouse. Ai njihet më së tepërmi për teorinë e tij mbi sovranitetin. Shprehja e

përmendur është marrë nga libri i parë i ―Six Books of the Commowealth‖, fq. 46. 14

La politique de toutes les puissances dans leur geographie ( Politika e jashtme) e të gjitha fuqive është në

gjeografinë e ntyre, Corespodence de Napoleone I, Paris 1862,X,60,N= 8170, shih dhe Myftari, Kastriot:

Ballkanadolli strategjik, Buzuku, Kosovë 2011,f.12. 15

Epoka e Arsyes – kërkimi mbi një teologji të vërtetë investigative, është një broshurë e shkruar nga

radikali britanik në shekullin e 18-të dhe revolucionari amerikan Thomas Paine që kritikonte fenë e

institucionalizuar dhe sfidon legjitimitetin e Biblës, tekstin e shenjtë të Krishtërimit. Marrë nga Artikulli

22- faqësh i këtij autori me titull ―The case of the officers of excise‖. 16

Giovanni Battista Vico (1668-1744) pjesën me të madhe të jetës e kaloi si profesor i retorikës në

Universitetin e Napolit. Ai ishte i diplomuar në Juridik por ishte një njohës shumë i mirë i Klasikëve të

letërsisë, filiologjisë, filozofisë dhe të gjitha këto së bashku i formuan themelin e fuqishëm dhe bazat për

20

tek Bacon17

dhe tek Comte18

të cilët besonin se shkenca mund të drejtohej dhe përdorej

në të mirë dhe përfitim të shoqërisë njerëzore, Kjellen kërkoi një shkencë të politikës

ndërkombëtare të nxjerrë nga themeli empirik dhe cili themel do t`i qëndronte më mirë

këtij qëllimi sesa gjeografia?. Kjo bindje, e parë si e balancuar ka qenë diçka jo e mirë,

por më pas ndodhi diçka akoma më pak e mirë.

Duke kaluar përtej kuptimit fillestar në punën e Kjellen për të treguar një interesim të

përgjithshëm me gjeografinë dhe politikën (gjeo-politikë), do të përpiqemi të japim një

përkufizim të veçantë për gjeopolitikën, edhe pse është e vështirë të përcaktohen

kuptimet e koncepteve të tilla, të cilat kanë tendencën për të ndryshuar njësoj siç

ndryshojnë periudhat historike dhe strukturat e rendit botëror.

Gjeopolitika kuptohet më së miri në kontekstin diskursiv dhe historik të përdorimit të vet.

Në vitet e hershme të shekullit XX, Kjellen dhe mendimtarë të tjerë imperialistë e

kuptuan gjeopolitikën si një pjesë e dijes perëndimore imperiale, e cila merrej me

marrëdhënien midis tokës fizike dhe politikës19

. Më vonë, e lidhur kjo me qëllimin e

famshëm të politikës së jashtme naziste të Lebensraum (qëllimi i më shumë ―hapësire

jetike për kombin gjerman‖), termi nuk u preferua më nga shumë shkrimtarë dhe

komentues pas Luftës së Dytë Botërore20

. Gjatë viteve të mëvonshme të Luftës së Ftohtë,

gjeopolitika u përdor për të përshkruar kontekstin global midis Bashkimit Sovjetik (BS)

dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës (SHBA) për ndikim dhe kontroll mbi shtetet dhe

burimet strategjike të botës. Ish Sekretari i Shtetit të SHBA Henry Kissinger, ndihmoi që

të rigjallëronte termin në vitet 1970 duke e përdorur atë si një sinonim për lojën e

superfuqisë të një politike me balancë fuqie, e cila luhej rreth e përqark hartës globale

politike21

.

Që atëherë, gjeopolitika ka gëzuar një rigjallërim interesi përqark botës duke qenë se

bërësit e politikës së jashtme, analistët strategjikë, menaxherët ndërkombëtar dhe

studime të mirfillta në fushën e historisë, historiografisë dhe kulturës. Mendimet e tij shprehen më së miri

në veprën e tij më të suksesshme ―Shkenca e re‖(‗La nuova Scienca‖). 17

Roger Bacon (1214-1294) i njohur gjithashtu si Doktor Mirabellis që do të thotë ― Mësuesi i

Mrekullueshëm‖ ishte një filozof anglez dhe prif franceskan i cili i kushtoi rëndësi të vecantë studimit të

natyrës nëpërmjet metodave empirike. 18

Isodore Auguste Marie François Xavier Comte (19 Janar 1789 – 5 Shtator 1857) i njohur si Auguste

Comte, ishte filozof francez, themelues i disiplinës së sociologjisë dhe doktrinës së pozitivizmit. Ai mund

të konsiderohet si filozofi i parë i shkëncës në kuptimin modern të kësaj fjale. Të gjithë emrat e këtyre 3 të

mëdhenjve së bashku janë përmendur në Enciklopedinë e Filozofisë së Stanford në faqen 24-28 të saj,

shkëputur kjo pjesë prej këtyre faqeve. 19

Projekti i aplikimit të shkencës për çështjet njerëzore kishte anën e tij të mirë por dhe anën e tij të errët në

shekullin e 19-të dhe 20-të. Ana e errët ishte më e fortë se ajo e mirë e cila prodhoi dhe 2 lëvizjet më të

tmerrshme politike, vrasëse dhe genocidi të kohës moderne. Fashizmi - ishte një prej tyre dhe më pas

varianti i tij i Nazizmit, i cili ishte aplikimi i shtrembëruar i shkencës në fushat më të reja të atëhershme siç

ishte antropologjia dhe shkencat e tjera të njohura tashmë. Kjo gjë kurorëzoi Darvinizmin e përgjithshëm

Social dhe prej kësaj rrodhi dhe teoria specifike e superioritetit të racës Ariane. I dyti ishte Marksizëm-

Leninizmi i cili doli si aplikimi i shtrembëruar i shkencës në sociologji dhe ekonomi. 20

O‘Loughlin, J. (ed.), ―Dictionary of Geopolitics‖, Greenwood Press, Westport, Conn., 1994. 21

Hepple L., ―The Revival of Geopolitics‖, Political Geography Quarterly, n. 5 (supplement): S21–S36,

1986.

21

akademikët, kanë luftuar për t‘i dhënë një kuptim dinamikave të hartës politike botërore.

Një nga arsyet se përse gjeopolitika u bë popullore, ka qenë fakti se ajo merret me

vizione gjithëpërfshirëse të hartës politike botërore. Gjeopolitika adreson ―tablonë e

madhe‖ dhe ofron një mënyrë për të lidhur dinamikat lokale dhe ato rajonale në sistemin

global si një i tërë. Ajo vendos kornizat për një llojshmëri të madhe dramash, konfliktesh

dhe dinamikash brenda një perspektive strategjike të madhe, duke ofruar kështu një

këndvështrim Olimpian, të cilin shumica e konsiderojnë si tërheqëse dhe të

dëshirueshme. Për më tepër, ndërkohë që është pashmangshmërisht tekstuale, ajo

prapëseprapë promovon një mënyrë të menduari hapësinore e cila përfshin aktorë të

ndryshëm, elementë dhe, në të njëjtën kohë, vendndodhje në një fushë shahu globale. Ajo

ka një vulë globale shumë-dimensionale – globale si në kuptimin gjeografik (në mbarë

botën), ashtu edhe në kuptimin konceptual (gjithëpërfshirëse dhe totale) – dhe është

dukshmërish më shumë vizuale sesa verbale, më tepër objektive dhe e pavarur sesa

subjektive dhe ideologjike. Më tej, gjeopolitika shfaq interes për njerëz të veçantë sepse

duket se premton depërtim të thellë dhe të pazakontë në drejtimin e ardhshëm të

marrëdhënieve ndërkombëtare, si edhe të formësimit të ardhshëm të hartës politike

botërore. Shumë vendimmarrës dhe analistë i afrohen gjeopolitikës në kërkim të

vizioneve të sferës së kristaltë të së ardhmes, vizione të cilat mund të shkojnë përtej

ngatërresës së hijezuar së saj për të ofruar vështrime të shpejta të së ardhmes atje ku të

metat e konfliktit dhe bashkëpunimit janë të qarta. Në një botë të tkurrur dhe me

ndryshime të shpejta, në një botë ku ngjeshja e sjellë nga revolucionet teknologjike dhe

rrjetet ekonomike globale, dëshira për perspektiva të cilat ofrojnë ―depërtim të pacaktuar

kohor‖ është më e fuqishme se kurrë. Në kohërat e ndërlikuara post-moderne, në

përgjithësi, vizionet dhe largpamësit gjeopolitikë duket se kanë lulëzuar më shumë se

kurrë.

Në rendin e ri botëror, veçantitë e marrëdhënies së pas Luftës së Ftohtë midis gjeografisë,

fuqisë dhe rendit botëror ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme, ndërkohë që

largpamësit e gjeopolitikës konkurrojnë me njëri-tjetrin për të caktuar kufijtë e

―gjeopolitikës së re‖. Për disa, fundi i Luftës së Ftohtë ka bërë të mundur daljen e një

rendi gjeopolitik të mbizotëruar nga pyetjet dhe çështjet gjeo-ekonomike, një botë ku

globalizimi i aktivitetit ekonomik dhe flukset globale të tregtisë, investimet, artikuj të

përdorimit të gjerë dhe imazhet janë duke rindërtuar shtetet, sovranitetin si edhe

strukturën gjeografike të planetit. Për të tjerët, ―gjeopolitika e re‖ përshkruan një botë e

cila nuk mbizotërohet tanimë nga luftërat territoriale midis blloqeve konkurruese, por me

anë të shfaqjes së problemeve të tjera transnacionale si terrorizmi, përhapja e shpejtë e

armëve nukleare dhe përplasja e qytetërimeve. Për të tjerë, marrëdhënia e politikës me

tokën është më shumë e rëndësishme sesa shtetet dhe popujt që luftojnë për t‘u marrë me

degradimet mjedisore, shterimin e burimeve, ndotjen transnacionale dhe ngrohjen

globale. Për intelektualin dhe politikë-bërësin të orientuar nga ana mjedisore,

―gjeopolitika e re‖ nuk është gjeo-ekonomia, por politika ekologjike apo ekopolitika.

22

Qartësisht që ekzistojnë shumë vizione konkurruese të termit ―gjeopolitikë e re‖. Do

përpiqemi të japim një sërë shembujsh të gjeopolitikës së vjetër dhe asaj të re,

gjeopolitikën historike herët në shekullin e XX si edhe gjeopolitikën e re shumë-

dimensionale të fund-shekullit që shkoi. Një kontrast i thjeshtë midis një gjeopolitike të

vjetër dhe të re, apo klasike dhe bashkëkohore, është e papërshtatshme mendoj, si një

mjet për kuptimin e heterogjenitetit të diskurseve gjeopolitike si në të kaluarën, ashtu

edhe në të tashmen. Duke respektuar domethënien dhe rëndësinë e dimensioneve

historike të gjeopolitikës, duhet të marrim në konsideratë që pjesa më e madhe e

gjeopolitikës në të kaluarën kishte të bënte me zgjerimin imperialist dhe luftërat

ideologjike midis shteteve që konkurronin për territore. Ndihet që është me rëndësi të

vërtetohet dhe dokumentohet përpjekja nga shumë intelektualë kritikë dhe lëvizje

shoqërore përgjatë historisë për t‘i rezistuar ―gjeopolitikave ndërkombëtare nga lart‖ të

shteteve hegjemonike dhe për tu mbrojtur, në të kundërt, ―gjeopolitikat e tyre vendore

nga poshtë.‖ Duke qenë se gjeopolitika ka qenë për një kohë shumë të gjatë një praktikë

militariste e monopolizuar nga elitat shtetërore, politikanët konservatorë dhe ―ekspertët‖

e gjeopolitikës, është e rëndësishme që ne të zgjerojmë debatin dhe në të njëjtën kohë të

marrim në konsideratë zëra të ndryshëm – të drejtat civile të minoriteteve, të drejtat post-

koloniale, indigjenët, feministët, sindikalistët, etj., – duke kundërshtuar të kuptuarit

dominues dhe praktikën e gjeopolitikës nga ―burrat e shtetit‖ të politikës së jashtme dhe

të ashtuquajturit ―burra të mençur‖22

. Sepse argumenti qendror është se prodhimi i dijes

gjeopolitike është një aktivitet politik i diskutuar në thelbin e vet. Gjeopolitika, me pak

fjalë, ka të bëjë me politikën!

1.3. Zgjedhja e shtetit si sistem referues studimi

Për të mundësuar fillimin e punës nuk mjafton te thuhet qe gjeopolitika ka për objekt

studimin e raportit te njeriut me gjeografinë -fizike apo humane- ne pasojat e tij mbi

marrëdhëniet politike midis shoqërive njerëzore. Cdo studim kërkon nje sistem referues

vëzhgimi, mase, krahasimi ; një kuadër te cilit i referohemi ne vazhdimësi. Çfarë kuadër

referues duhet vendosur a priori për studimin gjeopolitik ?

Cili kuadër tjetër politik, i organizuar, i fuqishëm, lidh njeriun me territorin me shume se

Shteti ? Shteti23

, a nuk është ndërtimi politik i pajisur legjitimisht më shumë me

ushtrimin e fuqisë dhe monopolin e dhunës ne shërbim te zotërimit te një hapësire ? Nuk

22

Enloe C., (1990) Bananas, Beaches, and Bases: Making feminist Sense of International Politics,

Berkeley, Calif.: University of California, 1990; Isaacson W. dhe Thomas E. (1986) The Wise Men: Six

Friends and the World They Made: Acheson, Bohlen, Harriman, Kennan, Lovett, McCloy, New York:

Simon and Schuster. 23

Kur flasim per shtetin, flasim per te gjitha format e tij qofte ky Shtet-komb modern, shtet perandorak i

Mesjetes apo i periudhes se arte myslymane. Sistemi yne i referimit perdoret pavaresisht periudhes ku ne

jetojme apo popullsise se perfshire: ai integron shumellojshmerine e modeleve shteterore me qellim qe te

pozicionohet vetem ne nivel Shteti, si ndertimi politik me i larte i shoqerive njerezore i afte te prodhoje

politike dhe fuqi.

23

është burimi kryesor i fuqisë ne bote, krijuesi kryesor i marrëdhënieve politike midis

shoqërive njerëzore ? Nuk është atëherë, ne mënyrë ontologjike, vete zemra e reflektimit

gjeopolitik, ai qe i jep jete këtij te fundit ?

Te thuash këtë nuk do te thotë se pranon qe gjeopolitika kufizohet me Shtetin; aktore te

tjerë joshtetërorë, duhet te integrohen ne reflektimin gjeopolitik. Por ne një mënyrë apo

ne një tjetër, nga ai, me te apo pa te, gjithçka rrotullohet rreth Shtetit, gjithshka rikthehet

aty. Shteti eshte forma shekullore dhe moderne njëkohësisht qe shoqëritë njerëzore kane

shpikur për te prodhuar politike ashtu si brenda edhe midis tyre. Fakti qe, disa grupe

individësh kundërshtojnë Shtetin e tyre dhe kërkojnë te shkëputen, emancipohen nuk

duhet ngatërruar me shkëputjen nga kuadri shtetëror. Duket se prej vitesh ka nje

konfuzion ne zhvillimin e tezave globalizuese qe afirmojne kapërcimin e Shtetit.

Konfuzioni qëndron midis kundërshtimit te Shtetit ku ndodhemi dhe kundërshtimit të

vetë Shtetit si ndërtim politik i përshtatur shoqërisë njerëzore. Grupet e individeve qe

kundërshtojnë Shtetin-jashtë grupeve te interesave ekonomike transnacionale- a nuk

ëndërrojnë të ndërtojnë Shtetin e tyre ?

Thënë ndryshe, tërësia e faktorëve te studiuar si: te etnisë, kombit, fisit, fesë, gjuhës,

burimeve, teknikes dhe trans-shtetërores është trajtuar ne sistemin e referencës

hapësinore dhe kohore te hartës botërore te Shteteve. Shteti nuk është pare si një faktor

ne vetvete, sepse ai është referenti ; harta e Shteteve është ndërtuar dhe ne kërkojmë ta

kuptojmë atë ne kohë të ndryshme, te kuptojmë transformimet e saj me ane te mobilizimit

te tërësisë se faktorëve shpjegues dhe sigurisht duke ditur qe këta faktorë do te japin

vetëm një element te pjesshëm te shpjegimit, pasi gjeopolitika jone nuk pretendon aspak

te shpjegoje gjithë historinë botërore.

Origjina e kufijve te një Shteti nuk mund te shpjegohet pa studimin ne kohëzgjatje të

forcave të qenit dhe të pasurit, si dhe ndërveprimit te tyre me relievin: etni, fe, gjuhe,

reliev, kërkim burimesh. Historia e Shteteve të bën atëherë te mendosh për një lëkundje

te vazhdueshme midis pakësimit te sulmeve kundërshtare përgjatë linjave te vazhduara

dhe zgjimit te sulmeve te reja, te cilat rrezikojnë kufijtë nëpërmjet luftës.

1.4. Diskursi dhe “ekspertët”

Filozofi francez Michel Foucault pohoi dikur se ―ushtrimi i fuqisë përherë krijon dije

dhe, anasjelltas, dija në mënyrë të vazhdueshme nxit efektet e fuqisë.‖24

Përmes punëve

të tij të shumta sfiduese historike dhe filozofike Foucault kërkoi të dokumentojë sesi

strukturat e fuqisë në shoqëri (për shembull: ushtria, policia, sistemi shëndetësor dhe

juridik) krijojnë struktura njohje, të cilat justifikojnë fuqinë dhe autoritetin e tyre mbi

popullsitë e varura. Ushtria, shpjegon dhe justifikon fuqinë e vet në shoqëri duke

promovuar një diskurs i cili lidhet me ―sigurinë kombëtare‖, në të cilin ai pohon të jetë

autoritar dhe ekspert. Ky diskurs i rëndësishëm dhe në ndryshim të vazhdueshëm, ashtu si

24

Foucault M., ―Power/Knowledge‖, Pantheon, New York, 1980, f. 52.

24

edhe Foucault sugjeron, nxit efektet e veta të fuqisë. Nëse shumica e ―ekspertëve

ushtarakë‖ deklarojnë se ―ata‖ kanë nevojën për të kontrolluar këtë rajon apo për të blerë

atë sistem armësh për të ―ruajtur sigurinë tonë kombëtare‖, atëherë ekziston një shans i

mirë që institucionet ushtarake të shtetit do të marrin burime të rritura nga liderët politikë

për misione të reja dhe për sisteme të reja armësh. Kjo gjë nuk ndodh shpeshherë, sepse

―ekspertë‖ të tjerë mund të mos bien dakord me institucionet ushtarake, apo institucionet

dhe interesat e tjera mund të kundërshtojnë shumat e parave të shpenzuara për ushtrinë

me shpenzimet e nevojave urgjente të shoqërisë.

Diskursi ushtarak i ―sigurisë kombëtare‖ shpeshherë përplaset me diskursin e ―sigurisë

shoqërore‖ të intelektualëve dhe grupeve të tjera të interesit. Kontrolli i kuptimit të vetë

konceptit ―siguri‖ – dhe përcaktimi i tij i herëpashershëm në ushtri dhe jo në terma

shoqërore – duke kontrolluar diskursin mbizotërues rreth tij, bëhet një mjet tejet i

rëndësishëm i ushtrimit të fuqisë brenda një shteti. Monopolizimi i të drejtës për të folur

në mënyrë autoritare rreth ―sigurisë‖ në emër të gjithsekujt – aftësia për të evokuar

―interesin kombëtar‖ apo një ―ne‖ universale – qëndron në thelb të praktikës së fuqisë.

Ushtrimi i fuqisë, siç edhe Foucault vëzhgoi mprehtësish, gjithmonë ndërthuret me

gjenerimin e dijes dhe diskursit.

Ideja e gjeopolitikës është nënkuptuar në shumë struktura të ndryshme të fuqisë/dijes

përgjatë gjithë shekullit të XX. Edhe para se termi gjeopolitikë të termëzohej, kishte një

numër intelektualësh të rëndësishëm, të cilët shkruan rreth ndikimit të gjeografisë mbi

udhëheqjen e strategjisë globale në fund të shekullit të XIX. Historiani amerikan i

marinës, Alfred Mahan (1840-1914), shkroi rreth rëndësisë së gjeografisë fizike-masës

territoriale dhe elementëve fizikë në lidhje me detin – në zhvillimin e fuqisë detare duke

zgjeruar shtetet në studimin e tij klasik Ndikimi i Fuqisë Detare në Histori, i cili u

publikua fillimisht në vitin 189025

. Udha drejt madhështisë kombëtare, jo çuditërisht për

oficerin e marinës Mahan, ishte nëpërmjet ekspansionizmit detar. Gjeografi gjerman

Friedrich Ratzel (1844-1904)26

, gjithashtu, shkroi rreth rëndësisë së marrëdhënies midis

territorit ose tokës dhe kombit në zhvillimin e fuqisë imperiale dhe fuqisë kombëtare. Në

librin e tij Gjeografia Politike (1897), Ratzel i cili u ndikua thellësisht nga darvinizmi

shoqëror, e konsideroi shtetin të ishte një organizëm jetësor i angazhuar në luftën për

mbijetesë në krahasim me shtete të tjera. Ashtu si një organizëm jetësor, shteti ka nevojën

për t‘u zgjeruar në mënyrë të vazhdueshme apo për t‘u përballur me shkatërrimin dhe

vdekjen. Darvinizmi shoqëror i Ratzel, lartësoi kombin gjerman dhe tokën gjermane si

superiore mbi të gjithë të tjerët. Ai pohonte se Gjermania duhej të zgjerohej në kurriz të

25

Mahan A., ―The Influence of Seapower Upon History‖, Hill and Wang, New York, 1957. Shih dhe:

Jean C., ―Manuale di geopolitica‖, Editori Laterza, Roma-Bari, 2006 f. 38-40. Shih dhe Ribaj P. dhe

Hitoaliaj A., ―Mahan, strategu dhe gjeopolitikani kryesor i fuqisë detare‖, Gazeta Ushtria (Ministria e

Mbrojtjes), dt. 22.6.2012. 26

Shih dhe: Ribaj.P,Ratzel dhe hapësira jetësore e shteteve, Standart, Tiranë,2014

25

shteteve (organizmave) ―inferiore‖ për të siguruar më shumë Lebensraum apo hapësirë

jetësore për atë vetë.

Shkrimet e Mahan dhe Ratzel nuk ishin të pazakonta. Tema e ekspansionizmit imperial

ishte qendrore edhe tek shkrimet e Halford Mackinder, Karl Haushofer, Adolf Hitler dhe

të tjerë. Shfaqja e gjeopolitikës si një koncept dhe më pas si një praktikë ishte fillimisht

brenda diskursit imperialist. Në pjesën e hershme të shekullit të XX, gjeopolitika është

një formë fuqie e diturie që ka të bëjë me promovimin e ekspansionizmit shtetëror dhe

sigurimin e perandorive. Të gjithë gjeopolitikanët udhëheqës ishin burra me ngjyrë të

bardhë e konservativë të cilët kërkonin, në mënyrën e tyre, të shpjegonin dhe justifikonin

ekspansionizmin imperial nëpërmjet kombit, shtetit të tyre të veçantë ose, ashtu si ata

edhe të tjerë shpeshherë e termëzonin, ―racën‖ e tyre. Siç mund të imagjinohet, shkrimet

e kësaj elite ishin përplot me arrogancë e kryelartësi perandorake dhe veçantie

kombëtare: vendi i tyre përfaqësonte kulmin e civilizimit, mënyra e tyre e jetesës ishte

superiore nga të tjerët; idealet e tyre ishin idealet e të gjithë ―njerëzimit‖ apo racës

njerëzore. Gjeopolitikanët e konsideronin veten të ishin mjeshtërit e globit. Ata mendonin

në terma kontinentesh dhe bënë strategji në terma mbarë-botërore, duke i emërtuar brezat

e globit me emra të tillë si: ―heartland‖27

dhe ―rimland‖28

. Gjithashtu, në rend të ditës

ishin edhe argumentet supremaciste dhe shpeshherë haptas të shprehura, por më shpesh të

nënkuptuara si: epërsia e supozuar ―natyrale‖ e meshkujve kundrejt grave; racës së

bardhë kundrejt racave të tjera, civilizimit evropian mbi civilizimet e tjera.

Një formë veçanërisht e fortë e këtij seksizmi të mbuluar, racizmi dhe shovinizmi

kombëtar ishte ideologjia e Partisë Naziste në Gjermani, e cila lartësoi vizione të

idealizuara të ―Njerëzimit Arian‖ ndërsa persekutonte dhe shpifte mbi atë çka ajo vetë

ndërtoi si ―Bolshevizmi Çifut‖. Në këtë rast, fuqia e diskursit ishte që të bëhej vrasëse për

ata që u përfshinë në kategorinë e ―Bolshevizmit Çifut‖, të cilët në fillim u persekutuan

dhe më pas u dërguan drejt vdekjes së tyre nëpër kampet e përqendrimit dhe fabrikat e

vdekjes si Auschëitzit29

.

Shpërthimi i Luftës së Ftohtë midis SHBA dhe BS siguroi një kontekst të ri për

gjenerimin e fuqisë e dijes gjeopolitike në periudhën e pas luftës. Pikërisht, brenda

periudhës së Luftës së Ftohtë diskursi gjeopolitik u zhvillua si në teori edhe në praktikë.

Ndërsa gjeopolitika imperialiste e pjesës së hershme të shekullit të XX kishte tendencën

të theksonte ndikimin kushtëzues dhe përcaktues të gjeografisë fizike mbi politikën e

jashtme dhe strategjinë globale, gjeopolitika e Luftës së Ftohtë që u prodhua rreth

27

Heartland –Termëzim i Halford Mackinder: Zemra e masës së madhe tokësore, i përket pak a shumë

asaj që ishte deri pak kohë më parë Bashkimi Sovjetik – rëndësia strategjike e së cilës gjykohet nga

autori parësore dhe ai afirmon se: ―Kush zotëron Evropën Lindore komandon heartland-in, kush

zotëron heartland-in zotëron ishullin e botës, kush zotëron ishullin e botës komandon botën‖. 28

Rimland - Spykman niset nga elementi bazë i një zone gjeopolitike me interes dominues, por ndryshe

nga Mackinder, ai nuk njeh si zonë të tillë rajonin euroaziatik (heartland-in), por fashën marzhinale të

cilën e quan rimland, do me thënë zonën midis heartland-it dhe zonës marine të jashtme. Spykman N.,

―America‘s Strategy in World Politics‖, Harcourt Brace, New York, 1942. 29

Mayer A., ―Why Did the Heavens Not Darken?‖, Pantheon, New York, 1988.

26

antagonizmit SHBA – BS e ndërthuri gjeografinë aq afër me ideologjinë saqë ishte e

vështirë t‘i ndaje nga njëra-tjetra. Halford Mackinder e përshkroi pjesën e masës

territoriale të Rusisë si ―heartland‖, një rajon gjeografik dhe territorial, por për George

Kennan, arkitektin e politikës së ―frenimit‖ post-lufte të SHBA përkundrejt BS, Rusia

nuk ishte thjesht një territor, por një rrezik i vazhdueshëm në rritje. Terminologjia

gjeografike ishte gjithashtu një përshkrim i identitetit dhe ndryshimit ideologjik.

Perëndimi ishte më shumë sesa një rajon gjeopolitik; ai ishte një komunitet imagjinar i

shteteve demokratike që në mënyrë të supozuar përfaqësuan standardet më të larta të

civilizimit dhe zhvillimit. Edhe fuqitë historikisht ―lindore‖ si Japonia dhe Korea e Jugut

ishin pjesë e këtij ―Perëndimi‖ imagjinar dhe simbolik. Bashkimi Sovjetik u përfaqësua si

―Fuqi Lindore‖, imazhi pasqyrë i Perëndimit. Ishte vizioni i ashpër kinematikë i

influencuar nga Presidenti Ronald Regan, ―perandoria e keqe‖. Rajonet dhe popujt e

Evropës Lindore njiheshin si ―Blloku Lindor‖. Të gjitha shtetet brenda qeverive

Komuniste i përkisnin ―Botës së Dytë‖, e cila ishte në kontrast me ―Botën e Parë‖, që pa

dyshim, ishte Perëndimi.

Në dallim nga Bota e Parë dhe e Dytë, ekspertët shkencorë të gjeopolitikës dhe ata

shoqërorë nga vendet kapitaliste dhe komuniste, përcaktuan të ashtuquajturën Botë e

Tretë të shteteve në zhvillim nga pjesa e mbetur heterogjene e cila nuk përshtatej në

asnjërin nga kampet. Të dalluara jo vetëm nga tradicionalizmi dhe të qenit të pazhvilluar,

Bota e Tretë u perceptua si një zonë konkurrence midis Perëndimit e Lindjes dhe një

objekt studimi i dallueshëm brenda shkencës shoqërore pas-lufte30

. Përgjatë shteteve të

ndryshme të Botës së Tretë, një sërë rajonesh gjeografike u shndërruan në zona

konkurrence të ashpra dhe strategjike nga ana gjeopolitike. ―Ekspertët‖ e gjeopolitikës

nga të dyja anët në mënyrë të vazhdueshme vlerësuan dhe shqyrtuan vlerën strategjike të

këtyre rajoneve si: Lindja e Mesme, Briri i Afrikës, Afrika Jugore, Indokina, Karaibet

dhe Amerika Qendrore. Gjeopolitika u bë kështu një lojë e politikave të superfuqisë, të

cilat luheshin rreth e përqark hartës së botës. Një arrogancë e re e Luftës së Ftohtë u

zhvillua në Uashington dhe Moskë pasi ekspertët e tyre të gjeopolitikës përcaktonin

hapësirat e botës sikur i përkisnin ose ―neve‖ ose ―atyre‖, në ―botën e lirë‖ në

kundërshtim me ―botën totalitare‖ në diskursin e gjeopolitikës së Luftës së Ftohtë

Perëndimore, tek ―demokracitë e popujve‖ në kundërshtim me ―Perëndimin kapitalist dhe

imperialist‖ në diskursin e gjeopolitikës së Luftës së Ftohtë sovjetike. Që të dyja palët, si

amerikanët dhe sovjetikët, ishin të shqetësuar me ―rrëzimin‖ e një sërë shtetesh

kundërshtare. Kjo frikë ishte veçanërisht akute në SHBA pas së ashtuquajturës ―rënie‖ e

Kinës në kampin Sovjetik më 1949 dhe ajo shumë shpejt hodhi histerinë e McCarthyism-

it31

brenda SHBA-ve. Kjo gjë ndihmoi në gjenerimin e ―teorisë domino‖, një formë e

30

Pletsch C. E., ―The Three Worlds, or the Division of Social Scientific Labor, circa 1950– 1975‖,

Comparative Studiues in Society and History, n. 23, 1981, f. 565–590. 31

McCarthyism - Është praktika e bërjes së akuzave për tradhti, përmbysje, ose tradhëti pa pasur dëshmi

apo evidencë. Kjo gjithashtu do të thotë "praktika e të akuzuarit të padrejtë ose duke përdorur teknika të

padrejta hetimore, veçanërisht në mënyrë që të kufizojë mospajtimin apo kritikën politike". Termi e ka

27

arsyetimit gjeopolitik e cila i perceptoi shtetet si asgjë më shumë sesa domino të

mundshme që bien në një lojë të madhe superfuqish midis Lindjes komuniste dhe

Perëndimit kapitalist. Teoria e dominosë shënoi apoteozën e gjeopolitikës së Luftës së

Ftohtë si një tip fuqie e dije që injoroi tërësisht karakteristikat e veçanta gjeografike të

vendeve, popujve dhe rajoneve. Shtete të ndërlikuara si Vietnami nuk ishin më sesa

―piketa‖ abstrakte në një lojë globale fuqie gjeopolitike. Tragjedia e triumfit të këtij lloj

diskursi në kulturën e politikës amerikane – një triumf i mundësuar nga McCarthyism-i

që shkatërroi karrierat e shumë prej ―ekspertëve më të mirë rajonalë‖ amerikanë mbi

Vietnamin dhe Kinën – ishte se ajo përfundoi me ushtarët amerikanë dhe perëndimorë të

cilët luftonin një luftë civile në një shtet mbi të cilin dinin shumë pak dhe rëndësia e tyre

reale strategjike ishte margjinale32

. Lufta koreane, ajo në Vietnam dhe luftërat e Reganit

në Amerikën Qendrore në vitet 1980, ishin shembuj jetësorë të ―efekteve të fuqisë‖ dhe

pasoja vdekjeprurëse të diskursit së gjeopolitikës së Luftës së Ftohtë. E njëjta gjë mund të

thuhet edhe për ndërhyrjet sovjetike në Hungari më 1956, Çekosllovaki më 1968 dhe

Afganistan më 1979.

Si pasojë e fundit të Luftës së Ftohtë në fillimin e hershëm të viteve 1990, politika

ndërkombëtare kishte eksperimentuar një krizë domethënie. Lufta e vjetër midis

Perëndimit kapitalist dhe Lindjes komuniste kishte kaluar. Nuk kishte ndodhur asnjë luftë

përcaktuese që të mund të lëkundte politikën ndërkombëtare. Megjithatë, shumë ekspertë

ishin përpjekur të përcaktonin ato çka ata pretendonin se ishin konturet thelbësore të

rendit të ri botëror. Gjeopolitika rinovohet dhe rispecifikohet si një qasje dhe praktikë

pikërisht brenda diskursit mbi rendin e ri botëror. Përpara se të ndodhte rënia e BS

ekspertët intelektualë si Francis Fukuyama dhe Edëard Luttëak sollën vizione të

ndryshme të një rendi të ri botëror pas Luftës së Ftohtë. Duke ofruar një version të fundit

të shekullit të XX të kryelartësisë së tejzgjatur Perëndimore përkundrejt pjesës tjetër të

botës, Fukuyama33

pohoi se njerëzimi kishte arritur ―fundin e historisë‖, për shkak se

liberalizmi perëndimor kishte triumfuar në pjesën më të madhe të planetit. Shtetet aktuale

perëndimore ishin në kulmin e historisë; shumica e pjesës së mbetur të botës, të paktën,

po e kuptonin këtë.

origjinën në periudhën në Shtetet e Bashkuara të njohur si Second Red Scare, që zgjati afërsisht nga 1950-

1956 dhe karakterizohet nga frika të larta të ndikimit komunist mbi institucionet dhe frika nga spiunazhi

nga agjentët sovjetikë amerikane. Shpikur fillimisht për të kritikuar e ndjekjet anti-komuniste të senatorit

republikan amerikan Joseph McCarthy nga Wisconsin, ―McCarthyism‖ së shpejti mori një kuptim më të

gjerë, duke e përshkruar ekseset e përpjekjeve të ngjashme. Termi përdoret edhe tani më shumë zakonisht

për të përshkruar akuza të pamatura, të pabazuara, si dhe sulmet demagogjike mbi karakterin apo

patriotizmin e kundërshtarëve politikë. 32

Halberstam D., ―The Best and the Brightest‖, Penguin, New York, 1972. 33

Fukuyama, Francis. Ndërtimi i Shtetit - Qeverisja dhe Rendi Botëror në Shekullin e Njëzet e Një. Instituti

Shqiptar për Studime Ndërkombëtare, Tiranë 2008, f. 37

28

Tabela1: Diskurset e Gjeopolitikës

Diskursi Intelektualët kryesorë Leksiku mbizotërues

Gjeopolitika Imperialiste

Alfred Mahan

Fridrich Ratzel

Halford Mackinder

Karl Haushofer

Nicholas Spykman

Fuqia detare

Lebensraum

Fuqia e tokës/Heartland

Fuqia e tokës/Heartland

Rimlandet

Gjeopolitikanët e Luftës

së Ftohtë

George Kennan

Liderët politikë dhe

ushtarakë Sovjetikë dhe

Perëndimorë

Përmbajtja

Shtetet e Botës së

Parë/Dytë/Tretë si satelite dhe

shtete domino

Blloku Perëndimor vs. Lindor

Gjeopolitika e rendit të ri

botëror

Mikhail Gorbachev

Francis Fukuyama

Edëard Luttëak

George Bush

Liderët e G7, IMF, WTO

Planifikuesit strategjikë në

Pentagon dhe NATO

Samuel Huntington

Të menduarit e ri politik

Fundi i historisë

Gjeo-ekonomia shtetërore

Rendi i ri botëror i udhëhequr

nga Sh.B.A

Liberalizmi/neoliberalizmi

transnacional

Shtete mashtruese, shtete

nukleare jo të ligjshme dhe

terroriste

Përplasje qytetërimesh

Gjeopolitika mjedisore

Komisioni Botëror mbi

Mjedisin dhe Zhvillimin

Al Gore

Robert Kaplan

Thomas Homer Dixon

Michael Renner

Zhvillimi mbështetës

Iniciativa strategjike

mjedisore

Anarkia që po vjen

Skarciteti mjedisor

Siguria mjedisore

Në kontrast me vizionin idealist të Fukuyama ―Perëndimi dhe të tjerët‖, Edward Luttwak

parashikoi një botë ku shtetet si entitete territoriale do të vazhdonin të konkurronin me

njëri-tjetrin, edhe pse tani nëpër konflikte ekonomike dhe gjeopolitike. Ai theksoi

konfliktet tregtare midis SHBA-ve dhe Japonisë, në një mënyrë që sugjeronte një

Perëndim të ri (Shtetet e Bashkuara) përkundrejt Lindjes (Japonisë) të cilat zhvilloheshin

në tregtitë botërore. Vizioni gjeo-ekonomik i Luttwak ishte fuqimisht etatist, ndërsa

vizione të tjera gjeo-ekonomike theksonin rënien relative të shteteve dhe rëndësinë e

rrjedhjeve ndërkombëtare, si dhe të institucioneve. ―Liberalizmi ndërkombëtar‖ apo

29

―neoliberalizmi‖ është një doktrinë që qendërzon teorinë se globalizimi i tregtisë,

prodhimi dhe tregjet janë një zhvillim i nevojshëm dhe i dëshirueshëm në tregtinë e

botës34

. Kjo artikulohet më së shumti (madje edhe me shkallë të ndryshme entuziazmi)

nga liderët e shteteve të industrializuara të G7 (Kanada, Gjermani, Itali, Japoni, Mbretëria

e Bashkuar dhe SHBA) dhe nga ―ekspertët‖ ekonomikë neoliberal në Fondin Monetar

Ndërkombëtar dhe në Organizatën Botërore të Tregtisë. Në kundërshtim me optimizmin

rreth globalizimit të artikuluar nga neoliberalët, shkencëtari Amerikan neokonservativ

politik Samuel Huntington, thekson fuqinë e blloqeve gjeokulturore mbi rrjedhjet

gjeoekonomike ndërkombëtare në vizionin e tij të një rendi botëror të së ardhmes.

Huntington diskuton se blloqet civilizuese antike përforcojnë çështjet botërore. Të

errësuara nga Lufta e Ftohtë, ato po shfaqen edhe një herë si pika të dobëta të një

përplasje qytetërimesh: Perëndim kundrejt pjesës tjetër të mbetur.

Gjeopolitika e emocioneve

Pa u ndalur në zhvillimet teknologjike dhe impaktet në ‖risitë‖ e gjeopolitikës me

shfaqet, gjeohapsira, gjeoinformacioni, gjeopushteti, gjeopolitika kulturore, etj, mendoj

se paraqet interes perceptimi dhe trajtesa për gjeopolitikën e emocioneve. Kështu, D.

Moisi,35

veçon se gjeopolitika në ditët tona përditë e më shumë po shndërrohet në një

formë emocionale, në thjeshtësinë e një emocioni. Ndoshta në pamje të parë mund të

krijohet përshtypja se flitet për ndonjë teori psikologjike moderne, por edhe pse

psikologjia është bazë e ndërtimit të shoqërive dhe teorive që kanë si rrënjë

transformimin kulturor e shoqëror, por është më tepër se kaq.

Pavarësisht teorive të ndryshme të gjeopolitikës, ku trajtohen aftësitë fizike, gjeografike,

teknologjike etj, me hipotezat që tentojnë të profetizojnë të ardhmen, nëpërmjet

derteminizmit të shkollës gjermane e teorive të sundimit detar, kontinental e ajror, ka

edhe një dritë tjetër nën të cilën shikohen zhvillimet e identitetet e gjeopolitikës. Një prej

hapësirave të cilat rreket të sundojë, sot më tepër se kurrë, gjeopolitika, është ajo

emocionale. Janë pikërisht idetë e njerëzve dhe emocionet e tyre hapësira në të cilën

gjeopolitika po e përqendron vëmendjen e saj, pa e ulur aspak ritmin, por duke u

ndërgjegjësuar më shumë se mendimet e shoqërive të ndryshme mund të shkaktojnë

përplasje idesh, emocionesh e deri qytetërimesh.

Në librin ―Gjeopolitika e emocioneve‖ të autorit Dominik Moisi, bëhet pikërisht një

skicim i këtij mozaiku gjeopolitik global, ku elementët thelbësorë të përbërjes janë vetëm

tre: frika, shpresa dhe poshtërimi.36

Pikshikimi që Moisi sjell është fryt i punës në një

drejtim të veçantë, siç është ai i gjeopolitikës, të cilën shpesh herë liderët e ―harrojnë‖

dhe refuzojnë të kuptojnë ekuilibrat mbi të cilat zhvillohet zhvillimi global. Akoma më i

34

Agnew J. dhe Corbridge S., ―Mastering Space: Hegemony, Territory and International Political

Economy‖,Routledge, London, 1995. 35

Domenique Moisi, Gjeopolitika e emocioneve, shih dhe Albert Hitoaliaj:Përplasje emocionesh apo lufta

e së ardhmes?! Gazeta Ushtria, Ministria e Mbrojtjes 2010. 36

Domenique Moisi, Gjeopolitika e emocioneve,,f. f.52-56. Shih dhe Albert Hitoaliaj Përplasje

emocionesh apo lufta e së ardhmes ?!‖ Ushtria, Ministria e Mbrojtjes, 2010.

30

veçantë është pikshikimi i Moisit, pasi në këtë drejtim (gjeopolitik) ai tenton të prekë një

terren i cili është me shumë pak dritë dije. Dominik, jep zhvillimet emocionale dhe

identifikimet e tyre me gjeopolitikën. Nuk është përplasja e qytetërimeve nga Samuel

Hantington, por është një tjetër pikëshikimi që ka ngjashmëri, por edhe diferencë nga

mënyrat e tjera.

Së bashku me këto diskurse mbi një rend të ri botëror janë edhe ato të lidhura me

mendimin e një tërësie ekspertësh të cilët adresojnë politikat e ndryshimit mjedisor.

Fillimisht si një çështje e dorës së dytë, ―mjedisi‖ në dekadat e fundit është shfaqur si një

objekt me fokus dhe vëmendje të konsiderueshme, i cili ka nevojë për studim dhe

menaxhim dhe për një sistem dinamik, çka përbën edhe burimin e shumë prej

diskutimeve të reja mbi kërcënimin dhe rrezikun. E ndërthurur me shumë çështje të tjera

si zhvillimi, rritja e popullsisë dhe strukturat e pabarazisë brenda botës, çështja e

―natyrës‖ është bërë ―problemi i mjedisit‖, ndërsa shkalla e këtij problemi – fillimisht

lokal dhe kombëtar – është perceptuar si globale. Një objekt i ri diskursi që nuk

ekzistonte para disa dekadash, ―mjedisi global‖ është tani subjekt i përpjekjeve kërkimore

shkencore në një botë të avancuar dhe të industrializuar, me konferenca ndërkombëtare e

statute ligjore dhe me diskurse të reja në sfondin global nga një kastë intelektualësh të

cilët mund t‘i përshkruajmë si ―gjeopolitikanë mjedisorë‖. Marrëdhënia midis tokës dhe

traditës gjeopolitike po ri-negociohet brenda diskurseve mbi ndryshimet mjedisore

globale dhe po krijohet kështu një ―gjeopolitikë mjedisore‖ e re. Ashtu si diskurse të tjera

gjeopolitike, kjo fushë e re njohurie ka sistemin e vet të veçantë të ekspertizës,

institucionet e qeverisjes, kastën e vet të intelektualëve ―të gjelbër‖, vizione në

perspektivë të globit, si edhe marrëdhëniet e fuqisë. Përcaktimet, kufizimet dhe

dimensionet gjeografike të ―problemit mjedisor global‖ janë kundërshtuar në thelbin e

tyre. Dija mbi ―mjedisin global‖ asnjëherë nuk është neutrale dhe pa vlerë. Shumica e

masave të propozuara për të adresuar degradimin mjedisor global dhe ndotjen reflektojnë

interesa dhe mbrojnë një sërë strukturash fuqie që janë shumë të ndërlikuara në krijimin

dhe përjetësimin e problemeve mjedisore.

1.5. Vizione të gjeopolitikës

Tashmë gjeopolitika ―e rilindur‖ nga ndryshimet e thella politike, ekonomike dhe të

sistemit në veprim në skenarin ndërkombëtar, të cilat i kanë ―detyruar‖ studiuesit he

opinionin publik ti drejtohen në mënyrë të dëshpëruar asaj për të ―menduar‖ për botën

dhe për të qartësuar mundësitë në dispozicion të çdo aktori gjeopolitik. Gjeopolitikani në

rrëmujën e historisë, përpiqet të shoh rregullin, të parashikojë prirjet dhe teknologjinë që

do të sjellë këtë rregull. Pra, gjeopolitika nuk është vetëm një mënyrë mendjemadhe e

shprehjes ―marrëdhënie ndërkombëtare‖, është një metodë e të menduarit rreth botës dhe

e parashikimit se çfarë do të ndodh në terren37

.

37

Friedman G., ―100 Vitet e Ardhshme – Parashikim për shekullin XXI‖, Plejadë, Tiranë,2010, f. 32.

31

Nuk është thjeshtë përshkrim, por mbi të gjitha parashikim. Gjeopolitika është për

gjeneratat e ardhshme. Studimi i gjeopolitikës përpiqet të identifikojë ato gjëra të cilat

janë të përjetshme, ato gjëra të cilat zgjasin shumë dhe ato gjëra të cilat janë kalimtare.

Këtë e bën nëpërmjet prizmit të gjeografisë dhe fuqisë. Gjetjet e saj shpesh bien ndesh

me logjikën e thjeshtë. Për të qenë më konciz, kërkimi gjeopolitik tenton jo vetëm të

përshkruajë, por në të njëjtën kohë të parashikojë ato gjëra që do të ndodhin.38

Studimi i gjeopolitikës nuk shikon nga ngjarjet, por ndaj cikleve të mesme dhe të gjata,

në vend që të përdorë mikroskopin në të kundërt ajo përdor teleskopin. Gjeopolitikani

shikon ndaj yjeve dhe nuk shikon elementët mikroskopikë të natyrës39

.

Gjeopolitika na hamendëson dy gjëra: së pari, hamendëson se njerëzit e organizojnë

veten në njësi më të mëdha sesa familje. Ai hamendëson se njerëzit kanë një besnikëri të

natyrshme ndaj gjërave ku kanë lindur ... besnikëria ndaj një fisi, qyteti apo kombi është e

natyrshme. Në kohën tonë identiteti kombëtar ka shumë rëndësi;40

së dyti, gjeopolitika

hamendëson se karakteri një kombi është i përcaktuar së tepërmi nga gjeografia, ashtu siç

është dhe marrëdhënia midis kombeve

Për Carlo Jean ringjallja e gjeopolitikës është një domosdoshmëri dhe një kërkesë e

nevojshme për ―të thjeshtëzuar‖ kuadrin politik ndërkombëtar, si dhe lojën e aktorëve

gjeopolitikë në skenën ndërkombëtare. Të vendosësh në tavolinë propozimet dhe të

specifikosh arsyet e tyre duket në fakt thelbësore për të arritur konsensusin dhe

pjesëmarrjen e qytetarëve në zgjedhje të politikave që garantojnë një vend të rëndësishëm

dhe një frymëmarrje në arenën ndërkombëtare. Të dish se ku po shkohet, të përcaktosh

gjurmën e një rruge për të ndjekur, për të arritur një objektiv të thjeshtë dhe të

kuptueshëm, e thënë me një fjalë të kesh ―një vizion gjeopolitik‖ të vetvetes në raport me

botën mund të përfaqësojë një antikorp të fuqishëm kundër ―virusit të paqartësisë dhe të

frikës fluide‖41

. Gjithsesi, nëse është e vërtetë ashtu siç është e vërtetë që gjeopolitika

fokusohet në interesin e rivalitetit të pushtetit, detyra e saj nuk është ajo e shkaktimit të

konfliktit, por përkundrazi ajo është e interesuar të prezantojë skenarët dhe mundësitë për

të realizuar një paqësim dhe një ndërveprim mes marrëdhënieve midis subjekteve

gjeopolitikë.

38

George Friedman, është themeluesi dhe drejtori ekzekutiv i Strategic Forecasting Inc (Stratfor), një

kompani private e cila është lider në çështjet e inteligjencës. Ai është autor i artikujve dhe librave të

ndryshëm mbi sigurinë kombëtare duke përfshirë ―Lufta Sekrete e Amerikës‖ dhe ―E ardhmja e

Luftës‖. Dr. Friedman ka marrë pjesë edhe në shumë debate televizive në emër të Stratofor dhe në

publikime ndërkombëtare si revista Time, The Wall Street Journals dhe New York Times. 39

Mazzei F., ―Relazioni Internazionali‖, L‘Orientale Editrice, 2005, f. 65. 40

Friedman, George, ―100 Vitet e Ardhshme – Parashikim për shekullin XXI‖, Plejadë, Tiranë, f. 34. 41

Bauman Z., ―Frika Likuide‖, Laterza, Bari, 2008, f. 3-4. Shih dhe: Jean C., ―Manuale di Geopolitica‖,

2003, f. 148-151. Ndërsa frika primare është ndjesia që qoftë një njeri qoftë një kafshë kanë përrballë

një kërcënimi të drejtpërdrejtë të jetës (para të cilit strategjitë e mundshme të veprimit janë dy: ose

largimi ose mbrojtja), frika e dytë është tipike e qënies njerëzore, që manifestohet si një modifikim i

sjelljes për shkak të ekeperiencave të kaluara që kanë kontribuar për të krijuar një papërgjegjshmëri jo

ndaj rezikut që është i kalkulueshëm, por ndaj rrezikut që është nga ana e përkufizimit i

paprëcaktueshëm duke krijuar një ndjesi të madhe të vulnerabilitetit. Për një thellim të kësaj çështje:

Lagrange H., ―La Civilite a l‘epreuve. Crime et sentiment d‘insicurite‖, 1995.

32

Gjeopolitika në vizionin e saj demokratik merr, sipas Yves Lacoste, tiparin e saj më të

rëndësishëm duke marrë në një kuadër të tillë tiparin e ―një instrumenti të paqes‖.42

Një

vizion i tillë i gjeopolitikës dhe i gjeografisë është në fakt vizioni më i përshtatshëm për

skenarin bashkëkohor. Kjo nuk do të thotë që gjeopolitika ―ka harruar‖ ose ka lënë pas

dore vijimin e parimit të afirmuar nga Raymond Aron, sipas të cilit marrëdhëniet

ndërkombëtare vazhdojnë të përfaqësojnë skenarin e referimit të analizës gjeopolitike që

zhvillohen në ―hijen e luftës‖43

. Ju kujtoj gjithashtu, pohimin e Friedman se në shekullin

e XXI do të ketë shumë luftëra.44

Sipas vizionit të Lacoste45

, gjeopolitika është një krijesë

demokratike me qëllime ―pacifiste‖ që përmban tre detyra domethënëse, tre përgjegjësi.

E thënë në një fjalë gjeopolitika shpreh ―tre tipare‖, drejtime.

a) Gjeopolitika është një seri ―dramash‖ në kuptimin e parë të fjalës, ose më saktë të

kuptimit të veprimit. Për ta bërë më të qartë situatën konfliktuale, gjeopolitika realizon

një ―skenë të vërtetë‖. Për këtë arsye, në gjeopolitikë jo rastësisht flitet për një ―skenar

referimi‖ nëpërmjet të cilit lexuesi ose spektatori mund të përcaktojë kontekstin e

ngjarjes si dhe të vlerësojë motivacionet e autorëve dhe rolin e tyre në konflikt.

b) Për të kuptuar një konflikt, një ―dramë‖, gjithsesi nuk është e mjaftueshme të

ravijëzosh ose të ndërtosh një skenar për të ruajtur përqasjen duale gjeografike-teatrale në

trajtën e një skenari ose të një skene. Por, mbi të gjitha duhet të përfaqësosh në mënyrën

më të mirë idetë e aktorëve gjeopolitikë. Kjo përbën edhe kuptimin dhe drejtimin e dytë

të gjeopolitikës. Roli i ideve edhe pse mund të jenë të gabuara është thelbësor në

gjeopolitikë. Janë idetë dhe qëllimet e sakta të çdo aktori të veçantë gjeopolitik në lidhje

me çështjen konfliktuale që është duke u konsumuar bashkë me të dhënat dhe me

elementët materialë pra, faktorët gjeografikë, që mund të shpjegojnë veprimet dhe

strategjitë të vëna në veprim nga shtetet. Kur ―personazhi gjeopolitik‖ flet dhe vepron në

emër dhe për llogari të një komuniteti kombëtar, lokal, politik dhe fetar, kur përfaqëson

sensin e dytë të gjeopolitikës, ai kontribuon për të transformuar dramën, çështjen

konfliktuale në një tragjedi.46

Idetë dhe hipotezat gjeopolitike nuk janë neutrale dhe aq

më pak objektive. Ato janë skenarët e ardhshëm që imagjinohen si alternativat e

mundshme që ofrohen për të sistemuar ngjarjet sipas qëllimeve të vetë subjekteve

gjeopolitikë. Gjeopolitika tenton të përcaktojë sipas një teorie të probabilitetit, politikat

dhe strategjitë që duhet të ndiqen për të arritur objektivat e paracaktuara. Gjeopolitika

ndjek etikën e përgjegjshmërisë dhe jo atë të njohjes shkencore të të vërtetës objektive.

Gjeopolitika shkruan Friedman47

, nuk është rreth të drejtës dhe të gabuarës së gjërave,

nuk është rreth virtyteve apo veseve të politikanëve, gjithashtu nuk është rreth debateve

42

Lacoste Y., ―Cfarë është gjeopolitika‖, në Revista Limes, n. 1, 1993, f. 393. 43

Aron R., ―Paix et guerre entre les nations‖, Botuesi Calmann-Lévy, Paris, 1970. 44

Friedman G., ―100 Vitet e Ardhshme – Parashikim për shekullin XXI‖, Plejadë, Tiranë, f. 24. 45

Lacoste Y., ―Cfarë është gjeopolitika‖, në Revista Limes, n. 1, 1993, f. 393. 46

Një tragjedi është në fakt një paraqitje teatrale në të cilën çështjet konfliktuale janë të mbushura me

pathos të përbërë nga sjellje aktive dhe reaktive të aktorëve të paarsyeshme, jologjike ose jo

proporcionale në raport me vendin në lojë. 47

Friedman G.,―100 Vitet e Ardhshme – Parashikim për shekullin XXI‖, Plejadë, Tiranë, f. 36.

33

të politikës së jashtme. Është rreth forcave të papërcaktuara, të cilat i ngërthejnë kombet

dhe qeniet njerëzore dhe i detyrojnë të veprojnë në disa mënyra. Kështu, e vërteta dhe

realiteti në politikë ashtu si në një strategji njihen vetëm në sajë të veprimit.

c) Sipas Carlo Jean, kryerja e një veprimi sipas një strategjie të parapërcaktuar përbën

edhe ―kuptimin e tretë të gjeopolitikës‖. Mbas nocionit të skenës dhe atij të aktorëve ky

nocion përfaqëson me termat e veprimit, strategjinë ose më saktë strategjitë që subjekti

politik duhet të adoptojë dhe të realizojë në praktikë për arritjen e qëllimeve dhe të

objektivave të tij gjeopolitik.

1.6. Aktorët-intelektualë kryesorë të gjeopolitikës

Në cilësimin e gjeopolitikës brenda formacioneve të gjera diskursive - diskursit

imperialist, diskursit të Luftës së Ftohtë, dhe diskurseve mbi rendin e ri botëror dhe

ndryshimin mjedisor global - ne kemi përmendur rëndësinë e të ashtëquajturve ―ekspertë‖

në saktësimin dhe deklarimin e një sërë ―të vërtetash‖ rreth politikave ndërkombëtare.

Proceset me atë të cilave këto figura intelektuale bëhen ―ekspertë‖ dhe promovohen apo

çertifikohen nga institucione të tilla si media, akademi të ndryshme apo edhe nga vetë

shteti, ndërkohë që zërat dhe perspektivat intelektuale margjinalizohen dhe ndryshojnë në

mënyrë të konsiderueshme nga koha në kohë dhe rreth e përqark hapësirës globale. Në

shumë raste, këto janë procese shumë të ndërlikuara të cilat përfshijnë faktorë të tillë si

shkollimin dhe socializimin, gjininë dhe rrjetet sociale, vendin, personalitetin dhe besimet

politike. Si një mjet kritik për të menduar rreth këtyre çështjeve, trekëndëshi i

intelektualëve, institucioneve dhe ideologjisë është një trekëndësh që duhet të mbahet

ndërmend kur mendohet rreth gjeopolitikës si fuqi e dije (Shih Tabelen 2).

Praktika e shtet-bërjes ka prodhuar intelektualët e vet, ata teoricienë dhe praktikues të

mëparshëm të cilët kanë shkruar dhe vazhdojnë të shkruajnë ―mënyrën sesi‖ libra rreth

politikës ndërkombëtare.

Një nga librat më të famshëm i ―mënyrës sesi‖ është ―Princi‖ i Makiavelit në të cilën ai

nënvizon një sërë praktikash (shumica prej tyre kriminale) që duhet të ndjekë Princi në

rast se dëshiron të mbetet në fuqi. Kjo literaturë e ―këshillimit të princit‖ është

specializimi i Intelektualëve të Shtet-Bërjes, të atyre intelektualëve të cilët ofrojnë

rregulla normative dhe imperative për drejtimin e strategjisë dhe shtet-bërjes nga

sundimtarët e shtetit. Intelektualët e shtet-bërjes përdorin një qasje ―zgjidhjeje problemi‖

tek kjo teori, duke i marrë institucionet ekzistuese dhe organizatat e fuqisë shtetërore

ashtu siç ata i gjejnë ato dhe duke teorizuar nga perspektiva e këtyre institucioneve dhe

marrëdhënieve të fuqisë.

34

Qëllimi i tyre nuk është të ndryshojë organizimin e fuqisë brenda shtetit por të shtojë dhe

lehtësojë funksionimin e vet të qetë.48

Tabela 2: Gjeopolitika si fuqi/dije

Gjeopolitika si fuqi/dije

Përgjatë viteve, literatura e prodhuar nga intelektualë ambiciozë, të vendosur dhe të

veçantë të shtet-bërjes është bërë një industri botimi me të drejta të veta, me një sërë

librash dhe gazetash Në shtete dominuese si Mbretëria e Bashkuar përgjatë shekullit të

XIX dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës pas Luftës së Dytë Botërore, intelektualët e

shtet-bërjes janë funksionarë të cilët mendojnë në mënyrë strategjike me interesat e

shtetit në mendje dhe adresojnë problemet

e tij të ―menaxhimit hegjemonik‖çdo vit kushtuar debatit mbi drejtimin e shtet-bërjes.

Brenda këtij komuniteti të ―zgjidhësave të problemit‖ për shtetin, vetëm disa

personalitete zakonisht promovohen, përfaqësohen dhe trajtohen si ―strategjistë mjeshtra‖

apo ―eminenca të hirta‖ nga industria botuese apo nga mas media. Një personalitet i tillë

është Henry Kissinger, ish-Presidenti Richard Nixon. Një politikan me rëndësi në Shtetet

e Bashkuara si një revoltues anti-komunist së bashku me Joseph McCarthy, Nixon pranoi

kërkoi miratim si ―burrë i lartë shteti‖ nga shoqëria politike e Sh.B.A dhe nga media,

veçanërisht pas opinionit të keq nga dorëheqja e tij presidenciale. Për të arritur këtë

qëllim, Nixon në mënyrë të rregullt botoi libra mbi gjeopolitikën dhe artikuj në të cilat

48

Cox, R. (1986) ―Social Forces, States and World Orders,‖ in Keohane, R. (ed.) Neorealism and Its Crit-

ics, New York: Columbia University Press, f. 225.

Institucionet e

politikës së jashtme

Akademia dhe

institutet strategjike

Organizata private të

politikës së jashtme

INSTITUCIONET

Mitet e

jashtëzakonshme

kombëtare

INTELEKTUALËT IDEOLOGJIA

Intelektualët si

shtet-bërës

Epërsia: raciale,

seksuale, kulturore

35

parashikoi politikën ndërkombëtare dhe se çfarë duhej të bënte presidenti aktual.

Pavarësisht krimeve e fajeve të tij (brenda vendit si edhe në arenën ndërkombëtare),

Nixon arriti sukses të konsiderueshëm, duke u bërë kështu një këshilltar rastësor për

Presidentin Bush madje edhe për Presidentin Klinton. Librat e tij u lexuan gjithashtu nga

diplomatë me ndikim si edhe nga gazetarë.

Gjeopolitika dhe gjeopolitikanët duhet të kuptohen brenda kontekstit të një tradite të gjatë

të literaturës së ―këshillimit të princit‖ apo ―gjeografit të mbretit‖. Historikisht,

gjeopolitikanët ishin intelektualë të shtet-bërjes të cilët theksuan rolin e kufizimeve

gjeografike dhe mundësive mbi drejtimin e politikës së jashtme. Ndërsa shumë

gjeopolitikanë të hershëm pëlqejnë ta mendojnë veten e tyre si ―shkencorë‖ dhe

―objektivë‖, ata ishin shumë larg të qenit të veçuar dhe apolitikë. Në fakt, shpeshherë

ndodhte krejt e kundërta. Gjeopolitikanët dëshironin fuqi. Disa akademikë, si Halford

Mackinder, i cili e kërkoi këtë gjë duke hyrë në sistemin politik, ndërsa të tjerë, si Karl

Haushofer, e kënaqnin veten e tyre duke qenë profesorë dhe këshilltarë rastësorë të

liderave politikë. Të tjerë gjeopolitikanë si diplomatë praktikantë dhe vendimarrës të

politikës së huaj ishin tashmë brenda pozicioneve të fuqisë. Edhe pse jo në pozicione të

drejtpërdrejta fuqie, intelektualët kryesorë të shtet-bërjes mund të ndikojnë debatet e

politikës së jashtme dhe axhendën nga pozicioni i tyre brenda shoqërisë civile si

profesorë të rëndësishëm, gazetarë dhe komentues në media.

Intelektualët, pa dyshim, nuk janë mendimtarë të lirë në shoqëri por mendimtarë brenda

strukturash të veçanta institucionale dhe rrjetesh shoqërore të fuqisë, privilegjit dhe

aksesit. Në të menduarit kritik rreth gjeopolitikës, ne duhet të marrim në konsideratë jo

vetëm intelektualët por edhe institucionet si edhe rrjeteve shoqërore të cilat i lejuan ata të

bëheshin intelektualë dhe ―ekspertë‖ mbi gjeopolitikën. Në shumë raste, gjenden të

përfshira shtresëzime institucionesh si universitetet, institute private kërkimore mbi

politikën e jashtme, media të ndryshme dhe agjenci qeveritare. Për gjeopolitikanët e

hershëm imperialistë, strukturat institucionale kyçe ishin zakonisht universitetet dhe

shoqëritë e edukuara. Halford Mackinder, për shembull, fitonte jetesën e tij duke u bërë

një nga profesorët e parë në disiplinën e gjeografisë në Mbretërinë e Bashkuar. Karriera e

tij brenda gjeografisë u bë e mundur nga lidhja e tij me RGS (Royal Geographical

Society), një klub me eksplorues dhe udhëtarë tërësisht meshkuj i themeluar në Londër

më 1830 që shërbente si vend për mbledhje shoqërore dhe rrjet për themelimin qeverisës

të Perandorisë Britanike.

Gjatë Luftës së Ftohtë, gjeopolitikanë me emër ishin zakonisht të lidhur dhe qarkullonin

midis një sërë institucionesh. George Kennan, për shembull, u bë i rëndësishëm si një

oficer shërbimi karriere, shkoi për të drejtuar agjensinë e Planifikimit Politik të shtetit

Amerikan pas lufte dhe menjëherë u bë një historian akademik dhe shkrimtar

profesionist. Si shumë anëtarë të themelimit të politikës së jashtme, ai u bë anëtar i

Këshillit mbi Marrëdhëniet me Jashtë (Council of Foreign Relations), një klub privat

takimi i bankierëve të New York-ut i themeluar në fillim të shekullit të XX që më pas u

36

zhvillua në institucionin kryesor të themelimit të politikës së jashtme në shoqërinë civile

të SH.B.A49

. Këto institucione private shërbejnë për krijimin e individëve konservativë të

fuqishëm, grupe interesi dhe fondacione, disa prej tyre me këndvështrime ekstremiste dhe

ambicioze. Siç mund të pritet, këto institucione përfaqësojnë vetëm interesat e të

fuqishmëve dhe të privilegjuarve dhe jo ato të të varfërve dhe të dobëtëve. Perspektiva e

politikës së jashtme të bankierëve dhe kontraktorëve të mbrojtjes do të artikulohet nga

intelektualët e shtet-bërjes që ata punësojnë; perspektiva e politikës së jashtme e

fshatarëve apo punonjësve socialë nuk do të merret parasysh.

Ky proces i përzgjedhjes së një sërë intelektualësh si ―ekspertë‖ është, siç mund të

dyshohet, krejtësisht politik dhe i politizuar. Si rregull i përgjithshëm, institucionet më të

fuqishme në çdo shtet apo shoqëri do tentojnë të sponsorizojnë ata intelektualë të cilët

kanë të njëjtin këndvështrim ideologjik si edhe ata. Ideologjitë janë të rëndësishme,

kështu shtetet qeverisen dhe bashkëpunojnë me anë të sistemeve të caktuara besimi. Në

përgjithësi, gjeopolitikanët janë zakonisht shovinistë kombëtarë të fuqishëm dhe

gjithashtu konservatorë të betuar. Të paktën historikisht, ata kanë operuar dhe i kanë

dhënë jetë diskurseve etnocentriste Perëndimore të fuqisë, duke artikuluar variacione

kombëtare dhe personale të epërsisë raciale, seksuale dhe kulturore në emër të ―mendimit

praktik‖, ―arsyes‖ dhe të një ―perspektive objektive‖50

. Natyra e veçantë e

këndvështrimeve botërore ideologjike, padyshim, mund të vishet me nuanca. Halford

Mackinder, Karl Haushofer dhe George Kennan ishin tipa shumë të ndryshëm

―nacionalistësh‖ por prapëseprapë ata ndanin një zbrapsje të përgjithshme kundrejt

modernitetit industrial, edhe pse qëndrimet dhe argumentet e tyre ishin shpeshherë shumë

të ndryshme. Megjithatë, mbështetja e përgjithshme për ndërmarrjet mbizotëruese

ekonomike dhe kulturore të shtetit dhe shoqërisë së vet është e zakonshme për shumicën

prej gjeopolitikanëve. Të sfiduarit e etnocentrizmit, racizmit dhe seksizmit të

gjeopolitikanëve si historikisht ashtu dhe në ditët e sotme, është e rrezikshme, megjithatë,

për shumë grupe kërkohet të ngrihet kërkimi intelektual duke e etiketuar si ―politikisht

korrekte‖. Në mënyrë krejt ironike, ata të cilët e përdorin këtë emërtim punojnë në një

mënyrë politikisht korrekte në interesin e më të fuqishmëve për shkak se ata kërkojnë të

ruajnë diskurset e fuqisë nga çdo lloj sfide dhe skrupulli.

Mund të themi se gjeopolitika nuk është një formë dije objektive e shkencore. Ajo ka të

bëjë me funksionimin e diskursit dhe fuqisë e dijes, dhe ka të bëjë me atë sesi

intelektualët, institucionet dhe ideologjia krijojnë struktura fuqie brenda shteteve.

Shumë shpesh në të kaluarën, gjeopolitika është trajtuar jo si një diskurs, por si një

përshkrim i veçuar dhe objektiv sesi bota ―në të vërtetë është‖. Duke e sfiduar këtë qasje,

diskutohet se marrëdhëniet e fuqisë janë të ngulitura në diskurset gjeopolitike dhe këto

janë të dukshme dhe të manifestueshme.

49

Schulzinger, R. (1984) The Wise Men of Foreign Affairs: The History of the Council on Foreign Rela-

tions, New York: Columbia University Press, f. 212-220. 50

Haraway, D. (1991) Simians, Cyborgs, and Women: The Reinvention of Nature, New York: Routledge, f.

75.

37

Për Foucault: ―Atje ku ka fuqi, ka edhe rezistencë.‖ Pikërisht brenda diskurseve të

rezistencës, efektet e fuqisë të diskurseve gjeopolitike problematizohen. Nëse arrihet të

vlerësohet kjo gjë, do të jetë ky hapi kritik drejt një kuptimi kritik të diskurseve të

gjeopolitikës që aktualisht kornizojnë vendet tona, identitetet dhe botët në të cilat ne

jetojmë.

1.7. Skenarë dhe konfigurime

Sistematizimi i raportit territor/politikë nuk shteron analizën e marrëdhënies midis

hapësirës dhe politikës. Duhet pranuar se gjeopolitikanët nuk e kanë konceptuar

mjaftueshëm hapësirën. Lindja e gjeopolitikës u shoqërua nga gara e egër e fuqive të

mëdha evropiane në fund të shekullit të XIX. Kjo nxiti shumë gjeografë dhe ushtarakë të

ndriçonin mendjen e udhëheqësve të tyre për sa i takonte vendit dhe detyrimeve të

vendeve të tyre në tryezën ndërkombëtare të shahut. Në këtë kah dihet se në një studim

gjeopolitik hapi i parë është përcaktimi i hapësirës51

që do të jetë nën vëzhgim, vijohet

me trajtesën historike dhe më tej me objektivat dhe interesat, etj. Kështu, dihet se Rusia

është një vend i cili ka një rol mjaft të rëndësishëm në arenën ndërkombëtare, për shkak

të gjeopolitikës që ka ndjekur ky vend. Gjatë shekullit të XIX dhe atij të XX, në shkrimet

e ―babait‖ anglo-sakson të mendimit gjeopolitik, të autorit britanik Halford Mackinder,

mund të shihet kristalizimi i vizionit gjeopolitik i cili përshkruan Rusinë si ―zemrën‖ e

Euroazisë dhe të sistemit ndërkombëtar.52

Mackinder 1904 Mackinder 1943

51

Zhan K., ―Gjeopolitika‖, Shtëpia Botuese e Ushtrisë, Tiranë, 1998, f. 22-23. 52

Koulieri O., ―Russian Euroasianism the geopolitics of Black Sea‖,

( file:///C:/Users/IST/Downloads/04.pdf)

38

Figura 1: Heartland sipas Mackinder

Sipas Mackinder sundimi i ―heartland‖do të garantonte sundimin e masës kontinentale,

madje dhe sundimin e botës. Pikërisht në vitin 1904 dhe 1943 kufijtë u shtynë në lindje,

ku Rusia u konsiderua e rrezikshme, duke u bazuar në Azinë Qendrore e në Siberi. Kurse

pas Luftës së Dytë Botërore Mackinder e zhvendosi zemrën e tokës më në perëndim duke

përfshirë pellgjet e Detit të Zi, të Detit Baltik dhe gjithë Evropën Qendrore-

Lindore.53

Mackinderi e përmblidhte këtë sistem zotërimi me formulën ―kush sundon

zemrën e tokës, sundon ishullin e botës; kush sundon ishullin e botës sundon botën‖ duke

e kthyer Rusinë në vendin më të dëshirueshëm në botë. Do të ishte pikërisht kjo pozitë e

Rusisë e cila do të ndikonte që Mackinder ti kundërvihej teorisë ―euraziste‖, të cilën

Rusia e promovon ende. Më vonë do të ishte Karl Haushofer pas Luftës së Parë Botërore,

ai i cili do të vlerësonte përsëri rolin e Rusisë, si një aktor i rëndësishëm në arenën

ndërkombëtare. Haushofer nuk ka si synim luftën, por dëshiron të shoh në skenën

botërore një numër të caktuar shtetesh me rilevancë ndërkombëtare, ku secili mund të

kontrolloj nga një zonë influence. Renditja ndërkombëtare duhet ndërtuar nëpërmjet

zonave të ekspansionit të ashtuquajtura panrajone54

, ndarja e së cilës do ti përshtatej

pikërisht meridianëve.

Në konceptin e tij të hapësirave botërore Haushofer përcakton katër zona të mëdha:

- panrajoni amerikan i dominuar nga SHBA;

- panrajoni evropian i dominuar nga Gjermania;

53

Zhan K., ―Gjeopolitika‖, Shtëpia Botuese e Ushtrisë, Tiranë, 1998, f. 50. 54

Carlo J., ―Manuale di geopolitica‖, Editori Laterza, Roma-Bari, 2006, f. 34-35.

39

- panrajoni i Azisë Qendrore dhe e subkontinentit indian i dominuar nga BS;

- panrajoni i Azisë – Paqësorit i dominuar nga Japonia.

Haushofer ndryshe nga Mackinder ishte mbështetës i idesë së një Rusie të fuqishme,

nëpërmjet një aleance ndërmjet saj dhe Gjermanisë e Japonisë, e cila do të gjunjëzonte

sundimin detar anglez.Në të njëjtën linjë mund të flasim për Rimlandin. Teoricienë të

kohëve të sotme theksojnë se, ne elaborimin teorike te Spykman – që merr parasysh

elementet demografike, ekonomikë, politikë dhe historikë – autori i jep një rëndësi më të

madhe fashës margjinale se sa heartland-it, duke konfirmuar se kontrolli i kësaj zone

është vendimtar për ekuilibrin e forcave midis marinës dhe forcave tokësore. Edhe pse

ndonjëherë shume sistematikë shkruajnë Chaliand dhe Rageau (1989)55

-kjo teori

gjeopolitike është stimulante, por vetëm nëse nuk përfundon e përkufizuar në kuptimin

gjeografik. Është interesante të shohësh se perballja gjeostrategjike56

pas luftës midis

SHBA dhe Bashkimit Sovjetik shpesh here ka qene për shkak te kësaj zone te përmendur

nga autori: ndarja e Evropës ne dy zona, antagonizmi ne Lindjen e larget (me luften ne

Kore dhe Vietnam), deri ne rivalitetet ne Azi.

Një tjetër variant i teorise se Mackinder eshte ajo e paraqitur nga Meinig57

(1956). Ky

studiues ripohon (konfirmon) rëndësinë strategjike të fashës marzhinale por gjithashtu

bën një dallim midis atyre qe kane tendence orientimi për zhvillimin e tyre ne brendësi te

kontinentit dhe atyre qe kane tendence orientimi kundrejt fashave te jashtme oqeanike.

Ndryshe nga Spykman autori na paraqet edhe kriterin e homogjenitetit kultural, etnik dhe

historik te rajoneve gjeopolitike te rimland dhe ndan shtetet ne fashen margjinale ne tre

kategori:

- ata me ―thirrje‖ kundrejt rajoneve te brendshëm (vendet sllave, Afganistani,

Mongolia)

- ata që kanë një tërheqje kundrejt zonës marine (Evropa Perëndimore, ishulli

Arabik)

- ata që kane një orientim të dyfishtë: një herë kundrejt kontinentit dhe here tjetër

kundrejt rajoneve marine, kjo sipas evolvimit historik (Gjermania dhe Kina).

55

Ribaj.P. Perceptimme gjeopolitike, Material studimi, Akademiae Mbrojtjes, Tiranë,2010 56

Bëhet fjalë vetëm për një lajmërim në terminologjinë e doktrinës apo të metodës së analizës gjeopolitike.

Përkundrazi në vitet në vijim të Luftës së Ftohtë, gjeopolitika nën emrin ― gjeostrategjia ― , mbeti në jetë

dhe vazhdoi të punonte duke u trasferuar nga Evropa në Shtetet e Bashkuara të Amerikës duke arritur në

një mënyrë mëse konkrete të influenconte në zgjedhjet dhe në vendimevt e politikës amerikane. Dokrtrina

të tilla si ajo e përmbajtjes për shembull e dobësuar nga teoritë e derivuara në lidhjen e pushtetit dominues

inspiruan statregjinë fituese amerikane në Luftën e Ftohtë kundër Bashkimit Sovietitk. Në këtë luftë

gjeopolitika gjeti një shmangie të vërtete edhe vetëm nga këndvështrimi kulturor si në rastin e Evropës

Perëndimore në të cilën krimet e nazizmit kishin zgjeruar hendekun e thellë midis gjeopolitikës dhe ide-

ologjive të matricave socialiste. Forcat e frymëzimit marksist panë tek gjeopoltika të pakëtn në rëniet e saj

në vitet tetëqind dhe të pesëdhjetëvjecarit të parë të viteve nëntëqind një ―mostër ― në shërbim të logjikës së

pushtetit dominues të forcave kapitaliste. 57

Carlo Jean, Manuale di geopolitica , Editori Laterza, Roma-Bari2006 f 41-45; Ribaj.P. Perceptimme

gjeopolitike, Material studimi, Akademiae Mbrojtjes, Tiranë,2010

40

Figura 2: Katër zonat e influencës sipas Haushofer

Sot, gjeostrategët dhe gjeopolitikanët e shohin botën në këndvështrime të ndryshme, si

për shembull, në terma të kufijve kombëtar, të nocionit shtet-komb, etj. Ka edhe një

grupim që e trajton botën në terma të modeleve hapësinore. Për ta, bota është një sistem i

ndërvarur dhe shtetet-kombet janë një pjesë lehtësisht e kapshme e saj. Një nga ithtarët e

kësaj teorie Saul B. Cohen58

, i cili ndryshe nga gjeostrategët dhe gjeopolitikanët e tjerë

mendon se fuqia ndodhet e lokalizuar në pjesë të ndryshme të globit dhe bota është pjesë

e një sistemi të integruar gjithnjë në ndryshim (ideohet një botë pluraliste). Në librin e tij

―Geography and politics in a World divided-1963‖ Cohen thekson se, gjeopolitika ka në

thelbin e saj studimin e marrëdhënieve aktuale ndërmjet (1) fuqive politike

ndërkombëtare dhe (2) karakteristikave gjeografike përkatëse mbi të cilat (3) zhvillohen

burimet e këtyre fuqive. Për të gjeopolitika është ndërveprim ndërmjet: strukturave

gjeografike, të ardhmes dhe proceseve politike. Strukturat gjeografike përbëhen nga

mjedisi gjeografik i rajoneve të ndryshme të botës, ndërsa proceset politike përfshijnë

forcat që veprojnë në nivel ndërkombëtar dhe që ndikojnë sjelljen ndërkombëtare.

Për shumë kohë Lindja e Mesme ka qenë rajon me rëndësi strategjike. Për këtë Cohen

thotë se ajo ka një pozicion tre-dimensional në marrëdhënie me kontinentet, Amerikën,

Euro-Azinë dhe Afrikën. Ky është një pozicion gjithmonë i rëndësishëm nga pikëpamja

gjeostrategjike dhe duhet të shërbejë si ―zona e frakturës‖, ndërmjet fuqive tregtare detare

dhe euroazisë kontinentale.

Cohen është një nga analizuesit e idesë së ―zonës së frakturës‖ sipas të cilës do të lindte

teoria domino. Nocioni (ndotës) i luftës së ftohtë ka lindur pikërisht nga teoria domino, e

cila në thelb kishte mesazhin se nëse një vend i caktuar binte nën influencën ose

58

Carlo Jean, Manuale di geopolitica , Editori Laterza, Roma-Bari2006 f 45-47; Carlo, Jean, Gjeoplitika, SHBU,

Tiranë, 1998 f. 38, shih dhe Ribaj.P. Perceptimme gjeopolitike, Material studimi, Akademia e Mbrojtjes, Tiranë, 2010

41

kontrollin komunist, atëherë edhe vendet fqinjë me të do të përjetonin të njëjtën gjë në

një kohë të shpejtë. Ky nocion ishte gur themeli i Doktrinës Truman (12 mars 1947), e

cila ishte në qendër të politikës së jashtme amerikane për rreth 50 vjet deri me rënien e

sistemit komunist.

1. TEORIA E HAPËSIRËS GLOBALE - SAUL B. COHEN

Figura 3: Skema e teorisë së hapësirës globale sipas Cohen

2 TIPE

RAJONESH

GJEOSTRATEGJIKE GJEOPOLITIKE

BOTA TREGETARE

DETARE,

3 rajone gjeopolitike

BOTA

EUROAZIATIKE

2 rajone gjeopolitike

Rajoni Anglo-amerikan

dhe Karaibet

Evropa Detare

(përfshirë edhe Magreb

– Mesdheu afrikan)

Afrika e Jugut, Afrika

nën-Sahariane

dhe Oqeania

(Japoni + Kore)

Minirajon Gjeostr.

Autonom

(Nën-kontinenti i Gad.

Indian)

Evropa kontinentale

(përfshihet edhe

Evropa lindore)

Azia Lindore

(Kina)

Zona e frakturës

Lindje e mesme+Azia

juglindore

42

1.7.1. Ardhmëri e konfigurime

Gjithsesi, përballja me të ardhmen na ndesh me sfida parashikimesh dhe interpretimesh e

përvijimesh të mundimshme. Skenarët dhe hipotezat janë ―armë‖ të suksesshme të

gjeopolitikës moderne në ndihmë të politikë-bërësve për mbrojtjen dhe zhvillimin e

interesave kombëtare. Përvoja e gjithanshme po na bind se prirjet globale dhe ato

evropiane oponente janë të pashmangshme. Shumëkush këmbëngul drejt integrimit, të

tjerë drejt fragmentarizmit; bota dhe vetë BE-ja duket sikur po fashitet dhe në të njëjtën

kohë sikur po ndahet. Kuptueshmëria, pasiguria dhe paparashikushmëria janë shqetësimet

që mbizotërojnë sot. Diçka është e sigurt, ―lëkundjet sizmike që po ndodhin, po sfidojnë

urtësinë e besimtarëve të vjetër dhe vizionin ortodoks59

dhe, sigurisht, të flasësh për të

ardhmen sot, është e vështirë. Për më tepër, të parashikosh në mënyrë të saktë mjedisin e

ardhshëm të sigurisë, duke iu referuar sidomos mjedisit të BE-së, është akoma më e

vështirë. Si do të jetë mjedisi i ardhshëm i sigurisë globale? Po mjedisi i sigurisë në BE?

Çfarë ofron e ardhmja në pikëpamje të sigurisë për vende të vegjël si vendi ynë? A do të

jetë një e ardhme më e mirë? Të gjitha këto pyetje kanë munduar vazhdimisht analistët

dhe politikë-bërësit e shteteve të mëdhenj dhe të vegjël? Përgjigja nuk është e thjeshtë për

asnjë pyetje. Bëhet fjalë për të ardhmen, për atë që do të vijë më pas dhe askush nuk

mund të bëjë predikuesin, aq me pak institucionet zyrtare. Por, ka disa prirje, ka edhe

histori zhvillimi, pra ―ka një terren të gatshëm si ―mielli‖ për të gatuar dhe parashikuar

deri në një farë mase të ardhmen‖60

. Pikërisht kjo është rruga që ndjekin të gjithë

analistët, institutet dhe institucionet që merren me këto probleme. Aftësia për të

parashikuar më ―bujshëm‖ dhe më saktë se edhe një strateg me eksperiencë në çështjet

politike dhe mendësia e hapur në vlerësimin e paprecedent të fakteve të pashuara

historike të së kaluarës në tabanin e së tashmes, për udhëtimin e sigurt drejt së ardhmes –

është pikërisht ajo çka edhe Friedman rreket të sjellë në analizën e tij të guximshme ―100

vitet e ardhshme‖. Absolutisht jo një person në zotërim të ―sferës së kristaltë të

falltarëve‖61

, por një ekspert ndër ata më kryesorët në inteligjencën e gjeopolitikës

botërore dhe sfidues me qasjet e tij jo vetëm mendje-mprehta dhe të analizave të

hollësishme të rasteve, vendeve, strategjive, pikëpamjeve, deri-diku edhe provokuese në

arenën e shpërfaqjes së teorive të ardhmërisë për rruzullin tokësor nga një pikëpamje

përplasjesh titanësh, superfuqish, supremacish, përpjekjesh e rolesh të reja në këtë teatër

të kudo-ndodhur gjeostrategjik, të quajtur botë.

Për Evropën, të gjithë jemi të ndërgjegjshëm për ndryshimet që pasuan pas Luftës së

Ftohtë, duke kapërcyer rregullat e Jaltës dhe deri në zhdukjen e ―diafragmës―, të

trashëguar që nga Versaja, midis Gjermanisë dhe vendeve të ish Bashkimit Sovjetik. Në

një analizë disi shterës, gjeoplitikanë të ndryshëm kanë analizuar skenarë të shumtë për

59

Kugley C,vepër e cituar, f. 523-524. 60

Atalia J., ―Një histori e shkurtër e së ardhmes‖, Tiranë, f. 17-24. 61

Friedman G., ―100 Vitet e Ardhshme - Parashikim për Shekullin XXI‖, Plejadë, Tiranë, 2010, f. 13.

43

konfigurime të gjithanshme për BE-në. Të tillë janë ata që parashikojnë se Evropa nuk i

di kufijtë e saj lindorë, mungesën e integrimit të brendshëm të Evropës nën devizën e

federalistëve për ―Evropën e qytetarëve‖, alternativa ―Evropa e Atdheve apo ―Evropa e

rajoneve‖, deri te ―Evropa e bananeve‖ duke përvijuar me skenarin ―Evropa e bashkimit

të nënsistemeve‖, apo mundësia e tërheqjes së Gjermanisë së Evropës Qendrore, prirjet e

lidhjeve të fuqishme të Gjermanisë me Moskën e deri tek ideja se Franca kërkon ta lidh

sa më shumë të jetë e mundur Gjermaninë me Perëndimin me qëllim që ajo të mos

pushtohet nga ―demonët e vjetër‖, ―Evropa tregtare‖, etj. Po kështu, mund të vijohet me

skenarë të gjeopolitikanëve amerikanë, Kissinger, Huntington, Brzezinski, Fridmann apo

me euroazistët rusë e deri te publikimet e qendrave prestigjioze si Stratfor, etj. Do të

ndalemi tek skenari gjeopolitik ―Perandori apo - më drejtpërdrejt - Evropa federaliste‖

sipas perceptimit të ish këshilltar diplomatik të Toni Blerit, Robert Cooper (2010), të

Ultrih Beck dhe Edgar Grande (2004)62

, të cilët mbështesin një tezë mjaft provokatore:

rikthimin e perandorive si model të rendit politik; si dhe të trajtesës së Gerard Dussoy

(2001): Evropa e Madhe Federaliste63

.

1.7.2. Evropa e madhe si perandori federative?

Gerard Dussoy vëren se duke qenë se unifikimi i plotë dhe i njëkohshëm i të gjithë

Evropës duket pak i konceptueshëm, fitimi i sovranitetit komunitar apo pushtetit mbi-

kombëtar, a do të kalonte përmes një konfigurimi të tipit perandorak, në kuptimin e vjetër

të fjalës? Domethënë, një tërësi sovrane me përbërës që kanë statuse të ndryshme.

Eksperienca provon se bashkimi i entiteteve është i mundur vetëm me ritme të ndryshme

dhe sipas mënyrave të ndryshueshme që nuk duhet të pengojnë, ato që e dëshirojnë, të

shkojnë sa më shpejt në të gjitha fushat. Parimi perandorak i ―kontrollit të heterogjenitetit

nga gjeometria e ndryshueshme e organizuar‖ i shpikur për të marrë parasysh pabarazitë

ekonomike dhe për të propozuar një zgjidhje provizore të bashkëjetesës së tyre, paraqet

interes dhe vlerë në planet politike dhe kulturore. Në mungesë të një kombi apo edhe të

një kulture evropiane, do të lindte nevoja për kapërcimin e dallimeve dhe divergjencave.

Pengesat linguistike janë më të qëndrueshme se ato doganore dhe pengesat psikologjike

janë më të vështira për t‘u zbehur. Është më e lehtë të krijohet një treg sesa një komb.

Por, arsyet ekonomike janë të pafuqishme për të detyruar komunitetet të bashkëjetojnë

kur ato nuk e dëshirojnë ketë. Vetëm duke pranuar prioritetin e politikës dhe nën

detyrimin e mjedisit botëror, heterogjenitetet e fushave të ndryshme të problematikës

evropiane kanë fatin të kontrollohen. Në këtë rast, koncepti perandorak i shtetit është pa

dyshim më i përshtatshmi. Ai mbështetet mbi një federalizëm me shumë nivele që

bashkon sipas formulave që do të përcaktonte njësite e afta për të marrë pjesë. Kështu

mund të konceptojmë që rajoni dhe bashkimet rajonale përbejnë njësitë bazë të

62

Beck U. dhe Grande E., ―Das kosmopolitische Evropa‖, n. 13, 2004. 63

Për më gjerë shih: ―Geopolitique au XXI siecle?‖, Paris, 2001, f. 291-325.

44

federalizmit ekonomik, ndërsa federalizmi kulturor vazhdon të mbështetet tek kombet.

Nga njëra anë, të ekzistojë ―një bërthamë e rregullave të përbashkëta‖, përbërëse të

Shtetit perandorak dhe garantues të sovranitetit të tij në fushat themelore. Një bërthamë

që mund të rritet në volum dhe në intensitet sipas vullnetit të anëtarëve, duke pranuar që

―në disa fusha të gjithë vendet anëtare nuk marrin pjesë në mënyre të barabartë dhe

mundësisht, që anëtarët e ardhshëm të shkojnë më shpejtë dhe më larg se disa anëtarë

aktualë‖. Nga ana tjetër, të ―ngrihen mekanizma mbrojtës kundër mospërputhjeve midis

qëndrimeve kombëtare‖ në sferën e aktiviteteve jashtë shtetit perandorak. Thënë ndryshe,

do të duhet të thellohet parimi i subsidiaritetit (ai që kufizon pushtetet e BE-së, duke i

konsideruar ato si të dorës së dytë në raport me ato rajonale dhe të shteteve anëtare), në

konceptimin dhe funksionimin e tij. Në këtë mënyrë bëhet e qartë se dy drejtime janë të

mundshme: i pari, gjendet në kërkimin e ekuilibrit evropian midis fuqive në plakje, por të

paafta të shkëputen nga disa atavizma, i cili synon të krijojë të renë me të vjetrën duke

ardhur herët a vonë në marrëdhëniet e forcave ndër-evropiane që favorizojnë ndërhyrjen

e fuqive ekstra-evropiane; i dyti, lidhet me thellimin e shpejtë dhe zgjerimin e rrugëtimit

të filluar në Perëndim drejt një makrosistemi të Evropës së Madhe. Për të krijuar një

identitet territorial dhe koherencë rajonale në shkallë kontinentale, kjo ―hapësirë e

madhe‖ duhet të fitojë një pavarësi reale dhe të rrisë marzhat e manovrës komunitare të

përbërësve të saj. Këtu kërkohet të studiohen sërish probleme të ndryshme dhe të

rishikohen disa nocione të së kaluarës, të kthyera në të tejkaluara. Së pari, në

perspektiven komunitare të Evropës duhet përfunduar asimilimi (identifikimi) i sistemit

evropian me një sistem ndërkombëtar dhe të bashkohen në një strukturë perandorake të

vetme organizmat e shumtë shumëpalësh me aftësi shpesh të pacaktuara mirë. Së dyti,

dinamika territoriale dhe ekonomike e Evropës kontinentale në formim, që sjell një

ekuilibrim të ri drejt Lindjes, do të duhej të favorizonte një Evropë më të përqendruar (që

të mbështetej në burimet e veta). Kjo do të arrihet nëse Rusia nuk mënjanohet. Gjithçka

duhet bërë me qëllim që aksi Bruksel-Strasburg-Moskë, që kalon përmes Frankfurtit (seli

e Bankës Qendrore Evropiane) dhe Berlinit, të bëhet aksi strukturues i Evropës. Së treti,

përqendrimi gjeografik i Evropës do të kërkonte rrethana të tjera të përshtatshme. Përtej

marzhës së madhe të manovrës në raport me tregun botëror, duhet kuptuar që kjo nuk do

të bëhej pa pasoja psikologjike dhe kulturore. Në mënyre më përcaktuese, Bashkimi

Evropian, që do të ndodhë njëkohësisht me zgjerimin në Lindje të tij, me përdorimin e

monedhës së përbashkët nga Evropa Perëndimore dhe Qendrore, me afrimin e Rusisë, do

të transmetohet gjithashtu edhe në strukturën ushtarake të kontinentit. Kjo do të nxiste

bërjen e analizave të Brzezinskit dhe teksteve më zyrtare si raporti Wolfovitz mbi

interesin e madh të Uashingtonit për të penguar shfaqjen e çdo fuqie të aftë të rivalizojë

me ta, apo qëllimeve gjeopolitike që vënë në lëvizje Strategjinë e Madhe Amerikane

sipas Fridmanit64

, etj. Kjo ndihmon për të theksuar se konfigurimi i imagjinuar në ketë

64

Për më gjerë shih dhe : Friedman G., ―100 Vitet e Ardhshme - Parashikim për shekullin XXI‖, Plejadë,

Tiranë, f76-86

45

kapitull nuk është aspak i konceptueshëm pa një minimum përqendrimi ndërkombëtar,

përveç rastit kur ai shfaqet si mjeti i daljes nga një situatë nga më kaotiket.

Në përfundim theksojmë se, duke vendosur hapësirën në qendër të teorisë politike,

gjeopolitika mund të rimarrë vendin e saj në diskutimin kritik të botës bashkëkohore. Jo

si një disipline unike, por në të kundërt përmes një procesi hibridizimi me shkencat e

tjera shoqërore. Ne mendojmë se kemi treguar se vetëm ―rikombinimi i fragmenteve

shkencore‖ lejon ri-përcaktimin e kontekstit e kompleksitetit të botës, një botë kolektive

dhe solidare, për të cilën shpresojmë se do të dijë të zgjidhë sfidat e mëdha të trashëguara

nga dhuna dhe gabimet e së kaluarës.

1.7.3. Fusha e shahut euro-aziatike jo e tipit klasik

Euroazia përfshin sipas Brezinzkit, një pjesë të mirë të pushtetit ekonomik dhe politik

botëror. Kjo është arsyeja se përse, pavarësisht nga të gjitha, ajo vijon të përfaqësojë një

fushe shahu në të cilën luhet ndeshja gjeostrategjike për supremacin mes fuqive globale.

Fusha e shahut euroaziatike e prezantuar nga Brezinzki, nuk është e një tipi klasik, pasi

lojtarët që ulen në tavolinë nuk janë vetëm dy, por janë shumë më tepër. Sipas studiuesit

me origjinë polake, në mënyrë që blloku perëndimor nën udhëheqjen amerikane të ruajë

fuqinë e nevojshme duhet që: të tërheqë hapësirën e ndërmjetme në orbitën e Evropës

perëndimore; të evitohet që hapësira e ndërmjetme të bëhet një entitet i vetëm. Kjo e

përkthyer në terma paqësor do të thotë të evitohet formimi i një blloku rus të fuqishëm; të

evitohet mbizotërimi i çfarëdolloj lojtari në hapësirën jugore të fushës së shahut. Shtetet e

tjera evropiane janë të orientuara sipas Brzinskit për të luajtur rolin e ―junior partner‖, të

partnerëve të rinj të aktorëve gjeostrategjikë rajonalë, të balancuesve në det të hapur të

quajturit ndryshe SHBA. Sipas Brzezinskit, shtetet kryesore me një rëndësi jetësore për të

detyruar Rusinë të mos ndjekë një politikë imponuese me tendenca hegjemonizuese janë:

Azerbajxhani (shteti korridor për gazin që mund edhe t‘i bëjë ‗bypass‘ Rusisë),

Uzbekistani (shtet i madh dhe i populluar që pengon rrugët e arratisjes të imperializmit

rus drejt Azisë Jugore) dhe Ukraina (që duket në një unitet etniko-territorial i botës ruse).

―Ballkani Euroaziatik‖ formohet nga tre Republika të Kaukazit Jugor (Azerbajxhani,

Armenia, Gjeorgjia) dhe katër shtetet e ―Komonuelthit kulturor‖ turk (Kirgistani,

Kazakistani, Uzbekistan, Turkmenistan), përveç Afganistanit dhe Taxhikistanit. Rusia

dhe fuqitë e tjera të pranishme në rajon (Turqia, Irani, Kina) shfaqen si aktorë strategjikë

që vazhdimisht kanë rivalizuar njëra-tjetrën për arritjen e objektivit për të mbizotëruar në

rajon. Për Brzezinskin, Ballkani Euroaziatik65

është përcaktuar kështu pasi ashtu si

Ballkani; ato nuk përfaqësojnë një lidership të qartë rajonal, duke qëndruar në kujdestari

65

Brzezinskin në shumë punime autoritare trajton disi shtershëm ―boshllëkun gjeopolitik‖, ―Ballkanin

Global‖ apo ―Ballkani Euroaziatik‖. Në librin e fundit ―Second Chance‖ të përkthyer në shqip me

shprehjen më të përshtatshme medituese ―Shansi i Fundit‖, ai konfirmon tezat e tij dhe i referohet

detyrave globale të perëndimit me një urgjencë dramatike. Për ―Boshllëkut gjeoplitik‖ shih Davutogllu

A., ―Turqia - Thellësi strategjike‖, Logs-A, Shkup, 2010, f. 145-152.

46

të tentativave hegjemonizuese të Fuqive rajonale (duke e justifikuar me ngjashmëritë me

Ballkanin e vërtetë nga hetereogjentiteti i jashtëzakonshëm etnik që kanë shtetet e rajonit

dhe në praninë e përhershme të minorancave të ndërthurura në shumë shtete që mund të

bëhen instrumente arti për të krijuar tensione dhe për të dobësuar shet fqinje) për të cilët

hapësira përfaqëson një rëndësi gjeopolitike thelbësore duke pasur parasysh pasuritë e

pafundme të gazit dhe të naftës të pranishme në nëntokën e këtij rajoni.

Është e nevojshme për Shtetet e Bashkuara që të favorizojnë një shkallë pluralizmi

gjeopolitik në mënyrë që Turqia, Irani, Rusia dhe Kina të jenë të përfshira në projektet e

zhvillimit ekonomik, politik dhe ushtarak në hapësirë, në mënyrë që asnjëra prej tyre të

mos ushtrojë një rol hegjemonizues dhe duke siguruar pavarësinë e shteteve të Ballkanit

Euroaziatik. Një përjashtim i mundshëm për një nga fuqitë e shteteve nga loja në këtë

hapësirë do të krijonte tensione të padurueshme në rajon duke krijuar një krizë që mund

të shndërrohej në një konflikt të hapur ose në shumë konflikte me pasoja fatale për

interesat perëndimore dhe për popullsinë e rajonit. Pluralizmi gjeopolitik do të favorizojë

aksionin ekuilibrues të ―off-shore balancer‖ ku Shtetet e Bashkuara do të vazhdojnë të

luajnë një rol përcaktues në një zonë nevralgjike për sigurinë energjetike perëndimore.

Për Brzezinskin, gjithsesi, Shtetet e Bashkuara dhe me to dhe Perëndimi, kanë shumë pak

kohë për të humbur pasi tashmë numërimi mbrapsht ka filluar dhe në përfundim të tij ata

nuk do dinë të veprojnë në fushën e madhe të shahut dhe atëherë do të asgjësohen.

Po kështu, Massimiliano Maiello në punimin ―Evropa Federale‖ të punuar në programin

Master me objekt: për një botë të re‖66

pohon se gjatë shekullit të XXI, BE do të

përfundojë procesin e saj të integrimit si për atë që ka të bëjë me shtrirjen e saj

gjeografike ashtu dhe nga pikëpamja e thjesht politiko-institucionale. Sipas tij, Evropa do

të bëhet një shtet Federal, në të cilat shtetet-kombe nuk do të ketë arsye për të ekzistuar.

Kjo hipotezë personale e Evropës presupozon që tërë popujt e kontinentit vënë mënjanë

rivalitetin e tyre në emër të një frymë evropiane, e cila kapërcen barrierat kombëtare që

marrin në konsideratë kushtet e diversitetit politik, kulturore dhe ekonomike që

ekzistojnë si një pasuri e përbashkët me dëshirën për të konkurruar së bashku në mënyrë

konstruktive, për realizimin e asaj që tani duket si një utopi e vështirë për t‘u zbatuar. Në

kuadër të Federatës Evropiane popujt do të zhvillojnë plotësisht të gjitha kapacitetet e

tyre të prodhimit në sektorë të ndryshëm, me lartësimin e diversitetin e tyre, duke

afirmuar vlera themelore heterogjeniteti brenda një njësie politike, i formuar me qëllim

kryesor të për të mbrojtur të gjithë përsosmërinë ekzistuese, me qëllim të një integrimi

optimal.

Konkurrentët më të mëdhenj botëror, kryesisht SHBA, Rusia dhe Kina, do të

ndërveprojnë me një subjekt ndërkombëtar peshe karat të barabartë, jo vetëm nga

pikëpamja komerciale, si në situatën e tanishme, por sidomos për sa i përket sfidave të

mëdha politike dhe ekonomike të shekullit, veçanërisht sa i përket kërkesës për energji

dhe furnizim, qëndrueshmërinë e mjedisit, terrorizmi, lëvizjet e migracionit planetar.

66

Maiello M., ―Evropa Federale, una visione personale‖, Limes, Roma, 2007.

47

Fig.4. Harta gjeografike - Territori i Federatës Evropiane.

Sipërfaqja e Federatës Evropiane të re kontinentale do të shtrihet nga Ngushtica e

Gjibraltarit në kufirin lindor aktual turk, nga Kepi veriut në Cape Passero (Siçili) dhe do

të bëhen pjesë e sotme Ukraina dhe Bjellorusia, në një zonë që nuk do të ketë ndërprerje

në të, duke përfshirë të gjithë rajonin e Ballkanit dhe madje edhe Zvicra. Edhe vendet

tradicionalisht indiferent ndaj procesit të integrimit evropian, të tilla si Islanda dhe

Norvegjia, do të bëhen pjesë e Federatës që të mos mbeten të izoluar si politikisht, ashtu

edhe nga pikëpamja ekonomike. Enklava ruse e Kaliningradit do të bëhet pjesë e territorit

të Evropës Federale pas negociatave të gjata me Federatën Ruse, e cila nuk do të ketë

asnjë interes për mbajtjen e territorit që historikisht i përket Evropës. Popullsia lokale, në

pjesën shqetësuese për evoluimin e situatës në Evropë, të etur për t‘u kthyer në atdhe, do

ti japë impuls të caktuar, duke nxitur autoritetet ruse për të pranuar negociatat e aneksimit

të këtij territori nga Federata Evropiane.

Autori pasi analizon kornizat institucionale si Kryesia e Federatës Evropiane, Parlamenti

i Federatës, Komisionin Federal Ekonomik, Gjykatën Federale të Drejtësisë, Bankën

Federale Evropiane, Tregun Federal Evropian, Ushtrinë e Përgjithshme Federale,

kornizat administrative, shtjellon edhe Qarkun Federal. Me themelimin e Rajoneve

Federale do të krijohet një ndarje administrative e të gjithë territorit kontinental, e cila do

të bazohet në mbrojtjen e interesave të banorëve lokalë, duke marrë parasysh bashkimin e

identitetit historik, identitetin kulturor, politik, gjuhësor dhe fetar, në mënyrë krijimin e

një realiteti uniform, në të cilin komunitetet mund të ndihen të përfaqësuar plotësisht.

Rajonet e ndryshme federale do të ndahet duke pasur parasysh gjeografinë në kontinentin

48

evropian, nga i cili do të marrë emrin zyrtar. Më poshtë po paraqesim listën e Rajoneve

Federale të ardhshëm:

1. Rajoni Federal Evropian Perëndimore i Mesdheut;

2. Rajoni Federal Evropian i Mesdheut Lindor;

3. Rajoni Federal Evropian i Ballkanit;

4. Rajoni Federal i Evropës Atlantike;

5. Rajoni Federale i Evropës Qendrore;

6. Rajoni Federale i Evropës Lindore;

7. Rajoni Federal i Evropës Baltike.

Rajonet Federale do të ndahet në rrethet federale dhe përfshijnë brenda tyre zona

metropolitane, e pranishme në territorin e tyre. Koncepti i ―ndërkombëtar‖ motori i

procesit federal, do të jetë bazë për

formimin e zonës administrative të

brendshme për secilin Rajon Federal.

Një model i Administratës Federale

jepet në figurën e mëposhtme dhe

përfaqëson Rajonin Federal të Evropës

Baltike.

Rajoni Federal i Evropës që përfshin

territorin Baltik përfshin Danimarkën,

Suedinë, Norvegjinë, Finlandën,

Estonin, Letonin dhe gjithë territoret e

mbetura në kufi me Detin Baltik. Këto

vende, si për pozicionin e tyre

Figura 5: Rajoni Federal i Evropës Baltike

gjeografik, ashtu edhe për historinë e tyre gjatë shekujve dhe interesat e biznesit, mund të

konsiderohet si një rajon i vetëm, në të cilën popullata të ndryshme mund të zhvillojnë në

mënyrë harmonike diversitetin kulturor dhe ekonomitë e tyre. Rajoni i Baltikut do të

ndahet në pesë Rrethe Federale, me shtimin e dy zonave metropolitane: Kopenhagenit

dhe Stokholmit.

Ky është një skenar hipotetik që supozon ndryshime radikale në Bashkimin e sotëm

Evropian, të cilat pavarësisht nga ndryshimi i idesë së Evropës nga udhëheqësit e

vendeve anëtare, nën ndikimin Evropian, në fund të jenë të vetëdijshëm për rëndësinë e

rolit të tyre aktiv brenda shtetet-kombe dhe si pasojë edhe tërë Evropës. Një ndryshim në

mentalitet që mund të paraqitet do të ndërtojë një ―shoqëri universale evropiane‖.

Evolucioni i Evropës Federale do të jetë vendimtar në mënyrë që të marrë, gjatë këtij

shekulli, madhësinë e politikës botërore që shtetet evropiane kane humbur me

përfundimin e Luftës së Dytë Botërore. Në botën gjeopolitike, Evropa më në fund do të

marrë një status të njëjtë ndërkombëtar me atë të fuqive të tjera të mëdha, SHBA dhe

Kina në radhë të parë, duke e lënë përkufizimin e ―gjigantit tregtar, por xhuxh politik‖ që

deri më tani karakterizon ndërtesën komunitare.

49

Përgjatë mijëra vjet të ekzistencës së saj, Evropa ka kaluar nëpër periudha historike

shënuar nga konflikte të përgjakshme mes fraksioneve kundërshtare, për të arritur

hegjemoninë kontinentale, në një përpjekje për të bashkuar të gjithë popujt evropianë nën

një uniformitet të idealeve politike, besimi, interesat fetare dhe ekonomike.

1.7.4. Skenarët gjeopolitikë sipas këndvështrimit gjerman

Debati mbi të ardhme e BE-së është gjithmonë e më i pranishëm. Ky debat ndizet akoma

më tepër, nëse ndonjë nga vendet anëtare ndodhet në krizë dhe përballë problemeve të

mëdha ekonomike dhe politike, siç po ndodh aktualisht në Greqi. Për këtë arsye, është e

nevojshme që të parashikohen edhe skenarë të ndryshëm të zhvillimit të BE-së. Qendra

për studimet politike të aplikuara (CAP) në Gjermani parashikon 5 skenarë për të

ardhmen e Bashkimit, të cilët klasifikohen si më poshtë67

:

Skenari 1 - Titaniku: parashikon një rrezik substancial, i cili çon deri në shpërbërjen e

integrimit evropian. Bashkimi Evropian nuk është i aftë të përballojë kërkesat e

brendshme dhe të jashtme. Brenda BE-së rriten divergjencat e interesave dhe raportet e

kapaciteteve ndërmjet shteteve të reja dhe të vjetra anëtare të tij. Heterogjeniteti dhe lufta

përçarëse ndërmjet shteteve anëtare duket se është e pakapërcyeshme. Zgjerimi ambicioz

i tejskajshëm nuk mund të përballohet nga struktura e pandryshueshme dhe çon

automatikisht në paaftësi veprimi.

Skenari 2 - Evropa e mbyllur: shtetet anëtare nuk arrijnë në konsensus në lidhje me

zhvillimin e mëtejshëm të Bashkimit. Një grup i përbërë nga disa shtete anëtare vendosin

të bashkëpunojnë me njëri-tjetrin jashtë kornizës së BE-së. Rruga e integrimit evropian

perceptohet nga shtetet në mënyrë të ndryshme. Pavarësisht nga pritshmëria e lartë,

procesi reformues i BE-së nuk jep rezultatin e duhur. Si pasojë, mendimi strategjik për

një bashkim politik të madh dhe federativ humbet.68

Skenari 3 - Metoda Monnet: Bashkimi vazhdon aktivitetin e saj sipas përvojës së krijuar

deri më sot. BE arrin të kalojë me sukses vetëm në mënyrë të pjesshme sfidat e jashtme

dhe të brendshme që kanë lidhje me procesin e zgjerimit dhe ndryshimet në politikën e

ekonominë ndërkombëtare. Reformat e nevojshme, po ashtu si edhe më parë, dështojnë.

Efektet pozitive të Konventës Evropiane të vitit 2003, si edhe të Konferencës

përmbyllëse të qeverive në fund të saj, kufizohen vetëm në një spektër të ngushtë

veprimi. Pra, shtetet anëtare janë të afta të kurojnë simptomat e aftësive vepruese të

politikës evropiane, por nuk janë të aftë të shkojnë deri në thelb të problemit

Skenari 4 - Hapësira e gravitetit të hapur: në këtë hapësirë ndiqet metoda e integrimit të

vazhdueshëm. Qendrën e gravitetit e formojnë ato vende, të cilat janë më shumë të

përfshira në projektet e integrimit.

67

Algieri F dhe Emmanouilidis J. A., ―Roman Maruhn: 5 EU Szenarien‖, Centrum für angewandte

Politikforschung (CAP), 2003. 68

Algieri F dhe Emmanouilidis J. A., ―Roman Maruhn: 5 EU Szenarien‖, Centrum für angewandte

Politikforschung (CAP), 2003, f. 6.

50

Skenari 5 - Superfuqia Evropë: në këtë skenar, Evropa shihet si një superfuqi, e cila

është e vetëdijshme për potencialin e saj. BE përdor plotësisht resurset e saj materiale dhe

institucionale. Aftësitë dhe potenciali ekonomik, potenciali ushtarak dhe sistemi evropian

i vlerave, krijojnë një bazë të konsiderueshme veprimi.

Ndërkohë, Friedman parashikon ―një linjë rrëshqitje në Evropë‖. Sipas tij, Evropa në të

ardhmen mund të paraqesë një terren rrëshqitës (njësoj si rrëshqitjet gjeologjike) për

konflikte potenciale, që mund të jetë njëra nga kandidatet e mundshme për zënien e

njërës prej zonave69

në të cilat

Figura 6: Thellësia e integrimit – 5 skenarët gjermanë

përplasjet mund të degradojnë deri në konflikt. Rasti i rrëshqitjes së Evropës mund të

risjellë në skenë pretenduesen e saj kryesore, Rusinë, e cila mund të nëpërkëmbë SHBA-

në dhe të jetë ― dritare ndezëse‖ për konflikte të reja në rajon. Këto të fundit, sipas

parashikimeve të Friedman, janë me probabilitet ngjarje relativisht të mëdha në këtë

shekull që po jetojmë70

.

Në të njëjtën linjë ai shkruan për perspektivën e Euroazisë. Kështu me rënien e BS fuqia

gjeopolitike e Rusisë në Evropë e më gjerë, erdhi duke u ngushtuar. Gjeoekonomia e

kësaj ish-superfuqie u shkatërrua nga fuqitë e huaja duke sjellë varfëri e kaos në vend.

Historia ruse mbart, ndër të tjera, edhe momente shkatërruese nga të cilat mund të

69

George Friedman në fakt rradhit pesë zona potenciale për zënie konflikti në të ardhmen, si pasojë e

shkarjeve gjeopolitike. Përveç Evropës, katër zonat e tjera janë: 1. Pellgu i Paqësorit; 2. Eurazia e

ardhshme; 3. Bota Islamike; 4. Marrëdhëniet Meksikano-Amerikane. 70

Friedman G., ―100 Vitet e Ardhshme - Parashikim për shekullin XXI‖, Plejadë, Tiranë, f. 119.

51

përmendim rreshtimin e Ukrainës në një linjë të njëjtë me SHBA-në. Afrimi i kësaj të

fundit dhe i një pjesë të mirë të vendeve të Evropës Lindore (me ofertën për pjesëmarrje

me anëtarësi në NATO dhe BE) i dha goditje kësaj ish-superfuqie tashmë të rënduar në

rrugëtimin e vet. Por, Perëndimi nuk pati sukses në dominimin e Ukrainës. Nëse do të

kishte ndodhur e kundërta, atëherë do të kishim një copëzim e ngadalshëm të Rusisë, si

një kartë e dobët për lëvizjen fitimtare të SHBA-ve, të cilat gjithmonë e kanë pritur këtë

copëzim të Eurazisë pa ndonjë kundërshti e madje përplot me inkurajim.

Me nuhatjen e kësaj situate, Moska vuri në lojë strategjinë tjetër: krijimi nga e para e

sferës së influencës në zonat e ish-BS: Ukrainë, Azi Qendrore, Kaukaz, Perëndim, Baltik,

Evropë Lindore71

. Ashtu siç edhe parashikohet deri në vitin 2020 shqetësimi kryesor i

Rusisë, do të jetë rindërtimi i shtetit rus bashkëshoqëruar me një rivendosje të

supremacisë në rajon e më gjerë. Një sërë ndryshimesh gjeopolitike, tashmë fillimisht në

fushën ekonomike po ndihen në këtë shtet. Putin, po orienton eksportet e gazit natyror rus

më shumë drejt Evropës. E jo vetëm energjia do të jetë një ―konstante ndihmëse‖, por

edhe bujqësia ruse, lënda drusore, ari, diamanti dhe prodhimet e tjera. Vihet re gjithashtu

një prani e Rusisë në Azinë Qendrore me përqendrim në Bjellorusi dhe sipas

parashikimeve, me gjithë vështirësitë e pranisë në Kaukaz, ajo do të ketë sukses në këtë

vend. Ndërsa, ndër problemet që mbeten për t‘u zgjidhur nga ana e saj janë pikërisht:

shtetet baltike dhe Polonia. Në këtë linjë sugjerohet që ajo të lëvizë më drejt Perëndimit,

për të eliminuar njëherë e përgjithmonë ata kufij historikë tronditës prej Pirenejve e deri

në Shën Peterburg (tashmë historia dihet72

). Sido që të shkojë, parashikimet kanë gjasa të

perceptojnë se rikthimi i bujshëm i Rusisë si një fuqi globale, vështirë se do të ndodhë.

Mund të mos ndodhë globalisht, por se në sferën rajonale mund të jetë e mundur. E kjo e

fundit nënkupton përplasje me Evropën. Përplasja nënkupton rrëshqitje, e cila mund të

çojë në konflikt të padiskutueshëm për saktësimin e kufijve të mirëfilltë ruso-evropianë.

Në vijim autori shkruan për katër Evropa. Përpara se të japim një listim të atyre që

mendohet se do të formojnë të ashtuquajturat katër Evropa, le të themi se ka dyshime të

përgjithshme se pas rënies së Perandorisë Evropiane: a do të jetë ajo një ―vullkan i

shuar‖, apo në të kundërt, thjesht një ―vullkan i fjetur‖?! Krejt në mënyrë qesharake,

Friedman pohon fuqishëm se Evropa nuk është një entitet. Ajo është më shumë një

grumbull shtetesh-kombe ―grindavece73

. Megjithatë, katër Evropa të cilat përmenden nga

Friedman janë si më poshtë:

1) Evropa Atlantike: zemra perandorake e botës gjatë pesëqind viteve të kaluara.

Vendet përballë Oqeanit Atlantik dhe Detit të Veriut74

;

2) Evropa Qendrore: të ardhurit dhe sfiduesit e mëvonshëm. Gjermania dhe Italia.

Këto rilindën pas fund-shekullit të XIX si komb-shtete moderne. Egoizmi në

71

Friedman G., ―100 Vitet e Ardhshme - Parashikim për shekullin XXI‖, Plejadë, Tiranë, f. 128. 72

Ky është pikërisht shtegu ku edhe janë zhvilluar luftrat më të mëdha të Evropës dhe ai shteg i cili u

ndërmor nga Napoleoni dhe Hitleri për të pushtuar Rusinë. 73

Friedman G., ―100 Vitet e Ardhshme - Parashikim për shekullin XXI‖, Plejadë, Tiranë, f. 131. 74

Po aty, fq. 131.

52

mbrojtjen e interesave të tyre kombëtare çoi drejt dy luftërave botërore të

shekullit XX75

;

3) Evropa Lindore: të ashtuquajturit ―viktima‖. Kombet nga Baltiku e deri në Detin e

Zi. Këto vende kanë qenë të pushtuara nga sovjetikët në Luftën e Dytë Botërore

dhe rrjedhimisht kanë humbur identitetet e tyre kombëtare76

;

4) Evropa e Vendeve Skandinave: kjo është më pak e rëndësishme se të parat, por

gjithsesi radhitet në këtë listë77

.

Figura 7: Katër Evropat e Friedman

Pyetja që do të mund të bënim është si vijon: A do të ketë ndonjëherë një Federatë të

Shteteve të Bashkuara të Evropës? A do të rikthehet ndonjëherë ai shkëlqim perandorak

në duart e Evropianëve?

1.7.5. Grupi i Vishegradit

Në vijim të analizës së realiteteve të parashikimeve dhe krijimit të konfigurimeve

gjeopolitike paraqet interes një ndër rajonet më dinamike të Evropës postkomuniste, në

pikëpamje të zhvillimeve evropiane, në fushën e sigurisë. Grupi i Vishegradit ku

75

Friedman G., ―100 Vitet e Ardhshme - Parashikim për shekullin XXI‖, Plejadë, Tiranë, f. 131. 76

Po aty. 77

Po aty.

53

përfshihet Polonia, Hungaria, Çekia dhe Sllovakia, aktualisht janë anëtare në BE dhe

NATO Dikur këto vende të përfshira në kampin socialist, i kemi trajtuar në kontekstin e

konceptit të Evropës Qendrore për të theksuar përkatësinë e saj në perëndim, në

pikëpamje gjeografike, politike, historike e kulturore. Pas rënies së murit të Berlinit, ky

grup u formua për të nxitur zhvillimin e përbashkët të normave demokratike dhe të tregut

të lirë, kapitalizmit në Evropës Qendrore. Forcimi i institucioneve demokratike dhe

anëtarësimi në NATO dhe BE ishte qëllimi i tij. Në dekadën e dytë të periudhës

postkomuniste, veçanërisht ngjarjet në Ukrainë, Gjeorgji, përpjekjet e Rusisë për të

shtrirë influencën në territoret e ish BS dhe ndalimin e zgjerimit të NATOs, u panë me

shqetësim në rritje nga Vishegrad 4. Po ashtu, kriza ekonomike e vitit 2008 do të shtronte

nevojën që këto vende të rrisnin bashkëpunimin e të shikonin mundësitë për përballimin e

saj. Ata u fokusuan në çështjet energjetike, të sigurisë dhe të marrëdhënieve me BE. Një

moment i rëndësishëm i zhvillimit të Grupit të Vishegradit shënon edhe krijimin e një

force ushtarake, e cila dëshmon për rritjen e rolit të përgjegjësisë për sigurinë e tyre

kombëtare. Kjo forcë do të vëzhgohet nga Forca e Reagimit të NATOs. Krijimi i saj nuk

bie ndesh me konceptin evropian të mbrojtjes dhe as me konceptin strategjik të NATOs

të nëntorit 2010.

Në dobi të analizës ka rëndësi të theksoj se koncepti i Evropës Qendrore është i

diskutueshëm dhe për këtë arsye nuk ka një përkufizim të qartë. Por, ajo që pranohet

është fakti se Evropa Qendrore nuk është një nocion i përcaktuar gjeografik. Ajo që mund

të themi është se ka shumë elementë që kanë formuar konceptin e Evropës Qendrore,

elementë të cilët duke u kombinuar bëjnë të mundur dallimin e saj nga Evropa

perëndimore dhe lindore. Evropa Qendrore, gjeografikisht, mbulon zonën midis detit

Baltik në veri dhe detit Adriatik, në jug. Megjithatë, këto kufij nuk japin një pozicion të

përcaktuar gjeografik, siç është fjala për vendet e Ballkanit të përfshirë në këtë territor.Në

këtë linjë duhet parë dhe analiza Olga Koulieri ( Bashkëpunëtore shkencore, staf i

Ministrisë së Mbrojtjes Kombëtare0 për Euroazinë ruse dhe gjeopolitika e detit të Zi Pra,

termi Evropë Qendrore është bërë më i rëndësishme në përshkrimin e saj në jetën

politike, socio-ekonomike dhe historike. Kështu, mund të vijmë në përfundimin se

Koncepti i Evropës Qendrore është artificial. Për shembull: Paul Lewis vjen në këtë

përfundim dhe nënvizon se koncepti më vonë përfshiu popujt më të zhvilluar të vendosur

mes Fuqive të Mëdha Gjermanisë dhe Rusisë. Ky është një rajon që ka shtrirje në mes të

Evropës, por forma e saj gjeografike nuk ka qenë karakteristika e saj më e rëndësishme.78

Zakonisht, Evropa Qendrore është kuptuar si një njësi ekonomike historike dhe politike

me disa tipare të përbashkëta, por me kufij të pasigurt.79

Grupi i Vishegradit, veçanërisht pas vendimit të tij për krijimin e forcës ushtarake, më

shumë se dyshimet mbi pasigurinë e një mbrojtje efikase nga Aleanca, apo një

78

Lewis Paul G, Evropa Qendrore që nga viti 1945, London, Longman, 1994, f. 8;10 79

Kristian Gerner, ‗A Movable Place With A Moveable Past: Perspectives on Central Evrope‘, Australian

Journal of Politics and History, Vol. 45, No. 1, 1999, p. 5.

54

bashkëpunimi ekonomik të suksesshëm në kuadër të BE, përfaqëson një përpjekje të vetë

këtyre vendeve për të marrë në dorë çështjet e sigurisë kombëtare. Ai shikohet si një

përpjekje inkurajuese që vende të veçanta mund të bashkëpunojnë kundër kërcënimeve të

ndryshme pa pasur nevojën e një mbrojtje nga SHBA.80

Kjo mbetet për tu parë. Grupi i

Vishegradit nuk bie ndesh me konceptin e mbrojtjes Evropiane në kuadër të ESDP dhe as

të NATOs mbi efektivitetin, efikasitet dhe angazhimi i saj, të prezantuara në Samitin e

nëntorit 2010. Pavarësisht përpjekjeve për të ―bllokuar‖ Evropën, Vishegrad 4 shikon si

jetike marrëdhëniet brenda NATO-s dhe BE-së, sjellim ndërmend këtu lobimin që këto

vende bëjnë për financimin e rrugëve të ndryshme të furnizimit me energji, apo krijimin e

mburojës evropiane, sistemin anti-raketë, nga kërcënimet e shteteve apo grupeve

terroriste. Grupi i Vishegradit përben një bastion përballë kërcënimeve të mundshme të

ardhura nga Lindja, si dhe një rajon me perspektivë ekonomike. Megjithatë, kërcënimet

afatgjata të sigurisë në këtë rajon do të kenë të nevojshme ndihmën e SHBA-s, Anglisë

dhe fuqive të tjera.

1.7.6. “Lindja e Mesme e Madhe” dhe Hapёsira Mesdhetare

Vullneti amerikan për rimodelimin e botës arabe dhe myslimane, e quajtur ―doktrina

Bush‖, e ndikuar fort nga këshilltarët neo-konservatorë, u zyrtarizua më 20 shtator 2002

në një dokument të quajtur ―Strategjia e re e sigurisë kombëtare të Shteteve të Bashkuara

të Amerikës‖. Rithemelimi i nevojshëm i botës arabe dhe myslimane në ―Lindjen e

Mesme të Madhe‖ u konfirmua. Kjo doktrinë u zbatua me pushtimin e Irakut më 20 mars

2003. Qëllimi është vendosja e pushtetit demokratik pas përmbysjes së rregjimit të

Saddam Hussein-it, duke synuar lehtësimin e demokratizimit të vendeve fqinje.

Megjithatë, teoria e dominose përballet me realitetin e bllokimit amerikan në Irak.

Imponimi i demokracisë nëpërmjet forcës ndikon në pakënaqësinë e popullsive arabe

ndaj Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Në fjalimin vjetor përpara Dhomës së Përfaqësuesve dhe Senatit, më24 janar 2004,

presidenti Bush konfirmon linjën drejtuese të politikës së tij të jashtme në Lindjen e

Mesme : ―Për sa kohë Lindja e Mesme do të mbetet vendi i tiranisë, dëshpërimit dhe

zemërimit, ajo do të vazhdojë të nxjerrë njerëz dhe lëvizje që rrezikojnë sigurinë e

Shteteve të Bashkuara tëAmerikës dhe të miqve tanë. Amerika ndjek një strategji të lirisë

së përparuar në Lindjen e Mesme të Madhe‖ 81

Ambicia e SHBA qëndron në imponimin e fuqisë dhe modelit të tyre demokratik në një

zonë të gjerë, heterogjene dhe komplekse. Duke mbuluar një sipërfaqe katër herë më të

80

Stratfor Analize, 29 Maj 2011, 81

Shtojca 1 : Ndarja gjeografike e projektit amerikan « Lindja e Mesme e Madhe ». Kjo zonë përfshin 22

shtete të Ligës së Shteteve Arabe dhe 5 vende joarabe : Turqi, Izrael, Iran, Afganistan, Pakistan. Mesdheu,

me komponentin e tij arab, është përfshirë në këtë tërësi.

55

madhe se Evropa e 27 vendeve dhe e shtrirë nga Mauritania në Pakistan, kjo zonë

përmban respektivisht 65% të rezervave botërore të naftës dhe 30% të gazit. Kështu, kjo

ndarje gjeografike lejon kontrollin e më shumë se gjysmës së burimeve botërore të naftës

dhe përfshirjen e një numri vendesh armiqësore ndaj Uashingtonit, duke rrezikuar edhe

aleatin strategjik Izraelin.

Duhet theksuar se projekti fillestar i Lindjes së Mesme të Madhe përzien arabizmin dhe

islamizmin në një tërësi gjeopolitike historish dhe kulturash të ndryshme. Gjithashtu,

vizioni evropian i Mesdheut, Lindjes së Afërt dhe Lindjes së Mesme dobësohet brenda

vizionit amerikan më globalizues.

Në realitet, SHBA ―përfitojnë‖ nga ngjarjet tragjike të 11 shtatorit 2001 për të bindur

aleatët e tyre mbi drejtësinë e një projekti të përpunuar qysh prej vitit 2000 me emrin

―Lindja e Mesme e Madhe‖, projekt qe zhvillohet sipas një programi veprimi të

mbështetur në shumë instrumente. Le të evidentojmë dy prej tyre.

Instrumenti i parë është ―Middle East Partnership Initiative (MEPI)‖(Iniciativa e

Bashkëpunimit në Lindjene Mesme) konceptuar në vitin 2002 nga Colin Powell.

Objektivi i tij është të zbusë ―mangësitë‖ e Lindjes së Mesme nëpërmjet masave

politike, ekonomike dhe sociale që përbëjnë bazën e projektit Lindja e Mesme e

Madhe.

Instrumenti i dytë është ―Middle East Free Trade Area (MEFTA)‖(Zona e

Tregëtisë se Lirë të Lindjes së Mesme), i cili synon krijimin e një zone të

shkëmbimit të lirë midis SHBA dhe Lindjes së Mesme deri në vitin 2013.

Përballë problematikave të tyre në Irak, SHBA përpiqen të ndajnë me aleatët barrën e

sigurisënë Lindjen e Mesme të Madhe. Më 2004, ata zhvilluan një aktivitet të gjerë

diplomatik që solli paraqitjen e projektit Lindja e Mesme e Madhe në mbledhjet ë

njëpasnjëshme të G8 në Sea Island dhe Samitit të NATO-s në Stamboll, qershor 2004.

Koncepti Lindja e Mesme e Madhe përmban tre komponentë: - komponenti politik dhe i

sigurisë së demokratizimit, teorikisht besuar NATO-s,- komponenti ekonomik i

promovimit të liberalizmit, besuar BE,- komponenti shoqëror, i cili ndikohet nga shumë

faktorë.

Projekti me frymëzim neo-konservator përballet me realitetin e Shteteve arabe dhe

Bashkimit Evropian. Evropianet këmbëngulin të përfshijnë problematikën e konfliktit

izraelo-palestinez në thelb të projektit amerikan. Mbështetur nga vendet arabe, ata

kërkojnë gjithashtu të zvogëlojnë vullnetin unifikues dhe globalizues të ndarjes

gjeografike të Lindjes së Mesme të Madhe. Pra ky projekt ndryshon akronimin ―Lindja e

Mesme e Madhe‖ qe kthehet ne « Broader Middle East and North Africa» ose ―Lindja e

Mesme e Madhe dhe Afrika e Veriut‖. Ky koncept i rajonit të Lindjes së Mesme të

Madhe dhe Afrikës së Veriut ofron për arabët mundësinë e të qenit më pak të dobët dhe

për BE mundësinë e veçimit të Mesdheut. Koncepti u konfirmua në Samitin e NATO-s

nga Iniciativa e Konferencës së Stambollit ku BE kundërshton edhe njëherë propozimin

56

amerikan të braktisjes së komponentit mesdhetar të NATO-s në dobi të Lindjes së

Mesme të Madhe.

Megjithatë, vokacioni mesdhetar i SHBA duhet rivlerësuar. Mesdheu është një det i

brendshëm e i gjerë, i cili përbën një udhëkryq gjeostrategjik midis tre kontinenteve,

Evropë, Afrikë, Azi (shtojca 2). Kështu, prej shek. XVIII Amerika është e pranishme në

udhëkryqin tregëtar mesdhetar. Referuar transportit tregtar, ajo mbetet përsëri aktuale

(shtojca 3), sidomos në drejtim te transportit të hidrokarbureve (shtojca 4-5). Prania e

Flotës së gjashtë amerikane si dhe flotave të tjera të NATO-s në ujrat mesdhetare duket

se konfirmon vullnetin e Washingtonit për të marrë pjesë aktivisht në sigurinë e këtij

udhëkryqi detar. Për më tepër, Mesdheu përbën një bazë të gjerë logjistike për forcat e

armatosura amerikane. Kështu, gjatë luftës së Gjirit, SHBA përfitojnë pikat e mbështetjes

logjistike në Marok, Tunizi dhe Egjipt. Duhet theksuar se ky interes ndahet me Rusinë, e

cila nuk ka reshtur së kërkuari pika të mbështetjes detare në Algjeri,Libi dhe Siri.

Për këtë arsye, vizioni amerikan i Mesdheut korrespondon me triptikun e mëposhtëm:

një aks strategjik Perëndim-Lindje,

një korridor energjetik

një rajon për tu stabilizuar.

Vizioni Perëndim-Lindje i Mesdheut mbështetet sigurisht mbi vullnetin për të siguruar

rrugë hyrëse në hidrokarburet e Lindjes së Mesme. Megjithatë, ai është i motivuar

gjithashtu edhe nga nevoja e sigurimit të një aksi hyrës drejt Euroazisë, (shtojca 6),sfidë

kjo gjeopolitike kryesore e Shteteve të Bashkuara.82

Na duhet të presim edhe për disa kohë nëse lufta asimetrike do të vazhdojë të jetë shkaku

madhor i fushës bashkëkohore të betejës. Këto konflikte do të jenë thellësisht politike në

natyrën e tyre dhe do të kërkojnë përdorimin e gjithë elementëve të fuqisë kombëtare.

Suksesi do të varet jo aq shumë nga kapaciteti për të imponuar vullnetin tonë sesa nga

aftësia për të modeluar qëndrimet e miqve, të kundërshtarëve dhe asaj më të

rëndësishmes, popullsisë83

Ky ekstrakt,i fjalimit të mbajtur nga sekretari për mbrojtjen Robert Gates para Kongresit

Amerikan më10 tetor 2007, konfirmon vullnetin e politikës së jashtme amerikane për

rimodelimine botës. Projekti ―Lindja e Mesme e Madhe‖ rregjistrohet në këtë kuadër të

sigurisë. Mesdheu përfshihet në komponentët politik, ekonomik dhe shoqeror të këtij

projekti.

82

BRZEZINSKI Zbigniew,Le grand échiquier, Pluriel, 1997, fq 57 - 85. 83

Gates,Robert, Fjalim i mbajtur në Kongresin amerikan, 10 tetor 2007

57

Figura: 8: Harta e rajonit ―Lindja e Mesme e Madhe‖

1.7.7. Kaukazi Qendror-Azi - një konceptim i ri gjeopolitik

Pas shqyrtimit të korrelacionit ndërmjet interpretimeve gjeografike dhe gjeopolitike të

Euroazisë ne konkludojmë se kufijtë e këtij kontinenti kanë qenë të kontraktuara nga

Eurasianistë rus në përpjekjet e tyre gjeopolitike për të justifikuar qëllimet imperialiste të

Rusisë në Euroazi. Sa për Euroazinë Qendrore, gjeografikisht, si rajon qendër i

kontinentit të Euroazisë, në thelb përfshin tërësisht gjeografikisht Azinë Qendrore, ndërsa

Evropa Qendrore nuk është e përfshirë në të. Kjo se në bazë të arsyetimit të Euroazisë

gjeografike, si një kontinent, përbëhet nga dy pjesë të botës - Evropës dhe Azisë-

gjeografikisht Euroazia Qendrore, së bashku me Azinë Qendrore, duhet natyrisht të

përfshijë edhe të Evropës Qendrore si edhe Kaukazin Qendror që i lidh ato.

Rrjedhimisht, çdo interpretim i Euroazisë Qendrore, që ndryshon nga kjo provë logjike e

rajonit, pavarësisht nëse na pëlqen apo jo, është një haraç për traditën e formuar nga

Euroazianismi rus.

Në të njëjtën kohë, qarqet akademike si dhe forcat e tjera janë aktualisht

duke treguar një interes të madh në studimin e problemeve të tre vendeve të Kaukazit

Qendror (Armenia, Azerbajxhani, Gjeorgjia dhe) dhe pesë shtetet e Azisë Qendrore

vendet aziatike (Kazakistanin, Kirgistanin, Taxhikistanin, Turkmenistanin dhe

Uzbekistanin) në të njëjtin kontekst.84

Rajoni i pafund, përfaqësuar nga këto tetë shtete

84

Bertsch et al., eds., Crossroads and Conflict; Olga Oliker and Thomas S. Szayna, eds., Faultlines of

Conflict in Central Asia and the South Caucasus: Implications for the U.S. Army (Santa Monica: RAND,

2003); Farian Sabahi and Daniel Warner, eds.,

The OSCE and the Multiple Challenges of Transition. The Caucasus and Central Asia(Aldershot: Ashgate,

2004).

58

tani quhet Euroazia Qëndrore.85

E njëjti term është aplikuar si për tetë vendet më lart dhe

për Afganistanin.86

Si e përmendëm më lart, së bashku me pesë shtetet e Azisë Qendrore,

Afganistan i takon Azisë së Madhe Qendrore.

Ka një interpretim edhe më të gjerë të Euroazisë Qëndrore i cili përfshin Detin e Zi,

Kaukazin, Kaspikun dhe rarjonin e Azisë Qendrore.87

Kjo qasje me termin "Central

Eurasia" rezulton në mbivendosje me rajonet e përmendura më lart.

Pëerdorimi aktual i termit "Euroazia Qendrore" jo vetëm që nuk arrin të përshkruajë

gjeografikisht rajon, por është gjithashtu një mjet tjetër i traditës perandorake ruse,

bazuar në idenë se Rusia është në Euroazi. Nëse nisemi nga ky interpretim, ne duhet të

pyesim veten se çfarë emri gjeografik duhet t‘i jepej këtij rajoni që bashkon tetë shtete

dhe çfarë ata do të presin në të ardhmen? Kjo duket se një qasje gjeopolitike mund t‘i

përgjigjet këtyre pyetjeve. Sot këto tetë shtete (Azerbajxhani, Armenia, Gjeorgjia,

Kazakistani, Kirgistani, Taxhikistani, Turkmenistani dhe Uzbekistani) janë parë si pjesë e

një rajoni më të gjerë që përfshin gjithashtu edhe vende të tjera. Këto janë " Euroazia e

Ballkanit "88

. Bazuar në faktin se të tetë vendet e ekzaminuara u bënë anëtarë të CIS

menjëherë pas rënies së Bashkimit Sovjetik, e cila nuk vjen si befasi se ata konsiderohen

në kontekstin e formimit institucional të këtyre organizatave. Sipas shumë ekspertëve,

CIS, si një organizatë periferike,89

ka përjetuar vështirësi të caktuara në integrim

pothuajse që nga dita e formimit.90

Këto vështirësi janë rezultat i përpjekjeve për të

85

Amineh and Houweling, ―Introduction: The Crisis in IR-Theory,‖ pp. 2-3; Fairbanks et al., Strategic

Assessment of Central Eurasia, p. vii; Meyer, The Dust of Empire, p. 206; Guo Xuetang, ―The Energy

Security in Central Eurasia: the Geopolitical Implications to China‘s Energy Strategy,‖ China and Eurasia

Forum Quarterly, Vol. 4, No. 4, 2006, p. 117, <http://www.silkroadstudies.org/new/docs/

CEF/Quarterly/November_2006/Guo.pdf>. Identifying this region with Russia (Vakhtang Maisaia, The

Caucasus-Caspian Regional and Energy Security Agendas—Past, Contemporary and Future Geopolitics:

View from Georgia (Brussels-Tbilisi, Tbiliselebi, 2007), p. 16) can clearly been excluded from the

generally accepted interpretations ofCentral Eurasia. Such an interpretation of this region should of course

be recognized as erroneous, for if Russia is the same thing as Central Eurasia, the whereabouts of Northern

Eurasia remains unclear. 86

Eldar Ismailov, Murad Esenov, ―Central Eurasia in the New Geopolitical and Geo-Economic

Dimensions,‖ in Central Eurasia 2005 (Analytical Annual) (Luleå: CA&CCPress, 2005). 87

Parvin Darabadi, ―Central Eurasia: Globalization and Geopolitical Evolution,‖ Central Asia and the

Caucasus, No. 3 (39) (2006), p. 9. 88

Brzezinski Z., ―The Grand Chessboard‖, Basic Books, 2007 89

Anders Åslund and Andrew Kuchins, The Russia Balance Sheet (Washington, D.C.: Peterson Institute for

International Economics, Center for Strategic and InternationalStudies, 2009), pp. 121-122. 90

R.S. Grinberg, et al., 10 let Sodruzhestva Nezavisimykh Gosudarstv: illiuzii, razocharovania, nadezhdy

[Ten Years of the Commonwealth of IndependentStates: Illusions, Disappointments, Hopes] (Moscow:

Institute of International Economic and Political Studies, Russian Academy of Sciences, 2001); L.P. Kozik

and P.A. Kokhno, SNG: realii i perspektivy [The CIS: Realities and Prospects] (Moscow: Iuridicheskii mir

VK Publishing House, 2001); V.A. Shul‘ga, ed., Ekonomika SNG: 10 let reformirovania i integratsionnogo

razvitia [The CIS Economy: Ten Years of Reform and Integration Development] (Moscow: Finstatinform

Publishers, 2001); N.N. Shumskiy, Sotrudnichestvo nezavisimykh gosudarstv: problemy i perspektivy

razvitia [Cooperation of the Independent States: Development Problems and Prospects] (Minsk:

Tekhnoprint Publishers, 2001); Nikolai Shumskiy, ―Ekonomicheskaia integratsia gosudarstv

Sodruzhestva: vozmozhnosti i perspektivy‖ [Economic Integration of the Commonwealth States:

Possibilities and Prospects] Voprosy ekonomiki [Economic Affairs], No. 6 (2003), pp. 122-134; Nikolai

59

kufizuar integrimin në kuadrin e CIS jo vetëm për bashkëpunim industrial të ngjashëm

më të çdo vendi me Bashkimin Sovjetik.91

Lufta ruso-gjeorgjiane dhe njohja e njëanshme nga Moska të Abkhazisë dhe Osetisë

Jugore si shtete të pavarura kanë hedhur dyshime mbi ekzistencën e kësaj organizate, pasi

ajo zyrtarisht njeh paprekshmërinë e kufijve të vendeve anëtare të stateve të saj.92

Pas

fillimit të agresionit rus, Gjeorgjia njoftoi tërheqjen e tyre nga CIS,93

i cili përveç

vështirësive të tjera e vendos të ardhmen e CIS në dyshim edhe më të madh.94

Komuniteti akademik është i lirë në përdorimin e termit "rajoni Kaspik," nga të cilat

kombinime të ndryshme të nën-rajoneve janë përdorur në publikime të ndryshme. Ky

term vështirë se mund të përdoret për të treguar rajonin e përbërë nga tetë republikat e

përmendura më lart. Logjika sugjeron se termi duhet të përdorej për pesë shtete

bregdetare - Azerbajxhani, Irani, Kazakistani, Rusia dhe Turkmenistann.95

Interpretimet e

termave megjithatë janë të panumërta.

Gjithësesi, termi "rajoni i Kaspikut" nuk e përshkruan me saktësi rajonin e përbërë nga

tetë shtetet e përmendura më lart. Termi " rajonit Kaukazian të Kaspikut" nuk mund të

pranohet gjithashtu si një përkufizim i tetë republikave. Ata që e përdorin atë thonë se ajo

mbulon tërë Kaukazin, por dështojnë të specifikojnë shkallën në të cilën rajoni i Azisë

Qendrore është përfshirë në të.96

Çfarë është më shumë, ata priren të shkruajnë " rajonet

Kaukazo-Kaspikjane dhe të Azisë Qendrore",97

e cila duhet të theksojë se Azia Qendrore

është jashtë rajonit Kaukazo-Kaspikian. Në interpretimin më të gjerë dhe në këtë mënyrë

të mjergullt rajoni Kaukazo-Kaspikian nënkupton gjithë pellgun e Detit Kaspik, provincat

Shumskiy, ―Obshchee ekonomicheskoe prostranstvo gosudarstv Sodruzhestva: optimal‘niy format‖

[Common Economic Space of the Commonwealth States: Optimal Format], Mirovaia ekonomika i

mezhdunarodnye otnoshenia [World Economy and International Relations], No. 2 (2004), pp. 91-97. 91Bruno Coppieters, ―The Failure of Regionalism in Eurasia and the Western Ascendancy over Russia‘s

Near Abroad,‖ in Bruno Coppieters, Alexei Zverev, and Dmitri Trenin, eds., Commonwealth and

Independence in Post-Soviet Eurasia (London: Frank Cass Publishers, 1998), pp. 194-197; Martha Brill

Olcott, Anders Åslund and Sherman W. Garnett, Getting it Wrong: Regional Cooperation and the

Commonwealthof Independent States (Washington, D.C.: Carnegie Endowment for International

Peace,1999). 92Allison, ―Russia Resurgent?‖ p. 1161.

93Civil Georgia, ―Georgia Quits CIS,‖ Civil.Ge, August 12, 2008, <http://

www.civil.ge/eng/article.php?id=19064&search=CIS>; Civil Georgia, ―ParliamentSupports Quitting CIS,‖

Civil.Ge, August 14, 2008, <http://www.civil.ge/eng/article.php?id=19143&search=CIS>. 94

Stephen Blank, ―Russia Pressures CIS Members to Approve its Policies,‖ CACI Analyst, October 1

(2008), <http://www.cacianalyst. org/?q=node/4949>; Joanna Lillis,―Kyrgyzstan: Lack of Results Again

Raises Questions about the Future of the CIS,‖

Eurasia Insight. Eurasianet, October 14 (2008),

<http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav101408a.shtml>. 95

V.I. Salygin and A.V. Safarian, Sovremennye mezhdunarodnye ekonomicheskie otnoshenia v Kaspiyskom

regione [Contemporary International EconomicRelations in the Caspian Region] (Moscow: MGIMO-

Universitet Press, 2005). 96

Igor Dobaev and Alexander Dugin, ―Geopolitical Transformations in the Caucasian-Caspian Region,‖

Central Asia and the Caucasus, No. 5 (35) (2005), p. 75. 97

Ibid., p. 77.

60

perëndimore të Azisë Qendrore, Kaukazin Verior, rajonet lindore të Turqisë dhe rajonet

veriore të Iranit dhe një pjesë të basenit të Detit të Zi.98

Në raste të tjera një përkufizim më shumë ose më pak të saktë të termit "Rajoni i

Kaukazo-Kaspikian" para së gjithash nuk është dhënë.99

Duket se termi " rajoni

gjeopolitik Kaukaz- Azia Qendrore "100

është shumë më i saktë. Edhe pse ajo mbulon

territore të caktuara jashtë tetë vendeve, siç u tha më sipër, Kaukazi nuk është i kufizuar

me Azerbajxhanin, Armeninë dhe Gjeorgjinë.

Nëse nisemi nga nocioni se tetë republikat e diskutuara këtu formojnë dy nën-rajone -

Kaukazin Qendror dhe Azinë Qendrore-rajoni më i madh i cili përfshin njëkohësisht të

dy nën-rajonet mund të quhet Qendra e Kaukazo- Azisë,101

apo Kaukazazia qendrore:102

kjo ruan termin "Qendrore" si përcaktuesi kryesor për të dy rajonet, ndërsa termi i ri

"KauKazo-Azi" është nxjerrë nga lidhja e dy fjalve "Kaukaz" dhe "Azia." Në rusisht

termi "Kaukazo- Azi "është" Kavkaziya ",103

por formimin e kësaj fjale në anglisht është

shumë e problematike, pasi "Kaukazia" është një sinonim për fjalën "Kaukaz."

Sugjerohet përdorimi i termit "Kaukazo-Azi" në anglisht. Pra rajoni mund të quhet

Kaukazo-Azia Qendrore. Në qoftë se termi përdoret për të nëntë shtetet ( në të vërtetë

tetë me Afganistanin), rajoni duhet të quhet më Kaukazo-Azia Qendrore e madhe. Ne nuk

duhet të harrojmë se rajoni i Kaukazo-Azisë Qendrore nuk është integruar si një i vetëm

sepse ai nuk ka një homogjenitet politik apo kulturor.104

Por në të njëjtën kohë, pjesë përbërëse të tij kanë shumë të përbashkëta, që bën të mundur

që ta shohim si një rajon të vetëm.105

Të gjitha vendet e Central Caucaso-Asia filluan

jetën e tyre post-sovjetike nën kushte pak a shumë të njëjta: pa institucionet shumë të

nevojshme të shtetit, me një nivel mjaft të ulët të kulturës politike dhe një komandë

ekonomisë. Këto tre kushte nuk janë thjesht të ndërlidhura: e ardhmja e reformave në

këto vende varej në ndërlidhje e tyre të brendshme. Në të vërtetë, mungesa e

institucioneve të shtetit, për shembull e bëri të vështirë për të zhvillohej një kulturë

politike dhe që nga ana tjetër pengonte demokratizimin. Nga ana tjetër, mungesa e

98Igor‘ Muradian, Regional‘naia politika SShA i Velikobritanii: Turtsiia—Iran—Iuzhniy Kavkaz—Chernoe

more, [The Regional Policy of the U.S. and Great Britain: Turkey—Iran—the Southern Caucasus—the

Black Sea] (Yerevan: Antares, 2008), p. 241. 99

Maisaia, The Caucasus-Caspian Regional and Energy Security Agendas. 100V. Maksimenko, ―Central Asia and the Caucasus: Geopolitical Entity Explained,‖ Central Asia and the

Caucasus, No. 3 (2000), p. 56. 101Papava, ―Tsentral‘naia Kavkazia,‖ p. 47; Papava, ―‗Central Caucasasia‘ Instead of ‗Central Eurasia‘,‖

pp. 38-39; Vladimer Papava, ―Central Caucaso-Asia: Toward a Redefinition of Post-Soviet Central

Eurasia,‖ Azerbaijan in the World. The Electronic Publication of Azerbaijan Diplomatic Academy, Vol. I,

No. 17, October 1 (2008),<http://www.ada.edu.az/biweekly/issues/156/20090328041927833.html>. 102Papava, ―Tsentral‘naia Kavkazia,‖ p. 47; Papava, ―‗Central Caucasasia‘ Instead of ‗Central Eurasia‘,‖

pp. 38-39. 103

Papava, ―Tsentral‘naia Kavkazia,‖ p. 47. 104

Weisbrode, Central Eurasia, p. 13. 105Ismailov and Esenov, ―Central Eurasia in the New Geopolitical and Geo-Economic Dimensions,‖ pp. 11-

43; Nazim Muzaffarli (Imanov), Reyting Azerbaydzhana v mezhdunarodnykh stravnitel‘nykh

issledovaniiakh [Azerbaijan‘s Rating in International Comparative Analyses] (Baku: ―Kavkaz,‖ 2006).

61

institucioneve të shtetit e bëri më të vështirë për të lëvizur në një ekonomi tregu,106

duke

ngadalësuar gjithashtu përparimin drejt demokracisë. Këto probleme janë reflektuar në

shkallë të ndryshme në transformimet politike dhe ekonomike në vendet e Central

Caucaso-Asian. Të gjitha këto vende, me përjashtim të Kazakistanit, demonstruan një

lidhje të kundërt midis rezervave hidrokarbure të pasura dhe ritmit të reformave të tregut:

rezervat qartësisht dështuan për të stimuluar reformën ekonomike.107

Përveç kësaj ashtu

si gjatë kohës sovjetike, ekonomia e vendeve të Central Caucaso-Asia është e

politizuar.108

Central Caucaso-Asia, për të mos thënë asgjë për Greater Central Caucaso-Asia, kanë

disa nën-rajone konfliktesh në territorin e tyre.109

Kjo ndikon, në shkallë të ndryshme

ritmin e përparimit ekonomik në disa prej vendeve. Ajo gjithashtu parandalon vendet

lokale nga përdorimi i burimeve lokale të lëvizin së bashku në drejtimin e dëshiruar.

Është e rëndësishme të theksohet se Rusia është e përfshirë edhe ushtarakisht dhe

politikisht në të gjitha konfliktet rajonale në vendet post-sovjetike.110

Rajoni i pasur me

burime hidrokarburesh111

ka tërhequr investme112

dhe ka provokuar fuqitë rajonale dhe

botërore për të dominuar politikisht këtë sektor113

. Sot, kur politikat e energjisë janë

përzier me politikën e jashtme të këtyre fuqive, kjo është thjesht e kuptueshme por e

paevitueshme.114

Në të njëjtën kohë, faktor rus 115

është ende shumë i fortë në politikën e

106

Leszek Balcerowicz, Socialism, Capitalism, Transformation (Budapest: Central Evropean University

Press, 1995), p. 146; Vladimer Papava, ―Georgian Economy: From ‗Shock Therapy‘ to ‗Social

Promotion‘,‖ Communist Economies &Economic Transformation, Vol. 8, No. 8 (1996), p. 252; Vladimer

Papava, Necroeconomics:The Political Economy of Post-Communist Capitalism (New York: iUniverse,

2005), p. 13;

Vladimer Papava, ―On the Theory of Post-Communist Economic Transition to Market,‖ International

Journal of Social Economics, Vol. 32, No. 1/2 (2005), p. 78; V. Papava and T. Beridze, Ocherki

politicheskoi ekonomii postkommunisticheskogo kapitalizma: opyt Gruzii [Essays on the Political Economy

of Post-Communist Capitalism: TheGeorgian Experience] (Moscow: Delo i servis Publishers, 2005), pp.

68-69. 107Anders Åslund, ―Eventual Success of Market Reform,‖ in Kalicki and Lawson, eds., Russian-Eurasian

Renaissance? U.S. Trade and Investment in Russia and Eurasia, pp. 405-428. 108

Simons Jr., Eurasia‘s New Frontiers, p. 7. 109

Sergey Lounev, ―Central Asia and the Southern Caucasus: Geopolitical Value for Russia,‖ Central Asia

and the Caucasus, No. 3 (39) (2006), p. 15;Weisbrode, Central Eurasia. 110

Simons Jr., Eurasia‘s New Frontiers, p. 477. 111

Aliev, Kaspiiskaia neft‘ Azerbaidzhana; Bernard A. Gelb, ― Caspian Oil and Gas: Production and

Prospects,‖ Current Politics and Economics of the Caucasus Region, Vol. 1, No. 2/3 (2008), pp. 325-332;

Bernard A. Gelb and Terry Rayon Twyman, The Caspian

Sea region and Energy Resources (New York: Novinka Books, 2004); David G. Victor, Amy M. Jaffe, and

Mark H. Hayes, eds., Natural Gas and Geopolitics: From 1970 to 2040(Cambridge: Cambridge University

Press, 2006). 112

Starr s. Frederick, ―The Investment Climate in Central Asia and the Caucasus.‖, 2003 113

Jeffrey Mankoff, Eurasian Energy Security (New York: Council on Foreign Relations, 2009); Makni

(Muhammad Aslam Khan Niazi), The New GreatGame: Oil and Gas Politics in Central Eurasia (New

York: Raider Publishing International, 2008). 114

Hill, Energy Empire; Kalicki and Goldwyn, eds., Energy and Security; Eva Rakel, ―Paradigms of

Iranian Policy in Central Eurasia and Beyond,‖ in Mehdi Parvizi Amineh and Henk Houweling, eds.,

Central Eurasia in Global Politics: Conflict, Security and Development (Leiden: Brill, 2005), pp. 235-257;

Daniel Sherman, ―Caspian Oil and a New Energy Politics,‖ Freezerbox Magazine, May 25,

62

energjisë të vendeve të Azisë Qendrore ". Duket se kjo pjesë e trashëgimisë sovjetike nuk

mund të eliminohet shpejt. Vendet e Kaukazit Qendrore dhe Azisë Qendrore janë

reciprokisht komplementare, gjë që do të thotë se ata mund të përdorin burimet e tyre së

bashku. Ndërsa Perëndimi është interesuar për naftën dhe gazin e Azisë Qendrore,

Kaukazi Qendror jo vetëm që do të lëvizë naftën dhe gazin e vet për në Perëndim por

edhe do të përdorë korridorin që lidh Lindjen dhe Perëndimin për transportin e energjisë

dhe mallrave të tjera.116

Kjo do të thotë se Kaukazi Qendrore mund të shërbejë si një urë në mes Azisë Qendrore,

një rajon nga ana gjeopolitike i afërt me të dhe Perëndimit.117

Ajo që duhet të thënë në

këtë kontekst sipas Zbignieë Brzezinski është së, Azerbajxhani është strumbullari

gjeopolitik më i rëndësishëm në kontinentin gjeografik të Euroazisë.118

Statusi i

"strumbullarit gjeopolitik" është i përcaktuar nga pozicioni gjeografik i vendit dhe

dobësitë e saj të mundshme për atë që ç‘farë mund të ndërmarrin në lidhje me të "lojtarët

aktiv gjeostrategjik". "Lojtarët aktiv gjeostrategjike "janë shtetet e fortë dhe të

mjaftueshëm të vendosur për të përhapur sundimin e tyre përtej kufizimeve të tyre.119

Udhëheqësit e këtyre vendeve të kaukazio-aziatiko Qendrore që janë duke kërkuar një

kapje në fuqinë e pushtetit dhe të sovranitetit shtetëror të zhvilluar për të mos thënë asgjë

për demokratizimin të drejtat e njeriut dhe një ekonomi të tregut janë të përgatitur për të

përqafuar çdo teori (ose pseudo-teori) për të maskuar ose arsyetuar qëllimet e tyre të

vërteta. Do të ishte naive të pranohet bota dhe fuqitë rajonale të hiqen mënjanë dhe të

lënë vetëm Kaukazio-Azinë Qendrore. Realiteti dikton se këto vende duhet më me kujdes

të përputhin interesat e tyre kombëtare me zgjedhjen e tyre të botës dhe fuqitë rajonale si

partnerë. Euroazianizmi predikon qartë ringjallje e Rusisë si një perandori por edhe me

ide shumë më të moderuara tani në Rusinë aktuale nuk e përjashtojnë alternativën "e

2000,<http://www.freezerbox.com/archive/article.php?id=55>. 115

Igor Tomberg, ―Energy Policy in the Countries of Central Asia and the Caucasus,‖ Central Asia and the

Caucasus, No. 4 (22) (2003), pp. 71-81. 116

For example, Howard Chase, ―Future Prospects of Caucasian Energy and Transportation Corridor. The

Role of Caucasian Energy Corridor in Evropean EnergySecurity,‖ Georgian Economic Trends, No. 3

(2002), pp. 85-87; Kalicki, ―Caspian Energy at the Crossroads;‖ Jan H. Kalicki and Jonathan Elkind,

―Eurasian Transportation Futures,‖ in Jan Kalicki and David L. Goldwyn, eds., Energy and Security:

Toward a New Foreign Policy Strategy (Washington, D.C.: Woodrow Wilson Center Press, 2005), pp. 149-

174; Rustam Makhmudov, ―The Problem of Exporting Energy Resources from Central Asia,‖ in Boris

Rumer and Lau Sim Yee, eds., Central Asia and South Caucasus

Affairs: 2002 (Tokyo: Sasakawa Peace Foundation, 2002), pp. 163-188; Müller, ―Energy Development;‖

John Roberts, ―Energy Reserves, Pipeline Routs and the Legal Regime in the Caspian Sea,‖ in Gennady

Chufrin, ed., The Security of the Caspian Sea Region (New York: Oxford University Press, 2001), pp. 33-

68; S. Frederick Starr and Svante E. Cornell, ―The Politics of Pipelines: Bringing Caspian Energy to

Markets,‖SAISPHERE (2005), pp. 57-61. 117

Janatkhan Eyvazov, Bezopasnost‘ Kavkaza i stabil‘nost razvitia Azerbaidzhanskoi Respubliki [Caucasian

Security and Stability in the Development of the AzerbaijanRepublic] (Baku: Nurlan Publishers, 2004), p.

132. 118

Brzezinski, Z., ―The Grand Chessboard‖, Basic Books, 2007, p. 41. 119

Po aty, p. 40.

63

butë" për të imponuar interesat e saj në të paktën disa nga shtetet rajonale, pavarësisht

nga interesat kombëtare.

Ngjarjet e 11 shtatorit 2001 mësuan Shtetet e Bashkuara se si të parandalojnë kërcënimin

e akteve të reja terroriste në Kaukazo-Azinë Qendrore dhe bërjen të mundur të fitores në

luftën kundër terrorit.120

Interesat amerikane në rajon nuk janë të kufizuar në çështjet e

energjisë.121

Kjo do të thotë se do të kërkojnë të ndihmojnë ish-republikat sovjetike të

kapërcejnë atë që ka mbetur nga sistemi i ekonomisë sovjetik dhe promovimin e

ekonomisë së tregut dhe sektorit privat si një bazë solide për rritjen ekonomike dhe

sundimin e ligjit. Kjo gjithashtu do të ndihmojnë ata të përballen me probleme sociale

dhe ekologjike dhe të përfitojnë nga resurset e tyre të energjisë ... Pas pushtimit të

Gjeorgjisë nga Rusia problem më urgjent për SHBA ishte mbështetja dhe zhvillimi i

proceseve demokratike në rajon.122

Përsëri, edhe pse është pranuar se interesat kryesore strategjike të vendeve të Azisë

Qendrore "mund të përshkruhet si demokraci, pavarësi dhe integrimit,"123

mundësinë e

riintegrimit në Euroazi-Rusi (të cilës Azia Qendrore i takonte si pjesë e Bashkimit

Sovjetik), nuk është përjashtuar.124

Duke marrë në llogari pohimin e Euroazianistëve

Moska pretendon dominimin mbi Euroazinë, argumentet e mësipërme nuk e përjashtojnë

(madje edhe në të ardhmen relativisht të largët) mundësinë që vendet e Azisë Qendrore

do të bashkohen me Euroazi- Rusinë. Është po aq interesante se disa ekspertë nga shtetet

e Azisë Qendrore nuk janë në kundërshtim me memorien nostalgjike për Bashkimin

Sovjetik. Ata haptas shprehin keqardhjen për shpërbërje.125

Vektori pro-perëndimor në

anën tjetër, është shumë më i përshtatshëm për interesat e një sovraniteti më të fortë,

demokratizim më të thellë dhe promovimin e parimeve të ekonomisë së tregut që kur ata

kanë njohur parimet perëndimore.

Në kë të linjë gjykoj se është përvijuar nga BE dhe Ballkani Perëndimor si konfigurim

gjeopolitik, për të cilin do të flasim në kreun vijues.

120

Toby T. Gati and Tapio L. Christiansen, ―The Political Dynamic,‖ in Kalicki and Lawson, eds., Russian-

Eurasian Renaissance? U.S. Trade and Investment in Russia and Eurasia, pp. 447-459. 121

For example, Amy Jaffe, ―US Policy Towards the Caspian Region: Can the Wish- List be Realized?‖ in

Gennady Chufrin, The Security of the Caspian Sea Region (New York: Oxford University Press, 2001), pp.

136-150. 122

Adrian A. Basora and Jean F. Boone, ―The Georgia Crisis and Continuing Democratic Erosion in

Evrope/Eurasia,‖ Foreign Policy Research Institute E-Notes, October, 2008,

<http://www.fpri.org/enotes/200810.basoraboone.georgiacrisis.html>. 123

Tolipov, ―Russia in Central Asia,‖ , p. 31. 124

Tolipov, ―Russia in Central Asia,‖ , p. 18. 125

Aziz Niyazi, ―The South of the CIS: Fundamental Problems of Development,‖ Central Asia and the

Caucasus, No. 6 (24) (2003), p. 150; Tolipov, ―Russiain Central Asia,‖ pp. 19-20.

64

KREU II - GJEOPOLITIKA E BALLKANIT PERËNDIMOR

Konceptimi i saktë i gjeopolitikës ballkanike është i domosdoshëm në kushtet aktuale të

ndryshimeve të mëdha të brendshme e të jashtme, rajonale e globale. Në mijëvjeçarin e

ri, problemet rajonale do të kërkojnë vëmendje të veçantë. Konfigurimi gjeopolitik i

Ballkanit është akoma i papërfunduar përderisa në rajon vazhdojnë të mbeten pezull një

sërë çështjesh që mund ta rikthejnë atë në vorbullën e dhunës.126

Faktorët që ndikuan në

konfigurimin e ri gjeopolitik janë rënia e sistemit komunist dhe përfundimi i Luftës së

Ftohtë, të cilat krijuan premisa për ndërtimin e një Evrope të pa ndarë, të një Evrope të

madhe e të lirë të stabilizuar e paqësore, demokratike dhe të begatë. Gjithashtu, rënia e

Murit të Berlinit dhe bashkimi i Gjermanisë u pasua me shpërndarje shtetesh e

federatash. Në shumë vende situata u përcoll me qetësi e me rrugë demokratike sipas

vullnetit të popujve, ndryshe ndodhi në ish Federatën Jugosllave, ku që nga 1992 deri në

1999 janë zhvilluar luftëra gjatë procesit të shpërbërjes të saj. Nacionalizmi serb ka qenë

shkaku i krizave dhe i luftërave në territorin e ish Federatës me rrjedhoja tepër të

dhimbshme për popujt, zhvillimet demokratike dhe integrimin e rajonit te Ballkanit në

strukturat euro-atlantike. Konfliktet Ballkanike të fund shekullit të XX, kërcënuan përsëri

realitetin dhe balancën e brishtë të periudhës të pas rënies të komunizmit. Shpërbërja e

dhunshme e ish Jugosllavisë ka ndikuar shumë në krijimin e një realiteti të ri gjeopolitik,

i cili çoi në rënien e blloqeve ideologjike në rajon, e shoqëruar edhe me zvogëlimin

gjithnjë e më shumë të konflikteve të mundshme të Fuqive të Mëdha (për shkak të

interesave të tyre në rajon), kohë në të cilën Evropa u përfshi në mënyrë të përshpejtuar

në një proces të thellë të integrimit të saj të brendshëm e të jashtëm. Por, krahas këtij

fenomeni bashkëpunues në Ballkan, një fenomen tjetër negativ mbizotëroi për afro një

dekade, ku shpërbërja e ish Jugosllavisë u shoqërua me tensione ndëretnike të

përgjakshme që çuan në 4 luftëra, përfshirë këtu edhe ndërhyrjen e parë nga NATO, duke

konsumuar jo vetëm vlera materiale e monetare, por edhe mjaft iniciativa rajonale e

evropiane të lodhshme diplomatike127

. Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë dhe

shpërbërjes së dhunshme e ish Jugosllavisë, Ballkani paraqitet me një realitet të ri

gjeopolitik, ku përveç shteteve kryesore klasike që ishin në rajon pas Luftës së Dytë

Botërore, u krijuan edhe shtete te tjera si Sllovenia, Kroacia, Bosnje-Hercegovina, Mali i

Zi, Maqedonia dhe Kosova, të cilat kanë edhe karakteristikat e veta dalluese.

Për sa i përket termit ―Ballkan Perëndimor‖, ai shpreh më shumë lindjen dhe evoluimin e

një koncepti politik sesa të një koncepti gjeografik. Gjeopolitikani i njohur Carlo Jean

mes të tjerash thekson se, në një studim mbi gjeopolitikën hapi i parë është përcaktimi

hapësirës në vëzhgim; hapi i dytë është ekzaminimi i trajektores së zakonshme historike

126

Karakteri gjeografik i rajonit ka pasur ndikim kyç në evoluimin e grupeve etnike, kulturore, kombëtare

dhe nacionaliste, të cilat kanë bërë rajonin objekt të debateve politike dhe pjesë të synimeve të

gjeopolitikës rajonale dhe globale 127

http.//www.esiweb.org/GeopoliticsattheEndoftheTwentiethCentury:TheChangingWorldPoliticalMap.

Për më gjerë shih: Ribaj P. dhe Cami Sh., ―Lufta Paqja Siguria, realitete ballkanike‖, Tiranë, 2015, f.

123-141.

65

dhe përfaqësuesit gjeopolitikë që kanë ndikim të fortë në perceptimin e grupeve të

ndryshëm, në përcaktimin e interesave të tyre si dhe në situatat politike e para-politike.

Ndërsa hapi i tretë është analizimi i situatës momentale në termat e objektivave dhe të

fuqisë.128

Unë do ti shtoja dhe parashikimi i skenarëve të ardhshëm, etj. Studiues të

përmendur kanë argumentuar se Ballkani apo më saktë Evropa Juglindore janë përcaktuar

dhe ndarë Brenda përbrenda në mënyra të ndryshme. Çdo nën-rajoni i korrespondon një

projekti gjeopolitik, i formuar brenda ose jashtë. Në fillim duke i dhënë rëndësi të dorës

së parë projektit të ―deballkinizimit‖, në studimin e Carlo Jean termi ―Ballkan‖ i drejtohet

hapësirës, e cila aludon një projekt që i referohet hapësirës të përfshirë në Paktin e

Stabilitetit për Evropën Juglindore. Kjo hapësirë përfshin 4 nga 5 republikat e ish

Jugosllavisë (përjashtuar Slloveninë), plus Shqipërinë, Bullgarinë e Rumaninë. Disa herë

ky projekt madhështor për evropianizimin e Ballkanit i referohet iniciativës 5-1+3.

Gjatë takimit të Këshillit të Evropës në Zagreb, nëntor 2000, u prezantua një term i ri, i

cili aludon një projekt tjetër gjeopolitik, ai i Ballkanit Perëndimor. Ky emërtim i referohet

vendeve të Paktit të Stabilitetit, por përjashton Bullgarinë dhe Rumaninë (iniciativa 5-

1+1)129

. Me kohë, deri në pavarësimin e Kosovës, e më pas rajoni ka pasur një dinamikë

komplekse. Gjithsesi, mund të themi se, nuk ka një cak kohor që të mund të referohet si

pikënisje për termin ―Ballkan Perëndimor‖, por më së shumti ky koncept u bë një zonë

reference kryesisht pas viteve ‗90, më saktë në vitin 2000. Ishte viti që ndau dy epoka

dhe koha që i dha një përmbajtje tjetër të gjithë rendit botëror.

2.1 Rreth konceptit “Ballkan perëndimor” (BP).

Është e natyrshme që një rajon si Ballkani, ashtu si çdo rajon, zonë apo vend tjetër ka

referencat e tij të orientimit apo të ndarjes gjeografike. Rajonet, zonat apo vendet

dallohen gjithashtu edhe për nga shkalla e zhvillimit, e veçorive kulturore apo religjionit.

Edhe vendet që shtrihen në Ballkanin Perëndimor kanë një pasuri të pafund vlerash të

tilla, madje unike për Evropën e më gjerë. Gjithsesi identifikimi i këtij rajoni me këtë

emër duket se nuk ka ardhur aq shumë si nevojë për të identifikuar veçoritë apo pasuritë e

vlerave të tilla. Më së shumti kërkesa për ta ―kornizuar‖ këtë rajon ka lindur nevoja për ta

menaxhuar këtë rajon relativisht të prapambetur për ta sjellë në përshtatje me rrjedhat dhe

nivelet evropiane të zhvillimit. Prandaj edhe termi ―Ballkan Perëndimor‖ shpreh më

shumë lindjen dhe evoluimin e një koncepti historik sesa të një koncepti gjeografik.

Më gjerë lexuesi mund të drejtohet tek artikulli i Carlo Jean, ―THE GEOPOLITICS OF THE BAL-

KANS: REALITY AND PROSPECTS‖, Professor of Strategic Studies, LUISS Guido Carli, University,

Rome, prepared on the occasion of the international conference The Balkans and the Evropean Union,

2001, October fq. 5-7. Shih dhe: Ribaj,P. Cami. SH. Vepër e cituar,f.195-196 129

Carlo Jean shkruan dhe për një ndarje tjetër të brendshme të rajonit, që shfaqet interesant nga

këndvështrimi gjeopolitik, i cili ndan epiqendrën e konfliktit verior nga ai jugor, problem që trajtohet i

ndarë Veri-Jug, problem që trajtohet në Artikullin 4 të Aneksit B të Marrëveshjes së Dejtonit, ku

Ballkani trajtohet i ndarë Veri-Jug. Ish republikat Jugosllave janë afruar historikisht me Evropën

Qendrore (këtu përfshihen Kroacia, Sllovenia, Serbi + Mali i Zi dhe Bosnja-Hercegovina).

66

Nuk ka një cak kohor që të mund të referohet si pikënisje për termin ―Ballkan

Perëndimor‖, por më së shumti ky koncept u bë një zonë reference kryesisht pas vitit

1990. Ishte viti që ndau dy epoka dhe koha që i dha një përmbajtje tjetër të gjithë rendit

botëror. Nuk ishte thjeshtë rënia e një pengese fizike siç ishte Muri i Berlinit, por rënia e

sistemi të tërë që mbajti të armiqësuar për gati gjysmë shekulli dy botë – përkatësisht

botën demokratike dhe atë komuniste. Nuk ishte thjeshtë një përmbysje raportesh, as

vendosje e një ekuilibri të ri sipas standardeve klasike, por vendosja e të gjitha vendeve

në një start të ri ekonomik, politik e social.

Marrëdhëniet midis vendeve u futën në një metamorfozë të re, ku pesha e rreshtimeve

ideologjike kaloi në peshën e vlerave e, natyrisht edhe të interesave gjeopolitike. Evropa

gjeografike filloi të gjejë veten edhe në Evropën e vlerave demokratike si politikë dhe të

tregut të lirë në ekonomi. Të gjitha vendet evropiane u shkëputën nga gara e besnikërisë

që i mbante lidhur pas blloqeve, për t‘u inkuadruar në garën e integrimit në vlerat e reja

që e kishin demonstruar tashmë veten se kishin të ardhme sepse lidheshin me vlerat e

lirisë e të zhvillimit. Një përmbysje e tillë do të pasqyrohej natyrisht edhe në organizimet

përkatëse, në përzgjedhjen e aleancave dhe partneriteteve.

Në këtë kuadër, edhe Gadishulli i Ballkanit iu nënshtrua një nga metamorfozat më

domethënëse të historisë së vet. Krahas Greqisë e Turqisë – aleatë tashmë tradicionalë të

NATO-s e të integruar apo aspirantë për integrim në BE, do të ishin Rumania, Bullgaria,

Sllovenia e Kroacia të cilat do të përkthenin më shpejt dhe më efektivisht shpresat e

popujve të tyre për integrim në ekonominë, politikat, sigurinë dhe organizimet ku ishte

përfshirë prej kohësh Evropa si e tërë. Për rrjedhim, shumica e tyre u anëtarësuan në

NATO dhe në BE menjëherë qysh gjatë fillimeve të dhjetëvjeçarit të dytë pas përfundimit

të Luftës së Ftohtë.

Tej këtij zhvillimi, shumica e vendeve që rezultuan nga shpërbërja e Ish Jugosllavisë –

përkatësisht Mali i Zi, Serbia, Maqedonia e Bosnjë Hercegovina nuk arritën dot të kapnin

as ritmet e ish pjesëtarëve të tjerë të asaj Federate, siç ishin Kroacia e Sllovenia. Natyrisht

arsyet janë të shumta që lidhen me kohëzgjatjen proporcionale të procesit të shpërbërjes

së asaj Federate në raport me qendrën e saj, Serbinë. Kjo e fundit, e tunduar nga roli

tradicional hegjemon në rajon, nga orekset shoviniste dhe nga nxitja për interesa të

Rusisë, e mbajti të gjithë procesin në gjendje stanjacioni për thuajse dy dhjetëvjeçarë

përmes mbajtjes ndezur të konfliktit etnik gjë që frenoi zhvillimet në kahjen e dëshiruar

nga vetë popujt e asaj njësie, por edhe nga interesi më i gjerë për paqen, sigurinë e

prosperitetin në rajon. Kosova ishte vendi që e pësoi drejtpërdrejtë nga mbajtja në gjëndje

të ngrirë e konfliktit. Asaj iu desh që, me luftën e vet çlirimtare dhe me mbështetjen e

komunitetit Euro-Alantik, të zgjidhë fillimisht çështjen e madhe të pavarësisë dhe, në

vijim, të konsolidohej politikisht dhe të garantonte sigurinë dhe zhvillimin e mëtejshëm.

Nga ana e saj Shqipëria, edhe pse e shpallur dhe e angazhuar fuqishëm në krah të

proceseve integruese brenda vendit dhe në politikën e saj të jashtme, për shumë arsye nuk

menaxhoi siç duhet transformimet demokratike në fushën e ekonomisë, të stabilitetit e të

67

sigurisë. Ajo u vonua në këto procese dhe vetëm pak vite më parë u pranua në NATO,

ndërkohë që është ende relativisht shumë prapa në proceset e integrimit në BE.

Kësisoj, prej vitit 1990 në Ballkan thuajse kemi ―dy Ballkane‖: Ballkanin e suksesshëm

në proceset e integrimit Euro-Atlantik dhe Ballkanin e paintegruar ose gjysmë të

integruar. Ballkani i integruar është pjesa lindore dhe jugore e tij, kurse Ballkani i

paintegruar është Ballkani Perëndimor, pikërisht ajo pjesë e rajonit ku përfshihen

Shqipëria, Mali i Zi, Bosnjë-Hercegovina, Serbia, Kosova dhe Maqedonia. Kësisoj nuk

është aq shumë pozita gjeografike, që i ve një emër këtij rajoni sesa nevoja për një dallim

thelbësor të grupit të vendeve në këtë pjesë të Ballkanit, për t‘i vënë një emër politikisht

korrekt një nënrajoni që nuk ishte më Jugosllavi e Shqipëri, por në të vërtetë as diku

tjetër.130

Këto vende, në gjendje armiqësie historikisht dhe aktualisht me njera tjetrën për shkaqe

etnike, e gjejnë veten edhe në gjendje pastabiliteti e inefiçience zhvillimi edhe brenda

vendeve të tyre. Në shumë prej tyre jeta politike, në rastin më të mirë është është e

tejpolarizuar, e shpesh edhe e paralizuar. Këto tipare politiko-sociale kanë sjellë

pamjaftueshmëri kapacitetesh institucionale duke krijuar klimë favorizuese për lulëzimin

e korrupsionit, ekonomisë informale, kriminalitetit dhe trafiqeve të paligjëshme. Në fund

të fundit, të gjitha këto zhvillime kanë frenuar zhvillimin e prosperitetin, duke i lënë

popullsitë e këtyre vendeve të ekspozuara ndaj varfërisë dhe emigracionit masiv – një

zhvillim tej shqetësues jo vetëm kombëtar, por edhe evropian.

Duket se ndoshta këto identitete konfliktuale dhe në këto tregues prapambetjeje në

procesin e integrimit e kanë bërë edhe Evropën institucionale ta pagëzonin me emrin

―Ballkan Perëndimor‖ zonën e Evropës Juglindore, e cila përfshinte pikërisht vendet që

nuk ishin anëtarë të Bashkimit Evropian (Serbia, Bosnnjë-Herzegovina, Mali i Zi,

Maqedonia dhe Shqipëria – apo Shqipëria plus ish Jugosllavinë, minus Slloveninë deri në

zgjerimin më të fundit të BE me Kroacinë.131

Identiteti ―Ballkan Perëndimor‖ vijon të përdoret ende në kanceleritë kombëtare dhe

kolegjiale të Evropës më së shumti si një koncept politik sesa përcaktim gjeografik,

pikërisht për atë pjesë të rajonit të Evropës Juglindore që nuk është përfshirë plotësisht në

proceset integruese të Bashkimit Evropian. Nisur nga kjo masë identitare, Kroacia, për

shembull, nuk e sheh më veten pjesë të këtij rajoni, sepse ajo është pjesëtare e NATO-s

prej vitit 2009 dhe pjesëtare e BE-së prej vitit 2013. Prandaj ky vend, së bashku me

Slloveninë e ndjejnë veten thuajse jashtë këtij identiteti. Shqipëria është anëtare e NATO-

s prej vitit 2009 dhe është në prag të përftimit të statusit të kandidatit për anëtarësim në

BE. Më në fund, Serbia, Maqedonia, Mali i Zi, Bosnjë-Hercegovina, Kosova gjenden në

130

Grup autorësh, ―Unfinished Business – The Western Balkans and the International Community,‖ edited

by Vedran Džihić and Daniel Hamilton, Center for Transatlantic Relations, 2012, pg.3 131

―Western Balkans: Enhancing the Evropean Perspective‖. Communication from the Commission to the

Evropean Parliament and the Council. 2008-03-05. Archived from the original on 9 April 2008. Retrieved

2008-04-08.

68

faza të ndryshme të përftimit të statusit të kandidatit për anëtarësim si në BE, edhe në

NATO. Prej vitit 2005 Këshilli i Evropës i ka dhënë Maqedonisë statusin e vendit

kandidat. Serbia ka përftuar prej vitit 2012 statusin e kandidatit për anëtarësim në BE.

Mali i Zi ka zhvilluar në vitin 2012 negociatat për përftimin e statusit të kandidatit për

anëtarësim në BE. Bosnjë-Hercegovina dhe Kosova kanë zhvilluar në vitin 2012 takimin

e parë të Dialogut të Nivelit të Lartë për të lehtësuar përgatitjet për t‘iu nënshtruar

aplikimeve për përftimin e statusit të kandidatit për anëtarësim në BE. Ndërkohë në të

gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor kanë prani të ndjeshme misionesh e personeli OKB-

ja dhe OSBE-ja.

Të gjitha këto janë zhvillime inkurajuese në rrugën e integrimit dhe të përmirësimit të

statusit politik, ekonomik e social të këtyre vendeve. Gjithsesi, Ballkani Perëndimor vijon

të mbetet një zonë në gjysmëkrizë, në pikëpamje të stabilitetit politik, ekonomik e të

sigurisë. Ballkani Perëndimor do të mbetet me një rëndësi të madhe gjeopolitike për

Evropën. Këto zhvillime nuk vlerësohet se përbëjnë kërcënime apo rreziqe për sigurinë e

Evropës, por gjithsesi sfidat janë të mëdha dhe shqetësimi është i tillë. Prandaj edhe

konkluzioni se ―Ballkani ka nevojë për Evropën, aq sa Evropa ka nevojë për

Ballkanin,‖132

evokon një realitet sipas të cilit Ballkani Perëndimor ka avantazhe të

gjeopolitike të cilat mund të shndërrohen në avantazhe, ashtu sikurse në të kundërt, mund

të shndërrohen edhe në një shqetësim të madh për prosperitetin, paqen dhe sigurinë e

Evropës.

Megjithëse vendet e këtij rajoni gjeografikisht rrethohen me vende anëtarë të BE-së,

përsëri problemi i tyre mbetet stabiliteti. Për këto arsye Evropa ka përzgjedhur qasjen e

forcimit të këtij stabiliteti përmes integrimit – një etapë që vendet dhe rajonet e tjera të

Evropës tashmë e kanë kapërcyer. Praktikisht, edhe pse është shënuar një progres

substancial në demokratizimin dhe modernizimin e Ballkanit Perëndimor prej vitit 1990

qëkurse ky rajon u identifikua me këtë emër, prapëseprapë ―rajoni e gjen veten akoma në

gjysmë të procesit të tranzicionit. Ai vuan nga kapacitetet e pamjaftueshme të

menaxhimit dhe të kredencialeve demokratike të elitës politike.‖133

Prandaj edhe koncepti

―Ballkan Perëndimor‖ lidhet më së shumti me këtë identitet të nevojës që ka ky rajon të

ndryshojë vlerat dhe ritmet për t‘i harmonizuar me ato të Evropës, sepse aktualisht

mbetet rajoni apo zona më e vonuar e kontinentit, me ndikime sa kombëtare, aq edhe

rajonale e kontinentale. Çdo kuptim tjetër për ta paraqitur Ballkanin Perëndimor si rajon

―më vete‖, si të veçuar nga ky këndshikimi evropian, jo vetëm do të krijonte keqkuptime,

por do t‘u jepte dorë prirjeve për të krijuar idhuj ballkanikë.

132

Burimi: ―Evropa destinacioni brenda nesh‖, ligjëratë e Kryeministrit Edi Rama, mbajtur Institutin e

Hagës për Drejtësi Globale, mbi Evropën, Shqipërinë dhe Ballkanin, më 27 Maj 2014. Burimi:

http://www.kryeministria.al/al/newsroom/lajme/Evropa-destinacioni-brenda-nesh&page=29 133

Balcer, Adam and Surroi, Veton, ―In search of a new paradigm: the Western Balkans and the EU

integration‖, Warsaw, 2013, (http://www.demosEvropa.eu/index.in-search-of-a-new-paradigm-the-

western-balkans-and-the-eu-integration&option)

69

2.2 Gjeografia

Sikurse është e njohur tashmë, gjeografia është një nga faktorët determinues në

formësimin e popujve, të historisë, të kaluarës të sotmes dhe të ardhmes së tyre. Brenda

këtij koncepti, gjeografia ka qenë përcaktuese edhe e zhvillimeve në Ballkanin

Perëndimor. Një pasuri proporcionalisht e madhe popujsh në krahasim me territorin

relativisht të vogël që përfshihet në këtë rajon, dallohet dukshëm për nga intensiteti,

larmia dhe pasuria e ngjarjeve dramatike që ka dëshmuar me pushtime, lëshime, marrje e

rimarrje tokash e territoresh, të cilat, kanë prodhuar e vijojnë të provokojnë ndryshime të

shpeshta e substanciale në hartën politike, ndikime dinamike të ndërsjella ekonomike,

sociale, gjuhësore, fetare, kulturore, muzikore, vallesh, etj.

Askund më shumë se në këtë rajon nuk mund të identifikohen aq shumë kombe e popuj:

Askund më shumë sesa në këtë rajon nuk janë pleksur religjione kaq të mëdha sa

kristianizmi katolik, kristianizmi ortodoks dhe Islami.

Ballkani Perëndimor përfshin atë rajon të gadishullit Ballkanik, që është më pranë Detit

Adriatik dhe, për këtë arësye, mbase një nga tiparet esenciale të gjeografisë së këtij rajoni

dhe patjetër një kushtëzim është edhe ky det me një histori të madhe në kuadër të

zhvillimeve të mëdha në të gjithë Detin Mesdhe. Ashtu sikundër Rumania e Bullgaria

mund të identifikohen si Ballkani Lindor të kushtëzuara e të lidhura me Detin e Zi, apo

Greqia e Turqia me Detin Egje, edhe Ballkanin Perëndimor e lidh Deti Adriatik.

Një det si ai Adriatik ka edhe ai simetrinë e tij: ana lindore ―ngjiz Ballkanin Perëndimor

ndërkohë që ana perëndimore ―ngjiz Gadishullin Apenin – përkatësisht Venecien e

famshme në historinë e njerëzimit dhe Italinë e kohëve moderne - një nga vendet më të

zhvilluara të botës. Në perëndim, gadishulli italian është vetëm dyzet milje larg përtej

Adriatikut nga Shqipëria dhe ndikimi nga ai ky gadishull, kultura dhe ekonomia e tij ka

qenë dhe mbetet një konstante e palëvizshme. Ndërkaq, simetria e gjeografisë historike e

lidh Ballkanin Perëndimor me Austro-Hungarinë - një nga perandoritë më të mëdha në

zemër të Evropës që ka kushtëzuar zhvillimet më vendimtare në këtë rajon më shumë se

cilado fuqi tjetër e kohërave.

Gjeografia e Ballkanit Perëndimor mban nën kontroll tre kalime me rëndësi strategjike të

shkallës kontinentale. Ky fakt përbën një aset me vlera gjeostrategjike të kësaj zone:

Shqipëria mban nën kontroll Ngushticën e Otrantos; Maqedonia dhe Serbia kontrollojnë

kalimin strategjik përmes korridorit të luginës së Vardarit e Moravës; Sllovenia dhe

Kroacia kontrollojnë së bashku me Italinë hapësirën me rëndësi të jashtëzakonshme

sidomos ekonomike e tregtare të Triestes, pikërisht aty ku asnjë det tjetër takon më thellë

kontinentin Evropian. Gjashtë nga dhjetë korridoret e transportit, të naftës, gazit dhe

telekomunikimit, siç qenë planifikuar në Samitin e Helsinkit të vitit 1997, kalojnë

pikërisht nëpërmjet Ballkanit (përkatësisht korridoret 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10.)134

134

http://en.wikipedia.org/wiki/Pan-Evropean_corridors

70

Kësisoj, nëqoftëse Ballkani në tërësi nuk është tjetër veçse Evropa Juglindore, Ballkani

Perëndimor është nyja qëndrore që lidh gjeografikisht këtë identitet Evropian. Historia

dëshmon se në këtë rajon u kryqëzuan kultura nga më të shquarat e kohërave. Ky rajon

ishte një nyje e pleksjes së kulturave latine e greke, të Perandorisë Romake e të

perandorive nga më të mëdhatë e kohërave me Perandorinë Otomane e cila, së bashku me

atë Austro-Hungareze, kushtëzuan aq shumë zhvillimet tradicionale e me pasoja aq

dramatike edhe për zhvillimet e mëvonshme e aktuale. Rajoni dëshmohet si porta e hyrjes

në Evropë të kulturave bujqësore, drithërave dhe bagëtive. Shumica e zonës mbulohet

nga vargmale të larta që shkojnë nga veri-perëndimi në jugë-lindje. Vetë termi ―Ballkanˮ

ka një ndër shpiegimet si ―zinxhir malesh të pyllëzuara duke hapur kështu perspektivë

korridoresh natyrale për tregti, shkëmbime e deri edhe për nevoja marshimesh e

pushtimesh. Gjithsesi rajoni ka mbetur i varfër për kultivime masive drithërash buke.

Fakti që ky rajon është ―shquar edhe për lulëzimin e trafiqeve, në një masë të madhe

krahas pamjaftueshmërisë institucionale të tij i dedikohet pikërisht edhe pozitës

gjeografike udhëkryq që zotëron ky rajon për kalimet si në qendër të kontinentit, edhe në

perëndim të tij. Nga ana tjetër, morfologjia gjeografike e rajonit e formësuar në njësi të

vogla e të shkëputura me njera tjetrën kanë favorizuar formësimin e grupeve të ndryshme

etnike të cilat përbëjnë një pasuri të rrallë të kulturës evropiane. Gjithsesi, këto masive

zinxhirësh malorë kanë qenë një pengesë bëshkëpunime të fuqishme ekonomike, politike

e kulturore, madje kanë favorizuar fragmentarizmin dhe jo rrallë edhe armiqësimin midis

grupeve etnike. Për shkak të këtyre përthyerjeve, rajoni është shumë i varfër në

pikëpamje të infrastrukturës për qarkullim të dendur. Lumenjtë e tij përgjithësisht janë të

shkurtër dhe ndikimi i tyre në ekonominë e qarkullimit është zakonisht lokal. Përjashtim

këtu bën vetëm Danubi për aq sa shfrytëzohet nga Serbia si pjesë e Ballkanit Perëndimor.

Por karakteristikat malore të rrjedhjes së tyre favorizojnë gjithsesi shfrytëzimin e tyre

intensiv si burim për energji elektrike.

Gjeografia humane e Ballkanit Perëndimor flet për banim qysh nga kohët parahistorike,

por edhe për grupe etnike të ardhura më vonë e të mbetura në këtë zonë përgjatë kohëve

historike. Gjeografia e Ballkanit Perëndimor, në atë masë sa është larmia e tij e shquar

gjeografike, në atë masë, në mos më shumë është edhe larmia e tij etnike e kulturore.

Njohja e këtij fakti është një kërkesë themelore për studimin e dinamikave që kanë

shoqëruar historinë e afërt dhe të sotme të Ballkanit në tërësi dhe të Ballkanit Perëndimor

në veçanti. Dallimet në kombësitë, gjuhët, kulturat, fetë dhe traditat e tyre përbëjnë

pikërisht të përbashkëtën e këtij rajoni i cili është unik për këtë fakt. Madje pikërisht edhe

për këtë fakt të diversitetit historik të kombeve dhe grupeve etnike që gëlojnë rajonin,

nisin edhe ―dualitetet e hershmërisëˮ, të pyetjeve dhe madje luftërave e spastrimeve

etnike që vihen në bazë të këtyre dualiteteve se kush ka jetuar më parë dhe ku, kur dhe

për sa kohë. Ky dualitet nga i cili vuan ende rajoni, është ende pengesë për kapërcime

moderne politike dhe ekonomike.

71

2.3 Thellësia historike

I tërë Ballkani ka pas qenë ―sinonim me perandoritë e vjetra Turke e Bizantine, me

vargmale të paqeverisura që kishin penguar zhvillimin dhe me një standard zakonisht më

të ulët të jetuari që shkojnë pas dhjetëvjeçarë e shekuj krahasuar me tokat e perandorive

të mëparshme Habsburgase dhe Prusiane në zemër të Evropës.‖135

Kjo gjendje vijoi edhe

përgjatë periudhës komuniste, sepse pothuajse të gjitha vendet e këtij rajoni u përfshinë

nën ―perandorinë‖ politike, ideologjike dhe ekonomike komunisto-socialiste. Për më

tepër që në vendet e Ballkanit, në krahasim me vendet e tjera komuniste të Evropës

Qendrore apo Lindore, komunizmi apo socializmi u ushtruan në mënyrën më të ashpër,

me Shqipërinë që njihet si etalon për shtypjen e lirive dhe të drejtave njerëzore.

Ballkani Perëndimor, edhe pse mjaft i vogël për t‘i ngjitur apo për të thurur për të histori

të mëdha, ka qenë gjithsesi një kryqëzim i pashembullt politikash, perandorish, shtetesh,

civilizimesh e kulturash nga më të larmishmet, të ardhura si nga perëndimi e lindja, edhe

nga bota jugore e juglindore myslimane. Pushtimi thuajse pesëshekullor Otoman, luftërat

e shpeshta të qëndresës ndaj këtij pushtimi, zhvendosjet e shpeshta të qendrave të

gravitetit evropian (siç është ajo nga Mesdheu në Atlantik) e izoluan së tepërmi Ballkanin

e posaçërisht atë Perëndimor nga zhvillimi ekonomik. Dëshmitë historike tregojnë se

―Popullsia e Ballkanit, sipas një vlerësimi, ra nga numri i lartë prej 8 milionë banorësh

aty nga fundi i shekullit të ‘16-të në vetëm 3 milionë në meshekullin e ‘18-të‖ dhe se ky

vlerësim ―është në pajtim me gjetjet e para të bazuara në evidenca dokumentare

Otomane.‖136

Shumica e vendeve të Ballkanit Perëndimor e fituan pavarësinë në shekullin e ‘19-të e

pak prej tyre – Shqipëria midis, në fillimshekullin e ‘20-të. Në grahmat e fundit të

Perandorisë Otomane, vitet 1912–1913 rajoni i Ballkanit u përshi nga Luftërat

Ballkanike, me dy nga shtetet e Ballkanit Perëndimor – përkatësisht Serbinë dhe Malin e

Zi të cilat patën një rol të madh e madje vendimtar në këto luftëra, pikërisht për shkak të

pozitës gjeostrategjike dhe të frymëzimeve të tjera. Rrjedhim i Luftërave Ballkanike si

dhe i zgjidhjeve pragmatike të Fuqive të Mëdha, ishte fakti që Ballkanit në tërësi e

veçanërisht atij Perëndimor, krahas gjeografisë e grupeve të shumta etnike, iu shtuan

edhe copëzime të tjera siç qe, për shembull ndarja përgjysmë e trojeve dhe e popullsisë së

kombit shqiptar për të formuar e njohur ndërkombëtarisht një shtet shqiptar, praktikisht

për të kënaqur ekuacionet e perandorive dhe shteteve që rezultuan fitimtare nga ato

luftëra. Si një fuqi e tillë rajonale, Serbia filloi të zgjerohet për të krijuar të ashtuquajturën

―Jugosllavi‖ – një krijesë artificiale popujsh, kulturash e besimesh fetare, e cila duke

pasur brenda vetes pikërisht këtë strukturë artificiale dhe jo natyrale, do të shndërrohej në

135

Kaplan, Robert D., ―The revenge of Geography‖, Random House, New York, 2012, pg.6 136

Suraiya Faroqhi, Bruce McGovan, Donald Quataer, ―An Economic and Social History of the Ottoman

Empire, Volume 2, 1600-1914.‖ Cambridge University Press, 1994, pg.652.

72

fund të shekullit të ‘20-të e në fillimshekullin e ‘21-të në një geto popujsh që prisnin veç

orën për gjenocide nga më barbarët që ka njohur bota.

Për këto e arsye do të ishte pikërisht Ballkani Perëndimor për shkak të të cilit do të zinte

fill Lufta e Parë Botërore. Sikurse është e njohur, në vitin 1914, një organizatë terroriste e

orkestruar më së shumti nga serbë, do të vrisnin Arkidukën Franz Ferdinand, princ

trashëgimtar i Austro-Hungarisë pikërisht në hapësirat e Ballkanit Perëndimor e

saktësisht në Sarajeva – kryeqytet i Bosnjë-Hercegovinës, një zhvillim ky që do të

inicionte konfrontimin e parë historik të përmasave globale, Luftën e Parë Botërore.

Në Luftën e Dytë Botërore Ballkani Perëndimor nuk përbënte ndonjë bosht fillestar me

rëndësi për fatet e saj, por në rrjedhën e saj mori një peshë gjithnjë e më të madhe. Do të

ishte pikërisht nevoja e mbajtjes me çdo kusht nën kontroll ushtarak të Ballkanit

Perëndimor që e shtyu disa muaj fillimin e Operacionit Gjerman për pushtimin e

Bashkimit Sovjetik. Pa zaptimin e këtij rajoni, Gjermania naziste do të ndjehej e

kërcënuar pikërisht në krahët e saj nga Mesdheu. Nga ana tjetër, mbajtja nën kontroll e

këtij rajoni, jo vetëm vonoi në kohë operacionet gjermane, por edhe angazhoi forca e

mjete të shumta, të cilat në një masë të caktuar ndikuan për dobësimin e goditjeve

hitleriane në rajone të tjera.

Për më tej, Ballkani Perëndimor do të bëhej përsëri fushë e ambicieve jugosllave, për më

tepër që përgjithësisht popujt e ish Jugosllavisë u renditën fuqishëm në mbështetje të

aleatëve të mëdhenj kundër nazizmit. Nën këtë flamur dhe më pas nën atë të

―internacionalizmit proletar‖ e të ―bashkim-vëllazërimit që diktonte ideologjia marksiste-

leniniste, platformat historike serbe për Serbinë e Madhe do të merrnin ngjyrime të tjera

për të plotësuar pikërisht ambiciet hegjemoniste e shoviniste të saj. Nën këta flamurë,

Serbia do të tentonte të tërhiqte nën orbitën e saj politike, ekonomike, financiare e

ushtarake të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor në një gjoja ―Republikë Federative

Jugosllave,ˮ prirje që do të deklanshoheshin dukshëm veçanërisht pas Luftë së Dytë

Botërore. Shqipëria komuniste e asaj kohe ishte pjesë e kësaj strategjie.

Do të ishte pikërisht kjo trashëgimi e mbarsur konfliktuale që do ta çonte Ballkanin

Perëndimor të pas përfundimit të Luftës së Ftohtë në një arenë përleshjesh të ashpra

etnike, politike, ushtarake, sociale dhe ekonomike. Ish Jugosllavia ishte dhe mbeti i vetmi

entitet i krijuar artificialisht që pas Luftës së Ftohtë u shpërbë në mënyrë të dhunshme

dhe madje ekzemplare. Çlirimi nga robëria njëshekullore serbe e sllovenëve, kroatëve,

boshnjakëve, malazezve, maqedonasve dhe shqiptarëve të Kosovës ishte dhe mbetet një

mësim i madh i historisë jo vetëm Ballkanike.

Në këto kushte u bë e domosdoshme ndërhyrja me dhunë e organizatave ndërkombëtare,

evropiane dhe euro-atlantike, me qëllim që procesi i shpërbërjes të mos e çonte botën siç

e kishte çuar pikërisht në dhe për këtë rajon, në një konfrontim me përmasa të

paparashikuara botërore, si dhe për të parandaluar një gjenocid të pandërprerë që do

mund të kishte rrjedhime në tërë gjeopolitikat e rajonit.

73

Serbia, e formësuar historikisht përmes gjenocidit herë herë të ashpër e herë herë të butë,

do të përdorte të gjithë arsenalin e saj ushtarak e propagandistik për të mbajtur me çdo

kusht nën zgjedhë Kosovën – vendin me pasuri evidente tokësore e nëntokësore.

Shfrenimi shovinist serb nuk do të njihte asnjë masë përmbajtjeje për të realizuar

shpërnguljen më të egër me dhunë, terror ushtarak e policor të mëse një milionë

shqiptarëve të Kosovës - një krim masiv ky me përmasa të papara në botë. Do të ishin

pikërisht këto shtysa morale dhe vlerash të cilat do ta ndërgjegjësonin dhe përgjegjësonin

komunitetin ndërkombëtar, Evropën dhe SHBA-në të kryenin për herë të parë pas Luftës

së Dytë Botërore një luftë tjetër brenda territorit evropian. Kjo ndërhyrje çoi edhe në

shlyerjen e një faji të hershëm evropian ndaj Shqipërisë e shqiptarëve, duke i çliruar

përfundimisht shqiptarët e Kosovës nga zgjedha politike serbe, duke krijuar kushtet për

një shtet kosovar më vete. Sot Kosova është në rrugën e njohjes së plotë

ndërkombëtare.137

Vendet e Ballkanit Perëndimor, të armiqësuara historikisht me njëra tjetrën për shkaqe

etnike, fetare e orientimesh gjeopolitike, ndodhen ende në gjendje konfliktuale, por këtë

radhë më së shumti për kredenciale të tyre të brendshme politike. Ky fakt i ka mbajtur

thuajse të ngrira proceset e normalizimit të jetës së tyre politike. Sot polarizimi politik në

Maqedoni, Shqipëri, Kosovë, Serbi e Bosnjë-Hercegovinë është akoma një shkak

thelbësor që pengon zhvillimin e proceseve më të gjëra integruese, sigurinë dhe

prosperitetin në rajon. Nëse shtojmë këtu edhe faktin që ky polarizim politik shtrihet apo

më mirë shfrytëzon një gjendje varfërie herë herë të tejskajshme të popullsisë së këtyre

vendeve, atëherë vonesa në këto procese kthehet në një pengesë shumë të vështirë për t‘u

kapërcyer.

Në fillimet e konflikteve të pas Luftës së Ftohtë, Evropa dështoi së menaxhuari

problematikat e pritshme të këtij rajoni, për faktin e thjeshtë se ajo nuk kishte skenarë për

të ardhmen e Ballkanit në tërësi dhe të Ballkanit Perëndimor në veçanti. Lufta e Ftohtë

kishte ngulitur në Evropë prej dy brezash një koncept të situatave të ngrira dhe nuk u

parashikuan dot ose nuk u panë me shumë interes zhvillimet dinamike të pasluftës së

Ftohtë. Ballkani u la jashtë vëmendjes, sepse ky standard ishte krijuar qysh gjatë Luftës

së Ftohtë. Por, përkundrazi, ky rajon mbante në nënshtresat e veta të gjitha konfliktet e

mundshme: etnike, ideologjike, gjeopolitike, fetare, ekonomike, të influencave dhe të

orientimeve. Pikërisht këtë analizë nuk e bëri siç duhet Evropa dhe për këtë pagoi jo

vetëm ajo, por edhe rajoni në fjalë, një kosto të dhimbshme njerëzore, ekonomike,

financiare, ushtarake, etj. Nuk ka rajon tjetër të Evropës, ku destabilizimi e pasiguria të

kenë kërcënuar kontinentin si të tërë. Shpërbërja e përgjakshme e ish Jugosllavisë

137

Deri tani e kanë njohur formalisht Republikën e Kosovës 106 nga 193 shtete anëtare të Kombeve të

Bashkuara, nga të cilat shumica e vendeve të Bashkimit Evropian (23 nga 28), 24 anëtarë të NATOs nga

njëzetetetë 28 gjithsej. Shtetet anëtare të përhershme të Këshillit të Sigurimit, SHBA, Britania e

Madhe dhe Franca, e kanë njohur pavarësinë e Kosovës, ndërsa Rusia e Kina e mbajnë ende procesin të

ngrirë për shkak frikërave separatiste në vendet e tyre.

74

identifikoi pikërisht kufizimet e Evropës, mungesën e kohezionit të saj dhe sidomos

mungesën e përgatitjeve për të përballuar apo formësuar dinamikat e reja në këtë rajon

tradicionalisht problematik. U desh përsëri të aktivizohej përgjegjësia amerikane e tërë

shekullit të 20-të që Ballkani Perëndimor i shekullit të 21-të të mos shndërrohej përsëri

në vatër zjarri me përmasa të paparashikuara.

2.4 Diversiteti kulturor

Ballkani Perëndimor, edhe pse i vogël në sipërfaqe e në popullsi, ka qenë dhe mbetet

pasuri e e njerëzimit jo vetëm për nga shtrati i hershëm i grupeve relativisht të shumta

etnike që kanë populluar këtë rajon, por edhe për faktin tjetër se territori i tij ka qenë në

kryqëzimin e perandorive, fuqive, besimeve fetare, civilizimeve dhe kulturave nga më të

larmishmet e gjithëkahëshe: perëndimore, lindore e jugore. Të gjitha kanë lënë gjurmët e

tyre në historinë dhe simpatitë e popujve të rajonit. Nuk ka rajon tjetër ku popullsia e një

kombi të jetë pleksur aq shumë dhe aq ndërlikuar me popullsinë e kombeve të tjerë sesa

në rajonin e Ballkanit Perëndimor.

Edhe pse Ballkani Perëndimor ka një identitet gjuhësor indoevropian, karakteristikat e

secilës gjuhë flasin për një diversitet të pashembullt. Shumica e popullsive të Ballkanit

Perëndimor flasin gjuhën sllave ndërkohë që shqipja që nuk ka asnjë ngjashmëri me to.

Nga ana tjetër edhe vetë gjuha sllave që flitet në shumicën e popullsive të rajonit,

përmban një diversitet tjetër pikërisht brenda vetes. Gjuhët serbe, kroate, malazeze apo

maqedonase edhe pse ngjajnë apo kanë elemente të përbashkëta me njëra tjetrën janë

gjithsesi të ndryshme nga njëra tjetra. Një tipar tjetër karakteristik i rajonit është se

popullsitë janë difuzuar aq shumë brenda njëra tjetrës saqë në një vend apo shtet mund të

fliten edhe gjuhët e vendit apo shtetit fqinjë, jo vetëm për shkak të minoriteteve apo

pakicave, por edhe për shkak të shkëmbimeve të gjata në kohë nën Perandorinë Otomane

apo Ish Jugosllavinë.

Kultura përbëhet nga vlerat të cilave u përmbahen pjesëtarët e një populli apo kombi, nga

normat që ata vënë në bazë të jetës së tyre dhe nga të mirat materiale që ata krijojnë. Në

këtë vizion të kulturës, diveristeti kulturor në Ballkanin Perëndimor është shumë afër dhe

madje mund të spiegohet me termin ―shatterbeltˮ i përdorur për herë të parë më vitin

1961nga Gordon East - një studiues amerikan i Univeristetit Indiana. Ky term është

përdorur për të karakterizuar pikërisht rezultanten e shpërbërjes së Perandorisë Otomane,

sidomos në Ballkan. Ai është përdorur edhe më vonë nga studjues të ndryshëm por në

thelb rreket të përshkruajë ekuilibrin e brishtë pikërisht të kësaj zone me popullsi të

përzier në shekuj dhe me pejsazhe kulturorë të fragmentarizuar, të cilat nga ana e tyre

kanë sjellë, në kushte të caktuara, destabilitet politik me përhapje e kërcënim më të gjerë

sesa rajoni. Në këtë rajon ku është krenari pohimi i një vendi apo popullsie në kurriz të

një tjetre. Pikërisht ndryshimet e vazhdueshme të kufijve politikë për shkak të këtij

pohimi janë cilësuar me termin tjetër ―Ballkanizimˮ i cili tashmë ka marrë qytetarinë në

linguistikën politike botërore. Ballkanizimi parakupton prishjen apo fragmentarizimin e

75

një njësie të madhe politike në njësi të shumta më të vogla, shpesh në armiqësi me njëra

tjetrën.

Ka pasur studiues që Ballkanin përgjithësisht, apo atë Perëndimor veçanërisht ta cilësojnë

si një kazan shkrirjeje kulturash të ndryshme. Kështu, për shembull, një studiues i njohur

për çështjet Ballkanike, Uotçëll, konsideron se mbipalosja në këtë rajon e katër

civilizimeve nga më të mëdhatë e botës ka prodhuar një lloj dinamike si të lëndëve

djegëse për të formësuar shtresa e nënshtresa të civilizimeve lokale, për shkak se asnjëra

prej tyre nuk ka dominuar plotësisht.138

Natyrisht një tezë e tillë nuk i qëndron dot

realitetit sepse niset nga konsiderata të jashtme në formësimin e kombeve që janë në një

farë mënyre sipërfaqësore dhe jo në konsiderata të brendshme që janë thelbësore. Kjo

metaforë e një kazani shkrirës të çon në idenë sikur përbërësit e ndryshëm që shkrihen

krijojnë një amalgamë uniforme me karakteristika të reja. Pikërisht kjo metaforë u

referohet ballkanasve si komunitet kulturor i cili gjoja sikur del mbi kombet duke krijuar

kështu një identitet ballkanik. Por tej këtij konstatimi artificial, realiteti flet krejtësisht për

të kundërtën. Natyrisht që Ballkani paraqet një kompleks por asnjëherë, as në kohëra kur

kombet e vegjël të tij ndrydheshin me shekuj të tërë, identitetet kombëtare jo vetëm që

nuk kanë humbur apo ―shkrirë‖ por janë forcuar edhe më shumë duke gjetur instrumente

të mjaftueshme për t‘u kundërqëndruar kulturave ―të mëdha‖.

Studiues të tjerë thonë se Ballkani Perëndimor ka qenë një ―kazan ku ziejnë rivalitetet

etnike‖139

As ky pohim nuk është krejtësisht i vërtetë sepse bën një shkëputje artificiale të

tërë kombeve e popujve të këtij rajoni nga grupet mëmë të cilëve ata u përkasin. Është e

vërtetë për shembull që perandoria otomane sundoi për thuajse pesë shekuj, por ajo nuk

mundi dhe as do mundte kurrë të shkëpusë përkatësinë evropiane të popujve dhe

kombeve të rajonit. Prandaj nuk mund të kemi dhe as mund të pranohet një oaz kombesh

e popujsh më vete. Përkundrazi, shkencërisht dhe praktikisht Ballkani s‘mund të jetë

ndryshe veçse një miniaturë e Evropës.

Një teori e tretë është ajo e ndeshjes së civilizimeve e Huntington. A është evidente

përplasja e civilizimeve në Ballkan? Huntington thotë se në Ballkan jo vetëm që ka

përplasje apo ndeshje civilizimesh siç është ai midis civilizimit Islamik dhe atii Evropian

por edhe midis civilizimit perëndimor dhe ati lindor (Ortodoks) dhe se ―përgjithësisht

Ballkani është ballkanizuar përsëri sipas vijëndarjeve fetare‖ dhe të asaj çka vëren Misha

Glenny se ―Dy boshte janë duke u ringjallur, një i veshur me mantelin e Ortodokësisë

Lindore dhe një me vellon e petkut Islamik.‖140

Por zhvillimet në terren edhe pse

përmbajnë elemente të fuqishme fetare apo të diferencave të tjera kulturore, përsëri nuk

kanë në bazë identitetin kulturor të shprehur ndoshta në kulturën fetare, por në radhë të

138

Wachtel, Andrew Baruch, ―The Balkans in World History‖, introduction ―The Balkans as borderland

and melting pot‖, Oxford University Press, Inc, 2008, pg.1 139

Grumeza, Ion, ―The Roots of Balkanization: Eastern Evrope C.E. 500-1500‖, University Press of

America, Inc., 2010, pg.xv 140

Huntington, Samuel, ―The Clash of Civilization and the Remaking of World Order‖, Simon and

Schuster Paperbacks, 2003, pg.127

76

parë dhe kryesisht përmbajnë elemente thelbësore të një kombi siç është gjuha, tradita,

zakonet, etj.

Me këtë kriter marrim edhe përgjigjen se ajo çfarë i ka detyruar popullsitë e Ballkanit

Perëndimor të kultivojnë diferencimin e thellë të karakteristikave kulturore, hakmarrjen

dhe gjakmarrjen, apo legjendat e mitet që hymnizojnë të kaluarën sipas të cilave secili

është i lavdishëm e tjetri poshtë tij, është pikërisht shtrati kombëtar. Të shtypur nga të

gjitha anët midis perandorive Austro-Hungareze (gjermane), Ruse dhe Otomane

ballkanasit nuk ndërtuan aleanca por skeptiçizëm ndaj të gjithëve, natyrisht sipas

pëlqimeve dhe afrive shpirtërore e kulturore. Por edhe kjo nuk ishte përcaktuese. Brenda

një kombi gjen edhe pëlqime gjermane, edhe italiane, edhe austriake, edhe turke e madje

edhe ruse të kultivuara në epoka të ndryshme. Por pëlqimet apo mospëlqimet, afritë apo

largësitë nga civilizimet dhe kulturat e tjera veçse e kanë afirmuar edhe më dukshëm

identitetin kombëtar të popujve ballkanas.

Në thelb, për kushtet gjeopolitike, gjeografike, fetare e historike ku janë gjendur popujt e

Ballkanit Perëndimor, ka mbizotëruar kultura e mbijetesës, e cila nga ana e vet, ka

kultivuar kodin e vet të etikës, po të flisnim me një term popullor, për t‘a ―dredhur‖ apo

―për t‘ua hedhur‖ sipas rrethanave dhe interesave. Këto kushte krijuan një kulturë të

ndryshme juridike nga kodet perëndimorë duke iu dhënë çështjeve kapitale të jetës

kolektive e individuale vetëzgjidhje, vetëgjyqësi deri në larjen e gjakut me gjak.

―Mashtrimi, frika dhe terrori konsideroheshin si efektive e të sigurta për sundimtarët

despotikë për të fituar dhe mbajtur pushtetin mbi popullsinë.ˮ141

Në këtë shtresëzim gjigand kulturash, nacionalizmi ka zënë vend si ndjenjë supreme në

Ballkan. Urrejtja racore ushqehej vazhdimisht nga mosmarrëveshjet territoriale, fetare e

kulturore si një krenari që, nga ana e saj, ushqente hakmarrjen. Prandaj edhe etnocidi dhe

gjenocidi kanë qenë të përhershëm në këtë rajon. Pikërisht kjo kulturë që kishte zënë

rrënjë në popujt e rajonit shfrytëzohej fare mirë nga mbretërit, carët dhe perandorët për të

ndërtuar edhe këta nga ana e tyre kulturën e shtypjes e të dhunës, si brenda vendit, edhe

jashtë tij.

Ka dy këndshikime për çka sjell diversiteti kulturor: këndshikimi në dritën pozitive se

çfarë ka qenë në shumë raste bashkëegzistenca funksionale e kulturave të ndryshme dhe

këndshikimi tjetër sipas të cilit përzierja kulturore shihet si një ―anomali kanceroze.ˮ142

Në një gjykim të gjithëpranuar vlerësohet se diversiteti kulturor është një nga treguesit

kryesorë për të matur shkallën e emancipimit demokratik të çdo shoqërie, kombi apo

shteti dhe kështu ai përbën një dinamikë më vete për të gjykuar zhvillimet e kaluara apo

prirjet e tyre në ardhmen.

141

Grumeza, Ion, ―The Roots of Balkanization: Eastern Evrope C.E. 500-1500‖, University Press of

America, Inc., 2010, pg.xv 142

Michail, Eugene, ―The British and the Balkans: Forming Images of Foreign Lands, 1900-1950‖,

Continuum International Publishing Group‖, 2011, pg. 130

77

Rasti i shqiptarëve në Kosovë ka qenë jo vetëm nga më të dhimbshmit, por edhe nga më

domethënësit në këtë këndshikimi. Nën regjimin nacionalist të Millosheviçit të drejtat e

shqiptarëve u shtypën dhe u përçudnuan shumë më ashpërsisht se më parë deri në nivele

gjenocidi e shpërngulesh masive me dhunë. Gjendja e dhunimit të të drejtave të

shqiptarëve autoktonë në ato toka arriti në atë pikë saqë atyre iu mohua gjithçka që kishte

të bënte me identitetin e tyre politik dhe kulturor. Nëse bota demokratike perëndimore

ndërhyri për ta ndalur këtë katastrofë që përgatitej të vuloste fillimshekullin e njëzetë, kjo

tregonte se edhe kultura perëndimore kishte evoluuar tashmë drejt parametrave të reja që

lidhet me faktin se ajo nuk mund të pranonte të dhunoheshin popuj të tërë pa u

ndëshkuar.

2.5 Religjioni si faktor gjeopolitik unik në BP.

Hartës së diversitetit kulturor të Ballkanit Perëndimor i shtohet një kompleksitet akoma

edhe më i madh besimesh fetare. Megjithëse përgjatë periudhës komuniste besimeve

fetare iu imponuan kufizime drastike deri edhe në ndalimin e plotë të tyre sikurse ishte

rasti i Shqipërisë, prapëseprapë fetë vijuan në forma të ndryshme të ekzistonin. Përballë

persekutimit shtetëror që u ushtrua mbi popullatën veçanërisht gjatë kohës së

komunizmit, institucionet dhe klerikët fetarë përgjithësisht morën rolin e protektorit të

popujve dhe të vlerave - një rol ky që u siguronte qëndresë, unitet dhe forcë të

faktorizuar. Me kolapsin e regjimeve komuniste besimet fetare u rigjallëruan në mënyrë

domethënëse. Institucionet, rregullat, ritet dhe publikimet fetare dikur të çensuruara apo

të shkatërruara u rishfaqën dhe tashmë janë legale.

Dy nga tre degëzimet kryesore të kristianizmit janë prezente në Ballkanin Perëndimor,

përkatësisht ortodoksit dhe katolikët. Një minoritet protestantësh gjendet vetëm në Serbi.

Ortodoksët janë predominues në Ballkanin Perëndimor. Trashëgimia Islamike është

mbizotëruese në Shqipëri, Kosovë dhe në Bosnjë-Hercegovinë. Arsyeja e parë për

krijimin e Republikës Ish Jugosllave të Bosnjë-Hercegovinës ishte popullsia e madhe

myslimane, serbokroatfolëse e quajtur boshnjake. Në fillim të vitit 1990 pothuajse 44% e

popullsisë së Bosnjës ishte myslimane, së bashku me serbët ortodoksë lindorë dhe kroatët

katolikë romanë.

Mozaiku fetar në Ballkanin Perëndimor paraqitet si më poshtë:

Sipas vlerësimeve të vitit 2011, në Shqipëri deklarohen 56.7% myslimanë, 10% katolikë

romanë, 6.8% ortodoksë, 2.5% ateistë, 2.1% bektashi dhe pjesa tjetër të paspecifikuar.

Vlen të vihet në dukje se në Shqipëri në vitin 1967 u mbyllën të gjitha institucionet

fetare, kishat e xhamijat dhe u ndalua ndjekja e riteve fetare. Në vitin 1990, institucionet,

praktikat dhe ritet fetare jo vetëm që u lejuan për shkak të vakumit të pashembullt të

krijuar për afro një brez njerëzor në këtë dimension të jetës sociale, në Shqipëri u krijua

një lloj gare se kush të ndërtonte sa më shumë institucione të tilla. Përkundër kësaj gare,

indiferentizmi ndaj fesë mbeti thuajse i pandryshueshëm, ndërkohë që një pjesë e madhe

78

qytetarësh (sidomos emigrantët shqiptarë në vende të tjera) u renditën në fe e besime të

tjera të ndryshme nga ato të trashëguara tradicionalisht.

Tabloja e besimeve fetare në Bosnjë-Hercegovina përbëhet nga 40% myslimanë, 31%

ortodoksë, 15% katolikë romanë dhe 14% të tjerë. Edhe pse në nivel federal Kushtetuta e

këtij vendi u njeh të drejta e liri të plota besimeve fetare, prapëseprapë, në nivele lokale

shpesh autoritetet i kufizojnë këto të drejta e liri për minoritetet. Intoleranca fetare

pasqyron kështu drejtpërdrejtë intolerancën etnike pikërisht për shkak të faktit të

identifikimit të etnicitetit me fenë. Një një anketim të kryer në vitin 2009 nga Gallup,

rezultoi që 77% e të anketuarve në këtë vend iu përgjigjën ―po‖ pyetjes ―Është religjioni

një pjesë e rëndësishme e jetës tuaj të përditshme?―, ndërkohë që vetëm 21% u përgjigjën

negativisht.143

Sipas vlerësimeve të vitit 2011, në Malin e Zi shprehen se janë 72.1% ortodoksë, 19.1%

myslimanë, 3.4% katolikë romanë, 1.2% ateistë dhe të tjerë të paspecifikuar.

Sipas vlerësimeve të vitit 2002, në Maqedoni ka 64.7% ortodoksë, 33.3% myslimanë dhe

të tjerë të paspecifikuar. Ekziston një ndërlidhje e përgjithshme mes përkatësisë etnike

dhe asaj fetare – shumica e besimtarëve ortodoksë janë maqedonas etnikë, kurse shumica

e besimtarëve myslimanë janë shqiptarë etnikë.144

Sipas vlerësimeve të vitit 2011, tablloja e kompozitës fetare në Serbi paraqitet si më

poshtë: 84.6% ortodoksë, 5% katolikë, 3.1% myslimanë dhe pjesa tjetër të paspecifikuar.

Kushtetuta serbe e mbron lirinë fetare, por të tjera ligje dhe politika e kufizojnë atë duke

diskriminuar grupe me besime të tjera fetare nga Kisha Ortodokse Serbe, e cila edhe pse

ligjërisht nuk përbën një fe shtetërore, ajo ka një rol mbizotërues dhe preferencial në atë

vend.145

Sipas vlerësimeve të vitit 2011, kompozita kroate e besimeve fetare paraqet 86.3%

katolikë romanë, 4.4% ortodoksë, 1.5% myslimanë dhe të tjerë të paspecifikuar.Në këtë

vend, statusi i besimeve fetare është jo vetëm i garantuar por edhe i respektuar.

Popullsia kosovare i përket kryesisht fesë islame (95.7%), ndërsa pjesa tjetër Kishës

Katolike Romake (2.2%) dhe Kishës Ortodokse Serbe (1.5%).Myslimanët përfshijnë

shumicën e shqiptarëve, turqit, boshnjakët dhe goranët. Të krishterët shqiptarë janë

katolikë, me përjashtim të një familjeje të përmendur në Prizren dhe shqiptarëve nga

Shqipëria; katolikë janë edhe kroatët. Kisha Ortodokse Serbe përfshin thuajse tërë

pjesëtarët e kombësisë serbe.

E parë më në gjerësi dhe në kontekst historik, konvertimi në fenë ortodokse, në dallim

nga konvertimi në fetë e tjera, ka qenë i i lidhur edhe me gjuhën e shkruar, përkatësisht

me alfabetin cirilik. Sot kjo linjë midis fesë ortodokse dhe gjuhës së shkruar vazhdon

akoma. Në të kundërt zonat kulturore katolike përdorin alfabetin latin. Një shembull unik

i këtij korrelacioni midis fesë dhe gjuhës së shkruar është fakti që serbët dhe kroatët, edhe

143

http://www.gallup.com/poll/128210/gallup-global-reports.aspx 144

http://photos.state.gov/libraries/macedonia/8573/ArchiveOct2011PDFs/july-dec2010irfr-al.pdf 145

http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2010_5/168337.htm

79

pse flasin pothuajse të njëjtën gjuhë, përdorin alfabete të ndryshme. I lidhur me fenë dhe

gjuhën e shkruar është edhe identifikimi kulturor. Serbët, tradicionalisht kanë konsideruar

Rusinë si protektorin dhe ideatorin e tyre kulturor, ndërsa kroatët e kanë konsideruar

gjithmonë veten më afër perëndimit.

Kur flasim për religjionin për qëllimet e studimit tonë është e domosdoshme të depërtohet

në analizën e tij si koncept besimi dhe si koncept ligjor. Arsyeja është se varësisht nga ky

status ushtrohen edhe dinamikat e tij. Përkatësia fetare në Ballkan në konceptin e fesë

myslimane dhe ortodokse ka pas qenë konceptuar edhe si përkatësi kombëtare gjë që nuk

ka pasur këtë ngarkesë në konceptin e fesë katolike. Për shembull, në kohën e sundimit

Osman feja kishte së pari status ligjor krahas statusit të besimit apo bindjes ndaj

ndërgjegjes hyjnore. Kështu, për shembull, kristianët kishin detyrime të ndryshme ligjore

lidhur me pagesën e taksave dhe shërbimit ushtarak në raport me myslimanët. Për këtë

arsye, në atë masë sa fetë janë identifikuar me shtetin apo me kombësinë, në atë masë ato

kanë qenë më afër e madje të njëjtësuara me interesat shtetërorë apo perandorakë. Me

këtë disponim ato kanë përshtatur e dhe masën e kulturave kombëtare, të shteteve apo të

perandorive që u kanë dalë si mburojë. Prej këtej edhe historia e religjioneve të

njëjtësuara me shtetin, pra kur feja është parë si koncept ligjor, ka dëshmuar se

marrëdhëniet me religjionet e tjera janë karakterizuar nga përjashtimi i ―i atij tjetrit ˮ.

Përkundrazi, në rastet e tjera kur një komb nuk është përfaqësuar nga shteti i vet, atëherë

feja ka dëshmuar të kundërtën: përfshirjen dhe pluralitetin.

Nëse shohim vetëm aspektin përjashtues, të gjitha fetë e tjera përveç ―fesë time‖

klasifikohen se janë ose të pavërteta ose jo të drejta (këtej edhe termat ―katolik‖ që në

spiegimin gjuhësor parakupton ―universale‖, apo ―ortodoks‖ që parakupton ―e drejtë‖,

apo ―Islam‖ që parakupton ―gjithësi‖). Në epiqendër të të tëra kuptimeve duket se

qëndron një egocentrizëm i ashpër, i cili përjashton tolerancën ndaj feve që nuk janë

―ne‖.Ky koncept ka qenë në bazë të kryqëzatave, të cilat në jo pak raste kanë kaluar

nëpër Ballkan apo kanë rekrutuar nga Ballkani. Ky koncept shprehet sot nëse do ta

quanim kështu kryqëzatën e ISIS-it e cila synon ose ka rekrutuar proporcionalisht shumë

luftëtarë nga Ballkani dhe pikërisht nga Ballkani Perëndimor.

Nëse shohim më tej në përmbajtjen doktrinore apo në praktikën e aplikimit, ka një pamje

tjetër, një diversitet pëlqimesh, tolerancash dhe bashkëegzistencash të cilat në thelb

shprehin pranimin dhe përfshirjen e ―atij tjetrit‖. Janë pikërisht këto praktika fetare që jo

vetëm nuk e kanë penguar, por madje i kanë krijuar një shtrat mbarështrues pluralitetit të

grupimeve të ndryshme deri edhe te pluraliteti politik. Tipike për këtë kahje të qëndrimit

ndaj besimeve fetare është shoqëria shqiptare.

Sikurse shihet religjioni në Ballkanin Perëndimor përbën një diversitet unik, të pashoq.

Duket sikur janë marrë kampionë nga i gjithë universi fetar. Ky është një argument më

shumë se feja nuk mund të zëvendësojë kombin e nuk mund të ketë atribute

kombformuese sikurse shprehen disa sociologë. Gjithsesi feja mund të luajë dhe realisht

ka luajtur një rol të madh në përparimin apo frenimin e çështjeve kombëtare. Por ndikimi

80

i fesë është veçanërisht i ndjeshëm në trysninë që ushtron ndaj shtetit ―ombrellë‖ për të

përcjellë krahas interesave politike, edhe interesa fetare. Ky shqetësim është prezent në

Ballkanin Perëndimor prej shekujsh por në rrethana të caktuara të konjukturave politike

ka qenë shumë i madh. Kështu për shembull, Gjergj Fishta e përshkruan kështu fillimin e

luftës së parë ballkanike në tetor 1912: ―Në vjetin 1912 kërcet lufta turko-ballkanike dhe

ballkanikët pushtojnë Shqipninë. Nji herë mbysin pak me thanë dyqindmijë shqiptarë,

vrasin meshtarë katolikë sepse nuk ndigjonin me e mohue fenë; grijnë mysliman sepse

edhe ata nuk duen me dalë dinit. Rrenojnë me themel qindra e qindra katunde, veçse si e

si me e farue kombin shqiptar.‖ Në përshkrimin e tij historik, Fishta s'përmend ortodoks,

por vetëm katolik e mysliman shqiptarë të masakruar nga ballkanikët.146

Kështu është thënë edhe në një konferencë mbi rolin e religjionit në sferën publike të

zhvilluar përpara disa vitesh në Kosovë.147

Në atë konferencë ekspertë të huaj dhe analistë

janë shprehur se roli i religjionit në politikë dhe në identitetin kombëtar në Ballkan, duhet

të ndërpritet, me qëllim që të lejohet integrimi i rajonit në Bashkimin Evropian. Obrad

Saviq, profesor në Universitetin e Leedsit në Britani të Madhe dhe ligjërues në Institutin

Kosovar për Komunikim Masiv dhe Gazetari, ka theksuar rëndësinë e bashkëpunimit

ndërfetar, duke nënvizuar edhe rolin e tij negativ: ―Për fat të keq, në pamje të parë

dukemi si shtet laik. Por, faktikisht, ne jemi shtete fetare. Religjioni mund të jetë pjesë e

krijimit të identitetit kolektiv të shqiptarëve, serbëve, maqedonasve dhe kujtdo në

Ballkan, por nuk mund të bartë të drejtën e vendimmarrjes, përmes së cilës kryhet

verifikimi i identiteteve kolektive. Në këtë kuptim, unë konsideroj, se roli i religjionit në

Ballkan është negativ, dhe pa dyshim, edhe destruktiv‖, tha Saviq. Nga ana e vet analisti

kosovar, Shkëlzen Maliqi tha se bota shqiptare e Kosovës karakterizohet me një tolerancë

ndërfetare, e cila nuk ka mundur të ketë shtrirje në proceset ku merren vendimet, pra as

në politikë. ―Deri më tash, nuk është politizuar në atë masë që do të ishte brengosëse, për

të vetmen arsye, pasi nëse më herët është shtypur nga komunizmi, në 20 vjetët e fundit së

paku, te shqiptarët kemi një trysni të madhe të çështjes kombëtare dhe ka bërë që

bashkësia islame të mos politizohet dhe të mos paraqitet me ndonjë kërkesë të veçantë‖,

është shprehur ai. U vu në dukje se ndërsa ekziston një bashkëpunim ndërfetar midis

Kishës Katolike dhe Bashkësisë Islame, një gjë e tillë nuk ndodh mes këtyre dy

institucioneve dhe Kishës Ortodokse Serbe. Duke qëndruar në këtë çështje, sociologia

Ana di Lelio vlerësoi se Kisha Ortodokse Serbe është shumë përgjegjëse për

mosintegrimin e serbëve në shoqërinë kosovare, sepse ajo nuk lejon asnjë komunikim me

palët e tjera.

Nga analiza e më sipërme mund të përvijohet se, identiteti ―Ballkan Perëndimor‖ nuk

është thjeshtë një orientim gjeografik. Ai është shumë më tepër se kaq e, më së shumti

formëson një koncept politik që lidhet me atë pjesë të Evropës Juglindore e cila nuk është

146

Fjalimi i At Gjergj Fishtës në Konferencën e Paqes (1919), http://radiokontakt.al/nje-prej-fjalimeve-me-

te-bukura/ 147

Isufi, Albana, ˮReligjioni dhe politika në Ballkan―, 2007,

http://www.evropaelire.org/content/article/982205.html

81

përfshirë ende në proceset integruese të Bashkimit Evropian. Veçanërisht pas vitit 1990

Ballkani ndahet në mënyrë figurative në ―dy Ballkane‖: Ballkanin e suksesshëm në

proceset e integrimit Euro-Atlantik dhe Ballkanin e paintegruar ose gjysmë të integruar.

Ky i fundit është pikërisht Ballkani Perëndimor.

Ky emërtim i aqshumëlakuar veçanërisht pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, ka lindur

nga nevoja për një ndërmarrje të re të Evropës, me qëllim që ta sjellë edhe këtë rajon në

përshtatje me rrjedhat dhe nivelet evropiane të zhvillimit. Vendet e Ballkanit Perëndimor,

historikisht në gjëndje armiqësie me njera tjetrën për shkaqe etnike, sot e gjejnë veten të

pastabilizuar e madje shpesh edhe të paralizuar politikisht e ineficiente në pikëpamje

institucionesh brendapërbrenda vetes së tyre.

Ballkani Perëndimor mban nën kontroll tre kalime me rëndësi strategjike të shkallës

kontinentale. Kësisoj, nëqoftëse Ballkani në tërësi nuk është tjetër veçse Evropa

Juglindore, Ballkani Perëndimor është nyja qendrore që lidh gjeografikisht këtë identitet

evropian. Por ky rajon, në atë masë sa është unik në larminë gjeografike, është po aq unik

në mos më shumë në pikëpamje etnike e kulturore. Dallimet në kombësitë, gjuhët,

kulturat, fetë dhe traditat e tyre përbëjnë pikërisht të përbashkëtën e këtij rajoni. Ky

diversitet i pandryshuar historik, prapambetja relative dhe strategjitë herë agresive herë

indiferente ndaj këtij rajoni kanë mbajtur gjallë apo kanë nxitur më shumë dualitetet e

përjashtimet sesa bashkëpunimin e përfshirjen. Duke qenë njëherësh edhe një kryqëzim i

pashembullt politikash, perandorish, shtetesh, civilizimesh e kulturash nga më të

larmishmet, Ballkani Perëndimor ka formësuar kështu një trashëgimi të të mbarsur

konfliktuale që, pas përfundimit të Luftës së Ftohtë do ta çonte në një arenë përleshjesh të

ashpra etnike, politike, ushtarake, sociale dhe ekonomike. Ish Jugosllavia ishte dhe mbeti

i vetmi entitet i krijuar artificialisht që pas Luftës së Ftohtë u shpërbë në mënyrë të

dhunshme dhe madje ekzemplare.

Në këtë shtresëzim gjigand kulturash, nacionalizmi ka zënë vend si ndjenjë supreme në

Ballkan. Urrejtja racore ushqehej vazhdimisht nga mosmarrëveshjet territoriale, fetare e

kulturore si një krenari që, nga ana e saj, ushqente hakmarrjen. Prandaj edhe etnocidi dhe

gjenocidi kanë qenë të përhershëm në këtë rajon. Pikërisht kjo kulturë që kishte zënë

rrënjë në popujt e rajonit shfrytëzohej fare mirë nga mbretërit, carët dhe perandorët për të

ndërtuar edhe këta nga ana e tyre kulturën e shtypjes e të dhunës, si brenda vendit, edhe

jashtë tij, gjë që u zbulua shumë ashpër veçanërisht pas përfundimit të Luftës së Ftohtë.

Do të ishin pikërisht këto shtysa morale të cilat do ta ndërgjegjësonin dhe përgjegjësonin

komunitetin ndërkombëtar, Evropën dhe SHBA-në të kryenin për herë të parë pas Luftës

së Dytë Botërore një luftë tjetër brenda territorit evropian.

Të gjitha këto tipare, zhvillime, antivlera dhe vlera kanë krijuar dinamikat e tyre, si

brendapërbrenda vendit, ashtu edhe midis vendeve por edhe në raportet me organizatat

Evropiane. Këto dinamika kanë frenuar në një farë shkalle prosperitetin ekonomik e

social. Ndërkohë, hapësirat boshe apo grindjet e konfliktet tradicionale janë shfrytëzuar

nga krimi i organizuar, trafiqet e paligjëshme, ekonomia informale, etj. Prandaj Ballkani

82

Perëndimor vijon të mbetet një zonë në gjysmëkrizë, në pikëpamje të stabilitetit politik,

ekonomik e të sigurisë. Për të gjitha këto arsye Ballkani Perëndimor do të mbetet një me

një rëndësi të madhe gjeopolitike për Evropën. Këto zhvillime nuk vlerësohet se përbëjnë

kërcënime apo rreziqe për sigurinë e Evropës, por gjithsesi sfidat janë të mëdha me

potenciale rreziqesh e kërcënimesh. Spektri i krizave të sotme në botë është saktësisht

spektri që pasqyrohet në Ballkanin Perëndimor. Krizat aktuale: agresiviteti i shfrenuar

rus, organizata ekstremiste ISIS, emigrimi masiv drejt Evropës dhe penetrimi i trafiqeve,

kontrabandës, krimit të organizuar, etj., gjejnë veten në Ballkanin Perëndimor ndoshta më

shumë se në çdo rajon tjetër pikërisht për arësyet e mësipërme, arësye këto ndaj të cilave

përgjegjësia kolektive e ballkanasve është shumë e dobët.

Gjithsesi, Ballkani Perëndimor, edhe pse i vogël në sipërfaqe e në popullsi, ka qenë dhe

mbetet pasuri e e njerëzimit jo vetëm për nga shtrati i hershëm i grupeve relativisht të

shumta etnike që kanë populluar këtë rajon, por edhe për faktin tjetër se territori i tij i

ndodhur në kryqëzimin e perandorive, fuqive, besimeve fetare, civilizimeve dhe

kulturave nga më të larmishmet e gjithëkahëshe: perëndimore, lindore e jugore, ka ruajtur

gjurmët e tyre në historinë dhe simpatitë e popujve të rajonit. Nuk ka rajon tjetër ku

popullsia e një kombi të jetë pleksur aq shumë dhe aq ndërlikuar me popullsinë e

kombeve të tjerë sesa në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Në gadishullin Ballkanik

ekzistojnë popuj të ndryshëm, civilizime dhe fe të ndryshme. Këtë gadishull e bën të

veçantë ky pluralizëm në të gjitha sferat e shoqërisë. Dikur ish Kryeministri i Italisë

Monti pat thënë se ―Sarajeva është globalizuar para Evropës‖ dhe se ―Ballkani jep

shpresë se bota mund të jetojë në paqe‖.

Gjithsesi, faktorët gjeografikë dhe ata historikë janë me rëndësi të posaçme për Ballkanin

Perëndimor. Prof. Jeffrey Sachs148, i pranishëm në konferencën ―Ballkani Perëndimor: 15

vjet tranzicioni ekonomik‖ vëren se ka një lidhje të drejtpërdrejtë midis largësisë

gjeografike dhe të ardhurave për frymë. Sipas studimeve të tij, ka rezultuar se sa më larg

të jenë vendet e Evropës larg Britanisë së Madhe (që është vendi i parë që ka kaluar

kufirin e 2000 dollarë të ardhura për frymë në 1852), aq më shumë kohë u është dashur

për të arritur këtë kufi të ardhurash. Faktori i dytë, thotë ai, është roli i historisë, duke e

lidhur me pushtimin otoman të Ballkanit. Faktori i tretë janë lidhjet gjeopolitike.

Ballkanasit mund të jenë larg disa tregjeve, por mund të jeni afër disa të tjerëve, pra

vendndodhja është shumë e rëndësishme për gjeopolitikën dhe aftësinë për të tërhequr

investime të huaja. Reformat kanë vendin e tyre, por e rëndësishme është të kesh fqinjë

dhe të jesh afër tyre dhe të përdorësh këto avantazhe. Prandaj ai rekomandon ―më shumë

bashkëpunim mes Ballkanit Perëndimor.‖149

Për të gjitha këto arsye Ballkani ka pasur e ka nevojë për Evropën, po aq sa Evropa ka

pasur e ka nevojë për Ballkanin. Njohja e këtyre fakteve është një kërkesë themelore për

148

Drejtor i Institutit të Tokës, profesor i zhvillimit të qëndrueshëm dhe profesor i politikave të

shëndetshme dhe menaxhimit në Universitetin e Kolumbias. Sachs konsiderohet gjerësisht si një nga

ekspertët kryesorë në botë lidhur me zhvillimin ekonomik dhe luftën ndaj varfërisë. 149

http://www.gazetatema.net/ëeb/2015/03/22/tre-faktoret-qe-e-kane-lene-pas-ballkanin/

83

studimin e dinamikave që kanë shoqëruar historinë e afërt dhe të sotme të Ballkanit në

tërësi dhe të Ballkanit Perëndimor në veçanti.

84

KREU III - SHTETET E VEGJEL NE MARREDHENIET NDERKOMBETARE

3.1. Shtetet e vogla: çështja e përkufizimit

Shtetet janë subjekte themelore dhe më të rëndësishme ndërkombëtare. Vendi dhe roli i

tyre individualisht dhe në sistemin e MN është kyç për paqen, sigurinë dhe zhvillimin

global. Disa elementë thelbësorë gjeografikë i dallojnë shtetet nga njeri-tjetri. Pozicioni

gjeografik i tyre natyrisht është i një rëndësie të madhe. Ky pozicion është relevant me

pozicionin e shteteve të tjera të afërsisë gjeografike. Kështu, mund të identifikonim nëse

një shtet është i mbrojtur ose jo gjeografikisht nga kërcënimet e tyre të mundshme; nëse

është i komunikueshëm apo jo gjeografikisht me shtetet e tjera për të mundësuar

zhvillimin e shkëmbimeve, tregtinë; nëse kontrollon apo jo nyje strategjike, kalime, etj.,

etj. Gjithsesi, pozita gjeografike nuk është tregues për madhësinë dhe termin që përdoret

në këtë rast, ―shtet i vogël‖ apo ―shtet i madh.‖ Ky tregues ka të bëjë kryesisht me

madhësinë e territorit (sipërfaqen) dhe numrin e popullsisë. Sipas përcaktimeve të

përgjithshme që pranohen në studimet e gjeografisë politike, shtete të vegjël

konsiderohen ata me sipërfaqe 125.000-250.000 kilometra katrorë, ndërsa shtete shumë të

vegjël konsiderohen ata me sipërfaqe 25.000 deri në 125.000 kilometra katrorë. Pas tyre

janë mikro-shtetet, me sipërfaqe nën 25.000 kilometra katrorë. Në pikëpamje të

sipërfaqes, numri i shteteve shumë të vegjël sipas përcaktimeve të mësipërme, zë numrin

më të madh të shteteve sesa të gjitha ndarjet e tjera.150

Nuk ka një ndarje klasike për të

përcaktuar madhësinë e shtetit nga pikëpamja e numrit të popullsisë, por ka një kërkesë

që përcakton ―numrin ideal të banorëve për një shtet‖, me qëllim administrimin më të

mirë të tij. Shtetet me një popullsi shumë të reduktuar kanë mungesa të dukshme, sepse

nuk mund të mbështetin një gamë të gjerë prodhimesh industriale, ndërsa shpenzimet

administrative duhet të mbështeten mbi një numër më të vogël kontribuuesish. Për më

tepër, këto shtete janë ushtarakisht të dobëta. Vija ndarëse midis shteteve të populluara

dhe atyre më pak të populluara duket e vendosur, zakonisht, midis grupit të shteteve me

popullsi midis 10 dhe 15 milionë banorësh, edhe pse nuk mungojnë përjashtimet.151

Gjithsesi, llojet dhe format e shteteve152

në kohën tonë dallohen në mënyrë të dukshme

sidomos nga parimet themelore të ngritjes e funksionimit të institucioneve të tyre publike

e private, pra nga modeli i institucioneve të brendshme. Modeli i institucioneve të

brendshme kushtëzohet nga vlerat themelore të identitetit kombëtar, nga traditat

institucionale kombëtare, nga baza ekonomike, nga kultura, nga psikologjia e zakonet

shoqërore, nga regjioni gjeopolitik i vendndodhjes dhe nga orientimet ndërkombëtare.

Gjithsesi, sa herë që shqyrtohet pozicioni i shteteve të vogla në kuadrin e çdo lloj sistemi

ndërkombëtar dhe kërkohet të zbatohen teoritë e MN mbi ta, problemet janë të shumta

150

Yzeiri E., ―Gjeografia Politike‖, 2011, f. 92. 151

Po aty, f. 93. 152

Shtet i fortë, shtet i dobët, shtet i madh, shtet i vogël, etj.

85

sepse teoritë janë fokusuar kryesisht për Fuqitë e Mëdha. ―Roli i shteteve të vogla në

sistemin ndërkombëtar dhe ndikimi i tyre mbi politikat e Fuqive të Mëdha nuk është

trajtuar sa duhet ...‖.153

. Probleme lindin gjithashtu edhe për sa i përket përkufizimit të

shtetit te vogël, por në mënyrë tipike vlerësohet se këto shtete paraqesin një sërë

tiparesh të përbashkëta: të vegjël në popullsi, të vegjël në sipërfaqe gjeografike, të dobët

ekonomikisht dhe shpesh me mungesë stabiliteti politik. Për rrjedhojë, tipikisht, ata kanë

një pozicion të dobët dhe jondikues në sistemin ndërkombëtar në të cilin operojnë154

.

Gjithsesi, në pikëpamje të madhësisë, ndonëse madhësia e vogël zakonisht konsiderohet

disavantazh, pasoi ajo mund ta bëjë shtetin e dobët, të varur nga mbështetja apo

patronazhi i shtetit(ve) të fuqishëm, gjë që, për politikëbërësit në fushën e marrëdhënieve

me jashtë të shtetit në fjalë, lë vend vetëm për një përqindje të vogël gabimi, ajo mund të

jetë edhe avantazh. Ajo mund të ndihmojë në ushqyerjen e shpirtit dhe unitetit kombëtar,

në shmangien e burokracive të mëdha . Një faktor i dytë, i rëndësishëm, për shtetet e

vogla është pozicioni i tyre gjeografik dhe vlera e perceptuar strategjike e tyre nga ana e

shteteve të tjera…Një faktor i tretë, ashtu sikurse trajtohet edhe nga teza mbi asimetrinë e

pritshmërive të Sven Holtsmark-ut, është këndvështrimi i shtetit të vogël, lidhur në

çështjen kombëtare….Komponenti i katërt vendimtar është pika e veçantë në ciklin e

marrëdhënieve ndërkombëtare dhe në tipin e sistemit ndërkombëtar155

.

Në mendimin politik tradicional, siç reflektohet nga Jacques Rousseau apo Charles de

Montesquieu, kualifikimi i një shteti si i "vogël"156

në kontekstin e politikës së jashtme

dhe të sigurisë nënkuptonte se një shtet i tillë nuk konsiderohej rrezik për shtetet fqinje.

Shtetet e vogla shikoheshin si krijesa të brishta në detin e trazuar të marrëdhënieve

ndërkombëtare. Ato nga pikëpamja e brendshme ishin të përshtatshme për regjime

demokratike, por nga pikëpamja e jashtme ishin të dobëta dhe vazhdimisht të kërcënuara

për t‘u shuar. Kjo pikëpamje për shtetet e vogla ishte pjesërisht një mit157

që bazohej në

romantizmin dhe idealizimin politik të kombeve me sipërfaqe të vogla dhe pjesërisht

shpjegohej me natyrën e sistemit ndërkombëtar ekzistues në të cilin sundimi i ligjit ishte

shumë më i dobët se sot.

Koncepti i shtetit të vogël ka qenë gjithmonë një term relativ. Fuqia është përshkruar si

një nga konceptet më themelore në shkencën politike, ku procesi politik kryesisht

kuptohet si formimi, shpërndarja dhe ushtrimi i fuqisë. Rëndësia e fuqisë në marrëdhëniet

ndërkombëtare është theksuar nga Hans Morgenthau158

, i cili supozonte se "shtetarët

mendojnë dhe veprojnë nga pikëpamja e interesave të përcaktuara si fuqi".

153

Guy N., ―Lindja e Shqipërisë‖, Botime Pegi, Tiranë, 2012, f. 18; Për më gjerë shih: Ribaj P. dhe Cami

Sh., ―Lufta, Paqja, Siguria. Realitete ballkanike‖, Tiranë, 2016 (në procesin e botimit,) f 98-155. 154

Po aty, f. 19 155

Po aty, f. 21 156

Sipas një thënie, madhësia është relative. Vlerësimi i madhësisë varet nga kritere dhe pikëpamje të

caktuara. Kjo është akoma më e vërtetë kur bëhet fjalë për madhësinë e vendeve të ndryshme të botës. 157

Historia e shteteve të Ballkanit është shembulli më i mirë për këtë. 158

Hans J. Morgethau, (Politics Among Nations) Politika ndërmjet kombeve, Instituti i Studimeve

Ndërkombëtare, Tiranë, 2008, f 127-130.

86

Dilema tradicionale e shteteve të vogla qëndron në kontradiktën midis influencës dhe

autonomisë: shtetet e vogla do të dëshironin të rrisnin influencën e tyre, ashtu si edhe

autonominë, ose të paktën ta ruanin atë. Edhe shtetet e mëdha mund të ballafaqohen me

dilemën midis autonomisë dhe influencës, por në këtë rast kjo kontradiktë është shumë

më e lehtë se sa për shtetet e vogla. Në këtë kah merr kuptim vlerësimi si Friedmanit për

cakun e gabimeve .Më saktë, për vendet e BP, veçmas për Shqipërinë , te gjendur ne

hapësirat me vlera dhe njëherazi sfida e te qënurit ―transit‖, apo me sakte, te gjendur ne

një zone ―tektonike‖ gjeopolitike dhe gjeostrategjike, vlen ajo që shkruan G.

Freedman159

, ku paralajmëron :‖në gjeopolitike ka një parametër kyç, si caku (margina) e

gabimit. Ajo parashikon se sa hapësire ka një vend për te bëre gabime. Margjina e

gabimit konsiston ne dy gjera : 1. Lloji i rrezikut me te cilin ballafaqohet një shtet dhe

sasia e fuqisë që ai zotëron. Disa vende kane margjina shume te vogla gabimi.Keto vende

kane prirjen të jenë të obseduara edhe në detajet me te vogla te politikes se jashtme te

vetëdijshme, se hapi me i vogël i gabuar mund te jete katastrofik‖. Ne këtë linje mund te

konkludojme se vendet e BP, nuk kane margjina te mëdha gabimi, për shkak te

përmasave te tyre te vogla dhe te vendndodhjes se tyre…..Njëherazi dihet se sfida e

Lidershipit te vendeve te vogla (si rasti I vendeve te BP), e studiuesve te marrëdhënieve

te MN, dhe SK, si shtylle e fuqishme e saj, bëhet me e vështirë se e homologeve te

vendeve te mëdha. Ne këtë kah, studiuesit dhe ekspertet e BP, si vende me margjina te

vogla gabimi, duhet te ndjekin, siç thotë Friedman, atë që është ―Parimi themelor i

planifikimit strategjik: shpreso më të mirën, planifiko më të keqen.‖

3.1.1. Histori e shkurtër: koncepti mbi to.

Historia e krijimit të shteteve të vogla zë fill dhe ka si referencë marrëveshjet e

pasluftrave të mëdha, të cilat kanë ndikuar në historinë njerëzore, në ekuilibrat botërorë

njëkohësisht, si dhe në regjimet e marrëdhënieve ndërkombëtare, që ato më pas

vendosen. Kështu që, Paqja e Vestfalisë e vitit 1868, e Kongresit te Vjenës, janë produkte

vendimmarrëse të Fuqive të Mëdha që fituan luftërat, të cilat së bashku, nisur nga

konsideratat dhe interesat e tyre gjeopolitike, ndanë zonat e influencës, si dhe mundësuan

kësisoj krahas edhe në krijimin e shteteve të vogla. Lidhja e Kombeve, me sanksionimin

e parimit të vetëvendosjes promovoi dhe legjitimoi përpjekjet e popujve të vegjël për

krijimin dhe mëvetësimin e shteteve të tyre. Në realitetin mes dy luftërave kjo organizate

globale, LK, kishte perfomuar tej larg pritshmërive të gjenezës së saj, pra, me një rezultat

të parëndësishëm, duke dështuar në misionin e vet, atë të parandalimit të luftërave. Sipas

Kisingerit sigurimi kolektiv u be preh e premisës se tij themelore. Asnjë akt agresioni me

pjesëmarrjen e nje fuqie te madhe nuk është mposhtur ndonjëherë duke zbatuar parimin e

sigurimit kolektiv.. Kështu ka ndodhur gjate sulmit te Japonisë ne Mancuri (1932),

agresioni italian ne Abisini dhe me pas ne Shqipëri. Kur Austria u bashkua me force

159

Friedman G., ―100 Vitet e Ardhshme – Parashikim për shekullin XXI‖, Plejadë, Tiranë,2010, f.87

87

Gjermanisë dhe kur u shua liria e Çekosllovakisë, nuk pati asnjë reagim nga Lidhja. Dhe

përjashtimi i Bashkimit Sovjetik pas sulmit kundër Finlandes, 1939, nuk pati efekte ne

veprimet sovjetike. Gjithsesi po sipas Kissingerit, edhe sikur te kapërcente te gjitha

pengesat ajo nuk mund te funksiononte, përderisa ajo përjashtonte ( ne periudhën e pare

te jetes se saj) tre vendet me te fuqishme te botes : SHBA, kish refuzuar te bashkohej

me Lidhjen, Gjermaninë nuk e kishin lejuar, ndërsa Rusia, qe e kishin trajtuar si te huaj, e

përbuzte atë160

. Mundet me bindje te theksohet, se një nga shkaqet baze te këtij

mossuksesi qëndron ne atë, qe pedagogu i qendres "Marshall", doktor Michael Mihalka e

quan ―papajtueshmeri themelore i liberal demokracisë, fashizmit dhe komunizmit, te cilat

ekzistonin ne Lidhjen e Kombeve si anëtare te saj‖161

.

Pas Luftës së Dytë Botërore ,OKB-ja, me instrumentet e saj ndikoi në shpërthimin e

luftërave në vendet ish-koloniale dhe jo vetëm, si dhe ju mundësoi një mbrojtje shteteve

të vogla, si dhe një prezencë të tyre si aktor dhe anëtar me të drejta të barabarta i

marrëdhënieve ndërkombëtare. Lufta e Ftohtë, si shprehje e diktomisë sa ideologjike, po

ashtu edhe gjeopolitike mes dy blloqeve të mëdha, relativizoi rolin e shteteve të vogla.

Faktorë të tjerë, të tillë si, shpërbërja e perandorive të mëdha të kohës, qoftë Austro

Hungarisë, Perandorisë Otomane, më pas dekolonizimi i Afrikës, rënia e Murit të

Berlinit, shpërbërja e ish-BS, e ish-Jugosllavisë, çuan në një proces desintegirmi, dhe që

u shoqëruan më tej me krijimin e një morie shtetesh të vogla. Duke patur parasysh faktin

e numrit të madh të shteteve të vogla sot në botë, rreth 200 të tillë, mund të themi që

historia botërore është më së shumti ajo e shteteve të vogla. Procesi i integrimit Evropian

ka ofruar ndaj të gjithë shteteve, përfshirë edhe atyre te vogla, nje opsion realist, dhe një

vizion të qartë për të ardhmen e tyre si dhe vlerave të përbashkëta. Po kush konsiderohen

shtete te vogla dhe cilat janë karakteristikat e qenësishme të tyre, dhe çfarë qasje kane ato

ndaj sfidave të sigurisë në ambientin global? Këto janë pak nga shumë tezat apo dilemat

që pozohen për t‘u trajtuar nga një përsiatje e jonë.

Por, lidhur me këtë çështje ,natyrshëm lind edhe kureshtja mbi qasjen metodologjike dhe

studimore të tyre, dhe që ngrihet si shqetësime që kërkojnë një përgjigje rreth asaj se:

Çfarë përcaktimesh dhe kriteresh janë dhe ka mbi shtetin e vogël për t‘u konsideruar si i

tillë?

Nuk ka ndonjë definicon të qartë dhe të kënaqshëm mbi kriteret e përdorura rreth asaj që

kush është një shtet i vogël, apo dhe cili do të konsiderohet si i tillë. Mungesa e një kriteri

të vetëm, si dhe inkoherenca jo vetëm teorike, por edhe praktikë mbi termat e përdorura

për klasifikimin e tyre është karakteristike për shtetet e vogla, gjë që ka bërë që të kemi

një dyzinë qasjesh në lidhje me trajtimin e tyre.

160

H.Kissinger , Diplomacia Botim Shqip, Tirane 1999, f.168, Për më gjërë shih dhe Për më gjerë shih:

Ribaj P. dhe Cami Sh., ―Lufta, Paqja, Siguria. Realitete ballkanike‖, Tiranë, 2016 (në procesin e botimit,)

f.132-137 161

R Koen, M Mihallka, Biezaapasnost Na baze Sotrudnjicestva, Qendra Evropiane per problemet e

sigurise XH Marshall , 2002, Për më gjerë shih :Ribaj.P. Siguria në bazë bashkëpunimi, sistem sigurie në

përsosje, AFA, Tiranë, 2004

88

Pavarësisht ambiguititetit për të dhënë karakteristikat tipike të shteteve të vogla, si dhe

për të bërë kategorizmin e tyre, më së shumti pikëpamjet e studiuesve të fushës,

konvergojnë në ndarjet që bëhen mbi bazën e kritereve sasiore, cilësore dhe perceptuese.

Kështu, qasja sasiore162

nga vetë termi ngërthen elemente lehtësisht të prekshëm dhe të

matshëm, si ato gjeografike, të cilët kanë të bëjnë me sipërfaqen, popullsinë, etj. Sipas

kriterit të popullsisë, studiues të shumtë këtë numër e variojnë nga 10.000.000 banorë,

dhe deri 30.000.000 syresh. Madhësia163

e popullsisë është kriteri i më i përdorur

gjerësisht.

Bazuar në të dhënat paraprake të Censusit164

të Popullsisë dhe Banesave 2011, rezulton

se popullsia e Shqipërisë është 2,831,741 banorë. Në ballafaqimin e qasjeve të

sipërcituara, qasjeve sasiore, cilësore dhe perceptuale, vendi ynë i përshtatet kriterit të

shtetit të vogël165

. Shqipëria përfshin 28,748 kilometër katror territor,166

gjë e cila e rendit

të 143-ën mes vendeve dhe territoreve të tjera në aspektin e madhësisë.167

Qasja cilësore merr në konsideratë ndikimin në nivel rajonal dhe ndërkombëtar168

të

shtetit, duke e lidhur këtë me elementin më thelbësor të tij, me ushtrimin e sovranitetit169

.

Sipas kësaj qasje nuk janë burimet e kufizuar, apo limitet gjeografike, por aftësia për të

ushtruar sovranitetin e tij, e bën një shtet të jetë i vogël apo jo.

Kemi sovranitetin e brendshëm dhe të jashtëm, që gjegjësisht lidhen me përmbushjen e

funksioneve të shtetit brenda territorit të vet, si dhe brenda të drejtës ndërkombëtare.

Proçesi i globalizmit, i integrimit ka sjellë një bjerrje170

të sovranitetit shtetëror në favor

të organizatave globale apo rajonale, në të cilat shtetet janë përfshirë. (ku shtetet bëjnë

pjesë)

Nga ana tjetër, mënyra sesi shteti njihet edhe perceptohet171

ndikon në përcaktimin e

statusit të tij në sferën e marrëdhënieve ndërkombëtare.

162

Tom Crowards, ―Defining the Category of Small States‖, Journal of International Development, vol. 14,

no. 2, 2002, f. 143. 163

Nicola Smith, Michelle Pace dhe Donna Lee, ―Pieces on Ourcraft: Size Matters: Small States and

International Studies‖, International Studies Perspectives, vol. 6, no. 3, 2005, f. iii,Tom Crowards, ―Defining the Category of Small States‖, Journal of International Development, vol. 14, no. 2, 2002, f. 143-

79. 164

Censusi i Popullsisise dhe banesave në Shqipëri , rezultatet paraprake, Censusus Al, Instat2011,

popullsia, f 17. 165

Siguria e Shteteve të vogla, grup autoresh, Adademia e Mbrojtjes ―Spiro Moisiu‖, f 159. 166

―Albania Country Profile 2007‖. The Economist Intelligence Unit (EIU), London, 2007. 167

Sipas Wikipedia List of Countries and Outlying Territories by Total Area,

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_and_outlying_territories_by_area and the List of Countries

by Land Mass, http://www.mongabay.com/igapo/world_statistics_by_area.htm . 168

Handel, op.cit., f. 171. Natyra e sistemit bipolar duke qenë ngushtësisht bipolar ose bipolar i çlirët

mund të ketë gjithashtu ndikim në marrëdhëniet e shteteve të vogla me fuqitë e mëdha. Ibid., f. 188. 169

Badakhshani, Ofran. Globalization: The end of state Sovereignty?, 1586513, Written assignment for

International Relations, f 3, f 4, (Wang, 2004: 473). 170

Po aty, f 6. 171

Kjo përfshin gjithashtu vetë-perceptimin dhe ‗ndërgjegjen e zakonshme‘. Henrikson-i argumenton që

pavarësisht nga faktorët e ndryshëm, faktori i zakonshëm i masës -të qenit i vogël- mund të ishte një barrë e

89

Sipas Handel172

, nuk është madhësia që e bën të tillë një shtet që të jetë i vogël, por forca

relative e tij, e cila e pamundëson atë që të bëjë një mbrojtje të sovranitetit të tij, arsye të

cilat i sheh të lidhura me elementet e fuqisë kombëtare të tilla si: gjeografia, madhësia e

popullsisë, ekonomia.

Pozicioni gjeografik, rëndësia strategjike e favorshme, dhe një mbrojtje e dobët, e bën më

së shumti një shtet të vogël (dhe jo vetëm) të jetë viktimë e ―vakumit të fuqisë‖173

,

lehtësisht i lakmuar nga të tjerët, nga fqinjët e vet, rasti i pushtimit të Kuvajtit nga Iraku.

Autorë të tjerë, termin shtet i vogël, e përdorin në lidhje me territorin e tyre, popullsinë,

nivelin e të ardhurave për frymë, si dhe faktin e ekspozimit lehtësisht nga sulmet e

befasishme, si dhe pamundësisë174

për t‘i ndalur ato.

Njohja e konceptit të shtetit të vogël, të avantazheve dhe limiteve që ai ka, si dhe ofron,

na nxit të studiojmë atë, në funksion të qasjeve dhe strategjive që ai zgjedh për përballje

me sfidat e dilemat e sigurisë175

dhe pasigurisë për to. Vetëm duke bërë një analizë të

tillë, ne jemi në gjendje të japim përgjigje pyetjeve të tilla si: A janë në gjendje shtetet e

vogla të përballen me sukses me këto dilema të sigurisë apo pasigurisë, ku interesat e tyre

kombëtare mund të përballen me sistemet e sigurisë kolektive176

? Çfarë strategjie duhet

të zgjedhin ato në një botë e cila po bëhet çdo dite e më e ndërvarur, ku autonomia177

sot

është një koncept më shume teorik sesa konkret për shkak të globalizmit, integrimeve? A

kanë çfarë ofrojnë shtetet e vogla në një realitet të sotëm global, në çështjet që lidhen me

sfidat e sigurisë, si terrorizmi, etj? Pikërisht, këto dilema, si dhe mënyra sesi mund të

kontribuojnë shtetet e vogla me instrumentet e veta në këto çështje, si diplomacinë

publike, rreket ti shpjegojë në mënyrë jo shteruese dhe të thuket ky punim. Pra, duke bërë

një qasje në një prej çështjeve të sigurisë, siç është terrorizmi, nisur nga perspektiva e një

shteti të vogël, e strategjive që ai përdor në këtë luftë, me fokus kryesisht sigurinë, etj. do

të mund të konkludojmë për të gjitha shtetet e vogla në përgjithësi, përfshirë edhe vendin

tonë në veçanti.

Gjithësesi në këtë rast do analizuar e vlerësuar sistemi ndërkombëtar. Kështu siç thekson

dhe N. Guy, duke nisur nga viti 1999, në gjirin e bashkësisë ndërkombëtare ka pasur

mjaft debat lidhur me atë që do të ishte statusi i ardhshëm i provincës autonome të

Kosovës. Megjithatë, duket se nuk janë analizuar sa duhet arsyet se përse Kosova (vilajeti

autonom) dhe territoret e tjera me popullsi shqipfolëse (pjesë të Malit të Zi, Maqedonisë

imponuar e pashmangshme e cila duhet të jetë një gjendje të ndahet gjerësisht tek shtetet e vogla. Alan K.

Henrikson, ―A Coming of ‗Magnesian‘ Age? Small States, the Global System, and the International

Community‖, Geopolitics, vol. 6, no. 3, 2001, f. 55-6. 172

Michael Handel, ―Weak States in the International System‖, 1981, f. 10-11. 173

http://dictionary.cambridge.org/dictionary/british/power-vacuum,defition: a condition that exists when

someone has lost control of something and no one has replaced them.

Fernand Braudel, Capitalism and Material Life, New York, Harper & Row, 1967, vol. I, f. 57. 174

Po aty, f 71. 175

Roe, Paul. The Intrastate Security Dilemma: Ethnic Conflict as a 'Tragedy'? Journal of Peace Research

vol. 36, no.2 (Mar., 1999), f. 183-202. 176

David M. Absire, ―US Global Policy‖ Vol. 19, 1996, f.49. 177

Philippine Autonomy Act (Jones Law).

90

Perëndimore dhe Çamërisë në Greqinë Veriperëndimore) nuk janë bërë të pavarura apo

pjesë të një shteti të pavarur shqiptar, pavarësisht rivendikimeve të së kaluarës në këtë

drejtim178

. Nicola Guy, në punimin e saj Lindja e Shqipërisë, bënë një analizë të mprehtë

të raportit të nacionalizmit të shteteve të vogla në sistemin e Fuqive të Mëdha. Mes të

tjerash ajo thekson se, ndërloja mes forcave nacionaliste dhe atyre ndërkombëtare mund

të ndryshojë natyrë, duke kaluar nga përforcuese ose mbështetëse në kontradiktore ose

kundërshtuese, Ne kuptimin më të thjeshtë, nacionalizmi ka aftësitë të trazojë ose të

ushtrojë ndikim mbi sistemin ndërkombëtar, veçanërisht kur ai perceptohet në

pikëpamjen e ekuilibrit të forcave, pasi ai krijon mundësinë e formimit të shteteve të reja

dhe të ndryshimit të forcës relative të shteteve tashmë ekzistuese, nga ana tjetër, sistemi

ndërkombëtar mund të ndikojë mbi një lëvizje kombëtare në një mori formash. Ai mund

të jetë kufizues ose pengues, duke mos pranuar njohjen e një nacionaliteti si mjaft të

dallueshëm nga një tjetër ose si mjaft të qëndrueshëm për të qenë i mëvetësishëm, Nga

ana tjetër, ai mund të jetë pozitiv, kryesisht ndërmjet mbështetjes ose miratimit të një

programi kombëtar. Sot, në Kosovë, të gjitha këto përplasje janë qartazi të

identifikueshme. Përplasja midis nacionalizmit serb dhe atij ―kosovar‖, eksodi i

refugjatëve kosovarë-shqiptarë dhe frika e ndikimit mbi stabilitetin ndërkombëtar, do ta

shtypin NATO-n në angazhimin e vitit 1999. Vonesa në zgjidhjen e çështjes kosovare

ishte, pikësëpari rrjedhojë e shqetësimit të bashkësisë ndërkombëtare për sa i përket

ndikimit që ―statusi përfundimtar‖, mund të kishte mbi ekuilibrin e forcave në Ballkan.

Këtu e kanë burimin edhe mospranimi për t‘u lejuar kosovaro-shqiptarëve bashkimin e

tyre me bashkëetnikët e tyre në pjesë të tjera të Ballkanit edhe vonesat në mbrojtjen e

Pavarësisë së Kosovës nga frika e reagimeve dhe paqëndrueshmërisë brenda Serbisë,

rrjedhojë e mundshme e një vendimi të tillë179

3.2. Kompleksiteti i sigurisë kombëtare

“Siguria konsiderohet, njëherazi një vlerë universale dhe koncept shumë kompleks, i

veçantë, i përkulshëm, etj. ―Siguria” është një term i cili zë një vend të rëndësishëm në

fushën e MN, që shihet nga rryma të ndryshme në mënyra të ndryshme. Mënyra se si

këto rryma e shohin botën në termat e sigurisë, krijon tek individi një përshtypje të

caktuar për mjedisin e sigurisë i cili e rrethon. Në bazë të këtij perceptimi krijohen më

pas politika dhe strategji të caktuara sigurie. Siguria ka ndikuar në formimin e natyrës së

njerëzve si dhe të shteteve, duke qenë një faktor përcaktues në mbijetesën apo jo të tyre.

Shumëkush që mendon se e njeh kuptimin e këtij termi, por pa qenë në gjendje të japë një

përqasje konkrete.

Siguria konsiderohet, njëherazi një vlerë universale dhe koncept shumë kompleks, i

veçantë, i përkulshëm, etj. Perceptimi e realizimi i saj është tashmë detyrë e përgjegjësi e

178

Për më gjerë shih: Ribaj P. dhe Cami Sh., ―Lufta, Paqja, Siguria. Realitete ballkanike‖, Tiranë, 2015, f 179

Gruy, Nicola, ―Lindja e Shqipërisë‖, Botime Pegi, Tiranë 2012, f.12

91

aktorëve të shumtë kombëtar e ndërkombëtar. Siguria kombëtare është garancia për

integritetin kombëtar, ekzistencën e kombit dhe shtetit që realizohet nëpërmjet përdorimit

të elementeve të fuqisë kombëtare, ku të tillë janë politika/diplomacia, informacioni,

ekonomia dhe e fundit, por jo më pak e rëndësishme, fuqia ushtarake. Si koncept siguria

ka të bëjë me garancinë që jepet në një sistem demokratik me nivelin në rritje të ―paqes

sociale‖, të shoqërisë në tërësi. Siguria në vetvete është pjesë e hierarkisë së nevojave180

jetike për çdo qenie shoqërore, nga ku është përcaktuar natyra njerëzore, shoqërore dhe

mbijetesa e tyre. Ajo ka një domethënie universale dhe është komplekse dhe dinamike në

veçantinë e saj. Për rëndësinë që paraqet, ajo trajtohet gjerësisht nga teoritë e MN181

.

Siguria kombëtare është gjithë përfshirëse, me një spektër të gjerë veprimi, duke filluar

me integritetin territorial, stabilitetin politik, me mënyrat demokratike të ndërtimit të jetës

institucioneve, me mirëqeverisjen dhe transparencën e qeverisjes. Ajo ka të bëjë me

kohezion socio-kulturor, konsensusin shpirtëror dhe moral, garancinë për paqe sociale pa

kërcënime të brendshme nga situata të paqëndrueshme. Gjithashtu, ka të bëjë me

përmirësimin e cilësisë së jetës së qytetarëve, mirëqenien dhe shëndetin e tyre në mënyrë

të vazhdueshme, me sistemin e edukimit të qytetarëve, me sistemin e komunikimit midis

njerëzve, me ndërtimin me kujdes të një legjislacioni cilësor dhe me përzgjedhjen të

lidershipit efektiv, efecient dhe cilësor për hierarkinë e shtetit, me jetë të pastër publike e

private, që e duan dhe punojnë për vendin e tyre. Sfidat ndaj sigurisë detyrojnë

politikbërësit që të adresojnë ndjeshmërinë e njerëzve, votëbesimin ndaj institucioneve

shtetërore, si dhe për përgjegjësinë që ata duhet të kenë në çdo nivel vendimmarrës182

.

Siguria kombëtare183

lidhet me mbrojtjen e interesave kombëtare184

dhe të shtetasve të

vet.

Gjithsesi, ndryshimi i mjedisit strategjik, rreziqet dhe kërcënimet e reja, na japin arsye të

forta për të bërë përpjekje që të rishikojmë dhe të ripërcaktojmë kuptimin e konceptit të

sigurisë. Për një kohë të gjatë siguria është konceptuar në përgjithësi si një çështje që i

takon shtetit dhe që reflektohet dhe gjen zbatim me anë të formulimit dhe përcaktimit të

politikës së jashtme e të brendshme të këtij shteti. Por, që prej përfundimit të Luftës së

Ftohtë, shumë çështje që lidhen me sigurinë i kanë kapërcyer kufijtë kombëtare të

shtrirjes së tyre duke u bërë kështu gjithnjë e më ndërkombëtare. Për të përcaktuar

konceptin e sigurisë, nuk ka asnjë mendim që të jetë i pranuar nga të gjithë185

. Edhe nëse

180

Maslow A. H., ―A Theory of Human Motivation‖, Psychological Review 50 (4), 1943, f. 370-96. 181

Collins A., ―Studime Bashkëkohore të Sigurisë‖, UET Press, Tiranë, 2009, f. 481. 182

Collins A., ―Studime Bashkëkohore të Sigurisë‖, UET Press, Tiranë, 2009, f. 484. 183

Romm J. J., ―Defining national security: the nonmilitary aspects‖, New Project on America's Task in a

Changed World, Council on Foreign Relations, 1993, f. 122. 184

Interesat kombëtar i japin pushtetit politik përgjegjësi, legjitimitet dhe besueshmëri për vënien në

funksionim të shtetit demokratik sipas normave ndërkombëtare. Si një sistem unik ndërvarësie mes

pushtetit, shoqërisë e qytetarëve, shteti udhëhiqet në thelb nga përcaktimi dhe realizimi i interesave

kombëtare. Për më gjerë shih: Ribaj P., ―Përcaktimi i intersave kombëtare si zgjidhja strategjike e

sigurisë‖, Akademia e Forcave të Armatosura, Tiranë, 2009. 185

Më së shumti, sqarimi i këtij koncepti, na ndihmon të qartësojmë atë për të cilën ky punim flet, duke

mos krijuar kështu keqkuptime apo keqinterpretime. Ashtu siç thotë edhe Felix E. Oppenheim ―sqarimi

92

marrim parasysh numrin e madh të shkrimeve që janë botuar për çështjen e sigurisë këto

shtatëdhjetë vitet e fundit, ende nuk është pranuar si i mirëqenë një përkufizim i

përgjithshëm për sigurinë. Disa akademikë e kanë cilësuar termin ―siguri‖ si një ―koncept

në thelb të kontestuar‖.186

Por, pavarësisht ambiguitetit ose vështirësisë në përcaktimin që

shfaq ky term, me siguri, kuptohet të qenit jashtë çdo rreziku, gjendje pa rrezik a të keqe

të papritur187

, ose ashtu siç e quan Wolfers ―mungesa e kërcënimit për vlerat e fituara‖.188

Koncepti i sigurisë ngelet kështu si një nga konceptet më të diskutuara. Siguria ka shumë

kuptime disa prej të cilave nuk lidhen domosdoshmërish me kuptimet tradicionale që

mund të na vijnë ndërmend189

. Gjithsesi, pa u ndalur në mjaft nga përkufizimet190

,

pavarësisht nga përpjekjet e shumta që kanë bërë studiues të fushës së sigurisë për të

dhënë një koncept koherent dhe sistematik të saj, duhet të themi siguria mbetet një

koncept që gjeneron debat, gjë që nuk na lejon të arrijmë në një përcaktim që do të

pëlqehet dhe do të pranohet nga të gjithë.191

Siç thekson edhe Alan Collins, sigurinë janë rrekur ta përkufizojnë shumë studiues të

kësaj fushe. Por, lajmi më i mirë është se brenda këtij përkufizimi të thjeshtë shtrihet

kompleksiteti që do të zbuloni dhe, ndërsa lufta dhe kërcënimi për përdorimin e forcës

janë pjesë e ekuacionit të sigurisë, ajo është më ekskluzive. ―Koncepti mbi kërcënimet ka

ndryshuar në atë masë saqë studimet e sigurisë përfshijnë brenda tyre rreziqe që variojnë

nga pandemia si HIV/SIDA dhe degradimi mjedisor, deri tek terrorizmi dhe konflikti

ndërshtetëror, etj.‖192

Pra mund të themi se analiza e shkurtër përcolli se mënyrat se si

është konceptuar siguria në literaturën akademike dhe se si ka evoluar debati akademik

në lidhje me këtë çështje gjatë periudhave të ndryshme kohore.. Të gjitha ndryshimet

kanë lidhje të ngushtë me evoluimin historik të sistemit ndërkombëtar, si edhe me

progresin intelektual në përpjekje për të interpretuar konceptin e sigurisë. ―Çdo

i gjuhës (dhe i koncepteve) në Shkencat Politike, nuk është aspak një ushtrim bosh nëpërmjet

semantikës gjuhësore, por në shumë raste është një mënyrë shumë efektive për të zgjidhur problemet

thelbësore të hulumtimit, siç mund të jetë ambiguiteti i koncepteve‖; Shih: Oppenheim F. E., ―The

Language of Political Inquiry: Problems of Clarification, Handbook of Political Science‖, Volumi 1,

Political Science: Scope and Theory, 1975, f. 284. 186

Buzan B., ―People, States, and ‗Peace, Power‘‖; dhe, Little, ―Ideology and Change‖. Për formulimin

original mund të shihni Gallie W. B., ―Essentially Contested Concepts‖, Proceedings of the Aristotelian

Society, N.S. 56, 1956, f. 167-98. 187

―Fjalori i Shqipes së Sotme‖, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë,

Botimet Toena, Tiranë, 2002, f. 1178. 188

Wolfers, ―National Security‖, f. 485. Për më gjerë shih: Ribaj P. dhe Cami Sh., ―Lufta, Paqja, Siguria.

Realitete ballkanike‖, Tiranë, 2016 (në procesin e botimit,) f 176-181 189

Dalby, ―Contesting an Essential Concept‖, 1997, f. 6. 190

Për përkufizimin e sigurisë shih dhe Collins A., ―Studimet bashkohore të sigurisë‖, UET Press, Tiranë,

2009, f. 15-18; si dhe, Ribaj P., ―Kompleksiteti i sigurisë‖, Akademia e Forcave të Armatosura, Tiranë,

2012. 191

Buzan B., ―People, States and Fear. An agenda for International Security‖, 1991, f. 15-16. 192

Collins A., ―Studimet bashkohore të sigurisë‖, UET Press, Tiranë, 2009, f.15-16.

93

konceptim i sigurisë i korrespondon vlerave të veçanta, kërcënimeve dhe aftësive për të

përmbushur sfidat që perceptojmë.193

―Siguria‖ nuk është vetëm një term i thjeshtë i cili nënkupton një aspekt të caktuar të

marrëdhënieve ndërkombëtare, por ajo është më tepër një faktor vendimtar i cili ndikon

jo vetëm politikën në të gjithë spektrin e saj, por i shtrin efektet e saj në psikologjinë,

jetën dhe mirëqenien e çdo individi/shoqërie dhe komuniteti. Për pasojë politika e

sigurimit nuk mund të merret thjesht si diçka e cila ka të bëjë vetëm me sigurinë e

brendshme dhe të jashtme të BP, por si një instrument i cili ndikon drejtpërdrejt në jetën e

qytetarëve edhe të vendeve të BP, etj.

Human Security194

është një koncept tjetër i sigurisë. Në bazë të këtij koncepti nuk

qëndron më siguria e shteteve, por njerëzit në situatat konkrete në të cilat ato jetojnë. Pra,

tashmë kemi të bëjmë jo më me siguri shtetërore ushtarake apo policore por dhe me

siguri të tjera si ajo ekonomike, ekologjike, politike, etj.195

3.3. Strategjitë e shteteve të vogla

3.3.1. Strategjia e sigurisë

Strategjia kuptohet më mirë si art dhe shkencë e zhvillimit dhe përdorimit të fuqisë

politike, ekonomike, socio-psikologjike dhe ushtarake të shtetit në përputhje me

udhëheqjen politike me qellim krijimin e efekteve të nevojshme për mbrojtjen dhe

zhvillimin me tej të interesave të shtetit në mjedisin e dhënë strategjik196

. Mjedisi

strategjik është arena në të cilën lidershipi strategjik vepron me shtetet dhe aktorët e tjerë

dhe mundësitë (shanset) që mund të krijohen për të zhvilluar më tej mirëqenien dhe

begatinë e shtetit. Strategjia është një proces i disiplinuar gjykimi e vlerësimi që synon të

zbatojë një shkallë racionaliteti dhe lineariteti në një mjedis që mund të jetë ose jo i tillë,

në mënyrë që të kryhet një planëzim i efektshëm. Strategjia e bën këtë duke identifikuar

qëllimet (objektivat) strategjike, mënyrat (konceptet) dhe mjetet (burimet), të cilat kur

plotësohen, krijojnë ndikime të favorshme në lidhje me mirëqenien e shtetit.

193

Haftendorn H., ―The Security Puzzle: Theory-Building and Discipline-Building in International

Security‖, International Studies Quarterly, volumi 35 , 1991, f. 5. 194

Dimensioni njerëzor i zhvillimit ka tërhequr vëmëndjen për herë të parë në vitin 1970, teori e avancuar

nga liderat e Jugut të Botës. ―Siguria njerëzore‖ ka dalë një koncept i kohëve të fundit, i cili fokusohet në

mbrojtjen e individëve nga ndonjë kërcënim. Qëndra e Sigurisë Njerëzore (2006) e formoi këtë koncept të

ri, i cili buron nga teoria e mendimit liberal, duke theksuar se ―shtet i sigurt nuk do të thotë automatikisht

individ i sigurt‖. 195

Nga Charl. W, Kugley, JR (World Politics Trend and YTransormation) Politikat Botërore, Tendencat

dhe Transformimi, UFO University Press, Tiranë, 2009, f. 342-348. 196

Për më gjërë shih: Ribaj, Pajtim. Hyrje në strategji, Akademia e Mbrojtjes ―Spiro Moisiu‖, Tiranë,

2011.

94

3.3.2. Nevoja e një SSK

Strategjia e sigurisë kombëtare është një kornizë-dokument, që përshkruan se si një vend

ofron siguri për shtetin dhe qytetarët e vet, dhe shpeshherë prezantohet si një dokument i

përgjithësuar.

Ky dokument mund të quhet gjithashtu plan, strategji, koncept ose doktrinë. SSK-të kanë

një rol për të tanishmen dhe për të ardhmen, pasi skicon interesat bazë të vendit dhe

përcakton udhëzimet për trajtimin e rreziqeve dhe mundësive aktuale dhe të ardhshme.

Problemi i strategëve është zhvillimi i një strategjie të qëndrueshme dhe efektive

përballë një bote politike të trazuar. Pavarësisht nga vështirësitë për të kuptuar

ndërveprimin e entiteteve politike, ata duhet të përpiqen të kuptojnë natyrën e problemit,

të parashikojnë rrjedhojat e mundshme dhe të përcaktojnë një kurs strategjik që të mund

të arrijnë objektivin e dëshiruar. Në të njëjtën kohë, strategët duhet të kuptojnë natyrën

komplekse të këtij mjedisi dhe të jenë të përgatitur për pengesat e papritura dhe

mundësitë e paparashikuara që mund të rrjedhin prej mjedisit.

Në librin ―Disa Parime të Strategjisë Detare‖, botuar fillimisht në 1911, Sir Julian

Corbett shkruan:

Sa më i paqartë të jetë problemi që duhet të zgjidhet, aq më të vendosur duhet të jemi në

kërkimin e pikënisjeve nga duhet të fillojmë të përcaktojmë një kurs veprimi, duke

qëndruar gjithmonë vigjilentë për të papriturat që mund të hasim dhe të ndërgjegjshëm për

shmangien e ndikimeve . . . . Studimi teorik i strategjisë . . . të paktën mund të ndihmojë në

përcaktimin e asaj çka është normale. Nëpërmjet krahasimit të kujdesshëm të ngjarjeve të

shkuara bëhet e qartë se disa mënyra veprimi tentojnë normalisht të lindin pasoja të

caktuara.197

Pavarësisht nga kompleksiteti i ndërveprimeve në fushën e politikës është e mundur që të

evidentohen elementë të cilët janë prezentë në çdo situatë strategjike. Këta elementë

përbëjnë bazën prej së cilës strategu realizon kuptimin e kushteve të një mjedisi të

caktuar.

Klauzeviçi thekson se mjedisi strategjik formohet nga forca të ndryshme të emocionit,

shansit dhe mendimit racional. Në çdo moment, njëra nga këto forca mund të dominojë,

por edhe dy të tjerat janë në veprim. Zhvillimi aktual i ngjarjeve përcaktohet nga

ndërveprimi dinamik midis tyre. Strategu efektiv duhet të kuptojë veçoritë e këtij

mjedisi.198

197

Sir Julian Stafford Corbett (1854-1922), autor i Some Principles of Maritime Strategy, (f. 8-9),

historian dhe gjeostrateg i shquar britanik i fundit të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX. Punimet e

tij ndihmuan në reformimin e flotës mbretërore britanike të kohës. 198

Edward J. Villacres and Christopher Bassford, ―Reclaiming the Clausewitzian Trinity,” Revista

―Parameters‖ (Vjeshtë 1995), f. 9–19.

95

Siguria shtetërore është një e mire199

publike që ofrohet nga ana e shtetit pa asnjë

diskriminim ndaj qytetarëve të vet, ajo është shprehje e përgjegjësisë së tij për mbrojtjen

e tyre. Shteti merr të gjitha masat dhe përgjegjësitë për të ofruar dhe garantuar këtë mire

publike, por duhet theksuar se, limitet e shteteve e relativizojnë arritjen e një sigurie

absolute. Për këtë ai harton politika sigurie apo strategji të sigurisë kombëtare, si

dokumente strategjike. Por si është formatizuar ose si është kornizuar siguria në shtete të

ndryshme? Ekziston një raport baraspeshe midis hapjes dhe fshehtësisë të synimeve në

raport me sigurinë e shteteve. Ekziston edhe konflikti mes nevojës për të garantuar

sigurinë kombëtare dhe kufizimeve objektive të mundësisë reale të shteteve. Disa vende

përpiqen ta shmangin këtë problem duke përdorur gjuhë të paqartë vetëm përgjithësuese,

duke lejuar zbatimin mekanizmave të tjerë, doktrinave dytësore të planifikimit. Ka dhe

raste kur dokumenti i sigurisë kombëtare hartohet për t‘i dhënë një sinjal të qartë ndonjë

shteti tjetër pa e përmendur me emër. Pavarësisht nga ndryshimet në dokumentin e

sigurisë nga shteti në shtet, tendenca është që të jetë një dokument i vetëm ku përfshihet

roli i shtetit dhe interesat kombëtare, sfidat dhe mundësitë që perceptohen brenda dhe

jashtë vendit dhe përgjegjësitë e aktorëve zbatues për trajtimin e këtyre sfidave dhe

mundësive Në funksionin e vet të brendshëm, SSK-ja ka një rol të rëndësishëm, jo vetëm

në qartësimin e interesave kombëtarë, në funksion të të cilëve duhet të vihen pjesa

kryesore e burimeve të vendit, por duke vlerësuar kërcënimet e rreziqet ndaj këtyre

interesave, ajo vë detyra e koordinon punën e institucioneve dhe instrumenteve të tjera të

shtetit për t‘iu kundërvënë atyre. SSK -ja për bën kështu ― [. .. ] një bazament të

përbashkët gjuhe, praktikash, shkëmbimi informacioni, aranzhimesh, standardesh

tekniko-operacionale, trajnimesh e stërvitjesh, midis agjencive që kanë tradita dhe

përgjegjësi të ndryshme, duke i mundësuar kështu sistemit të sigurisë, optimumin e

funksionimit. Në mënyrë të përgjithshme, është një mjet për planifikimin dhe verifikimin

e politikave të shtetit‖.Në funksionin e tij të jashtëm dokumenti i SSK është një mënyrë e

zyrtarizuar për t‘iu parashtruar vendeve aleat e, por edhe atyre kundërshtare, pozicionin e

shtetit përkatës në lidhje me çështje themelore të sigurisë e prosperitetit të tij200

.

Krahas rolit dhe rëndësisë që ka dokumenti i SSK-së në vetvete, një rëndësi të veçantë

merr edhe vetë procesi i përgatitjes së tij. Përfshirja në këtë proces i sa më shumë

institucioneve, ka një efekt të madh koheziv në njohjen e kulturës së punës të njëri-tjetrit

dhe në institucionalizimin e lidhjeve të tilla, që janë vendimtare në përballimin e

situatave të sigurisë. ―Procesi i të shkruarit të strategjisë ka rëndësi. Ai i imponon

qeverisë të rivlerësojë objektivat e veta thelbësore dhe të bëjë korrigjime shumë të

nevojshme të kursit. [Ky proces][...] i mundëson pjesës tjetër të shtetit, bile edhe botës,

njohjen e objektivave të vendit. Në qoftë se kombinohet me vendimet për buxhetin – dhe

199

For current definitions of public goods see any mainstream microeconomics textbook, eg.: Hal R.

Varian, Microeconomic Analysis ISBN 0-393-95735-7; Mas-Colell, Whinston & Green, Microeconomic

Theory ISBN 0-19-507340-1; or Gravelle & Rees, Microeconomics ISBN 0-582-40487-8. 200

Për më gjrë shih : Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetsim, Çështjë Evropiane dhe të sigurisë, Nr. 28,

Tiranë 2014, f.45-55

96

këtu ka një ―nëqoftëse‖ të madhe, ai mund të formësojë në mënyrë efektive mënyrën si

politikat marrin jetë‖201

.

Në dokument zakonisht pasqyrohet vizioni e shtetit në raportet rajonale dhe

ndërkombëtare, i cili është vizion afatgjatë dhe tregon synimet e shtetit dhe të shoqërisë

në të ardhmen. Vlerësohen rreziqet dhe kërcënimet aktuale dhe të ardhshme të cilat mund

të jenë rreziqet e brendshme dhe me prioritet ato të jashtme. Preferencat politike dhe

mundësitë për bashkëpunim lidhen me partnerët ndërkombëtarë të sigurisë. Asnjë shtet

nuk mund të formulojë një strategji sigurie të ―pastër‖ kombëtare sepse shtetet nuk janë

të izoluara dhe të imunizuara dhe sigurisht që nuk duhet të jenë të tilla.

Sipas Dr. David Law202

janë pesë arsye pse shtetet duhet të kenë një politikë

gjithëpërfshirëse dhe të hollësishme të sigurisë kombëtare: që të sigurojë që qeveria do t‘i

trajtojë të gjitha rreziqet në mënyrë gjithëpërfshirëse; të rrisë efikasitetin e sektorit të

sigurisë duke optimizuar kontributet e të gjithë aktorëve të sigurisë; të drejtojë zbatimin e

politikës; të ndërtojë konsensusin e brendshëm të vendit; të rrisë besimin dhe

bashkëpunimin rajonal dhe ndërkombëtar.

Ndonëse SSK-të ndryshojnë nga shteti në shtet, ato kanë tendencë që të jenë një

dokument i vetëm, i cili trajton të paktën tri tema bazë: rolin e shtetit në sistemin

ndërkombëtar, sfidat dhe mundësitë që perceptohen brenda dhe jashtë vendit, si dhe

përgjegjësitë e aktorëve zbatues për trajtimin e këtyre sfidave dhe mundësive.

Për sa i përket sfidave kryesore për Strategjinë e Sigurisë Kombëtare, politologët

pajtohen me kërkesat se: SSK-të duhet të barazpeshojnë hapjen dhe fshehtësinë e nevojës

për të ruajtur lirinë e veprimit dhe kufizimeve të vendosura në veprimet e drejtuesve,

nevoja për shqyrtime të politikës së sigurisë kombëtare duhet të baraspeshohet kundrejt

kostos së tyre, qoftë në aspektin njerëzor, qoftë edhe në atë material dhe se strategjia e

sigurisë kombëtare duhet të barazpeshojë debatin publik me kontribut të ekspertëve.

Ndërsa debati publik është i nevojshëm për pronësinë, në qoftë se ka një perceptim se

dokumenti është bërë peng i interesave politike, kjo mund ta minojë dobinë e tij.

3.3.3. A kanë nevojë për strategji të gjithë shtetet?

Bota asnjëherë nuk ka qenё një vend i sigurt për vendet e vogla. Ajo ka qenë akoma më

pak e sigurt me lindjen e rivalitetit midis superfuqive, konflikteve ideologjike dhe

terrorizmit ndërkombëtar gjatë dekadave të pas Luftës II Botërore. Historia jep të dhëna

të shumta203

që tregojnë se me sa lehtësi fuqitë e mëdha kanë manipuluar dhe gllabëruar

vendet e vogla e të dobëta si ekonomikisht, ashtu edhe politikisht.

201

Smith dhe Stokes , 2014, ―Obamës i duhet një Strategji e re Sigurie‖. 202

Dr. David Law Ekspert i lartë DCAF, cituar nga Konferenca Ndërkombëtare mbi Zhvillimin e

Strategjisë së Sigurisë Kombëtare, mbajtur më 21 Shtator 2007, organizuar nga Qendra e Gjenevës për

Kontrollin Demokratik të Forcave të Armatosura dhe Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim,

BOTIMET TOENA, Tiranë, 2007. 203

Historia e vendeve të BP është bindëse për këtë.

97

Megjithatë, ka mjaft raste kur kjo nuk ka ndodhur, kur disa shtete të vogla kanë arritur jo

vetëm të mbijetojnë si entitete të pavarura dhe sovrane, por edhe të realizojnë një

zhvillim ekonomik dhe politik duke qenë të rrethuar nga shtete shumë më të mëdha.

Në lidhje me pyetjen e mësipërme mund të dallojmë dy raste: në se një shtet ka nevojë

për një strategji dhe në se ka nevojë për një strategji të vetën. Për pjesën e parë, strategjia

mund të mos duket absolutisht e domosdoshme për një shtet që jeton në një mjedis pa

kërcënime dhe në rrethana të stabilizuara sigurie, sidomos në qoftë se ka një sistem

qeverisje efikas dhe të aftë për veprim të shpejtë të bazuar në konsensus. Sigurisht ky

është një rast teorik që rrallë vërehet në praktikë, sepse shumica e shteteve kanë probleme

sigurie për të cilat shqetësohen, detyra sigurie për të cilat duhet të përgatiten dhe

probleme në koordinimin e të gjithë aktorëve (shtetëror, partiak, civil, ushtarak dhe të

sektorit privat) kontributet e të cilëve janë të domosdoshëm për qëllimet e sigurisë

kombëtare.

Strategjia e sigurisë kombëtare të një vendi të vogël si rasti i vendeve të BP nuk mund të

jetë e njëjtë me strategjitë e sigurisë së fuqive të mëdha. Në rast kopjimi të këtyre

strategjive, rezultati do të ishte një strategji imituese, por jo funksionale.

Krijimi i një force mbrojtje të besueshme mbetet një nga mjetet më të mira me

përdorimin e së cilës mund të garantohet siguria ndaj kërcënimeve të jashtme. Arsyetimi

për krijimin e një force të tillë mund të shpjegohet thjesht me termin ―strategjia e

karkalecit helmues‖.

3.3.4. Strategjitë e shteteve të vogla

Është shkruar shumë për strategjitë e ndryshme që adoptojnë shtetet e vogla për të

kompensuar defiçitin e fuqisë së tyre. Rreth dy dekada më parë dukej normale të

theksohej se qëllimi kryesor i politikës së jashtme të shteteve të vogla ishte zgjidhja e

punëve të tyre në mënyrë sa më të pavarur dhe sigurimi i mbijetesës së shoqërive,

ekonomive dhe territoreve të tyre, si dhe i identiteteve të tyre kombëtare. Strategjitë e

këtyre shteteve kanë variuar nga izolimi mbrojtës, në strategjitë e ndryshme të adaptimit

deri në strategjitë e ―politikës së jashtme aktive‖ që synonin modifikimin e mjedisit

ndërkombëtar për ta bërë atë më të përshtatshme për interesat e shteteve të vogla. Për të

kuptuar se si politikat e ndryshme të jashtme dhe të sigurisë mund të ndjekin në parim

qëllime të njëjta është e nevojshme një reflektim mbi natyrën e sovranitetit.

Koncepti i sovranitetit të shtetit modern, i lindur nga Paqja e Vesfalisë, sipas Morgenthau

kuptohet si ―autoriteti legal suprem i kombit për të bërë dhe detyruar zbatimin e ligjeve

brenda një territori të caktuar dhe, si pasojë, pavarësia nga autoriteti i çdo kombi tjetër

dhe barazia me të sipas ligjit ndërkombëtar.‖204

Kështu, sovraniteti ka një komponent të

brendshëm dhe një të jashtëm. Sovraniteti i brendshëm do të thotë predominim i shtetit

204 Morgethau, Hans J. (Politics Among Nations) Politika Ndërmjet Kombeve, Instituti i Studimeve

Ndërkombëtare, Tiranë, 2008, (1967: 305).

98

brenda territorit të tij. Sovraniteti i jashtëm nuk përfshin të drejtën për predominim

ndërkombëtar, por përfshin pavarësinë nga fuqitë e huaja. Ky koncept tregon qartë

mbrojtjen nga intervencioni, trajtimin e barabartë sipas ligjit ndërkombëtar dhe ndjekjen

e një politike të jashtme autonome.

Reflektimet për natyrën e sovranitetit ndihmon në kuptimin e politikave të ndryshme të

jashtme dhe të sigurisë. Në lidhje me sovranitetin e jashtëm, ato mund të shikohen si

kombinim i autonomisë dhe influencës. Shtetet mund të vendosin të hyjnë në

marrëveshje bashkëpunimi të ngushtë për të maksimalizuar sovranitetin e tyre.

Influenca konsiderohet si shoqëruese e pavarësisë (autonomisë) dhe identitetit

njëkohësisht. Një shtet nuk mund të ruajë pavarësinë (autonominë) dhe njëkohësisht

identitetin e tij pa pasur një ndikim tek të tjerët.

Gjërat ndryshojnë akoma më shumë në rastin e proceseve të integrimit rajonal. Një shtet i

vogël mund të ballafaqohet nga një ―dilemë integrimi‖: Ose shteti duhet të lëshojë një

pjesë të rëndësishme të sovranitetit duke u kufizuar në lirinë e veprimit dhe rrjedhimisht

në mundësinë për të ndjekur interesat e tij, ose shteti duhet të insistojë në pavarësinë e tij

duke rrezikuar të abandonohet, d.m.th. Të mos përfshihet në proçesin e integrimit dhe të

ballafaqohet me pasojat shoqëruese.

Në librin e fundit ―Ndërtimi i shtetit‖, Fukuyama përpiqet të shpjegojë sfidat e ndërtimit

të shteteve të reja e demokratike, kryesisht të dekadës së fundit. Argumentimet e

Fukuyam-ës për sfidat e ndërtimit të shteteve, forcimit të demokracisë liberale, fitimit të

legjitimitetit ndërkombëtar dhe mos aftësia për të hyrë në marrëdhëniet ndërkombëtare,

janë të bazuara në shumë shembuj të përditshëm. Pavarësisht ndihmës së aktorëve

botërorë, argumenton profesori i njohur amerikan, demokracitë nuk mund të eksportohen

por ato duhet të burojnë aty - brenda shoqërisë. Pa ndihmën dhe vullnetin e njerëzve nga

poshtë - popullit, demokracia edhe mund të vendoset por është e predispozuar të dështojë.

Duke e përcaktuar një shtet të vogël nga kapacitetet për të ndikuar dhe kapacitetet për t‘u

mbrojtur, ajo përfshin si realitetet fizike edhe perceptimet psikologjike në të njëjtin

definicion. Ky definicion mund të zgjerohet lehtë duke zëvendësuar fjalët interesa sigurie

me fjalët interesa ekonomike për të kuptuar realitetet e ekonomisë kapitaliste të bazuar në

treg. Sipas të gjitha përcaktimeve të mësipërme, shtetet e BP janë të vogla. Nga

pikëpamja e madhësisë së sipërfaqes te popullsia e përbashkët e deri te ekonomitë e tyre

së bashku janë të dobëta, etj.

Përsa i përket forcave të armatosura shohim se Serbia dhe pse ishte për 10 vite në luftë

dhe në fund pati përballje me fuqinë më të madhe ushtarake të kohës NATO-në, ajo

prapë paraqet forcën më të madhe ushtarake regjionale në krahasim me shtetet e dala nga

shpërbërja e ish-Jugosllavisë.

Pas vitit 1999 industria e saj ushtarake e fuqishme doli e padëmtuar dhe menjëherë

99

vazhdoi me përsosjen e armatimit dhe teknikës ushtarake205

sipas standardeve të NATO-

s.

Ajo vazhdon të eksportojë armatim në Lindje dhe Perëndim me vlerë afro 1 miliard USD.

Sipas Amnesty International në periudhën 2004-2007, Serbia ka qenë eksportuesi më i

madh i armëve në Izrael, kurse Iraku edhe në kohën e Sadam Hyseinit por edhe pas tij ka

qenë më shumë i interesuar për armatimin serb.206

Panairi ndërkombëtar i armatimit në Beograd paraqet panairin më të madh në Ballkan.

Populli serb ushtrinë e tij e përmend në afro 2000 këngë dhe poezi, dhe pas kishës gëzon

respektin më të madh si institucion. Gjatë vitit 2011 parashihej profesionalizimi i plotë i

saj. Ushtria profesionale do i ketë 37.000 pjesëtarë nga ata 45% ushtarë profesionistë

(16.000), 25 % nënoficerë dhe 15% oficerë dhe civilë.207

3.4. Vështrim i shpejtë i dokumenteve strategjike të vendeve të BP

Strategjitë e sigurisë dhe dokumente të tjerë të sigurisë, që janë në fuqi në vendet e

Ballkanit Perëndimor208

, janë miratuar vitet e fundit, por mënyra, institucioni miratues,

dhe vetë tipat e dokumenteve përfaqësojnë variante nga më të ndryshmet. Në Shqipëri,

Strategjia e Sigurisë Kombëtare, u miratua në nëntor 2004 nga Parlamenti, ndërsa në vitin

2005 u miratua Strategjia Ushtarake si variant i rishikuar i asaj të miratuar në 2002.

Gjithashtu ekziston edhe një Libër i Bardhë për Mbrojtjen, miratuar në 2005.

Në Bosnjë dhe Hercegovinë, për herë të parë një dokument i Politikës së Mbrojtjes u

miratua nga Presidenca e B-H në maj 2001, më pas një Libër i Bardhë mbi Mbrojtjen u

miratua nga Presidenca në mars 2005, e cila u ndoq nga një dokument mbi Politikën e

Sigurisë në Shkurt të vitit pasardhës miratuar nga i njëjti institucion. Në Kroaci,

Parlamenti miratoi Strategjinë e Sigurisë Kombëtare në Mars të 2002. Në të njëjtën kohë,

u miratua edhe Strategjia e Mbrojtjes, ndërkohë, Rishikimi Strategjik i Mbrojtjes

(Strategic Defence Review) u hartua nga Ministria e Mbrojtjes në 2005. Koncepti i

Sigurisë dhe i Mbrojtjes Kombëtare të Maqedonisë u miratua në shkurt 2003, ndërsa si

një dokument me karakter rajonal ne vlerësuam dhe morëm në konsideratë Librin e

Bardhë mbi Mbrojtjen e Maqedonisë (Tetor 2005) si dhe Kuadrin e Politikave për

205

Autoblinda ―Llazar‖, sistemi artilerik vetëlëvizës ―Nora-B/52‖, raketahedhësi shumë-tytësh ―Pllamen‖,

raketahedhësi ―Sora 122mm‖, raketahedhësi ―Bumbar‖, fluturakja e vogël pa pilot ― Vrabac‖, gjenerata e re

e tankut М-84А në atë të modernizuar М-84АB1, si dhe pushka ―M-21‖. Faqja zyrtare e Forcave të

Armatosura të Republikës së Serbisë. 206

www.koha.net ―Afera e shitblerjes së armëve në mes Qeverisë Irakiane dhe Serbisë‖, 20.08.2007. 207

Risi në ushtrinë serbe paraqet edhe inkuadrimi i femrës si pjesëtare e forcave të armatosura dhe

aktualisht numri i tyre sillet rreth 500. Faqja zyrtare e Ministrisë së Mbrojtjes së Republikës së Serbisë

2011. 208

Shih dhe: László Póti. Kërkues i vjetër shkencor, Universiteti Kombëtar i Mbrojtjes Zrinyi Miklós,

Qendra për Studime Strategjike dhe të Mbrojtjes, Budapest cituar nga Konferenca Ndërkombëtare mbi

Zhvillimin e Strategjisë së Sigurisë Kombëtare, mbajtur më 21 shtator 2007, organizuar nga Qendra e

Gjenevës për Kontrollin Demokratik të Forcave të Armatosura dhe Instituti për Demokraci dhe

Ndërmjetësim, BOTIMET TOENA Tiranë, 2007.

100

Buletinin Strategjik të Mbrojtjes (Tetor 2003) mbi të cilin ai u bazua.

Në Mal të Zi, menjëherë pas shpalljes së pavarësisë në Qershor 2006 qeveria miratoi

Strategjinë e Sigurisë Kombëtare. Serbia ende nuk ka një strategji specifike të sigurisë,

vetëm se aty ekzistojnë tri dokumente që janë ende në fuqi si: Strategjia e Mbrojtjes së

Unionit Shtetëror Serbi & Mal i Zi (2005) miratuar nga parlamenti, Libri i Bardhë mbi

Mbrojtjen e këtij Unioni, hartuar nga Ministria e Mbrojtjes (2005), si dhe Rishikimi

Strategjik i Mbrojtjes, gjithashtu miratuar nga kjo ministri në 2006, në 2009 është

miratuar Strategjia e Sigurisë.

Më 15 Tetor 2010, një nga pikat e rendit të ditës së mbledhjes së qeverisë së

Kosovës ka qenë Miratimi i Strategjisë së Sigurisë Kombëtare. Strategjia e sigurisë së

Republikës së Kosovës, është dokumenti i parë për sigurinë kombëtare të Kosovës i

hartuar nga institucionet e shtetit dhe i miratuar nga Këshilli i Sigurisë. Kryeministri

Thaçi ndër të tjera thekson se: ―Në debatin për Strategjinë e sigurisë kanë qenë të

involvuar shumë faktorë dhe ekspertë vendorë e ndërkombëtarë.‖209

Ky lajm na bën me dije me disa elementë: së pari Kosova është një shtet i ri, së dyti

dokumentet strategjike miratohen me konsulencën ndërkombëtare si BE dhe NATO, së

treti sfidat e lidërshipit i takojnë së ardhmes.

Këto dokumente të sigurisë së 7 vendeve të Ballkanit Perëndimor210

dëshmojnë në një

masë të konsiderueshme njëkohësisht edhe afërsi edhe diversitet ndërmjet tyre. Numri i

madh i dokumenteve krijon përshtypjen gjithashtu se vendet e rajonit kanë zhvilluar

tashmë një sistem të zhvilluar të dokumenteve të sigurisë211

.

3.4.1. Kroacia

Në këtë analizë të shkurtër të dokumentit të Strategjisë për Sigurinë Kombëtare të

Republikës së Kroacisë e vitit 2002 dhe Draft dokumentit të Strategjisë Kombëtare të

Sigurisë të Republikës së Kroacisë e vitit 2010, synohet të jepet një përshkrim i strukturës

dhe përmbajtjes të këtyre dy dokumenteve212

.

Mund të konsiderohet e pabesueshme për Kroacinë fakti që ajo aktualisht ka në përdorim

Strategjinë për Sigurinë Kombëtare të Republikës së Kroacisë të miratuar me ligj në 19

Mars 2002 nga Parlamenti Kroat. Ky është një dokument dymbëdhjetë vjeçar që shpreh

aspiratën e Kroacisë për anëtarësimin në NATO dhe Bashkimin Evropian, si dhe në

209

http://www.aktualiteti.com/nacionale/34-nacionale/10933-kosova-me-strategji-te-sigurise-kombetare-

.html. 210

Duke marrë në konsideratë ndryshimet e shpejta në mjedisin e sigurisë së vendeve të Ballkanit

Perëndimor si dhe progresin në proçesin e përafrimit të tyre me NATO dhe BE, shumica e këtyre

dokumenteve të vendeve të rajonit, megjithëse të miratuara rishtazi, janë nën rishikim dhe dokumente të

reja. 211

Të gjitha shtetet kanë nga 1-3 dokumente të lidhura me sigurinë që përfshijnë nivele të ndryshme. Sipas

terminologjisë së përdorur, gjithkush mund të dallojë tri tipa dokumentesh të niveleve të ndryshme. 212

Për më gjerë shih: Ribaj P. dhe Cami Sh., ―Lufta, Paqja, Siguria. Realitete ballkanike‖, Tiranë, 2016

(në procesin e botimit,) f166-178

101

aspektin gjeopolitik akoma ekziston Republika Federale e Jugosllavisë dhe në të njëjtën

kohë Kosova është ende pjesë e Serbisë. Pra, në aspektin e përshkimit të mjedisit të

sigurisë, gjeopolitikës, një pjese të konsiderueshme të sfidave, rreziqeve, kërcënimeve

dhe elementëve të tjerë, Strategjia Kombëtare e 2002 nuk i përgjigjet zhvillimeve aktuale

të vendit.

Anëtarësimi i Kroacisë në NATO në 2009, ndryshimet politike dhe sociale të ndodhura

në vend, zhvillimet rajonale, nxorën nevojën e miratimit të një strategji të re

bashkëkohore dhe praktike. Në 2010, Qeveria Kroate krijoi një komision të gjerë ndër-

dikasterial dhe shumë-institucional për të hartuar strategjinë e re. Pavarësisht punës

voluminoze Kroacia nuk arriti të finalizojë miratimin e strategjisë së re. Ekzistojnë shume

arsye, por argumenti kryesor është ndryshimi i mjedisit të sigurisë, me anëtarësimin e

Kroacisë në 1 Korriku 2013 në BE dhe hyrja e vendit në 2015 në marrëveshjen

―Schengen‖. Ekzistojnë edhe faktor të tjerë jo plotësisht të shfaqur, ku ndër më kryesorët

është qëndrimi i institucioneve të ndryshme gjatë procesit të hartimit të draftit. Kjo mund

të shpjegohet edhe me transferimin e kryesimit të komisionit nga Ministria e Mbrojtjes

tek Ministria e Punëve të Jashtme dhe Integrimit Evropian. Aktualisht, procesi i hartimit

të strategjisë së re akoma është në situatë ―ngërçi‖. Pavarësisht se strategjia e re është në

statusin e ―draftit‖ dhe jo plotësisht aktuale me mjedisin e sigurisë së Kroacisë, ajo mund

të konsiderohet një dokument i vlefshëm. Kjo jo vetëm se do të shërbej si bazë për draftin

e ri, por edhe për përmbajtjen, strukturën dhe trajtimin e çështjeve kryesore.

Draft strategjia përfshin ruajtjen e interesave jetik kombëtar, merr në konsideratë të gjitha

kapacitetet kombëtare të vendit dhe aleatëve, vlerëson pozicionin e ri ndërkombëtar me

anëtarësimin në NATO dhe procesin e anëtarësimit në BE (faktikisht i përmbushur).

Si përfundim, ky dokument në pikëpamje të strukturës dhe përmbajtjes është i

vlerësueshëm pasi është i qartë, i thjesht, praktik, nuk është i ndikuar nga ―teorizmi‖ dhe

konceptet e përgjithshme teorike dhe është tentuar të shpreh çështjet më të rëndësishme

për Kroacinë e viteve 2010. Drafti i strategjisë mbështet të gjitha përpjekjet kryesore të

Konceptit të ri Strategjik të NATO-s, si mbrojtja kolektive, menaxhimi i krizave, siguria

bashkëpunuese. Ky dokument është analizuar nga Komanda e Aleancës për

Transformimin (ACT, Norfolk) dhe është vlerësuar si dokument i shkëlqyer që integron

mirë politikën e NATO-s. Pra, në pikëpamje të kontributit, dokumenti është rezultat i

angazhimit të shumë aktorëve kombëtar dhe ndërkombëtar, institucional dhe publikut të

gjerë.

3.4.2. Maqedonia - Libri i Bardhë

Që në hyrje veçon për Maqedoninë:Vendi i të barabartëve,Vend midis të barabartave në

NATO dhe BE213

. Libri i Bardhë për Maqedoninë është dokument themelor dhe paraqet e

213

Librin i Bardhë të Mbrojtjes së Maqedonisë, 2012, botim anglisht Për më gjerë shih: Ribaj P. dhe Cami

Sh., ―Lufta, Paqja, Siguria. Realitete ballkanike‖, Tiranë, 2016 (në procesin e botimit,) f166-178

102

Konceptin e Mbrojtjes e Sigurisë.. Me Librin e Bardhë të Mbrojtjes 2012 riafirmohen

vlerat dhe interesat nacionale për realizimin e plotë të qëllimeve me prioritet, posaçërisht

atyre që kanë të bëjnë me qasjen sa më të shpejtë ndaj anëtarësimit të plotë në NATO dhe

BE, duke përfshirë këtu edhe kontributin në sigurinë dhe stabilitetin euroatlantik dhe

rajonal. Aleanca e respekton përkushtimin e Maqedonisë ndaj vlerave të NATO-s, si dhe

kontributin tonë për sigurinë dhe stabilitetin euroatlantik dhe rajonal. Libri i Bardhe i

Mbrojtjes, në përgjithësi, përfaqëson rezyme të të gjitha segmenteve të cilat e përbëjnë

politikën nacionale të sigurisë dhe mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë:. Për mjedisin

e sigurisë në dokument theksohet se Republika e Maqedonisë nuk ballafaqohet me

kanosje të drejtpërdrejtë konvencionale ndaj sigurisë së saj nacionale, por këto lloje

kanosjesh nuk mund të anashkalohen apo injorohen.. Për Interesat kombëtare të sigurisë

shkruhet se janë rezultat i vlerave bazike të përcaktuara me Kushtetutën e Republikës së

Maqedonisë. Interesa të përhershme kombëtare janë: ruajtja e pavarësisë, sovranitetit,

integritetit territorial dhe karakterit unitar të shtetit, si dhe karakterit të tij multi-etnik dhe

multi-kulturor

Tabela 3: Skema e mbrojtjes dhe e sigurisë se Rep. së Maqedonisë

Kompetencat në sigurinë dhe mbrojtjen zbatohen në pajtim me Kushtetutën dhe ligjet e

Republikës së Maqedonisë. Ligji për mbrojtje i përcakton kompetencat në pjesën e

sigurisë dhe mbrojtjes.

Gjykoj se Libri i Bardhë i Maqedonisë është një dokument i përafërt me Strategjinë

Kombëtare të saj, por më shumë i afrohet strategjisë ushtarake.

103

3.4.3. Libri i Bardhë i Mbrojtjes së Bosnjë-Hercegovinës

I vitit 2005, është dokumenti që informon qytetarët e BiH mbi statusin e forcave të

armatosura të BiH. Ky dokument shpreh në mënyrë të qartë arritjet e reformave të

mbrojtjes deri në vitin 2005 si dhe vizionin e Bosnje Hercegovinës për të ardhmen në

sektorin e mbrojtjes. Bosnje-Hercegovina synon të aplikojë praktikat dhe përvojat më të

mira të ndjekura nga vende me demokraci të përparuara për zhvillimin e forcave

ushtarake profesionale. Pa u zgjatur, dokumenti Libri i Bardhë i Mbrojtjes së Bosnje

Hercegovinës paraqet në mënyrë të qartë të arriturat dhe vizionin në sektorin e mbrojtjes

në të ardhmen. Procesi i reformave të mbrojtjes është bashkëkryesuar nga Ministri i

Mbrojtjes dhe përfaqësuesit më të lartë të NATO-s dhe OSBE në Sarajevë të mbështetur

nga zyrtarë të lartë shtetërorë dhe të përfaqësive të huaja në vend. FA të BiH do jenë më

të vogla në numër, të mirë pajisura, të lëvizshme, të mirë trajnuara, me ushtarë të

motivuar e të drejtuar nga oficerë e nënoficerë të kualifikuar dhe të mbështetur nga

personel civil të aftë e profesional. Këto forca përfshi dhe rezervat do jenë të afta për të

vepruar dhe ndërvepruar si brenda vendit ashtu edhe me forcat e NATO-s.

3.4.4. Strategjia e Sigurisë Kombëtare të Republikës së Serbisë.

Për një refleksion më real të mjedisit të sigurisë dhe sidomos impaktit të mundshëm në

hapësirën shqiptare për këtë dokument po përcjell informacion më të zgjeruar. Për

mjedisin global mes të tjerash theksohet se konfliktet rajonale dhe lokale, ekstremizmi

etnikë dhe fetarë, terrorizmi, krimi i organizuar, përhapja e armëve të shkatërrimit në

masë dhe migrimi ilegal, ndryshimet klimatike dhe defiçitet në rritje të burimeve të

energjisë kërcënojnë stabilitetin e vendeve të veçanta dhe rajone të tëra dhe sigurinë

globale. Tipar thelbësor i këtyre sfidave, rreziqeve dhe kërcënimeve është se ato bëhen

më të paparashikueshme, asimetrike dhe kanë karakter transnacional. Bota po përballet

me sfidat e imponuara nga shkelje të rënda të Kartës së OKB-së dhe normave të

përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare, sidomos ndërhyrjet në punët e brendshme të

shteteve sovrane si dhe koncepti i praktikës së sulmeve parandaluese dhe ndërhyrjeve

ushtarake. Përpjekjet për t'i dhënë legjitimitet krijimit të shteteve të reja në territoret e

shteteve sovrane, anëtare të OKB-së, shkel rendin ekzistues juridik ndërkombëtar dhe

rrezikojnë situatën e përgjithshme të sigurisë në botë. Politika e Jashtme e Përbashkët e

BE-së dhe përfshirja e forcave të mbrojtjes evropiane në zgjidhjen e problemeve të

sigurisë tregojnë një rol të rëndësishëm të BE-së në harmonizimin e marrëdhënieve dhe

interesave të vendeve evropiane dhe duke marrë një pjesë të përgjegjësisë së përbashkët

në krijimin e sigurisë evropiane dhe globale.

Për mjedisin rajonal shkruhet se vendet e rajonit të Evropës Juglindore pranojnë të

promovojnë vlerat e demokracisë, stabilitetit ekonomik dhe social dhe të sigurisë. Në

104

historinë e kohëve të fundit problemet e trashëguara nga e kaluara, kontradiktat historike,

konfliktet mes kombeve dhe shteteve të rajonit të Evropës Juglindore dhe veçanërisht në

Ballkan, ndikojnë në situatën e sigurisë në rajon. Pozita gjeostrategjike e Evropës

Juglindore, përmes të cilës kalojnë linjat e energjisë dhe komunikimit që lidhin vendet e

zhvilluara të Evropës me rajonet e Kaukazit, basenin e Kaspikut, Lindjen e Mesme dhe

Mesdheun, ndikojnë në situatën e sigurisë të shteteve në kontinentin evropian.

Interesat kontradiktore të shteteve në përdorimin e rrugëve tranzite dhe burimeve çojnë

në krijimin e krizave dhe kërcënimeve ndaj sigurisë dhe stabilitetit në Evropën

Juglindore…. Tentativa e shkëputjes e një pjese të territorit të Republikës së Serbisë në

bazë të shpalljes së njëanshme të pavarësisë nga institucionet e përkohshme të Krahinës

Autonome të Kosovës dhe Metohisë është një problem veçanërisht i shquar. Njohja e të

ashtuquajturës Republikë e Kosovës në territorin e Republikës së Serbisë, nga një numër

të vendesh në botë, reflekton negativisht në forcimin e besimit dhe të bashkëpunimit dhe

ngadalëson procesin e stabilizimit në rajon214

. Terrorizmi dhe zgjerimi i krimit të

organizuar, korrupsioni, trafiku i lëndëve narkotike dhe armëve, qenieve njerëzore, më të

theksuara në Kosovë dhe Metohi, ngarkojnë situatën e sigurisë në Evropën Juglindore.

Kthimi i refugjatëve, të zhvendosurve në ish-Jugosllavi dhe statusi i tyre social e bëjnë

gjendjen e sigurisë në rajon edhe më komplekse. Marrëdhëniet mes shteteve në rajon janë

të ngarkuara me kthimin e refugjatëve dhe kthimin e pronës, problemet e kufijve,

integrimi pamjaftueshëm i komuniteteve minoritare. Vazhdimësia e mbështetjes

ndërkombëtare dhe prania ushtarake e sigurisë me mandatin e OKB-së në rajon

kontribuon në stabilizimin dhe parandalimin e shfaqjes së konflikteve në shkallë të gjerë.

Ndërtimi i mekanizmave të përbashkëta për parandalimin e rreziqeve e kërcënimeve dhe

menaxhimi i krizave, janë parakusht për tranzicion demokratik të vendeve të rajonit.

Edhe në sythin Siguria e Republikës së Serbisë. Theksohet se Republika Serbisë përballet

me sfida, rreziqe dhe kërcënime që rrezikojnë sigurinë e saj. Kërcënimi kryesor për

sigurinë është tentativa për shkëputje e territorit të Krahinës Autonome të Kosovës dhe

Metohisë. Gjendja e sigurisë në Kosovë dhe Metohi e ngarkuar me akte me motive etnike

të dhunës i kontribuojnë pasigurisë dhe frikës në mesin e pjesëtarëve të popullit serb dhe

të komuniteteve pakicë etnike. Republika e Serbisë si dhe vendet e tjera të rajonit, janë

përballur me terrorizmin, format e ndryshme të krimit të organizuar, korrupsionit,

trafikimit të narkotikëve, aktivitetet shkatërruese të sekteve të caktuara fetare, trafikimin

e njerëzve, dhe krimit financiar dhe të teknologjisë së lartë. Zhvillimi i ngadalshëm i

institucioneve demokratike, kultura politike, demokratike, marrëdhëniet në Kosovë dhe

Metohi, mosrespektimi i të drejtave njeriut, mohimi i lirisë së lëvizjes, zgjerimi i krimit të

organizuar, uzurpimi dhe shkatërrimi i pronës private, trashëgimisë kulturore – historike

dhe procesi i vështirë i kthimit të refugjatëve dhe personave të zhvendosur brenda vendit

214

Strategjia e Sigurisë Kombëtare të Republikës së Serbisë. 2009. Botim anglisht.

http://www.mod.gov.rs/multimedia/file/staticki_sadrzaj/dokumenta/strategije/Strategija_nacionalne_bezbe

dnosti_RS_eng.pdf

105

si dhe probleme me dimensione rajonale, janë kthyer në burimin kryesor të jostabilitetit

në Republikës së Serbisë. Shpallja e paligjshme e pavarësisë së Kosovës dhe dështimi i

pranisë ndërkombëtare civile dhe ushtarake në Kosovë dhe Metohi në krijimin e një

shoqërie civile multi-etnike, multi-fetare dhe multi-kulturore kontribuon negativisht në

sigurinë e Republikës së Serbisë215

. Situata e përgjithshme e sigurisë në Republikën e

Serbisë është prekur ndjeshëm nga pasojat e luftës civile e zhvilluar në territorin e ish

Republikës Federative Socialiste të Jugosllavisë, të izolimit ndërkombëtar dhe

bombardimeve të NATO-s , si dhe problemet e tranzicionit…..

Sfidat, rreziqet dhe kërcënimet për sigurinë e Republikës së Serbisë kanë karakter

kompleks në nivel global, rajonal dhe kombëtar…... Zgjidhja e njëanshme në

kundërshtim me Kartën e OKB-së dhe të drejtës ndërkombëtare i kontribuon rajonit për

t'u bërë faktor afatgjatë i jostabilitetit. Gjendja e sigurisë dhe zbatimi i "Propozimit

gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës" (Plani i Ahtisaarit), i cili nuk është

pranuar në KSKB, mund të shkaktojë shkallëzim të dhunës në Kosovë dhe Metohi dhe të

bëhet një burim i rreziqeve për sigurinë e Republikës së Serbisë dhe destabilizimit të

rajonit216

. Forca paramilitare e ashtuquajtura FSK, paraqet një kërcënim serioz për

regjimin ekzistues të kontrollit të armëve rajonal dhe kërcënon sigurinë në rajon. Siguria

e Republikës së Serbisë mund të kërcënohet nga rebelimi i armatosur, si një formë të

veçantë të konfliktit të armatosur dhe e dhunshme për të ndryshuar kufijtë. Terrorizmi

është një nga rreziqet më të mëdha dhe kërcënimeve globale, rajonale dhe sigurisë

kombëtare. Përhapja e armëve të shkatërrimit në masë është potencialisht kërcënimi më i

madh për sigurinë globale dhe evropiane dhe për sigurinë e Republikës së Serbisë.

Ekstremizmi kombëtar dhe fetar, i cila i ka rrënjët në konfliktet mbi baza etnike dhe

fetare në të kaluarën, është një faktor rreziku dhe një kërcënim për sigurinë. …Këto

problem përvijohen dhe te sythet për interesat e Republikës së Serbisë si shprehje e

vlerave dhe nevojave të qytetarëve, kombeve të përcaktuara me Kushtetutë. Si përfundim

në Serbi, SSK është një shprehje e përputhshmërisë së faktorëve relevante politikë të

institucioneve qeveritare, organizatave të shoqërisë civile dhe qytetarëve në qasjen e

përgjithshme dhe në mënyra për arritjen e mbrojtjes së interesave kombëtare, në

përputhje me sfidat aktuale duke vlerësuar, rreziqet dhe kërcënimet për sigurinë e

Republikës së Serbisë….. SSK duhet të përshtatet menjëherë me kushtet në të cilat do të

zbatohet, për mbrojtjen e interesave kombëtare

215

Po aty 216

Strategjia e Sigurisë Kombëtare të Republikës së Serbisë. 2009. Botim anglisht.

http://www.mod.gov.rs/multimedia/file/staticki_sadrzaj/dokumenta/strategije/Strategija_nacionalne_bezbe

dnosti_RS_eng.pdf

106

3.4.5. Strategjia e Sigurisë Kombëtare të Malit të Zi

Është dokumenti që përcakton zhvillimin dhe funksionimin e sistemit të sigurisë

kombëtare të Malit të Zi dhe kjo është shprehje e angazhimit të saj për të qenë pjesë e

sigurisë rajonale dhe globale te sistemeve217

.

Strategjia adreson interesat kombëtare, objektivat e sigurisë, rreziqet e sigurisë dhe sfidat,

reagimet e mundshme të shtetit të Malit të Zi ndaj këtyre rreziqeve dhe sfidave, si dhe

strukturën e sistemit të sigurisë kombëtare; ajo gjithashtu fokusohet në kapacitetet e

shtetit të Malit të Zi dhe përpjekjet e saj të vazhdueshme për t'u përshtatur me ndryshimet

globale dhe për të kontribuar në sigurinë dhe stabilitetin në Evropën Juglindore.

Strategjia konfirmon angazhimin e Malit të Zi për të ndërmarrë të gjitha veprimet e

nevojshme në mënyrë që të plotësojnë kushtet për integrimin e saj në strukturat e tjera

ndërkombëtare të sigurisë euroatlantike. Në këtë kontekst, qëllimi strategjik i Malit të Zi

është që të bëhet një anëtare e plotë e NATO-s dhe BE-së sa më shpejt që është e

mundur. Duke pasur këtë qëllim në mendje, Mali i Zi kërkon të bashkohet me programin

Partneritet për Paqe të NATO-s.

Strategjia është dokument publik. Politika e Sigurisë e Malit të Zi është e fokusuar në

ruajtjen e interesave të saj kombëtare dhe shtetërore dhe të kërkuar për të përmbushur

plotësisht objektivat e saj të sigurisë, bazuar në parimet e një demokracie të zhvilluar,

shtetit të së drejtës dhe orientimin e saj drejt integrimeve euro-atlantike, me respekt të

plotë të ndërkombëtare ligji dhe parimet e pranuara ndërkombëtarisht të zgjidhjes

paqësore të mosmarrëveshjeve dhe me respektimin e mjedisit. Do të ndalesha sidomos te

perceptimi kërcënimeve . Në dokument theksohet se Kërcënimet Konvencionale

ushtarake: numri i këtyre kërcënimeve është zvogëluar ndjeshëm, koha paralajmërim për

operacionet në shkallë të gjerë me armë konvencionale është rritur dhe ndikimi i

drejtpërdrejtë ushtarake e operacioneve të mundshme konvencionale është e kufizuar deri

në rajone relativisht të vogla. Megjithatë, një përshkallëzim gjeografike që përfshin Malin

e Zi direkt mund kurrë të përjashtohet krejtësisht. Rreziqet potenciale të krizave në rajon

nuk janë eliminuar krejtësisht .

Terrorizmi Global dhe ekstremizmi i dhunshëm: kjo kategori e sfidave të sigurisë

aktualisht përbën një nga kërcënimet më të rëndësishme globale, rajonale dhe kombëtare

për shkak të karakterit të saj ndërkombëtar dhe lidhje me krimin e organizuar.

Të gjitha format e krimit të organizuar - të trafikimit të paligjshëm të narkotikëve,

armëve, agjentë kimikë, biologjikë dhe bërthamore-radiologjike, qenieve njerëzore,

kontrabandës dhe përhapjes së armëve të shkatërrimit në masë mund të zhvillohet në

kërcënimet më serioze ndaj shoqërisë, shtetit dhe ekonomisë.

217

Për më gjerë shih: Ribaj P. dhe Cami Sh., ―Lufta, Paqja, Siguria. Realitete ballkanike‖, Tiranë, 2016

(në procesin e botimit,) f.175-177

107

Korrupsioni në të gjitha format e saj, abuzim me pushtetin, institucionet e dobëta dhe

mungesa e përgjegjësisë mund të prish shtetin nga brenda dhe të kontribuojnë në

destabilizimin dhe pasigurisë rajonale.

3.4.6. Një qasje shqiptare

Gjatë një gjysmë shekulli, shume vende pas Luftës se Dyte Botërore i përkushtuan një

vëmendje te veçante sigurisë dhe mbrojtjes kombëtare duke u bazuar ne një koncept qe

ne themel vinte çdo gjë ne shërbim te mbrojtjes. Edhe strategjitë kombëtare e shprehnin

qe ne termat e titujve te tyre tendencën e një mbrojtje te çdo pjese te territorit me te gjithë

resurset kombëtare e me çfarëdo lloj çmimi për kombin. Ne këtë rast përshkrimi i modelit

te Shqipërisë është shume domethënës për Mbrojtjen Totale. Shqipëria përjetoi jo vetëm

një ndër sistemet më të egra komuniste por edhe u vetizolua totalisht, pasi doli e

zhgënjyer nga aleancat e saj të pasuksesshme me Bashkimin Sovjetik e më pas me Kinën.

Duke u nisur nga ideja vetëizoluese dhe besimi se mund t‘ia dilte vetëm me forcat e veta

ajo hoqi dorë nga çdo lloj mbështetjeje nga jashtë.

Çuditërisht forca politike e kohës, besonte se Shqipëria pavarësisht se ishte një vend i

vogël e me resurse njerëzore dhe ekonomike të kufizuara mund t‘ia dilte të përballonte,

madje edhe të fitonte kundrejt një armiku të mundshëm edhe shumë më të madh në

numër dhe fuqi. I gjithë ky besim, bazohej në idenë se ndryshe nga vendet e tjera,

Shqipëria po formonte një Ushtri Popullore me unitet dhe ndjenjë të lartë atdhedashurie.

Qëllimet strategjike të Shqipërisë, mbrojtja e lirisë dhe e pavarësisë së atdheut në atë

kohë nuk mbështeteshin në ndihmën e jashtme ose në konjukturat ndërkombëtare, por

tërësisht në faktorin e brendshëm, në forcën, në atdhetarinë, në trimërinë e popullit tonë,

në armatosjen dhe përgatitjen e tij të gjithanshme, në gatishmërinë e lartë dhe të

përhershme të Forcave të Armatosura …218

Nën psikozën e Luftës së Ftohtë dhe në

përputhje me konceptin politik të kohës, vetizolimit, Ushtria Shqiptare ndërmori një sërë

ndryshimesh të cilat kryesisht kishin të bënin me përmasat e saj tejet të mëdha. Kështu,

deri në fillim të viteve ‗90 vetëm Ushtria, numëronte 61.000 ushtarakë aktivë ose mbi 2

% të popullsisë, 360.000 rezervistë dhe mbi 200.000 forca vullnetare territoriale, pa folur

për formacionet e rinisë studentore e shkollore të armatosura. Ndërsa, në përputhje me

parimet kryesore të mbrojtjes së vendit ―pëllëmbë për pëllëmbë‖, ushtria përveç

kazermave dispononte edhe 2.200 pika hapjeje e garnizone në të gjithë sipërfaqen e

vendit.219

Nën okelion ―Çdo gjë për mbrojtjen, çdo gjë për fitoren‖220

në vitin 1975 filloi

fortifikimi i Shqipërisë i cili vazhdoi deri në vitin 1985, kur vdiq diktatori Enver Hoxha.

Përfundimi i Luftës së Ftohtë, solli ndryshime thelbësore në agjendën e çështjeve të

218

―Arti Ushtarak I Luftës Popullore‖, (1985) Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë, Tiranë 1985, fq.

11 219

Prof. Dr. P. Ribaj; Prof. Dr P. Hasani ― Forcat e Armatosura- 95 vjet histori‖, AFA, 2007 220

Cituar në ―Arti Ushtarak i Luftës Popullore‖, Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë, Tiranë 1985,

fq. 48

108

sigurisë, duke e zgjeruar gamën e problematikës me të cilën përballej arena

ndërkombëtare. Në Shqipëri, pas rivendosjes se sistemit demokratik dhe me rivendosjen e

marrëdhënieve SHBA –Shqipëri, siguria do të filloje rimëkëmbjen dhe do të vërehen

hapat e para të rritjes, duke vazhduar progresin e vet me oshilacione në 20 vite tranzicion.

Gjithsesi, dokumentet strategjike shqiptare, përfshi ato për sigurinë, janë cilësuar shpesh

si teorike dhe që nuk përmbushin sa duhet standardin e të qenit njëkohësisht ― dokumente

pune‖, pra të udhëheqin reformat.

Hyrja e Shqipërisë në rrugën e transformimeve demokratike, pas vitit 1991, ishte e

natyrshme që do të reflektohej edhe në fushën e sigurisë. Kjo u pa si te konceptet e reja,

ashtu edhe në hapat konkrete (sidomos të natyrës politike/diplomatike) për sigurinë.

Dokumenti i parë shqiptar i Strategjisë së Sigurisë Kombëtare (SSK) u miratua në vitin

1995. Në periudhën vijuese, SSK-ja u rishikua edhe dy herë të tjera (në vitin 2000 e

2004). Aktualisht është hedhur për diskutim projekti i ri i SSK-së, ndërsa miratimi pritet

të bëhet nga Kuvendi i Shqipërisë gjatë muajit Shtator (2014).

Projekt dokumenti mbi Strategjinë e Sigurisë Kombëtare të Republikës së Shqipërisë

pasqyron në tërësinë e tij mendimin më të plotë dhe cilësor shqiptar të deritanishëm mbi

perspektivën e sigurisë kombëtare të Shqipërisë dhe interesave të saj në mjedisin e sotëm

global të sigurisë dhe si pjesë integrale e këtij mjedisi.

Karakteristikat thelbësore të saj deklarohen qartë- proaktiviteti dhe gjithëpërfshirja, të

cilat materializohen mjaft mirë në të gjithë përmbajtjen e dokumentit, pavarësisht disa

vërejtjeve .

Pikëinsja e brendshme për garantimin e sigurisë kombëtare përshtatet drejt me mjedisin

aktual të sigurisë, e cila del qartë në analizën e këtij mjedisi, që përbën çelësin e logjikës

që përshkon gjithë dokumentin, Analiza e mjedisit të sigurisë shqyrton objektivisht

situatën e sigurisë në të cilën gjendet sot vendi ynë, është transparent, por vlerësojmë se

cilësia e saj do të ishte më e mire, nëse për këtë kapitull do të kishte në dispozicion të

përpiluesve studime të vërteta strategjike, produkte analitikë gjithëpërfshirës mbi këtë

çështje.

Mendësia e re në fushën e sigurisë, nëpërmjet arkitekturës së re të sigurisë që shpall kjo

strategji përbën një qasje të pranueshme, të cilën sot e kanë përqafuar pjesa më e madhe e

shteteve demokratikë e të përparuar të globit.

Në tërësi mendoj se SSK është një shprehje e përputhshmërisë së faktorëve relevante

politikë të institucioneve qeveritare, OJQ-ve dhe qytetarëve në qasjen e përgjithshme dhe

në mënyra për arritjen e mbrojtjes së interesave kombëtare, në përputhje me sfidat

aktuale duke vlerësuar, rreziqet dhe kërcënimet për sigurinë e RSH-së. Strategjia është e

orientuar nga njohuritë bashkëkohore teorike në fushën e sigurisë, përvojën kombëtare

dhe nevojat e sigurisë, si dhe përvojat e vendeve të tjera në krijimin e sistemeve të tyre të

sigurisë kombëtare dhe zgjidhjen e rreziqeve dhe kërcënimeve ndaj sigurisë. Projekti i ri i

SSK është një dokument në të cilin qëllimet kryesore strategjike për forcimin e sigurisë

kombëtare janë vënë në mënyrë transparente për publikun ndërkombëtar dhe vendas dhe

109

është shprehur angazhimi i RSH për të kontribuar në mënyrë aktive në ndërtimin dhe

përmirësimin e sigurisë rajonale dhe globale. Zbatimi i trajtesave të përfshira në strategji

kërkon përfshirjen e koordinuar të gjitha organeve shtetërore dhe të subjekteve të tjera që

kanë të bëjnë me çështjet e sigurisë, në këtë mënyrë arrihet integrimi i plotë i sistemit të

sigurisë kombëtare të RSH. Projekti i ri i SSK mundëson një dokument bazë në të cilin

janë dhënë bazat për organizimin dhe realizimin e funksioneve të sigurisë të

shtetit,shoqërisë dhe individit përmes aktiviteteve në të gjitha nivelet e organizimit

shoqëror. Mendoj se projekti i ri i SSK siguron një pikënisje për zhvillimin e strategjive

mbështetëse në fushat kryesore shtetërore dhe në fusha të tjera të jetës shoqërore si dhe

për rregullimin normativ të aktiviteteve në kuadër të sistemit të sigurisë kombëtare.

Në tërësi, projekt-dokumenti në formatin e tij dallohet qartë se është veshur me një tis

teorik, që përfaqëson nivelin aktual modern të ndërtimit të strategjive e përshtatur me

mjedisin shqiptar, gjendjen dhe nevojat e tij.

Çështja është që, një komb i cili pretendon të cilësohet i civilizuar, duhet, midis të tjerash,

të ndërtojë dhe të ecë me parashikime realiste, të paktën për dy breza njerëzorë. E këto

gjejnë gjithmonë shtrat në dokumente strategjike si SSK. Për këtë arsye, do të ishte e

domosdoshme që, varësisht nga skenarët që parashikohet se do të mund të operojë

Evropa dhe SHBA, të ndërtohen edhe skenarët tanë kombëtarë. Në të kundërtën, veç të

kaluarës, do të humbasim edhe të ardhmen.

Në këtë kah theksoj se meriton vëmendje e përgjegjshmëri hartimi i dokumenteve

strategjike. Përgatitja e dokumentit të ri të SSK-së të RSH (SSK-2014) është pa dyshim

një zhvillim mjaft pozitiv në aspektin e sigurisë të vendit, pasi është cilësisht më i arrirë

dhe përmbush një boshllëk konceptual për institucionet e sigurisë të vendit. Ndërkohë

dihet se, një dokument i mirë i SSK-së duhet të përcaktojë: 1)vizionin për kombin, si një

objektiv final, si qëllimi më vital (―The end‖) për ekzistencën e prosperitetin e një vendi;

2) interesat më të rëndësishme që burojnë prej këtij qëllimi e janë të lidhura me të: 3)

kërcënimet që mund ta vënë në rrezik përmbushjen e tij; 4) masat që duhen marrë (pa

rënë në detaje teknike) për të shmangur/mposhtur këto kërcënime; 5) institucionet,

strukturat e larta që ngarkohen me vendimmarrjen strategjike për sigurinë dhe zbatimin e

detyrave kryesore të sigurisë.

Në SSK-2014 ai vizion për kombin, për të cilin në fund të fundit formulohet strategjia,

jepet pjesërisht në preambulë (por edhe këtu disi indirekt, duke iu referuar Kushtetutës,

aspiratës së popullit e lidershipit politik) dhe pjesërisht tek kapitulli për interesat

kombëtarë të Shqipërisë, por mungon një paragraf i sintetizuar, produkt ekskluziv i kësaj

Strategjie, i përshtatshëm për t ‘u referuar sa herë që nevojitet, nga institucionet,

politikanët, studiuesit etj.

Aspirata shekullore mund të jetë shtrati shekullor në të cilin lëvizin strategjitë e mëdha.

Sidoqoftë, kjo aspiratë shekullore e përmendur në Kushtetutë nuk është e përmendur në

SSK, të paktën në versionin e Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë.

Dimensioni i parë historik i strategjisë sonë është relativisht i thjeshtë, i qartë, dhe

110

jashtëzakonisht i ndjeshëm. Ky dimension, është bindja se interesat më themelore të

sigurisë kombëtare të SHBA-së do të rrezikoheshin, nëse një shtet ose një grup shtetesh

kundërshtare do të dominonin masën kontinentale Euroaziatike - ajo zonë e globit të

cilës i referohen shpesh si heartland (―zemër e dheut‖) . Ne luftuam dy luftëra botëror e

për ta penguar që të ndodhë kjo. Dhe, që nga viti 1945, ne jemi përpjekur të frenojmë

Bashkimin Sovjetik që të mos e zgjerojë avantazhin e tij gjeostrategjik për të dominuar

fqinjët e vet në Evropën Perëndimore, Azi e Lindjen e Mesme dhe të ndryshonte në këtë

mënyrë rrënjësisht ekuilibrin global të fuqisë në Eurazi. Për sa I përket strategjive tona

dhe mendësisë gjeopolitike shtetërore është thuajse i panjohur, por nuk është kështu për

partnerët tanë strategjikë. Po përmend veç një emër të njohur për opinionin publik

shqiptar, z. Philip Reeker, Zëvendësndihmës Sekretari i Shtetit për Evropën dhe

Euroazinë. Funksioni i tij flet qartë për hapësirën strategjike në të cilën ndodhet

Shqipëria. Kjo hapësirë ka vulën e pashlyeshme të gjeografisë, e cila do të ndikojë

përherë strategjitë tona. Për tu kthyer edhe një herë te çështja fillestare e një emri për

SSK. Natyrisht që SSKRSH 2014 sjell një frymë optimizmi dhe shfaq seriozitet në pika

të ndryshme. Ajo ka mangësi, por koha do të tregojë nëse emri i saj është apo nuk është:

― SSKRSH, një dokument thjesht sa për tu pasur221

.Vetë interesat dhe vlerat kombëtare

janë trajtuar shumë shkurt (gjithsej rreth tetë rreshta) në një kohë që ato duhet të përbëjnë

parakushtet/pikënisjen e gjithë shtjellimit të mëtejshëm të dokumentit të SSK. Si të tilla

ato kërkojnë formulim të qartë, mundësisht të paraqiten të listuara e të identifikuara

dallueshëm njëri nga tjetri, gjë që SSK-2014 nuk ia ka arritur plotësisht. Në SSK-në e

ShBA ato zënë pjesën më të madhe të dokumentit, rreth 30 faqe.

Faktori shqiptar në rajon, me zhvillimet politike të viteve të fundit, nga njëra anë paraqet

një element tepër të rëndësishëm sigurie (për Shqipërinë dhe për rajonin) nga ana tjetër

po kërkon me ngulm një rol e mbështetje më të madhe prej shtetit amë, Shqipërisë. Në

këtë aspekt SSK-2004 është më konkrete, pasi qartazi, jo vetëm e deklaron popullsinë

shqiptare që jeton në trojet e veta, jashtë kufijve të RSH, si një faktor të rëndësishëm

stabiliteti e sigurie rajonale, por deklaron edhe pozicionin mbështetës të RSH ndaj tij.

Edhe dokumentet e SSK të vendeve të tjera mbajnë pozicione të qarta në raport me atë

pjesë të popullsisë së vet që jeton jashtë kufijve shtetërorë. Kështu, në SSK të Serbisë

(2009) deklarohet: ―Interesi i Republikës së Serbisë është mbajtja dhe forcimi i

vijueshëm i lidhjeve të atdheut amë me Serbët që jetojnë e punojnë jashtë atdheut,

promovimi i bashkëpunimit kulturor, ekonomik, apo formave të tjera dhe mbështetja për

të ruajtur identitetin e tyre kombëtar e kulturor ‖. Në SSK të Britanisë së Madhe

nënvizohet fakti që ― një në çdo dhjetë britanikë‖222

tani jeton jashtë kufijve të vendit, si

221

Për më gjrë shih : Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetsim, Çështje Evropiane dhe të sigurisë, Nr. 28,

Tiranë 2014, f.64-71 222

Strategjia e Sigurisë Kombëtare e Britanisë së Madhe. 2010. Botim anglisht.

https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_da ta/file/61936/national-security-

strategy.pdf

111

dhe roli që një prani e tillë në botë, me cilësitë individuale që zotëron, së bashku me rolin

e gjuhës angleze, bëjnë që influenca e Britanisë në botë të tejkalojë përmasat fizike të saj

3.4.7. Koncepti Strategjik i Mbrojtjes i Republikës së Kosovës (projekt)

Sipas trajtesës së Agim Çeku223

,Ministër i Mbrojtjes së Republikës së Kosovës. Projekt-

Koncepti i Mbrojtjes së Republikës se Kosovës është dokument planifikimi i politikave

për periudhën 2014-2024, që përshkruan parimet themelore strategjike të mbrojtjes

kombëtare, prioritetet dhe masat për sigurimin e mbrojtjes kombëtare. Ky koncept-

dokument është ende i paautorizuar dhe i padiskutuar deri më tani në institucionet e

Kosovës, i cili paraqet përmbledhje të mendimeve, përvojave, praktikave dhe mësimeve

të nxjerra. Po ashtu paraqet përmbledhje të analizave, të gjeturave dhe rekomandimeve të

Rishikimit Strategjik të Sektorit të Sigurisë dhe do të shërbejë si bazë për hartimin e

Strategjisë Kombëtare të Mbrojtjes.

Mes të tjerash në dokument në sythin Mjedisi Strategjik i Sigurisë për mjedisi global i

sigurisë shkruhet se kërcënimet konvencionale të luftës shteti kundër shtetit janë

zvogëluar në masë të konsiderueshme në shekullin XXI. Në ditët e sotme, mjedisi i

sigurisë globale është bërë më i paparashikueshëm dhe më sfidues. Në një botë të

ndërvarur, Kosova përballet me rreziqe të ngjashme si shumë vende të tjera: rreziqet dhe

kërcënimet që dalin nga pabarazia ekonomike; aktivitetet terroriste; krimet

ndërshtetërore; armët bërthamore dhe të shkatërrimit në masë; përhapja e armëve të

vogla; krimit të organizuar, përfshirë trafikimin dhe krimit kibernetik.

Te mjedisi rajonal i sigurisë Kosova dhe rajoni i Ballkanit Perëndimor kanë një mjedis të

sigurisë shumë më të favorshëm se sa pesë vjet më parë. Rajoni ynë tani përbëhet nga

vendet aleate dhe shtetet, të cilat janë ose aspirojnë të jenë anëtarë të BE-së dhe NATO-s.

Bashkëpunimi rajonal pritet që gjithnjë e më shumë të zgjerohet dhe në vend të rreziqeve

konvencionale, sfidat dhe kërcënimet me të cilat po përballet rajoni në ditët e sotme janë

si në vijim: përhapja e armëve të vogla; ekstremizmi etnik dhe fetar; krimi i organizuar,

përfshirë trafikimin; krimet ekonomike; armët e përhapjes së shkatërrimit në masë;

paqëndrueshmërinë politike rajonale; epidemitë dhe fatkeqësitë natyrore. Ndërsa për

mjedisin e brendshëm i sigurisë veçohet se për arsye të marrëveshjes së arritur në mes të

Republikës së Kosovës dhe Republikës së Serbisë për normalizimin e marrëdhënieve,

mjedisi i sigurisë në Kosovë ka përparuar më shumë pas vitit 2013. Nga ana tjetër, në një

botë që është vazhdimisht globalizuese, Kosova nuk është imune nga rreziqet dhe

kërcënimet që lidhen me këtë dukuri. Bazuar në kontekstin aktual strategjik, rreziqet e

brendshme të identifikuara janë: ekstremizmi etnik dhe fetar; terrorizmi; fatkeqësitë

natyrore;..; përhapja e armëve të vogla; krimi i organizuar; mungesa e zhvillimi

ekonomik; papunësia; institucionet e dobëta të sigurisë / drejtësisë; korrupsioni; kontestet

rreth përcaktimit te kufirit; dhe keqpërdorimi i burimeve natyrore. Po kështu trajtohen

223

Për më gjërë shih : Revista Ushtarake,Tiranë, Gusht 2014, f.77-85

112

interesat kombëtare, forcimi i kapaciteteve të mbrojtjes kombëtare, ku theksohet se

Forcat e Armatosura të Kosovës të përgatitura në mënyrë profesionale dhe të trajnuara në

mënyrë shumë funksionale. ..Forcat e Armatosura të Kosovës përbëhen nga: Forcat

Tokësore, Komanda e Gardës Kombëtare, Komanda e Logjistikës dhe Komanda e

Trajnimit dhe Doktrinës. FAK përbëhet nga 5 000 pjesëtarë aktiv dhe 3 000 pjesëtarë

rezervë.. Paraqet interes në dokument dhe sythi për bashkëpunimin ndërkombëtar dhe

rajonal

3.5. Disa mendime modeste

3.5..1. Më shumë vlerësim për sigurinë njerëzore

Elementë të sigurisë njerëzore, siç u theksua dhe më sipër, ndeshen dhe në dokumentet

ekzistuese. Por çështja është se si mund të orientohen dhe të theksohen me mirë këto

elementë, duke i dhënë dhe frymën vetë përmbajtjes së dokumentit, apo si mund të

―operacionalizohet‖ në mënyrë konkrete agjenda për sigurinë njerëzore (ndryshe nga

siguria shtetërore që perceptohet shumë më thjesht, të paktën në variantin tradicional).

Pavarësisht, nga rezultati i vështirë i këtij operacionalizimi, siguria njerëzore, mbetet të

sfidojë në një mënyrë apo tjetrën konceptin tradicional të sigurisë kombëtare, duke u bërë

paralelisht dhe pjesë inherente e sigurisë ndërkombëtare. Dhe në këtë kuptim krahas

mekanizmave institucionalë kombëtarë e ndërkombëtarë, ku përfaqësimet janë shtetërore,

një rol në rritje duhet të marrin aktorë të tjerë, si NGO-të, media, etj., sidomos ata me

shtrirje tejshtetërore e tejkombëtare. Po ashtu, ky koncept i sigurisë njerëzore, i shtrirë në

një nivel rajonal e ndërkombëtar, duhet të përmbajë kontributin tonë modest dhe në fusha

të tjera si në ndërhyrjet humanitare, kontrollin e armëve, eliminimin e minave kundër

njeriut, reagimin ndaj abuzimit nga jashtë të mjedisit, shfrytëzimit të padrejtë të fuqisë

punëtore, abuzimit me fëmijët, reduktimin e ndarjes teknologjike, që ka zëvendësuar atë

ideologjike, etj. Nuk mund të mohohet se nëpërmjet një përpunimi të drejtë në nivel

vendor, rajonal e global të sigurisë njerëzore mund të bëhet më e suksesshme lufta kundër

trafiqeve të ndryshme, krimit ekonomik e terrorizmit, por dhe të rriten kontributet

vendore kundër ngrohjes globale, për shfrytëzimin me nikoqirllëk të rezervave

energjetike, ujore, etj.

Prandaj, krahas problematikës së prekur më sipër mbi theksimin e aspiratave njerëzore

për liritë dhe të drejtat e njeriut224

, konsolidimin e infrastrukturës institucionale

demokratike, kontrollin dhe kufizimin demokratik të pushtetit ekzekutiv, zgjerimin e

peshës specifike të shoqërisë civile dhe të pjesëmarrjes qytetare, rritjen e rolit të

224

Për më gjërë shih dhe: Mejdani, Rexhep, cituar nga Konferenca Ndërkombëtare mbi Zhvillimin e

Strategjisë së Sigurisë Kombëtare, mbajtur më 21 shtator 2007, organizuar nga Qendra e Gjenevës për

Kontrollin Demokratik të Forcave të Armatosura dhe Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim,

BOTIMET TOENA Tiranë, 2007.

113

konsumatorit dhe të përkujdesjes ndaj tij, etj., mendojmë se po aq thelbësor është për

dokumentin e strategjisë dhe ridimensionimi i vetë konceptit të sovranitetit, ―dobësimi‖

apo reduktimi, nga pikëpamja teorike e praktike, i mjaft përbërëseve të tij, në favor të

rritjes së përbërëseve të ndërvarësisë225

.

3.5.2. Krijimi i një konsensusi për rreziqet ekologjike.

Kur autorë elitarë si Charl Kegley226

shtrojnë pyetjen se cili është kërcënimi më i madh

botëror, përgjigjet e mundshme janë të shumta227

. Sfidat botërore të mjedisit dhe studimi i

reagimeve për to është quajtur ekopolitikë, bashkimi i rastësishëm mes ekologjisë dhe

politikave. Ekologjia ka të bëjë me lidhjen mes njerëzve dhe organizmave të tjera të

gjalla dhe kushteve të mjedisit. Politika ka lidhje me ushtrimin e pushtetit. Ekopolitika, si

pasojë heton se si aktorët politikë bëjnë zgjidhje për të menaxhuar impaktin e dëmshëm

të sjelljes njerëzore në mjedisin në të cilin të gjithë njerëzit e Tokës jetojnë228

.

3.5.2.1. Inkuadrim i çështjeve ekologjike botërore

Siguria mjedisore është një koncept i dobishëm që zgjeron definicionin kombëtar të

sigurisë duke shtyrë vizionet përtej kufijve dhe mbrojtjes së tyre. Ajo fokusohet në

karakterin ndërkufitar të sfidave për ruajtjen e mjedisit botëror, duke pranuar se

kërcënimet nga fenomene të tilla si ngrohja globale, shterimi i ozonit, dhe humbja e

pyjeve tropikale dhe habitateve ujore, mund të kërcënojnë të ardhmen e njerëzimit po aq

sa kërcënimi për luftë me armë të shkatërrimit në masë. Mbi të gjitha burimet e

kërcënimeve ekologjike janë të pranishme për bashkësinë globale. Keni vënë re

ndonjëherë se njerëzit kudo, janë shumë të ngjashëm? E vërteta është se njerëzit dhe

grupet sillen shumë ndryshëm. Megjithëse, duket se janë disa vlera që çdokush ushqen

dhe që e bëjnë atë esencialisht të ngjashëm. Këto vlera janë universale, të mbrojtura në

hapësirë dhe kohë. Nuk ka rëndësi se cila është feja, nacionaliteti, gjuha, vendi apo

ngjyra e lëkurës, kush dëshiron të thithë ajër të pastër? Kush dëshiron të jetojë me të

drejtën për ujë të freskët dhe të pastër? Kush dëshiron të ketë furnizim me ushqime të

përshtatshme? Kush dëshiron të jetojë aty ku natyra ka siguruar një peizazh të bukur?

Kush dëshiron të provojë gëzimin e një klime të përshtatshme për një habitat njerëzor?

225

Për më tepër, në këtë rishikim, krahas kësaj ndërvarësie të kuptueshme, në rritje në të gjitha fushat,

duhen analizuar e përfshirë, të paktën si ―frymë‖, edhe disa koncepte të tjera. Ndoshta duhen mishëruar në

tekstin e dokumentit të strategjisë koncepte të tillë janë si p. sh.: koncepti i sistemit të hapur, relativiteti i

hapësirë-kohës, binomi ndërvarësi-sovranitet, pakthyeshmëria e proceseve makroskopike,etj. Përfshirja e

tyre veçse e pasuron përmbajtjen e këtyre dokumenteve, duke krijuar terrenin e duhur për rishikime më

cilësore në një të ardhme të afërt. 226

Shih, nga Charl. W, Kugley, JR. (World Politics Trend and YTransormation) Politikat Botërore,

Tendencat dhe Transformimi, UFO University Press, Tiranë, 2009, f.346-349. 227

Ju, shkruan Kegley, mund t‘i përgjigjeshit ndryshe nëse do të ishit banues në Bagdat e ndryshe nëse do

të banonit në Pekin, në Bombei, Boston apo Buenos Aires, nëse ju jini mashkull apo femër, etj. 228

Toka siguron mjaftueshëm për të kënaqur nevojat e çdo njeriu, por jo lakminë e çdo njeriu, thotë

Mohandar Gandhi, activist Indian i paqes.

114

Çdokush!

Në të njëjtën linje për kërcënimet mjedisore vijon analizën dhe autori i njohur Robert

Kapllan në veprën e tij ―Anarkia që po na troket‖229

. Ka ardhur koha të kuptojmë

mjedisin për atë që është në të vërtetë: çështje e sigurisë kombëtare e fillim shekullit të

XXI. Pasojat politike dhe strategjike të popullsive në rritje, përhapjes së sëmundjeve,

shpyllëzimit dhe erozionit të dheut, mungesës së ujit, ndotjes së ajrit, etj., do të jenë sfida

kryesore e politikës së jashtme prej së cilës do të rrjedhin shumë sfida të tjera. Këto do të

rrëmbejnë interesin publik dhe do të bashkojnë grupe interesi të shpërndara dhe të lëna

pas dore që nga mbarimi i Luftës së Ftohtë.

Homer-Dikso230

ka integruar me më shumë sukses se analistët e tjerë dy fusha që

paramendoheshin të ndara: studimet e konfliktit ushtarak me studimet e mjedisit fizik.

Për një kohë tepër të gjatë, ne kemi qenë të burgosurit e një teorie ―social-sociale‖,

shkruan autori, e cila presupozon se ka vetëm shkaqe sociale për ndryshimet sociale e

politike dhe nuk ka shkaqe natyrore. Kjo mendësi social-sociale lindi së bashku me

Revolucionin Industrial, i cili na ndau nga natyra. Por natyra po kthehet hakmarrëse dhe e

lidhur me rritjen e popullsisë. Kjo do të ketë pasoja të pabesueshme të lidhura me

sigurinë. Po hyjmë në një botë të dyzuar231

. Një pjesë e rruzullit është e banuar nga

Njeriu i Fundit i Hegeli dhe i Fukuyamas, i shëndetshëm, i mirë-ushqyer dhe i llastuar

nga teknologjia. Pjesa tjetër, që është më e madhe, është e banuar nga Njeriu i Parë i

Hobbes-it, i dënuar të jetojë një jetë që është ―e varfër, e poshtër, e pistë dhe e shkurtër‖.

Megjithëse të dyja të dyja pjesët do të kërcënohen nga trysnia mjedisore, Njeriu i Fundit

do ta ketë atë nën kontroll, ndërsa Njeriu i Parë jo232

.

Vendet objektiva të sulmeve, shkruan ai, duhet të kuptojnë se bota përballet me shumë

sfida të cilat janë më të rënda se terrorizmi në shumë aspekte. Numri i jetëve të humbura

në sulmet terroriste ndërkombëtare që prej vitit 2001 ka qenë mesatarisht 583 në vit sipas

Departamentit të Shtetit të SHBA-së233

. Kjo duket shumë e vogël përballë përqindjeve të

vdekshmërisë nga SIDA, malaria, kequshqyerja apo aksidentet automobilistike.

229

Kaplan, Robert. (The Coming Anarchy) Anarkia që po na troket, Bibloteka e Mardhënieve

Ndërkombëtare dhe Historia, Tiranë, 2008 f. 38-39. 230

Artikulli i publikuar në vjeshtë të vitit 1991 nga Thomas Fraser Homer-Dikson, Drejtor i Programit të

Studimeve të Paqes dhe të Konfliktit të Universitetit të Torontos, titullohej ― Në prag: Ndryshimet e

mjedisit si shkaqe të një konflikti të mprehtë”, marrë nga Kaplan, Robert, vep. e cituar 231

Mendoni për një limuzinë të madhe në rrugët me gropa të New York City, ku jetojnë të pastrehët dhe

lypsarët. Brenda në limuzinë me ajër të kondicionuar, vijon ai, janë rajonet post-industriale të Amerikës së

Veriut, Evropës, Bregut të Paqësorit në rritje dhe disa vende të tjera të izoluara, së bashku me samitet e tyre

të tregëtisë dhe autostradat e informacionit kompjuterik. Jashtë saj është pjesa tjetër e njerëzimit që ecën në

një drejtoim të kundërt, marrë nga Kaplan, Robert, vep. e cituar, f. 40 232

Gjithësesi këto rreziqe, bile dhe terrorizmi, sipas Bjorm Lomberg, Drejtor i Qendrës së Konsesusit,

Qendër që analizon sfidat më të mëdha botërore dhe identifikon zgjidhjet efektive, nuk janë rreziqet e

kërcënimet kryesore. 233

Sipas shifrave të MIPT-it (Memorial Institute for Prevention of Terrorism).

115

3.5.3. Siguria energjetike si prioritet i sigurisë kombëtare

Theksuam se BP është korridori energjetik. Në këtë kah lidershipi i Ballkanit Perëndimor

ka shumë sfida për të përballuar pothuajse në të gjitha elementët e Sigurisë Kombëtare,

por preferova që të konsideroj për efekt studimi pikërisht sfidat në fushën e Sigurisë

energjetike234

.

Ky lloj rajonizimi gjeografik, përfshin shtete235

me fuqi, strategji dhe histori të ndryshme,

pjesë e luftërave ballkanike dhe atyre botërore, vatra të nxehta konflikti dhe problemesh

të pazgjidhura edhe sot e kësaj dite. Në këtë lloj gjendje Gjeopolitike, lidershipet

ndodhen para sfidave të mëdha historike.

Një vështrim i shpejtë në Strategjinë e Sigurisë Kombëtare të Republikës së Shqipërisë

dhe i Web-siteve të institucioneve dhe aktorëve të tjerë, botimeve të kësaj fushe apo

financimit të studimeve, rezulton se problemet e sigurisë në përgjithësi dhe ato të

Sigurisë Energjetike në veçanti nuk janë prioritete pavarësisht qëndrimeve dhe agjendës

së kryeministrit në fushën e energjisë. Siguria Energjetike nuk analizohet si e tillë por në

kuadrin e sigurisë ekonomike.

Miratimi i Strategjisë së Sigurisë Kombëtare të Kosovës na bën me dije se: së pari

Kosova është një shtet i ri , së dyti dokumentet strategjike miratohen me konsulencën

ndërkombëtare si BE dhe NATO, së treti sfidat e lidershipit i takojnë së ardhmes. Ndaj në

vlerësimet ndërkombëtare për Sigurinë Energjetike, Kosova nuk përfshihet, por trajtohet

në kuadrin e UNMIK ose EULEX. Sidoqoftë sipas raportit të Qendrës Kosovare për

studime të Sigurisë Dhjetor 2008236

dhe Raport Progresit të gjashtë organizatave

joqeveritare, mbështetur nga Fridrich Ebert Stiftung, Tetor 2011237

, del e qartë që Siguria

Energjetike nuk është akoma në agjendën e Lidershipit Kosovar, sidoqoftë sipas IEA

(International Energy Agency): ―Kroacia ka qenë e ngadaltë në zhvillimin e politikave

dhe strategjive të saj energjetike afatgjata për sigurinë dhe efektshmërinë energjetike dhe

në krijimin e institucioneve të përshtatshme për të zbatuar reforma të qëndrueshme të

tregut energjetik sesa shumica e vendeve të Evropës Qendrore dhe ato Baltike. Ajo ka

akoma nevojë për të zhvilluar strategji të shëndosha energjetike dhe sisteme të

besueshme të dhënash me qëllim që të arrijë kërkesat themelore të tregut.‖238

Sipas të dhënave të IEA, raport i vitit 2008, Kroacia ka numrin më të madh të

popullsisë, treguesit më të lartë të GDP dhe numrin më të vogël të të papunëve. Ky shtet

zë vëndin e dytë në Ballkanin Perëndmor për prodhimin e energjisë pas Serbisë, etj.

234

Për më gjërë shih dhe: Gjeopolitika energjitike dhe siguria kombëtare, rast studimi BP, Akademia e

Mbrojtjes ―Spiro Moisiu‖, Tiranë, Dhjetor 2011. 235

BP për kujtesë të auditorit përbëhet nga shtatë shtete si: Kroacia, Bosnje-Hercegovina, Mali i Zi,

Shqipëria, Kosova, Maqedonia dhe Serbia. 236

http://www.qkss.org/web/images/content/PDF/Keshilli%20i%20Sigurise%20se%20Kosoves%20-

%20QKSS-2.pdf. 237

http://qkss.org/new/images/content/PDF/raporti-shabllon-design-shqip.pdf. 238

http://www.iea.org/country/country_blurb/croatia.asp, Tetor 2011.

116

Cilat institucione kanë për detyrë të prodhojnë, miratojnë dhe të zbatojnë politika në

fushën e energjisë dhe të sigurisë së saj në Kroaci? Parlamenti Kroat ka miratuar

Strategjinë e Zhvillimit të Sektorit të Energjisë në vitin 2002. Aktorë të tjerë janë:

Ministria e Ekonomisë, Ministria e Mbrojtjes së Mjedisit,Instituti i energjisë ―Hrvoje

Pozar‖, Agjencia Kroate e rregullimit të energjisë, etj.

―Bosnja dhe Hercegovina është një thesar i burimeve të energjisë së ripërtëritëshme,

shumica e tyre të paprekur‖.239

―Vendi vuan nga një mungesë e legjislacionit të qartë në

nivelin shtetëror dhe asnjë ministri qeverie nuk është e ngarkuar posaçërisht me këtë

çështje‖, thekson Ljiljana Smiljaniç për Southeast Evropean Times më 31 Janar të vitit të

kaluar.

Po kështu, raporti i IEA për BiH evidenton mjaft probleme në hartimin e politikave të

sigurisë energjetike si dhe të institucioneve që do t`i zbatojnë ato. Sistemi politik konfuz

me tri presidentë, tri kryeministra, tri qeveri brenda një shteti nuk prodhon Siguri

Kombëtare jo të bëhet fjalë për Siguri Energjetike. Sidoqoftë edhe BiH duke qenë e

angazhuar për integrim në BE ka bërë përpjekje për investime në energjetikë por pa një

strategji të mirëfilltë.

Më 27 Nëntor 2008, parlamenti i Malit të Zi, miratoi Strategjinë e Sigurisë Kombëtare,

veprim i cili shoqëron firmosjen e MSA nga ana e Malit të Zi më 15 Tetor 2007.

Gjithashtu, sipas raportit të IEAs të vitit 2008: ―Mali i Zi adoptoi një Dokument të ri të

Strategjisë së Zhvillimit të Energjisë deri 2025 (EDS 2025) në Dhjetor 2007, të parën si

vend i pavarur. Strategjia e Malit të Zi shquhet për koordinimin e saj me Strategjinë e

Pakësimit të Varfërisë dhe Strategjinë Kombëtare për Zhvillim të Qëndrueshëm.‖240

Këta tregues flasin për një përgjegjësi më të madhe të Lidershipit Malazes, në drejtim të

Sigurisë Energjitike.

Sipas raportit të IEAs 2008, Politika e Sigurisë Energjitike në Maqedoni është bazuar në

integrimin dhe implementimin në tregun rajonal nëpërmjet marrëveshjeve rajonale dhe

praktikave më të mira ndërkombëtare.

Në vitin 2010, Ministria e Ekonomisë ka miratuar ―Strategjinë për zhvillimin e

Energjitikës në Republikën e Maqedonisë deri në vitin 2030‖, një dokument i cili paraqet

jo vetëm një panoramë të gjendjes ekzistuese dhe të konsumit të energjisë, por parashtron

edhe nevojat për të siguruar energji deri në vitin 2020 dhe mbështetja e nevojshme

financiare për realizimin e strategjisë kombëtare të energjisë. Kjo strategji, e hartuar nga

Akademia e Shkencave të Republikës së Maqedonisë ka bërë një analizë SËOT të këtij

sektori duke bërë publike përparësitë, dobësitë, mundësitë dhe rreziqet, shoqëruar me 14

rekomandime të rëndësishme.241

239

http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/sq/features/setimes/features/2011/01/31/feature-02. 240

http://www.iea.org/country/n_country.asp?COUNTRY_CODE=ME. 241

Qeveria e Republikës së Maqedonisë, Ministria e Ekonomisë, Strategji për zhvillimin e energjitikës në

Republikën e Maqedonisë deri në vitin 2030, Shkup 2010.

117

3.5.4. Më shumë vlerësim për pasojat e fatkeqësive natyrore

Rreth dy vite më parë, Bosnjë-Hercegovina,Serbia dhe vitin e kaluar (gusht)

Maqedonia përjetuan reshjet më të dendura që shënuan rekord në 120 vitet e fundit, të

cilat sollën si rrjedhim përmbytje masive në të dyja vendet me pasoja shkatërrimtare të

shtëpive, rrugëve dhe linjave elektrike, të të korrave e gjësë së gjallë, deri në humbje në

jetë njerëzore si në Tetovë, Vetëm në pak ditë, përmbytjet shkaktuan dëmtime dhe

humbje të përllogaritura në 15 për qind të të ardhurave kombëtare në Bosnjë-

Hercegovinë dhe thuajse 5 për qind në Serbi242

. Përmbytjet zhdukën përkohësisht të

gjitha pritshmëritë për rritje ekonomike në të dyja vendet dhe zhytën me mijëra njerëz në

varfëri. Dëme të konsiderueshme shkaktuan këtë pranverë përmbytjet edhe në Shqipërinë

Jugore, sidomos në bujqësi, blegtori dhe infrastrukturë.243

Vende të tjera të Ballkanit Perëndimor janë gjendur në rreziqe të ngjashme, dhe jo vetëm

nga përmbytjet. Sasia e pakët e ujit në verë ka sjellë po aq pasoja në vendet e tjera të

rajonit: si p.sh. thatësira e vitit 2012 në Shqipëri ndikoi në furnizimin e vendit me energji

elektrike dhe rëndoi tej mase deficitin financiar, në mënyrë që të mbuloheshin importet

emergjente të energjisë. Thatësira dhe valët e të nxehtit sollën humbje të mëdha të

prodhimit bujqësor në ish- Republikën Jugosllave të Maqedonisë në vitet 2007–2008 dhe

2011–2012. Shqipëria është një vend me probabilitet relativisht të lartë të goditjes nga

fatkeqësitë natyrore.‖Rreth 86% e territorit të saj ku gjenerohen 88.5% e PPB, është e

ekspozuar nga dy a më shumë fatkeqësi natyrore. Humbjet ekonomike të shkaktuara nga

këto fatkeqësi midis 1974-2006 janë llogaritur mesatarisht në 68,7 milionë USD në vit.

Ose rreth 2,5% e PPB244‖. Në shkallë botërore, Shqipëria zë vendin e 41 për rrezikun

ndaj rrëshqitjeve të dheut, të 43-tin për tërmetet dhe të 58 për thatësira.245

Vendet e Ballkanit Perëndimor nuk janë të përgatitura mirë për fatkeqësi të tilla natyrore

dhe shkencëtarët paralajmërojnë se ndryshimet klimaterike do t‘i rëndojnë e përkeqësojnë

edhe më tej gjërat. Këto vende kanë nevojë të mendojnë që tani se si të krijojnë shoqëri

me robuste për të ecur përpara.

Në kushtet e një ngrohjeje globale, tashmë prej afro 1.50C më shumë se në kohët

paraindustriale të lëna pas, si dhe me rreth 40% mundësi për të rritur atë edhe me 40C të

tjera përpara vitit 2100, nëse nuk ndërmerret asnjë veprim tjetër, raporti i fundit i Bankës

Botërore: ―Ulni ngrohjen! Përballimi i normalitetit të ri klimatik nxjerr përfundimin se

ekstremet e motit që shfaqen një herë në 100 vjet, mund të kthehen së shpejti në

‗normalitetin e ri‘‖.

242

Ellen Goldsten, Fatkeqësitë natyrore në ―normalitetin e ri klimatik, 15 Maj,2015, Panorama ( Autori

është Drejtor për Evropën Juglindore në Bankën Botërore) 243

Nëshkurt 2015 u përmbytën rreth 3000 dhe mbi 600 banesa në pjesën perndimore e jugperndimore të

vendit Nga këto përmbytje u prekën 42000 persona dhe rreth 600 familje u desh të evakuoheshin.Për më

gjërë shih: Instituti për demokraci dhe ndërmjtsim,Çështje Evropiane të sigurisë, Tiranë, qershor 2015,f62-

65 244

Instituti për demokraci dhe ndërmjtsim, Çështje Evropiane të sigurisë, Tiranë, qershor 2015,f.63 245

OKB(KADRI), Vlerësimi i kapaciteteve të RFE (Reduktim i rrezikut të fatkeqësive), 2011,f.5

118

Raporti thellohet në perspektivat klimatike për Ballkanin Perëndimor. Ekstremet në

sasinë e ujërave, përfshirë thatësira e tejzgjatura në muajt e verës dhe përmbytjet në

dimër apo pranverë, pritet të intensifikohen në rajon, duke ndikuar bujqësinë, energjinë,

si dhe shëndetin dhe sigurinë e popullsisë.

Në një botë 40C më të ngrohtë, Ballkani Perëndimor do të kthehej në një ―zonë të

ndjeshme‖ (hot spot) me valë të shpeshta të nxehti – që përfshijnë rreth 80 për qind të

muajve të verës – dhe 20 për qind rritje të ditëve të thatësirës. Duke i shtuar kësaj edhe

shqetësimet për sasitë e ujit dhe shëndetin e popullsisë, me një rritje prej 20 për qind të

vdekshmërisë nga i nxehti.

Në të njëjtën kohë, rreziqet nga përmbytjet e dimrit dhe pranverës, përfshirë edhe ato që

ndodhin një herë në 100 vjet, do të rriteshin përgjatë lumenjve Danub, Sava dhe Tisza për

shkak të shkrirjes së sasive më të mëdha të reshjeve të dëborës gjatë muajve të dimrit.

Një botim i fundit i Bankës Botërore, Profili i riskut të përmbytjeve dhe tërmeteve në

Evropë dhe Azinë Qendrore, tregon se dëmet potenciale ekonomike dhe humbjet nga

përmbytjet e llojit një herë në 100 vjet, në Ballkanin Perëndimor, kanë gjasa të shkojnë

nga 3 për qind në 20 për qind të të ardhurave kombëtare në vende të ndryshme. Studimi

gjithashtu tregon se rreziku i ngjarjeve sizmike dhe humbjet ekonomike që mund të

rezultojnë prej tyre në këto vende, është përherë i pranishëm, dhe sidomos në rritje. Me

shumë se gjysma e të ardhurave kombëtare të Shqipërisë dhe ish-Republikës Jugosllave

të Maqedonisë do të ishin subjekt i dëmeve dhe humbjeve nga tërmete të fuqishme –

sikurse mund të dëshmojnë ata me memorie të fortë në ish-Republikën Jugosllave të

Maqedonisë246

.

Në përgjigje të këtyre kërcënimeve natyrore, vendet e Ballkanit Perëndimor lipset të

kalojnë nga një qasje pasive ndaj emergjencave në një qasje proaktive të menaxhimit të

riskut, përpara se të ndodhë një fatkeqësi. Lançimi i fundit i Programit Kombëtar të

Serbisë për Menaxhimin e Riskut është një hap i rëndësishëm në këtë drejtim247

.

Ndërkohë, disa nga vendet e Ballkanit Perëndimor kanë krijuar tashmë një njësi sigurimi

rajonal të rrezikut nga katastrofat, të njohur si Evropa e Re. Nën pronësinë e qeverive të

Shqipërisë, ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë dhe Serbisë, Evropa e Re ofron

sigurim për pronësitë rezidenciale, ndërmarrjet e vogla dhe bujqësinë në raste

katastrofash të shkaktuara nga përmbytjet dhe tërmetet.

Është për të ardhur keq që sigurimi i rrezikut nga katastrofat nuk është ende shumë i

kërkuar nga familjarë, pronarët e bizneseve dhe fermat në Ballkanin Perëndimor, duke

pasur parasysh se fatkeqësia e madhe natyrore e mundshme do të sillte dëme

246

Goldstein, Ellen, Fatkeqësitë natyrore në ―normalitetin e ri klimatik, 15 Maj,2015, Panorama 247

I mbështetur me një fond fillestar nga Bashkimi Evropian, Programi i Kombeve të Bashkuara për

Zhvillimin, Sekretariati Shtetëror Zviceran për Çështjet Ekonomike, Agjencia Zvicerane për Bashkëpunim

e Zhvillim, Programi Austriak për Partneritetin Urban, si dhe Banka Botërore, ky Program krijon një

platformë në Serbi për reduktimin dhe menaxhimin e rreziqeve nga forma të ndryshme të fatkeqësive. Nga

përmbytjet te thatësirat e deri te tërmetet, Programi siguron një hapësirë të hapur dhe neutrale për

koordinimin e menaxhimit të rrezikut nga fatkeqësitë natyrore përmes agjencive qeveritare, sektorëve dhe

partnerëve.

119

shkatërrimtare dhe të pakompensueshme, si dhe humbje jetësh njerëzore. Qeveritë e

Ballkanit Perëndimor duhet të përpiqen për ta bërë të detyrueshëm sigurimin nga rreziku i

katastrofave – për shembull duke e lidhur me regjistrimin dhe transferimin e pronësive.

Vendet si Turqia e kanë bërë këtë, duke ndihmuar miliona banesa dhe biznese të vogla të

mbrohen nga dëmi dhe humbja kur goditen nga fatkeqësia e radhës.

Është e rëndësishme për vendet e Ballkanit Perëndimor të jenë syçelët ndaj ndryshimit

klimatik dhe të përshtaten ndaj një bote me katastrofa edhe më të shpeshta e më të

fuqishme. Ne në Bankën Botërore jemi gati të mbështesim përpjekjet e këtyre vendeve

për të ndërtuar shoqëri më të përshtatura.

120

KREU IV - AKTORET KUSHTEZUES NE GJEOPOLITIKEN E BP

Nuk ka rajon ku të pleksen kaq shumë aktorë globalë si Ballkani Perëndimorë. Nga

shtatë-tetë aktorët më me peshë të krejt globit, vetëm Japonia nuk është e involvuar në

zhvillimet e këtij rajoni e ndoshta jo aq shumë Franca. Ndërkaq, Italia, Mbretëria e

Bashkuar, Rusia, Gjermania SHBA e deri edhe Kina e largët kanë jo vetëm interesa e

influencë tradicionale por edhe vijimësi për formësime interesash e influence të reja.

Në një nivel më poshtë, por jo më pak të rëndësishëm janë edhe aktorët e tjerë si Turqia e

Greqia, të cilët tradicionalisht por edhe aktualisht vijojnë të ruajnë interesa e influencë të

fortë që kushtëzon zhvillimet në Ballkan. Si dy shtete me fe të ndryshme përbëjnë së

bashku një ansambël kushtëzues duke konkurruar apo zëvendësuar hapësirat e njëra

tjetrës. Kjo konkurrencë veç të tjerash është një nga faktorët e armiqësimit të

vazhdueshëm midis tyre.

Ndërkaq, aktorët kolektivë më me autoritet në botën e sotme, përkatësisht NATO dhe BE

janë absolutisht të lidhura me zhvillimet në Ballkan, pavarësisht faktit që vendet e këtij

rajoni janë përfshirë apo jo tërësisht në strukturat e integruara të këtyre dy organizatave.

Ndoshta njeri prej tyre është më influent se tjetri në rajon, por kjo nuk do të thotë se

detyrimi për influencë është më i pakët. Përkundrazi, është aftësia e tyre për formësim

influence ajo që bën dallimin.

4.1 Italia

Interesi i Italisë për Ballkanin në tërësi dhe për Ballkanin Perëndimor në veçanti fillon qysh me

bashkimin e Mbretërisë Italiane më 20 shtator të vitit 1870. Në atë kohë dualiteti midis

Perandorisë Otomane dhe Perandorisë Austro-Hungareze do të ashpërsohej pikërisht për

një çështje të Ballkanit Perëndimor: aneksimit nga këta të fundit I Bosnjë Herzegovinës.

Sipas Traktatit të Berlinit të vitit 1878, Austro-Hungaria përfitonte të drejta specifike që

përfshinin pushtimin dhe administrimin mbi provincat ku shtrihej Bosnjë-Hercegovina

dhe Sanxhaku – deri atëherë nën sovranitetin e Perandorisë Otomane. Interesimi italian

lidhej sa me gjeografinë – shtrirjen kufitare me Bosnjë-Hercegovinën, aq edhe me

politikën – një prani e re e Austro-Hungarisë në Ballkan krijonte një raport të ri forcash

në këtë rajon në dëm të sigurisë së Italisë.

Çka kodifikoi më 1878 Kongresi i Berlinit për Bosnjë-Hercegovinën, në fakt kishte

filluar qysh më parë me kryengritjen e popullsisë së këtyre provincave kundër

Perandorisë Otomane. Duke qenë se popullsia kryengritëse ishte kryesisht e besimit

kristian dhe e familjes sllave, atëherë në atë rajon lindi edhe rreziku i interesimit dhe të

përfshirjes së Perandorisë Ruse.

Do të ishin pikërisht këto dy zhvillime që tensionuan ―nervin‖ Italian të politikës

Ballkanike. Për më tej, të gjitha zhvillimet që pasuan rënien e dalëngadaltë të Perandorisë

Otomane, do të ndiqeshin me vëmendje nga Italia. Çka e acaroi Italinë ishte

121

mospërfshirja e saj në bisedimet rreth të ardhmes së territoreve dhe popullsisë boshnjake

që u organizuan midis Gjermanisë, Rusisë dhe Austro-Hungarisë. Brenda kësaj

vëmendjeje ishin edhe e ardhmja e territoreve dhe popullsive malazeze, shqiptare e

kroate, si vijë e përparuar e sigurisë italiane. Në vlerësim të rëndësisë së këtyre

territoreve për sigurinë e Gadishullit Apenine, Italia e refuzoi edhe kompensimin që i

propozoi Austro-Hungaria duke i ofruar si shkëmbim Tunizinë, për më tepër që një

angazhim I mundshëm Italian në Tunizi do të tërhiqte mbi vete armiqësimin e Francës.

Duke u nisur edhe nga fakti që fuqia e Italisë e asaj kohe nuk mund të matej me ato të

Perandorive të mëdha, asaj i mbetej vetëm të angazhohej kryesisht në armën diplomatike,

përkatësisht në Kongresin e Berlinit. Për këtë arsye angazhoi Ministrin e Jashtëm Konti

dhe Francesko Krispin – një nga figurat më të shquara të politikës së saj, ish ambasador e

më vonë kryeministër i Italisë.

Në traktativat e atij Kongresi, Bismarku i propozoi Krispit që për kundërofertën e

Bosnjë-Hercegovinës për Austro-Hungarisë, Italia të mund të kompensohej me

Shqipërinë. Natyrshëm që Shqipëria hynte në sferën e ndikimit nevralgjik për Italinë, por

në kushtet kur rreth e rrotull viseve shqiptare përplaseshin dy fuqi të mëdha e

konkurrente të kohës, sikurse ishin Perandoria Ruse dhe Perandoria Austro-Hungareze,

atëherë Italia u tërhoq nga pranimi kësaj oferte, duke shpallur. Në këto kushte dhe për të

fituar kohë, politikën e neutralitetit për rajonin e Ballkanit.

Përveç lëshimeve për Austro-Hungarinë në Bosnjë-Hercegovinë, Sanxhak e Novi Pazar,

Kongresi i Berlinit i dha asaj edhe Dalmacinë, kurse Malit të Zi I dha portin e Tivarit me

thellësitë e periferive rreth tij. Prandaj Italia ndiqte me vëmendje dhe angazhim kryesisht

diplomatik të gjitha zhvillimet që mund të precipitonin për të këto e të tjera rirregullime

zotërimesh territoriale në Ballkan. Në këtë kuadër, Italia ndiqte sidomos trajtat që mund

të merrte çështja shqiptare në këtë Kongres. Në një letër dërguar nga konsulli italian në

Vlorë jepej ideja se nuk duhej lejuar që territori shqiptar të copëtohej sepse, në rast të

kundërt, do të pasonte një asimilim i territoreve shqiptare nga fqinjët. Ndërsa konsulli

italian në Shkodër shprehet në mënyrë më të drejtpërdrejtë lidhur me Shqipërinë:

―Shqipëria është e harruar dhe duket e pafuqishme. Ajo nuk ka ekzistencë sepse në

kufijtë ku e kanë vendosur është e pamundur. Shqipëria është viktima e parë e

sllavizmit… Shqipëria do të pranonte gjithçka, veçse jo të bëhej sllave sepse historia e saj

është e mbushur me luftën kundër sllavëve... Për të shpëtuar prej tyre Shqipëria mund të

pranojë një protektorat austriak‖.248

Kësisoj Austro-Hungaria arriti të përfitojë nga Kongresi i Berlinit për të rritur ndikimin e

saj në Ballkan. Ajo, përveçse siguronte hapje në drejtimin kryesor tokësor e detar për

interesat ekonomike-tregtare të saj, krijonte njëherësh edhe një barrazh të mjaftueshëm

për të ndalur influencën ruse në këtë rajon.

248

Cituar nga Jashari, Ardian, ―Politika e Italisë në Kongresin e Berlinit (2)―, http://www.epokaere.com/,

17.12.2013

122

Gjithsesi Italia ishte një fuqi po rritje dhe do të qe e vështirë në mos e pamundur çdo

rregullim sidomos në Ballkan pa përfshirjen e Italisë. Prandaj me largimin e Rusisë nga

Aleanca e Tre Perandorëve249

Italia u bë menjëherë pjesë e kësaj Aleance duke e kthyer

atë në ―Aleancë Trepalëshe‖. Aleanca Trepalëshe u formësua më 20 shkurt 1887. Në

dokumentin zyrtar u përcaktua për herë të parë një politikë lidhur me Ballkanin midis

Italisë dhe Austro-Hungarisë. Përmes këtij dokumenti Italisë i njihej e drejta për t‘u

angazhuar plotësisht në çështjet ballkanike e madje, edhe e drejta tjetër lidhur me të

parën, që kur Austro-Hungaria zgjerohej në hapësirat Ballkanike, t‘i kompensonte Italisë

përkundrejt të njëjtave hapësira. Ky ishte një status i ri i Italisë. Për herë të parë ajo

ngjitej në nivele të barabarta me fuqitë më të mëdha të kohës. Madje për herë të parë ajo

fitoi statusin e partnerit për të ndarë influencën në një rajon me të cilin lidhej siguria

kombëtare si dhe një nga boshtet tregtare të saj.

Gjithsesi, edhe kjo nuk aleancë nuk zgjati shumë. Në fund të fundit, me kalimin e kohës

dhe me ndryshimin e balancave, vendin e partneritetit e zuri rivaliteti. Ky rivalitet midis

Italisë dhe Austro-Hungarisë nuk kish ku të zhvillohej më qartë e më ashpër përveçse në

Ballkan nga ku zuri fill edhe Lufta e Parë Botërore.250

Shkallë e këtij rivaliteti ishte edhe

një marrëveshje tjetër midis Gjermanisë dhe Rusisë e përfunduar në qershor të 1887

përmes të cilës kësaj të fundit i njiheshin të drejtat historike në Ballkan. Pavarësisht se

cilat ishin qëllimet e Kancelarit të Hekurt të Gjermanisë me këtë lëvizje, fakti është

pranohej, madje legalizohej ndikimi i një fuqie tjetër të madhe në Ballkan e cila kishte

interesa të kundërta me Italinë.

Lufta e Parë Botërore nisi në dhe për Ballkanin jo aq shumë sa i vihet shkaku vrasjes së

arkidukës Franz Ferdinand, trashëgimtar i fronit të Austro-Hungarisë, por veçanërisht për

motivet dhe rezultatet e pritëshme të Luftrave Ballkanike të viteve 1912-1913. Nga ana

tjetër, në dhe për Ballkanin ishin të interesuara drejtëpërsëdrejtë gjashtë fuqitë e mëdha të

kohës, Austro-Hungaria, Italia, Rusia, Britania, Franca dhe Gjermania. Secila kishte

përllogaritjen e vet ose të territoreve, ose të influencës. Në këtë kontekst, njohja

ndërkombëtare e pavarësisë së Shqipërisë në Konferencën e Ambasadorëve në Londër në

korrik 1913 formësoi një spektër thelbësisht të ndryshëm të balancave në Ballkan.

Mosnjohja hipotetike e Shqipërisë, e lidhur me shpërbërjen e Perandorisë Otomane dhe

Perandorisë Austro-Hungareze do të thoshte më shumë Rusi në Ballkan për shkak të

nevojave të saj për dalje në Mesdhe, të lidhjeve me familjen sllave dhe bashkësisë fetare

ortodokëse që është sunduese në këtë rajon. Më shumë Rusi në Ballkan do të thotë që

bregu lindor i Adriatikut apo Ballkani Perëndimor të shndërrohej në një zotërim të

Serbisë, Greqisë dhe Malit të Zi. Kjo nuk ishte as më pak, as më shumë veçse një lexim

249

Aty nga fillimi i vitit 1873 kancelari gjerman Bismark i propozoi Austro-Hungarisë dhe Rusisë të

lidheshin me një marrëveshje politiko-ushtarake që njihet në histori si "Aleanca e Tre Perandorëve‖, e cila

në thelb, synonte të dobësonte influencën e Anglisë dhe Francës në Evropë. Çka e lidhte më shumë këtë

aleancë ishte pikërisht e ardhmja e Ballkanit. Mosmarrëveshjet dhe frikërat nga njera tjetra dhe nga

zhvillimet e papritura në Ballkan, e detyruan Rusinë të dilte nga kjo Aleancë në vitin 1879. 250

Aleanca Trepalëshe u prish pak përpara fillimit të Luftës së Parë Botërore

123

kërcënimi për Italinë. Ky do të ishte ndër motivet kryesor pse Italia do t‘i ―trashte‖ aq

shumë marrëdhëniet me Shqipërinë gjitha fushat, e sidomos në fushën ushtarake, sidomos

përgjatë kohës midis dy luftërave botërore.251

Interesimi italian për Ballkanin përgjithësisht dhe për Ballkanin Perëndimor në veçanti do

të vijonte përgjatë gjithë shekullit të njëzetë. Por midis dy luftërave botërore ky interesim

do të bëhej shumë i ndjeshëm. Ishin kohët kur Italia – një fuqi në rritje aspironte të merrte

një rol në kuadër të aleancës me Gjermaninë dhe Japoninë dhe të sfidonte supremacinë

angleze e franceze në këto zona. Nuk është e rastit që objekt i vërsuljes së parë (dhe për

ironi, të fundit!) frontale italiane në kuadër të Luftës së Dytë Botërore do të ishte i gjithë

gadishulli i Ballkanit me bosht Shqipërinë. Shqipëria përfaqësonte një territor të cilin

Italia e vlerësonte si një ―hapësirë jetike për të lehtësuar mbipopullimin e Italisë‖ si dhe

për të vënë mirë këmbë prej këtej që të zhvillonte ambiciet e mëtejshme ekspansioniste

në Ballkan.252

Varësisht nga koniukturat ndërkombëtare, Italia do të ndiqte më vëmendje zhvillimet në

Ballkanin Perëndimor edhe gatë Luftës së Ftohtë. Por kësaj here e frenonte fakti që

tashmë ajo ishte pjesë e NATO dhe nuk do mund të delte jashtë strategjisë së Aleancës, si

dhe fakti tjetër që Ballkani Perëndimor ishte rreshtuar në kampin apo në ideologjinë

komunisto-socialiste, gjë që parakuptonte aleanca apo partneritete të kundërta apo të

ndryshme nga ato të Italisë.253

Kësisoj, interesi dhe influenca italiane për Ballkanin

Perëndimor gjatë Luftës së Ftohtë kanë marrë më shumë karakterin e sigurisë sesa atë

ekonomik e tregtar.

Vitet e para të pasluftës së Ftohtë e gjetën Italinë, ashtu si krejt Evropën, të lidhur me

skemat e ngurta të Luftës së Ftohtë. Për këtë arsye, por edhe për arsye të tjera254

u

përshtat me vonesë në mjedisin e ri gjeopolitik për të gjetur veten në Ballkanin

Perëndimor. Gjithsesi, stabiliteti në këtë pjesë të Ballkanit, parandalimi i konflikteve të

reja, katastrofave njerëzore, emigracionit masiv e kriminalitetit që burojnë nga ky rajon

ose shfrytëzojnë atë, nevojat reciproke për shkëmbime tregtare e investime, etj., e sollën

dalëngadalë Italinë në një angazhim përherë në rritje në Ballkanin Perëndimor. Kjo nisi

qysh me marrjen e rolit të saj udhëheqës në Operacionin Paqeruajtës në Shqipëri gjatë

krizës së vitit 1997, pjesëmarrjen aktive përmes ofrimit të hapësirave ajrore, detare e

tokësore, si dhe të forcës njerëzore e mjeteve luftarake për ndëshkimin e gjenocidit që

ndërmori Millosheviçi, etj. Për këtë flasin edhe ndërtimi i partneriteteve ekonomike të

251

Për këtë do të flitet në kreun përkatës 252

David T Zabecki, ―World War II in Evrope: An Encyclopedia‖, Garland, New York and London

Publication, 1999, fq.1353. 253

Gjatë Luftës së Ftohtë, Shqipëria u lidh fillimisht me Jugosllavinë, pastaj me Bashkimin Sovjetik, më tej

me Kinën për të përfunduar ciklin e eksperimenteve të saj me izolimin total nga bota. Ndërkohë, edhe

Jugosllavia e atëhershme, eksperimentoi jo pak si me Lindjen, edhe me Perëndimin, duke përfunduar pastaj

në ―botën e paangazhuar‖. 254

Konfliktet gati dhjetëvjeçare që pllakosën Ballkanin përgjatë gjithë dhjetëvjeçarit të fundit të shekullit të

20-të, dimensioni i ri sigurisë Evropiane, potencialet e vakëta për një kompeticion të ri në kushtet e pas

Luftës së Ftohtë, ve egzistenca e një partie komuniste italiane - më e madhja ndër simotrat në Evropë, etj.

124

vendeve të Ballkanit Perëndimor, ku Italia zë 51% dhe 31 % të eksporteve dhe importeve

të Shqipërisë, përbën partnerin kryesor të Kroacisë dhe një ndër partnerët më të

rëndësishëm tregtarë të Serbisë, Maqedonisë e Malit të Zi. etj.

Kësisoj dinamikat italiane në Shqipëri janë dinamika sigurie, dinamika në kuadër

aleancash, dinamika ekonomike-tregtare, e madje edhe dinamika fetare.255

Natyrisht që

në kohë e në etapa të caktuara, ka marrë përparësi herë njëra - herë tjetra nga dinamikat,

porse konstante ka qenë fakti që Italia ka qenë dhe mbetet ndoshta vendi më i interesuar

për këtë rajon të Ballkanit. Gjeografia fizike e përligj këtë, por në një masë proporcionale

përligjen interesat e mësipërme gjeopolitike.

4.2 Gjermania

Bashkimi kombëtar i Gjermanisë më 1871 ishte një nevojë gjeopolitike që u kuptua dhe u

krye nga një gjeni politik i pazakontë, Kancelari i Hekurt, Bismark, i cili mbizotëroi

diplomacinë Evropiane përgjatë thuajse tërë çerekut të fundit të shekullit të 19-të.

Bashkimi i Gjermanisë, aq sa kërkonte vullnetin e jashtëzakonshëm individual të

Bismarkut, po aq përfaqësoi edhe një nevojë imperative gjeopolitike të kohës.

Bashkimi kombëtar Gjerman hodhi themelet për ndërtimin e një shteti e madje të një

perandorie të fuqishme mu në zemër të Evropës. Nga fillimshekulli i 20-të fuqia

ekonomike gjermane filloi të barazohej me atë të Britanisë së Madhe, veçse me një

dallim thelbësor‖ ndërsa ekonomia angleze bazohej në sistemin e kolonive në të gjithë

botën, përkundrazi Gjermania as nuk e kishte pasur këtë mundësi, por as nuk e ushqente

si strategji politike. Gjermania e arriti këtë fuqi në sajë të ―rritjes së brendshme dhe

eksporteve mbi baza konkurrence.‖256

Gjermania nuk kishte alternativa të tjera. Në lindje kishte Rusinë dhe në perëndim

Francën, të dyja fuqi të mëdha konkurruese, madje aleate me njëra tjetrën. Në jugë të saj,

Austro-Hungaria i kufizonte zonat e mundshme të influencës. Kësisoj të paktën deri në

përfundim të Luftës së Parë Botërore, Gjermania nuk do mund të kishte asnjë interes për

Ballkanin. Prej këtej edhe shprehja e famshme e Bismarkut se Ballkani nuk e vlente as

gjakun e vetëm një granadieri Pomeranian.257

Interesi i Gjermanisë për Ballkanin formësohet kryesisht në kuadër të Luftës së Dytë

Botërore. Ky interes përcaktohet nga disa faktorë:

255

Ka patur një dualitet të hershëm midis Italisë dhe Austro-Hungarisë për të mbajtur skeptrin e protektorit

fetar të popullsisë katolike të Ballkanit. Këtë e pretendonte fillimisht Austro-Hungaria falë edhe fuqisë së

saj në kuadër të balancave Evropiane. Pas shpërbërjes së Perandorisë dualiste, ky rol i kaloi përfundimisht

Italisë, ku është edhe Selia e Shenjtë. 256

Friedman, George, ―Borderlands: The New Strategic Landscape‖, May, 6, 2014, "<a

href="https://www.stratfor.com/weekly/borderlands-new-strategic-landscape">Borderlands: The New

Strategic Landscape</a> is republishedwwith permission of Stratfor." 257

Ristelhueber, René, ―A History of the Balkan Peoples‖, Twayne Publishers, inc.,1971, pg. 180

125

1. Aleanca e ardhshme e Luftës së Dytë Botërore do ta rreshtonte Gjermaninë

përkrah me Italinë. Ndërlikimi italian në Ballkan është i njohur258

2. Objektivat e luftës. Sikurse dihet, njeri nga objektivat e luftës së shpallur nga

Hitleri ishte pushtimi i Rusisë dhe skema e pushtimit nuk mund të shkëputej nga

Ballkani. Është një konkluzion i madh historik dhe me rrjedhime të rëndësishme e

madje edhe vendimtare vonesa prej disa muajsh e fillimit të Operacionit

―Barbarossa‖ për pushtimin e Bashkimit Sovjetik. Kjo vonesë erdhi pikërisht për

shkak të devijimit të vëmendjes, si dhe të një numri të konsiderueshëm forcash e

mjetesh gjermane nga fronti rus në frontin ballkanik. Krahu Ballkanik i

Operacionit ―Barbarossa‖ ishte shumë i rrezikshëm sepse mundësonte goditjen në

brinjë të armatave gjermane që do të mësynin drejt lindjes.

3. Në prag të Luftës së Parë Botërore, shumica e vendeve ballkanike qeveriseshin

nga diktatura apo mbretëri të cilat kishin afeksion dhe interesa ose progjermane,

ose proitaliane.

Veçanërisht pas aventurës Italiane në Shqipëri dhe Greqi, prania gjermane në Ballkan u

bë e domosdoshme, prandaj aty nga fundi i gjashtëmujorit të parë të vitit 1941 i tërë

rajoni i Ballkanit u vu nën pushtimin gjerman. Nevoja e këtij pushtimi do të lindte

sidomos për shkak të disfatës së turpshme italiane në frontin grek dhe frikës se mos

Ballkanin e kapnin anglezët. Musolini shpresonte për një fitore të shpejtë kundër Greqisë

por planet e tij dështuan me pasoja të rënda jo vetëm për ushtrinë italiane, por për të

ardhmen e Ballkanit në kuadër të Luftës së Dytë Botërore. Italianët jo vetëm u thyen

keqas, por me thyerjen e tyre u krijuan mundësi grekëve të realizonin planet e tyre të

Megali-Idesë, ku përfshihej edhe pushtimi i Shqipërisë së Jugut. Frika se mos Italia do

kishte sukses futi në lojën ballkanike Anglinë si garante e Greqisë, ndërkohë që fakti i

thyerjes së ushtrisë italiane, futi në këtë lojë Gjermaninë si aleate e Italisë.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Gjermania shfrytëzoi mirë pikërisht pasionet e vjetra

ballkanike: ëndrrat për të mbritur në kufijtë të cilat secili nga kombet ballkanike i

paraqiste si kufij natyralë, përçarjet fetare e racore, përçarjet e sapolindura ideologjike

midis partizanëve të ideologjisë komuniste që kishte hedhur rrënjë edhe në Ballkan dhe

grupeve politike që përfaqësonin statukuonë tradicionale, etj. Duke shfrytëzuar këto

pasione e kontradikta, pushtimi gjerman u ushqeu këtyre popujve, veçanërisht kroatëve

dhe shqiptarëve, ëndrrën e pavarësisë e të madhështisë.

Roli i Gjermanisë në Ballkan ndërpritet përsëri më ndarjen e saj në dy pjesë që u bë

menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, për të rifilluar menjëherë pikërisht pas rënies së

Murit të Berlinit. Në çastet kur fantazia e shfrenuar e shovinizmave Ballkanikë gjeti

terren menjëherë pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, në ato çaste kur Evropa si e tërë

ishte akoma në gjumin e skemave të ngrira të Luftës së Ftohtë, pikërisht atëherë do të

ishte Gjermania që do të merrte rol vendimtar në zhvillimet e mëtejshme në Ballkan.

258

Shih nënkreun 4.1 të këtij punimi.

126

Gjermania u angazhua fuqimisht në zgjidhjet politike për stabilizimin e Ballkanit

Perëndimor. Konfliktet e periudhës 1991 – 1999 në ish-Jugosllavi rikrijuan fantazmën

dhe trashëgiminë klasike të Ballkanit: duhet të gjykoheshin krimet e luftës; shoqëritë

duhej të rimësoheshin dhe të përballonin riintegrimin e viktimave, refugjatëve, ish të

burgosurve dhe veteranëve; duhej të kalohej tranzicioni i dyfishtë nga lufta tek paqja dhe

nga komunizmi/socializmi në demokraci dhe në ekonominë e tregut. Duhej të krijohej një

kulturë e re, kultura e integrimit, e pranimit, e bashkëpunimit midis kombeve, popujve e

shteteve, deri edhe për çështje serioze si ndasitë kufitare, etj. Gjermania përbënte një pikë

reference e udhëheqëse edhe me shembullin e saj të pajtimit kombëtar e të rindërtimit. Në

këto kushte, Gjermania do të kishte kurajën e mjaftueshme që e para të njihte zyrtarisht

Republikën e re të saposhpallur të Kroacisë dhe Republikën e Sllovenisë. ―Nga një pozitë

ku amtarët e BE-së ishin 11 me 1 në favor të ruajtjes së unitetit të Jugosllavisë,

Gjermania arriti të imponojë miratimin e njohjes së Kroacisë dhe Sllovenisë si shtete të

pavarura.‖259

Ribashkimi i Gjermanisë që prodhoi një vend me mbi 80 milionë banorë, solli njëherësh

edhe një riformatim të hierarkisë së fuqisë në BE: Për herë të parë bie roli i Francës si

lider i BE-së për t‘u zëvendësuar nga roli i Gjermanisë. Fuqizimi ekonomik i saj solli

edhe fuqizimin e jashtëzakonshëm politik. Gjermania renditet sot në në vend të dytë për

pozitën në tregtinë botërore, në vend të tretë lidhur me investimet në vendet e tjera dhe në

vend të katërt pas SHBA, Kinës dhe Japonisë për PPB. Marka është shndërruar tashmë

menjëherë pas dollarit në pikëpamje të monedhës së rezervave. Me këtë fuqizim,

Gjermania detyrimisht udhëheq, midis të tjerash, edhe listë-detyrat e pakryera të BE-së,

ndër të cilat është edhe integrimi i Ballkanit Perëndimor.

Por ky rol drejt Ballkanit është njëherësh një interes i madh kombëtar i vetë Gjermanisë.

Gjermania e ka një drejtim të kahershëm drejtimin e zgjerimit ekonomik në lindje e

juglindje. Sot në kushtet e ekonomisë globale dhe të balancave që krijohen në thellësi të

mëdha strategjike, Gjermania është jashtëzakonisht e interesuar të hapë tregje të reja

eksporti në drejtim të Turqisë, të Azisë Qendrore e deri në Kinë. Në këtë kuadër është

edhe marrja e lidershipit gjerman në operacionet paqeruajtëse në Afganistan e Kosovë.

Përgjatë gjithë krizës ballkanike Gjermania u përfshi në të gjitha vendimet dhe proceset e

mëdha për të qetësuar zonat e konfliktit në këtë rajon. Gjermania ishte anëtare e Grupit të

Kontaktit së bashku me SHBA, Mbretërinë e Bashkuar, Francën, Italinë dhe Rusinë për

të monitoruar konfliktet në Jugosllavi. Më 1999 mori pjesë fuqishëm në fushatën e

NATO-s për të ndëshkuar gjenocidin e Millosheviçit kundër popullit të Kosovës.

Por, në krahasim me orientimet disi preferenciale të aktorëve të tjerë të mëdhenj në

Ballkan, Gjermania është pozicionuar më e balancuar në rajon, duke ideuar e nxitur jo

vetëm iniciativa gjithëpërfshirëse, por edhe konstante e madje në rritje në pikëpamje të

intensitetit. Ballkani përfshihet në një interes komplementar gjerman qoftë në funksion të

259

Carr, T.W. ―German and us involvement in the Balkans: a careful coincidence of national policies?‖,

Associate Publisher, Defense & Foreign Affairs Publications. London, 1995

127

ekonomisë kombëtare si rajon relativisht i fuqishëm eksporti dhe perspektivash shtrirjeje,

qoftë edhe në synimet e saj si lidere e Bashkimit Evropian për integrimin e rajonit. Ndaj

është në këtë kuadër gjeopolitik që kohët e fundit Gjermania nxiti dhe institucionalizoi

iniciativën e konferencës mbi perspektivën ekonomike dhe Evropiane të Ballkanit

Perëndimor nën patronazhin e drejtpërdrejtë të kancelares së Gjermanisë Angela Merkel.

Konferenca bëri bashkë politikanët më të lartë nga Gjermania, BE-ja dhe Ballkani.

Madje, Konferenca e Ballkanit Perëndimor vendosi që takimet të vijojnë në mënyrë të

rregullit në baza vjetore.260

Roli udhëheqës politik i Gjermanisë dhe ndikimi kyç i saj në

BE, pritet të japë nxitjen e dëshiruar për kryerjen e reformave të thella në rajon përgjatë

viteve të ardhshme, pikërisht në një kohë që vendet anëtare të BE-së janë paraqitur

skeptike dhe të lodhura me zgjerimet e shkuara. Edi Rama, kryeministër i Shqipërisë dhe

bashkëkryesues i Konferencës së Ballkanit Perëndimor vlerëson se ―Falë Gjermanisë së

madhe jemi pjesë e Evropës së madhe dhe bashkim i forcave drejt BE-së, është një shtysë

entuziazmuese. Duke bashkuar forcat tona me Gjermaninë kemi vetëm për të fituar.

Përveç udhërrëfyese në ecjen përpara të një Ballkani që është në paqe, por që paqen e ka

shumë të brishtë, Gjermania është dhe një garanci për një Evropë që ndodhet e sfiduar në

kufijtë e vet nga ambicie të natyrave të ndryshme vendesh që po e testojnë në mënyrë

dramatike fuqinë dhe qëndrueshmërinë e shoqërive të hapura dhe Evropës së Bashkuar‖,

vijoi më tej ai.261

Në një vlerësim të përgjithshëm e përfundimtar, dinamikat gjermane në

Ballkanin Perëndimor janë dinamika gjeopolitike, dinamika në kuadër organizatash

rajonale, por edhe dinamika ekonomike e sigurie.

4.3 Rusia

Rusia ka një interesim historik për Ballkanin Perëndimor që lidhet me shumë faktorë.

Nga më kryesorët janë:

Interesi rus për të krijuar akses në ujra të ëmbla. Sikurse dihet, Rusia është e varfër në

ujera të lundrueshme. Në këto kushte një nga opsionet për të dalë apo për të krijuar akses

në këto ujra është Mesdheu, e në këtë kuadër, Deti Adriatik, pjesa lindore e të cilit,

sikurse e kemi prekur edhe më lartë në këtë punim, kontrollohet nga vendet e Ballkanit

Perëndimor. Kjo është njëra nga dinamikat ruse në Ballkanin Perëndimor. Ky mund të

përkthehet si një interes në radhë të parë sigurie. Marrëdhëniet e ngushta ushtarake Rusi-

Serbi i shërbejnë pikërisht këtij kuadri. Rusia ka nënshkruar një marrëveshje me Serbinë

për të lejuar ushtarët rusë të përdorin si bazë ushtarake aeroportin e Nishit, i cili ka pas

shërbyer për inkursionet serbe kundër Kosovës. Serbia dhe Rusia kanë një marrëveshje

15 vjeçare të bashkëpunimit ushtarak që përfshin shkëmbime në fushën e inteligjencës,

shkëmbime të tjera ushtarake dhe stërvitje të përbashkëta ushtarake.

Moska është aktive në përpjekjet për të penguar Bosnjë-Hercegovinën nga integrimi në

komunitetin euro-atlantik duke shfrytëzuar për këtë ndarjet e brendshme etnike e fetare,

260

Takimi tjetër i radhës do të mbahet në Austri gjatë vitit 2015 261

http://www.gazetadita.al/rama-gjermania-nje-garanci-per-Evropen-dhe-ballkanin/

128

veçanërisht të ashtuquajturën Republika Srbska e cila ka marrëdhënie shumë të ngushta

me Rusinë, duke gëzuar statusin e një shteti të pavarur dhe jo të një entiteti federal në

kuadër të Bosnjë-Herzegovinës.262

Rusia, duke pasur mundësinë dhe të drejtën e vetos në Këshillin e Sigurimit të OKB-së,

kohët e fundit abstenoi për zgjatjen e mandatit të misionit paqeruajtës në Bosnjë-

Hercegovinë, duke kërkuar njëherësh të hiqej nga deklarata shprehja ―perspektiva Euro-

Atlantike e Bosnnjë-Hercegovinës.‖263

Në përpjekjet për të lidhur në pikëpamje operacionale bazën e vet në Mesdhe (Siri) me

një bazë të mundshme në Adriatik dhe për çdo rast të paparashikuar në këtë të fundit për

shkak të zhvillimeve të paqarta në Siri, Rusia ka kërkuar akses për flotën e saj në portet e

Malit të Zi për furnizim dhe mirëmbajtje/riparime. Megjithëse kjo kërkesë nuk është

pranuar nga qeveria e Malit të Zi pas presioneve nga NATO për shkak të sigurisë së

hapësirave të Aleancës, fakti që Rusia iu drejtua Malit të Zi tregon shumë për boshtet se

ku lëviz politika e jashtme dhe ajo e sigurisë së Rusisë. Për më tepër, nëse do të bëhej një

lëvizje e tillë, do të kishte një ndikim rëndues në vlerësimet e kritereve për anëtarësim në

NATO të Malit të Zi.

Interesi sllavo-rus për popullsitë sllave në Ballkanin Perëndimor. Sikurse dihet pjesa

dërmuese e popujve të Ballkanit përgjithësisht dhe sidomos e Ish Jugosllavisë përbëhet

nga popuj të familjes sllave. Është e natyrshme që interesimi rus të jetë i pranishëm dhe

kjo përbën një dinamikë më vete. Serbia ka qenë gjithnjë një kryeurë e Rusisë në Ballkan.

Rusia e ka mbështetur gjithnjë kundërshtimin e Serbisë për të njohur pavarësinë e

Kosovës, madje Rusia e përdor rastin ―Kosova‖ si një argument për të justifikuar

pushtimin e Krimesë.

Një interes specifik rus për Ballkanin Perëndimor buron edhe nga fakti i bashkësisë

ortodokse me pothuajse pjesën dërmuese të popullsisë së të gjithë Gadishullit, duke

përfshirë popuj sllave por edhe josllavë, siç janë grekët apo rumunët. Interesimi fetar për

këta popuj është edhe një faktor me histori të thellë në kohë, që buron nga fakti që ish

Perandoria Ruse i atribuonte vetes rolin e mbrojtësit të fesë ortodokse. Kjo është një

dinamikë tjetër që përforcon interesimin e madh rus për influencë në Ballkan në tërësi

dhe veçanërisht në Ballkanin Perëndimor.

Një dinamikë tjetër është dinamika ekonomike. Ballkani Perëndimor nuk është një treg

kaq i madh sat ë luajë rol të rëndësishëm në ekonominë ruse, porse ka disa zëra ku me të

262

Kur Presidenti Putin vizitoi Serbinë në Tetor 2014, Milorad Dodik-President I Republikës Srbska u

trajtua si një kryetar shteti dhe u ftua në Beograd për ta takuar atë. (Luke Coffey: ―The U.S. Must Counter

Russian Influence in the Balkans‖). 263

―Djukanovic: Sanctions Against Russia Are Wrong,‖ InSerbia News, November 27, 2014,

http://inserbia.info/today/2014/11/djukanovic-sanctions-against-russia-are-

wrong/?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+InSerbiaNews+%28InSe

rbia+News%29 (accessed December 5, 2014). (Cit. nga Luke Coffey: ―The U.S. Must Counter Russian

Influence in the Balkans‖). (Luke Coffey është partner i Qendrës Margaret Thatcher për Liri, i Institutit

Kathryn dhe Shelby Cullom Davis për Sigurinë Kombëtare dhe Politikën e Jashtme në Fondacionin

Heritage).

129

vërtetë ky rol është i madh. Vitin e fundit (2013) Serbia dhe Rusia nënshkruan një

marrëveshje të partneritetit strategjik për çështje ekonomike. Investimet e brendshme të

Rusisë do të bëhen në sektorët e transportit dhe të energjisë. Të vlerësuar me kujdes, në

fakt të dy sektorët aq sa janë të karakterit ekonomik, po aq janë edhe të karakterit

strategjik të sigurisë. Përveç shteteve të Komonuelthit të Shteteve të Pavarura që

dirizhohet nga Rusia, Serbia është i vetmi vend në Evropë që ka marrëveshje tregëtie të

lirë me Rusinë. Edhe pse impakti i rënies së projektit të South Stream mbi Serbinë do të

jetë i madh, përsëri Serbia do të jetë një aleat i ngushtë me zgjidhje alternative për

Rusinë.

Një dinamikë favorizuese për influencën ruse në Ballkan vjen nga vetë Evropianët, për

shkak të mungesës së kohezionit të vendeve perëndimore për të formuluar e ndjekur një

politikë të përbashkët ndaj interesave ruse në rajon. Për më tepër që angazhimi përherë e

më i madh Evropian apo amerikan për çështje të tjera të vlerësuara më madhore (Ukraina,

ISIS, milionat e refugjatëve, terrorizmi, etj.), ka larguar ose mund të ndikojë për largimin

e vëmendjes nga Ballkani Perëndimor. Siç vënë në dukje edhe institute të specializuara,

Ballkani është shndërruar në një fushë betejë konflikti të ri gjeopolitik, i cili po

simbolizohet nga një rritje gjithnjë e më e madhe e aktiviteteve diplomatike dhe

propagandistike ruse.264

Është një realitet që SHBA dhe Evropa patën një zë të

përbashkët politik e ushtarak lidhur me qëndrimin e tyre ndaj gjenocidit etnik që u

ushtrua në Kosovë rreth 15 vjet më parë. Një politikë e përbashkët është ndërtuar dhe po

zë vend tashmë në të gjitha çështjet që lidhen me Ballkanin Perëndimor gjithashtu.

Gjithsesi nuk ka një strategji afatgjatë për zhvillimin e marrëdhënieve të BE-së me

Serbinë. Po kështu nuk ka një politikë të përbashkët për tu marrë seriozisht me

kërcënimet ndaj sigurisë rajonale anë e mbanë Ballkanit, përfshirë edhe mundësinë e

anëtarësimit në NATO të vendeve që aspirojnë apo që janë penguar qëllimisht për një

anëtarësim të tillë. Lëkundjet politike duken edhe mungesën për hartimin dhe zhvillimin

e një politike të përbashkët energjetike Evropiane, në të cilën të përfshihen edhe vendet

kandidate për në BE dhe në NATO. Një angazhim më serioz dhe jo mëdyshës politik dhe

ekonomik i Perëndimit ndaj vendeve të Ballkanit Perëndimor është i domosdoshëm për të

minimizuar influencën ekonomike, diplomatike dhe të sigurisë ruse në rajonin e

Ballkanit. Në të kundërtën, nëse Perëndimi nuk e bën këtë, atëherë do të jetë Rusia që do

të plotësojë vakumin që ekzisto në një farë mase sot për sot, në kushtet kur vëmendja e

NATO-s dhe e Evropës përgjithësisht është përqendruar në konfliktin ruso-ukrainas.

Dinamikë jo pa peshë dhe që ndjell influencën ruse është edhe ritmi shumë i ngadaltë i

integrimit të vendeve të Ballkanit Perëndimor në NATO dhe në BE. Natyrisht klasa

politike e vendeve të Ballkanit ka përgjegjësitë e veta sepse është mbërthyer nga barra e

korrupsionit, e interesave oligarkike, nga përdorimi i parasë së popullit për të shtypur apo

264

Bodo Weber and Kurt Bassuener, Democratization Policy Council, ―The Western Balkans and the

Ukraine crisis – a changed game for EU and US policies?‖, Sarajevo, 2014, pg.1.

130

për të blerë politikanët, grupet mediatike dhe gjyqësorin. Ky fakt përbën një terren të

favorshëm që ndihmon e madje mbështet interesat ekonomike dhe diplomatike të Rusisë

në Ballkanin Perëndimor. Gjendja e stanjacionit apo e zhvillimit tepër të ngadaltë të

reformave të nevojshme lidershipi politik i vendeve të rajonit, mund të pasqyrojë

gjithashtu edhe mungesën e një vullneti më serioz politik dhe diplomatik të vendeve të

Bashkimit Evropian që shtetet e kësaj zone të integrohen më shpejt në organizmat euro-

atlantike. Sa më shumë të zgjasë kjo situatë stanjacioni, aq më shumë hapësira boshe

krijohen për t‘u mbushur nga interesat diplomatike, ekonomike dhe ushtarake të

Rusisë.265

Kësisoj humbasin vetë vendet Ballkanike, por humb edhe influenca

perëndimore, prosperiteti, paqja dhe siguria në Evropë.

Rajoni i Ballkanit vazhdon të jetë një zonë e destabilitetit në Evropë. Edhe pse sigurisë në

rajon është përmirësuar në mënyrë dramatike që nga vitet 1990, ndarjet sektare mbeten

dhe janë përkeqësuar nga ekonomitë e ngadaltë, normat e larta të papunësisë dhe

korrupsionit endemik politik. Moska i ka shfrytëzuar këto tensione në një përpjekje për të

çuar përpara një agjendë pro-Rusi me qëllim të mbajtjes së vendet e rajonit larg nga

komuniteti transatlantik. Rusia dhe Serbia janë vende ortodokse, dhe Rusia jep ndikim të

madh politik në Serbi. Serbia ka shërbyer gjatë si pikëmbështetje të Rusisë në Ballkan.

Moska vazhdon të interpretojë pavarësinë e Kosovës për të justifikuar veprimet e veta në

Krime, Osetinë Jugore, dhe Abkhazi.

Kohë më parë Serbia dhe Rusia nënshkruan një marrëveshje partneriteti strategjik, me

theks çështjet ekonomike, kryesisht në sektorët e transportit dhe energjisë. Jashtë

Bashkësisë së Shteteve të Pavarura, Serbia është i vetmi vend në Evropë që ka një

marrëveshje të tregtisë së lirë me Rusinë.

Marrëdhënia ushtarake ruso-serbe janë gjithashtu të afërta. Rusia ka një marrëveshje me

Serbinë për të lejuar ushtarët rusë të bazohen në aeroportin e Nishit, që është përdorur

nga Serbia për t‘u përzier në veri të Kosovës. Serbia ka privilegjin e statusit të vëzhguesit

në Traktatin e Sigurisë Kolektive. Serbia dhe Rusia kanë nënshkruar gjithashtu një

marrëveshje 15-vjeçare ushtarake bashkëpunimi që përfshin shkëmbimin e inteligjencës,

shkëmbimet në fushat e arsimimit ushtarak, si dhe stërvitje të përbashkëta ushtarake.

Moska e di se mënyra më e lehtë për të parandaluar Bosnje-Hercegovinën nga hyrja e

komunitetit transatlantik është duke shfrytëzuar ndarjet e brendshme etnike dhe fetare

midis popullatave kroate e serbe dhe boshnjake. Rusia është veçanërisht aktive në rajon

etnikisht serbe, Republika Srpska, një nga dy entitete nën-shtetërore brenda Bosnjës dhe

Hercegovinës që dolën nga lufta civile në atë vend në vitet 1990. Republika Srpska ka

gëzuar një marrëdhënie shumë të ngushtë me Kremlinin. Ngjarjet e fundit në Ukrainë,

265

Sipas vlerësimeve, në Malin e Zi, ka shenja që opinion publik është duke humbur durimin me

Perëndimin pas vonesave shumë të gjata në procesin e bashkimit me NATO-n dhe BE-në. Rusia ka një

influencë me peshë shumë të madhe ekonomike në Malin e Zi, duke qenë investitori I brendshëm më i

madh i vendit: mbi një të tretat e të gjitha ndërmarrjeve investuese zotërohen nga kompani ruse. (David

Clark and Dr. Andrew Foxall, ―Russia‘s Role in the Balkans—Cause for Concern?‖ The Henry Jackson

Society, June 2014, p. 10, http://henryjacksonsociety.org/wp-content/uploads/2014/06/Russias-Role-in-the-

Balkans.pdf (accessed December 5, 2014).

131

veçanërisht aneksimi i Krimesë, kanë frymëzuar retorikë separatiste në Republikën

Srpska. Në një farë mënyre, marrëdhëniet e Rusisë me Republikën Srpska duken si një

marrëdhënie me një shtet tjetër sovran.

Rusia, e cila ka të drejtën e vetos në Këshillin e Sigurimit të OKB-së (KSKB), kohët e

fundit ka abstenuar gjatë votimit vjetor për të zgjatur misionin paqeruajtës në Bosnje

Hercegovinë. Ishte pikërisht hera e parë që nga fillimi që Rusia nuk kanë votuar në

mbështetje të rezolutës. Interesante është gjithashtu që Rusia në këtë Këshill, kërkoi që të

mos përmendet ―perspektiva euro-atlantike e Bosnje-Hercegovinës‖.

Rusia dhe Mali i Zi kanë pasur marrëdhënie të ngushta për shekuj me radhë dhe sot Mali

i Zi ecën në një linjë duke luajtur njëherësh edhe me perëndimin. Veçanërisht i ndjeshëm

është ndikimi Rus në ekonominë e Malit të Zi, duke u shndërruar në disa fusha si

investitori më i madh i vendit.

I tërë arti i Rusisë është që të krijojë varësi infrastrukturore në Ballkan me ekonominë e

sotme të Rusisë. ―Si Serbia, Kosova, Mali i Zi, Maqedonia dhe vende të tjera, janë të

gjitha në linjën e zjarrit‖. Kështu u shpreh sekretari amerikan i Shtetit, John Kerry, gjatë

një dëshmie të kohëve të fundit në Kongresin Amerikan.266

4.4 Kina

Nuk është as në gjeografinë, as në shtrirjen e interesave historike të Kinës të ndërtojë

interesa në Ballkan. Vetëm e thjeshtë në pikëpamje ideologjike, aty nga fundi i vitit 1970

Kina komuniste e kohës ndërtoi një urë lidhëse në Ballkan përmes miqësimit me

Shqipërinë komuniste të kohës. Në fakt, oferta shqiptare i vinte në takim edhe me

synimin për t‘u paraqitur si një kundërpeshë ndaj Bashkimit Sovjetik me të cilin

konkurronte në atë kohë për rol udhëheqës në lëvizjen komuniste botërore. Nga ana e saj

Shqipëria shfrytëzoi koniukturat si dhe një mbështetje më të hershme që pat dhënë me

mbrojtje parimore dhe me votë në pranimin e Republikës Popullore të Kinës në OKB dhe

si anëtare e Këshillit t Sigurimit.

Që nga ajo kohë filloi edhe një fushatë kineze për të ndërtuar ndikimin në një rajon më të

gjerë, duke shfrytëzuar disponimet antiruse, disponimet antiamerikane apo nevojat për

mbështetje ekonomike e ushtarake. Sidomos pas prishjes së marrëdhënieve me

Shqipërinë, Kina u lidh gjerësisht me Ish Jugosllavinë dhe me Rumaninë. Përmes së

parës aspironte të ndikonte të ashtuquajturën ―Botë e Paangazhuar‖, kurse përmes së

dytës, të ndikonte sa më shumë vende komuniste të Evropës Juglindore.

Shndërrimet e pas Luftës së Ftohtë prishën gjithçka që qe ndërtuar sipas skemës së vjetër

dhe për rreth dy dhjetëvjeçarë sa situata në Ballkan u qartësuan politikisht, Kina nuk pati

ndonjë ndikim në këtë rajon. Tanimë që Ballkani dhe përgjithësisht Evropa Juglindore ka

marrë trajta të qarta politike dhe kur vetë Kina ka evoluuar drejt ekonomisë së tregut,

266

VOA, 20 Mars 2015

132

pavarësisht se në pikëpamje politike ruan sistemin njëpartiak të drejtimit të shtetit, ajo

është rihedhur fuqishëm në këtë rajon. Këtë herë, nuk është vetëm Ballkani që ajo aspiron

ta ndikojë. Përkundrazi, Ballkani është pjesë e një ndërmarrjeje më të fuqishme kineze

për të ndërtuar influencë në një zonë shumë më të gjerë, duke përfshirë edhe ndaj

shteteve të fuqishme përreth Ballkanit përmes ―tregtisë në rritje, investimeve në energjinë

e pastër dhe aleancave politike embrionike‖267

.

Në këtë kuadër, Kina ka rritur përgjithësisht volumin e marrëdhënieve tregtare me tërë

Evropën, duke e katërfishuar atë në vitin 2010 në krahasim me vitin 2000.268

Projekti më

i madh infrastrukturor është interkontinentali Kina Perëndimore - Evropa Perëndimore,

një korridor tranzit që njihet historikisht si Rruga e Mëndafshit. Duke marrë parasysh që

vetëm një përqind e mallrave kineze vjen në Evropë me rrugë tokësore përmes vendeve

Aziatike, Kina ka iniciuar dhe po zhvillon projektin e autostradës Kinë - Evropë përmes

Kazakistanit e Taxhikistanit, me vlerë qindra milionë dollarë, e duke punësuar dhjetëra

mijëra punëtorë vendas e kinezë. Projekti tjetër është investimi në pika strategjike

portuale në Mesdhe, gjë që ka filluar në Greqi më 2008.269

Me modernizimin e porteve në

rajonin e Ballkanit, natyrshëm do të zhvillohet rrjeti i autostradave dhe hekurudhave në

shërbim të rrjetit të transportit tregtar Kinë-Evropë me qëllim të shkurtojë kohën dhe për

të rritur volumin e transportit të mallrave. Për këtë, Pekini është i interesuar menjëherë në

portet, autostradat dhe hekurudhat. ―Pika e fillimit të depërtimit kinez në Ballkan është,

pa dyshim, port i Pireut. Në vitin 2009, kompania kineze Cosco fituar 50% të të drejtave

komerciale të këtij Porti, duke paguar rreth 500 milionë euro për atë që është bërë

investimi më i madh kinez në Evropë të të gjitha kohërave.‖270

Realisht në vendet e Ballkanit Perëndimor Kina është partner i menjëhershëm pas

vendeve të Bashkimit Evropian. Shkëmbimet bilaterale me Serbinë u rritën në 325

milionë euro në vitin 2010, duke ruajtur kuotën e rritjes prej 20 përqind çdo vit, me

Maqedoninë u rritën në 107 milion euro, etj. Kina vlerëson se vendet e Ballkanit kanë

potenciale të mëdha për të thithur eksportet e lira kineze si dhe për shfrytëzimin e

rajoneve minerale në Shqipëri, Bosnjë-Hercegovinë, Kosovë, etj.

267

Poulain, Loïc, ―China‘s new Balkan strategy‖, Center for Strategic&International Studies, Volume 1, Number 2, August 2011. 268

Po aty 269

Kina ka investuar fillimisht 1.5 miliardë dollarë në portin e Pireut duke shtuar 11 krahë të rinj

shkarkimi. Në krahasim me vitin 2008, sot në Portin e Pireut përpunohen mbi 3.2 milionë ose mbi 8 herë

më shumë konteinerë me mallra kineze krahasuar me 2008. Porti i Pireut renditet ndër portet më të mëdha

Evropiane, me qindramijëra vetë të punësuar. Parashikohet që kapaciteti portual i Pireut të rritet deri 6

milionë konteinerë më 2016 gjë që do të kërkojë krejt natyrshëm infrastruktura të tjera lehtësuese

(autostrada, porte, hekurudha) në të gjithë Ballkanin sidomos në atë Perëndimor. Po kështu, punohet edhe

në Portin e Selanikut me synim për të ―pushtuar‖ Evropën Qëndrore e Lindore me mallra e investime

kineze. Këto zhvillime natyrshëm do të konkurojnë polin tjetër të Evropës, Portin e Roterdamit. 270

Rodolfo Toè, ―Balcani, l'amico cinese‖, http://rassegnaest.com/2015/01/12/cina-balcani-energia-

investimenti/

133

Në gjithë këtë kuadër, Kina ka shprehur interes të madh në financimin dhe ndërtimin e

një hekurudhe me kosto prej 4.5 miliardë eurosh që kalon përmes Serbisë deri në

Adriatikun jugor. Një sinjal të tillë ajo e dha duke ndërtuar Urën Zemun-Borča prej 170

milion euro, e ashtuquajtura ―Ura e Miqësisë Serbo-Kineze‖. Ndërkohë, ajo po investon

në Ballkan në fushën energjetike, duke përfituar nga fakti që është lider në këtë fushë dhe

madje më e lira. Kështu psh., në Prill 2011, Korporata Greke e Energjisë nënshkroi një

marrëveshje me Korporatën e famshme Sinovel Wind të Kinës për të zhvilluar një

kompleks 200-300 MW. Ndërkohë, China International Water and Electric Corporation

ka nënshkruar një Memorandum Mirëkuptimi me qeverinë e Maqedonisë për të ndërtuar

një superprojekt prej 1.5 miliardë euro ku përfshihen 12 hidrocentrale përgjatë lumit

Vardar, nga Kosova në kufirin me Greqinë.

Çka verehet është përzgjedhja kineze për të patur Serbinë dhe Greqinë si të përkëdhelurat

e saj në Ballkan. Më lartë përmendëm investimet e saj në Greqi, ndërsa lidhur me Serbinë

mjafton të evidentohet se pesë vendet kryesore të origjinës së importeve të Serbisë janë:

Gjermania (11%), Rusia (9.5%), Italia (8.6%), Kina (6.5%) dhe Hungaria (5.7%).271

Në

total, Belgradi dhe Pekini kanë nënshkruar 13 memorandume dhe marrëveshje...

Sidoqoftë kjo do të thotë shumë për Ballkanin Perëndimor, sepse ekonomia kineze është

një ekonomi globale dhe nuk mund të kufizohet thjeshtë në një shtet apo në një rajon. Si

e tillë ajo nuk mund të niset as vetëm nga preferencat, por nga nevoja globale e shtrirjes,

nga interesi dhe nga fitimi që të sigurojë të ardhmen e një popullsie të stërmadhe.

Ndoshta ajo mund të ketë rezerva për shembull, për njohjen e Kosovës sepse i trembet

faktit që vetë Kina përbëhet nga rreth 56 minoritete të njohura, për të cilat, shembulli i

Kosovës mund të ndjehet si presion, por prapëseprapë, interesi ekonomik i saj është

shumë më i madh sesa ky shqetësim politik.

Do të ketë pra, një dualitet në të ardhmen midis prirjes gjeopolitike agresive kineze për të

shfrytëzuar Ballkanin dhe sidomos Ballkanin Perëndimor si një trampolinë për të kapur

tregjet e Evropës Qendrore e Lindore me ritmin jo agresiv me të cilin ecën BE-ja në këtë

rajon. Ndoshta investimet e para nuk do t‘i japin kundërshpërblimin Kinës për një të

ardhme të afërt. Por në një të ardhme të largët ky kundërshpërblim është i siguruar.

Natyrisht Kina ka edhe synimet e saj jo vetëm tregtare. Por çështja nuk është të shikohet

ky ekspansion ekonomik si një dukuri ndaj të cilit do të duhen ndërtuar mure pengesash,

sepse kjo jo vetëm që nuk është e mundur, por as me interes. Çka e zgjidh problemin

është që të rritet gara, kompetitiviteti i ekonomive të fuqishme Evropiane, të cilat duhet të

çlirohen nga paragjykimet apo frikërat e pabaza, duke qenë njëherësh edhe të

vëmendshëm. Ajo që duhet të shqetësojë Evropën është se shkalla e influencës në

Ballkan do të ndikohet së tepërmi nga shkalla e zhvillimit të marrëdhënieve tregtare dhe

investimeve në fusha nevralgjike të ekonomisë.

271

http://atlas.media.mit.edu/profile/country/srb/

134

4.5 Anglia

Mbretëria e Bashkuar e Britanisë së Madhe – perandoria ku nuk ―perëndonte dielli‖, që

zotëroi botën për më se një shekull, nuk do mund të bëhej e tillë pa zotëruar detrat dhe

oqeanet. Prandaj edhe shqetësimi e interesi më i madh i saj kanë qenë e mbeten pikat

strategjike që sigurojnë rrugëkalimet detare e oqeanike, përkatësisht ngushticat, ishujt,

gjiret detare,etj.

Mesdheu përbën kockën e kësaj strategjie, për vetë pozitën gjeostrategjike që ka si nyje

lidhëse si midis dy oqeaneve, edhe midis tre kontinenteve. Çdo fuqi tjetër që do të

rrezikonte apo kërcënonte Mesdheun nxirrte jashtë lojës gjeopolitike Anglinë dhe për

këtë arsye ishte e patolerueshme nga kjo e fundit. Natyrisht, me konceptin

―Mesdheu‖kuptohen të gjitha detet që e përbëjnë atë. Ndër këta të fundit Deti Adriatik ka

të veçantat e tij për dy arsye themelore:

- Në brigjet e Detit Adriatik kanë lindur, janë rritur e lulëzuar Perandoria Romake,

Perandoria Austro-Hungareze dhe Mbretëria e Venecias – tre nga entitetet që i

kanë dhënë vulë njerëzimit.

- Deti Adriatik është deti që futet më thellë në kontinent gjë që siguron

frymëmarrjen e mjaftueshme tregtare të tërë Evropës qendrore e juglindore.

Mbetet qartazi përfundimi se kush zotëron Detin Adriatik, zotëron zemrën e kontinentit

Evropian. Këtë fat apo këtë të drejtë e kanë pasur, sipas gjeografisë, Italia e sotme, Ish

Jugosllavia me shtetet e saj përbërëse dhe Shqipëria. Natyrisht secili nga këta shtete ka

peshën e vet qoftë për nga pozicioni gjeostrategjik, qoftë edhe për nga kapacitetet që ka

patur apo ka për ta ushtruar rolin që i jep pozita gjeografike.

Por për çka shtjellojmë në këtë punim, e rëndësishme është të shprehet se gjeografikisht

Detin Adriatik e sundojnë nga njëra anë Italia dhe nga ana tjetër Ballkani Perëndimor.

Nga ana tjetër, fuqia që ka pasur dhe ka interes të rëndësishëm për të dalë në Detin

Adriatik, është Rusia. Prandaj edhe interes i rëndësishëm i Mbretërisë së Bashkuar ka

qenë që të mbahen nën kontroll zhvillimet në Itali dhe në Ballkanin Perëndimor, si dhe të

mbahet sa më larg Rusia.

Për këto arsye, Mbretëria e Bashkuar do të bënte kujdes gjatë gjithë kohërave të kishte

―dorë‖ në zhvillimet në Itali, ish Jugosllavi dhe Shqipëri. Italia dhe Mbretëria e Bashkuar

do të nënshkruanin një Pakt aleat qysh në vitin 1915 duke ruajtur në vijimësi të njëjtin

status të aleatit, edhe pse me lëkundje, siç ishin vitet e para të Luftës së Dytë Botërore.

Mbretëria e Bashkuar krijoi, ruajti marrëdhënie veçanërisht të ngushta Me Jugosllavinë,

fillimisht duke pranuar në Londër dhe duke njohur qeverinë në mërgim të Mbretit Pjetër i

Dytë të Jugosllavisë qysh më 1941, kur forcaty e Boshtit pushtuan këtë vend. Në Janar

1942 ruajalisti Drazha Mihailoviç u bë Ministër i Luftës i Jugosllavisë së kohës pikërisht

nën mbështetjen e anglezëve. Por në vitin 1943, Kryeministri anglez Uinston Çërçill

vendosi të tërhiqet nga mbështetja për Mihailoviçin e Çetnikët serbë duke e kaluar atë për

forcat partizane të Ish Jugosllavisë të cilat, nën udhëheqjen e Titos, ishin rreshtuar

135

bindshëm në krah të Aleatëve të Mëdhenj Antifashistë. Në kulmin e Luftës së Dytë

Botërore, në vitin 1944, Ish Kryeministri Çërçill do të delegonte pranë Shtabit të Titos

pikërisht të birin, Randolph Churchill në një mision ushtarak e diplomatik - pjesë e

mbështetjes britanike për forcat partizane antifashiste.

E rëndësishme në këtë sjellje elastike të Britanisë së Madhe ndaj Ish Jugosllavisë së

Luftës së Dytë Botërore nuk është as disponimi antikomunist i njohur i Çërçillit, as

afërsia Evropiane apo ndonjë motiv tjetër përveç faktit që Jugosllavia duhej ndikuar me

çdo kusht jo vetëm apo thjeshtë në pikëpamje ushtarake si pjesë e koalicionit antifashist,

por sidomos për të ardhmen e saj për shkak të pozitës kontrolluese që kishte në brigjet

lindore të Adriatikut. Për më tepër që prirja dukej qartë se e ardhmja e pushtetit në atë

vend po gatuhej për forcat partizane e komuniste të drejtuara nga Tito.

Në vlerësim të kësaj të ardhme, do të ishte vetë Ish Kryeministri Anglez, i cili me idenë e

famshme të ―përqindjeve‖, do ta fiksonte Ish Jugosllavinë në drejtpeshimin 50 me 50

përqind të influencës lindje-perëndim. Kjo zgjidhje e ktheu Ish Jugosllavinë në një zonë

tampon (―buffer zone‖) midis dy blloqeve për gati gjysmën e dytë të shekullit të njëzetë –

një zgjidhje që fakt favorizonte pikërisht perëndimin sepse i linte të lirë Detin Adriatik.

Shqipëria si pjesë e Ballkanit Perëndimor, ka zënë një vend të rëndësishëm në agjendën

Britanike e cila fillon sidomos që me themelimin e shtetit shqiptar. Në Konferencën e

Londrës të vitit 1913 që u thirr për të zgjidhur çështjet që patën lindur në Ballkan gjatë

luftërave ballkanike e në vijim të tyre, Shqipëria u shpall e pavarur por thuajse me

gjysmën e popullsisë dhe territoreve të mbetura jashtë saj. Po në të njëjtin vend (në

Londër) në 2015, sipas Traktat të fshehtë midis Fuqive të Antantës (Francës, Anglisë,

Rusisë) dhe Italisë Shqipëria do të fshihej përfundimisht nga harta.

Çka shohim në këto ngjarje, duket qartë boshti i përhershëm i Mbretërisë së Bashkuar:

nuk ka rëndësi se si rregullohen balancat në një zonë apo në një tjetër, por e rëndësishme

është që të shtetet që kontrollojnë detet (në këtë rast, Detin Adriatik) të jenë miq të

Britanisë së Madhe. Tradicionalisht Greqia është një mik i tillë, ndërsa për Jugosllavinë,

Mbretëria e Bashkuar do të bënte gjithçka me qëllim që të kishte të pranishme influencën

e saj. Historiani Paskal Milo vlerëson se në Konferencën e Teheranit të tri Fuqive të

Mëdha, Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Britanisë së Madhe dhe Bashkimit Sovjetik

të vitit 1943, ―Çërçilli, për herë të parë, ka ngritur idenë e hapjes së frontit të dytë në

Ballkan dhe aty është përplasur me Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe me Rusinë, të

cilat nuk donin që frontin e dytë ta hapnin në Ballkan, por në Evropë, sepse atje ishte

teatri më i madh i luftimeve. Por Çërçillit aty i është dhënë e drejta, për shkak të

interesave që Britania e Madhe kishte në Ballkan, pasi Ballkani ishte ura lidhëse e

Lindjes së Afërt me Lindjen e Mesme, ku Britania kishte interesa të mëdha dhe ku

Britania ishte perandori e deteve dhe ku donte që Mesdheun Lindor ta kontrollonte,

atëherë asaj iu dha si prioritet të merrej me Ballkanin dhe që në 1943-shin, asaj i është

thënë që Greqinë e ke totalisht nën kontroll. Kjo ishte një nga arsyet pse anglezët u futën

shumë fort në Greqi gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe pas luftës. Në ndarjen që u bë

136

midis Çërçillit dhe Stalinit, zona e influencës u la 90 për qind influencë britanike dhe 10

për qind influencë sovjetike. Dhe kur u bë lufta civile në Greqi, komunistët grekë nuk e

dinin këtë fakt dhe ushqenin mbështetje më të madhe nga Stalini, mirëpo Stalini e kishte

bërë marrëveshjen, por askush nuk e dinte.‖272

Këtë konkluzion veçse e përforcon qëndrimi i Anglisë ndaj Shqipërisë përgjatë Luftës së

Dytë Botërore, ku ajo shpalosi të njëjtin qëndrim mbështetës ndaj Lëvizjes Nacional

Çlirimtare të Shqipërisë si edhe ndaj partizanëve të Jugosllavisë, duke ofruar ndihma

logjistike, këshilltarë e vëzhgues ushtarakë, etj.

Lidhur me shkallën e interesimit të Anglisë në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore,

Historiani Milo, sjell këtë hollësi interesante lidhur me Konferencën e Jaltës do të ndahej

me përqindje: ―...duke qenë se Shqipëria u harrua ditën e parë në ndarjen që bënë me

përqindje, janë mbledhur dy ministrat dhe unë kam gjetur relacionin në arkivin e

"Foreign Office" (të Zyrës së Jashtme), i cili thotë që, meqenëse Shqipëria u harrua në

ndarjen e datës 9, të dy ministrat më datë 11 kanë rënë dakord që edhe Shqipëria të

ndahet 50% me 50%.‖273

Me mbarimin e Luftës së Dytë Botërore, në nëntor të vitit 1945, tre fuqitë e mëdha e

njohën qeverinë komuniste të Shqipërinë dhe në mbështetje të kësaj njohjeje, filloi

procesi i vendosjes së misioneve përkatëse diplomatike e ushtarake. Gjithsesi, pala

angleze nuk mbriti në nivel ambasadori, sepse pas disa kërkesave që ajo bëri për varret e

oficerëve e të ushtarëve britanikë të vrarë në Shqipëri, për kufirin me Greqinë274

, etj., si

dhe dy pas incidenteve të Kanalit të Korfuzit me anijet britanike, ajo e pezulloi çështjen e

shkëmbimit të në nivel ambasadorësh apo, siç thuhej deri atëherë, ministrave fuqiplotë.

Në vijim, gjatë Luftës së Ftohtë, anglezët, në bashkëpunim me amerikanët bënë përpjekje

për ta minuar regjimin komunist në Shqipëri, në planin politik, diplomatik dhe me forcë

diversioniste, sidomos përgjatë viteve 1949-1953. Gjithsesi, kur konjukturat ndryshuan,

veçanërisht pas prishjes së Shqipërisë komuniste me Ish Bashkimin Sovjetik më 1960 e

në vijim – një prishje që i interesonte Perëndimit, anglezët ashtu si dhe amerikanët u

përpoqën të kërkonin kanale të tjera komunikimi me Shqipërinë, por asgjë e rëndësishme

272

Arkiva mediatike shqiptare, ―Shqipëria dhe Perëndimi, gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore‖,

http://www.arkivalajmeve.com/Shqiperia-dhe-Perendimi-gjate-dhe-pas-Luftes-se-Dyte-Boterore.177098/ 273

Po aty. 274

Profesor Xhelal Gjeçovi vlerëson se anglo-amerikanët nuk mund të pajtoheshin me një regjim komunist

në Shqipëri. Që në Konferencën e Jaltës u la e hapur rruga e Shqipërisë dhe u la që fati i saj do të vendosej

nga zhvillimet e brendshme. Kështu që ka një aktivitet të gjithanshëm politik, diplomatik, për të ndryshuar

situatën në Shqipëri. Sidomos anglezët (se amerikanët ishin më të përmbajtur) mbështetën edhe

rivendikimet greke ndaj vendit tonë në Konferencën e Paqes për çështjen e kufijve. Pra, këto përpjekje për

të vënë në diskutim kufijtë e Shqipërisë, përpjekjet për të rrëzuar regjimin e ligjshëm komunist, krijuan një

shije të hidhur tek opinioni shqiptar. Kjo bëri që Shqipëria t‗i shohë me dyshim marrëdhëniet me aleatet pas

luftës dhe kështu u përpoqën të gjejnë mbështetje te Lindja. (Po aty)

137

dhe e hapur nuk u zhvillua me Shqipërinë, përveç zgjidhjes së çështjes së arit që u mbyll

përfundimisht më 1998.275

Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, Mbretëria e Bashkuar ka qenë një mbështetës i fortë i

të ardhmes në institucionet Evropiane e euroatlantike të vendeve të Ballkanit Perëndimor.

Ajo ka mbështetur reformat e procesit të anëtarësimit në BE të këtyre vendeve sidomos

ato që lidhen me programet në fushën juridike dhe lirinë e mediave, me 3 milionë sterlina

angleze. Këto reforma vlerësohen se promovojnë një mjedis më të mirë për interesat e

biznesit britanik. Mbretëria e Bashkuar mbështet gjithashtu përpjekjet për parandalimin e

konflikteve duke ofruar për këtë një shumë prej rreth 10 milionë sterlina angleze.

Mbretëria e Bashkuar mori një rol vendimtar sidomos politik përgjatë krizës së Kosovës,

duke u bërë, së bashku me SHBA mbështetësi kryesor në ndalimin e gjenocidit masiv

ndaj shqiptarëve që ndërmori regjimi i Millosheviçit. Në vijim ajo ka mbështetur

fuqimisht pavarësimin, sovranitetin dhe integritetin territorial të Kosovës. Aktualisht ajo

punon ngushtë me BE për të krijuar një Kosovë multietnike të qëndrueshme dhe me

prosperitet, me qëllim që të bëjë progres drejt anëtarësimit eventual në BE dhe NATO.276

4.6 SHBA

Kur flasim për dinamikat e SHBA lidhur me Ballkanin Perëndimor është e natyrshme që

do të duhet të kemi parasysh se ajo është më së pari një fuqi globale, madje e vetme, të

paktën sot për sot në rendin ndërkombëtar. Në këtë këndvështrim edhe interesat e saj janë

globale. Është gjithashtu po kaq e natyrshme që interesat dhe angazhimet për një fuqi

globale nuk janë gjithnjë të njëjta, qoftë për nga gjeografia, ashtu edhe për nga intensiteti.

Në këtë ekuacion do të duhet të marrim parasysh edhe këndvështrimin gjeografik e

historik. SHBA nuk është një fuqi Evropiane, edhe pse me Evropën ajo është e lidhur

pazgjidhshmërisht në atë shkallë sa koncepti Euro-Atlantik është një koncept thuajse

organik. Gjithsesi, SHBA ka realisht një gjeografi tjetër dhe sidomos një histori që nuk

është kjo e sotmja. SHBA është një fuqi e vonë krahasimisht me aktorët e tjerë të sistemit

klasik ndërkombëtar. Nisur nga këto konsiderata parimore, edhe interesimi apo dinamikat

e SHBA lidhur me Ballkanin Perëndimor duhen parë pikërisht në të gjitha këto prerje.

275

Paskal Milo, historian dhe Ministër i Jashtëm në vitin 1998, kujton se në atë kohë diskutohej nëse

duheshin vendosur më parë marrëdhënie diplomatike dhe pastaj të flitej për çështjen e arit apo të flitej për

arin dhe pastaj të vendoseshin marrëdhëniet diplomatike. Këto diskutime janë bërë veçanërisht në fillim të

viteve ‗80. Ka pasur në Paris një numër takimesh ku është diskutuar deri në detaje. Përfundimisht nuk ranë

dakord dhe kjo çështje u shty deri në vitin 1990. Pas ndryshimit të regjimit në Shqipëri, diskutimet rifilluan

dhe në 1992 u nënshkrua një memorandum, sipas të cilit u plotësuan kërkesat e britanikëve të cilët kërkonin

dëmshpërblim për incidentin e Kanalit të Korfuzit, po ashtu edhe amerikanët, të cilët kërkonin

dëmshpërblim për shpronësimin e pronave të qytetarëve amerikanë me origjinë shqiptare pas Luftës së

Dytë Botërore. Edhe anglezët, edhe amerikanët morën nga 2 milionë dollarë, pjesën që mbeti e morëm ne.

Në atë vit ne kemi marrë mbeturinat e fundit. Janë marrë në atë kohë rreth 120 mijë sterlina. (Po aty.) 276

Promoting stability throughout the Western Balkans,

https://www.gov.uk/government/policies/promoting-stability-throughout-the-western-balkans--2.

138

Në kontekstin historik, një interesim amerikan për Ballkanin dhe, në këtë mes, edhe për

atë perëndimor, do të shfaqej qysh midis luftërave botërore. Një vështrim në atë periudhë

do të na parashtrojë se katër nga katërmbëdhjetë pikat që shtroi Presidenti Amerikan

Uillson në Konferencën e Paqes në Paris në vitin 1919, kishin të bënin drejtëpërsëdrejtë

më Ballkanin Perëndimor.277

Në bazë të tyre, por edhe në interesimin e mëtejshëm

amerikan për këtë rajon do të viheshin studimet gjeografike e historike. Gjatë Luftës së

Ftohtë, Ish Jugosllavia ishte në vëmendjen amerikane për të mos lejuar çbalancimin e saj

nga sa u vendos në Konferencën e Jaltës për një asnjanësi apo prani 50% me 50% në të,

etj. Në këtë kuadër, prania e SHBA në Ish Jugosllavi dhe përgjithësisht në Ballkanin

Perëndimor, ishte më tepër vepër e shërbimeve inteligjente dhe vepër financiare në

kuptimin e huave, sidomos për Ish Jugosllavinë. Gjatë Luftës së Dytë Botërore

udhëheqjen për të influencuar Ballkanin e kishte marrë përsipër Britania e Madhe. Por

pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore dhe me fillimin e Luftës së Ftohtë, anglezët ia

―dorëzuan çelësin‖ amerikanëve. SHBA, veçanërisht kur Ish Jugosllavia u gjend e

armiqësuar me Ish Bashkimin Sovjetik në vitin 1948, ―lëvizi më afër Beogradit, duke e

mbështetur regjimin diplomatikisht dhe ekonomikisht, me qëllim që t‘a mbante

Jugosllavinë jashtë orbitës Sovjetike. Marrëveshja e asistencës ushtarake e vitit 1951 e

përfshiu shtetin komunist në planet e mbrojtjes të NATO-s për Evropën.‖278

Momenti që përcaktoi përfundimisht një raport të ri të SHBA-së me Ballkanin

Perëndimor ishte ai pas përfundimit të Luftës së Ftohtë. Pas kësaj lufte, Ballkani mbeti

përkohësisht rajoni që u la më shumë jashtë vëmendjes. Kjo buronte nga klishetë e Luftës

së Ftohtë, kur rreziku më i madh i pritshëm supozohej se vinte drejt Evropës Qendrore.

Në fillimet e vitit 1990 Evropa dështoi të menaxhonte konfliktet e ngrira që u zgjuan në

Ballkanin Perëndimor. Evropa i kishte si kapacitetet, edhe fuqinë e vlerave për ta ndikuar

të ardhmen politike, të sigurisë dhe të prosperitetit të këtij rajoni, por ajo tregoi, siç kishte

treguar përgjatë të gjithë shekullit paraardhës, se mbeti e varur nga SHBA për të ndërtuar

e zbatuar strategji vepruese. Shpërbërja e dhunshme e Ish Jugosllavisë zbuloi pikërisht

kufizimet e Evropës si në pikëpamje të vullnetit të saj për të marrë përgjegjësi, ashtu

edhe në futjen në veprim të kapaciteteve për të ndaluar gjakderdhjen.

Qëndrimi zyrtar i SHBA pas kësaj lufte pati një metamorfozë në rritje për të mbritur në

përfundimin se për Amerikën stabiliteti i Ballkanit është një pjesë e rëndësishme e një

interesi vital të saj në sigurimin e një Evrope si e tërë, e lirë dhe në paqe.279

Ndërkohë,

rajoni i Ballkanit si i tërë, vlerësohet se mund të ketë një profil më të lartë strategjik po të

merret parasysh çka ofron përdorimi i bazave ushtarake në Rumani e Bullgari, të cilat

mund të jenë të dobishme për operacionet e SHBA në Lindjen e Mesme. Ndërkohë,

277

Grup autorwsh, ―Western Balkans Policy Review 2010,‖ Editor Janusz Bugajski, 2010, pg.26 278

Po aty, pg.27 279

Woehrel, Steven, ―Future of the Balkans and U.S. Policy Concerns‖, Congressional Research Service,

CRS Report for American Congress, 2009.

139

rajoni tërheq vëmendjen Amerikane si shumë i domosdoshëm për të çrrënjosur rrjetet

terroriste ndërkombëtare që lidhen apo shfrytëzojnë Ballkanin.280

Angazhimi amerikan në Ballkan supozon një sërë objektivash, të cilat do të ishin sa në të

mirë të paqes e prosperitetit të popujve të rajonit, ashtu edhe të interesave amerikane.

Objektiva të tilla janë stabilizimi i rajonit, instalimi dhe forcimi demokracisë dhe

sundimit të ligjit, reformat ekonomike dhe përmirësimi i standardit të jetesës, mbushja e

një vakumi të mundshëm në sigurinë e rajonit, vendosja e tij në rrugën e integrimit në

institucionet Euro-Atlantike, ristrukturimi i pranisë ndërkombëtare dhe i roleve përkatëse

dhe sigurimi i rolit drejtues të Evropës në rajon, për të lehtësuar SHBA për angazhime të

tjera që ajo ka si fuqi globale në luftën kundër terrorizmit ndërkombëtar, stabilizimin e

shteteve ku ajo u angazhua. Programet e asistencës dhe ndihmës të dhëna nga SHBA

synojnë promovimin e qeverisjes së mirë, luftën kundër korrupsionit, forcimin e

shoqërisë civile dhe mediave te pavarura, forcimin e reformave të ekonomisë së tregut,

pakësimin e rrezikut të armëve të dëmtimit në masë, parandalimin e trafikut të qenieve

njerëzore dhe kontrabandës dhe promovimi i të drejtave njerëzore në të gjithë rajonin.

Veçanërisht pas 11 Shtatorit 2001, SHBA e nënvizoi së tepërmi rëndësinë e rajonit të

Ballkanit dhe rriti vëmendjen, investimet dhe praninë për të mos lejuar që terrorizmi

ndërkombëtar të shfrytëzonte avantazhet e këtij rajoni për të vënë në rrezik sigurinë e

Evropës e përgjithësisht të interesave amerikane në Evropë. Ekspertët amerikanë

vlerësojnë se ―rajoni mund të luajë një rol në planet e terroristëve si pikë tranzit për ta, e

po ashtu edhe si pikë frymëmarrjeje e rekuperimi‖ për veprime të mëtejshme. Këtë e

favorizojnë sidomos ―problemet e vazhdueshme të rajonit që mbetet i prekshëm ndaj

grupeve terroriste‖281

.

Ka pra një dinamikë të lidhur e komplementare midis interesave të mësipërm amerikanë

me interesin e vetë rajonit për t‘u shkëputur nga e kaluara konfliktuale, për të zhvilluar

ekonominë dhe garantuar sigurinë e stabilitetin. Çdo përpjekje dhe ecje përpara në këto

drejtime, do të ngushtonin sferën e veprimit të terrorizmit. Përkundrazi, destabiliteti

politik, institucionet e dobëta politike e ligjzbatuese si dhe varfëria janë një ushqim për

terrorizmin e terroristët. Prania e trupave ushtarake amerikane dhe e agjencive të

inteligjencës, asistenca kundërterroriste, forcimi i regjimit të kontrollit të eksporteve dhe

importeve, inkurajimi i iniciativave të bashkëpunimit rajonal kundër terrorizmit, etj., janë

disa nga masat dhe kontributet konkrete të SHBA-së në rajon.

Krijimi i këtyre dinamikave në raportet SHBA-Ballkan Perëndimor nuk ka qenë i lehtë.

Tradicionalisht në politikën e jashtme të SHBA janë ndeshur dy rryma mendimi e

veprimi: rryma e të kufizuarit brendapërbrenda Amerikës dhe rryma tjetër e angazhimit

global. Në këtë kuadër, edhe lidhur me Ballkanin Perëndimor janë përplasur dy rryma

mendimi e veprimi: njëra prej tyre është mbërthyer në idenë se ―përfshirja Amerikane në

Ballkan është vetëm një interes periferik i SHBA-së‖ që duhet të shkojë në rastin më të

280

Po aty. 281

Po aty

140

mirë në interesim e ndihma humanitare dhe në suksesin e NATO-s si e tërë. Rryma tjetër

është se ―angazhimi Amerikan në Ballkan pasqyron interesa thelbësore të SHBA-së që

janë pazgjidhshmërisht të lidhura me praninë e vazhdueshme të saj në pjesën tjetër të

Evropës.282

Çuditërisht, në qershor 1991, Sekretari Amerikan i Shtetit, James A. Baker i

përshkroi lëvizjet Sllovene dhe Kroate për pavarësi si ―ilegale dhe të paligjëshme.‖283

Rryma e parë dominoi sidomos përgjatë katër-pesë vjetëve të parë pas përfundimit të

Luftës së Ftohtë. ―… ndryshe nga Gjiri Persik, interesat tona vitale kombëtare (në

Ballkanin Perëndimor – shënimi im.) nuk ishin në rrezik. Konflikti në Jugosllavi...ishte

sidoqoftë një mosmarrëveshje rajonale. Millosheviçi e kishte oreksin e Sadamit, por

Serbia nuk kishte kapacitetet e Irakut apo aftësinë për të afektuar interesat vitale

Amerikane‖.284

Por aty nga viti 1995 kur konflikti në Bosnjë mori përmasa dramatike, SHBA nuk mund

të mos ndryshonte mendim dhe vlerësim për interesat e saj vitale. Sidomos dështimi

Evropian për ta përfunduar atë konflikt e shndërroi edhe interesin Amerikan. U vunë në

provë kredibiliteti i NATO-s, por edhe vlerat ndaj të cilave është angazhuar SHBA qysh

nga themelimi i saj. Të lejoje në mes të Evropës një fushatë tiranike si ajo në Bosnjë, apo

si ajo në Kosovë, ishte absolutisht kundër vlerave Amerikane e, rrjedhimisht, kundër

interesave të saj. Për më tepër që nëse situata e agravuar e Ballkanit e atyre viteve do të

mbetej për një kohë të gjatë e paadministruar, atëherë Ballkani do të bëhej një burim

konflikti me përmasa të paparashikuara deri në shkallë kontinentale, për vetë faktin e

kompozitës aq të pleksur të aktorëve të brendshëm dhe të jashtëm të interesuar në dhe për

Ballkanin Perëndimor. ―Për aq sa Ballkani mbetet një burim lufte dhe dhune,

nacionalizmi dhe urrejtjeje, shkatërrimi dhe dëshpërimi, pjesa tjetër e Evropës nuk mund

të bëhet një zonë e bashkuar paqeje dhe demokracie që duan dhe meritojnë popujt e saj, e

cila nga ana e saj, është në themel të interesave të Amerikës‖.285

Ndërkaq, edhe sikur vetë

çështjet e Ballkanit të mund të përballoheshin nga vetë Evropianët, përsëri SHBA do të

ndante pjesën e saj me të.

Prandaj SHBA u angazhua më fuqimisht si në rrugë diplomatike, edhe me pjesëmarrje

ushtarake në kuadër të NATO-s. Pastaj, është e natyrshme që vetë angazhimi

parakuptonte interes dhe ky interes lindi interesin tjetër: atë të suksesit në operacione.

Pikërisht suksesi i domosdoshëm në operacione kërkonte të formësohej një spektër më i

282

Daalder Ivo H. ―The United States, Evrope, and the Balkans‖, The Brookings Institution, December

2000 (http://www.brookings.edu/views/articles/daalder/useurbalkch.pdf) 283

Grup autorwsh, ―Western Balkans Policy Review 2010,‖ Editor Janusz Bugajski, 2010, pg.27 284

James A. Baker, III, The Politics of Diplomacy: Revolution, War, and Peace, 1989-92, (New York: G.P.

Putnam,

1995), p. 636. See also Warren Zimmermann, Origins of a Catastrophe (New York: Times Nooks, 1996);

and

David Gompert, ―The United States and Yugoslavia‘s Wars,‖ in Richard Ullman, ed.,

Wars (New York: Council on Foreign Relations Press, 1996).

285

Daalder Ivo H. ―The United States, Evrope, and the Balkans‖, The Brookings Institution, December

2000 (http://www.brookings.edu/views/articles/daalder/useurbalkch.pdf)

141

gjerë sesa vetëm ushtarak: humanitar, logjistik, institucionesh, diplomatik, etj. Në vijim,

ky interes do të merrte trajtën e ndërhyrjes së ashpër kundër spastrimit etnik të

kosovarëve nga Millosheviçi, duke zhvilluar kështu të parën luftë tej kufijve të mbrojtjes

Evropiane, apo siç quhet, ―jashtë zone‖.

Në përfundim, SHBA do të vijojë të mbetet e interesuar dhe e angazhuar në Ballkanin

Perëndimor, sepse interesat amerikane në këtë rajon janë reale dhe themelore si pjesë e

interesit më të madh për të ruajtur një Evropë paqësore, të pandashme dhe demokratike.

Prandaj edhe dinamikat amerikane në Ballkanin Perëndimor lidhen me aspektet politike,

me standardet demokratike e të ekonomisë së tregut, me sigurinë rajonale e madje edhe

me sigurinë globale – atribute këto të cilave u është përkushtuar edhe fuqia Amerikane.

4.7 Turqia

Turqia e sotme – trashëgimtarja e Perandorisë jetëgjatë Otomane, u shkëput

përfundimisht prej saj më 1923. Presidenti i parë i saj Mustafa Qemal Ataturku, me të

cilin është identifikuar Turqia, ndërmori reforma të shumta në fushat sociale, ligjore dhe

politike duke sybuar të vendosë një kulturë evropiane. Për një një kohë të gjatë Turqia

ruajti sundimin njëpartiak, për të kaluar në sistemin shumëpartiak vetëm pas pas afro 40

vjetësh (në vitin 1950,) pas të cilit u krye transferimi paqësor i pushtetit. Gjithsesi, edhe

pse formalisht ka funksionuar sistemi shumëpartiak, zhvillimi demokratik është

kërcënuar gjithnjë nga roli tradicional vendimtar i ushtrisë. Për rrjedhim, që nga ajo kohë

e deri më sot janë kryer tre grushte shteti të mirëfillta ushtarake (në vitet 1960, 1971 dhe

1980) dhe një tjetër i katërt disi më i moderuar në vitin 1997, për të rrëzuar nga pushteti

qeverinë e atëhershme të orientuar nga islamizmi. Më 1974 Turqia ndërhyri ushtarakisht

në Qipro për të parandaluar manipulimin grek për të marrë nën kontroll të gjithë ishullin

dhe për të legalizuar krijimin e ―Republikës Turke të Qipros Veriore‖, të cilën e njeh

vetëm Turqia. Ndërkohë prej afro 30 vjetësh ka shtypur me dhunë rebelimin separatist të

Partisë së Punëtorëve të Kurdistanit (PKK). Turqia moderne iu bashkua OKB-së në vitin

1945. Në vitin 1952 ajo pranohet anëtare e NATO-s, ndërsa në vitin 1964 Turqia

pranohet si anëtar i asociuar i Komunitetit Evropian për të mbetur e diskutuar ende në

ditët e sotme nëse duhet apo nuk duhet të bëhet pjesë e këtij komuniteti.

Përveç gjeografisë, është pikërisht pozita e BE-së përballë Turqisë që përcakton edhe

shkallën e interesave turke. Natyrshëm gjeografia e bashkon Turqinë sa me Evropën, aq

edhe me Azinë, sa me Veriun orotodoks, aq edhe me jugun mysliman. Turqia ka

përzgjedhur vlerat dhe institucionet Evropiane për t‘u integruar, por ajo nuk mund të lejë

pas dore, përkundër, e ka interes kombëtar të integrojë popullsinë gati turqishtfolëse të

Turkmenistanit, Azerbaxhanit, etj.

Ndërkohë, pozitat klasike gjeostrategike dhe interesat ekonomike e lidhin sa me Azinë,

edhe me Evropën. Mjafton të sjellim në vëmendje se partnerët kryesorë të Turqisë në

eksporte janë: Gjermania me 8.6%, Iraku me 7.1%, Irani me 6.5%, Mbretëria e Bashkuar

e Britanisë së Madhe me 5.7%, Emiratet e Bashkuara Arabe me 5.4%, Rusia me 4.4%,

142

Italia me 4.2% dhe Franca me 4.1%. Ndërsa partnerët kryesorë në importe janë: Rusia me

11.3%, Germania me 9%, Kina me 9%, US 6%, Italy 5.6%, Iran 5.1%.286

Pas dyshimeve të Evropës për pranimin ose jo të Turqisë në BE dhe sidomos pas spektrit

të ri të krijuar në botën arabe në saje të ndërhyrjes amerikane dhe të komunitetit

ndërkombëtar në Afganistan e Irak, si dhe pas të ashtuquajturës ―Pranverë Arabe‖ –

përkatësisht përmbysjeve të mëdha të statukuosë në Tunizi, Egjypt, Siri, etj., roli i

Turqisë është ridimensionuar. E frustruar përgjatë që nga viti 1923 e deri në

fillimshekullin e 21-të si vend pa fqinjë miq, tanimë Turqia ka vënë në themel të politikës

së saj të jashtme parimin ―zero probleme me fqinjët‖287

.

Politika e jashtme turke vlerëson se pozita gjeostrategjike e vendit është pikërisht aty ku

ndërpriten dinamika të ndryshme të politikës së jashtme; se në kuadër të kësaj pozite dhe

të mundësive që ofron globalizmi, Turqia shpreson dhe po punon për një mjedis të ri që

do të përcillte një paq afatgjatë; ku mundësitë e mëdha ndërthuren gjithsesi edhe me

rreziqe të shumta; se në këto kushte Turqia është bërë në fakt një vend lider që punon për

të zgjeruar sferën e paqes dhe prosperitetit në rajon; që gjeneron stabilitet dhe siguri; se

aspiron për anëtarësim të plotë në BE dhe është gati për çfarëdo sfide që do të përballojë

NATO në shkallë globale, por ndërkohë ajo zhvillon dhe kompenson forcimin e pozitës

së saj ndërkombëtare me marrëdhënie bilaterale, rajonale e globale.

Në këtë kuadër, Turqia ka rreth dhjetë vjet që ka dalë nga pozita e saj e mbyllur edhe në

rapport më vendet e Ballkanit përgjithësisht dhe veçanërisht në raport me vendet e

Ballkanit Perëndimor. Në politikën e saj të jashtme ―Ballkani është një prioritet për

Turqinë jo vetëm nga perspektivat politike, ekonomike dhe gjeografike, por gjithashtu

falë edhe lidhjeve të saj historike, kulturore dhe humane me rajonin.288

Për politikën e

jashtme turke, Ballkani vlerësohet si një nyje lidhëse midis Turqisë dhe pjesës tjetër të

Evropës, një rajon që ka një rëndësi të madhe me pozitën e veçantë që kishte në procesin

historik që formoi kombin Turk dhe potencialeve të ardhme që ai brendapërbrenda

kontekstit të integrimit rajonale dhe objektivit të pranimit në BE që është i përbashkët me

të gjitha vendet e rajonit ballkanik. Dialogu politik i nivelit të lartë, siguria për të gjithë,

integrimi më i madh ekonomik dhe ruajtja e mbrojtja e strukturave sociale multietnike,

multikulturore dhe multifetare në rajon përbëjnë ―boshtet kryesore të politikës së Turqisë

për Ballkanin...‖ me objektiv...―rritjen e bashkëpunimit ekzistues përmes krijimit të

zonave me interes të përbashkët midis vendeve të rajonit dhe arritjes së një integrimi

rajonal ekstensiv.‖289

Vlerësohet se ka një lidhje historike midis popujve të Turqisë dhe

vendeve të rajonit që u ka rezistuar kohërave. Ka minoritete dhe komunitete turke në

rajon ashtu sikurse ka qytetarë turq me origjinë nga vendet e Ballkanit. Kështu që

çfarëdo krize në Ballkan afekton ngushtësisht Turqinë, prandaj ruajtja e paqes dhe

286

CIA Factbook, sipas statistikave të vitit 2012 287

Faqja zyrtare e MPJ te Turqisw: http://www.mfa.gov.tr/policy-of-zero-problems-with-our-

neighbors.en.mfa 288

Po aty 289

Po aty

143

stabilitetit në Ballkan përmban një rëndësi vitale për Turqinë. Sipas Davutoglu290

―regjioni i Ballkanit është ‗tampon zonë‘ në mes të Evropë dhe Azisë, Baltikut kah

Mediterani, nga Jugu në Veri, Lindja në Perëndim, si gjeopolitikë. Është regjion i

transaksioneve dhe tranzicioneve ekonomike, si gjeoekonomi. Është regjion i

interaksioneve gjeokulurore.‖291

Prandaj kontributi Turk në prezencën ndërkombëtare në Kosovë dhe Bosnnjë-

Hercegovinë, vlerësohet i rëndësishëm dhe i domosdoshëm si për forcimin e strukturave

shtetërore në këto vende, ashtu edhe për stabilitetin rajonal. Në këtë kuadër, Turqia, si

vend themelues i Southeast Evropean Cooperation Process (SEECP) i jep rëndësi këtij

procesi si e vetmja iniciativë rajonale që buroi nga vetë rajoni. Ndërkohë Turqia ka

iniciuar dhe zhvilluar edhe inisiativa takimesh më të ngushta rajonale sidomos në rajonin

e Ballkanit Perëndimor, ku përmendet veçanërisht Iniciativa Trepalëshe ku përfshihen

Bosnjë-Hercegovina, Serbia e Kroacia.

Synimet e Turqisë në këtë fillimshekull lidhen me faktin se ajo e gjen veten si një fuqi

ekonomike dhe ushtarake e madhe. Ato lidhen gjithashtu edhe me faktin tjetër se për

mëse pesë shekuj ajo ishte përfaqësuesja e botës Islame. Madje, ardhja në fuqi e Partisë

për Drejtësi dhe Zhvillim - AKP, udhëhequr nga Rexhep Taip Erdogan, në vitin 2002 e

ka përforcuar këtë perceptim të fundit duke e shndërruar edhe në një bosht aktual të

politikës së jashtme dhe duke marrë mbi vete edhe koston e perceptimit se po rikthehet

Perandoria Otomane. AKP si forcë politike mbështet dhe kërkon përkrahjen nga

elementet më konservativë e fetarë, ndërkohë që inkurajon bizneset që bashkëpunojnë me

tregjet dhe ekonomitë e Lindjes së Mesme. Këtë vizion e ndihmon gjithashtu edhe fakti

tjetër që gjeografia e saj kushtëzon kthimin e saj në një nyje të rrjedhave energjetike duke

e kthyer në një qendër të ardhshme ndërkontinentale.

Për Turqinë, vendet kyçe në Ballkanin Perëndimor janë Bosnja dhe Hercegovina,

Shqipëria dhe Kosova. Bosnjën dhe Hercegovinën Turqia e konsideron pak a shumë si

një protektorat politik dhe kulturor. Ministri i Jashtëm Davutoglu pat deklaruar dikur se

―Sarajeva është trashëgimia otomane në miniaturë dhe se për të kuptuar Perandorinë

Otomane duhet kuptuar Sarajevën. Për ne integritetit territorial i Bosnjës dhe

Hercegovinës është njësoj i rëndësishëm sa integriteti i Turqisë.‖292

290

Dr. Ahmet Davutogllu, ish Ministër i Jashtëm dhe sot Kryeministër i Turqisë është arkitekti i strategjive

aktuale afatgjata turke, të paraqitura sidomos në veprën e tij ―Thellësia Strategjike‖. Zoti Davutoglu

mendon se Turqia bëri një gabim të amdh që injoroi për një kohë të gjatë vendet rretherrotull saj dhe se

duhet një strategji e re për të siguruar interesat e saj, si në rajon, edhe në botë, duke e bërë vendin më

tërheqës, sipas motos që Turqia nuk është një çështje, por një aktor (The Davutoglu effect | The Economist,

http://www.economist.com/node/17276420) 291

(Dnevni List Mali i Zi 29.10.2009). 292

E përditshmja Dnevni List Crne Gore, 29.10.2009.

144

Turqia e konsideron Shqipërinë si një vend strategjikisht të rëndësishëm për instalimin e

një paqeje dhe stabiliteti të qëndrueshëm në Ballkan. Karakteristikat e përgjithshme të

marrëdhënieve bilaterale midis të dy vendeve janë miqësia, besimi dhe solidariteti i

ndërsjellët. Turqia është partneri i dytë tregtar më i madh i Shqipërisë.

Institucionet zyrtare turke vlerësojnë se Turqia dhe Kosova kanë marrëdhënie bilaterale

të shkëlqyera që burojnë nga lidhjet e përbashkëta historike dhe vëllazërore293

. Turqia i

jep rëndësinë më të madhe ruajtjes së stabilitetit dhe integritetit territorial të Kosovës si

dhe krijimit të marrëdhënieve konstruktive me fqinjët e saj në bazë të miqësisë. Turqia

vijon të mbështesë Kosovën në sferat politike, ushtarake, humanitare dhe ekonomike.

Rëndësia e Serbisë për Turqinë shikohet më shumë në planin ekonomik dhe gjeopolitik.

Në periudhën 2006-2012 shkëmbimi Turqi-Serbi është rritur nga 328 milionë USD në

587 milionë USD dhe është të rritje.

Tabloja që ka ndërtuar Turqia në politikën e saj të jashtme për vendet e Ballkanit duket

edhe në perceptimin publik të këtyre vendeve në qëndrimin ndaj Turqisë. Sipas një

vëzhgimi publik nga Gallup Ballkan Monitor më 2010, 75.1 për qind të njerëzve në

Shqipëri, 60.2 për qind në Bosnjë dhe Hercegovinë, 93.2 për qind në Kosovë dhe 76.6

për qind në Maqedoni, e shikojnë Turqinë si vend mik. Gjithsesi, çështja ndryshon në

vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor ku popullata myslimane është relativisht më e

vogël. Vetëm 26.7 për qind e njerëzve në Kroaci, 33.5 për qind në Malin e Zi dhe 18.2

për qind në Serbi e shohin Turqinë si vend mik.294

Me sa duket, komunitetet e

myslimanëve që përbëjnë 12 për qind të të gjithë popullsisë në rajonin e Ballkanit janë

ata që bëjnë më së shumti ndryshimin dhe kësisoj përbëjnë një dinamikë më vete në

këndvështrimin e raporteve të Turqisë me Ballkanin Perëndimor.

4.8 Greqia

Ka një rrethanë fillestare gjeopolitike që lidhet me Greqinë: shteti modern grek është

themeluar më 1821 gjë që përkon me kalkulimet që u konturuan në Kongresin e Vjenës

më 1815 për rendin ndërkombëtar. Ai Kongres do të vendoste një ekuilibër të ri midis

pesë fuqive të mëdha të kohës: Francës, Anglisë, Prusisë, Rusisë dhe Austrisë – një

ekuilibër force e paqeje që do të zgjaste pothuajse përgjatë tërë shekullit të

nëntëmbëdhjetë e që ndryshe do të cilësohej si ―Koncerti i Evropës.‖295

Kjo periudhë

përkon me zhvillime të mëdha politike në Ballkan, ku fillon të gjallërohet nacionalizmi

dhe lufta për shtetformim. Në një kuadër më të gjerë, këtij nacionalizmi i dhanë hov

zhvillimet e mëdha evropiane: Rusia fillon të fuqizohet, Perandoria Otomane filloi

rënien, Gjermania dhe Italia formësohen si shtete të bashkuara. Ky ekuacion i madh

293

Faqa zyrtare në web site e MPJ të Turqisë 294

―Si perceptohet politika e jashte turke në Ballkan?‖, gazeta SHQIP, 6 maj 2012. 295

Kissinger, Henry, ―Diplomacia‖, Laert, 1999, fq.78

145

gjeopolitik do të nxiste, sipas interesave, ekuacionet ballkanike. Përgjatë atij shekulli, të

gjitha fuqitë e mëdha do të ushqenin klientelizamt e tyre në përshtatje me këto interesa

dhe për të mos humbur ekuilibrat.

Pikërisht kjo klimë do të ishte që i dha fuqi lëvizjes greke për pavarësi. Lëvizja për

pavarësinë e Greqisë duket sikur binte në kundërshtim me Koncertin që kishte vënë në

thelb të paqes ruajtjen e statukuosë dhe legjitimitetin. Por, për Evropën, aq sa ishte

legjitime Perandoria Otomane, po aq legjitime ishte edhe mbrojtja e popullsisë së

krishterë. Ndërkohë, interesat e Evropës shkonin më larg se kaq: atyre u vinte për mbarë

pavarësimi i Greqisë, sepse përshpejtonte rënien e Perandorisë Otomane. Për shkak të

gjeografisë detare do ta ushqente Anglia; për shkak të interesit kundër Perandorisë

Otomane dhe për shkak të identitetit të njëjtë fetar do ta ushqente Rusia. Fitorja e grekëve

u shërbente shumë interesave të Rusisë, sepse Rusia parashikonte se do mund të

përfitonte shumë më tepër se të tjerët nga shpërbërja e Perandorisë Osmane, pikërisht

duke marrë nën zotërim Ballkanin. Vetë Perandorisë Otomane që e kishte nën juridiksion

politik popullin grek, dalëngadalë po i soseshin fuqitë.

Natyrisht që interesat ndryshonin nga një fuqi në një tjetër. Perspektiva e një Greqie të

pavarur por të ndikuar apo të kontrolluar nga Rusia do të ishte e papranueshme për

Austrinë sepse i priste duart Perandorisë Dualiste në Ballkan, pikërisht atje ku ajo kishte

drejtimin më të rëndësishëm të interesave. Por një zhvillim i tillë shqetësonte shumë edhe

Britaninë e Madhe, sepse vihej në diskutim epërsia e saj në Mesdhe. Britanikët i

frikësoheshin me këtë rast edhe një depërtimi rus në Lindjen e Mesme e më tej në Indi.

Britanikët do ta dëshironin një dobësim të Perandorisë Osmane, por me kusht që Britania

të siguronte monopolin e ndikimit mbi shtetin e pavarur grek. Gjithsesi, Austria e

Britania së bashku do të bënin çdo përpjekje për të shmangur një luftë ruso-turke sepse

kjo do të vinte në provë tërë ekuilibrin evropian.

Në këto kushte, Greqia merrte mbi vete një interesim të madh ndërkombëtar, natyrisht

secili nga kënde të ndryshme. Çfarëdo zhvillimi që lidhej me Greqinë krijonte efekte të

ndryshme mbi secilën nga fuqitë e mëdha. Dhe, jo për paradoks, por për këto interesa që

në shtrat më të gjerë lidheshin me të ardhmen e Perandorisë Otomane si e tërë, zgjidhja

greke kalonte nga Ballkani. Këtë do ta tregonin, midis të tjerash, edhe bisedimet anglo-

ruse që përfunduan me nënshkrimin e një protokolli më 4 prill 1826, ku Britania dhe

Rusia ndanin rolet në Ballkan duke i dhënë Rusisë të drejtat të rregullonte vetë çështjen

danubiane dhe Britanisë të vepronte lirshëm në Mesdhe, duke shërbyer si ndërmjetëse

mes Portës së Lartë dhe kryengritësve grekë - një përpjekje kjo që do të mbështetej edhe

nga Rusia.296

E ndodhur nën këtë interesim, si dhe nën frymën e nacionalizmit që buronte nga misioni i

vetëshpallur për të rivendosur trashëgiminë e perandorisë bizantine ndaj së cilës grekët

pretendonin vizionin grek kishtar e kulturor përballë popujve latinë e kishës katolike. Në

296

Clair, William St., ―That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence‖,

Open Book Publishers, 2008, pg.315-316

146

kuadër të këtij koncepti, shteti-komb i sapo formuar u ideua se duhej të shtrihej në një

perimetër të gjerë Mesdhetar e Ballkanik. Këtej do të buronin pretendimet greke mbi

Shqipërinë Jugore, Maqedoninë, Bullgarinë dhe Turqinë. Këto pretendime, në forma të

hapura dhe të fshehta, kanë mbetur e mbeten platforma të palëvizshme të politikës greke.

Gjatë gjysmës së dytë të shekullit të 19-të dhe gjysmës së parë të shekullit të 20-të ajo e

zhvilloi praktikisht këtë ide, të quajtur ndryshe nga vetë grekët, ―Megáli Idéa‖297

Interesat e sigurisë dhe ato ekonomike e kanë dashur që këtë platformë Greqia ta

zhvillojë herë herë me forcë dhe herë herë me diplomaci, ose duke gërshetuar të dyja

instrumentet dhe duke u mbështetur, sipas rastit, edhe nga Britania e Madhe, edhe nga

Rusia. Në kushtet e kompozimit të ri të arkitekturës së sigurisë ndërkombëtare pas Luftës

së Dytë Botërore, Greqisë iu desh të bashkohej me NATO-n në 1952 dhe me BE-në në

1981 – organizma demokratike këto që sidoqoftë do t‘ia lidhnin duart e forcës.

Në këto kushte asaj i ka mbetur të zhvillojë kryesisht instrumentet diplomatike, ato

ekonomike dhe fetare e kulturore për të zhvilluar më tej të ashtuquajturën Ide e Greqisë

së Madhe. Greqia shfrytëzon ndërkohë mundësitë politike për votë e integrim që ka

përftuar përmes anëtarësimit të hershëm në NATO e BE për të kushtëzuar zhvillimet në

vendet fqinjë dhe ato Ballkanike përgjithësisht. Politika e jashtme greke konsideron se në

këto vende, ashtu sikurse edhe në rajone të tjera të përfshira në të ashtuquajturën Megáli

Idéa, ―Greqia ka më shumë sesa një marrëdhënie gjeografike: prania Greke në këto zona

ka rrënjë të thella historike e kulturore dhe duket akoma më shumë kudo në termat

politikë dhe ekonomikë. Për këto arsye, Greqia po zhvillon dhe implementon një politikë

rajonale kohezive, qëllimi i fundit i së cilës është të konsolidojë paqen dhe sigurinë dhe të

përhapë prosperitetin në të gjithë fqinjësinë e afërt.‖298

Në këtë kuadër, në krye të

agjendës greke të politikës së jashtme janë çështjet e ―interesit më të madh politik, siç

janë marrëdhëniet Greko-Turke, çështja e Qipros, perspektiva e pranimit në BE të

vendeve të Ballkanit Perëndimor, çështja e emrit të Ish Republikës Jugosllave të

Maqedonisë dhe Minoriteti Kombëtar Grek në Shqipëri. Historia e Greqisë është e

pleksur me historinë e Ballkanit, një zonë në të cilën Greqia ka luajtur një rol të madh

nëpër shekuj.299

Nisur më shumë nga zhvillimet faktike dhe jo aq nga deklarimet zyrtare, partnerët më të

rëndësishëm të Greqisë në fushën e eksporteve janë Turqia me 11.6%, Italia me 9.9%,

Gjermania me 6.5%, Bullgaria me 4.9%. Ndërkohë, partnerët më të rëndësishëm të

297

Përmbajtja e nacionalizmit grek të të gjitha kohërave që synon krijimin e një shteti grek që do të

përfshinte shumicën e hapësirave të ish Perandorisë Bizantine nga Deti Jon në Azinë e Vogël, Detin e Zi,

Thrakë, Maqedoni, Epir, Kretë, Qipro, etj., me Konstandinopojën (Stambollin e sotëm) për kryeqytet.

Termi referohet se është përdorur për herë të parë gjatë debateve të Kryeministrit grek Ioannis Kolettis me

Mbretin Otto dhe që u shpall në Kushtetutën e vendit të vitit 1844. Në sajë të kësaj ideje, shteti grek është

zgjeruar pesë herë më shumë qysh nga themelimi i tij më 1921, përmes pushtimeve ushtarake, ose përmes

diplomacisë (shpesh me mbështetjen angleze). (Shih Encikopedinë Britanike, fq.27 në

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/244154/Greece/26420/The-Great-Idea) 298

Faqja zyrtare e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Greqisë 299

Po aty.

147

Greqisë në fushën e importeve janë: Rusia me 13.8%, Gjermania me 9.5%, Italia me

7.9%, Iraku me 7.8%, Holanda me 4.7%, Franca me 4.5%, Kina me 4.5% (sipas

vlerësimeve statistikore të vitit 2013).300

Sikurse shihet, Greqia ruan një ekuilibër gjeopolitik në marrëdhëniet dypalëshe midis të

gjitha fuqive të mëdha rajonale. Ky ekuilibër i shërben që, nga njëra anë të përfitojë nga

të gjitha drejtimet dhe nga ana tjetër, të ketë një zë politik në vendimmarrje në nivele

aleancash – një armë që e përdor për presione politike mbi vendet ku ajo ka interesa apo

kontradikta që nuk i shkojnë sipas këtyre interesave.301

Brenda kësaj filozofie, politika rajonale e Greqisë ka pasur për bosht përfshirjen e

vendeve të Ballkanit Perëndimor në sa më shumë platforma rajonale të udhëhequra nga

ajo vetë, pleksja e sa më shumë misioneve greke të natyrave politike, ekonomike,

diplomatike, fetare dhe ushtarake në këto vende, kushtëzimi i marrëdhënieve me shtetet e

Ballkanit Perëndimor sipas objektivave të politikës greke në këto vende, etj.

4.9 NATO

Roli i NATO-s në Ballkanin Perëndimor, normalisht do parë si rol i pas Luftës së Ftohtë.

Përpara kësaj Lufte, kornizat ishin të prera dhe nuk mund të bëhej fjalë për ndikim, apo

për dinamika, përveçse përfshirje në planet e luftës.

Pas Luftës së Ftohtë dhe shpërbërjes së ish Jugosllavisë, vlerësohet se NATO luajti rol

vendimtar në proceset e transformimit të Ballkanit Perëndimor në tërësi. Në kushtet e një

mjedis të ri të sigurisë ndërkombëtare, kur në kufijtë e NATO-s nuk rezultonin më

aleanca armiqësore, por gjithsesi një mjedis që ndillte, në rastin më të mirë,

paqëndrueshmëri e, në rastin më të keq, përplasjen e aktorëve të ndryshëm

ndërkombëtarë me interesa konfrontuese në këtë rajon, Aleanca nuk mund të mos ishte e

ndjeshme për zhvillimet në rajonin e Ballkanit Perëndimor.

Nga viti 1992 deri në vitin 1995, NATO mbështeti me forca, mjete e logjistikë përpjekjet

e OKB-së për ndalimin e luftimeve në Bosnje e Hercegovinë. Goditjet ajrore që iu dhanë

forcave serbe të Bosnjës në vitin 1995 krijuan një raport të ri forcash në terren gjë që i

detyroi palkët ndërluftuese të ulen në bisedimeve zyrtare nga ku rezultoi Marrëveshja e

Dayton-it në fund të atij viti. Nën mandatin e OKB-së, Aleanca vendosi menjëherë një

forcë shumëkombëshe në Bosnje e Hercegovinë për zbatimin e Marrëveshjes së Paqes

(Implementation Force – IFOR), e cila kishte për detyrë ruajtjen e armëpushimit, ndarjen

e forcave ushtarake të njësive administrative të sapokrijuara (Federata Boshnjake dhe

Republika Serbe), kontrollin e transferimit të territoreve ndërmjet këtyre dy njësive, si

dhe marrjen në ruajtje të armëve të rënda. Me arritjen e objektivave kryesore, në dhjetor

1996, IFOR-i u zëvendësua me Forcën Stabilizuese – SFOR. Përveç sigurisë së mjedisit

për vazhdimin pa pengesa të procesit të paqes, SFOR-i u përkushtua edhe për

300

CIA Factbook, Greece. 301

Tipik është përdorimi i kësaj arme në rastin e mosnjohjes së Maqdonisë me emrin e saj, gjë që ka

penguar integrimin e kësaj të fundit në organizatat Evropiane e euro-atlantike.

148

mbështetjen e një sërë organizatash civile që ishin angazhuar në forcimin e paqes në

Bosnje-Hercegovinë. SFOR-i ndihmoi gjithashtu në kthimin e refugjatëve e të popullsisë

së zhvendosur në shtëpitë e tyre, në reformën e forcave të armatosura të Bosnjës dhe në

procesin e kapjes së atyre njerëzve që ishin akuzuar për krime lufte dhe të dorëzimit të

tyre në Gjykatën Ndërkombëtare për Krimet në ish Jugosllavi (ICTY). Me garantimin e

sigurisë në këtë vend, personeli i SFOR u pakësua dalëngadalë derisa përfundoi misionin

në fund të vitit 2004, për t‘ia kaluar atë misionit ushtarak të Bashkimit Evropian

―Althea‖.

NATO përdori ndërhyrjen ushtarake si mjetin e fundit në Kosovë pas një viti dhunë që

ushtronte regjimi i Millosheviçit dhe që përshkallëzohej duke shpërfillur rezolutat e

Këshillit të Sigurisë së OKB-së që kërkonin ndalimin e shtypjes dhe shpërnguljes së

popullsisë shqiptare. Pasi NATO i konsumoi të gjitha mjetet diplomatike në mars të vitit

1999, vendosi të ndërhyjë ushtarakisht përmes sulmeve ajrore kundër strukturave

ushtarake e paraushtarake jugosllave. Pas fushatës ajrore prej 78 ditësh, u arrit

marrëveshje ushtarake ndërmjet NATO-s e komandës jugosllave. Nën një mandat të

OKB-së, NATO vendosi atje forca ushtarake të emërtuara Forca e Kosovës – KFOR, me

detyrë të parandalonte rrezikun e mundshëm të rifillimit të konfliktit luftarak, të

çarmatoste, reformonte e transformonte Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës, si dhe të

mbështeste operacionet humanitare të OKB-së dhe të organizatave të tjera joqeveritare

ndërkombëtare.

Menjëherë pas Luftës së Ftohtë, roli i NATO-s do të fillonte me afrimin e vendeve të

sapodala nga regjimi komunist drejt vlerave dhe institucioneve të Aleancës. Ky afrim

mori trajtat e instrumenteve të partneritetit përmes Programit të Partneritetit për Paqe (

Partnership for Peace - PfP). Ky program promovon reformat e forcave të armatosura të

vendeve partnere si dhe krijonte bazat për interoperabilitetin e tyre me NATO-n.

Në vijim, për thellimin e arritjeve të PfP u krijua instrumenti tjetër Plani i Veprimit për

Antarësim (Membership Action Plan - MAP), i cili ishte një proces që përgatiste vendet

për anëtarësim të mundshëm në NATO sipas arritjeve individuale, duke iu dhënë atyre

udhërrëfyesin e nevojshëm dhe të hollësishëm për të përmirësuar cilësitë e tyre. Nga

vendet e Ballkanit Perëndimor, pjesëmarrësit në MAP, përkatësisht Shqipëria dhe

Kroacia u pranuan në NATO si anëtarë me të drejta e detyrime të plota në 2009. Në

kushte të barabarta, i pritshëm ishte edhe pranimi i Maqedonisë, por që u tërhoq për

shkak të mosmarrëveshjeve me Greqinë-vend anëtar i hershëm i NATO-s, lidhur me

emrin zyrtar të Maqedonisë.

Serbia dhe Bosnjë-Hercegovina nuk u pranuan menjëherë në instrumentet e partneritetit

për shkaqe të ndryshme, midis tyre edhe për faktin që dështuan të bashkëpunojnë me

Gjykatën Ndërkombëtare të Krimeve të Luftës në Hagë për kapjen dhe dorëzimin e

kriminelëve të luftës. Sidoqoftë ato arritën të bëheshin pjesë e këtij programi në vitin

2006. Në Samitin e NATO-s 2008 Bosnjë-Hercegovinës iu ofrua statusi i ―Dialogut të

Intensifikuar‖ që është një hap nga statusi i MAP. Ndërkohë Aleanca u shpreh se do të

149

konsideronte edhe Serbinë nëse kjo e fundit do të ofrohej për të përftuar një status të tillë.

Në fakt, Serbia është deklaruar se nuk aspiron për anëtarësim në NATO duke ruajtur

kështu të përbashkët me NATO-n vetëm instrumentin e bashkëpunimit në kuadër të

Planit të Veprimit të Partneritetit Individual – një term specifik ky vetëm për Serbinë, i

pranuar në Janar 2015. Gjithsesi për NATO-n, Kosova mbetet një subjekt kyç i dialogut

të saj me Serbinë.302

Lidhur me Kosovën, në Samitin e Wellsit, u vlerësua përmirësimi i situatës së sigurisë

dhe progresi i arritur në dialogun e zhvilluar me Serbinë nën kujdesin e BE. Angazhimi i

shprehur në Marrëveshjen Beograd-Prishtina për Normalizim që është përfunduar në Prill

2013 inkurajohet të vijojë të funksionojë dhe të zbatohet plotësisht. Ndërkohë, çfarëdo

hapi në përmirësimin e statusit të Kosovës do të lidhet me njohjen e pavarësisë së saj

edhe nga vetë disa nga shtetet anëtare të NATO-s, të cilat ende nuk e kanë njohur

zyrtarisht.

Ndërkohë, bashkëpunimi i NATO-s me Malin e Zi është përqendruar në reformat

demokratike, institucionale, të sigurisë dhe mbrojtjes me synim që pas partneritetit të

përfituar në vitin 2006 dhe MAP të përfituar në 2009, të hapen bisedime të intensifikuara

që do të vlerësojnë nga fundi i vitit 2015 nëse Malit të Zi do t‘i jepet ftesa për t‘iu

bashkuar Aleancës.

Sot303

afërsisht 4,500 trupa të KFOR nga 30 vende të udhëhequr nga NATO vijojnë të

punojnë për ruajtjen e një mjedisi të sigurt dhe të lirisë së lëvizjes për të gjithë qytetarët

dhe komunitetet në Kosovë.

Strategjia e NATO-s dhe e organizatave të tjera Evropiane në raport me vendet e

Ballkanit Perëndimor përveç angazhimit në instrumentet e partneritetit, synon edhe

krijimin e forcimin e instrumenteve të bashkëpunimit dhe të një farë gare drejt integrimit.

Të tilla iniciativa janë ato të Kartës së Adriatikut, Nisma për Bashkëpunim e Evropës

Juglindore, Procesi i Bashkëpunimit në Evropën Juglindore, Pakti i Stabilitetit, etj. Në

këtë kuadër është edhe zhvillimi e ruajtja e partneritetit strategjik me Bashkimin

Evropian (BE) në menaxhimin e situatave në rajon. Duke pasur interesa strategjike të

përbashkëta, NATO dhe BE-ja bashkëpunojnë në Ballkanin Perëndimor për çështje me

karakter të përbashkët lidhur me menaxhimin e krizave, zhvillimin e kapaciteteve dhe

konsultimet politike.

Ekzistojnë mendime të ndryshme mbi rolin e Aleancës, disa janë për një rol më të madh

të NATO-s, të tjera janë kritike. Mirëpo të gjithë bashkohen në atë që NATO akoma ka

punë për të mbaruar në Ballkan. Sot nuk janë më aq shumë të pranishëm aktorët me

interesa konfrontuese porse pëlqimet e simpatitë mbeten gjithsesi konfrontuese. Në këtë

rajon pleksen rreziqe e kërcënime nga më të ndryshmet, konvencionale e

jokonvencionale të shkallëve e intensiteteve të ndryshme, pavarësisht se janë strukur nga

prania thelbësore e NATO-s në të gjithë Ballkanin. Prandaj NATO mbetet një dinamikë

302

―NATO-s relation with Serbia‖, 11 Shkurt 2015, NATO ëeb site, http://www.nato.int/cps/en. 303

Janar 2015

150

vepruese në rajon, sepse siguria e këtij rajoni është ende e rrezikuar nga faktorë dhe

aktorë të ndryshëm.

Sikurse ka deklaruar edhe Ish Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Anders Fogh

Rasmussen më 22 Maj 2014, ―NATO është angazhuar në të ardhmen e Ballkanit

Perëndimor si një pjesë natyrale e familjes Euro-Atlantike.304

4.10 BE

BE është një është një bashkësi e shteteve evropiane e themeluar si një treg i përbashkët

në mbështetje të lirisë së qarkullimit të mallrave. Ajo është një strukturë kontinentale pa

precedent të mëparshëm e megjithatë i ka qëndruar kohës. Qëllimet e pranuara të BE-së

janë mbrojtja e parimeve të lirisë, demokracisë dhe sundimit të ligjit, e të drejtave

fundamentale dhe të drejtave të njeriut. Këto vlera mbeten dhe duhet të jenë synim edhe i

shteteve që duan të bashkohen në BE në të ardhmen.

Në shekullin e fundit, dy luftëra botërore lanë pasoja në Evropë dhe pikërisht në vendet

që tani përbëjnë kockën e Bashkimit Evropian. Prandaj politika për Evropë të Bashkuar

është njëkohësisht dhe kryesisht një politikë për paqe. Themelimi i BE-së krijoi thelbin e

kornizës për paqen në Evropë, e cila pamundëson luftën midis Shteteve Anëtare. Provë

për këtë janë më shumë se gjashtëdhjetë vjet paqe në Evropë – diçka unike në historinë e

kontinentit aq shumë të lodhur nga luftërat. Sa më tepër shtete evropiane të anëtarësohen

në BE, aq më e fuqishme do të jetë kjo kornizë e paqes. Zgjerimet e fundit të BE-së, duke

përfshirë 13 shtetet e Evropës Qendrore, Lindore e Juglindore, nga të cilat nëntë vende

ish-komuniste kanë dhënë kontribut të madh në këtë aspekt.

Aktualisht Bashkimi Evropian është një partneritet unik politik dhe ekonomik mes 28

shteteve demokratike evropiane që synojnë paqen, prosperitetin dhe lirinë për 500

milionë qytetarët e tyre në një botë më të sigurt dhe më të drejtë. Por termi parakupton

pikërisht një Evropë si e tërë, që nuk bën dallime midis pjesëve të ndryshme të saj, nuk

përjashton askënd. Pikërisht kjo ide u përforcua dhe u legalizua me një kuadër shumë më

të plotë në Samitin e Selanikut të vitit 2003 të BE-së me vendet e Ballkanit Perëndimor,

ku udhëheqësit e BE-së i patën vlerësuar e zyrtarizuar vendet e këtij rajoni si anëtarë të

ardhshëm të BE-së. Aktualisht BE-ja e ka pranuar tashmë Kroacinë dhe i ka dhënë

statusin e kandidatit Maqedonisë.

Gjithsesi, edhe pse është arritur njëfarë stabiliteti rajonal, si dhe një nivel përparimi

ekonomik, gjendja e përgjithshme në Ballkanin Perëndimor mbetet e ndërlikuar.

Gjeografia politike është ende për t‘u identifikuar me statusin përfundimtar të Kosovës të

papranuar pikërisht nga disa nga shtetet e vetë BE-së. Bosnje-Hercegovina është ende e

përfshirë në pastabilitet dhe në dyshim për mundësitë e ekzistencës së saj si një njësi

politike, ndërkohë që është mjaft e brishtë ekonomikisht për shkak të varësisë së saj të

skajëshme nga ndihma e mbështetja ndërkombëtare. Pjesa më e madhe e rajonit vazhdon

304

http://www.nato.int/cps/en/natohq/news_110203.htm?selectedLocale=en

151

të vuajë prej papunësisë së lartë. ―Largimi i trurit‖ – një dukuri pothuajse tipike në këtë

rajon, është një hap tjetër prapa në përparimin e rajonit. Niveli i krimeve vijon të mbetet i

lartë dhe korrupsioni një dukuri mbizotëruese.

BE-ja tashmë ka një prani të shumanshme në rajon, duke përfshirë role paqeruajtëse, role

trajnuese dhe forcimi institucionesh. Vendet e Ballkanit Perëndimor kanë nevojë sidomos

për për institucione të forta, të cilat janë një parakusht për qeverisje të efektshme të

sektorit privat e publik. Rajoni ka nevojë për asistencën e BE-së për krijuar politika sa më

efikase në uljen e papunësisë, luftën ndaj korrupsionit, shëndoshjen e kohezionit social

dhe uljen e kriminalitetit. Ndihma financiare duhet të planifikohet më mirë, të shoqërohet

me marrëveshje tregtare të përshtatshme (marrëveshje të preferencës), projekte të

infrastrukturës rajonale (rrugë, ura, rrjete të energjisë elektrike dhe aeroporte) dhe masa

për të stimuluar investimet e huaja. BE-ja duhet të motivojë, nxisë e udhëheqë mqë

shumë iniciativa për bashkëpunim rajonal e ndërrajonal sidomos në luftën kundër

kriminalitetit të organizuar dhe terrorizmit.

―Duam t‘i shohim vendet e Ballkanit Perëndimor së fundmi, të jenë anëtarë të Bashkimit

Evropian. Ky është synimi ynë i jashtëzakonshëm politik, ekonomik e gjeostrategjik,

është udha e duhur për të mbrojtur prosperitetin e të gjithë qytetarëve të Bashkimit

Evropian, të mbrojmë gjithashtu, stabilitetin e Bashkimit Evropian‖ – kjo është kredoja e

shprehur e lidershipit të BE-së.305

Por sikurse u theksua në atë Konferencë, anëtarësimi i

mëtejshëm do të varet nga shpejtësia e reformave të vetë këtyre vendeve. Duhet instaluar

një proces me kërkesa të forta e të qarta anëtarësimi. Forcimi i sundimit të ligjit, shteti i

së drejtës, përmirësimi i situatës ekonomike janë thelbësore në këtë këndvështrim.

Natyrisht, përgjegjësia për reformat kyçe është në duart e vetë këtyre vendeve.

Në dallim nga e kaluara, BE-ja tani e ka kuptuar më mirë dobinë e iniciativave të

bashkëpunimit rajonal. Konferenca e fundit e Ballkanit Perëndimor ishte një hap i madh

përpara në këtë drejtim, madje ―thelbësor‖306

, sepse bashkëpunimi rajonal do të tejkalojë

ato pengesa ekzistuese në rajon, që në fakt janë rrjedhojë e mungesës së këtij

bashkëpunimi. Bashkëpunimi do ta bëjë anëtarësimin më të shpejtë në terma praktikë dhe

politikë. Politikisht, do të krijojnë stabilitet, praktikisht, do të shmangin pengesat e do të

përmirësojnë kushtet për zhvillime ekonomike, të cilat do të çojnë edhe në nxitjen e një

mjedisi të parashikueshëm biznesi.307

Instalimi i një bashkëpunimi të tillë Sot kemi diskutuar kryesisht sesi Ka shumë hallka që

mungojnë sa i përket rrugëve, rrjeteve hekurudhore apo rrjeteve energjetike. Ka rëndësi

thelbësore, për rrjedhojë, që vendet e Ballkanit Perëndimor, me mbështetje të fortë

ndërkombëtare Evropiane të kenë një bashkërendim të fortë mes tyre dhe me Bashkimin

Evropian, për të shpejtuar investimet. Këtu, ne duhet që të marrim edhe fonde nga

305

Fjala e Presidenti i Komisionit Evropian Jose Manuel Barroso në Konferencën e Ballkanit Perëndimor,

28.08.2014. http://shqiptarja.com/skedat/2724/fjala-e-presidenti-i-komisionit-Evropian-jose-manuel-

barroso-ne-konferencen-e-ballkanit. 306

Po aty. 307

Po aty

152

instrumentet e paraanëtarësimit, por nuk do të ketë vetëm grante, duhet të ketë edhe hua

nga Banka Evropiane e Investimeve që është aktive në rajon, gjithashtu edhe BERZH-i

që është aktiv dhe institucione të tjera financiare ndërkombëtare. Ky është një hap mjaft

konkret, që t‘i afrojmë sa më shumë këto vende me njëri-tjetrin. Duke qenë më afër me

njëri-tjetrin, ata janë edhe më afër me Bashkimin Evropian.308

Nuk është e rastit, madje është shumë domethënëse që vendi i mikpritjes por edhe i

lidershipit të kësaj iniciative është Gjermania. Me disiplinën institucionale që e

karakterizon historikisht këtë vend, në Konferencë u vendos që kjo iniciativë do të vijojë

rregullisht përmes takimeve që do të zhvillohen periodikisht, ndër të cilat katër vjet nën

kujdesin e dhe ndjekjen e drejtpërdrejtë të Gjermanisë. Pas një viti, kjo Konferencë do të

zhvillohet në Austri, pra ―do të ketë një vazhdimësi, do të ketë një proces pune, e

padyshim në këtë proces ka shumë për të bërë. Bëhet fjalë për zgjidhjen e problemeve

politike, sidomos për sa i përket atyre mes Serbisë dhe Kosovës, ku duhet thënë se kohët

e fundit janë bërë përparime të dukshme, por edhe në Bosnje Hercegovinë, edhe këto

vende në të ardhmen mendoj se do të ecin akoma më tej.‖309

Ka pasur një paragjykim (dhe madje është ende prezent në aktorë të caktuar në BE)

lidhur me praninë në Evropën e Bashkuar të vendeve e popujve gjeografikisht disi larg

nga qendra e Evropës apo me besime fetare jokristiane. Rasti është me Turqinë, për

shembull, për pranimin e së cilës në BE ka dy rryma mendimi. Rryma e parë është çfarë

ofron Turqia në pikëpamje gjeostrategjike, politike e ekonomike për Evropën, kurse

rryma e dytë është ajo se çfarë e pengon Turqinë të përfshihet në Evropë. Është pikërisht

kjo ndeshje rrymash që e mban pezull prej mëse një çerekshekulli pozitën e Turqisë në

BE. Pranimi i Turqisë në BE, në jo pak raste lidhet, midis të tjerash, edhe me besimin

sundues fetar. ―...ka shqetësime themelore të padeklaruara brendapërbrenda shteteve

anëtarë të BE-së. Këto lidhen – ashtu siç ka argumentuar edhe Casanova, me identitetin

kolektiv Kristian (por jo sekular), i cili tani duhet të përballojë pranimin e mundshëm të

pothuajse 70 miljonë myslimanëve në BE. Është e qartë se një kërkesë e tipit kulturor e

madje e specifikuar fetare është një tjetër pengesë në rrugën e Turqisë drejt

antarësimit.‖310

Lëvizjet ekstreme që gjalluan Bashkimin Evropian veçanërisht pas krizës

së fundit (2008-2014) priren që këtë kërkesë ta kthejnë në një pengesë të

pakapërxyeshme, duke identifikuar me këtë rast si të tillë jo vetëm Turqinë, por edhe

Shqipërinë, Bosnjë-Hercegovinën, etj. Prandaj edhe është e nevojshme të këmbëngulet se

―Vlerat e tolerancës dhe respektit të ndërsjellë midis vendeve, besimeve dhe feve sot

308

Në këtë Konferencë u deklarua se Bashkimi Evropian do të luajë rolin e vet udhëheqës me ndihmën që

do të japë dhe mbështetjes nëpërmjet instrumentit të paraanëtarësimit, me një shumë prej 12 miliardë euro,

e parashikuar për periudhën 2014-2020. 309

Nga Fjala e Angela Merkel në Konferencën e Ballkanit Perëndimor, 28.08.2014 310

Hughes Edel, ―Turkey‘s Accession to the Evropean Union: The Politics of Exclusion?‖, Routledge,

2011, pg.165

153

nevojiten më shumë se kurrë...Ne së bashku po përballemi me sfidën për ta mbrojtur këtë

harmoni fetare në zemër të Evropës nga kërcënime të qarta në dyert e Evropës.‖311

Nga ana tjetër dinamika e Bashkimit Evropian ndaj Ballkanit Perëndimor nuk duhet

marrë si njëkahëshe, sikur vetëm BE-ja ndihmon dhe Ballkani vetëm pret. Përkundrazi,

―...ashtu sikurse Evropa mund të na ndihmojë, edhe ne mund ta ndihmojmë Evropën. Ne

jemi një rajon i rëndësishëm gjeo-politikisht dhe gjeo-ekonomikisht. Ne jemi një rajon që

e ka të qartë se ku shtrihet e ardhmja jonë. Dhe besoj se kjo siguri mund të ndihmojë në

stimulimin dhe rigjallërimin e idealit Evropian, në një kohë kur bota po përjeton kaq

shumë turbullira.‖312

Prandaj edhe Shqipëria, me cilësinë e kryesimit të ardhës, ka

qarkulluar një dokument pune, i cili parashtron ide për nisma të përbashkëta në shkallë të

gjerë ndërmjet BE-së dhe Ballkanit Perëndimor në fusha të mundshme siç janë projektet

e infrastrukturës, sigurimi i energjisë, mbështetje për ndërmarrjet e vogla e të mesme,

financimin dhe edukimin e kapitalit njerëzor dhe projektet turistike rajonale. Angazhimi

në këto e të tjera fusha në vijimësi, jo vetëm që do të ndikojë në përmirësimin e gjendjes

së ekonomive të vendeve të Ballkanit Perëndimor, por këto ekonomi mund e duhet të

bëhen edhe konkurrues e, si të tillë, më të gatshëm për t'u bërë anëtarë produktivë të BE-

së.

4.11. Kushtëzimet globaliste në BP

Globalizmi është një korrent apo lëvizje gjithëbotërore drejt integrimit ekonomik,

financiar, tregëtar dhe të komunikimit, që nënkupton hapjen e perspektivave lokale dhe

kombëtare ndaj një horizonti më të gjerë të një bote të ndërlidhur e të ndërvarur me

transferime të lira kapitali, mallrash e shërbimesh midis kufijve kombëtarë. Sidoqoftë,

globalizmi nuk përfshin lëvizje të lirë pune e punësimi, sepse kjo mund të dëmtojë

ekonomitë më të vogla dhe më të brishta nëqoftëse ky lloj globalizmi zbatohet pa asnjë

lloj ndalimi.

Çka duhet plotësuar në këtë kontekst konceptual, është se sot globalizmi nuk është më një

koncept akademik apo një mundësi zhvillimi, por ai është shndërruar në një prirje të

pakthyeshme, sepse shkaqet që e nxisin janë në zhvillim, në përmirësim e në shumim

gjithnjë e më të madh: integrimi është shndërruar tashmë në një proces jo vetëm

ekonomik, tregtar e financiar por tentohet madje të shndërrohet edhe në një fakt politik;

komunikimi është kryefjala e ditës në mbarë njerëzimin; perspektivat lokale apo

kombëtare po kushtëzohen gjithnjë e më shumë nga globalizimi në nivel rajonal e global

dhe në të gjitha fushat; bota, shtetet dhe njerëzit janë bërë më të ndërvarur nga njeri tjetri;

kufijtë kombëtarë tanimë në të shumtën e rasteve janë thjeshtë simbolike, sepse pengesat

më të shumta të qarkullimit midis dy anëve të kufirit janë hequr.

Nisur nga këto premisa, rajonit e vendeve të Ballkanit Perëndimor u vijnë ndikime të

fuqishme, qoftë edhe parimisht, por sidomos nga gjeografia e tyre që e bën akoma edhe

311

Fjala e Kryeministrit të Shqipërisë, Edi Rama në Konferencën e Ballkanit Perëndimor, 28.08.2014. 312

Po aty.

154

më të ndjeshëm këtë fenomen globalist. Më lartë313

pamë se rajoni është tejet i pasur për

nga larmia fizike e natyrore. Për më tepër, ky rajon kontrollon gjeografikisht Detin

Adriatik i cili ka një veçori specifike në raport me kontinentin: e takon atë më thellë sesa

çdo det tjetër. Rajoni ka nën kontroll gjithashtu kalime strategjike të niveleve

kontinentale siç janë Ngushtica e Otrantos, apo rrugëkalimet horizontale që lidhin dy

kontinente (Azinë me Evropën).

Veç gjeografisë e larmisë, në një masë të madhe globalizmin në rajon e sjell edhe

thellësia historike e tij: turqit janë të pranishëm në rajon me historinë e tyre rreth 500

vjeçare; Italia është pranishme për shkak të trashëgimisë romake; Rusia e sotme – dikur

perandori e koncepton përgjithnjë veten të familjes sllave bashkë me shumicën e

popullsive të Ballkanit. Dy fetë më të mëdha të njerëzimit – feja katolike dhe ajo

ortodokse takohen apo ndahen në Ballkanin Perëndimor. Feja tjetër e madhe – Islami nuk

ka rajon tjetër të Evropës ku të jetë shtrirë më shumë në popullsi të autoktone siç është

Ballkani Perëndimor.

Sikur të nisemi qoftë edhe vetëm nga kjo konvergjencë gjeografi - histori, në rajonin e

Ballkanit Perëndimor, veç aktorëve lokalë, kryqëzohen veçanërisht aktorë rajonalë e

kontinentalë. Në Ballkan ata kanë qenë të detyruar të kalojnë e të zgjerohen, në Ballkan

janë përplasur, kanë fituar apo humbur për të lënë në përfundim trashëgiminë e tyre e prej

këtej, interesat e tyre. Ky është njëri nga shkaqet që e globalizon rajonin e Ballkanit edhe

pa u lançuar globalizmi modern.

Globalizmi modern i ka shtuar rrathët e këtij globalizmi, madje me një përmbajtje të re:

pothuajse tërë vendet e rajonit janë tashmë të lidhura jo me një, por me shumë organizata

rajonale e ndërkombëtare – gjë e papërfytyrueshme as në të kaluarën e afërt. Vetëm

Kosova – shteti më i ri në Ballkanin Perëndimor, është antare në 35 organizata

ndërkombëtare.314

Shqipëria është anëtare në të paktën 46 organizata ndërkombëtare,315

Serbia në 56 të tilla,316

Mali i Zi në 43,317

etj.

Nga ana tjetër, në Ballkanin Perëndimor kemi një fenomen tipik të kohës moderne: Për

rreth dy breza në këtë rajon u kultivuan idetë marksiste të politikës dhe të ekonomisë së

përqendruar tek shteti komunist. Brenda këtij kuadri, kishim madje dy tipat ekstreme të

ekonomisë: atë vetadministruese jugosllave dhe kolektivizimin absolut në Shqipëri. E

gjitha ishte një kulturë lindore. Pas rënies së Murit të Berlinit, Ish Jugosllavia u shpërbë

për të krijuar entitete të tjera politike të cilat u futën menjëherë në startin e ekonomisë së

tregut, me Kroacinë e Slloveninë të arrijnë nivele të krahasueshme Evropiane. Po kështu

edhe ekonomia e Shqipërisë, megjithë terapinë e ashpër për të shkatërruar çdo gjë

komuniste, është futur gjithsesi në binarët e kulturës perëndimore të prodhimit e të

shpërndarjes.

313

Shih nënkreun 2.2 të këtij punimi. 314

KOHA.net, 15 Tetor 2014. 315

http://en.wikipedia.org/wiki/Outline_of_Albania 316

http://en.wikipedia.org/wiki/Outline_of_Serbia 317

http://en.wikipedia.org/wiki/Outline_of_Montenegro

155

Ndërkohë, me shpërbërjen e Ish Jugosllavisë dhe krijimin e shtetit të ri të Kosovës,

praktikisht çdo shtet i Ballkanit Perëndimor ka në kufi komunitete e madje entitete

shtetformuse bashkëkombëtare. Kështu, psh, Shqipëria ka në kufi Kosovën – një shtet

thuajse pastërtisht shqiptar, si dhe Maqedoninë – një shtet të përbërë nga dy struktura

themelore, nga të cilat njera është shqiptare. E njëjta qëndron me Serbinë e Kroacinë në

raport me Bosnjë-Herzegovinën, e po ashtu e njëjta qëndron me Shqipërinë e Serbinë në

raport me Malin e Zi. Qoftë edhe ky fakt i vetëm i ka kthyer kufijtë në vija krejt

simbolike, ku qarkullimi i mallrave, kapitaleve dhe njerëzve midis dy shteteve nuk ka

asnjë dallim nga qarkullimi brenda një shteti.

Bota globaliste ka hapur gjithashtu kufijtë e emigrimit. Nga shtetet e Ballkanit

Perëndimor ka një emigrim gati klasik përnga pesha e popullsisë së emigruar, ku tipike

janë Shqipëria, Kosova, Serbia e Maqedonia me gati gjysmën e popullsisë së tyre të

përbëjnë diasporën dhe emigracionin në shtetet e Evropës Perëndimore, në SHBA dhe në

Kanada. Shifra në vetvete, ashtu sikurse edhe fenomeni, janë unikë. Kjo parakupton një

shkëmbim të pashembullt kulturash, ekonomie e financash, sociale e arsimore. Vetëm për

Shqipërinë, për shembull, remitancat e ardhura nga emigrantët kryesisht nga Italia dhe

Greqia zinin deri para pak kohësh rreth 12-15% të GDP (2012) dhe përbënin një

katalizator të fuqishëm për rritjen e ekonomisë së vendit. Ndërkohë, partneriteti shqiptar i

eksportit dhe importit shkon thelbësisht për nga Italia (51 dhe 32%). 318

Një fakt tjetër që stimulon globalizmin apo integrimin është edhe fakti që shtetet e

Evropës Perëndimore janë formuar e funksionojnë prej shekujsh si shtete kombe,

ndërkohë që popullsitë e Ballkanit Perëndimor kanë zhvilluar jetën e tyre në kuadër të

perandorive. Sot këto vende shkojnë drejt forcimit të shtetit komb, por kulturën e

bashkëjetesës e kanë të zhvilluar. Pra ballkanasit nuk e kanë të vështirë të akomodohen

me shpejtësinë e Evropës, me komunalitetin, shkrirjen e pengesave kufitare, shkëmbimin

e vlerave, mallrave dhe njerëzve. Ky është një avantazh i madh sepse krijon mundësi si

për ruajtjen e diversitetit të kulturave, ashtu edhe për bashkëjetesën, miqësimin e

integrimin midis tyre.

Në Ballkanin Perëndimor, janë angazhuar relativisht shumë aktorë ndërkombëtarë e euro-

atlantikë, sidomos pas vitit 1990, duke u përpjekur të komplementojnë njeri tjetrin nga

pozitat e përgjegjësive të tyre. Kështu u angazhuan, për shembull, Bashkimi Evropian,

Kombet Bashkuara, NATO, OSBE, etj. Ballkani përgjithësisht, dhe ai Perëndimor në

veçanti, e ka patur të domosdoshme praninë e tyre për të stabilizuar institucionet dhe për

të të krijuar një klimë paqeje e prosperiteti. Kjo prani ―shkolle‖ ndërkombëtare ka krijuar

mjedis shumë më të favorshëm për integrimin e përshpejtuar të këtyre vendeve qoftë

midis njeri tjetrit, qoftë edhe në organizatat ndërkombëtare ku ata aspirojnë të

anëtarësohen. Përshpejtimi i integrimit të këtyre vendeve, është një proces që ndihmon

edhe vetë Evropën sepse nga njëra anë do të zgjerohet tregu i përbashkët Evropian, por

nga ana tjetër do të instalojë të njëjtat norma e standarde të cilat do të bëhen pengesë si

318

CIA Factbook

156

ndaj trafiqeve e krimit të organizuar që e kanë munduar këtë rajon, ashtu edhe ndaj

aktorëve të tjerë që rivalizojnë për tregje influence në këtë rajon.

Në rajon tashmë janë hapur fusha të pafund bashkëpunimi. Nevoja e bashkëpunimit është

kuptuar tashmë si themeli i vetëm për realizimin e një të ardhmeje paqësore e me

prosperitet. Mentaliteti tradicional i bashkëpunimit që kufizohej kontakte diplomatike,

bisedime apo shkëmbimet kulturore, thuajse është tejkaluar. Biznesi privat nuk pyet më

për kufijtë e vjetër. Ai s‘kërkon veçse siguri e klimë, sepse të tjerat i zgjidh vetë. Dikur

punët e biznesit duhet t‘i zgjidhte shteti, sot ka rënë edhe kjo pengesë. Prandaj edhe

marrëdhëniet midis shteteve tanimë kanë shkuar tej modelit tradicional, duke e adresuar

bashkëpunimin atje ku ai është me rrjedhime nevralgjike: në ekonomi. Ky korrelacion

midis ekonomisë dhe politikës në kuadër të ndërvarësisë së domosdoshme që po hyjnë

shtetet me njëra tjetrën, do të hapë të tjera perspektiva zhvillimi. Kjo klimë e

përshtatshme do të krijojë dhe forcojë edhe institucionet e përbashkëta, instrumente të

përbashkëta, zyrtare dhe jozyrtare, të cilat nga ana e tyre, kushtëzojnë zhvillime më të

gjera dhe lloje të ndryshme ndërveprimesh ekonomike që bashkojnë njerëzit, shoqëritë,

kulturat e popujt.

Globalizmi i ka hapur edhe Ballkanit perspektivën e përfshirjes në tregun botëror si të

ekonomisë, edhe të politikës, edhe atë ushtarak e social. Më lartë folëm për përfshirjen e

vendeve të Ballkanit Perëndimor në organizatat ndërkombëtare, të cilat janë të natyrave

të ndryshme, ekonomike, politike, tregtare, ushtarake, etj. Pra Ballkani nuk është më i

dënuari për të mbetur në periferi të Evropës, por një aktor aktiv me përmasa të gjera.

Mjafton të përmendim se deri fare pak kohësh Ballkani ishte konsumator forcash

ushtarake paqeruajtëse. Sot ka ende forca paqeruajtëse në Ballkan, por ka edhe një dukuri

tjetër mjaft komplementare me këtë: pothuajse të gjitha vendet e Ballkanit, për herë të

parë në historinë e tyre, kanë forca ushtarake paqeruajtëse në kuadër më të gjerë

aleancash apo koalicionesh në të gjitha anët e botës ku ka nevojë për kontribute për

paqen. Kështu psh., Serbia, pas atij izolimi të madh të dhjetëvjeçarit të fundit të shekullit

të njëzetë, qysh prej vitit 2002 është angazhuar në mënyrë të qëndrueshme në trupat

paqeruajtëse të udhëhequra në OKB-ja në tetë operacione. Personel ushtarak nga Serbia

është angazhuar gjithashtu në EUNAVFOR Somalia dhe EUTM Somalia qysh nga viti

2012.319

Ndërsa Shqipëria qysh nga fillimet e shndërrimeve demokratike ka rritur

gradualisht kontributet e saj në operacione ndërkombëtare në mbështetje të paqes.

Angazhimi shqiptar qysh në fillim ka ndërtuar një simetri të arsyeshme ndaj të gjitha

organizatave ndërkombëtare, duke angazhuar trupa edhe në kuadër të OKB-së, edhe në

kuadër të NATO-s, BE-së, Forcës shumëkombëshe të Evropës Juglindore, etj. Nga 1996

në 2013, Shqipëria ka kontribuuar me 6,033 trupa në operacione ndërkombëtare

319

Prof. Timothy Edmunds, University of Bristol, Marko Milošević Belgrade Centre for Security

PolicySerbia - Providing for Peacekeeping, 21 September 2014

157

paqeruajtëse, duke filluar që nga SFOR në Bosnjë Hercegovinë, duke vijuar pastaj në

Afganistan, Irak, Gjeorgji, Çad në Afrikë, etj.320

Globalizmi ndoshta bëhet më i dukshëm sidomos me efektet e turizmit. Turizmi në

Ballkanin Perëndimor është një fushë me potenciale të mëdha si për nga ana historike,

ashtu edhe të mjedisit të pastër e të ekonomisë që burojnë prej tyre. Ballkani Perëndimor

ka një trashëgimi kulturore shumë të pasur, me një folklor e veshje tradicionale që bëhen

atraktive për turistët e studiuesit. Më në fund një Ballkan me rreth 80 milionë banorë

është një treg atraktiv edhe për ekonominë e Evropës, të Turqisë e të vendeve të tjera të

mëdha.

Vetë infrastruktura ekzistuese dhe ajo e projektuar do të ndikojë akoma më shumë për të

globalizuar vendet e Ballkanit Perëndimor. Qysh prej vitit 2000 ka nisur projekti i rrugës

ndërkombëtare Adriatik–Jon prej 1150 km me pikënisje Triesten (në veri të Italisë) dhe q

përfundon në Kallamata të Greqisë. Kjo rrugë lidh shtatë shtete: Italinë, Slloveninë,

Kroacinë, Bosnjë-Hercegovinën, Malin e Zi, Shqipërinë dhe Greqinë. Nga ana tjetër,

projekti i rrugës ndërkombëtare që lidh tashmë Shqipërinë me Kosovën, mund të

shndërrohet në një rrjet akoma më të gjerë duke shërbyer edhe si interkoneksion në Nish

(Serbi) në funksion të Korridorit X Pan-Evropian. Do të kemi kështu, arterie të mëdha që

lidhin vendet e BE-së me ato të Ballkanit Perëndimor e të Mesdheut – tre rajone gjigande

tregtie e shkëmbimesh.

Politikanë të guximshëm të vendeve Ballkanike, apo studiues të paanshëm, kanë hedhur

në tavolinë edhe idenë e një ―Shengeni Ballkanik‖ apo propozimin për një ―Plan

Marshall‖ për Ballkanin. Iniciativa më e fundit e Kancelares Merkel që Gjermania të jetë

lokomotiva e një zhvillimi të tillë, edhe pse në fillimet e saj, pritet të marrë përmasat e të

tilla planeve. Për herë të parë ka një gatishmëri të Evropës dhe një vullnet të klasës

politike të Ballkanit Perëndimor për ta realizuar këtë ide.

Lëvizja e lirë e qytetarëve midis vendeve të Ballkanit Perëndimor, pa procedura të

komplikuara apo të paragjykuara sikurse kanë qenë deri tani, do të ishte një shtysë e

madhe në bashkëpunimin rajonal në të gjitha fushat. Vendet e rajonit të Ballkanit, duke

qenë të lidhura me njeri tjetrin historikisht dhe me pothuajse të gjithë me minoritete nga

kombet apo vendet fqinjë, i kanë të gjitha mundësitë të shndërrohen në një mjedis

―Shengeni‖, i cili nga ana e vet, do të shërbente si një hap më shumë në funksion të

stabilitetit e sigurisë rajonale.

Nga kjo analizë komplekse vijohet se, dinamikat kushtëzuese nga aktorët në Ballkanin

Perëndimor janë të shumta dhe të larmishme. Ato përcaktohen nga gjeografia, historia,

fetë, kulturat, por sidomos nga interesat dhe konjukturat apo balancat rajonale e

ndërkombëtare. Aktorët e shumtë kanë të përbashkëtat, por edhe veçoritë e tyre.

Dinamikat italiane, për shembull, janë kulturore e historike, fetare e aleancash politike e

ushtarake, por dinamikat e sigurisë dhe ato ekonomike-tregtare natyrshëm që janë në

320

Dr. Gëzim Visoka, Institute for International Conflict Resolution and Reconstruction Dublin City

University, Ireland, Contributor Profile: The Republic of Albania, 10 June 2014

158

boshtin e interesave italiane. Ndoshta në etapa të caktuara historike ka dalë në plan të

parë herë njëra e herë tjetra dinamikë, porse fakti që Italia ka qenë dhe mbetet ndoshta

vendi më i interesuar gjeopolitikisht për Ballkanin Perëndimor përbën një konstante të

pandryshueshme.

Në një kah të kundërt me këtë dinamikë italiane është dinamika ruse. Interesimi rus për

Ballkanin Perëndimor lidhet me nevojën për akses në ujra të ëmbla; me krijimin dhe

ruajtjen e influencës në këtë zonë përmes kohezionit sllavo-rus e ortodoks me popullsitë

me shumicë dërmuese të këtyre familjeve në këtë rajon; me zgjerimin e hapësirave të

sigurisë nga Aleanca e NATO-s të cilën Rusia e percepton si aleancë armiqësore; me

nevojat për të zgjeruar tregun ekonomik edhe në këtë rajon, etj.

Për më tepër, vlerësohet se Ballkani përbën një pikë takimi të rrezikut të radikalizmit

islamik dhe ndikimit rus. Kjo ―aleancë‖ favorizohet së tepërmi nga paqendrueshmëria

politike, tensionet etnike që ―flenë‖ dhe varfëria ekonomike. Në këtë kuadër, vlerësohet

se popujt në të cilët myslimanët përbëjnë shumicën (Kosova, Bosnjë-Hercegovina dhe

Shqipëria) si dhe lidhjet historike e fetare me Rusinë (Serbia, Mali i Zi, Maqedonia) i

bëjnë vendet e Ballkanit Perëndimor më të prekshme nga këto rreziqe.321

Si identitete më vete interesash, por edhe të lidhura me boshtin italian, janë dinamikat e

Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së Madhe e SHBA. Të dyja janë fuqi detare dhe nuk

mund të kenë rol e as të përcjellin interesa globale apo rajonale nëqoftëse iu bllokohen

akseset në dete e oqeanet. Deti Adriatik që kontrollon Ballkani Perëndimor është një det

nevralgjik për Mesdheun sepse e takon këtë të fundit me Evropën Qendrore, vendet e së

cilës përbëjnë një kyç të menaxhimit të tërë kontinentit Evropian. Prandaj si Mbretëria e

Bashkuar, edhe SHBA-ja kanë dinamikat e interesave të tyre në këtë drejtim. Ndërkohë,

të dyja fuqitë si bartëset ndër më kryesoret e sistemit perëndimor të vlerave, janë të

interesuar për sigurinë e prosperitetin e këtij rajoni për ta plotësuar hartën demokratike të

Evropës si e tërë. Por çka e bën akoma më të rëndësishëm interesimin anglo-amerikan

për Ballkanin Perëndimor është mbajtja nën kontroll e zhvillimeve në këtë rajon, të

mbahet sa më larg Rusia dhe të çrrënjosen rrënjët e të ndërpriten rrugët e rrjeteve

terroriste ndërkombëtare që lidhen apo shfrytëzojnë Ballkanin.

Në një dimension të një natyre tjetër dinamikash paraqitet rasti i Gjermanisë dhe Kinës.

Kahu drejt Ballkanit në kuadër të kahut të madh drejt lindjes e juglindjes është një interes

i madh sidomos ekonomik i Gjermanisë. Në kushtet e ekonomisë globale dhe të

balancave që krijohen në thellësi të mëdha strategjike, Gjermania është e interesuar të

hapë tregje akoma më të mëdha eksporti në thellësi strategjike në drejtim të Turqisë, të

321

Referohet se që kur filloi konflikti në Siri në vitin 2011, në këtë vend kanë shkuar mbi 20 mijë luftëtarë

të huaj, nga mbi 90 vende, të paktën 3,400 prej tyre nga Perëndimi, sipas Raportit për Kërcënimet Globale

të komunitetit amerikan të zbulimit. Numri i luftëtarëve nga Ballkani është të paktën një mijë, nga të cilët

500 nga Bosnja, 300 nga Kosova, 90-100 nga Shqipëria dhe rreth 100 nga Maqedonia, sipas të dhënave

zyrtare nga Ballkani dhe burime të tjera. (Frank Wisner, ish-ambasador i Shteteve të Bashkuara dhe ish-i

dërguar i posaçëm për bisedimet e statusit mes Kosovës dhe Serbisë,

http://www.zeriamerikes.com/content/kostreci-evropa-ballkani-rusia-isis/2688378.html)

159

Azisë Qendrore e deri në Kinë. E kjo rrugë kalon nga Ballkani, prandaj kohët e fundit

Gjermania paraqet interes të veçantë për të ―vagonizuar‖ Ballkanin Perëndimor drejt

vlerave e integrimit Evropian. Në kah të kundërt por jo si kundërshti, por si

komplementaritet vjen dinamika kineze për të shfrytëzuar Ballkanin dhe sidomos

Ballkanin Perëndimor si një trampolinë për të kapur tregjet e Evropës Qendrore e

Lindore.

Në dallim disi nga dinamikat e mësipërme, dinamika turke e kërkon Ballkanin

Perëndimor jo vetëm nga perspektivat politike, ekonomike dhe gjeografike, por

gjithashtu falë edhe lidhjeve të saj historike, fetare, kulturore, të sigurisë dhe humane me

rajonin.

Vetvetiu, një analizë e aktorëve kushtëzues si më sipër pleks NATO-n dhe BE-në. NATO

nuk mund të ndjehet e sigurt në misionin e saj pa plotësuar të gjitha vakumet e hapësirave

euro-atlantike. Një vakuum i tillë është edhe Ballkani Perëndimor, i cili është pjesë

natyrale e familjes Euro-Atlantike. Sot në Ballkanin Perëndimor nuk janë aq shumë të

pranishëm aktorët me interesa konfrontuese, por pëlqimet e simpatitë mbeten

konfrontuese. Ndërkohë, në këtë rajon pleksen rreziqe e kërcënime nga më të ndryshmet,

konvencionale e jokonvencionale të shkallëve e intensiteteve të ndryshme. Prandaj

NATO mbetet një dinamikë vepruese në rajon. Ndërkaq këtyre ligjësive, por në një fushë

tjetër, atë ekonomike iu nënshtrohet edhe Bashkimi Evropian. BE-ja është një partneritet

unik politik dhe ekonomik mes 28 shteteve demokratike evropiane që synojnë paqen,

prosperitetin dhe lirinë për 500 milionë qytetarët e tyre, por ajo është e cunguar dhe

madje e rrezikuar kur Ballkani Perëndimor mbetet jashtë saj.

160

KREU 5 - PËRPLASJA E DINAMIKAVE GJEOPOLITIKE NË BP -

REFLEKSIONE

Pamë kështu se në Ballkanin Perëndimor ―gumëzhin‖një kompleks tejet interesant

dinamikash kushtëzuese në gjeopolitikën e këtij rajoni: dinamika e gjeografisë, thellësia

historike, diversiteti kulturor, religjioni, aktorë të brendshëm e të jashtëm rajonalë e

ekstrarajonalë, si dhe globalizmi si dukuri botërore nga i cili nuk shpëton dot as Ballkani

Perëndimor. Më në fund, përballë këtyre dinamikave qëndron dinamika aktuale

gjeopolitike, e cila edhe pse nuk i ndryshon tërësisht dinamikat e mëparshme apo

tradicionale, formëson sidoqoftë tipare, fuqi e vektorë të rinj.

Gjeografia është një nga faktorët determinues në formësimin e popujve, të historisë, të

kaluarës të sotmes dhe të ardhmes së tyre dhe si e tillë, ajo ka qenë përcaktuese edhe për

zhvillimet në Ballkanin Perëndimor. Ky rajon përbën një pasuri proporcionalisht të

madhe popujsh të shtrirë pikërisht në territore relativisht të vogla. Ballkani Perëndimor

shquhet për intensitet, larmi dhe pasuri ngjarjesh dramatike që janë dëshmuar përmes

pushtimesh, tërheqjesh, marrje e rimarrje tokash e territoresh, të cilat, në të kaluarën e

largët e të afërt kanë prodhuar ndryshime të shpeshta e substanciale në hartën politike,

ndikime dinamike të ndërsjella ekonomike, sociale, gjuhësore, fetare, kulturore,

muzikore, vallesh, etj. Ndryshime të tilla vijojnë të provokohen edhe sot në kushte krejt

të tjera globale e rajonale.

Askund më shumë se në këtë rajon nuk mund të identifikohen aq shumë kombe e popuj,

nuk janë pleksur religjione kaq të mëdha sa kristianizmi katolik, kristianizmi ortodoks,

Islami e madje edhe oaze besimesh të tjera fetare.

Ballkani Perëndimor, duke qenë gjeografikisht i lidhur në një njësi me Detin Adriatik,

mbart, për këtë arsye, kushtëzimet dhe dinamikat që e kanë shoqëruar e që e shoqërojnë

këtë Det dhe akoma më gjerë, aortën e tij të madhe, Detin Mesdhe. Ashtu sikundër

Rumania e Bullgaria mund të identifikohen si Ballkani Lindor për shkak të kushtëzimeve

nga Deti i Zi, apo Greqia e Turqia nga Deti Egje, edhe Ballkani Perëndimor mund të

kushtëzohet po aq natyrshëm nga Deti Adriatik.

Ndërkohë, Deti Adriatik ―ngjiz Ballkanin Perëndimor po ashtu sikurse në të njëjtën masë

―ngjiz edhe Gadishullin Apenine – domethënë Venecian e famshme, e cila ka lënë

gjurmë të thella në historinë e njerëzimit si dhe Italinë e kohëve moderne – një nga shtatë

vendet më të industrializuara të botës. Në perëndim, gadishulli italian është vetëm dyzet

milje larg përtej Adriatikut nga Shqipëria dhe ndikimi nga ai ky gadishull, kultura dhe

ekonomia e tij ka qenë dhe mbetet një konstante e palëvizshme. Ndërkaq, simetria e

gjeografisë historike e lidh Ballkanin Perëndimor me Austro-Hungarinë - një nga

perandoritë më të mëdha në zemër të Evropës që ka kushtëzuar zhvillimet më vendimtare

në këtë rajon më shumë se cilado fuqi tjetër e kohërave.

Gjeografia e Ballkanit Perëndimor mban nën kontroll tre kalime me rëndësi strategjike të

shkallës kontinentale. Ky fakt përbën një pasuri të pashoqe vlerash gjeostrategjike të

kësaj zone: Shqipëria mban nën kontroll Ngushticën e Otrantos; Maqedonia dhe Serbia

161

kontrollojnë kalimin strategjik përmes korridorit të luginës së Vardarit e Moravës;

Sllovenia dhe Kroacia kontrollojnë së bashku me Italinë hapësirën me rëndësi të

jashtëzakonshme ekonomike e tregtare të Triestes, pikërisht aty ku asnjë det tjetër takon

më thellë kontinentin Evropian. Sot, nuk është e rastit që gjashtë nga dhjetë korridoret

Evropiane të transportit, naftës, gazit dhe telekomunikimit, kalojnë pikërisht nëpërmjet

Ballkanit.

Kësisoj, nëqoftëse Ballkani në tërësi nuk është tjetër veçse Evropa Juglindore, Ballkani

Perëndimor është nyja qendrore që lidh gjeografikisht këtë identitet Evropian të Ballkanit

me Evropën. Historia dëshmon se në këtë rajon u kryqëzuan kultura nga më të shquarat e

kohërave. Ky rajon ishte një nyje e pleksjes së kulturave latine e greke, të Perandorisë

Romake e të perandorive nga më të mëdhatë e kohërave me Perandorinë Otomane e cila,

së bashku me atë Austro-Hungareze, kushtëzuan aq shumë zhvillimet tradicionale e me

pasoja aq dramatike edhe për zhvillimet e mëvonshme e aktuale. Rajoni dëshmohet si

porta e hyrjes në Evropë të kulturave bujqësore, drithërave dhe bagëtive nga kontinenti

Aziatik e Kina e largët. Shumica e zonës mbulohet nga vargmale të larta që shkojnë nga

veri-perëndimi në jugë-lindje, duke hapur kështu perspektivë korridoresh natyrale për

tregëti e shkëmbime ashtu sikurse në të kaluarën pati hapur rrugë për nevoja pushtimesh.

Morfologjia gjeografike e rajonit e formësuar në njësi të vogla e të shkëputura me njëra

tjetrën ka favorizuar krijimin e identiteteve të ndryshme etnike - një pasuri e rrallë e

kulturës Evropiane, por njëherësh, një pengesë për të kultivuar kulturën e bashkëpunimit

të fuqishëm ekonomik, politik e kulturor, duke inkurajuar fragmentarizmin dhe jo rrallë

edhe armiqësimin midis grupeve etnike. Njohja e këtyre realiteteve është kërkesë

themelore për studimin e dinamikave që kanë shoqëruar historinë e afërt dhe të sotme të

Ballkanit në tërësi dhe të Ballkanit Perëndimor në veçanti. Dallimet në kombësitë, gjuhët,

kulturat, fetë dhe traditat e tyre përbëjnë pikërisht të përbashkëtën e këtij rajoni, i cili

është unik për këtë fakt. Këtu zënë fill edhe ―dualitetet e hershmërisë mbi të cilat janë

ngritur teoritë e luftërave e spastrimeve etnike që vihen në bazë të këtyre dualiteteve.

Këto dualitete nga të cilat vuan rajoni, janë ende pengesë për harmonizimin me prirjet

moderne politike dhe ekonomike. Pushtimi thuajse pesëshekullor Otoman, luftrat e

shpeshta të qëndresës ndaj këtij pushtimi, çvendosjet e shpeshta të qendrave të gravitetit

Evropian (siç është ajo nga Mesdheu në Atlantik) e izoluan së tepërmi Ballkanin e

posaçërisht atë Perëndimor nga zhvillimi ekonomik.

I tërë Ballkani ka qenë në një farë mënyre sinonim me perandoritë e vjetra Turke,

Bizantine, Ruse e Austro-Hungareze. Kjo gjëndje vijoi edhe përgjatë periudhës

komuniste, sepse pothuajse të gjitha vendet e këtij rajoni u përfshinë nën ―perandorinë‖

politike, ideologjike dhe ekonomike komunisto-socialiste të Ish Bashkimit Sovjetik.

Shumica e vendeve të Ballkanit Perëndimor e fituan pavarësinë në shekullin e ‘19-të e

pak prej tyre – Shqipëria midis, në fillimshekullin e ‘20-të. Në grahmat e fundit të

Perandorisë Otomane e Austro-Hungareze, rajoni i Ballkanit u përshi nga Luftërat

Ballkanike rrjedhim i të cilave ishin edhe zgjidhjet pragmatike të Fuqive të Mëdha, të

162

cilat koklavitën posaçërisht pikërisht vendet dhe popujt e këtij rajoni. Ballkanit në tërësi

e veçanërisht atij Perëndimor, krahas gjeografisë e grupeve të shumta etnike, iu shtuan

copëzime apo bashkime të tjera krejt arbitrare. E tillë ishte midis të tjerash, ndarja

përgjysmë e trojeve dhe e popullsisë së kombit shqiptar, ndërkohë që Serbisë iu dha

favori i ombrellizimit të të gjithë kombeve të tjerë të këtij rajoni nën petkun e Ish

Jugosllavisë – një krijesë artificiale popujsh, kulturash e besimesh fetare, e cila duke

pasur brenda vetes pikërisht këtë strukturë artificiale dhe jo natyrale, do të shndërrohej në

fund të shekullit të ‘20-të e në fillimshekullin e ‘21-të në një geto popujsh që prisnin veç

orën për gjenocide nga më barbarët që ka njohur bota.

Për këto e arsye do të ishte pikërisht Ballkani Perëndimor për shkak të të cilit do të zinte

fill Lufta e Parë Botërore. Ndërkohë, në Luftën e Dytë Botërore Ballkani Perëndimor nuk

përbënte ndonjë rajon apo drejtim me rëndësi për fatet e kësaj Lufte, por gjithsesi, në

rrjedhën e saj, rajoni mori peshë gjithnjë e më të madhe. Nevoja e mbajtjes me çdo kusht

nën kontroll ushtarak të Ballkanit Perëndimor e shtyu disa muaj fillimin e Operacionit

Gjerman për pushtimin e Bashkimit Sovjetik. Pa zaptimin e këtij rajoni, Gjermania

naziste do të ndjehej e kërcënuar pikërisht në krahët e saj nga Mesdheu. Nga ana tjetër,

mbajtja nën kontroll e këtij rajoni, jo vetëm vonoi në kohë operacionet gjermane, por

edhe angazhoi forca e mjete të shumta, të cilat në një masë të caktuar ndikuan për

dobësimin e goditjeve hitleriane në rajone të tjera me rëndësi vendimtare.

Ballkani Perëndimor do të bëhej përsëri fushë e ambicieve jugosllave, e cila nën petkun e

―internacionalizmit proletar‖ e të ―bashkim-vëllazërimit që diktonte ideologjia marksiste-

leniniste, inkurajoi platformat historike serbe për Serbinë e Madhe për të plotësuar

ambiciet hegjemoniste e shoviniste të saj. Nën këta flamurë, Serbia do të tentonte të

tërhiqte në orbitën e saj politike, ekonomike, financiare e ushtarake edhe Shqipërinë

komuniste e asaj kohe.

Në fillimet e konflikteve të pas Luftës së Ftohtë, Evropa dështoi së menaxhuari

problematikat e pritshme të këtij rajoni, për faktin e thjeshtë se ajo nuk kishte skenarë për

të ardhmen e Ballkanit në tërësi dhe të Ballkanit Perëndimor në veçanti. Lufta e Ftohtë

kishte ngulitur në Evropë prej dy brezash një koncept të situatave të ngrira dhe nuk u

parashikuan dot ose nuk u panë me shumë interes zhvillimet dinamike të pasluftës së

Ftohtë. Ballkani u la jashtë vëmendjes - një standard i krijuar që nga Lufta e Ftohtë.

Ndërkohë rajoni mbante të ngrira në nënshtresat e veta të gjitha konfliktet e mundshme:

etnike, ideologjike, gjeopolitike, fetare, ekonomike, të influencave dhe të orientimeve.

Shpërbërja e përgjakshme e ish Jugosllavisë identifikoi pikërisht mungesën e këtyre

analizave dhe rrjedhimisht edhe mungesën e kohezionit të saj dhe sidomos mungesën e

përgatitjeve për të përballuar apo formësuar në rrugën e duhur të dinamikave të reja në

këtë rajon. Vetëm ndërhyrja dhe përgjegjësia amerikane e shpëtoi Ballkanin Perëndimor

të mos shndërrohej përsëri në një vatër zjarri me përmasa Evropiane botërore.

Kjo trashëgimi e mbarsur konfliktuale do ta çonte Ballkanin Perëndimor të pas

përfundimit të Luftës së Ftohtë në një arenë përleshjesh të ashpra etnike, politike,

163

ushtarake, sociale dhe ekonomike. Ish Jugosllavia ishte dhe mbeti i vetmi entitet i krijuar

artificialisht, e cila pas Luftës së Ftohtë u shpërbë në mënyrë të dhunshme dhe madje

ekzemplare.

Pikërisht këtej lindi nevoja e domosdoshme e ndryshimit të kahes së dinamikës

gjeopolitike botërore e Evropiane: ndërhyrja me dhunë e organizatave ndërkombëtare,

Evropiane dhe euro-atlantike, me qëllim që procesi i shpërbërjes të mos e çonte botën siç

e kishte çuar pikërisht në dhe për këtë rajon, në një konfrontim me përmasa të

paparashikuara botërore, si dhe për të parandaluar një gjenocid të pandërprerë që do

mund të kishte rrjedhime në tërë gjeopolitikat e rajonit. Objekt i kësaj ndërhyrjeje do të

bëhej natyrisht Serbia e cila, e formësuar historikisht përmes gjenocidit herë herë të

ashpër e herë herë të butë, do të përdorte të gjithë arsenalin e saj ushtarak e

propagandistik për të mbajtur me çdo kusht nën zgjedhë Kosovën – vendin me pasuri

evidente tokësore e nëntokësore. Shfrenimi shovinist serb nuk do të njihte asnjë masë

përmbajtjeje për të realizuar shpërnguljen më të egër me dhunë, terror ushtarak e policor

të mëse një milionë shqiptarëve të Kosovës - një krim masiv ky me përmasa të papara në

botë. Këto do të ishin shtysat morale dhe të vlerave të cilat do ta ndërgjegjësonin dhe

përgjegjësonin komunitetin ndërkombëtar, Evropën dhe SHBA-në të kryenin për herë të

parë pas Luftës së Dytë Botërore një luftë tjetër brenda territorit Evropian. Kjo ndërhyrje

çoi edhe në shlyerjen e një faji të hershëm Evropian ndaj Shqipërisë e shqiptarëve, duke i

çliruar përfundimisht shqiptarët e Kosovës nga zgjedha politike serbe.

Vendet e Ballkanit Perëndimor, të armiqësuara historikisht me njëra tjetrën për shkaqe

etnike, fetare e orientimesh gjeopolitike, ndodhen ende në gjendje konfliktuale, por këtë

radhë më së shumti për efekt të kredencialeve të tyre të brendshme politike. Ky fakt i ka

mbajtur thuajse të ngrira proceset e normalizimit të jetës së tyre politike. Sot polarizimi

politik në Maqedoni, Shqipëri, Kosovë, Serbi e Bosnjë-Hercegovinë është akoma një

shkak thelbësor që pengon zhvillimin e proceseve më të gjëra integruese, sigurinë dhe

prosperitetin në rajon. Nëse shtojmë këtu edhe faktin që ky polarizim politik shtrihet apo

më mirë shfrytëzon një gjendje varfërie herë herë të tejskajshme të popullsisë së këtyre

vendeve, atëherë vonesa në këto procese kthehet në një pengesë shumë të vështirë për t‘u

kapërcyer.

Ballkani ka ende një ekuilibër të brishtë në kushtet e një popullsie të përzier në shekuj

dhe me pejsazhe kulturorë të fragmentarizuara, të cilat nga ana e tyre kanë sjellë, në

kushte të caktuara, destabilitet politik me përhapje e kërcënim më të gjerë sesa rajoni. Në

këtë rajon është krenari pohimi i një vendi apo popullsie në kurriz të një tjetre. Pikërisht

ndryshimet e vazhdueshme të kufijve politikë për shkak të këtij pohimi janë cilësuar me

termin tjetër ―Ballkanizimˮ i cili tashmë barazohet me mungesën e qytetarisë në politikë,

fjalë për fjalë, prishjen apo fragmentarizmin e një njësie të madhe politike në njësi të

shumta më të vogla, shpesh në armiqësi me njëra tjetrën.

Në këtë shtresëzim kaq të madh kulturash, nacionalizmi ka zënë vend si ndjenjë supreme

në Ballkan. Urrejtja racore ka qenë ushqyer vazhdimisht nga mosmarrëveshjet

164

territoriale, fetare e kulturore si një krenari që, nga ana e saj, ushqente hakmarrjen.

Prandaj edhe etnocidi dhe gjenocidi kanë qenë të përhershëm në këtë rajon. Pikërisht kjo

kulturë që kishte zënë rrënjë në popujt e rajonit shfrytëzohej fare mirë nga mbretërit,

carët, perandorët e madje vijon të përdoret apo më mirë të abuzohet edhe sot me të, për të

ndërtuar edhe këta nga ana e tyre kulturën e shtypjes e të dhunës, si brenda vendit, edhe

jashtë tij.

Hartës së diversitetit kulturor të Ballkanit Perëndimor i shtohet një kompleksitet akoma

edhe më i madh besimesh fetare. Megjithse përgjatë periudhës komuniste besimeve fetare

iu imponuan kufizime drastike deri edhe në ndalimin e plotë të tyre sikurse ishte rasti i

Shqipërisë, prapëseprapë fetë vijuan në forma të ndryshme të ekzistonin. Përballë

persekutimit shtetëror që u ushtrua mbi popullatën veçanërisht gjatë kohës së

komunizmit, institucionet dhe klerikët fetarë përgjithësisht morën rolin e protektorit të

popujve dhe të vlerave - një rol ky që u siguronte qëndresë, unitet dhe forcë të

faktorizuar. Me kolapsin e regjimeve komuniste besimet fetare u rigjallëruan në mënyrë

domethënëse. Institucionet, rregullat, ritet dhe publikimet fetare dikur të censuruara apo

të shkatërruara u rishfaqën dhe tashmë janë legale.

Por një trashëgimi interesante vjen nga e kaluara e largët dhe tashmë edhe ajo e afërt

lidhur me besimet fetare në Ballkan. Përkatësia fetare në Ballkan në konceptin e fesë

myslimane dhe ortodokse ka pas qenë konceptuar edhe si përkatësi kombëtare. Feja

katolike nuk e ka pasur këtë ngarkesë. Në kohën e sundimit Osman feja kishte së pari

status ligjor krahas statusit të besimit apo bindjes ndaj ndërgjegjes hyjnore. Kështu, për

shembull, kristianët kishin detyrime të ndryshme ligjore lidhur me pagesën e taksave dhe

shërbimit ushtarak në raport me myslimanët. Për këtë arsye, në atë masë sa fetë janë

identifikuar me shtetin apo me kombësinë, në atë masë ato kanë qenë më afër e madje të

njëjtësuara me interesat shtetërorë apo perandorakë. Me këtë disponim ato kanë

përshtatur edhe masën e kulturave kombëtare, të shteteve apo të perandorive që u kanë

dalë si mburojë. Prej këtej edhe historia e religjioneve të njëjtësuara me shtetin, pra kur

feja është parë si koncept ligjor, ka dëshmuar se marrëdhëniet me religjionet e tjera janë

karakterizuar nga përjashtimi i ―i atij tjetrit ˮ. Përkundrazi, në rastet e tjera kur një komb

nuk është përfaqësuar nga shteti i vet, atëherë feja ka dëshmuar të kundërtën: përfshirjen

dhe pluralitetin. Historia dhe aktualitetet e kombit shqiptar në këtë pikëpamje janë tipike

për një shpjegim të tillë.

Religjioni në Ballkanin Perëndimor përbën një diversitet unik, të pashoq, me kampione

nga i gjithë universi fetar. E identifikuar shpesh edhe politikisht, feja në Ballkanin

Perëndimor ka luajtur rol të madh në përparimin apo frenimin e çështjeve kombëtare. Por

ndikimi i fesë është veçanërisht i ndjeshëm në trysninë që ushtron ndaj shtetit ―ombrellë‖

për të përcjellë krahas interesave politike, edhe interesa fetare.

Vendet e Ballkanit Perëndimor, historikisht në gjendje armiqësie me njëra tjetrën për

shkaqe etnike, sot e gjejnë veten të pastabilizuar e madje shpesh edhe të paralizuar

politikisht e ineficiente në pikëpamje institucionesh brendapërbrenda vetes së tyre. Të

165

gjitha këto tipare, zhvillime, vlera e antivlera kanë krijuar dinamikat e tyre, si

brendapërbrenda vendit, ashtu edhe midis vendeve por edhe në raportet me organizatat

Evropiane. Këto dinamika kanë frenuar në një farë shkalle prosperitetin ekonomik e

social. Ndërkohë, hapësirat boshe apo grindjet e konfliktet tradicionale janë shfrytëzuar

nga krimi i organizuar, trafiqet e paligjëshme, ekonomia informale, etj. Prandaj Ballkani

Perëndimor vijon të mbetet një zonë në gjysmëkrizë, në pikëpamje të stabilitetit politik,

ekonomik e të sigurisë. Për të gjitha këto arsye Ballkani Perëndimor do të mbetet një me

një rëndësi të madhe gjeopolitike për Evropën. Këto zhvillime nuk vlerësohet se përbëjnë

kërcënime apo rreziqe për sigurinë e Evropës, por gjithsesi sfidat janë të mëdha me

potenciale rreziqesh e kërcënimesh. Spektri i krizave të sotme në botë është saktësisht

spektri që pasqyrohet në Ballkanin Perëndimor. Krizat aktuale: agresiviteti i shfrenuar

rus, organizata ekstremiste ISIS, emigrimi masiv drejt Evropës dhe penetrimi i trafiqeve,

kontrabandës, krimit të organizuar, etj., gjejnë veten në Ballkanin Perëndimor ndoshta më

shumë se në çdo rajon tjetër pikërisht për arsyet e mësipërme, arsye këto ndaj të cilave

përgjegjësia kolektive e ballkanasve është shumë e dobët.

Gjithsesi, Ballkani Perëndimor, edhe pse i vogël në sipërfaqe e në popullsi, ka qenë dhe

mbetet pasuri e e njerëzimit jo vetëm për nga shtrati i hershëm i grupeve relativisht të

shumta etnike që kanë populluar këtë rajon, por edhe për faktin tjetër se territori i tij i

ndodhur në kryqëzimin e perandorive, fuqive, besimeve fetare, civilizimeve dhe

kulturave nga më të larmishmet e gjithëkahëshe: perëndimore, lindore e jugore, ka ruajtur

gjurmët e tyre në historinë dhe simpatitë e popujve të rajonit. Nuk ka rajon tjetër ku

popullsia e një kombi të jetë pleksur aq shumë dhe aq ndërlikuar me popullsinë e

kombeve të tjerë sesa në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Në gadishullin Ballkanik

ekzistojnë popuj të ndryshëm, civilizime dhe fe të ndryshme. Këtë gadishull e bën të

veçantë ky pluralizëm në të gjitha sferat e shoqërisë. Gjithsesi, faktorët gjeografikë dhe

ata historikë janë me rëndësi të posaçme për Ballkanin Perëndimor. Ka një lidhje të

natyrshme midis largësisë së qendrave humane gjeografike dhe të ardhurave për frymë të

popullsisë së këtyre qendrave. Normalisht, sa më larg të jenë vendet nga tregjet e mëdha

të Evropës, aq më shumë kohë u është dashur për të arritur nivelin Evropian të të

ardhurave. Faktorët e tjerë janë historia dhe nxitja ose jo e bashkëpunimit. Ndërsa historia

i ka mbajtur të ndarë kombet e Ballkanit, vetëm kuptimi i nevojës për bashkëpunim do

mund të kapërcejë largësitë nga tregjet e mëdhenj. Është shumë e rëndësishme të

kuptohet komplementariteti midis fqinjëve për të përfituar nga avantazhet reciproke.

Prandaj edhe dinamika më produktive gjeopolitike është nxitja e një bashkëpunimi sa më

të gjerë në mes vendeve e rajoneve të Ballkanit Perëndimor.

Për të gjitha këto arsye Ballkani ka pasur e ka nevojë për Evropën, po aq sa Evropa ka

pasur e ka nevojë për Ballkanin. Njohja e këtyre fakteve është një kërkesë themelore për

studimin e dinamikave që kanë shoqëruar historinë e afërt dhe të sotme të Ballkanit në

tërësi dhe të Ballkanit Perëndimor në veçanti.

166

Nga ana tjetër, këtë duhet ta kërkojmë pikërisht nga aktorët aktualë në Ballkan: Italia,

Gjermania, Rusia, Kina, Anglia, SHBA, Turqia, Greqia, NATO, BE. Aktorët e shumtë

kanë të përbashkëtat, por edhe veçoritë e tyre. Dinamikat italiane, për shembull, janë

kulturore e historike, fetare e aleancash politike e ushtarake, por dinamikat e sigurisë dhe

ato ekonomike-tregtare natyrshëm që janë në boshtin e interesave italiane. Ndoshta në

etapa të caktuara historike ka dalë në plan të parë herë njëra e herë tjetra dinamikë, porse

fakti që Italia ka qenë dhe mbetet ndoshta vendi më i interesuar gjeopolitikisht për

Ballkanin Perëndimor përbën një konstante të pandryshueshme.

Në një kah të kundërt me këtë dinamikë italiane është dinamika ruse. Interesimi rus për

Ballkanin Perëndimor lidhet me nevojën për akses në ujera të ëmbla; me krijimin dhe

ruajtjen e influencës në këtë zonë përmes kohezionit sllavo-rus e ortodoks me popullsitë

me shumicë dërmuese të këtyre familjeve në këtë rajon; me zgjerimin e hapësirave të

sigurisë nga Aleanca e NATO-s të cilën Rusia e percepton si aleancë armiqësore; me

nevojat për të zgjeruar tregun ekonomik edhe në këtë rajon, etj.

Për më tepër, vlerësohet se Ballkani përbën një pikë takimi të rrezikut të radikalizmit

islamik dhe ndikimit rus. Kjo ―aleancë‖ favorizohet së tepërmi nga paqëndrueshmëria

politike, tensionet etnike që ―flenë‖ dhe varfëria ekonomike. Në këtë kuadër, vlerësohet

se popujt në të cilët myslimanët përbëjnë shumicën (Kosova, Bosnjë-Hercegovina dhe

Shqipëria) si dhe lidhjet historike e fetare me Rusinë (Serbia, Mali i Zi, Maqedonia) i

bëjnë vendet e Ballkanit Perëndimor më të prekshme nga këto rreziqe.

Si identitete më vete interesash, por edhe të lidhura me boshtin italian, janë dinamikat e

Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së Madhe e SHBA. Të dyja janë fuqi detare dhe nuk

mund të kenë rol e as të përcjellin interesa globale apo rajonale nëqoftëse iu bllokohen

akseset në detra e oqeanet. Deti Adriatik që kontrollon Ballkani Perëndimor është një det

nevralgjik për Mesdheun sepse e takon këtë të fundit me Evropën Qendrore, vendet e së

cilës përbëjnë një kyç të menaxhimit të tërë kontinentit Evropian. Prandaj si Mbretëria e

Bashkuar, edhe SHBA-ja kanë dinamikat e interesave të tyre në këtë drejtim. Ndërkohë,

të dyja fuqitë si bartëset ndër më kryesoret e sistemit perëndimor të vlerave, janë të

interesuar për sigurinë e prosperitetin e këtij rajoni për ta plotësuar hartën demokratike të

Evropës si e tërë. Por çka e bën akoma më të rëndësishëm interesimin anglo-amerikan

për Ballkanin Perëndimor është mbajtja nën kontroll e zhvillimeve në këtë rajon, të

mbahet sa më larg Rusia dhe të çrrënjosen rrënjët e të ndërpriten rrugët e rrjeteve

terroriste ndërkombëtare që lidhen apo shfrytëzojnë Ballkanin.

Në një dimension të një natyre tjetër dinamikash paraqitet rasti i Gjermanisë dhe Kinës.

Kahu drejt Ballkanit në kuadër të kahut të madh drejt lindjes e juglindjes është një interes

i madh sidomos ekonomik i Gjermanisë. Në kushtet e ekonomisë globale dhe të

balancave që krijohen në thellësi të mëdha strategjike, Gjermania është e interesuar të

hapë tregje akoma më të mëdha eksporti në thellësi strategjike në drejtim të Turqisë, të

Azisë Qendrore e deri në Kinë. E kjo rrugë kalon nga Ballkani, prandaj kohët e fundit

Gjermania paraqet interes të veçantë për të ―vagonizuar‖ Ballkanin Perëndimor drejt

167

vlerave e integrimit Evropian. Në kah të kundërt por jo si kundërshti, por si

komplementaritet vjen dinamika kineze për të shfrytëzuar Ballkanin dhe sidomos

Ballkanin Perëndimor si një trampolinë për të kapur tregjet e Evropës Qendrore e

Lindore.

Në dallim disi nga dinamikat e mësipërme, dinamika turke e kërkon Ballkanin

Perëndimor jo vetëm nga perspektivat politike, ekonomike dhe gjeografike, por

gjithashtu falë edhe lidhjeve të saj historike, fetare, kulturore, të sigurisë dhe humane me

rajonin.

Vetvetiu, një analizë e aktorëve kushtëzues si më sipër pleks NATO-n dhe BE-në. NATO

nuk mund të ndjehet e sigurt në misionin e saj pa plotësuar të gjitha vakumet e hapësirave

euro-atlantike. Një vakum i tillë është edhe Ballkani Perëndimor, i cili është pjesë

natyrale e familjes Euro-Atlantike. Sot në Ballkanin Perëndimor nuk janë aq shumë të

pranishëm aktorët me interesa konfrontuese, por pëlqimet e simpatitë mbeten

konfrontuese. Ndërkohë, në këtë rajon pleksen rreziqe e kërcënime nga më të ndryshmet,

konvencionale e jokonvencionale të shkallëve e intensiteteve të ndryshme. Prandaj

NATO mbetet një dinamikë vepruese në rajon. Ndërkaq këtyre ligjësive, por në një fushë

tjetër, atë ekonomike iu nënshtrohet edhe Bashkimi Evropian. BE-ja është një partneritet

unik politik dhe ekonomik mes 28 shteteve demokratike evropiane që synojnë paqen,

prosperitetin dhe lirinë për 500 milionë qytetarët e tyre, por ajo është e cunguar dhe

madje e rrezikuar kur Ballkani Perëndimor mbetet jashtë saj.

Tej këtij realiteti rajonal e Evropian, është realiteti global nga i cili Ballkani nuk mundet

e madje nuk duhet të shkëputet. Veç gjeografisë e larmisë, në një masë të madhe

globalizmin në rajon e sjell edhe thellësia historike e tij: turqit janë të pranishëm në rajon

me historinë e tyre rreth 500 vjeçare; Italia është pranishme për shkak të trashëgimisë

romake; Rusia e sotme – dikur perandori e koncepton përgjithnjë veten të familjes sllave

bashkë me shumicën e popullsive të Ballkanit. Dy fetë më të mëdha të njerëzimit – feja

katolike dhe ajo ortodokse takohen apo ndahen në Ballkanin Perëndimor. Feja tjetër e

madhe – Islami nuk ka rajon tjetër të Evropës ku të jetë shtrirë më shumë në popullsi të

autoktone siç është Ballkani Perëndimor.

Sikur të nisemi qoftë edhe vetëm nga kjo konvergjencë gjeografi - histori, në rajonin e

Ballkanit Perëndimor, veç aktorëve lokalë, kryqëzohen veçanërisht aktorë rajonalë e

kontinentalë. Në Ballkan ata kanë qenë të detyruar të kalojnë e të zgjerohen, në Ballkan

janë përplasur, kanë fituar apo humbur për të lënë në përfundim trashëgiminë e tyre e prej

këtej, interesat e tyre. Ky është njëri nga shkaqet që e globalizon rajonin e Ballkanit edhe

pa u lançuar globalizmi modern.

Globalizmi modern i ka shtuar rrathët e këtij globalizmi, madje me një përmbajtje të re:

pothuajse tërë vendet e rajonit janë tashmë të lidhura jo me një, por me shumë organizata

rajonale e ndërkombëtare – gjë e papërfytyrueshme as në të kaluarën e afërt.

Nga ana tjetër, në Ballkanin Perëndimor kemi një fenomen tipik të kohës moderne: Për

rreth dy breza në këtë rajon u kultivian idetë marksiste të politikës dhe të ekonomisë së

168

përqendruar tek shteti komunist. Brenda këtij kuadri, kishim madje dy tipet ekstreme të

ekonomisë: atë vetadministruese jugosllave dhe kolektivizimin absolut në Shqipëri. E

gjitha ishte një kulturë lindore. Pas rënies së Murit të Berlinit, Ish Jugosllavia u shpërbë

për të krijuar entitete të tjera politike të cilat u futën menjëherë në startin e ekonomisë së

tregut, me Kroacinë e Slloveninë të arrijnë nivele të krahasueshme Evropiane. Po kështu

edhe ekonomia e Shqipërisë, megjithë terapinë e ashpër për të shkatërruar çdo gjë

komuniste, është futur gjithsesi në binarët e kulturës perëndimore të prodhimit e të

shpërndarjes.

Ndërkohë, me shpërbërjen e Ish Jugosllavisë dhe krijimin e shtetit të ri të Kosovës,

praktikisht çdo shtet i Ballkanit Perëndimor ka në kufi komunitete e madje entitete

shtetformuse bashkëkombëtare. Kështu, psh, Shqipëria ka në kufi Kosovën – një shtet

thuajse pastërtisht shqiptar, si dhe Maqedoninë – një shtet të përbërë nga dy struktura

themelore, nga të cilat njera është shqiptare. E njëjta qëndron me Serbinë e Kroacinë në

raport me Bosnjë-Herzegovinën, e po ashtu e njëjta qëndron me Shqipërinë e Serbinë në

raport me Malin e Zi. Qoftë edhe ky fakt i vetëm i ka kthyer kufijtë në vija krejt

simbolike, ku qarkullimi i mallrave, kapitaleve dhe njerëzve midis dy shteteve nuk ka

asnjë dallim nga qarkullimi brenda një shteti.

Një fakt tjetër që stimulon globalizmin apo integrimin është edhe fakti që shtetet e

Evropës Perëndimore janë formuar e funksionojnë prej shekujsh si shtete kombe,

ndërkohë që popullsitë e Ballkanit Perëndimor kanë zhvilluar jetën e tyre në kuadër të

perandorive. Sot këto vende shkojnë drejt forcimit të shtetit komb, por kulturën e

bashkëjetesës e kanë të zhvilluar. Pra ballkanasit nuk e kanë të vështirë të akomodohen

me shpejtësinë e Evropës, me komunalitetin, shkrirjen e pengesave kufitare, shkëmbimin

e vlerave, mallrave dhe njerzve. Ky është një avantazh i madh sepse krijon mundësi si për

ruajtjen e diversitetit të kulturave, ashtu edhe për bashkëjetesën, miqësimin e integrimin

midis tyre.

Në Ballkanin Perëndimor, janë angazhuar relativisht shumë aktorë ndërkombëtarë e euro-

atlantikë, sidomos pas vitit 1990, duke u përpjekur të komplementojnë njeri tjetrin nga

pozitat e përgjegjësive të tyre. Kështu u angazhuan, për shembull, Bashkimi Evropian,

Kombet Bashkuara, NATO, OSBE, etj. Ballkani përgjithësisht, dhe ai Perëndimor në

veçanti, e ka pasur të domosdoshme praninë e tyre për të stabilizuar institucionet dhe për

të të krijuar një klimë paqeje e prosperiteti. Kjo prani ―shkolle‖ ndërkombëtare ka krijuar

mjedis shumë më të favorshëm për integrimin e përshpejtuar të këtyre vendeve qoftë

midis njeri tjetrit, qoftë edhe në organizatat ndërkombëtare ku ata aspirojnë të

anëtarësohen. Përshpejtimi i integrimit të këtyre vendeve, është një proces që ndihmon

edhe vetë Evropën sepse nga njëra anë do të zgjerohet tregu i përbashkët Evropian, por

nga ana tjetër do të instalojë të njëjtat norma e standarde të cilat do të bëhen pengesë si

ndaj trafiqeve e krimit të organizuar që e kanë munduar këtë rajon, ashtu edhe ndaj

aktorëve të tjerë që rivalizojnë për tregje influence në këtë rajon.

169

Globalizmi i ka hapur edhe Ballkanit perspektivën e përfshirjes në tregun botëror si të

ekonomisë, edhe të politikës, edhe atë ushtarak e social. Globalizmi ndoshta bëhet më i

dukshëm sidomos me efektet e turizmit. Turizmi në Ballkanin Perëndimor është një fushë

me potenciale të mëdha si për nga ana historike, ashtu edhe të mjedisit të pastër e të

ekonomisë që burojnë prej tyre. Ballkani Perëndimor ka një trashëgimi kulturore shumë

të pasur, me një folklor e veshje tradicionale që bëhen atraktive për turistët e studiuesit.

Më në fund një Ballkan me rreth 80 milionë banorë është një treg atraktiv edhe për

ekonominë e Evropës, të Turqisë e të vendeve të tjera të mëdha.

Politikanë të guximshëm të vendeve Ballkanike, apo studiues të paanshëm, kanë hedhur

në tavolinë edhe idenë e një ―Shengeni Ballkanik‖ apo propozimin për një ―Plan

Marshall‖ për Ballkanin. Iniciativa më e fundit e Kancelares Merkel që Gjermania të jetë

lokomotiva e një zhvillimi të tillë, edhe pse në fillimet e saj, pritet të marrë përmasat e të

tilla planeve. Për herë të parë ka një gatishmëri të Evropës dhe një vullnet të klasës

politike të Ballkanit Perëndimor për ta realizuar këtë ide.

Lëvizja e lirë e qytetarëve midis vendeve të Ballkanit Perëndimor, pa procedura të

komplikuara apo të paragjykuara sikurse kanë qenë deri tani, do të ishte një shtysë e

madhe në bashkëpunimin rajonal në të gjitha fushat. Vendet e rajonit të Ballkanit, duke

qenë të lidhura me njeri tjetrin historikisht dhe me pothuajse të gjithë me minoritete nga

kombet apo vendet fqinjë, i kanë të gjitha mundësitë të shndërrohen në një mjedis

―Shengeni‖, i cili nga ana e vet, do të shërbente si një hap më shumë në funksion të

stabilitetit e sigurisë rajonale.

Zhvillohet kështu një përplasje forcash e vektorësh të gjeopolitikës gjeografike, historike

e aktuale. Çfarë trashëgon Ballkani Perëndimor gjeografikisht e historikisht është tashmë

një e dhënë që meriton vetëm analiza e këndvështrime, por gjithsesi mbetet konstante.

Çfarë zhvillohet e ndodh aktualisht dhe çfarë ngjyrimesh po marrin etalonet e vjetra

gjeopolitike, kjo është një madhësi variabël që do ta shohim përmes pasqyrave si më më

poshtë:

Tabela 4: Grafiku i papunësisë

170

Vendin e parë për papunësinë më të lartë në Rajon e mban Kosova me 30%, duke u

ndjekur nga Maqedonia me 29%, Bosnjë-Hercegovina 27.5%, Serbia 22.1%, Mali i Zi

19.5%, dhe Shqipëria me vetëm 15.6%. Ndërkohë që papunësia në BE-28, renditet në

nivelin prej 10.8%.

Në lidhje me perceptimin ndaj korrupsionit Shqipëria së bashku me Kosovën renditen më

ulët nga të gjithë vendet e rajonit, përkatësisht në vendin e 110. Ndërkohë që më sipër

renditen Bosnja në vendin e 80, Serbia në vendin e 78, Mali i Zi në vendin e 76 dhe

Maqedonia në vendin e 64.

Për sa i përket lirisë së shtypit, Shqipëria renditet diku nga mesi në krahasim me vendet e

tjera të rajonit, në vend të 85. Kryesimin mbi lirinë e shtypit e mban Serbia (54) , pas saj

renditet Bosnja (66), Kosova (80), Mali i Zi (114) dhe në vend të fundit Maqedonia

(123).

Tabela 5: Grafiku i lirisë së shtypit dhe perceptimit të korrupsionit

Në lidhje me eksportet dhe importet nga BE, duket se Shqipëria renditet e para me

nivelin më të lartë, në fushën e eksporteve me 76.7% dhe të importeve me 64.2%. Pas saj

vjen në vend të dytë, Bosnja në fushën e eksporteve me 73.6%, e ndjekur nga Maqedonia

me 72.6%, Serbia me 62.7%, Kosova me 43.5% dhe Mali i Zi me vetëm 41%. Ndër sa në

fushën e importeve Shqipëria ndiqej nga Maqedonia me 62.6%, Serbia me 61.9%, Bosnja

me 60%, Kosova me 44.8% dhe Mali i Zi me 44.1%.

Tabela 6: Grafiku i eksport-importit me BE

171

Ndërsa në lidhej me GDP, e shprehur në standardin e pushtetit të blerjes, Shqipëria zë

vendin e fundit në listë (28) dhe sipër saj, renditen menjëherë Bosnja (29), Maqedonia

(36), Serbia (37), dhe Mali i Zi që kryeson (40). Ndërkohë që GDP e BE-28 shprehet në

nivelin 100.

Tabela 7: Grafiku i PBB (GDP)

Në lidhje me përmirësimin e klimës së biznesit dhe mjedisit të favorshëm për

ndërmarrjet, duket se Maqedonia (30) dhe Mali i Zi (36) kryesojnë, duke u ndjekur nga

Shqipëria (68), Kosova (75), Serbia (91) dhe me renditjen në fund të Bosnjës (107).322

Tabela 8: Grafiku i klimës së biznesit

322

Të dhënat janë verifikuar në Eurostat, Perceptimi i Korrupsionit nga Transparency International, Liria e

Shtypit nga ―Reporterët pa Kufi‖ dhe Banka Botërore. (Botuar edhe në Gazetën DITA, 13 Mars, 2015)

172

Tabela 9: Përmbledhëse e faktorëve/vektorëve të fuqisë gjeopolitike në BP*

Shteti

/Kom

bi

Përhapja

etnike në

Ballkan

Orientimi kyç ndërkombëtar në:

Histori Politikë Ekonomi Besim

fetar

Kultu

rë

Në

aleanca

Fuqia

NA

-

TO

B

E

Popullsia Renditj

a botë.

GDP

për

frymë

Banorë

(në

miljonë)

Struk-

tura

Shqip. 1+5 Turqi

a

SHB

A,

Koso

vë

Itali,

Greqi

I

përzier

shqipt

are

Po Po 3,029,278 Thuajse

unike

125

Serb 1+3 Rusia Rusia Gjerma

ni, Rusi,

Itali

Ortodo

ks

Sllave Jo Po 7,176,794 Thuajse

unike

116

Maqe

donia

E ndarë në

dy pjesë

Rusia Pro

Evrop

iane

Gjerma

nia,

Italia,

Serbia

E

përzier

Sllave

+

shqipt

are

Po Po 2,096,015 E

përzier

112

Mali

Zi

1+0 Rusia Pro

Evrop

iane

Serbi,

Kroaci

Ortodo

ks

Sllave Po Po 647,073 E

përzier

100

Bos-

nja

E ndarë në

tre pjesë

E

përzie

r

Pro

Evrop

iane

Kroaci,

Slloveni

,Itali,

Gjerma

ni

E

përzier

Turke

+

sllave

Po Po 3,867,055 Shumë

e

përzier

134

Kroa-

cia

1+1 Rusia

,

Austri

Gjer-

mania

,

Itali,

Slloveni

,

Katolik Sllave

+

italian

Po Po 4,464,844 Thuajse

unike

81

173

a Italia Gjerma

ni

e

Koso

va

1+1 Turqi

a

SHB

A,

Shqip

ëri

Itali,

Shqipëri

, Serbi,

Maqedo

ni

Mysli-

mane

Shqip

-tare

Po Po 1,870,981 Thuajse

unike,

me nje

minorite

t Serb

144

*CIA Fact Book, 2015

* World Development Indicators database, World Bank, 14 April 2015

Analiza e treguesve të mësipërm na çon në disa përfundime:

- Spektri historik i përcaktuar sipas rreshtimeve tradicionale kulturore apo fetare i

ka lënë vendin dalëngadalë një spektri më të larmishëm politik e ekonomik.

Kombet dikur në Ballkan identifikoheshin me fetë, kurse sot jo vetëm që janë

identifikuar me shtetet kombe, porse gjithnjë e më shumë me hapësira më të

mëdha gjeografike, kulturore e sidomos politike e deri edhe ushtarake.

- Evropa që tradicionalisht pothuajse ka qenë jashtë Ballkanit, tanimë është në

Ballkan dhe kësisoj, Ballkani merr frymë si njësi Evropiane e madje Euro-

Atlantike. Të gjitha vendet e Ballkanit janë anëtare ose aspirantë për Bashkimin

Evropian. Po ashtu të gjitha janë anëtare ose aspirantë për NATO-n me vetëm

Serbinë që luan ―me dy porta‖.

- Me dezintegrimin e Ish Jugosllavisë, në Ballkanin Perëndimor është krijuar një

spektër politik që favorizon bashkëpunimin në kushte ekuilibri, jo në raporte

force. Në këtë kuadër, është rritur ndjeshëm pasha dhe roli i Shqipërisë.

Shqiptarët janë kombi më i përhapur në shtete dhe kombe të tjerë në Ballkan e për

këtë arsye janë edhe kushtëzues në zhvillimet e dinamikat gjeopolitike të rajonit.

Ky është zhvillimi më kulmor në historinë e njësimit të tij. Është një moment që

politikanët e të gjithë faktorëve shqiptarë duhet ta kapin që të mos iu shpëtojë nga

duart dhe ta promovojnë për interesat afatgjatë të tij.

- Të tëra vendet e Ballkanit Perëndimor janë në kufijtë të ardhurave që mund të

quhen të varfër, prandaj zgjidhja nuk qëndron në nacionalizmat dhe armiqësitë,

por në bashkëpunimin e frytshëm ekonomik. Në rajon tashmë janë hapur fusha të

pafund bashkëpunimi. Nevoja e bashkëpunimit është kuptuar tashmë si themeli i

vetëm për realizimin e një të ardhmeje paqësore e me prosperitet. Mentaliteti

tradicional i bashkëpunimit që kufizohej kontakte diplomatike, bisedime apo

shkëmbimet kulturore, thuajse është tejkaluar. Biznesi privat nuk pyet më për

kufijtë e vjetër. Ai s‘kërkon veçse siguri e klimë, sepse të tjerat i zgjidh vetë.

Dikur punët e biznesit duhet t‘i zgjidhte shteti, sot ka rënë edhe kjo pengesë.

Prandaj edhe marrëdhëniet midis shteteve tanimë kanë shkuar tej modelit

tradicional, duke e adresuar bashkëpunimin atje ku ai është me rrjedhime

174

nevralgjike: në ekonomi. Ky korrelacion midis ekonomisë dhe politikës në kuadër

të ndërvarësisë së domosdoshme që po hyjnë shtetet me njera tjetrën, do të hapë të

tjera perspektiva zhvillimi. Kjo klimë e përshtatshme do të krijojë dhe forcojë

edhe institucionet e përbashkëta, instrumente të përbashkëta, zyrtare dhe

jozyrtare, të cilat nga ana e tyre, kushtëzojnë zhvillime më të gjera dhe lloje të

ndryshme ndërveprimesh ekonomike që bashkojnë njerëzit, shoqëritë, kulturat e

popujt.

- Ballkani Perëndimor ka gjithsesi dy njësi (Bosnjë-Hercegovinën dhe

Maqedoninë) që përbëjnë ende njësi gri për nga strukturat e popullsisë dhe ato

politike. Pikërisht për këtë arsye kërkohet edhe një ridimensionim marrëdhëniesh

të të gjithë spektrit të vendeve dhe kombeve të Ballkanit Perëndimor, me qëllim

që ndër dy rrugët, të promovohet fort rruga e bashkëpunimit e integrimit dhe jo

rruga e ndarjes dhe e konfliktit.

- Sikurse shihet edhe nga tabela, aktorët në Ballkan janë më të shumtë se në çdo

rajon tjetër, prandaj duhet edhe një dorë për t‘i sinkronizuar, prandaj për këtë

arsye edhe inisiativa Gjermane për ta ndërmarrë këtë rol është jetike.

Më 1991, politologu francez Jacques Rupnik pat thënë se ―Dikush duhet të Evropianizojë

Ballkanin, në mënyrë që të shmangë Ballkanizimin e Evropës‖. Rajoni mbetet shpërthyes

dhe një realitet konfuz, me mundësi për të kërcënuar stabilitetin e Evropës, i cili edhe pa

të, është i rrezikuar e i kërcënuar nga aventurizmi rus në Ukrainë e Siri. Mëdyshjet për

perspektivën e zgjerimit e rrezikojnë akoma më shumë sigurinë. Mëdyshjet veçse

reflektojnë dështimin e mendimit vizionar të udhëheqësve të kontinentit.

Shpesh kërkesat politike të brendshme kanë shtyrë shumë udhëheqës Evropianë të

theksojnë vështirësitë dhe dështimet e zgjerimit. Në këto kushte vizioni Evropian ka

filluar të humbasë terren duke ringjallur nostalgjitë e vjetra sikurse po shohim në Turqi

dhe në Serbi. Por siç e thekson edhe Dominique Moisi, ―Në një kohë krize ekonomike të

rëndë, idealet Evropiane mbeten, pavarësisht të gjithave, antidota e vetme eficente ndaj

gripit nacionalist. Për Ballkanin, ashtu si edhe për pjesën tjetër të Evropës, BE-ja është e

vetmja alternativë për një të ardhme ndoshta të keqe, por jo aq të keqe sa e shkuara.‖323

323

24 Maj, 2015, TemA Online

175

KREU VI - DINAMIKAT GJEOPOLITIKE SHQIPTARE

6.1 Gjeografia

Vendi që zë në hapësirën rajonale, kontinentale e globale, largësitë nga qendrat

kushtëzuese politike, tregtare, ekonomike, fetare, etj., si dhe format e shpërndarja

morfologjike brendapërbrenda hapësirës kombëtare përbëjnë elementët nga të cilët

formësohet pozita gjeostrategjike dhe në fund të fundit, që përcaktojnë edhe gjeopolitikën

e Shqipërisë. E shikuar ngushtë si formë fizike, duket sikur gjeografia ―nuk lëviz.ˮ

Natyrisht nuk mund të lëvizin malet e detet – objekte madhore të dhëna një herë e mirë.

Por lidhjet midis tyre, veprimi në to, shfrytëzimi i tyre në efekt të historisë, tregtisë,

popullsisë e zhvillimit, është, po kaq natyrshëm, një lëvizje e përjetshme, e pandalshme.

Në thelb të gjeografisë për qëllime gjeopolitike janë raportet hapësinore prandaj

evidentimi i këtyre raporteve është i domosdoshëm kur bëhet studimi për çdo vend.

Raporti i parë hapësinor i Shqipërisë është raporti me Evropën. Evropa ka një gjeografi,

apo një unitet si e tillë. Si kontinent, mbështetet në hapësirë tokësore me Azinë, por nuk

është Azi, dallohet shumë gjeografikisht e akoma më shumë në historinë e saj. Evropa

kufizohet me Azinë përgjatë një vije prej rreth 3000 km, që kalon nëpër malet Urale,

lumin Ural, liqenin Kaspik, në veri të maleve të Kaukazit, nëpër Detin e Zi, grykën e

Bosforit, detin Marmara, grykën e Dardaneleve, detin Egje dhe lindjen e detit Mesdhe.

Në jugë Evropa ndahet nga Afrika me Detin Mesdhe për t‘u afruar vetëm 14 km në

grykën e Gjibraltarit. Brenda këtyre raporteve hapësinore, Shqipëria gjendet thuajse në

baraslargësi nga Marseja, Vjena e Stambolli. Një raport apo qark hapësinor më i afërt

përbën largësitë nga Roma, Beogradi e Athina. Sikurse do të shohim më tej, janë

pikërisht edhe këto raporte gjeografike që kanë kushtëzuar historinë e popullit shqiptar.

Më së pari në këto raporte është raporti gjeografik i Shqipërisë me Evropën si e tërë.

Kontinenti Evropian nuk është një zgjedhje, por një formësim i përbashkët, natyrë e

përbashkët, cilësi, dallim për nga format, nga raportet mes vetës dhe rajoneve të tjera,

mes vetes si tokë me detin e oqeanet, mes vetes e pozitës globale si e tërë. Pra është një

rajon apo një kontinent unik për nga këto raporte. Shqipëria që sikurse thamë është në

zemër të pjesës jugore e mesdhetare të kontinentit, merr e përfshin këto tipare të

kontinentit mëmë, është pjesë e tij, madje ka tiparet e tij sepse është po aq i pasur dhe i

larmishëm sa kontinenti me dete, me male, me liqene, kodra e fusha, lumenj e madje njeri

prej tyre i lundrueshëm. Potencialisht, ashtu si tërë Evropa Shqipëria i ka në pikëpamje

gjeografike të gjitha asetet për të gëzuar një kualitet të lartë jetese, sepse i ka fushat për

një bujqësi të mbarë e madje të virgjër, kodrat e shumta për një blegtori të pasur dhe

malet e shumtë për pasuri të shumta minerare. Ka det me një sipërfaqe e kufij si shtetet

më me fat të këtij kontinenti, pozitë të lakmueshme gjeostrategjike dhe natyrë e

tradicionalitet nga më të pasurat për turizëm.

Shqipëria gjendet pikërisht në zemrën e pjesës mesdhetare të Evropës, të atij deti që ka

bërë historinë e njerëzimit, sepse Mesdheu është një udhëkryq shumë i vjetër për

176

komunikimin midis kulturave, qytetërimeve dhe tregjeve të njerëzimit. Mesdheu është

një rrjet i tërë rrugësh e komunikimesh midis tre kontinenteve tre feve nga më të mëdhatë

e njerëzimit, midis dy kryeqendrave më të hershme dhe më autoritare të të gjitha kohrave,

Romës e Bizantit për t‘u qarkuar pastaj nga një varg i tërë qendrash të mëdha të kulturës,

qytetërimit e tregtisë rajonale e kontinentale si Venecia e Gjenova, Marseja e

Aleksandria, Athina e Levanti. Mesdheu është deti më i ―mbërthyerˮ me ngushtica në

krahasim me çdo det tjetër të botës: Ngushticat e Gjibraltarit, e Suezit, e Bosforit dhe e

Otrantos përbëjnë një sistem të tërë për nga vendvendosja duke i shtuar Mesdheut pozitën

e lakmuar gjeostrategjike në botë. Shqipëria ka fatin të jetë zotëruese e njërës nga këto

ngushtica.

Shqipëria gjendet në një pjesë nevralgjike të Gadishullit të Ballkanit. Ballkani përbën një

ndër tre gadishujt e mëdhenj të që hyjnë thellë në Mesdhe dhe që i japin takimin Detit

klasik me kontinentin Evropian. Por vetëm njërit prej tyre dhe pikërisht Ballkanit i

referohen zakonisht edhe si Evropë Juglindore. Gadishulli konsiderohet klasik se laget

nga katër dete (Deti Adriatik, Deti Jon, Deti Marmara dhe Deti Egje) dhe është i vetmi që

lidh Evropën me një kontinent tjetër, Azinë. Ai krijon një raport unik me Azinë pikërisht

me një gadishull tjetër të këtij kontinenti, Gadishullin e Azisë së Vogël apo më hershëm i

njohur me emrin Gadishulli i Anadollit. Në asnjë pjesë tjetër të Evropës nuk krijohet një

raport i tillë midis dy gadishujve. Raporti midis tyre është një raport strategjik pasi pleks

dy kontinente, dy kultura, dy fe të të ndryshme e prej lidhjes së këtyre dy gadishujve kanë

rezultuar lëvizje historikisht vendimtare e me rrjedhime strategjike për njerëzimin. Persia

e dikurshme, Perandoria Osmane e deri edhe Kina sot – të gjithë aktorë strategjikë për

kohën e me shtrirje kontinentale, erdhën e vijnë pikërisht nga boshti që krijojnë dy

gadishujt.

Dy të tjerët janë thjeshtë pjesë e Evropës. Gadishullit Ballkanik është mjaft karakteristik

për nga relievi ku zotëron relievi malor përkundrejt atij fushor. Një karakteristikë unike e

tij është edhe vija bregdetare jashtëzakonisht e gjatë dhe shumë e përthyer me shumë

ishuj, gadishuj, gjire, etj., gjë që e bën atë të jetë në kontakt me detin më shumë se çdo

gadishull tjetër e kësisoj të favorizohet për tregti, turizëm, etj. Shqipëria gjendet pikërisht

në atë pjesë të tij që e lidh edhe me Gadishullin Apenine me vetëm 70 km largësi në

Ngushticën e Otrantos.

Më në fund, Shqipëria gjendet në pjesën më nevralgjike të Ballkanit Perëndimor.

Ndër raportet e hapësirave brenda vetes, Shqipëria, një vend malor që nis nga pjesa

jugore e Alpeve Dinarike për të vijuar përsëri me sisteme alpesh e malesh shumë të larta

pothuajse në të tre të katërtat e saj.

Në këto raporte hapësinore brenda popullit shqiptar, mjaft me interes është raporti me

gjeografinë e popullsisë me fqinjët. Populli shqiptar pothuajse kufizohet me vetveten kur

është fjala për të evidentuar identitetin e popullsive në kufijtë e afërt të saj: Kosova –

tashmë një shtet më vete, është më së shumti si i tillë një shtet shqiptar. Maqedonia,

tashmë një shtet me kompozitë jo vetëm etnike por edhe shtetërore maqedono-shqiptare.

177

Një pjesë e mirë e qyteteve, fshatrave e zonave të Malit të Zi që shtrihen në kufi me

Shqipërinë janë pastërtisht të etnisë shqiptare.

Fusha e ngushtë përgjatë brigjeve të Detit Adriatik është pikërisht ajo hapësirë që siguron

prodhimin bujqësor të vendit. Fusha përshkohet nga lumenjtë kryesorë të vendit, Drini,

Mati, Shkumbini, Semani dhe Vjosa – një pasuri kolosale në krahasim me sipërfaqen e

Shqipërisë për nga prurjet dhe diferencat e lartësive. Më në thellësi fushat lidhen me

malet me një sistem të tërë kodrash të cilat nga ana e tyre përbëjnë një pasuri më vete për

të mundësuar mbajtjen e gjësë së gjallë në shifra të bollshme për nevojat e popullsisë dhe

për eksporte.

Dimensioni në lartësi i hapësirave malore të vendit pasurohet me dimensionin në thellësi

të tyre ku potencialisht dhe në shfrytëzim gjenden pasuri të mëdha minerale.

Këto raporte morfologjike kanë kushtëzuar edhe raportet me popullsinë. Shumica e

përqendrimeve masive të popullsisë gjendet pikërisht aty ku bashkohen masivet malore

me sistemet kodrinore, sikurse janë Tirana, Berati, Lushnja, Elbasani, Korça, etj.

Ndërkohë edhe bregdeti ka tërhequr një pjesë të mirë të popullsisë për të krijuar qytetet

Shkodër, Durrës, Vlorë e Sarandë, nga të cilat, tre të parat shumë të rëndësishme për

tregtinë në Adriatik, ku tregtarët e Venecias së famshme e të republikave të tjera të

Gadishullit Apenine, për një pjesë të madhe të historisë së tyre e pasqyronin këtë fakt

edhe në emërtimet italiane që u kishin vënë këtyre qyteteve.324

Janë pikërisht këto raporte që qëndrojnë në themelin e krijimit dhe zhvillimit të historisë.

Sikurse e ka thënë edhe Herder, ―historia është gjeografia që vihet në lëvizje‖325

, prandaj

çfarëdo shpjegimi historik do të ishte i cekët, madje i pakuptimtë pa kuptuar mirë dhe në

rrënjë këto raporte hapësinore. Është klima mesdhetare që ka ndikuar fuqishëm në

formësimin e njerëzve mesdhetarë, të temperamenteve të tyre, të prirjes së dialogut që ata

kanë me njerëzit e racave të tjera, ashtu si vetë Mesdheu që ka kryqëzuar kultura, fe,

qytetërime të ndryshme më shumë se çdo rajon tjetër i botës. Këtij fati i është nënshtruar

edhe historia shqiptare.

6.2. Thellësia historike

Raporti i parë i thellësisë historike është raporti më vendin, me gjeografinë dhe me

kohën. Populli shqiptar nuk është rastësisht në këtë gjeografi të Evropës. Të gjithë

shkencëtarët besojnë dhe argumentojnë se shqiptarët janë ―banorët më të vjetër të rajonit

të datuar me shekuj përpara Sllavëve fqinjë.ˮ326

Siç vërehet edhe në ...., Shqipëria është

unike në shumë këndshikime. Ky vend i vogël malor në anën Perëndimore të Gadishullit

324

Scutari, Durazzo, Valona, shih: ―Encyclopedia of World Geography, Volume 1, edited by R. W.

Mccoll, pg.12 325

Rao, B.V. ―World history from early times to A D 2000‖, Sterling Publishers Private Limited, 2007, pg.

5 326

―Encyclopedia of World Geography‖, Volume 1, edited by R. W. Mccoll, pg.12-13

178

të Ballkanit ka një gjuhë dhe një kulturë që ndryshojnë thelbësisht nga nga ato të fqinjëve

të tij.

Raporti i dytë është raporti me gjuhët e tjera. Gjuha përbën shtyllën vertebtore të një

kombi. Gjuha shqipe hyn në grupin e gjuhëve indoevropiane dhe përgjithësisht besohet se

është gjuha më e përhapur në Ballkan deri në pushtimin romak.

Gjuha shqipe, lashtësia dhe karakteri origjinal i saj përbënte interesimin e një filozofi të

madh, si Gotfrid Vilhelm Lerbnitz e bashkatdhetari i tij dijetari gjerman Franz Bopp, të

cilët vlerësonin këtu e dy shekuj më parë se shqipja bënte pjesë në familjen e gjuhëve

indoevropiane dhe se zinte një vend të veçantë në këtë familje gjuhësore. Pas tyre,

studiues të tjerë me emër si G. Meyer, H. Pedersen, N. Jokli, hodhën dritë akoma më

shumë mbi lashtësinë e shqipes, aq sa G. Meyer do të hartonte madje edhe një Fjalor

etimologjik të Gjuhës shqipe327

, i pari fjalor i këtij lloji i gjuhës shqipe.

Brenda familjes indoevropiane shqipja përbën një degë me vete. Sigurisht ajo ka marrë e

ka dhënë sidomos nga latinishtja – një ligjësi kjo e njohur për të gjitha gjuhët, por ajo ka

ruajtur gjithsesi identitetin e saj, edhe pse e ―dënuar‖ për t‘u shkruajtur shumë vonë në

krahasim me gjuhë të tjera. Kontaktet kulturore me grekët, bullgarët, serbët e turqit kanë

lënë gjithashtu gjurmët e tyre ku e ku të dukshme në fjalorin e gjuhës shqipe. Gjithsesi

gjuha shqipe, sipas vlerësimeve, hyn ndër dhjetë gjuhët themelore të Evropës dhe nga më

të suksesshmet në përkthimin e kryeveprave botërore. Kadare ve në dukje në këtë kuadër,

se Shekspiri, pas gjermanishtes, ndoshta më mirë se në çdo gjuhë tjetër të përkthyer,

tingëllon më ëmbël në shqip, gjë që ilustron fuqinë e shqipes.328

Raporti i tretë, tej raportit të përkatësisë, është raporti me mbrojtjen e vlerave Evropiane

dhe atyre kombëtare. Ky raport plotësohet më së miri në shekullin e 15-të, me qëndresën

antiosmane te Skënderbeut, për jo pak, por thuajse dy breza njerëzorë, dy breza sakrifica,

pakësim popullsie e rrudhje territori, pikërisht për të mbrojtur këto vlera. Këtej dalim te

raporti i katërt i thellësisë historike – ai i mbijetesës. Heroi ynë kombëtar mund të

ndërtonte edhe një tjetër politikë e strategji përkundër asaj të qëndresës – atë të

vasalitetit, ashtu siç bënë mbretëritë serbe apo kisha greke e asaj kohe. Por shqiptarët nuk

kishin formësuar një një kulturë me ekuacion të plotë siç kishin formësuar grekët përmes

helenizmit e rrënjëve të forta fetare që trashëgonin – dy ―vjega‖ ku u mbajt fort kombësia

greke. Shqiptarët nuk e kishin arritur gjithashtu një bashkim të fuqishëm kombëtar rreth

dinastive mbretërore e Kishës siç kishin instaluar në shekuj serbët. Përkundrazi, para

ardhjes së Skënderbeut shqiptarët ishin të ndarë në ngastra feudale, me orientime të

ndryshme politike varësisht dhe kryesisht nga gjeografia. Shqiptarët nuk e patën një

Kishë të vetën e rrjedhimisht as liturgji në gjuhën shqipe, edhe pse qenë një popull i

krishterë. Instrumenti kryesor i identitetit kulturor shqiptar ishte gjuha – gjithsesi e

pashkruar dhe i vetmi instrument fuqie që do të mund të identifikonte kombin shqiptar

për ta shpëtuar nga shuarja ishte vetëm lufta. Nga ky kënd dhe, për shkak të krahasimit -

327

Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache, Strasburg, 1891 328

http://www.gazetatema.net/web/2014/05/03/rrefim-per-nje-bisede-te-paautorizuar-me-kadarene/

179

këndi apo përzgjedhja e vetme shpëtimtare, Skënderbeu, edhe pse nuk la trashëgim një

unitet politik shqiptar, la gjithsesi një simbol, një frymë kombëtare e madje Evropiane që

i mungonte apo do t‘i mungonte kombit Shqiptar nëse nuk do të shfaqej siç u shfaq.

Skënderbeu dhe qëndresa e tij u futën në kujtesën kombëtare. Kështu, ekuacionit identitar

shqiptar, veç gjuhës shqipe e autoktonisë shqiptare, iu shtua edhe fryma e simboli i

bashkimit, dobia e qëndresës, kujtesa kombëtare – atribute të domosdoshme këto për një

identitet më të plotë kombëtar. ―Kur ideja kombëtare rilindi në shekullin XIX, u kuptua

se Skënderbeu i kishte dhënë një bazë historike Shqipërisë, i kishte dhënë nyjën e kreut

ku mund të lidhej filli i saj për në kohët moderne. Ndryshe - edhe sikur ta zëmë se do të

kishte pasur një ndjenjë shqiptare - historia e Shqipërisë do të paraqitej si një legjendë e

çthurur, pa lidhje e pa krye, si një përrallë e venitur në mjegullinën e shekujve. Deri

Evropa, me gjithë shtrembërimet e armiqve, nuk mundi t'ia mohojë historinë e tij kombit

shqiptar, mbasi qëndresa e Skënderbeut kishte hyrë në historinë e përbotshme.‖329

Raporti tjetër është raporti me veten. ―Shqipëria u bë e vetmja provincë e Perandorisë

Otomane në të cilën shumica e banorëve të saj u konvertuan në Islam‖ dhe se ―Shqipëria

kontribuoi me peshë të rëndësishme në zhvillimin e shtetit Otoman‖330

me shumë bij të

saj që u rritën në rangje për t‘u bërë vezirë të mëdhenj, kryeministra të Sulltanit. Sot

shqiptarët ende njihen se, në Gadishullin Ballkanik, janë i vetmi popull me shumicë

myslimane. Ky fakt është disi intrigues, nëse në të njëjtën kohë pranohet botërisht që po

ky popull i ka bërë qëndresën më të madhe pushtuesit Otoman i identifikuar me Kalifatin

Islam. Perandoria Osmane si shtet islamik pranonte të drejtën e ushtrimit të besimeve të

tjera jo islamike brenda kufijve perandorake, me kusht që këto të fundit të njihnin

pushtetin e sulltanit dhe të paguanin taksën përkatëse si kompensim për ―mbrojtjen‖ që

gëzonin nën pushtetin e sovranit osman. Një peshë të madhe në këtë kanë pasur

mekanizmat politikë – përkatësisht tërheqja e fisnikërisë feudale joturke në hierarkinë

ushtarako-administrative osmane. Mekanizma të tjerë ishin marrja e pinjollëve të

familjeve feudale shqiptare si pengje vasaliteti në Stamboll, tërheqja në sistemin e timarit

(si timariotë të krishterë dhe më pas të islamizuar), etj. Ajo pjesë e popullsisë që nuk u

pajtua me këto kushte zhvilloi qëndresë të armatosur, por me mbarimin e burimeve të

qëndresës, ose u detyrua të braktisë vendin ose pranoi islamizmin, rrjedhimisht sistemin

politik osman.

Siç vënë në dukje të gjithë studiuesit seriozë, populli shqiptar, i shtrirë në skajin

perëndimor të perandorisë në një pozitë të lakmuar gjeostrategjike si dhe tradicionalisht e

për shkak të gjeografisë një popull luftarak, e pranoi Islamin si një instrument dhe jo si

një besim. Këtë e favorizoi edhe klasa ushtarako-administrative e Perandorisë Osmane në

tokat shqiptare, e cila ishte tërësisht etnikisht shqiptare, dmth., me të njëjtën kombësi me

të qeverisurit. Kjo klasë që zotëronte jo vetëm pushtetin politik, por edhe atë ekonomik

dhe si e tillë ndikoi që Islami të pranohet të si rregullator i jetës shpirtërore, por më së

329

Ermenji, Abaz, ―Historia e Shqipërisë‖, Çabej, 1996, fq.2 330

Po aty, fq.13

180

shumti formalisht. Në një popull ku sundonte varfëria për shumë arsye, ishte e pamundur

të paguheshin taksat e shumta që rriteshin çdo vit, prandaj shpesh herë si zgjidhje

shpëtimi gjëndej braktisja e besimit ekzistues dhe kalimi në fenë islame. Shqiptarët në

këto kushte e gjetën më të udhës që prirjet dhe zotësitë luftarake të tyre t‘i ofronin për

nevojat ushtarake të perandorisë duke pretenduar menjëherë pas lufte apo shërbimi

shanset e shumta për shpërblime. Kësisoj, feja vlente më pak sesa mbijetesa dhe prandaj

raporti i shqiptarëve me fenë duhet parë jo si një fenomen kombëtar, jo si një qëllim

strategjik, por si një instrument apo zgjidhje taktike.

Pas themelimit të shtetit të pavarur shqiptar rifillon një raport i ri me historinë për

popullin shqiptar, raporti politik me Evropën dhe me veten, këtë herë mbi baza

institucionale të vetat. Ky është një raport që sot e ka kaluar një shekull, por me shumë

metamorfoza brenda tij, duke shijuar edhe periudha të destabilizuara, edhe periudha

monarkike, edhe periudha komuniste, e tani prej vitit 1990, periudhën demokratike me të

gjitha ngjyrimet e deformimet e tyre. Shqipëria e shqiptarët u rikthyen në familjen e tyre

dhe kjo është një lëvizje e madhe, edhe pse u bë pas 500 vjetësh. Madje është historike

pikërisht sepse, pas një mungese të tillë, diti të ruajë vetëdijen Evropiane e kjo është një

dinamikë e jashtëzakonshme, një energji e brendshme e këtij populli.

Natyrisht ripërshtatja politike me Evropën ishte një problem i madh si për Evropën, edhe

për shqiptarët. Kishin ndryshuar shpejtësitë: Evropa ishte shumë përpara, shqiptarët

kishin mbetur prapa, edhe pse një popull thellësisht identitar Evropian në të gjitha

dimensionet. Pikërisht ky hendek duhej kapërcyer, madje në një luftë me anti-Evropën,

me korrentet që vinin prej Lindjes për ta mbajtur Shqipërinë ose të shkëputur nga Evropa,

ose të paktën të izoluar nga të gjithë – një qasje që fatkeqësisht zuri vend në gjysmën e

dytë të shekullit të njëzetë, kur Shqipëria nën regjimin komunist, u vetëizolua në mënyrë

të pashembullt për të ndrydhur energjitë e një populli kaq vital.

Raporti tjetër që vjen nga thellësia historike është raporti me aleatët. Raporti Evropian

është më së shumti një raport identiteti dhe natyrisht edhe aleance në kushtet e sotme, kur

Evropa vepron si e tërë, e organizuar në organizata identitare si NATO dhe BE. Por

thellë në histori Evropa nuk ka qenë siç është sot. Edhe Evropa ka vuajtur nga ndasitë e

konkurrencat. Do të ishte pikërisht kontinenti plak ku u ideuan dhe u zhvilluan dy luftëra

botërore me rrjedhime shekullore për tërë njerëzimin. Në këto kushte edhe Shqipëria e

shqiptarët kanë bërë diferencimet e tyre, duke qenë konfuzë gjithsesi në përzgjedhjen apo

rreshtimin e duhur në kohën e duhur. Qeveritë e para-Luftës së Dytë Botërore –

përkatësisht Mbretëria e Zogut do ta lidhte atë ngushtësisht vetëm pas ―qerres‖ italiane

gjë i kushtoi shumë njohjes ndërkombëtare të Shqipërisë në prag të asaj Lufte. Ndërkohë,

edhe pse përgjithësisht u bë rreshtimi në krahun e duhur gjatë Luftës së Dytë Botërore,

përsëri frytet e saj u komprometuan keqas për sa kohë objektivat e luftës u shndërruan në

objektiva të pushtetit komunist.

Regjimi komunist nga ana e tij ndërtoi aleanca pragmatiste, jo strategjike, pra vetëm në

funksion të pushtetit, për të kaluar pastaj në aleanca të zgjedhura keq, sipas ngjyrimeve

181

ideologjike apo interesave të pushtetit. Ai u shkëput nga korpusi perëndimor i Aleancës

Antifashiste, për t‘u lidhur me korpusin lindor, duke flirtuar edhe me lindorët sipas rastit

e konjukturave, gjoja duke u mbështetur në parime. E gjitha kjo lojë izolacioniste e

konjukturale i kushtoi shumë Shqipërisë në të gjitha pikëpamjet, por sidomos në largimin

nga vlerat Evropiane të politikës e të ekonomisë.

Vetëm pas rënies së Perdes së Hekurt, edhe në Shqipëri, transformimit të regjimit iu

përgjigjën aleancat e përzgjedhura sipas interesave kombëtare dhe vlerave politike e

identitare. Shqipëria rigjeti përsëri Evropën e Perëndimin – vlerat të cilave iu përkiste,

porse tashmë shumë vonë. Për më tepër që klasa politike e saj, për shumë arsye, e ka të

vështirë të shkëputet nga praktikat komuniste e deri autoritare të qeverisjes, duke e

shndërruar regjimin politik aktual pas 25 vjetësh thjeshtë në një regjim hibrid. Realisht

nuk dëshmohet një tranzicion që shpreh kalimin nga një sistem politik komunist në

sistemin politik demokratik siç pretendohet politikisht, sepse kolonat kryesore që i

dallojnë këto sisteme, kryesisht institucionet e pavarura (gjyqësori, mediat, e zgjedhjet e

lira Shqipëria nuk i ka arritur dot. Diktatura shqiptare e komunizmit në kohët

demokratike përgjithësisht dhe fare thjeshtë, në më të shumtën e kohës, është shndërruar

në formën e totalitarizmit apo të pushtetit personal absolut të një njeriu.

Populli shqiptar ka kaluar dalëngadalë nga raporti me veten, në raportet me fqinjët. Ky

raport ka shkuar përpara në atë masë sa ka shkuar përpara edhe identiteti politik i vendit

dhe identiteti politik i shqiptarëve në vendet e tjera fqinjë. Kur identiteti politik mbetej

vetëm në kufijtë e Shqipërisë shtetërore të njohur nga Fuqitë e Mëdha që nga viti 1913,

raporti i Shqipërisë me fqinjët ishte tretur bashkë me tretjen apo, në rastin më të mirë, të

ardhmen e dyshimtë të gjysmës së shqiptarëve jashtë kufijve shtetërorë. Kur pas 100

vjetësh Shqipëri shqiptarët tej kufijve u identifikuan më së fundi edhe politikisht, atëherë

edhe raportet e Shqipërisë me fqinjët e vjetër ballkanikë janë formësuar ndryshe: pesha e

Shqipërisë tashmë ka ndryshuar.

Le ta ilustrojmë këtë me Kosovën.

Gjatë luftërave ballkanike të viteve 1912-1913 Kosova, e cila deri atëherë ishte thuajse

një vilajet osman, u mor peng nga serbët, sepse gjoja prej fillimit të shekullit të 13-të deri

nga mesi i shekullit 15-të sundohej nga dinastia serbe e Nemanjiçëve. Për këtë ―arsye‖

Kosova, sipas instrumentit fetar të politikës serbe – përkatësisht Kishës Ortodokse Serbe,

përbën tokën e ―shenjtë‖ të Serbisë mesjetare, madje ―zemrën‖ e saj. Brenda kësaj

strategjie politike, në atë kohë patriarku serb e kishte ngritur selinë e tij pikërisht në

Kosovë, në Pejë. Për ta shndërruar plotësisht Kosovën në shenjtëri serbe, nacionalizmi,

historiografia dhe politika serbe shenjtëron edhe gjakun e derdhur në Betejën e Fushë

Kosovës, të cilin ua atribuon vetëm serbëve, duke mohuar në mënyrë tinëzare karakterin

shumëkombësh të asaj beteje. Duke shkuar në këto thellësi historike, e drejta e popullimit

zanafillor që u përket ekskluzivisht shqiptarëve nuk mund të tjetërsohet në mënyrë

artificiale nga e drejta shtetërore e projektuar me djallëzi nga serbët. Me këtë logjikë

serbe, Kosovën do mund ta pretendonin edhe Perandoria Romake, Perandoria Bizantine,

182

Perandori Bullgare dhe më në fund edhe Perandoria Osmane! As fakti që Kosova është

shfaqur si e besimit mysliman nuk mund të bartet si parim universal juridik që të mund të

mbështetesh për pretendim territorial. Furra e doktrinave të tjera se gjoja shqiptarët ―nuk

mund të bëjnë shtet‖ e prandaj duhen mbajtur të përçarë, të ndarë e të copëtuar, ka qenë

thjeshtë një platformë ideologjike për të mbështetur platformat e tjera. S‘ka nevojë të

përmendet se shteti shqiptar është i vonë por kjo nuk përbën argument se shqiptarët nuk

dinë të ndërtojnë shtet. Pjesëmarrja vendimtare e shqiptarëve në momente dhe pozita

kyçe në historinë e vetë fqinjëve tanë e më gjerë, është e mjaftueshme për të pohuar të

kundërtën.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, fuqitë pushtuese, Italia e Gjermania, u premtuan

shqiptarëve Shqipërinë e Madhe, domethënë duke përfshirë edhe Kosovën. Në këto

kushte, ishte e pritshme që një pjesë e shqiptarëve të Kosovës u treguan të gatshëm të

gatshëm të bashkëpunojnë me pushtuesit e rinj, sepse ata i frikësoheshin më shumë

pushtimit të egër historik serb.

Në fund të vitit 1941 në Shqipëri u themelua Partia Komuniste Shqiptare, me mbështetjen

vendimtare të komunistëve jugosllavë. Në luftën e saj për pushtet Partia Komuniste mbeti

e varur nga përkrahja e Partisë Komuniste të Jugosllavisë dhe çmimi ndaj kësaj

përkrahjeje ishte heqja dorë nga kërkesat për trajtim shtetëror të barabartë të Kosovës,

qoftë edhe në kuadër të Ish Jugosllavisë. Natyrisht që nuk ishte në dorën as të Ish

Jugosllavisë, as të Shqipërisë për një bashkim të Kosovës me Shqipërinë, sepse kjo

politikë, nëse duhej, vendosej nga Fuqitë e Mëdha dhe për arsye të mëdha.

Tanimë Kosova është një njësi politike gati e njohur nga bashkësia ndërkombëtare me të

drejtat e plota të shtetit pjesëtar të OKB-së. Kosova ka ardhur tek vetvetja. Tanimë nuk

kemi një raport të thjeshtë Serbi-Shqipëri, por një faktor ekstra që kushtëzon

marrëdhëniet e të dy palëve. Nëse Serbia do të vijojë me ―të drejtat shtetërore e hyjnore‖,

atëherë ajo gjithnjë e më shumë do të margjinalizohet jo vetëm në marrëdhëniet me

Shqipërinë, por edhe me tërë komunitetin ndërkombëtar.

I njëjti raport, edhe pse në forma të tjera, qëndron edhe me grekët. Qëndrimi ndaj

Çamërisë dhe problematikave të krijuara për shkak të asaj çështjeje, është një raport

relativisht i ri i ngritur midis dy shteteve, i cili jo vetëm që nuk mund të injorohet, porse

përbën e duhet të përbëjë një nga kushtëzimet e marrëdhënieve dypalëshe.331

Raporti i fundit thellësisë historike është raporti me të ardhmen. Shqipëria ka qenë e

izoluar nga bota e jashtme në pjesën më të madhe të historisë së saj, në fillim për shkak të

pakalueshmërisë fizike të terrenit të saj dhe më vonë për shkak të regjimeve që e kanë

sunduar (regjimi Otoman për 500 vjet, regjimi komunist për 50 vjet). Sidomos përgjatë

regjimit komunist Shqipëria ishte vendi më i izoluar ndoshta në botë, politikisht,

ekonomikisht dhe kulturalisht. Duke filluar që nga viti 1990 ajo filloi të luftojë të kapë

ritmet e pjesës tjetër të Evropës, por gjithsesi mbetet prapa në pikëpamje ekonomike,

331

Një shembull i trajtimit të një çështjeje analoge është këmbëngulja e Shtetit Armen për të klasifikuar

trajtimin turk të popullsisë armene në fillimshekullin e 19-të.

183

politike, etj. Kalimi në regjimin demokratik u bë pa plan kalimi përveçse me interesa

klanesh e ndoshta shtetesh të huaja, me interesa miqësore por edhe jomiqësore ndaj

vendit e popullit tonë. Kështu u dëmtuan shumë vlera materiale nën petkun se ishin

produkte komuniste, për t u hapur rrugë e krijuar kushte tregjeve të huaja. Shqipëria ishte

guri i fundit komunist i lojës domino që shembi komunizmin në vendet e Evropës

Lindore. Nuk kishte pasur një lëvizje më të gjerë përpara përveç një disidence që regjimi

e pati shtypur qysh në djep. Rrymat e nëndheshme të disidencës ndaj regjimit më tiran

dhe që e la vendin më të prapambetur, më të izoluar dhe më të shtypur se çdo vend tjetër

komunist, nuk mundën të organizoheshin për të ndërmarrë opozitë të qëndrueshme. Në

përfundim, Shqipëria raj o aq shumë nga ndonjë lëvizje e gjatë dhe e fortë disidente, por

nga shembulli frymëzues nga çka po ndodhte në Evropën Lindore dhe sidomos nga

varfërimi i tejskajshëm ekonomik. Sidomos përgjatë dhjetëvjeçarit të fundit të viteve ‘80

ekonomia e Shqipërisë vuajti shumë më rëndë kufizimet që i kishte vënë ideologjia

kolektiviste dhe politika ―do rrojmë edhe me bar, por parimet nuk i shkelim.‖ Shqiptarët

në Shqipëri vuajtën ndoshta më shumë se çdo popull tjetër në Evropën Lindore, sepse

komunizmi i atrofizoi energjitë individuale, goditi kulturën tradicionale që lidhej me

pronën private dhe klasat që e përfaqësonin. Kështu që popullsia e zhveshur nga prona

për gati dy breza njerëzorë, u bë e huaj për vlerat e tregut privat.

Për të mbijetuar në këtë kazan varfërie e izolimi u kultivua një propagandë nacionaliste

që në thelb ishte e zhveshur nga kontributi i vërtetë kombëtar, gjë që u manifestua

menjëherë pas shndërrimeve demokratike me shterimin pothuajse drastik të vendit nga

popullsia me moshë të re dhe ajo më e arsimuar.

Do të ishte pikërisht kjo klimë politike, ekonomike dhe sociale nga ku Shqipëria do të

niste rrugëtimin demokratik.

6.3. Shteti dhe kombi shqiptar

Raporti komb-shtet është një çështje e shumëdiskutuar. Autorë të ndryshëm i mëshojnë

idesë që kombi është parakusht i domosdoshëm për krijimin e shtetit. Kështu, filozofi

gjerman Fichte mbështet idenë që shteti përulet përpara ―vizionit dhe dashurisë për këtë

zhvillim të përjetshëm,‖332

domethënë kombit. Për Hegelin, shteti është zhvillimi

përfundimtar në lindjen e një sërë ‗komunitetesh etike‘ përgjatë evolucionit social me të

tjerët që janë familja dhe shoqëria civile.333

Duke cituar sa më sipër, vetë Giddens thotë

se ―Me komb unë i referohem një kolektiviteti ekzistues brenda një territori qartësisht të

përcaktuar, i cili është subjekt ndaj një administratë unitare...Një komb ekziston vetëm

332

Fichte, Johann Gottlieb, ―Addresses to the German Nation‖, 1922, Open court publishing Company,

pg..147 333

Cituar nga Anthony Giddens ―The Nation-state and Violence: A Contemporary Critique of Historical

Materialism‖, 1987, University of California Press, pg.20

184

kur një shtet arrin përmes një administrate të bashkuar në të gjithë territorin mbi të cilin

pretendohet sovraniteti i tij‖334

Kemi kësisoj, dy nocione të ndryshme, madje të kundërta lidhur me raportin e

përparësive në kohë dhe në fuqi midis kombit dhe shtetit. Një grup tjetër autorësh që

njihen si ―modernistë‖ bëjnë faktor proceset e industrializimit, të kapitalizmit dhe

përgjithësisht të progresit teknologjik si faktorë kryesorë që sjellin lindjen e kombit

(Gellner 1983). Këta autorë e interpretojnë kombin si një dukuri e kohëve moderne me

fillesa, e shumta, nga Revolucioni Francez. Brenda këtij grupi autorësh, Hobsbaun

Terence O. Ranger kanë titulluar madje një libër të tërë për ta cilësuar kombin si një

―traditë të shpikur‖335

. Të tjerë si Benedict Anderson (1991), vlerësojnë se pothuajse të

gjitha format komunitare kanë të përbashkët idenë se janë të imagjinuara më tepër sesa të

shpikura. Sipas tij, identitetet kombëtare, fjalë për fjalë kombi është një ndjesi që

―imagjinohet‖ nga shumica absolute e pjesëtarëve të tij... ―Unë propozoj përcaktimin e

mëposhtëm të kombit: ai është një komunitet politik i imagjinuar...‖336

Nga ana e tij, përcaktimi i famshëm i Ernest Renan shkon më shumë për nga përcaktimi i

kombit si ―plebishit i përditshëm‖337

në funksion të ruajtjes së kësaj familjeje të madhe

tej familjes së vogël, fisit apo formave të tjera komunitare. Kemi kështu, dy këndshikime

të ndryshme ku secila pretendon përparësinë. Në fakt, secili nga këndshikimet e

mësipërme ka vlerat e veta dhe për asnjërin prej tyre nuk mund të thuhet se qëndron pas

apo përpara tjetrit. Problemi me të dyja këto këndshikime qëndron pikërisht në

shkëputjen e rrethanave për kë komb apo shtet shkruhet dhe në funksion të rrethanave, e

vërteta del kur analizohen edhe interesat e autorëve që i shkruajnë.

Le të marrim rastin e kombit amerikan. Më përpara vitit 1776 nuk kishim një komb

amerikan. Pas këtij viti, kontinenti i populluar qysh më parë nga flukse të panumërta

emigrantësh të ardhur fillimisht e kryesisht nga Evropa e pastaj nga e gjithë bota - një

përzierje e pafund gjuhësh, zakonesh e vlerash të sjella nga të gjitha anët e globit, falë

udhëheqësve vizionarë si Xhorxh Uashington e Abraham Linkoln, filloi të

kompaktësohet si popullsi përmes institucioneve dhe vlerave të përcaktuara në

Kushtetutën e Parë Amerikane. Me formësimin dhe konsolidimin e institucioneve, u

formësua dhe konsolidua një gjuhë e përbashkët e vlerat e përbashkëta. Përmes rritjes së

rolit të shtetit jo vetëm brenda vendit, por edhe të ambicieve të tij globale, vlerat e

përbashkëta u farkëtuan më mirë në përpjekje të përbashkëta për të forcuar ekonominë.

Rritja e tregtisë globale duke u angazhuar edhe në luftëra në rajone të ndryshme të botës

e unifikoi edhe më shumë popullin amerikan duke e homogjenizuar atë në gjuhë, në

vlera, në krenari dhe të ardhme, duke krijuar kësisoj pikërisht atributet themelore

334

Po aty, fq.119 335

Eric Hobsbawm, Terence O. Ranger, ―The Invention of Tradition‖, Cambridge University Press, 2003. 336

Anderson, Benedict, ―Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism‖,

Quebecor World, 1983, pg.6 337

Renan, Ernest, ―Qu‘est-ce qu‘une nation?‖, Conférence faite en Sorbonne, le 11 mars 1882

Calmann Lévy, 1882 (pp. 30).

185

kombëtare. Në këtë rast studimi kemi argumentin e mjaftueshëm për t‘u mbajtur në idenë

kur shteti krijon kombin. Sot e kemi një komb amerikan, madje, nga më të njohurit e

botës.

Këtij mendimi i qëndron edhe një nga studiuesit e mëdhenj gjermanë, Gellner sipas të

cilit shteti mund të sigurojë përmes sistemit edukativ dhe gjuhës zyrtare, llojin e

personave ―të kulturuar‖të cilët i kërkon procesi i industrializimit. Në thelb ai beson se

kombi e prej këtej nacionalizmi i ka rrënjët e tij në rendin e ri industrial dhe asgjë përpara

kësaj periudhe nuk mund të barazohet me nacionalizmin sepse njësitë politike nuk ishin

të përcaktuara në terma kufijsh kulturorë.338

Nga ana e tij Miroslav Hroch mbron idenë se komb-formimi vjen përpara shtet-formimit,

sado e kufizuar të jetë koha që i ndan këto dy procese. Hroch e ndan në tre faza procesin

e kombformimit. Faza e parë është ajo fillestare, kur elita studimore e një populli bëhet e

interesuar për rrënjët historike, gjuhësore dhe kulturore apo atribute të tjera të komunitetit

të tyre etnik, përpjekje këto që mbeten gjithsesi akoma shumë të shkëputura dhe shumë të

pakta për të formuluar kërkesa politike. Faza e dytë konsiston në angazhimin më të gjerë

jo vetëm të elitës por edhe të qytetarëve që janë të interesuar në përhapjen e njohurive të

përftuara në fazën e parë. Ata punojnë me padurim për të krijuar një komb të bazuar në

atribute historike, kulturore dhe linguistike të grupit të tyre etnik. Në fazën e tre politike.

Sikurse shihet qartazi, Hroch i qëndron idesë që lëvizjet kombëtare sjellin mobilizimin

gradual të shtresave shoqërore deri në nivelin e ndërgjegjësimit të përgjithshëm për

njësinë kombëtare për të kaluar pastaj në kërkesa politike e në mekanizma shtetformimi.

Duke hulumtuar këto tema, studiuesi shqiptar Prof. Servet Pëllumbi, vëren se me

konceptin popull, duhet të kuptohet një bashkësi njerëzish që përbëjnë një njësi jetësore

të qëndrueshme, që rrjedh nga nevoja për të qenë pjesë e një sistemi të pavarur juridik.

Në këtë rast, lidhjet juridike janë ato që shprehin dhe realizojnë stabilitetin dhe sigurinë,

që ua ndjejnë nevojën si individi i veçantë ashtu dhe një bashkësi njerëzish.

Kurse shteti bashkon formimet e ndryshme etnike në bashkësi politiko-juridike dhe, falë

universalizmit që shpreh dhe normave juridike mbi të cilat mbështet veprimtarinë e vet,

arrin të mbrojë interesat dhe të drejtat e qytetarit pavarësisht nga përkatësia sociale,

nacionale, racore, fetare etj. Shteti detyrimisht përfshin në vetvete edhe idenë

e sovranitetit shtetëror, ide e përpunuar që në periudhën e formimit të shtetit-komb nga

Zh. Boden, që sintetizoi në të kuptimin që shteti është pushteti sovran mbi të gjithë

qytetarët dhe mbi gjithçka që i përket atij. Prej këtej rrjedh në mënyrë logjike se shteti

formohet e bëhet legjitim atëherë kur anëtarët e bashkësisë, që jetojnë në një territor të

caktuar, bashkohen nën një pushtet politik, pra nën sovranitetin e tij. Njëherësh, shteti

duke qenë subjekt i së drejtës dhe i universalitetit bazohet mbi pandashmërinë e territorit,

paprekshmërinë e kufijve territorialë dhe ndalimin e ndërhyrjes në punët e brendshme të

tij. Realisht, tipare të tilla mund të vlerësohen edhe si kritere për të dalluar organizimin

338

Leoussi, Athena S. ―Encyclopaedia of Nationalism‖, Transaction Publishers, 2001, pg.190-191

186

politik shtetëror nga format parashtetërore të organizimit. Jo rastësisht është ruajtur në

thelb që nga koha e Aristotelit kuptimi i konceptit ―politikë‖, që për këtë filozof të shquar

do të thoshte ―shtet, drejtim i shumicës‖. Në këtë kontekst, Profesor Pëllumbi saktëson se

koncepti komb, përkundrazi, shpreh një stad tjetër zhvillimi që kalon përmes kapërcimit

dhe nënshtrimit të lidhjeve fisnore, arkaike, patriarkale etj., për të arritur në formimin në

një territor të caktuar të bashkësive njerëzore të qëndrueshme, me gjuhë, kulturë,

psikologji e tradita të përbashkëta, por që jo gjithmonë përputhen me lidhjet shtetërore

apo politike. E megjithatë, sipas Xh. Mill, ―fati i përbashkët politik, historia dhe kujtesa e

përbashkët e bazuar në këtë, kanë rëndësi të veçantë për kuptimin e kombit‖ (Xh. S. Mill,

Predstavitelnoe pravlenie, SPb, 1907, s. 275). Kuptohet, kombi duke qenë forma etnike

më e lartë mundi të formohej si i tillë kryesisht gjatë shekujve XVIII- XX-të, kur

industrializimi kapitalist u dha vlerë proceseve përbashkuese dhe ndodhi formimi i

vrullshëm i kombeve dhe kombësive.339

Duke krahasuar tanimë dy këndshikime në funksion të rastit shqiptar, mund të thuhet pa

asnjë ekuivok se formimi i etnosit shqiptar, elementët e vetëdijes së përbashkët

―kombëtare‖ të tij vijnë nga një kohë shumë më e hershme sesa çasti i krijimit të shtetit

shqiptar. Në fund të fundit krijimi i shtetit është një çast edhe pse mund të bëhet në disa

vite. Kurse kombi nuk krijohet kurrë në disa vite. Kombi është një proces i gjatë,

shumëshekullor që ngjiz komunitetin në vlera dhe sidomos gjuhë të përbashkët që është

në themel të cilësimit të një kombi. Nuk mund të bëhej dot qëndresa kundërosmane e

udhëhequr nga Heroi ynë Kombëtar pa këto vlera të përbashkëta. Ndërkohë, vetë

përpjekja e përbashkët siç ishin luftërat kundër turqve, e ngjiz akoma më shumë kombin.

Qëndresa e përpjekje të tilla vijuan përgjatë gjithë sundimit Otoman, derisa u arrit në

krijimin e shtetit shqiptar në vitin 1912. Akti historik i patriotëve shqiptarë të kryesuar

nga I. Qemali më 28 nëntor 1912, ishte me rëndësi jetike, sepse e shpëtoi kombin

shqiptar nga një mundësi asimilimi të mëtejshëm.

I gjithë ky është një proces dhe sipas akademikut Kristo Frashëri, kjo ―është si lindja e

një fëmije, është rezultat i një procesi të gjatë ekonomik, politik, shoqëror dhe kulturor.

Pra, është dalja e një populli në arenën e historisë si një popull i pavarur me vlerat,

meritat dhe dobësitë e veta‖340

Akti historik i shpalljes së pavarësisë nuk arriti dot

vendoste sovranitetin shtetëror mbi të gjitha trojet shqiptare, por gjithsesi ndaloi një

proces në rrjedhë të kundërt: rrënimin e mëtejshëm të Kombit Shqiptar, i cili fatmirësisht

mbeti unik në tiparet e tij themelore. Është pranuar përgjithësisht se shqiptarët janë

kombi më homogjen në Evropë. Biologjia dhe studimet gjenetike do t'u japin të drejtë

shqiptarëve që të quhen popullsia më autoktone e Ballkanit. Niveli më i lartë i prejardhjes

së përbashkët të identitetit gjendet tek individët që flasin gjuhën shqipe (nga Shqipëria

dhe Kosova), që kanë një rritje të prejardhjes së përbashkët që vjen që nga 2000 vjet më

339

Pëllumbi, Servet, ―Aktualiteti i filozofisë politike mbi kombin‖, Gazeta TELEGRAF, datë 30 Gusht

2013. 340

Gazeta Tema, 18.08.2012.

187

parë. Kjo sugjeron që një pjesë e rëndësishme e shqiptarëve modernë kanë qenë nga një

grup relativisht koherent dhe i mbledhur popullsie që ka qenë i qëndrueshëm për të

paktën 1500 vitet e fundit.341

Kemi kështu një dinamikë kombëtare shqiptare karakteristike dhe e plotëpranuar nga

historiografitë serioze. Çfarëdo interpretim tjetër, përveçse i pasaktë, fsheh qëllime të

errëta sikur ―s‘ka pasur kurrë komb shqiptar‖, sikur ―këtë komb e bëri Evropa kur kjo e

fundit bëri shtetin shqiptar‖, etj. etj. Me të tilla pohime, do t‘u hapej më kollaj rruga

ëndrrave shoviniste të fqinjëve ballkanikë të Shqipërisë.

Ndërkohë, krijimi i shtetit shqiptar, edhe pse më vonë nga fqinjët tanë ballkanikë, është

arritja më e madhe pikërisht e kombit shqiptar, në dy këndvështrime:

a. Sepse shtetin shqiptar e bëri kombi shqiptar. Pa kombin shqiptar, çfarëdo dëshire

e mirë Austro-Hungareze apo ―leje‖ turke do të ishin ireale, nuk do të hidhnin

rrënjë se nuk kish ku të hidhnin rrënjë pa një bazë të mëparshme e madje të

shëndoshë, historike kombëtare

b. Shteti Shqiptar i themeluar nga Kombi Shqiptar, domethënë ai i 28 Nëntorit të

vitit 1912 është një fryt mbarëkombëtar, jo i Shqipërisë së sotme. Shteti Shqiptar

u themelua si një Shtet-Komb, pavarësisht që Evropa, për të kënaqur ekuacionet

gjeopolitike e sakatoi atë për ta prurë në kufijtë dhe popullsinë shqiptare të

përgjysmuar të Shqipërisë së sotme shtetërore.

Por a është i mjaftueshëm ky fakt i përparësisë së kombit shqiptar ndaj shtetit shqiptar një

avantazh, një dinamikë që mund ta përparojë i vetëm kombin shqiptar? Jo. Sapo shteti

krijohet, ai bëhet e duhet të bëhet një instrument i fuqishëm, madje instrumenti më i

fuqishëm i kombit për përparimin kombëtar. Përparimi duhet kërkuar ―në politikë, në

historinë e përbashkët, në biologji ose në gjeografi‖342

. Çfarëdo lidhje e një niveli më

poshtë se kombi (lidhje gjaku, fisi, krahine, feje, etj.) mund t‘i mbajë ato të bashkuara e

këto lidhje mund t‘u kundërqëndrojnë kohërave, por kombin nuk ka instrument ta

përparojë më shumë sesa shteti. Shteti, ndryshe nga fisi, feja, populli apo kombi, është

pranuar të mbajë dhe të përdorë institucione force dhe edukimi, të afta për të imponuar

një vijë sjelljeje kombëtare, vlera kombëtare, ekonomi e diplomaci kombëtare, mbrojtje e

siguri kombëtare, shkurt, përparim kombëtar.

6.4. Dinamika e marrëdhënieve Evropiano - shqiptare

Shqipëria – një vend Evropian në gjeografi, në histori dhe në kontribute ka qenë dhe

është nën peshën e dinamikave Evropiane. Por këto dinamika nuk kanë qenë dhe as nuk

mund të jenë uniforme, qoftë midis shteteve e forcave, qoftë edhe midis periudhave

kohore historike të një shteti apo force. SHBA, për shembull, ka qenë shumë larg

341

Studim i Universitetit të Kalifornisë, http://www.balkanweb.com/site/studimi-i-universitetit-te-

kalifornise-shqiptaret-me-homogjenet-ne-evrope/, 342

H. Ortega & Gasset - Vostanie mass, VF, 1989, Nr. 4

188

influencës në Shqipëri e për shqiptarët përpara një shekulli, por sot është fuqia më e

pyetur për zhvillimet mbarëshqiptare.

Ndërkohë, dinamikat e aktorëve Evropianë herë-herë kanë qenë komplementare, por herë

herë edhe përplasëse midis tyre për shkak të këndshikimeve të interesave. Psh., NATO i

bashkon interesa reciproke greko-shqiptare, por vetë Greqia zhvillon agjendën e vet

kombëtare për të ndikuar zhvillimet shqiptare sipas rrjedhës së interesave greke. Italia,

për shembull, ishte fuqi pushtuese në Shqipëri në vitet e Luftës së Dytë Botërore, por sot

ajo është partneri determinant ekonomik ndaj Shqipërisë dhe një nga partnerët

determinantë politikë ndaj vendit tonë.

6.4.1. Dinamika italo-shqiptare

Italia zë një vend të veçantë në historinë e Shqipërisë dhe të trevave shqiptare në

përgjithësi. Gjeografia përbën kockën natyrale që lidh dy vendet. Italia përbën një forcë

për specifike për Mesdheun, por Ngushtica e Otrantos që e ballafaqon atë me Shqipërinë

përbën natyrshëm një nga avantazhet gjeostrategjike të saj, jo vetëm sot por në të gjithë

historinë e dy vendeve e të dy popujve. Dikur nën Perandorinë Romake dhe në kushtet

kur ende detaria nuk ishte arti i sundimit, territoret shqiptare ishin zgjatimi i natyrshëm i

saj. Nuk është e rastit që komunikimi strategjik midis dy qendrave më të rëndësishme të

asaj kohe, Romës dhe Konstandinopojës (Stambollit të sotëm) kalonte nëpër Shqipëri

(Rruga Egnatia).

Sisdoqoftë, Adriatiku dhe territoret shqiptare mbetën një interes strategjik për Italinë

ishte kjo arësyeja që armiku kryesor i para Luftës së Parë Botërore për Italinë, ishte

Austro-Hungaria. Do të ishte pikërisht fitorja mbi austriakët që do t‘i jepte të drejtën

Italisë të pretendonte territoret e premtuara nga kjo luftë në marrëveshjen e vitit 1915.

―Lufta e Parë Botërore qe rasti për klasën drejtuese italiane për të kërkuar realizimin e një

projekti ekspansioni që ishte kultivuar prej dhjetëra vjetësh. Traktati i Londrës i prillit

1915 e shpalli qartazi këtë program pushtimesh. Zotërimi i Dalmacisë dhe i Shqipërisë u

rivendikuan mbi bazën e një perceptimi të ekuilibrit të ardhshëm të fuqisë në Evropën

Qendrore dhe në Ballkan, për t‘i siguruar Italisë një pozicion force në përballimet e

saj.‖343

Italia kishte pranuar sfidën e hyrjes në luftë në krah të aleatëve duke u nisur saktësisht

nga premtimi për të përfituar territore shqiptare, midis tyre, portin dhe rrethinat e Vlorës.

Traktati i fshehtë i Londrës i jepte ekskluzivitet Italisë për mbajtjen nën kontroll të plotë

të nyjës nevralgjike të Kanalit të Otrantos. Duke bllokuar këtë Ngushticë, Italia

problematizonte një rajon shumë më të gjerë, por që në zemër të të cilave qëndronin

rajonet shqiptare: ―Austria dhe Italia urdhërojnë ose komandojnë detin Adriatik përveç

ballit të Shqipërisë. Këta dy shtete kanë pritur me padurim vite me rradhë rastet për të

343

Monzali, Luciano, "La politica estera italiana nel primo dopoguerra 1918-1922. Sfide e problemi",

2011, p. 1.

189

shtirë në dorë portet e këtij vendi. Ata kanë shpenzuar të holla duke mbajtur në Shqipëri

agjentë dhe shkolla për të shtuar ndikimin e tyre mbi këtë popull. Të dy këto kanë pritur

ditën kur ―i sëmuri i Lindjes‖ do të varrosej në anën tjetër të detit Egje. Mbi dy pika

Austria dhe Italia qenë posaçërisht në marrëveshje: e para, që asnjëra prej tyre të mos

sundonte Shqipërinë dhe e dyta që asnjë fuqi tjetër të mos vendosej në Adriatik. Nga

pikëpamja diplomatike e përgjithshme, kjo nuk qe një gjë shumë e paarsyeshme sepse,

nëse do të kishte nën sundimin e vet Austria Shqipërinë, ajo do të gjendej vetëm 74 km

larg bregut italian në mes të Vlorës dhe Otrantos. Dhe, po të bëhej Italia sunduese e

Shqipërisë, do ta kthente Adriatikun në një gji të Italisë duke e bërë ―il mare nostro‖,

sikurse italianëve iu pëlqen ta thonë. Në anën tjetër, çdo fuqi detare me zotërimin e

Shqipërisë do të ishte një kërcënim e kanosje për të dyja, Austrinë dhe Italinë344

.

Në periudhën midis dy luftërave botërore, Italia e shpalli, e zhvilloi dhe e mbështeti me të

gjitha mjetet konceptin e saj strategjik për të përcaktuar Ballkanin si drejtimin kryesor

strategjik ushtarak dhe ekonomik të zgjerimit të saj dhe, në këtë kuadër, Shqipëria do të

ishte kryeura. I gjithë arsenali politik, ekonomik, ushtarake dhe diplomatik u derdh mbi

Shqipërinë dhe fryt i këtij agresioni paraprak ―të butë‖ ishte agresioni ushtarak i 7 Prillit

1939, ku Shqipëria u bë viktima e parë e planeve fashiste.

Në planin e marrëdhënieve diplomatike, më shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë në vitin

1912, krijohen edhe marrëdhëniet e para diplomatike me Italinë. Qeveria e Ismail

Qemalit, për shumë arsye nuk arriti dot për të vendosur një përfaqësi diplomatike me

Italinë dhe kështu i takoi qeverisë së Princ Vidit të ishte e para që do të krijonte kuadrin e

nevojshëm dhe vendosjen e një përfaqësuesi të vetin atje, pikërisht Myfid Bej Libohova.

Me largimin e Libohovës, pati një ndërprerje marrëdhëniesh midis Shqipërisë dhe Italisë,

kjo për arsye dhe të Luftës së Parë Botërore. Një vit pas Kongresit të Lushnjës, rifilloi

përsëri vendosja e përfaqësive diplomatike me Italinë. Kështu themelohet dhe legata e

parë shqiptare në Romë dhe bashkë me të edhe krijimi i disa konsullatave që do të

zgjeroheshin me ardhjen e Zogut në pushtet. Gjatë gjithë regjimit të Ahmet Zogut deri në

7 prill 1939, kur Shqipëria u pushtua nga Italia, ka funksionuar rregullisht komunikimi

midis dy vendeve nëpërmjet përfaqësive të tyre në vendet respektive.

Pas Luftës së Parë Botërore, me Italinë u nënshkrua Traktati i Paqes në shkurt 1947 në

Paris dhe hyri në fuqi më 15 shtator 1947. Në maj 1949 u rivendosën marrëdhëniet

diplomatike në nivel legate. Me 2 shkurt 1954 i Dërguari i Jashtëzakonshëm dhe Ministri

Fuqiplote i Republikës Italiane në Tiranë paraqiti letrat kredenciale. Fakti i rivendosjes së

marrëdhënieve diplomatike të ndërprera gjatë Luftës së Dytë Botërore është shoqëruar

me një politikë institucionale nga pala Italiane e cila e ka dënuar agresionin fashist te 7

prillit 1939, duke ia atribuuar atë fashizmit dhe duke e konsideruar atë vetëm një fakt

historik.

344

Williams, George Fred, Ish Ministër-Ambasador i Amerikës në Greqi dhe në Mal të Zi, vëzhgues i

Komisionit Ndërkombëtar në Durrës, në shkrimin: ―Shqyptarët.‖

190

Pas daljes së Shqipërisë nga Traktati i Varshavës në vitin 1968 pala italiane, ashtu si

shumë vende të tjera Evropiane, bënë përpjekje të afroheshin me qeverinë shqiptare të

kohës, por këto mbetën kryesisht në nivele shkëmbimesh delegacionesh të ndryshme.

Gjithsesi pati një rritje të volumit të shkëmbimeve tregtare dhe kulturore.

Gjatë viteve ‘90, veçanërisht pas ndryshimeve politike demokratike në Shqipëri,

marrëdhëniet midis dy vendeve u zhvilluan në përmasa të fuqishme. Nga politika

shqiptare Italia u konsiderua dhe u evidentua si një prej partnerëve strategjikë më të

rëndësishëm të Shqipërisë, duke u angazhuar menjëherë dhe duke kontribuar në reformat

e institucioneve, ato ekonomike dhe konsolidimin e shtetit të së drejtës. Mbështetja

italiane u bë parësore pothuaj në të gjitha fushat, duke e shndërruar Italinë në donatorin

dypalësh kryesor të Shqipërisë. Italia ka qenë donatori i parë dypalësh gjatë këtyre njëzet

vjeteve të fundit, është partneri kryesor tregtar, një investitor i rëndësishëm dhe mirëpret

një ndër komunitetet shqiptare më aktive që jetojnë jashtë Shqipërisë.

Në vazhdën e këtyre marrëdhënieve u nënshkrua në Romë më 12 shkurt 2010 Deklarata

për Zbatimin e Bashkëpunimit Strategjik mes të dy vendeve. Marrëveshja midis dy

Qeverive fokusohet në shtatë aspekte kyçe të bashkëpunimit midis Italisë dhe Shqipërisë,

aspekte këto që përditësohen në mënyrë të vazhdueshme.

Rëndësi të veçantë paraqet mbështetja e Italisë ndaj procesit të integrimit evropian të

Shqipërisë, si dhe përkrahja e vendosur e Vendit tonë ndaj aspiratave euro-atlantike të

Shqipërisë. Aktualisht Italia është një nga mbështetësit më të fuqishëm të integrimit

evropian të vendeve të Ballkanit Perëndimorë, mes tyre dhe të Shqipërisë, duke e e

renditur këtë një nga prioritetet e politikës së saj të jashtme. Qysh nga fillimi Italia ka

mbështetur bindshëm këtë proces.345

Italia e mbështet Shqipërinë në zbatimin e reformave strukturore që kërkon integrimi

Evropian, në mënyrë të veçantë përsa i përket riorganizimit dhe përforcimit të sistemit

gjyqësor, luftës kundër korrupsionit dhe luftën ndaj krimit të organizuar, që përbëjnë një

angazhim të vazhdueshëm drejt konsolidimit të shtetit të së drejtës.

Një fushë tjetër bashkëpunimi është lufta kundër terrorizmit dhe krimit të organizuar,

duke zhvilluar ato forma të ndihmës dhe bashkëpunimit të ndërmarra nga të dyja qeveritë

në rrafshin juridik, penal dhe ushtarak, ndër të cilat marrëveshja për bashkëpunimin

gjyqësor në lidhje me ekstradimin.

Në tre vektorë kryesorë të menaxhimit të influencës dhe interesave Italiane (vektori i

Evropës Qendrore, vektori i Afrikës dhe vektori Lindor), Shqipëria përfshihet në

influencën dhe interesin e vektorit Lindor. Brenda kësaj influence dhe këtij interesi

Lindor, Italia ka drejtimin e Triestes, drejtimin e Mesdheut për në Azinë e Vogël dhe

drejtimin qëndror përkatësisht atë të brigjeve të Adriatikut ku përfshihet Shqipëria, Mali i

Zi, Kroacia e më thellë Serbia, Rumania, etj. Në këtë kuadër, Shqipëria përbën drejtimin

345

http://www.ambtirana.esteri.it/Ambasciata_Tirana/Menu/I_rapporti_bilaterali/Cooperazione_politica/

191

më të shkurtër dhe natyrisht një drejtim komplementar për kontrollin e Detit Adriatik

përmes Ngushticës së Otrantos. Është për këtë arsye interesimi i madh ekonomik e

ushtarak Italian për Shqipërinë përgjithësisht dhe për rrethinat që qarkojnë Otranton

veçanërisht.

Por ky interesim mbetet potencial nëse vetë Shqipëria nuk kapacitete thithëse e të

përpunimit, nuk zhvillon infrastrukturën portuale e aeroportuale, me qëllim lëvizjen

masive të mallrave e njerëzve. Një rol të madh do mund të luante Durrësi si pikë nyje që

―ushqen‖ pothuajse tre të katërtat e popullsisë me afërsinë e tij (Tirana, Durrësi, Elbasani,

etj), duke përfshirë kryeqytetin e vendit me tërë avantazhet që bart një fakt i tillë.

Nga ana tjetër një Port me kapacitete të mëdha në Durrës do të shndërrohej në një

mundësi më të madhe lëvrimi për Kosovën, Serbinë, Maqedoninë. Në kushtet e

korridoreve e sidomos të TAP ky Port merr rëndësi e mundësi akoma më të mëdha.

Ndërkohë, infrastruktura horizontale që pothuajse i mungon Shqipërisë, do të

faktorizonte pikërisht biznesin Italian për të lakmuar rrugët e shkurtra për në Detin e Zi.

Janë pikërisht këto arsyet që dinamikat Italo-shqiptare edhe pse potencialisht janë të

shumta, praktikisht janë ende shumë prapa mundësive. Në këtë linjë vizionare, politika

shqiptare do të duhet të përcaktojë drejt objektivat e partneriteteve strategjike dhe

mbështetjen përkatëse politike dhe financiare. Në fund të fundit, dinamika shqiptaro-

italiane, në dallim nga dinamikat me shtetet e tjerë është kryesisht ekonomike. Natyrisht

që është e rëndësishme edhe mbështetja politike Italiane për integrimin Evropian, por në

radhë të parë forcë lëvizëse është hapësira e përbashkët për një volum shumë më të madh

investimesh afatgjata të nivelit strategjik.

6.4.2. Dinamika gjermano-shqiptare

Nuk mund të thuhet se ka pasur një interes të drejtpërdrejtë gjerman për Shqipërinë

përpara Luftës së Parë Botërore, për arësye se në plan të parë në raportin Evropë

Qendrore – Ballkan, pra edhe me Shqipërinë, ishte Austro-Hungaria. Interesimi sa vinte e

rritej sidomos në prag të Luftës së Dytë Botërore dhe në kuadër të aleancës Gjermano-

Italiane për pushtimet që do të ndërmerrnin në Lindje gjatë kësaj Lufte. Natyrisht që

interes të drejtpërdrejtë do të ruante Italia, porse hapat aventureske të hedhura prej saj në

atë kohë në Ballkan – përkatësisht pushtimi i Shqipërisë do të tërhiqnin thellë vëmendjen

dhe shqetësimin e Gjermanisë. Shqetësimi lidhej jo aq me vetë aktin e pushtimit Italian

mbi Shqipërinë, sesa me çastin e parakohshëm të përzgjedhur nga aleati i Gjermanisë në

këtë luftë. Çasti nuk ishte i përshtatshëm në pikëpamje strategjike, pasi Gjermania kishte

në plan së pari goditjen rrufe mbi Bashkimin Sovjetik, duke synuar të mos kishte asnjë

shqetësim nga krahët prej Aleatëve të Mëdhenj Antifashistë, përkatësisht SHBA-së dhe

Britanisë së Madhe. Në kushtet e agresionit të parakohshëm të Italisë mbi Shqipërinë,

zhvillimit të mëtejshëm të këtij agresioni me pushtimin e Greqisë dhe disfatës së rëndë të

Italisë në këtë ndërmarrje aventureske, Gjermania u detyrua të vonojë planet e saj për

192

goditjen rrufe të Bashkimit Sovjetik dhe të angazhonte forca e mjete relativisht të shumta

në krahun Jugor e Juglindor, përkatësisht në Itali e në Ballkan. Këtu zë fill një interesim

më i madh gjerman edhe për Shqipërinë.

Sidoqoftë, Lufta e Dytë Botërore kishte përmasa shumë të mëdha për të vlerësuar apo

analizuar një interesim gjerman për Shqipërinë.

Pas Luftës së Dyte Botërore deri në vitin 1987, e deri në vitin 1985 ish Republika

Federale e Gjermanisë (Gjermania Perëndimore) nuk kishte marrëdhënie diplomatike me

Shqipërinë. Ka një fakt historik gjithsesi që Shqipëria e kohës së Enver Hoxhës qe

shprehur për bashkimin gjerman dhe kjo, pavarësisht nga kundërshtitë ideologjike, ishte

një investim në një organizatë ndërkombëtare me emër siç ishte OKB-ja për një komb të

ndarë gjerman. Ky fakt dhe era e re që kishte filluar të frynte për të sinjalizuar rënien e

sistemit komunist në shkallë botërore, i nxitën politikanët gjermanë të shikonin me vizion

zhvillimet e pritshme ku do të zhyteshin ish vendet komuniste. Pikërisht në këtë kuadër

ishte edhe vizitat e atëhershme në Shqipëri të politikanit të shquar gjerman, Kryeministrit

të Landit të Bavarisë, Franc Jozef Shtraus, përkatësisht në gusht 1984, maj 1986 dhe

nëntor 1987. Vizitat e Shtraus, edhe pse të mbuluara me petk turistik, ishin në fakt vizita

me motive politike. Vizita të kësaj natyre ―turistike‖ Shtrausi kishte bërë më parë edhe në

vende të tjera ish-komuniste si në R D Gjermane, Çekosllovaki, Hungari, BS, madje edhe

në Kinë. Këto vizita , ndonëse jo-zyrtare, ndihmuan në njohjen më të mirë të vendit tonë

në RF Gjermane dhe shpejtimin e hapave për lidhjen e marrëdhënieve diplomatike.

Por politikanët vizionarë i shqetësonte e nesërmja, prandaj ata përllogarisnin praninë e

domosdoshme në zhvillimet e pritshme. Shtrausi u shpreh se ―ne jemi që prej orës së parë

të pranishëm në Shqipëri. Shqipëria ka rezerva të konsiderueshme lëndësh të para, që për

ne janë të domosdoshme, si për shembull krom. Shqipëria nga ana tjetër ka nevojë për

mallra industrialë, ka nevojë për modernizimin e bujqësisë, për modernizimin e

transportit. Ka nevojë edhe konsulencë teknike për shfrytëzimin e lëndëve të para. Edhe

nëse tregu është i vogël - që të thuash se ne qëndrojmë të rezervuar për madhësi të vogla,

se nuk preokupohemi për to - kjo do të ishte mënyrë e gabuar të menduari.‖346

Pas vdekjes së diktatorit Enver Hoxha në prill 1985, kur regjimi nisi të zbuste disa nga

dogmat e kohës, nisën përpjekje dypalëshe për lidhjen e marrëdhënieve diplomatike të

cilat rezultuan në vendosjen e marrëdhënieve diplomatike në vjeshtën e vitit 1987. Në

këtë kuadër, me një rëndësi të jashtëzakonshme ishte vizita njëditore e Ministrit të

Jashtëm Hans-Dietrich Genscher në Tiranë më 23 tetor 1987. Pikërisht në atë kohë u

diskutua edhe çështja e dëmshpërblimeve me gjermanët, e cila u mbyll përfundimisht në

vitin 1987, me vendosjen e marrëdhëniet diplomatike me Gjermaninë. U bë një

marrëveshje që është diskutuar shumë gjatë në bazë të së cilës gjermanët më në fund ranë

dakord që të nënshkruhej një marrëveshje bashkëpunimi ekonomik në dy nivele, në atë

financiar dhe në investime. Niveli financiar do t‗i jepte qeverisë shqiptare rreth 30

346

http://telegraf.al/dosier/franz-josef-shtraus-ishte-dhe-mbetet-nje-mik-i-madh-i-shqiperise-dhe-

shqiptareve

193

milionë marka gjermane në vit dhe do t‗i jepeshin lehtësira në fushën e investimeve siç

ishte për të marrë fabrika të gatshme etj. Në vitin e parë nisi të zbatohej, por në fillim të

viteve ‗90, kur regjimi ndryshoi, kjo u ndërpre.347

Ambasada e Gjermanisë do të ishte një nga ambasadat më të ―sulmuara‖ në 1990 nga

fluksi masiv i azilantëve shqiptarë të atij viti: rreth 3200 shqiptarë – një për njëmijë

banorë të vendit vërshuan në oborrin e ambasadës gjermane, shumica të rinj, të shtyrë

nga dëshira të kërkonin fatin e tyre në perëndim.

Pas vitit 1991, formati diplomatik i marrëdhënieve u zhvillua dalëngadalë në formatin e

bashkëpunimit dypalësh në fushat e arsimimit, ekonomisë dhe madje edhe në fushën

ushtarake. Aktualisht marrëdhëniet politike gjermano-shqiptare janë në nivele të larta

partneriteti, ndihme e mbështetjeje. Gjermania është donatori i dytë më i madh në nivel

dypalësh në kuadër të ndihmës për zhvillim, veçanërisht në sektorët me rëndësi qendrore

të furnizimit me ujë të pijshëm dhe energji elektrike dhe të mbështetjes në ndërtimin e

demokracisë dhe si kanalizimeve. Ajo gëzon respekt të madh si nxitëse e procesit të

reformave në Shqipëri. Është zhvilluar në mënyrë të pandërprerë dialogu politik në nivel

dypalësh.

Për Shqipërinë është e rëndësishme në këtë kontekst që siguron mbështetjen gjermane në

përpjekjet e saj për integrimin në Evropë si dhe të garantojë vazhdimësinë e gatishmërisë

së treguar gjatë procesit të transformimit për kontribute të konsiderueshme në ndryshimin

e strukturave ekonomike. Ndërsa në interesin e Gjermanisë është që përmes mbështetjes

së procesit të transformimit demokratik të kontribuojë në nivel dypalësh dhe si partner i

BE për raporte të qëndrueshme në Shqipëri dhe rajon. Ky objektiv, i bazuar mbi parimin

e vazhdimësisë, shënoi një dimension të ri me zhvillimet në Ish-Jugosllavi, të cilat arritën

kulmin në marsin e vitit 1999. Sidomos qysh nga ai vit, Shqipëria dhe vendet e saj fqinje

u vunë në qendër të interesit politik gjerman. Sektorët e bashkëpunimit kanë qenë e janë

të shumtë, si për shembull Aeroporti Ndërkombëtar ―Nënë Tereza‖, Porti Detar të

Durrësit, Tirana Business Park, që menaxhohet nga Lindner Group, angazhimi në një

projekt shumë të rëndësishëm, siç është ai TAP, në sektorët e ujësjellës kanalizimeve, të

menaxhimit të mbetjeve, të energjisë etj.

Me përfundimit të luftës në Kosovë motivimi i Shqipërisë ka marrë një rëndësi të veçantë

për Gjermaninë, me qëllim që Shqipëria të vazhdojë të japë kontributin e saj thelbësor për

stabilitetin e rajonit. Sidomos ky rol i Gjermanisë është përforcuar kohët e fundit në

kuadër të të gjithë Ballkanit Perëndimor. Ballkani Perëndimor hyn në një proces

katërvjeçar të bashkëpunimit dhe asistencës së ngushtë nga ana e vendeve të Bashkimit

Evropian. Gjermania, Austria dhe Franca janë shtetet që do ta menaxhojnë dhe

monitorojnë këtë proces. Ky është dhe përfundimi i deklaratës zyrtare të Konferencës së

Berlinit më 28 Gusht 2014 që u zhvillua me pjesëmarrjen e Kancelares së Gjermanisë,

Angela Merkel, Kancelarit të Austrisë, Uerner Faymann, Kreut të Komisionit Evropian,

347

Paskal Milo, ―Shqipëria dhe Perëndimi, gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore‖, intervistë,

http://www.arkivalajmeve.com/Shqiperia-dhe-Perendimi-gjate-dhe-pas-Luftes-se-Dyte-Boterore.177098/

194

Hose Manuel Barroso dhe krerëve të qeverive të vendeve të Ballkanit Perëndimor. Në

atë Konferencë u ra dakord që të sigurohet një kuadër për një periudhë 4 vjeçare, gjatë së

cilës vendet e angazhuara në të do t‘i çojmë më tej përpjekjet për të bërë një progres real

në procesin e reformave, zgjidhjen e çështjeve kryesore dypalëshe dhe të brendshme. U

vendos që të takohen bashkërisht në të njëjtin format çdo vit gjatë katër viteve të

ardhshme në mënyrë që të zbatohet agjenda e miratuar në atë takim. U vendos që këto

takime të mbështeten me projekte të tjera specifike. Kancelari Federal i Austrisë u ofrua

të mirëpresë Konferencën e në vijim në vendin e tij në vitin 2015. Ky vullnet do të ofrojë

një mundësi për të matur rezultatet fillestare.

Qeveria gjermane shprehu mbështetjen e saj për perspektivën e integrimit Evropian të

vendeve të Ballkanit Perëndimor. Të gjitha vendet Ballkanit Perëndimor do të kenë

mundësinë të hyjnë në BE nëse plotësojnë kushtet e anëtarësimit. Gjermania njeh

përgjegjësinë e saj për një të ardhme të paqtë, të qëndrueshme dhe demokratike të bazuar

në shtetin e së drejtës dhe do të vazhdojë të mbështesë rajonin në rrugën e tij drejt kësaj

të ardhme. Intensifikimi i bashkëpunimit rajonal, duhet të jetë themeli esencial i kësaj

rruge.

Të gjithë pjesëmarrësit nënvizuan nevojën e zgjidhjes ë çështjeve të rëndësishme

dypalëshe sa më shpejt të jetë e mundur në interesin e marrëdhënieve të fqinjësisë së mirë

dhe rritjes së stabilitetit në rajon. Si rrjedhim vendet e Ballkanit Perëndimorë, theksojnë

vullnetin e tyre për të rritur bashkëpunimin me njëri-tjetrin. Organizatat rajonale si

Këshilli për Bashkëpunim Rajonal do të luajë një rol të rëndësishëm në këtë aspekt.

Bashkëpunimi rajonal, do të shtrihet dhe në nivelin e shoqërisë civile. Në këtë kuadër,

shtetet pjesëmarrëse shprehin unanimisht dëshirën e tyre për të zgjeruar shkëmbimin

ndërshtetëror veçanërisht mes të rinjve.

Vendet pjesëmarrëse kanë rënë dakord se masa të mëtejshme duhet të merren për të

zhdukur korrupsionin dhe krimin e organizuar. Vendet e Ballkanit Perëndimor theksojnë

vullnetin e tyre për të kryer reforma të mëtejshme me qëllim për të rritur besimin tek

drejtësia në vendet e tyre për të mbështetur dhe forcuar pavarësinë e gjyqësorit të tyre dhe

për të punuar së bashku më intensivisht përtej kufijve në struktura rajonale dhe

dypalëshe.

Në një demokraci shumëpartiake, opozita duhet gjithashtu duhet të jetë në gjendje të

luajë rolin e saj në kuadrin parlamentar dhe gjithashtu duhet të jetë e gatshme të marrë

këtë rol. Një shoqëri civile politikisht aktive mund të sigurojë mbështetje konstruktive në

forcimin e mëtejshëm të komuniteteve demokratike në vendet e Ballkanit Perëndimor

duke i sjellë këto shtete më afër BE-së. Kushtet që çojnë drejt saj përfshijnë një panoramë

mediatike pluraliste, sindikata të pavarura dhe një ekonomi që mund të përmbushë rolin e

saj si pjesë e komunitetit e çliruar nga ndërhyrjet politike. Gjermania mbetet e angazhuar

në forcimin e lirisë së medias në rajon. Për këtë qëllim Ministria e Jashtme Federale (e

195

Gjermanisë) do të zhvillojë një seminar për 12 gazetarë të shquar nga të gjitha vendet e

rajonit, si pjesë e programit kuadër të konferencës.

Bizneset gjermane do të mbështesë përmirësimin e fuqisë së eksportit në rajon

nëpërmjet një iniciative blerëse për Ballkanin Perëndimor në 2015. Në këtë kuadër

iniciativa e komunitetit të biznesit gjerman për të zhvilluar konferencë rajonale në Mal të

Zi në shtator 2014 nga Këshilli i Bashkëpunimit Rajonal në këtë zonë ishte një kontribut

konkret. Shtetet pjesëmarrëse ranë dakord se politika Evropiane për energjinë është e një

rëndësie të jashtëzakonshme për vendet e Ballkanit Perëndimor. Bashkëpunimi rajonal në

kuadër të komunitetit të energjisë për Evropën Juglindore është një komponent i

rëndësishëm, veçanërisht përsa i përket sigurisë energjetike, synimeve të eficencës

energjetike dhe mbrojtjes klimatike. Vendet e Ballkanit Perëndimor do të vazhdojnë të

punojnë intensivisht për zhvillimin e komunitetit të energjisë dhe zgjidhjen e problemeve

gjatë zbatimit.

Shtetet pjesëmarrëse ndanë mendimin se një komunitet për transportin në Ballkanin

Perëndimor do të jepte një nxitje pozitive zhvillimit ekonomik, duke përmirësuar lidhjet

logjistike të rajonit me tregjet Evropiane ku kërkesa është e lartë. Kështu do të jetë dhe

përsa i përket zgjerimit të infrastrukturës së teknologjisë së informacionit dhe

komunikimit në kushte të besueshme. Shtetet pjesëmarrëse besojnë se arsimimi akademik

dhe profesional i mbështetur në nevoja është thelbësor për uljen e papunësisë së të rinjve.

Projektet e komunitetit gjerman të biznesit për të mbështetur arsimin profesional në

vendet e Ballkanit Perëndimor po japin një ndihmesë në këtë drejtim. Gjermania u shpreh

e gatshme të marrë masa të mëtejshme në kuadrin e programeve ekzistuese për

bashkëpunimin ekonomim dhe zhvillimin me qëllim mbështetjen e vendeve të rajonit në

përdorimin sa më efektiv të masave Evropiane për afrimin e atyre me BE-në nëpërmjet

instrumentit të asistencës së paraaderimit IPA.348

Dinamika Gjermano-Shqiptare është një dinamikë relativisht e re që buron nga realitetet

e reja. Gjermania tashmë ka një rol vendimtar për fatet e Evropës, një rol që nuk e ka

patur dikur. Por nëse ky rol politik dhe fuqie ka simetri të ndryshme për rajone e shtete të

ndryshme. Franca është natyrisht një hallkë vendimtare e kësaj simetrie. Por Franca nuk

mund të tërheqë dot Ballkanin në lëvizjen e madhe integruese ekonomike e të

standardeve që duhet të arrijë ky rajon për t‘iu bashkuar Evropës. Gjeografia është një

pengesë, por edhe afërsitë e tjera kanë rolin e tyre vendimtar. Ndërkohë, është njëherësh

edhe një interes gjerman që në lindje e juglindje të Gjermanisë të ketë një treg të hapur, të

qëndrueshëm e dinamik mallrash, njerëzish e kapitalesh. Në këtë kuadër përfshihet edhe

Ballkani e në mes edhe Shqipëria. E kaluara historike, disponimet kombëtare e kulturore

348

Deklarata përfundimtare e Samitit të Berlinit, http://shqiptarja.com/m/diplomaci/zbardhet-deklarata-e-

perbashket-e-samitit-takim-cdo-vit-deri-ne-2018-235716.html

196

natyrisht që luajnë një rol shtesë në këtë drejtim. Angazhimi që klasa jonë politike duhet

ka marrë duke u bërë partnerë të denjë në angazhimin gjerman për Ballkanin është një

sinjal optimist për pritshmëri të mëdha.

Gjermania ofron mbështetjen e saj për Shqipërinë me projekte zhvillimi, që kontribuojnë

në përmirësimin e jetës së njerëzve dhe në arritjen e standarteve Evropiane.

Bashkëpunimi dypalësh mes Gjermanisë dhe Shqipërisë po vazhdon prej 25 vitesh dhe në

një nivel jashtëzakonisht të lartë, me një angazhim të forte, po të kemi parasysh numrin e

popullsisë prej 3 milion banorësh. Ka projekte që shkojnë përtej marrëdhënieve

dypalëshe dhe këtu është fjala për infrastrukturën, për autostradën Adriatik- Jon dhe

komunikacionin hekurudhor. Shqipëria deri më sot nuk është e lidhur me sistemin

hekurudhor evropian. Sistemi shqiptar i hekurudhave është në një gjendje mjaft të keqe.

Lidhja me sistemin hekurudhor evropian është në krye të prioriteteve gjermane ndaj

Shqipërisë dhe një opsion tërheqës. Projekti për autostradën Adriatik- Jon është shumë i

rëndësishëm për zhvillimin e gjithë rajonit, sepse ka një boshllëk të madh.

6.4.3. Dinamika greko-shqiptare

Gjatë luftërave ballkanike kundër Perandorisë Otomane që po jepte shpirt, Greqia u

rreshtua me aleatët kundërosmanë. Nisur nga kjo përzgjedhje, ajo arriti të përdorë të

gjitha instrumentet për të zmadhuar e madje dyfishuar territoret e njohura

ndërkombëtarisht deri atëherë. Në këto kushte, ajo rriti në mënyrë natyrale por edhe

artificiale popullsinë, e sidomos burimet. Do të ishin pikërisht ato kohë kur ideologjia

ekspansioniste do të merrte jetë përmes të ashtuquajturës Megali Idea, fjalë për fjalë miti

i Greqisë së Madhe. Nën këtë skeptër ideologjik u vunë të gjitha mekanizmat, politika,

feja, shkollat, etj., për të përfituar sa më shumë territore, popullsi e burime. Kjo platformë

politike tashmë u vu në lëvizje të ethëshme për të sakatuar sa të ishte e mundur shtetet e

popujt fqinjë, midis tyre Shqipërinë dhe trojet shqiptare. Për këtë ajo bëri ç‘është e

mundur për të sabotuar krijimin e shtetit të ri shqiptar, apo së paku, për t‘a cunguar atë sa

më shumë, duke i zhvatur krahinat jugore. Madje ajo nuk do të pranonte kurrë as

Protokollin e Firences të vitit 1913, duke i qëndruar pretendimit konstant të saj për të

marrë Shqipërinë e Jugut. Pavarësisht nga oshillacionet hipokrite dhe trajtat që ka marrë

raporti i saj me Shqipërinë, zanafilla mbetet pikërisht ky moment: ndërsa pranon

marrëdhënie me Shqipërinë dhe lidh lloj-lloj marrëveshjesh me të, Greqia vijon të mbetet

në pretendimin zanafillë pikërisht në mosnjohjen e këtij Protokolli.

Në këtë kuadër, qysh atëherë ajo nxiti lëvizjen për autonominë e të ashtuquajturit ―Vorio

Epir‖ duke e shpallur madje këtë në vitin 1914. Platforma ideologjike e politike u

shoqërua me barbari të panumurta ndaj popullsisë shqiptare të krahinave të jugut të

Shqipërisë. U shkatërruan rreth 400 fshatra shqiptare. Popullsia shqiptare e atyre

krahinave u masakrua nga njësitë ushtarake greke dhe nga hordhi kriminelësh të

organizuar posaçërisht për këtë qëllim. Kjo veprimtari e hapur synonte krijimin e faktit të

197

kryer për ta përfituar çka pretendonin në moment, apo në rastin më të keq, të mbahej

ndezur çështja e këtij pretendimi përjetësisht në formën e një pretendimi për ―minoritetin

grek‖, një pretendim që do të mbetej përjetësisht një kushtëzues grek ndaj të gjitha

marrëdhënieve me Shqipërinë dhe në të gjitha kohërat.

Ndërkaq Greqia studioi me kujdes raportin e forcave në Luftën e Parë Botërore dhe diti të

rreshtohej në krahun me më shumë interes për të. Edhe pse nga fundi i kësaj lufte, aty nga

viti 1917 Greqia, megjithë luhatjet, u gjend përfundimisht në anën e aleatëve

perëndimorë – një zgjidhje kjo që do ta ndihmonte shumë për të marrë pjesë në bisedime

nga pozitat e forcës dhe të fitimtarit për të zhvilluar edhe më tej Megali Idenë. Rasti erdhi

në Konferencën e Paqes në Paris në 1919 ku Greqia shpalli pa doreza, midis të tjerash,

edhe pretendimet e saj për Shqipërinë Jugore. Nga pozitat e fitimtarit por edhe të

―spastrimit‖ të popullsisë, ajo bëri një shkëmbim makabër popullsie me Turqinë, nga e

cila thithi grekët e rrethinave të Izmirit dhe duke i dhënë Turqisë gjoja si turq popullsinë

shqiptare të Çamërisë.

Shqipëria në asnjë kohë dhe nga asnjë regjim politik nuk i ka cenuar të drejtat e

minoritetit grek për të gëzuar statusin e krahasuar ekonomik, politik dhe social. Nuk është

e rastit që Shqipëria në të gjitha regjimet politike dhe në çdo kohë ka garantuar arsimimin

e popullsisë minoritare në gjuhën e vet amtare. Shqipëria, qysh në 1921, aderoi në

Marrëveshjen Ndërkombëtare për Mbrojtjen e të Drejtave të Minoriteteve dhe këtë e ka

respektuar në çdo kohë, pavarësisht ideologjive apo politikave që ka jetuar e vuajtur

popullsia. Në çdo kohë minoriteti grek është përfaqësuar plotësiht, madje me tepri në

pozita ministrash, deputetësh, etj.

Por politika dhe kisha greke si krah ideologjik i saj, kanë vazhduar zhvillimin e

platformave të tyre ekspansioniste. Të dyja këto krahë, jo vetëm që nuk e pranuan

autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare të themeluar nga Noli, por bënë ç‘është e

mundur ta injoronin këtë fakt – një sfidë ndaj shtetit dhe shoqërisë shqiptare, sa fyese

moralisht, aq edhe e rrezikshme institucionalisht e që mbetet ende e gjallë ende sot.

Gjatë Luftës së Ftohtë Greqia nuk mund të ushtrojë me forcën që do të donte ndikimin e

saj mbi Shqipërinë, natyrisht për shkak të konjukturave të kohës. Por menjëherë pas

ndërrimit të regjimit në vitin 1990, Greqia u vërsul me të gjithë arsenalin e saj ekonomik,

fetar, ideologjik nacionalist e me çfarëdo mjeti të mundshëm për të asfiksuar ekonominë

e vendit dhe për ta shndërruar atë në një treg grek. Duke përfituar edhe nga lehtësirat që i

dhanë politikat e kohës, prania greke në Shqipëri u bë esenciale duke pushtuar plotësisht

ekonominë dhe bankat, duke kushtëzuar thellësisht politikën dhe duke u pleksur në të

gjitha institucionet e vendit.

Parimet bazë politike që ka ndjekur Greqia me Shqipërinë kanë qenë parimi i kushtëzimit

të marrëdhënieve dhe parimi i shkëmbimeve politike në funksion të interesave të saj dhe

në kurriz të sovranitetit shtetëror të Shqipërisë. Instrumenti kryesor i saj kushtëzues ka

qenë vota saj për pranimin në NATO apo në BE. Duke pasur parasysh që klasa politike

198

shqiptare, të gjitha krahët e saj, ca për interesa kombëtare por edhe për kapital politik

kanë aspiruar gjithnjë të marrin ―të parët‖ flamurin e integrimit në NATO apo në BE,

këtë fakt Greqia e ka shndërruar në një ―monedhë‖ shkëmbimi për të fituar sa më shumë

prani në Shqipëri, sidomos për të grekëzuar Shqipërinë e Jugut. E gjithë kjo duket qartazi

edhe në formulimet zyrtare të qëndrimeve politike greke ndaj Shqipërisë.349

6.4.3.1. Problemi Çam

Duke u mbështetur në të dhënat e shtetit osman të vitit 1908, popullsia e përgjithshme e

truallit shqiptar të Çamërisë ishte 73.000 vetë, nga të cilët 92 % ishin shqiptarë çamë,

ndërsa pjesa tjetër ishin grekë, vlleh dhe romë. Por pas përfundimit të Luftës së Parë dhe

të Dytë Botërore, përqindja e lartë e shqiptarëve came 92 % , u tkurr në numrin 84 %.

(Gjenocidi Çam, Berna Türkdoğan Uysal, Faqe 74).350

Origjina e problemit çam vjen

pikërisht me vendimin e Konferencës së Londrës më 1913, e cila e la këtë krahinë

pothuajse pastërtisht shqiptare jashtë kufijve të Shqipërisë shtetërore. Në kushtet kur

sovraniteti grek u shtri edhe mbi këtë popullsi ndërkohë që shteti shqiptar i sapokrijuar

ishte ende i brishtë, Greqia, në vijim të platformave të saj dhe duke i pasuruar ato, filloi

zbatimin e planit për shkombëtarizimin e plotë të kësaj krahine nga elementi shqiptar.

Për këtë qëllim u përdorën të gjitha mënyrat me efekt shkombëtarizues, si tatimet e rënda,

grabitja e tokës, përjashtimi i shqiptarëve nga pjesëmarrja në administratën shtetërore,

ndalimi i dhunshëm i arsimit në gjuhën amtare, vrasjet, burgimet, dënimi me dhunë, etj.

Viti që ndau Shqipërinë, ishte njëherësh viti i zi për popullsinë shqiptare çame. Në atë vit

u kryen masakra si ajo në Paramithi me pushkatimin e 72 krerëve të Çamërisë dhe e

qindra të tjerëve. Aty nga fundi i Luftës së Parë Botërore, Greqia zyrtare vuri në jetë

Ligjin e Reformë Agrare, përmes të cilit u mori shqiptarëve tokat dhe si popullsi ―e lirë‖

e kategorizuar si ―turke‖ i nisi për në Turqi në kuadër të shkëmbimit të popullsive. Kjo

përpjekje e dhunshme do të arrinte kulmin në vitin 1923 duke shënuar një tragjedi të

vërtetë ndaj popullsisë shqiptare. 85.000 shqiptarë çamë, të cilët nuk mund t‘i duronin më

mizoritë e shtetit grek, emigruan në rrafshnaltën e Anadollit, në Turqi, pas nënshkrimit të

marrëveshjes dypalëshe turko-greke mbi shkëmbimin e ndërsjellët të popullsisë mes

këtyre dy shteteve.351

349

―Marrëdhënjet bilaterale Greqi-Shqipëri dallohen për kuadrin e gjerë shumëdimensional si dhe për

shkëmbime të shpeshta vizitash në të gjitha nivelet. Ekziston një vullnet i shprehur politik i Qeverive të të

dy vendeve për promovimin e mëtejshëm të marrëdhënjeve dypalëshe, për zgjerimin e bashkëpunimit

dypalësh dhe zgjidhjen e çështjeve të mbetura pezull.

Greqia mbështeti anëtarësimin e Shqipërisë në NATO dhe mbështet ecurinë e saj drejt Evropës. Njeh

përparimin që ka bërë deri më sot në fusha të ndryshme dhe njëkohësisht inkurajon Tiranën për të vazhduar

reformat e domosdoshme, në mënyrë që të përshpejtohet proçesi integrues i Shqipërisë. Plotësimi i

kritereve për ecurinë integruese të Shqipërisë dhe zbatimi i standarteve Evropiane, janë të një rëndësie

jetike edhe për mbrojtjen e të drejtave të Minoritetit Etnik Grek‖ (Faqja zyrtare e Ambasadës greke në

Tiranë, http://www.mfa.gr/albania/sq/greece/greece-and-albania/political-relations.html). 350

Ayhan, Demir, ―Mizoritë greke dhe genocidi çam―, Tema, 26 Qershor 2015. 351

―Genocidi Çam,‖ Berna Türkdoğan Uysal, Faqe 69), cituar nga Ayhan, Demir, ―Mizoritë greke dhe

genocidi çam―, Tema, 26 Qershor 2015.

199

Ndërkohë vazhdoi në mënyrë sistematike përçarja e popullsisë çame të krishterë me atë

me besim mysliman. Krahas ndalimit të arsimimit në gjuhën amtare për shqiptarët u

shpërngulen me forcë apo nga varfëria e shqiptarëve çamë, me efekte shkombëtarizimi

ishte ndryshimi i emrave të fshatrave për t‘i greqizuar ato.352

Lufta e Dytë Botërore

shënon goditjen më të madhe greke ndaj çështjes çame dhe ndaj çështjes kombëtare

shqiptare përgjithësisht. Pak kohë përpara fillimit të veprimeve luftarake italiane në

Greqi, qeveria fashiste e gjeneralit Metaksa organizoi burgosjen dhe dëbimin e të gjithë

meshkujve çamë nga 16-70 vjeç, rreth 5000 vetë, nga të cilët rreth 350 vetë u masakruan

e qindra të tjerë vdiqën më vonë në kushte internimi. Gjenerali famëkeq Napoleon

Zervas, i cili ishte udhëheqësi i Bashkimi Popullor Demokrat Grek i ashtuquajtur edhe

EDES, i cili gjatë luftës civile greke, kishte krijuar frontin antikomunist dhe që fillimisht

mbështetej në ideologjinë republikane dhe më pas në atë monarkiste, kreu dëbime,

përdhunime, masakra, terror, mizori dhe gjenocid të pashembullt kundër popullsisë

shqiptare çamë. Shqiptarët çamë që nga data 27 qershor 1944, u gjendën të vetëm ballë

përballë mizorive të egra të ushtrisë shoviniste greke. Vetëm në qytetin çam të

Paramithisë, u masakruan mbi 600 shqiptarë çamë brenda një dite. Ndërsa deri në muajin

mars të vitit 1945, në qytetin çam të Filatit u masakruan 286.000 shqiptarë çamë. Në

rrethinat e qytetit çam të Igumenicës u masakruan 192 shqiptarë çamë, ndërsa në qytetet

çame të Margëlliçit dhe të Pargës u masakruan 626 shqiptarë çamë.

Nga muaji qershor 1944 deri në vitin 1945 ushtria shoviniste greke rrënoi 68 fshatra dhe

5.800 shtëpi dhe xhami çame. Ushtarët shovinistë grekë masakruan 214 gra, 96 fëmijë,

gjithsej 3.242 civilë çamë. Ushtarët shovinistë grekë përdhunuan 745 gra, rrëmbyen 76

gra dhe masakruan me bajoneta 32 foshnje nën moshën3 vjeç.353

Është një e vërtetë historike që Italia përdori, midis të tjerash, edhe ―gurin‖ çam për t‘i

shpallur luftë Greqisë, gjoja me petkun e ―mbrojtësit‖ të Shqipërisë. Ndoshta ka një arsye

për të besuar se një pjesë e popullsisë çame, e ndodhur nën trysninë shkombëtarizuese

greke, të kenë aspiruar një mbështetje nga pushtuesit italianë. Por realiteti nuk foli

kështu. Italia jo vetëm që shqiptarët nuk i mbështeti dhe as mund të mendohet që një

pushtues të kishte këtë mision, por ajo nuk arriti dot të shpëtojë as veten nga disfata e

turpshme dhe me kosto të madhe njerëzore në frontin grek.

Ashtu si edhe në Luftën e Parë Botërore, grekët ditën ta shfrytëzonin me mjeshtëri

situatën e shthurjes totale të krijuar në frontin italian. Fitorja greke mbi forcat italiane u

shndërrua në një fitore jo vetëm mbi Çamërinë, por mbi krejt Shqipërinë e Jugut.

Pas pushtimit të Greqisë nga gjermanët, ishte e pritshme që popullsia çame të

ripozicionohej për t‘u hakmarrë kundër forcave greke. Por, në të kundërt, është një fakt

historik që lëvizja çlirimtare e popullit shqiptar kundër pushtuesit gjerman përfshiu në një

masë të madhe edhe popullsinë çame. Personalitete të popullsisë çame si Musa

352

Kështu, psh., fshatrave Spathar, Galbaq, Picar, Varfanj, Arpicë, iu vunë emra grekë duke i sjellë në

emërtimet: Trikoforos, Elea, Aetos, Parapotamos, Perdhika. 353

Doracaku Ballkanik, Vëllimi i Dytë, Murat Hatipoğlu, Faqe 453, cituar nga Ayhan, Demir, ―Mizoritë

greke dhe genocidi çam―, Tema, 26 Qershor 2015.

200

Demi, Shuaip Llajo, Isuf Izeti, Xhaferr Çafuli, Jasin Sadiku, Njazi e Kasem

Demi, Mustafa Sulo, Dervish Dojaka, Muharrem Demi, Braho Karasani, Sami

Alushi, Tahir Demi, Vehip Huso, Adem Muha, Hamza Rexhepi, Hizder Ahmeti, Mahmut

Mala, Ramadan Sulo, Bido Taho, Haxhi Shehu, etj., fare mirë mund të ishin organizuar

kundër grekëve që u kishin shkaktuar aq shumë vuajtje, por, përkundrazi, ata zgjodhën

rrugën e bashkëpunimit me forcat greke antinaziste për çlirimin nga zgjedha gjermane.

Madje në shkurt të vitit 1943 u krijua çeta "Çamëria" dhe pak më vonë batalioni

"Çamëria", i cili në shtator 1943 zhvilloi betejën e njohur të Konsipolit kundër

gjermanëve. Është e njohur se në luftën antifashiste popullsia shqiptare e Çamërisë

inkuadroi në formacionet luftarake shqiptare dhe greke mbi 1000 luftëtarë, pa llogaritur

qindra të tjerë që punonin në terren. Vetëm në radhët e ELAS-it dhanë jetën 68 partizanë

çamë.

Segmentet politike greke, duke shfrytëzuar mirë si gjithnjë kaosin që mbolli dështimi

italian, ndarja e vetë popullsisë greke në dy kampe lufte midis të majtës dhe të djathtës, e

cila bashkëpunoi respektivisht me dy blloqet kundërshtare përgjatë Luftës së Dytë

Botërore, propaganduan gjoja bashkëpunimin e çamëve me gjermanët. Duke e

formalizuar këtë me sa më shumë mjete propagandistike, mbi popullsinë çame u

organizua një terror i vërtetë për të detyruar shpërnguljen e tyre nga tokat stërgjyshore.

Në këtë rrjedhë, do të shfrytëzoheshin edhe disponimet e paqarta angleze për të cilët

Greqia mbetej e përkëdhelura e kohërave. Dihet mirë që Churchill u kthye në një sponsor

të vendosur të planeve të së djathtës greke për aneksimin e të ashtuquajturit Vorio-Epir,

dhe jo më kot deklarata e qeverisë britanike për Shqipërinë në vitin 1942 e linte të hapur

çështjen e kufijve jugorë të Shqipërisë.354

Këto janë pikat nevralgjike mbi të cilat Greqia krijoi të ashtuquajturin ―Ligj Lufte‖ me

Shqipërinë: përdorimi nga Italia i tokës shqiptare për të sulmuar Greqinë, bashkimi i

―kurorës shqiptare‖ me Italinë, pjesëmarrja gjoja e njësive shqiptare në luftë në krah të

italianëve dhe angazhimi çam në mbështetje të gjermanëve. Natyrisht që pretendimet

greke janë të pathemelta, por sidoqoftë ato janë ndërtuar djallëzisht për të justifikuar

Ligjin e Luftës, i cili, në thelb, veç të tjerash, ka pikërisht legalizimin e shuarjes

përfundimtare të të drejtave të pronësisë së çamëve (dhe jo vetëm) mbi tokat dhe pasuritë

stërgjyshore që gjenden jo vetëm në Çamëri, por edhe në Greqinë Qendrore e gjetkë.

Prandaj çështja çame është një çështje e interesit të lartë kombëtar. Kështu e kanë trajtuar

atë në kohëra personalitete të mëdha si Mithat Frashëri, Fan Noli apo Ahmet Zogu. Falë

angazhimit të tyre, në një ballafaqim të ashpër me diplomacinë greke deri në tribunën e

lartë të Lidhjes së Kombeve, u bë e mundur mbrojtja e çështjes çame, me rezultate

konkrete e të rëndësishme.355

Pas humbjes fatale të Çamërisë, më 1913-n, një fitore

historike ishte shkatërrimi i planeve të Athinës për të shpërngulur popullsinë çame

354

Shih: Pëllumb Xhufi ―100 vitet e problemit çam―, http://www.shqiptariiitalise.com/nga-lexuesit/49-

histori/1442-100-vitet-e-problemit-cam.html. 355

Po aty

201

myslimane në kuadrin e Traktatit të Lozanës, 1923. Në atë rast shkëlqeu nervi patriotik e

klasi diplomatik i personaliteteve si Mithat Frashëri, ministër fuqiplotë i Shqipërisë në

Athinë, apo i Benedikt Blinishtit, Konsull i Përgjithshëm në Gjenevë. Falë tyre u shpëtua

ajo çka mund të shpëtohej pas aneksimit të dhunshëm të 1913-s: u evitua shpërngulja e

çamëve drejt Turqisë, në kuadrin e marrëveshjes turko-greke për shkëmbimin e

popullsive.

Është fakt se edhe qeveria shqiptare e dalë nga Lufta e Dytë Botërore, u detyrua ta

trajtojë problemin çam në rrugë diplomatike. Më 19 mars 1945 u thirrën në takim

përfaqësuesit e fuqive aleate në Tiranë, të cilëve iu shpreh protesta për krimet e forcave

greke mbi popullsinë civile çame dhe u kërkua ndërhyrja e qeverive përkatëse. Pas një

viti, në qershor 1946, Shqipëria i paraqiti Konferencës së Ministrave të Punëve të

Jashtme të katër fuqive fituese në Paris kërkesën për riatdhesimin e popullsisë çame,

sigurimin e garantimin e të drejtave të saj civile, kulturore e politike, kthimin e

kompensimin e pasurive, rindërtimin e shtëpive dhe dënimin e autorëve të krimeve të

kryera ndaj saj. Një protestë me trajtat e mësipërme paraqiti Tuk Jakova, në vjeshtë të

vitit 1946, në Këshillin e Sigurimit të OKB-së. Gjithsesi, qeveria komuniste e la në

heshtje problemin çam. Vetëm pas rënies së komunizmit edhe në Shqipëri, udhëheqësi i

fundit komunist, Presidenti Alia, gjatë takimit që pati me Kryeministrin grek Micotaqis,

në Tiranë më 13 janar 1991, nxori për diskutim përsëri çështjen çame, pikërisht kur

Kryeministri grek i kohës paraqiti midis të tjerash, kërkesën e vendosjes së një kleriku

grek në krye të KOASH! Duket qartazi që në çfarëdo kohë, edhe kur është shtruar çështja

çame, Greqia ka kërkuar patjetër shkëmbime. Por për fatkeqësinë tonë, edhe kur ajo i ka

marrë çka dashur, asgjë nuk ka bërë nga çka premtuar.

Në fakt, në takimin e parë të Komisionit të përbashkët Shqiptaro-Grek, mbajtur në

Sarandë më 9 prill 1993, ku zv.MPJ Cuderu përforcoi kërkesën e bërë dy vite më parë

nga Micotaqis, për njohjen e kombësisë greke për ata qytetarë shqiptarë që ―ndiheshin‖ të

tillë, zv.ministri i Jashtëm i Shqipërisë, Starova, rishtroi problemin e respektimit të të

drejtave të ―minoritetit çam‖. Është e kuptueshme që Cuderu, bijë e një ish-ministri grek

të angazhuar shumë për çështjen e Vorio-Epirit, replikoi me të njëjtat argumente mbi

gjoja implikimin e çamëve me pushtuesit gjatë Luftës II Botërore. Por ajo lëshoi në një

pikë, pasi e la të hapur mundësinë për të shqyrtuar në mënyrë institucionale problemin e

pasurive të çamëve. Lindte kështu mundësia për të futur në rrugën e diskutimeve dhe

eventualisht të zgjidhjeve konkrete njërin nga kapitujt e çështjes çame. Për fat të keq ky

argument nuk u ngacmua më nga pala shqiptare dhe çështja e pronave u përmend edhe

ndonjëherë tjetër, por vetëm kaq.

Më 3 maj 1993, Kryeministri Micotaqis, erdhi përsëri në Tiranë ku takoi Kryeministrin e

parë demokrat, Aleksandër Meksi. Pas debatit të shurdhët me Ramiz Alinë në janar 1991,

grekët kishin korrur fitoret e para në marrëdhëniet me fqinjin e dobët, duke filluar nga

imponimi i klerikut grek Janullatos si kreu i KOASH. Edhe në këtë takim, ku ishte i

pranishëm edhe ministri i Jashtëm Serreqi, aktiv në bisedime, pala shqiptare e rishtroi me

202

forcë çështjen çame, në tre komponentët e saj: lejimi i qytetarëve shqiptarë nga Çamëria

të vizitojnë vendin e tyre, kthimi i pronave dhe rikthimi i çamëve në trojet e tyre.

Kundërshtimeve të Micotaqis për të diskutuar më tej për këtë problem, Kryeministri

Meksi iu përgjigj se pala shqiptare nuk do të heqë dorë nga çështja çame. Shpërthimi i

histerisë antishqiptare nga ana e Athinës zyrtare pas dëbimit të priftit grek Krisostomos

Maidonis, propagandist i Vorio-Epirit, ndeshi në një reagim po aq të ashpër të qeverisë

shqiptare. Në përgjigje të ultimatumit prej 6 pikash të shpallur më 14 korrik 1993 nga

Kryeministri grek Micotaqis, Kryeministri Meksi, në një deklaratë publike të 18 korrikut,

shprehej mes të tjerash: ―Qeveria shqiptare kërkon që qeveria greke të njohë zyrtarisht

ekzistencën e pakicës shqiptare të çamëve, myslimanë e ortodoksë, si dhe të arvanitasve

që jetojnë në Greqi prej shekujsh. Në bazë të normave ndërkombëtare ajo i njeh vetes të

drejtën të interesohet për shqiptarët dhe minoritetin shqiptar në Greqi… Kërkesës së z.

Micotaqis për të shkuar në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë, ne i përgjigjemi me

dëshirën për t‘i zgjidhur problemet mes dy vendeve në rrugë bilaterale. Por në qoftë se

palës greke i mungon ky vullnet i mirë, ne jemi gati të shkojmë para kësaj gjykate edhe

për të kërkuar njohjen e të drejtës së popullsisë çame për t‘u kthyer në trojet e veta në

Greqi, të drejtat e minoritetit shqiptar që jeton në Greqi, i cili nga frika e terrori nuk

guxon as të pohojë identitetin e tij etnik, të drejtën e pronësisë të qytetarëve shqiptarë në

atë vend dhe gjithë të drejtat e tjera që u takojnë atyre në mënyrë të ligjshme‖.356

Në datat 20-26 dhjetor 1995, Mbledhja e Përgjithshme të Katërt, e Organizatës së

Popujve dhe Kombeve të Papërfaqësuar Ligjërisht, në qytetin Hagë të Holandës mori

këta vendime: ―Lejimi i rikthimit në atdheun e tyre në Çamëri i popullsisë shqiptare

çame. Rikthimi i të drejtave të nënshtetësisë të popullsisë shqiptare çame në Çamërinë e

pushtuar nga shteti grek. Rikthimi i të drejtave të marrëveshjeve të njohura

ndërkombëtare, pranimi dhe njohja e çështjes çame nga shteti grek. Hedhja e hapave

seriozë nga ky i fundit, në zgjidhjen përfundimtare të të drejtave të popullit shqiptar

çam‖.357

Ndonëse kanë kaluar plot 20 vjet që nga vendimet e Mbledhjes së Përgjithshme

të Katërt, të Organizatës së Popujve dhe Kombeve të Papërfaqësuar Ligjërisht, ende në

ditët e sotme shteti grek këmbëngul në mospranimin e njohjes së gjenocidit çam. Shteti

grek, nuk pranon as që t‘i paguajë shqiptarëve çamë, dëmshpërblimin e gjenocidit çam në

vlerën e 2.5 miliardë dollarëve. Edhe në ditët e sotme shteti grek, në mënyrë të hapur dhe

të tërthortë, nxit armiqësinë dhe urrejtjen kundër shqiptarëve në shoqërinë greke.

Sidoqoftë, ende politika shqiptare nuk është e aftë dhe e vullnetshme të balancojë

qëndrimet e saj me presionet e shurdhërinë greke ndaj çështjes çame. Politika shqiptare

ende vuan nga kompleksi i inferioritetit ndaj politikës greke, duke u mjaftuar vetëm me

kapitalin politik që ka ofruar apo ofron vota greke për pranimin në NATO e BE, duke

sakrifikuar, nga ana tjetër, interesa të mëdha kombëtare, sikurse është edhe interesi për

problemin çam.

356

Po aty. 357

Ayhan, Demir, ―Mizoritë greke dhe genocidi çam―, Tema, 26 Qershor 2015.

203

Cilat mund të jenë hapat më vendimtarë për zgjidhjen e problemit çam?

Së pari, çështja çame duhet të përkthehet në agjendë politike të përhershme të politikës

shqiptare e jo të shndërrohet në një çështje elektorale siç është shndërruar deri tani.

Së dyti, duhet të ketë një agjendë ligjore, nëpërmjet së cilës çështja çame të gjejë shprehje

në njohjen dhe mbrojtjen e saj me ligj deri edhe në ligje themelore. Këtu nuk është fjala

të ngatërrohen marrëdhëniet dypalëshe me një të drejtë legjitime të një minoriteti të

përzënë me forcën e armëve. Në këtë kuadër, çdo marrëdhënie me Greqinë duhet të

kalojë nga abrogimi i ligjeve të kohëve të tjera për t‘u zëvendësuar me ligje të kohëve

moderne dhe të detyrimeve ndërkombëtare (BE, NATO, OKB, etj.) ku jemi palë.

Së treti, duhet të ketë një reciprocitet në marrëdhëniet greko-shqiptare: në atë masë sa me

të drejtë respektohen të drejtat e minoritetit grek në Shqipëri, në atë masë duhet të

kërkohet të respektohen të drejtat e minoritetit çam që është përzënë me dhunë.

Së katërti, Shqipëria nuk duhet të ndruhet që çështjen çame t‘ia paraqesë një gjykate

ndërkombëtare, sigurisht pas një përgatitjeje shumë shumë serioze juridike. Një kërcënim

i tillë i është bërë Greqisë qysh më 1933358

, por ky ka mbetur vetëm i tillë.

6.4.4. Dinamika amerikano-shqiptare

SHBA është një fuqi globale dhe natyrshëm ka interesa globale. Por ka disa boshte të

këtyre interesave ku tradicionalisht gjen veten të përfshirë edhe Shqipëria e shqiptarët.

SHBA, sidomos prej një shekulli e këtej është ―zonjë‖ e oqeaneve dhe e deteve. Në këtë

kuadër, Mesdheu, për vetë pozitën strategjike globale që zotëron, do të ishte dhe do të

mbetej përjetësisht interes krucial amerikan. Kur bëjmë fjalë për Mesdheun po kaq

natyrshëm SHBA është e interesuar të ketë aleancë apo partneritet me të gjitha shtetet që

gjeografikisht dhe në pikëpamje fuqie kontrollojnë rrugëkalimet për dhe nga Mesdheu.

Shqipëria realisht ka privilegjin natyral të jetë një nga këto shtete.

Së dyti, SHBA është kampione e lirisë dhe e të drejtave kombëtare e njerëzore, sidomos

të kombeve të vegjël. Shqiptarët kanë qenë një komb i shtypur dhe nuk e ka merituar

nëpërkëmbjen e disa aktorëve Evropianë dhe aziatikë. Prandaj, për SHBA-në lind një

interes vlerash, nga ku Shqipëria e shqiptarët dalin të interesuarit e SHBA-së. Do të ishin

këto vlerësime e interesa që do të shtynin SHBA të vendoste marrëdhëniet diplomatike

358

Në përgjigje të ultimatumit prej 6 pikash të shpallur më 14 korrik 1993 nga Kryeministri grek

Micotaqis, Kryeministri Meksi, në një deklaratë publike të 18 korrikut, shprehej mes të tjerash: ―Qeveria

shqiptare kërkon që qeveria greke të njohë zyrtarisht ekzistencën e pakicës shqiptare të çamëve, myslimanë

e ortodoksë, si dhe të arvanitasve që jetojnë në Greqi prej shekujsh. Në bazë të normave ndërkombëtare ajo

i njeh vetes të drejtën të interesohet për shqiptarët dhe minoritetin shqiptar në Greqi… Kërkesës së z.

Micotaqis për të shkuar në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë, ne i përgjigjemi me dëshirën për t‘i

zgjidhur problemet mes dy vendeve në rrugë bilaterale. Por në qoftë se palës greke i mungon ky vullnet i

mirë, ne jemi gati të shkojmë para kësaj gjykate edhe për të kërkuar njohjen e të drejtës së popullsisë çame

për t‘u kthyer në trojet e veta në Greqi, të drejtat e minoritetit shqiptar që jeton në Greqi, i cili nga frika e

terrori nuk guxon as të pohojë identitetin e tij etnik, të drejtën e pronësisë të qytetarëve shqiptarë në atë

vend dhe gjithë të drejtat e tjera që u takojnë atyre në mënyrë të ligjshme‖. (Pëllumb Xhufi, ―100 vitet e

problemit çam‖, https://www.shqiperia.com/100-vitet-e-problemit-cam-.11293/)

204

me Shqipërinë që më 28 korrik të vitit 1922, kur ende shteti shqiptar sapo kishte

rikonfirmuar pavarësinë. Vendimi për lidhjen e marrëdhënieve diplomatike me Shtetet e

Bashkuara të Amerikës ka ardhur natyrshëm ndërhyrjes së pakomromis që presidenti

amerikan Thomas Woodrow Wilson në konferencën e Paqes në Paris duke i rikthyer

pavarësinë Shqipërisë. Presidenti pasardhës i Wilson-it, Warren Harding, emëroi si

ambasador të Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Tiranë, Ulysses Grant Smith, i cili e

nisi misionin diplomatik më 4 Dhjetor 1922. Ulysses Grant Smith nuk ishte thjeshtë një

diplomat por një emër i madh që ndriçoi shtetin amerikan se çfarë ishte Shqipëria, çfarë

ishin shqiptarët dhe si mund ta ndihmonte Amerika Shqipërinë. ―Ky vend është shumë i

varfër, njerëzit në përgjithësi janë të pashkolluar dhe të paushqyer, por çuditërisht përpara

meje ndodhet kryeministri Fan Noli, i cili flet një anglishte harvardiane shumë më të mirë

nga mua. Dhe unë ndjehem keq përpara tij‖- shkruan Smith në kujtimet për punën si

ambasador në vendin tonë.359

Ndërkohë, ka edhe një interes tjetër që e lidh SHBA-në me Shqipërinë e shqiptarët. Shteti

Amerikan është i interesuar që në asnjë pjesë të globit të mos formësohet polarizim fuqie

në një shtet apo aleancë të caktuar. Një aleancë shtetesh që vënë veton në një rajon e aq

më tepër kur disponimet e shteteve që e përbëjnë janë antiamerikane, mund të ndërpresë

liritë e komunikimit rajonal apo të adresojnë zhvillimet sipas parapëlqimeve të tyre, gjë

që cenon një nga parimet themelore të politikës së jashtme amerikane: lirinë e lëvizjes e

të qarkullimit të vlerave, njerëzve, kapitaleve dhe ideve. Kështu, edhe në Ballkan, SHBA-

ja nuk mund të pranojë që ligjin ta bëjnë – sikurse janë përpjekur ta bëjnë, Greqia me

Serbinë. Midis të tjerash, edhe në këtë kuadër mund të lexohet mbështetja amerikane për

forcimin e rolit të Shqipërisë në rajon e veçanërisht shtytja e fuqishme e SHBA-së për

zgjidhjen e çështjes së Kosovës si dhe faktorizimit politik të shqiptarëve në Maqedoni

ishin e mbeten thelbësore.

Sidoqoftë, deri në vitin 1939 Shqipëria ishte më së shumti një komb i preferuar për

SHBA-në aq sa dhjetëra amerikanë erdhën në Shqipëri si diplomatë, biznesmenë,

themelues shkollash e deri në investitorë dhe ekspeditorë për të zbuluar pasuritë e vlerat e

vendit.360

Me ardhjen e komunistëve në pushtet, për 50 e ca vjet interesimi amerikan do të merrte

trajtat e angazhimeve të pjesshme së bashku me shtete të botës demokratike për të

mundësuar rrëzimin e diktaturës komuniste, por pa ia arritur gjithsesi qëllimit. Nga ana e

tij, regjimi komunist e cilësonte Amerikën armikun numër një të popullit shqiptar dhe

shtetin amerikan e përcaktonte si xhandarin e botës, duke i dhënë kështu trajta

ideologjike edhe misionit të natyrshëm global amerikan.

359

Historia e marrëdhënieve Shqipëri-SHBA, http://www.tiranaobserver.al/v1/historia-e-marredhenieve-

shqiperi-shba/ 360

Kujtojmë themelimin e një nga shkollave më me emër në Shqipëri, Shkollës Teknike ―Harry Fullz‖.

205

Më 15 mars të vitit 1991 u rivendosën përsëri marrëdhëniet diplomatike midis dy

vendeve. Vetëm 3 muaj pasi ishte rihapur ambasada më 21 qershor 1991 sekretari

amerikan i shtetit James Baker do të vizitonte Tiranën. Me mijëra shqiptarë mbushën

sheshin Skënderbe duke i rezervuar një pritje madhështore, e ngulitur në memorien e të

gjithëve. Ndërsa kulmin e tyre marrëdhëniet shqiptaro-amerikane do ta arrinin me vizitën

historike të Presidentit George W Bush më 10 Qershor 2007, e para e një presidenti

amerikan në Shqipëri. Kjo vizitë përbënte miratimin, vlerësimin dhe mbështetjen e

ndërsjellët politike dhe ushtarake që tashmë prej vitit 1990 kanë pasur të dy vendet,

sidomos me angazhimin e palëkundur të Shqipërisë në krah të SHBA në luftë kundër

Terrorizmit Ndërkombëtar.

Marrëdhëniet Shqipëri-Shtetet e Bashkuara mbeten të forta në komunitetin ndëratlantik,

në një kohë kur ky komunitet po goditet si nga krizat ekonomike, ashtu edhe nga

tendencat apo xhelozitë antiamerikane që gëlojnë jo pak në Evropë. Sikurse vë në dukje

edhe një diplomat i lartë Amerikan,361

në rrafshin ndëratlantik, Evropa dhe Shtetet e

Bashkuara, në mos po distancohen më tepër, me siguri nuk po ringjallin një imazh të

ambicies së përbashkët dhe të angazhimit të ripërtërirë. Dhe vërtet, të dyja, si SHBA si

BE, kanë kokëçarjet e tyre me fatkeqësitë përkatëse ekonomike dhe me prioritetet e tjera

në rajonet jashtë viseve të Atlantikut të Veriut. Takimi i Samitit të NATO-s në maj në

Çikago nuk e përkeqësoi situatën, por as nuk iu përgjigj me efikasitet këtyre

shqetësimeve. Në këto rrethana – vlerëson diplomati Amerikan, nuk duhet nënvleftësuar

vlera që marrëdhëniet SHBA-Shqipëri mund t‘u japin përpjekjeve që nevojiten për të

përforcuar stabilitetin dhe progresin në Ballkanin Perëndimor si dhe për rigjallëruar

marrëdhëniet ndëratlantike.

Sidomos qysh nga kriza e Kosovës e këtej, marrëdhëniet dypalëshe kanë njohur zhvillim

gjithnjë e më të madh. Gjatë dy dekadave të fundit, forcat e armatosura shqiptare i janë

nënshtruar një modernizimi intensiv. Asistenca financiare dhe këshillimi i Shteteve të

Bashkuara kanë qenë kyç dhe ky investim ka prodhuar të ardhura fort të vyera. Ushtria

shqiptare ka qenë gjithnjë ndër ushtritë e para që ka qëndruar në krah të Shteteve të

Bashkuara në operacione sfiduese jashtë viseve të rajonit, përfshirë Irakun dhe

Afganistanin. Sot, në teatrin afgan të luftimeve, ushtarët shqiptarë operojnë ‗jashtë

bazave‘ në operacione luftimi, një dëshmi kjo jo vetëm e guximit të tyre, por gjithashtu,

edhe e evoluimit të profesionalizmit dhe zotësive të tyre. Një punë e madhe është

ndërmarrë për të zhvilluar aftësitë e vendeve të Ballkanit për të monitoruar dhe

kontrolluar territoret e tyre detare dhe hapësirën detare. Disa vite më parë Shqipëria bëri

përpjekje që të krijonte kapacitete të reagimit ndaj krizave ndërmjet vendeve të

Adriatikut. Kjo nismë është në proces ringjalljeje në partneritet me SHBA, Bashkimin

Evropian, NATO-n apo me të tre bashkë. Adriatiku do të ishte më i sigurt nëse do të

përfitonte nga kapacitetet e ndërthurura shumëkombëshe për kërkim e shpëtim, për

361

Ian J. Brzezinski/ Marrëdhëniet Shqipëri- SHBA: Një shtyllë stabiliteti në një botë përherë e më të

pasigurt, http://news.albanianscreen.tv/pages/news_detail/41434//ALB.

206

reagim ndaj rreziqeve mjedisore dhe, ndoshta, në sundimin e ligjit. SHBA ka mbështetur

fuqimisht rritjen e rolit strategjik të Shqipërisë sidomos me përfshirjen e saj në sigurinë e

energjisë përmes Gazsjellësit Trans Adriatik TAP, NABUCO dhe të tjerë që po

planifikohen apo që janë në zhvillim e të cilat do të plotësojë mbrojtjen dhe demokracinë

si një shtyllë kryesore në marrëdhëniet dypalëshe SHBA-Shqipëri. Këto objektiva shtyllë

duhet përfshijnë nxitjen e investimeve amerikane në Shqipëri dhe garantimin që interesat

e sigurisë së Shqipërisë të justifikohen në evoluimin e infrastrukturës energjetike të

Ballkanit. Po kështu, SHBA e shohin si të domosdoshëm një raport sa më të mirë

marrëdhëniesh të Shqipërisë me Turqinë, sepse përfitimet janë jo vetëm të të dy vendeve,

por edhe të SHBA-së për vetë rolin dhe interesat që ajo ka në sigurinë e rajonit të

Evropës Juglindore.362

Në përfundim, kemi arsye të plota për të pohuar se politika dhe interesat amerikane në

Shqipëri paraqiten se janë interesa stabiliteti, faktorizimi, identiteti dhe vlerash. Këto

interesa përputheshin me interesat vitale të kombit shqiptar prandaj mbështetja tek

SHBA ishte mbështetja tek një aleat natyral. Është për këto arsye që SHBA ndjek me

vëmendje zhvillimet në Shqipëri dhe ndërmerr të gjitha hapat e nevojshëm për të mos

lejuar e për të mos u krijuar kushte për devijimin e proceseve demokratike. Përkundrazi,

nëpërmjet të gjitha formave e organizimeve, politika Amerikane në Shqipëri nxit

faktorizimin e mëtejshëm rajonal të Shqipërisë, shëndoshjen e sistemit politik, gjyqësor,

ushtarak, financiar e të shoqërisë civile për të mundësuar që fatet e vendit të menaxhohen

në kahen e forcimit të shtetit dhe të prestigjit kombëtar shqiptar si faktor shumë i

rëndësishëm balancash në Ballkan.

6.4.5. Dinamika ruso-shqiptare

Rusia, për vetë gjeografinë e saj ka pasur, ka e do të ketë një interes strategjik kapjen e

daljeve në dete e oqeane – një mungesë që i ka kushtuar jo pak ekonomikisht. Në këto

kushte, interes imediat dhe më i mundshëm është dalja e saj në Mesdhe. Këtu ajo ka

terren më shumë, ka botën ortodokse e sllave me vete, nuk ka pengesa të forta sepse

rajoni nga ku niste Rusia për të dalë në Mesdhe, përkatësisht Ballkani përbëhet nga shtete

të vegjël, të dobët dhe madje një pjesë edhe me lidhje ―farefisnie‖ me rusët. Shtetet që

mund ta pengojnë apo ta lehtësojnë Turqinë për të dalë në Mesdhe janë vetëm Turqia,

Greqia dhe Shqipëria. Prandaj të tria këtyre shteteve Rusia u kaardhur rrotull me njëmijë

e një mënyra për t‘i tërhequr apo për t‘i goditur. Këtë fat ka pësuar edhe Shqipëria dhe

pikërisht këtu fle dinamika Ruso-Shqiptare.

Në frymën dhe peshën e Rusisë, fuqitë e tjera të mëdha evropiane të

fillimshekullit të kaluar, kërkuan apo lehtësuan fshirjen nga harta të Shqipërisë. Ja si do

të shkruante Sergej Sazonov, ish-ministër i jashtëm i Rusisë cariste prej vitit 1910 deri në

vitin 1916 lidhur me këto plane:

362

Po aty.

207

―Që në ditët e fundit të tetorit (viti 1912), i dërguari ynë në Beograd më njoftonte

për planin që aleatët kishin hartuar për ndarjen e territoreve të pushtuara. Duke marrë

parasysh informacionin e tij, mund të druheshe se në dëshirat e zjarrta serbe për të dalë në

bregdetin shqiptar të Detit Adriatik, diplomacia austro-hungareze do të gjente shkaqe më

se të mjaftueshme për të kundërshtuar… Për këtë arsye, nuk kishte asgjë për t‘u habitur

me fjalët që më shkruante N.G. Hartvig (ambasadori rus në Beograd), se mes kërkesave

që ishin shtruar nga qeveritë aleate, figuronte edhe copëtimi i Shqipërisë mes Serbisë,

Malit të Zi dhe Greqisë, madje Serbia llogariste si pjesë të présë së vet Shqipërinë e

Veriut, me përjashtim të krahinës së Shkodrës, që i aneksohej Malit të Zi, bashkë me

vijën bregdetare, që nga Shëngjini deri në Shkumbin, duke i lënë Greqisë Shqipërinë e

Jugut. Këto kërkesa, më shkruante Hartvigu, fitimtarët ballkanikë kanë vendosur t‘i

mbrojnë me forcën e armëve… Kuptohet vetvetiu se nga ana e Rusisë copëtimi i

Shqipërisë mes ballkanasve, në thelb, nuk mund të haste në kurrfarë kundërshtimesh…

Lejimi i Serbisë për të pasur një dalje në Adriatik, gjatë një periudhe të gjatë kohe, u

shndërrua në një problem qendror të politikës evropiane, megjithëse në vetvete ai kishte

një rëndësi thjesht të karakterit lokal. Qëndrimi i zjarrtë ndaj këtij problemi i opinionit

mbarëshoqëror serb, nuk vonoi të gjente jehonë edhe në Rusi. Disa qarqe të Petrogradit,

shumë të afërta me oborrin e carit, dhe mbarë shtypi i kryeqytetit me kahe

nacionaliste…nisën…një fushatë të bujshme, të shoqëruar me demonstrata nëpër rrugë

dhe me mitingje, ku mbaheshin fjalime patriotike, në të cilat kërkohej fillimi i luftës në

mbrojtje të interesave sllave…‖363

Dhe më poshtë vazhdon: ―…Konferenca e Ambasadorëve në Londër, pa ndonjë

siklet të veçantë, ra në një mendje…për lënien në shfrytëzim të Serbisë të njërit nga

portet shqiptare, me të drejtën e importimit dhe të eksportimit pa doganë të mallrave të

saj, por, me këmbënguljen e qeverisë ruse, edhe të çdolloj furnizimi ushtarak dhe

armatimi, si në kohë paqeje, ashtu edhe në kohë lufte. Për këtë qëllim, kihej parasysh që

porti i parashikuar të lidhej me Serbinë me një rrugë hekurudhore, madje kjo rrugë

hekurudhore duhej të ishte, gjithashtu, nën kontrollin e fuqive të mëdha364

Ismail Qemali, duke përshkruar ngjarjet e vitit 1912, e ka identifikuar qartë

urrejtjen e Rusisë kundër Shqipërisë, e cila ―do të përballej me tekat e Rusisë, pasi ishte

një ligj i pashkruar rus për të mos përkrahur asnjë shtet jo-sllav në Ballkan.‖365

Ndërkaq, diktatori rus, Stalin, do ta jepte fare shkoqur idenë ruse mbi Shqipërinë:

―Në Shqipëri ne nuk kemi interesa të veçanta. Ne jemi dakord që Jugosllavia ta gëlltisë

Shqipërinë! - Dhe ai mblodhi gishtat e dorës së djathtë dhe i afroi te goja, sikur po

kapërdihej. Mua më çuditi, pothuajse më turbulloi kjo mënyrë shprehjeje e Stalinit dhe

gjesti i tij…Unë përsëri fillova t‘i shpjegoj: - Nuk duam ta gëlltisim, por të bashkohemi. -

Këtu ndërhyri Molotovi: - Po, kjo do të thotë ta gëlltisni. - Ndërsa Stalini - përsëri me

363

Sergej Dmitrijeviç Sazonov. ―Vospominanjija‖. Harvest. Minsk, 2002, f. 77-79. 364

Po aty, f. 89-90. 365

Intervistë për gazetën amerikane ―Christian Science Monitor‖ me qendër në Boston, dhënë në Paris më

18 mars 1916. Citohet sipas gazetës ―Tirana Observer‖, 04 mars 2009, f. 3.

208

gjestin e tij: - Po, po, ta gëlltisni. Dhe ne jemi dakord me këtë, ju duhet ta gëlltisni

Shqipërinë dhe sa më shpejt, aq më mirë‖366

Në të gjitha epokat e llojet e regjimeve politike, Rusia është udhëhequr gjithnjë nga të

njëjtat parime sjelljeje ndaj kombit shqiptar, pra ose ta tërhiqte në orbitën e vet politike

sikurse ndodhi sidomos përgjatë gjysmës së parë të Luftës së Ftohtë, ose të ndikonte që

faktori shqiptar të defaktorizohej duke e goditur me të gjitha mjetet, si dhe ta mënjanonte

nga skena e zhvillimeve dhe ta bënte pre më të lehtë për farefisin e saj serbo-sllav në

Ballkan. Në këtë kuadër shtrohet pyetja: a ka pasur Rusia – përkatësisht ish Bashkimi

Sovjetik plane për pushtimin e Shqipërisë? Një pohim mund të bëhet me siguri: Gjatë

Luftës së Ftohtë, të dy palët, si Traktati i Varshavës, edhe NATO kishin plane lufte ndaj

njeri tjetrit, prandaj ajo kohë u quajt ―Luftë‖ pavarësisht se nuk plasi. Pra njeri nga

treguesit e Luftës ishte se të dyja palët kishin plane lufte, jo plane bashkëpunimi. Me këtë

logjikë, por edhe në një vëzhgim e informacion më të thellë, jo vetëm kishte plane, por

ishte krijuar e gjithë mbështetja për realizimin e tyre, sigurisht nga këndvështrimi

strategjik i secilës palë. Në këto vlerësime planesh, Traktati i Varshavës do mund ta jepte

goditjen kryesore përgjatë pllajave të Evropës Veriore e Qendrore dhe goditjen

ndihmuese do ta jepte në drejtim të Ballkanit. Pra, një sulm sovjetik vetëm ndaj

Shqipërisë ishte absurditet, për më tepër që kishim hapësira të ndërmjetme vendesh ―të

paangazhuara‖ siç ishte Ish Jugosllavia.

Por kishte instrumente të tjera me të cilën Rusia ―e bënte punën‖ në Shqipëri, edhe pse pa

ushtri. Një nga këta instrumente dhe madje ai me kohëzgjatje e e me rreze më të gjatë

veprimi ishte pushtimi ideologjik komunist që e kishte selinë drejtuese pikërisht në

Moskë. Një instrument tjetër ishte shërbimi i fshehtë. Një fakt historik është që, sa herë

që çështja shqiptare ka marrë iniciativa ngritjeje, aq herë është goditur që në rrënjë ose

këtu në Shqipëri, ose në Kosovë dhe pikërisht këtu ka qenë dora ruse.

Këto kanë qenë e janë dinamikat e përhershme ruso-shqiptare tej fasadës diplomatike apo

nostalgjive të mbetura nga ajo kohë e gjatë marrëdhëniesh mbi baza komuniste.

Sidoqoftë, një diplomaci efektive kërkon mbajtjen hapur të kanaleve të komunikimit edhe

me Rusinë. Dinamika e marrëdhënieve dypalëshe duhet ruajtur në nivelet më të mira të

mundshme, sepse Rusia është sidoqoftë një fuqi me peshë sidomos për të ardhmen

energjetike të Evropës e po ashtu në Këshillin e Sigurimit ku kemi interesa kombëtare për

të promovuar siç është njohja e Kosovës, etj.

6.4.6. Dinamika Shqipëri-BE

Nuk është një temë diskutimi e pikëpyetjesh që Shqipëria dhe shqiptarët janë pjesë

integrale e familjes së popujve të kontinentit Evropian. Gjithçka flet për këtë: qenësia,

përkatësia, gjeografia, fryma, përpjekjet, orientimi, kuadri gjenetik, historik dhe

tradicional. Të gjitha këto atribute që mund të përmblidhen në termin e vetëm ―identiteti

366

Shaqir Vukaj. ―Rusia dhe Kosova. (Shënime të një diplomati)‖. Tiranë 2007, f. 104.

209

Evropian‖ përbëjnë një dinamikë më vete, sepse, si rregull, familja, bashkësia, identiteti

janë një magnet natyral që tërheq njerëzit e popujt për t‘u zhvilluar. Këmbëngula në këto

atribute e jo thjeshtë apo vetëm pranimi i tyre si pasaportë apo si mëshirë, duhet të

shndërrohet në një kërkesë të përhershme, të pandryshueshme, të panegociueshme. Ky

është një kriter parimor, me të cilin nuk duhet dhe nuk mundet kurrë të ngatërrohen apo

të interferohen çështje të dorës së dytë sikurse janë përkatësitë fetare apo të tjera atribute

të kësaj kategorie. Vetë këmbëngula në këtë drejtim përbën një dinamikë më vete.

Evropa, orientimi Evropian është shpëtimi i kombit shqiptar. Çfarëdo orientim tjetër se

nuk është natyral e madje pikërisht pse nuk është i tillë, shkon për nga humbja e kombit.

Këtej, nga kjo filozofi kombëtare, buron edhe një qëndrim i domosdoshëm politik që

tashmë është në rrugë të mbarë: integrimi në organizatën e kombeve Evropiane,

Bashkimin Evropian. Përkatësia apo identiteti për të cilën u fol më sipër, është natyrisht

një dinamikë, por mund të renditej në dinamikën pasive. Që kjo dinamikë pasive të

shndërrohet në një aset jetësor duhet pikërisht një angazhim i përditshëm me të gjitha

instrumentet për t‘u ngritur në lartësinë e vlerave dhe të standardeve, të sjelljes dhe

ambicieve Evropiane.

Në rastin shqiptar të marrëdhënieve me Bashkimin Evropian dhe me Evropën në tërësi,

mund të vërehen dy kurse interesante komplementare:

Së pari, kursi që përzgjodhën vetë njerëzit, shqiptarët menjëherë pas rënies së regjimit të

vjetër e madje mund të themi se orientimi Evropian në atë kohë u shpall me forcën më të

madhe pikërisht gjatë ndryshimit të regjimit. Vetë parulla kryesore e shndërrimeve

demokratike ―E duam Shqipërinë si gjithë Evropa‖ përbënte thelbin e ndryshimit, të

orientimit të ri. Në plotësim të kësaj, emigrimi masiv i shqiptarëve i asaj kohe nuk pati

alternativë tjetër veç Evropës. Asnjë shqiptar, edhe pse të inkluduar dashakeqësisht nga

klane të caktuara Evropiane se gjoja shqiptarët janë të orientimit mysliman, nuk

përzgjodhi të emigrojë në vende të tjera lindore apo të botës islame. Përkundrazi, pa

përjashtim të gjithë emigruan në vendet Evropiane ku sot, pas një brezi, shumica

dërmuese janë përshtatur e madje integruar plotësisht e pa asnjë pengesë shpirtërore në

kulturën, vlerat dhe madje e dhe besimin fetar kristian, duke u rikthyer kështu thjeshtë tek

vetja e tyre historike. Qysh në vitet e para të shprehjes së vullnetit politik, shqiptarët ishin

dhe mbeten një komb entuziast lidhur me anëtarësimin e plotë të Shqipërisë në

Bashkimin Evropian. Sipas të gjitha sondazheve të kryera në këto njëzet e pesë vjet, 87

për qind e shqiptarëve shprehen se është e domosdoshme që Shqipëria të jetë e të bëhet

pjesë e BE-së. Ky orientim nuk ka ndryshuar asnjëherë edhe kur Bashkimi Evropian ka

kaluar apo kalon vështirësi, përçarje apo korrente dyshuese.

Së dyti, kursi politik, i qeverive që lindën pas zgjedhjeve demokratike. Partitë politike

dhe qeveritë që kanë dalë në këto 25 vjet post-komuniste kanë pasur natyrisht shumë

problematika dhe mungesa konsensusi, gjë që ka krijuar vështirësi ë zhvillimin e vendit.

Por për disa orientime bazë, midis të të cilave orientimi Evropian, ato kanë pasur

konsensus absolut, pavarësisht nga retorika apo orientimet politike.

210

Shqipëria u njoh si kandidat potencial qysh në Samitin e Zagrebit më 24 nëntor 2000. Që

nga ajo kohë, Shqipëria i është nënshtruar proceseve të shumta në funksion të integrimit

në Bashkimin Evropian. Mbyllja e negociatave në Qershor 2006 dhe nënshkrimi i

Marrëveshjes të Stabilizim Asociimit (MSA) midis Republikës së Shqipërisë nga njëra

anë dhe Komunitetit Evropian dhe Shteteve Anëtare të Bashkimit Evropian, të cilat patën

filluar më 31 janar 2003, shënon fillimin e një stadi të ri në këtë drejtim duke përfshirë

treguesit institucionalë, ligjorë, ekonomikë dhe socialë të Shqipërisë, me synim

harmonizimin e tyre me vlerat dhe standardet Evropiane. Nënshkrimi i MSA-së krijoi

kushte institucionale për një kuadër të ri marrëdhëniesh Shqipëri-BE, i cili do të vinte

përpara detyrash progresi për të dy palët.

Pikërisht matja e këtij progresi u shndërrua në atë që quhet ―Progress Report‖ – një

vlerësim tërësor vjetor dhe periodik të cilit i nënshtrohen të gjitha vendet aspirantë. Në

vlerësim të këtyre progreseve, në 1 Prill 2009 u arrit mbyllja e marrëveshjes së procesit të

liberalizimit të regjimit të vizave dhe në 15 dhjetor 2010, hyri në fuqi kalimi pa nevojën e

vizës së qytetarëve shqiptarë në zonën Shengen. Kjo do të thotë që, prej afro 5 vjetësh,

shqiptarët janë në kontakt të barabartë me Evropën, me mundësi të mëdha komunikimi e

shkëmbimi vlerash e idesh.

Në 28 prill 2009, Shqipëria aplikoi për anëtarësimin në familjen e madhe të Evropës së

Bashkuar dhe në 5 dhjetor 2013 Parlamenti Evropian miratoi një rezolutë, në të cilën i

bënte thirrje shteteve anëtare që, në procesin e aplikimit të Shqipërisë, formalisht ta

pranonin Shqipërinë si një vend kandidat dhe si rrjedhojë t‘i jepnin statusin e vendit

kandidat. Sikurse është e njohur, disa shtete si Danimarka dhe Holanda, shfaqën

kundërshtitë e tyre ndaj dhënies së statusit të vendit kandidat, për aq sa Shqipëria të

demonstrojë se është e aftë të çojë më tej kërkesat e shtruara në Raportet e Progresit.

Duke marrë parasysh që organizmi Evropian vepron me vullnet absolut të të gjithë

amtarëve, Këshilli i Bashkimit Evropian vendosi shtyrjen e vendimit lidhur me statusin

kandidat të Shqipërisë deri në qershor të vitit 2014.

Më 27 Qershor 2014, liderët e Bashkimit Evropian gjatë Samitit në Bruksel miratuan

statusin e vendit kandidat për Shqipërinë. Ky hap ndoqi atë të ministrave të jashtëm të BE

të cilët më 24 Qershor 2014 ranë dakord në Luksemburg për t‘i dhënë unanimisht statusin

e vendit kandidat Shqipërisë. Në përputhje me konkluzionet e 17 dhjetorit 2013, Këshilli

mirëpriti raportin e Komisionit Evropian të 4 Qershorit dhe, pas shqyrtimit të tij në lidhje

me progresin e vazhdueshëm të Shqipërisë, vendosi t‘i akordojë Shqipërisë statusin

kandidat. Pas dhënies së statusit kandidat, Këshilli nënvizoi se Shqipëria duhet të veprojë

me vendosmëri në përputhje me të gjitha rekomandimet e bëra në raportin e Komisionit

dhe të intensifikojë përpjekjet për të garantuar zbatimin e qëndrueshëm, gjithëpërfshirës

dhe koherent të prioriteteve kyçe, kryesisht për sa i takon reformës në administratën

publike, në gjyqësor dhe luftës kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit, e po ashtu

mbrojtjes të të drejtave të njeriut dhe politikave antidiskriminuese, duke përfshirë rajonet

minoritare, trajtimit të barabartë të tyre dhe zbatimin e së drejtës së pronësisë. Këshilli

211

theksoi rëndësinë që Shqipëria të intensifikojë përpjekjet antikorrupsion dhe zbatimin e

strategjisë dhe planveprimit në luftën ndaj korrupsionit, gjithashtu forcimin e

bashkëpunimit ndërmjet agjencive ligj-zbatuese dhe krijimit të një historiku të

qëndrueshëm të hetimeve, ndjekjeve penale dhe dënimeve në rastet e korrupsionit dhe

krimit të organizuar, në mënyrë të veçantë krimit të organizuar në emigracion,

përdorimin e dokumenteve false, pastrimin e parave, kultivimin e drogës dhe trafikun e

qenieve njerëzore. Këshilli gjithashtu nënvizon rëndësinë për Shqipërinë që të forcojë

pavarësinë, transparencën dhe besueshmërinë e gjyqësorit, duke përfshirë garantimin e

sigurive ligjore më të mëdha për operatorët ekonomikë dhe të rrisë besimin për

investitorët. Këshilli gjithashtu pret që Shqipëria të intensifikojë mbështetjen e saj për

reduktimin në kohë të presionit imigrator ndaj BE-së, përfshirë vazhdimin e përpjekjeve

të saj në përmbushjen e të gjitha kushteve për planit të veprimit të regjimin e vizave dhe

duke ndërmarrë hapa shtesë për adresimin e çështjeve të kërkimit të azilit nga shtetasit

shqiptarë. Këshilli përshëndeti Planveprimin mbi prioritetet kyçe që Shqipëria ka

ndërmarrë në lidhje me proceset e reformave strukturore në vazhdimësi dhe ndërtimin e

një historiku të zbatimit të tyre. Bazuar në këtë planveprim ftoi Komisionin të

intensifikojë mbështetjen, monitorimin dhe vlerësimin e proceseve reformuese të

Shqipërisë, përfshirë kontekstin e dialogut të nivelit të lartë për prioritetet kyçe dhe

përmes bashkëveprimit të ngushtë me shtetet anëtare (të BE-së). Kjo duhet të

përqendrohet në garantimin e rezultateve konkrete për të gjitha çështjet e

sipërpërmendura, të bazuara në rezultate të besueshme, të matshme në një fashë kohore të

caktuar dhe të dhëna e statistika të verifikueshme. Në këtë drejtim, Këshilli ftoi

Komisionin që të raportojë si faktor shtesë e paketës së zgjerimit dhe po ashtu mbi bazë

rezultatesh të arritura nga dialogu i Nivelit të Lartë, në një mënyrë gjithëpërfshirëse dhe

të detajuar, mbi progreset e Shqipërisë në prioritetet kyçe. Këshilli përshëndet

angazhimin e vazhdueshëm dhe konstruktiv të Shqipërisë në bashkëpunimin rajonal dhe

marrëdhënieve të fqinjësisë së mirë, si dhe në përputhje me Politikën e Përbashkët të

Politikës së Jashtme dhe Sigurisë së Bashkimit Evropian. Këshilli përsëriti se dialogu i

qëndrueshëm dhe i vazhdueshëm mes qeverisë dhe opozitës mbi reformat në lidhje me

BE-në do të mbetet një faktor i rëndësishëm për avancimin e Shqipërisë në rrugën e saj të

integrimit evropian.367

Shqipëria ka mbritur tashmë në një moment kyç të marrëdhënieve të saj me BE-në: ajo ka

përfituar statusin e vendit kandidat. Integrimi Evropian do të garantojë më tej stabilitetin

dhe prosperitetin e vendit, të cilat krahas përpjekjeve të brendshme, do të mbështeten

edhe me asistencën financiare përmes fondeve strukturore, të cilat do të ofrojnë

oportunitete të rja në fushën e biznesit për investimet e huaja në Shqipëri të tilla si, heqja

e kufizimeve në lidhje me lëvizjen e kapitaleve, lëvizja e lirë e kapitaleve në lidhje me

investimet direkt, liberalizimi i ofrimit të shërbimeve, vendosja e shoqërive tregtare në

367

Statusi: konkluzionet e plota për Shqipërinë, http://www.gazetatema.net/ëeb/2014/06/24/statusi-

konkluzionet-e-plota-per-shqiperine/

212

vendet respektive të palëve kontraktuese dhe ofrimi i shërbimeve. Përafrimi me

standardet Evropiane, të cilat tanimë janë një detyrim i padiskutueshëm, do të sjellë

përmirësime të mëdha në fushat e mbrojtjes të së drejtave të njeriut, luftës ndaj

korrupsionit, administrimin e financave publike, mbrojtjen sociale, sigurinë ushqimore e

mjedisore, etj. Aktualisht Bashkimi Evropian është partneri kryesor tregtar i Shqipërisë,

në vendet e të cilit shkojnë rreth 80% e eksporteve shqiptare. Ndërkohë, 65% e importeve

për në Shqipëri vijnë nga BE-ja. Sa më i plotë të jetë integrimi shqiptar në BE, aq më

shumë produktet shqiptare do të kenë akses në tregjet e mëdha Evropiane, sepse integrimi

sjell automatikisht heqjen e të gjitha detyrimeve doganore, kufizimeve sasiore dhe

masave me efekt të njëjtë me këto kufizime, duke stimuluar në këtë mënyrë inovacionin,

sipërmarrjen dhe diversifikimin e ekonomisë shqiptare. Integrimi Evropian do t‘iu ofrojë

qytetarëve shqiptarë mundësi shumë më të mëdha shkëmbimesh, arsimimi e, në mënyrë

të planifikuar, edhe punësimi për në vendet e BE.

Por pranimi i çdo vendi është njëherësh një efekt i ndërsjellët. Kjo do të thotë që edhe

BE-ja do të ketë përfitimet e veta kur Shqipëria i bashkohet asaj. Shqipëria është një vend

i vogël dhe jo me shumë kapacitete, por ajo gjithsesi mund të ofrojë shumë për vendet

dhe qytetarët e BE-së në fushën e turizmit, në fushën kulturore dhe sidomos mundësi

punësimi e hapje tregjesh në vend ku Shqipëria, një popull me moshë mesatare të re dhe

relativisht të kualifikuar me profesione të ndryshme, ofron shumë për kompanitë dhe

investitorët e huaj.368

Një përfitim më i madh akoma është fakti se Shqipëria, një vend tashmë anëtar i NATO-s

prej vitit 2009, është shndërruar në një partner të sigurt e të besueshëm të Evropës

Perëndimore në një rajon me problematika të shumta sigurie sikurse është Ballkani

Perëndimor. Shqipëri është shndërruar tashmë në një faktor pozitiv në fushën e sigurisë

dhe të bashkëpunimit bilateral e multilateral, duke përfshirë edhe fushën e mbrojtjes, të

sigurisë e atë ushtarake. Ndërkohë, toleranca dhe harmonia midis komuniteteve fetare në

368

Turizmi zë një vend tepër të rëndësishëm në të ardhurat vjetore të ekonomisë shqiptare. Në vitin 2012

Shqipërinë e vizituan afërsisht 4.2 milionë turistë, nga 500.000 në vitin 2005, kryesisht nga vendet fqinje

dhe të Bashkimit Evropian. Në vitin 2011 Shqipëria u rendit si një ndër destinacionet kryesore turistike në

botë për t‘u vizituar nga prestigjozia ―Lonely Planet‖. Industria e turizmit përqendrohet kryesisht përgjatë

bregdetit Adriatik dhe Jon, ku vlen të përmenden plazhet në të ashtuquajturën Riviera Shqiptare. Natyra i

ka falur Shqipërisë një faunë dhe florë të larmishme ku çdo vit e vizitojnë turistë të huaj kryesisht nga

Evropa Lindore, si nga Polonia dhe Republika Ceke.

Ekonomia shqiptare është kryesisht një ekonomi bujqësore, si një ndër burimet kryesore të punësimit dhe të

të ardhurave vjetore(rreth 20% të GDP-së), kryesisht prej financimeve të investitorëve të huaj, duke qenë se

pjesa më e madhe e popullsisë është e vendosur në zonat rurale. Pra fusha e bujqësisë është një tjetër sektor

që zë një vend mjaft të rëndësishëm në ekonominë shqiptare. Një bujqësi e zhvilluar do të thotë një

Shqipëri konkurruese në Evropë me anë të produkteve të saj, të cilat janë në përmbushje të plotë të të gjithë

standardeve Evropiane, përsa i përket sigurisë si të produktit ashtu edhe të konsumatorit.

Shqipëria është një nga vendet më të vjetra në Evropë, ku shqipja është një nga gjuhët më të veçanta dhe

më të vjetra të familjes indo – Evropiane. Gjithashtu Shqipëria ka një numër të madh pasurish kulturore dhe

monumentesh të kulturës të epokave të ndryshme të tilla si amfiteatrë, mozaikë, kisha, kështjella dhe kala,

qytete të vjetra, disa prej të cilave të shpallura monumente kulture të trashëgimisë botërore dhe të mbrojtura

nga UNESCO (Ardi Meci, Eseja Fituese e Konkursit në Kuadër të Ditës së Evropës 2014,

http://eurospeak.al/opinion/194-rrugetimi-drejt-be-se-cfare-jep-dhe-cfare-merr-shqiperia).

213

Shqipëri, përveçse është një pasuri kombëtare, përbën edhe një shembull paqeje,

mirëkuptimi, mirëbesimi dhe sigurie jo vetëm në kontinent, por edhe më gjerë, sidomos

me trajtat e rrezikshme që kanë marrë segmentet ekstreme të Islamizmit në botë.

Sikurse e vlerëson edhe Kadareja, shqiptarët pas një shkëputjeje të gjatë, po rikthehen më

në fund në kontinentin e tyre... ai është kahu i vetëm. Çdo kah tjetër nuk do të ishte veçse

një rrugë pa krye, një moskah...369

6.4.7. Dinamika Shqipëri-NATO

Ndër aktet e para ta politikës postkomuniste shqiptare ishte aplikimi për antarësim në

NATO, organizatën më të madhe dhe më përfaqësuese të sigurisë e të mbrojtjes jo vetëm

në Evropë. Në Qershor të vitit 1992, Shqipëria aplikon dhe pranohet zyrtarisht në

Këshillin e Bashkëpunimit të Atlantikut të Veriut. Më 19 Mars 1993, viziton Shqipërinë

për herë të parë një Sekretar i Përgjithshëm i NATO, Manfred Verner dhe po atë vit

Shqipëria pranohet anëtare e Asamblesë së Atlantikut të Veriut.

Në Janar 1994, NATO lëshoi dokumentin ftesë të Partneritetit për Paqe (PfP), duke e

përcaktuar atë si një program të drejtpërdrejtë dhe një mekanizëm praktik për të

transformuar marrëdhëniet ndërmjet NATO dhe shteteve jo anëtare, kryesisht të ―Bllokut

Lindor‖, që nuk përfshiheshin nën ―ombrellën e sigurisë‖ sipas artikullit 5 të saj. Në këtë

kuadër, Shqipëria do të ishte e para që do të aplikonte për të përftuar këtë status partneri

duke nënshkruar Dokumentin Kuadër të PfP dhe duke e kthyer Shqipërinë zyrtarisht një

anëtare të kësaj iniciative. Në mbështetje të këtyre hapave zyrtarë, në 3 Qershor 1994 u

krijua Shoqata e Atlantikut të Veriut në Shqipëri në të cilën morën pjesë rreth 80

intelektualë të fushave të ndryshme që do të shërbenin si një urë lidhjeje për të kuptuar e

shpjeguar më mirë dobitë dhe përfitimet e pranimit në NATO dhe për të sensibilizuar më

shumë dhe në kahjen e duhur opinionin publik shqiptar, i cili nga e kaluara komuniste

kishte trashëguar lloj-lloj aleancash artificiale.370

Më 22 Shtator 1994, Shqipëria paraqiti në NATO dokumentin e prezantimit të Shqipërisë

në PfP, ku deklaroi kapacitetet dhe kuadrin e bashkëpunimit si vend partner dhe më 25

Janar 1995 u miratua programi i parë individual i partneritetit (IPP) të Shqipërisë me

NATO.

Pas gati dy vjetësh përvoje njohjeje dhe bashkëpunimi me NATO-n, më 9 Qershor 1995

Shqipëria hodhi një hap më tej në procesin e integrimit në NATO, duke u përfshirë

zyrtarisht në procesin e planifikimit dhe rishikimit të partneritetit për paqe (PARP),

proces i cili krijoi kushte për të përfituar dhe aplikuar eksperiencën e NATO në fushën e

planifikimit të mbrojtjes. Duke marrë pjesë në ciklet periodike të PARP, Shqipëria nisi

369

http://www.gazetatema.net/web/2014/06/16/intervista-kadare-kurthi-serb-turqizimi-i-shqiptareve-

armiqesimi-me-evrope/ 370

Publiku shqiptar mbetet në treguesit më të lartë të mbështetjes së anëtarësimit të vendit në NATO dhe

pjesëmarrjes në misione të drejtura nga NATO jashtë rajonit. Sondazhet zyrtare nxjerrin një mbështetje

rreth 89% të shqiptarëve për NATO. (Faqja zyrtare e Ministrisë së Mbrojtjes, ―Historiku i marrëdhënieve

NATO-Shqipëri‖.

214

dhe zhvilloi shkëmbime të domosdoshme me NATO-n në fushat e informacionit dhe

marrjes më të hollësishme të ekspertizës për tërë fushat e mbrojtjes siç ishin politika e

mbrojtjes, zhvillimet për kontrollin demokratik të Forcave të Armatosura, forcat që

Shqipëria do të duhet të ofronte në dispozicion të NATO/PfP, planet përkatëse financiare,

etj.

Më 7 Korrik dhe 11 Tetor 1996, në selinë e NATO, u zhvilluan dy sesione të dialogut

individual NATO-Shqipëri. Më tej, në 30 Maj 1997, në Sintra të Portugalisë, Shqipëria

mori pjesë në takimin e parë të organizmit të ri që zëvendësoi NAÇ dhe që u quajt

Këshilli i Partneritetit Euroatlantik (EAPC). Në këtë takim, pala shqiptare shprehu

vullnetin që NATO të kontribuonte në procesin delikat të rindërtimit të ushtrisë shqiptare

sipas standardeve e koncepteve moderne bashkëkohore.

Viti 1998 do të ishte koha kur NATO u angazhua për herë të parë pas Luftës së Ftohtë në

një operacion luftarak tej zonës së saj të përgjegjësisë dhe pikërisht në një çështje që

lidhej me fatin kombëtar të shqiptarëve. Duke filluar nga muaji mars i atij viti Aleanca

shndërrohet në boshtin kryesor të koordinimit të përpjekjeve politike-ushtarake të

bashkësisë ndërkombëtare për zgjidhjen e krizës kosovare, duke përfshirë edhe opsionin

e përdorimit të forcës. Në këtë kuadër, pala shqiptare, këtë herë jo thjeshtë në pikëpamje

të ―hallit‖, por të partnerit serioz, u paraqiti vendeve të NATO shqetësimet dhe qëndrimet

e saj pas përkeqësimit të situatës në Kosovë. NATO, duke iu përgjigjur zhvillimeve

dramatike në Kosovë, vendosi zbatimin e një sërë masash konkrete ku u përfshi në

mënyrë të fuqishme edhe Shqipëria sidomos me vullnetin e fuqishëm politik, duke ofruar

hapësirat e saj tokësore, detare e ajrore, si dhe kapacitetet e mundshme operacionale

(zbulimit e informacionit), etj. Në këtë kuadër u organizua dhe u zhvillua një stërvitje e

përbashkët ajrore e NATO-s mbi Shqipëri e Maqedoni. Ndërkohë, u hap edhe një zyrë e

NATO/PfP në Tiranë.

Fushata ajrore e NATO kundër Serbisë, koordinuar me gatishmërinë e forcave tokësore të

saj në Mqedoni si dhe me ato në terren të UÇK-së, arriti të ndalojë fushatën kriminale të

spastrimit etnik të ndërmarrë nga regjimi i Millosheviçit. Pikërisht ky operacion, përbën

një pikë kulminante në historikun e marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe Aleancës. Gjatë

krizës së Kosovës, Shqipëria, praktikisht, mishëroi vullnetin politik dhe angazhimin

operacional sikur të ishte një vend antar i NATO-s. Do të ishte pikërisht ky kulm

marrëdhëniesh kur NATO do të instalonte në Shqipëri një nënkomandë (KOMMZË

Durrës) për mbështetjen e mëtejshme të misionit të saj në Kosovë. Shtabi i saj u integrua

në strukturën e KFOR dhe përbënte forcën e parë operacionale të NATO të dislokuar në

Shqipëri.

Pas Samitit të Washingtonit 23-24 prill 1999, Shqipëria u pranua si vend aspirant për

anëtarësim në NATO. Në këtë kuadër, ajo paraqiti në Nëntor 1999 për herë të parë Planin

e Veprimit për Anëtarësim (MAP). Për ta materializuar edhe më tej këtë vullnet politik si

dhe angazhimin konkret të saj në terren, në Gusht 2002, Shqipëria dërgon misionin e parë

në Afganistan (ISAF), me një kontigjent prej 23 vetash nga njësia elitare e saj, regjimenti

215

komando. Në vitin 2003, ajo dërgon misionin e vet të parë edhe në Irak, duke e trefishuar

kontributin me një kompani komando.

Në Samitin e Stambollit të vitit 2003, kryetarët e shteteve dhe qeverive e përshëndetën

Shqipërinë për progresin e ndjeshëm në reforma, rolin e saj konstruktiv në nxitjen e

stabilitetit rajonal dhe mbështetjen konkrete të dhënë për Aleancën. Në atë vit Shqipëria,

Kroacia dhe Maqedonia së bashku me SHBA nënshkruajnë ―Kartën e Adriatik 3 –

SHBA‖, e cila, sipas shembullit të ―Grupit të Vilnusit‖, u konsiderua si një nismë që do të

përgatiste hyrjen e të tre vendeve në NATO.

Gjatë viteve 2004 – 2008, Shqipëria vazhdoi procesin e konsultimeve me NATO-n në

takime të përvitshme në kuadër të MAP, PARP dhe Ministerialit të NATO/EACP etj. Për

herë të parë për Shqipërinë u përcaktuan objektiva konkrete partneriteti (43 të tilla) të

cilat përcaktonin masat për të aftësuar më tepër Forcat tona të Armatosura për të vepruar

e ndërvepruar operuar së bashku me forcat e Aleancës.

Marrja e ftesës së anëtarësimit në NATO në Samitin e Bukureshtit më 2 prill 2008 dhe

anëtarësimi me të drejta të plota në Samitin e Strasburg&Kehl, më 2 prill 2009, finalizoi

aspiratën, përpjekjet, angazhimet dhe kontributet shqiptare për anëtarësim në NATO. Me

marrjen e ftesën për anëtarësim në NATO në Samitin e Bukureshtit, Shqipëria përmbushi

një synim strategjik dhe një objektiv parësor të politikës së jashtme, duke avancuar

ndjeshëm në realizimin e interesave të saj kombëtare. Në themel të kësaj arritjeje

madhore, qëndroi klima e favorshme që ekzistonte në vendin tonë, si rezultat i

mbështetjes masive të opinionit publik për aspiratën e anëtarësimit, si dhe përpjekjet e

vazhdueshme të institucioneve tona në të gjitha fushat: politike, të mbrojtjes, ekonomike,

etj.

Menjëherë pas anëtarësimit, një proces tjetër u nisu për të bërë integrimin e plotë të

sigurisë e mbrojtjes në standardet e NATO-s, me qëllim ndërveprimin e plotë me

Aleancën. Pjesë e këtij plani është paketa me 49 objektiva force, të cilat përcaktojnë

detyrime konkrete për Forcat e Armatosura dhe struktura të tjera lidhur me kapacitetet

operacionale të cilat duhet të vihen në dispozicion të NATO për misionet aktuale dhe të

ardhshme. Kapaciteti kryesor që kërkohet është një ―Grup batalioni i lehtë‖ i cili

përfaqëson një ―Task Forcë‖ me përbërje rreth 1000 vetë, thelbi i të cilit është një

batalion këmbësorie i lehtë, i motorizuar, i mbështetur edhe me njësi më të vogla (nivel

kompanie apo toge) për shërbime zbulimi, mbështetje me zjarr, mbulim nga ajri, shërbim

policie ushtarake etj.

Aktualisht, Forcat e Armatosura Shqiptare kanë marrë e marrin pjesë në misionin ISAF të

NATO në Afganistan në disa rajone si Herat (me kontingjentin italian), Kabul (me

kontingjentin turk), Kandahar (në misione speciale me kontingjentin amerikan) etj. Në

total Shqipëria përfaqësohet me rreth 330 trupa shqiptare që veprojnë në zona të

ndryshme të Afganistanit. Në zbatim të angazhimit politik të Shqipërisë për të kontribuar

aktivisht në luftën kundër terrorizmit, Shqipëria është angazhuar edhe në operacione të

tjera të NATO-s, si ato kundër terrorizmit në Mesdhe, etj.

216

Anëtarësimi në NATO i Shqipërisë përbën një dinamikë të fuqishme sigurie e prej këtej

një dinamikë që krijon klimën e nevojshme për zhvillim më të madh të ekonomisë,

tregtisë, turizmit, investimeve të huaja, etj. Më konkretisht përfitimet lidhen me faktin që

Shqipëria bëhet pjesë e aleancës me te suksesshme të kohëve moderne; forcohet roli i

vendit në arenën ndërkombëtare; Shqipëria fiton më shumë peshë lobingu; Vendi bëhet

më i sigurt; jep garanci për investitorët e huaj; mundëson rritjen e investimeve të huaja në

vend; reformat për NATO-n ndikojnë fuqishëm edhe për objektivin tjetër atë të afrimit

me BE-në; në kushtet kur je anëtar i NATO-s, BE të konsideron si një partner më serioz

në negociata dhe në besim. Ndërkohë, vetë pranimi në NATO është një obligim më

shumë për të konsoliduar demokracinë në vend, për të forcuar shtetin ligjor, për të

forcuar institucionet, zhvillimin ekonomik, për të zhvilluar reforma të thella në të gjitha

drejtimet, për të zhvilluar biznesin vendas dhe për të rritur buxhetin e mbrojtjes si një

kusht serioz për të përmbushur angazhimet dhe detyrimet e anëtarësimit në NATO.

217

KREU VII - SFIDA SHANSE DHE PERSPEKTIVA GJEOPOLITIKE

7.1. Sfidë jo vetëm për Ballkanin

Në kohën e Luftës së Parë Ballkanike, Princi Gorcakov, Ministër i Jashtëm i Rusisë, duke

u përballur me ndjenjat Pan-Sllave i shkroi Bismark-ut se problemet e Ballkanit "nuk

janë as probleme të Gjermanisë dhe as probleme të Rusisë, por probleme Evropiane".

Bismark-u iu përgjigj me një shënim: "Qui parle Evrope a tort…c‘est un notion

géographique (të flasësh për Evropën ... është një nocion gjeografik)." Në kohën e kësaj

lufte pan-sllavizmi rus dhe shovinizmi Britanik ishin fryrë nga rrëfimet e barbarizmave të

motivuara etnikisht. Megjithatë në territoret e Ballkanit të kontrolluar nga Perandoria

Otomane zonat me besime fetare të përziera shpesh karakterizoheshin nga toleranca dhe

shekuj bashkëjetese afër njëri-tjetrit‖371

Ashtu sic thekson shkrimtari i madh Ismail Kadare: ―..është e qartë për gjithkënd se

stabiliteti në gadishullin ballkanik varet nga dy faktorë kryesorë: e para, nga vete popujt e

Ballkanit, dhe e dyta, nga Evropa (me saktë Evropa atlantike)‖372

.Pra, kur fati i diçkaje

varet nga dy pale, mirëkuptimi ose moskuptimi i të dyja palëve kthehet në faktor bazë për

zgjidhjen ose jo të problemeve. Shpesh thuhet se Ballkani nuk kuptohet nga Evropa, gjë

të cilën e thonë si evropiane, por edhe vetë ballkanasit. Popujt e Ballkanit kanë nostalgji

për Evropën, por bashkë me nostalgjinë ndjejnë nervozizëm e zemërim. Nervozizëm për

fajet e tyre, që s‘duan t‘i pranojnë, zemërim për harresën e gjatë të nënës kontinentale,

Evropës. Ajo gjithashtu, për një kohë të gjatë i është shmangur përgjegjësisë së saj.

Nga sa më sipër, mund të nxjerrim përfundimin se është vështirë të gjesh njerëz që të

flasin mirë për Gadishullin e Ballkanit. Evropa, e lodhur me Ballkanin ka bërë dhe bën

përpjekje ta përfshije atë në organizmat e saj. Në mbarë Ballkanin nga analistë të sferave

të ndryshme, shtrohen disa pyetje normale për këtë rajon: Çfarë statusi gëzojnë aktualisht

shtetet e këtij gadishulli?. Cila është pozita e tyre në hartën e re politike të Evropës?, dhe

më e rëndësishmja, cila do të jetë e ardhmja e tyre?. Kjo sot duket qartë pasi, të gjitha

shtetet e rajonit kanë nisur udhëtimin drejt proceseve të pakthyeshme të demokracisë së

vërtetë dhe Bashkimit Evropian. Sot popujt e Ballkanit përpiqen të rivendosin

marrëdhëniet e vjetra që i lidhin ata me kulturën, zakonet, doket, marrëdhënie me rrënjë

të thella në vendin ku jetojnë, por të shkatërruar nga luftërat e pafundme.

Mirëpo, sado e habitshme të duket, marrëdhëniet Evropë – Ballkan, sot duam apo nuk

duam ne, përsërisin diçka nga kjo lojë e vjetër. Në politikën e Evropës ndaj Ballkanit ka

patjetër rikujtime te vjetra, qofte romako–bizantine, qoftë otomano-habsburge. Nga gjithë

ky realitet mijëvjeçar ka mbetur ende ideja e paluajtshme, ajo e arbitrazhit.

Arbitrazhi euro-atlantik, megjithë mungesat që mund të ketë një arbitrazh, nuk është fyes,

përkundrazi është shpëtimtar. ―Për më se një shekull, rajoni i Ballkanit ka qenë aty ku

100

Braude dhe Levis , 1982; kampbell, 1998. 101

Kadare I. ― Ballkani i Jugut ― Tirane 2005 F. 15.

218

Evropa projektoi pushtetin dhe diferencimet e veta, aty ku nisën luftrat evropiane‖373

.

Paaftësia për të kontrolluar forcat centrifugale në ish Jugosllavi dhe për ti dalë para ose,

për të ndaluar shpërbërjen etnike të dhunshme të Jugosllavisë e shqetësoi seriozisht BE-

në, duke treguar kështu se NATO-ja mbetet i vetmi organizëm vërtet i besueshëm i

sigurisë në kontinent. Ballkani mund t‘i ofrojë Evropës një dhe të vetmin shans për të

zhvilluar politika të jashtme jetëgjata, rregullime në drejtim të sigurisë dhe mbrojtjes.

Në librin ―Ballkani Imagjinar― ndër të tjera thuhet se: ―... në klasifikimet gjeografike dhe

politike mbas Luftës së Dytë Botërore, një pjesë e Ballkanit kishte siguruar një vend të

padiskutueshëm në Evropën Lindore, të perceptuar nga Perëndimi si apendiks homogjen i

BRSS, një pjesë tjetër përfshihej vullnetshëm në Evropën Perëndimore, diçka e

pakonceptueshme kjo, përveçse në sajë të paranojës antikomuniste mbizotëruese. Me

zhdukjen e botës bipolare mbas 1989 Ballkani filloi të shfaqej sërish me etnicitet më vete,

ndonëse nën një emërtim që dukej si më neutral: Evropa Juglindore..‖ 374

.

Më tej vazhdon se,―... Ballkani është në Evropë, është i bardhë, është kryesisht i

krishterë .. ―375

. Akoma më bindshëm dhe më konkretisht e shpreh këtë fakt, autori i librit

―Historia e Ballkanit‖ i cili ndër të tjera thekson se ―.. Evropa pa shqiptaret, bullgarët,

grekët, rumunët, turqit, jugosllavët do të ishte e mangut, pra më e varfër‖376

Fitorja e Përendimit në Luftën e Ftohtë ka tejkaluar jo vetëm rregullin e vendosur në

Jaltë, por edhe sulmin që funksiononte sipas paqes së Versajës. Ai përcaktonte krijimin e

një brezi kushinetë midis Gjermanisë dhe Rusisë, i siguruar nga fuqitë Perëndimore

Evropiane, nga Franca dhe Anglia. Tani Evropës Lindore pothuajse nuk i shkon

ndërmend të mbrohet, por megjithatë, është fakt i njohur se shpesh herë, ndonëse jashtë

vëmendjes së të mëdhenjve të botës dhe jashtë tryezave vendimmarrëse, për fatet e tyre,

popujt dhe vendet e Ballkanit, gjithsesi kanë pasur, si për mirë ashtu edhe për keq mpakte

të padiskutueshme prej Fuqive Botërore, bile dhe Rajonale.

Pas Luftës së Dytë Botërore në vendet komuniste të gadishullit tonë, u vendos një sistem

i ri i diktuar nga Stalini dhe murtaja e tij komuniste. Dhe, ‖përpjekjet për demokraci

sollën përmbysjen e diktaturës që kishte përfshirë të gjithë Ballkanin me përjashtim të

Greqisë‖377

.

Vetë pozicioni gjeografik dhe ekonomik nga njëra anë, si dhe lidhjet dhe afrimitetet e

shumta me popuj dhe vende të ndryshme të Evropës dhe Botës nga ana tjetër, e bëjnë

rajonin e Ballkanit që të mos i shmanget kurrsesi prirjeve politike e gjeopolitike që

përfshijnë Evropën dhe mbarë botën.

Si duket, objektivi kryesor i perëndimit në Ballkan është stabilizimi i rajonit në një

mënyrë të tillë që të mos kërkojë ndërhyrjen direkt të forcave të drejtuara nga NATO apo

373

Cimic Pedrag, „ Ballkani i Jugut‖ F. 59 374

Todorova Maria. ― Ballkani imagjinar‖ 1997. F. 210. 375

Po aty. F. 279 376

Carstellan Georges ― Historia e Ballkanit ― 1991 F. 499 377

Carstellan Georges ― Historia e Ballkanit ― 1996 F. 492

219

prani civile ndërkombëtare dhe kanalizimin e saj drejt integrimit në institucionet Euro-

Atlantike.

Qysh nga vendosja e trupave amerikane në Kosovë më 1999, zyrtarët amerikanë kanë

mbajtur pozicionin se SHBA dhe forcat paqeruajtëse të saj hynë së bashku me ato

Evropiane në këtë rajon dhe do të largohen së bashku me to. Është vënë re gjithashtu se

me përmirësimin e situatës SHBA dhe aleatët e saj kanë ulur ndjeshëm numrin e trupave

të tyre. ―SHBA mund të jenë prezent në këtë rajon kryesisht nëpërmjet NATO-s dhe

ndihmës bilaterale në fusha të caktuara‖.378

Prandaj, me arsye shtrohet pyetja e sigurisë

në Ballkan pas largimit të forcave të SHBA (NATO) dhe atyre evropiane. Një problem i

madh në Ballkan aktualisht është nëse ka dhe kush do të plotësojë detyrat e sigurisë që

aktualisht po realizohen nga forcat ushtarake aleate.

Në Bosnjë, policia evropiane EUPOL, monitoron, inspekton dhe siguron këshillim ndaj

promovimit të forcave policore multietnike dhe profesionale që veprojnë sipas

standardeve evropiane. Zyra e Përfaqësuesit të Lartë (OHR) që është trupi (organi)

drejtues ndërkombëtar civil në Bosnjë është përpjekur të rrisë kontrollin qendror qeveritar

mbi policinë, duke reduktuar rolin e entiteteve gjysmë-autonome brenda Bosnjës.

Progresi drejt këtij qëllimi ka qenë i ngadalshëm, për shkak të rezistencës nga Republika

Serbe e Bosnjës, etniteti më i madh serb. Udhëheqësit e saj e shikojnë policinë si fortesën

më të madhe të fuqisë së tyre dhe nuk dëshirojnë ta lëshojnë këtë kontroll mbi të.

―Drejtuesit evropianë janë duke menduar një reduktim drastik të EUFOR-it madje

qëndrimi i vetëm një numri të vogël vëzhguesish‖.379

Forcat që do të ngelen duhet të

mbështesin reformën në fushën e mbrojtjes dhe mund të mos kenë më një rol paqeruajtës.

Gjermania, Franca dhe mbështetës të tjerë të kësaj lëvizje, theksojnë se pakësimi i

forcave kërkohet për të plotësuar dislokimet në Afganistan apo ndonjë vend tjetër. Ata

vlerësojnë se rreziku i konfliktit në Bosnjë është i vogël. Vendet e tjera evropiane janë

më të kujdesshme, duke thënë se tërheqja e EUFOR mund të jetë një sinjal i keq kur

situata politike në Bosnjë shihet jo shumë e qëndrueshme.

Në Dhjetor 2008, EULEX zëvendësoi policinë e OKB-së në Kosovë. Aktualisht EULEX

ka për mision kryesor sundimin e ligjit dhe atë në sfera më të ndjeshme siç është për

shembull korrupsioni dhe krimet e luftës, por edhe monitorimin dhe këshillimin e

organeve gjyqësore dhe Policisë së Kosovës. ―Ky mision sikurse edhe ai para tij UNMIK,

në vend se të merret me çështje konkrete dhe praktike që përputhet me misionin e tij ai

merret më shumë me çështje politike, kështu që lufta kundër korrupsionit e trumpetuar

me të madhe që nga ardhja e tyre në Kosovë nuk ka dhënë as për së afërmi rezultatet e

pritura‖.380

Prezenca e KFOR-it frenon një agresion të mundshëm ushtarak apo provokim ushtarak

kundër Kosovës, megjithëse një pushtim ndaj Kosovës nga ana e Serbisë duket të jetë pak

378

Ribaj.P Pujo, I Mjedisi i ardhshëm i sigurisë dhe ndikimet ndaj vendit tonë, Akademia e Mbrojtjes ―Spiro

Moisiu‖, 2010, f. 35. 379

www.dnevniavaz.info, 24.02.2011. 380

www.koha.net, 03.05.2011.

220

i mundshëm. Sidoqoftë, KFOR ka marrë pjesë në përballimin e dhunës apo trazirave në

pika të tilla të nxehta si në qytetin e ndarë të Mitrovicës në Kosovën Veriore, edhe pse

kontributi i tyre në situatën e tashmë në lidhje me bllokadat e rrugëve nga ana e serbëve

lokalë nuk është për lëvdata. KFOR mbikëqyr krijimin e ushtrisë së re të Kosovës FSK,

siç është parashikuar në planin Ahtisari. Shkurtime të numrit të pjesëtarëve të KFOR-it

po bëhen vazhdimisht e kjo si rezultat i një stabiliteti të rritur dhe gjithashtu si rezultat i

aftësimit të forcave vendore të sigurisë në marrjen e kompetencave shtesë në këtë sferë.

Ndërkohë, Forcat e Sigurisë së Kosovës do t‘i arrijnë kapacitetet e plota operacionale (më

2012) dhe pritej që nga viti 2013 kjo forcë definitivisht të marrë detyrat të cilat tani i

kryen KFOR-i. Gjithashtu, në bazë të vlerësimeve të përgjithshme edhe Policia e

Kosovës ka avancuar në arritjen e profesionalizmit dhe efikasitetit në punën e saj381

. Dy

forcat kryesore NATO dhe BE duhet të kenë qartësisht një rol drejtues në rajon, por kjo

do të duhej të bëhej nëpërmjet këshillimit dhe ndihmës, dhe jo nëpërmjet ushtrimit të

autoritetit direkt.

Ballkani po dëshmon se ka ndryshuar aktualitetin e vet gjeopolitik, ka shënuar përparime

të dukshme në disa aspekte të mentalitetit jetik dhe te fqinjësisë e të insistimit për

përfundimin e proceseve të nisura e të miratuara. Në këtë të vërtetë ballkanasit aktualisht

kanë të drejta dhe detyrime më të shtuara para Evropës, e cila fatmirësisht nuk është më

ajo e Dejtonit, por e Brukselit.

Historia e re e Ballkanit po e kapërcen epokën e filozofisë ―secili në pus të vet‖ dhe ka të

gjitha premisat për të sfiduar me pakthyeshmëri sentencën se ― prodhon histori më tepër

nga ç‘konsumon‖. Kjo histori e re ballkanike nuk nis nga imazhi i ri gjeopolitik, por nga

rrjedha e re e raporteve më të emancipuara të së drejtës qytetare brenda tërësisë

gadishullore. Për këtë arsye dhe vetëm përmes këtij thelbi, e sotmja ballkanike duhet parë

si linjë ku mund të prosperojë e ardhmja ballkanike pa konflikte drejt Evropianizimit te te

gjithë rajonit. E sotmja është vetëm në hapat e para pasi janë shumë pengesa deri në

realizimin e fundmë të saj. Sot, kryeçështja ballkanike mbetet Kosova.

Papërcaktueshmëria e statusit të saj ose më saktë, identiteti administrativ i saj, është

―thembra e Akilit‖ për integrimin e Ballkanit në Evropë.

Aktualisht janë krijuar kushtet për të ndryshuar. Ky opinion është jo vetëm në Ballkan,

por edhe në Evropë ku ka një klimë besimi lidhur me perspektivat e reja të saj, për të

qenë një kontinent në paqe dhe bashkekzistence miqësore në një komunitet me të gjitha

kombet. Ndarjet tashme pothuajse kanë përfunduar dhe duhet të mendojmë për një

Evropë nga pozita të reja, sepse Ballkani para se gjithash është një pjesë integrale e

Evropës.―S‘ka dyshim. Me një Ballkan të pastabilizuar Evropa do të ishte jo e plote‖382

.

381

Për më gjerë shih: Ribaj P. dhe Cami Sh., ―Lufta, Paqja, Siguria. Realitete ballkanike‖Vëllimi II,

Tiranë( Në proçesin e botimit), 2016, f.385-307 382

Puto Arben. ― Analisti i Ballkanit‖ Nr1 F.69.

221

7.2. Roli gjeopolitik dhe gjeostrategjik i Evropës në Ballkan:

Zhvillimet e fundit të shekullit vërtetuan se rajoni ka nevojë parësore për investime të

mëdha ekonomike të cilat do të ndihmojnë në integrimin e tij në bashkëpunimin

evropian. Zhvillimi ekonomik është rruga më e mirë për të parandaluar të gjitha ato

rreziqe të sigurisë që e kanë bazën e tyre tek varfëria. Rruga më e mundshme e

investimeve është ajo dypalëshe dhe me iniciativa rajonale, me donatorë dhe organizma

të specializuara si: FMN, BB e BE. Marrëveshjet dhe paktet do të kanalizojnë investime

në zbatim të projekteve kombëtare e rajonale.

Në Qershor 2003, në Samitin e BE në Selanik të Greqisë me vendet e Ballkanit

Perëndimor, Drejtuesit e BE njohën vendet e rajonit me perspektivën e tyre evropiane.

BE garantoi kandidimin për anëtarësim në BE të Kroacisë dhe Maqedonisë. Kroacia ka

bërë progres të mirë dhe iu bashkua BE-së në 2011. Problemet jo të vogla ekonomike dhe

një mosmarrëveshje për një periudhë të gjatë midis Maqedonisë dhe Greqisë për emrin,

ka qenë gjithashtu një faktor i rëndësishëm që ka mbajtur procesin të ngrirë. BE ka

realizuar Marrëveshjen e Stabilizimit dhe Asociimit me Shqipërinë dhe vendet e tjera të

rajonit. Mali i Zi e nënshkroi këtë Marrëveshje në 2007 dhe u pranua për aplikim në

anëtarësim në BE në vitin 2008. Po ashtu, BE nënshkroi Marrëveshjen e Stabilizim-

Asociimit me Serbinë në prill 2008. Lëvizja u realizua me qëllim mbështetjen e forcave

pro-perëndimore dhe pro-evropiane në Serbi në zgjedhjet parlamentare të Majit 2008.

Pasi Parlamenti Evropian aprovoi reformën ligjore policore në prill 2008, BE deklaroi se

mund të nënshkruante një Marrëveshje të Stabilizim Asociimit me Bosnjën në qershor të

po këtij viti. Para se Kosova të bëhej e pavarur, ajo mori pjesë në një Marrëveshje të

Stabilizim Asociimit si një mekanizëm që siguron më shumë këshillim dhe mbështetje,

me qëllim afrimin e Kosovës më afër BE-së. Tashmë që Kosova është e pavarur dhe

mund të merret në konsideratë një Marrëveshje e Stabilizim Asociimit.

Kriza globale ekonomike mund të ngadalësojë anëtarësimin e mundshëm në BE për të

gjitha vendet e rajonit më shumë për shkak të rritjes së rezistencës politike për zgjerim të

vendeve kryesore evropiane. BE vazhdon të ketë një interes thelbësor në stabilitetin e

Ballkanit. Problemet rajonale kanë një ndikim të rëndësishëm në vendet e BE-së në fusha

të tilla si: trafiku i drogës dhe njerëzve383

. Por, kohë pas kohe, BE i bën me dije rajonit se

ka perspektivë evropiane, kjo bëhet nganjëherë vetëm me deklarata, por nganjëherë edhe

me ndihmë konkrete. Kritikët theksuan zemërgjerësinë e BE-së ndaj vendeve të Evropës

Qendrore në ndihmën paraprake të dhënë, si dhe vendeve si Rumanisë dhe Bullgarisë, si

një model, që duhet të shërbente edhe për vendet e Ballkanit për rindërtimin e ekonomive

të tyre dhe sistemin gjyqësor me hapa më të shpejtë për të kapur kërkesat e anëtarësimit

dhe përafrimin e standardeve të jetesës me këto vende. Ndërkohë, trazirat ekonomike në

383

Efekti mund të jetë përkeqësues nëse rajoni përkeqësohet nga situata e sigurisë në drejtim të kaosit dhe

konfliktit. Disa ekspertë evropiane kritikojnë politikën aktuale të BE-së, për mungesë vizioni në

politikën e saj ndaj Ballkanit.

222

Greqi vetëm kanë nxjerrë në pah dobësitë dhe sfidat ekonomike të rajonit. Janë pikërisht

inbalancat makroekonomike të këtyre vendeve që i bëjnë ato të dobëta ndaj rreziqeve

përçuese të ekonomisë greke.

Efektet direkt dhe indirekte të krizës greke prekin në veçanti sektorin bankar, tregtinë,

investimet e huaja direkt dhe remitancat e emigrantëve.

Gjatë dy dekadave të fundit, bankat greke kanë ngritur një numër të konsiderueshëm

degësh në vendet e Evropës Juglindore. Bankat greke përfaqësojnë pothuajse 20% të

tregut financiar dhe bankar të rajonit. Ato luajnë një rol të rëndësishëm sidomos në

Bullgari (20%), Maqedoni (20%), Shqipëri (16%), Serbi (14%) dhe Rumani(12%)384

.

Nëse diskutojmë për tregtinë midis Evropës Juglindore dhe Greqisë, ajo ka rënë gjatë

viteve të fundit, dhe Greqia nuk është më midis destinacioneve kryesore për eksportet e

rajonit. Megjithatë, Greqia mbetet importuesi i dytë në vendet e rajonit. Kjo ka

përkeqësuar edhe më tej bilancin tregtar të vendeve. Recensioni ekonomik në Greqi ka

pasur një impakt negativ edhe te dërgesat e emigrantëve drejt vendeve të rajonit, duke

prekur sidomos Shqipërinë, Bullgarinë dhe Serbinë. Për më tepër, rikthimi i emigrantëve

ekonomikë në vendet e tyre të origjinës është një tjetër risk, që shton presionin ndaj

ekonomive të varfra të rajonit.

Për Evropën Juglindore, kriza greke do të ndikojë në prospektet dhe kohëzgjatjen e

integrimit të vendeve aspirantë në Bashkimin Evropian, dhe madje mund ta vërë atë edhe

në dyshim.

Drita e gjelbër për integrimin Evropian Evropës Juglindore i është premtuar në Samitin e

Selanikut, në vitin 2003. Do të ishte ironike nëse kriza greke do të çonte në një proces më

të gjatë integrimi për vendet aspirantë të rajonit të vogël.

Sot, gjeopolitika quhet një instrument i domosdoshëm në duart e politikanëve, strategëve

ushtarakë dhe diplomatëve. Si një koncept i përafërt me të mbahet edhe gjeostrategjia.

Ajo mund të përkufizohet si zbatim i gjeopolitikës në planifikimin ushtarak të nivelit të

lartë dhe si një përdorim sa më i mirë i mbrojtjes kombëtare e i burimeve luftarake. BE

ndjek një politik gjeopolitike sa i përket Evropës, duke përfshirë këtu edhe Ballkanin,

duke u munduar që të fus në gjirin e tij edhe shtetet e Ballkanit, por një politik

gjeostrategjike duke u bazuar edhe në aspektin ushtarak mungon ende. BE nuk zotëron

ende një ushtri të përbashkët përkundër faktit të lartpërmendur dhe zotimeve ushtarake,

kështu që ajo në këtë aspekt është e varur nga gjeostrategjia e NATO-s e cila udhëhiqet

nga SHBA. Në anën tjetër, diskutimet lidhur me pranimin e Turqisë në BE tregon, se

ende nuk është e përcaktuar si duhet, se ku janë saktë kufijtë e Evropës dhe se cilat shtete

duhet të pranohen në Bashkim. BE pretendon marrjen e më shumë përgjegjësive në botë

pa zotëruar mjetet e nevojshme institucionale, financiare dhe ato ushtarake. Mbi të gjitha,

duhet që BE të jetë e aftë të konkurrojë ekonomikisht me shtetet e tjera, siç janë SHBA

384

Për më gjërë shih: Valbona Zeneli, Impakti i krizës greke në Evropën Juglindore, publikuar në ―Modern

Diplomacy‖, dërguar për ―Panorama‖, shtator2015

223

dhe Kina. BE duhet që të përcaktojë strategjinë e sajë lidhur me zgjerimin, si dhe

zgjidhjen e konflikteve ndërkombëtare.

Në Luftën e Ftohtë, Evropa ishte përgatitur ta priste në qendër të kontinentit një përballje

strategjike me ish BS, pikërisht aty ku ndaheshin ish Gjermania Lindore me atë

Perëndimore. Jo në Ballkan. Por, e kundërta ngjau. Pikërisht kalimi i vështirë nga

koncepti ―i ngrirë‖ i mbrojtjes i Luftës së Ftohtë, në konceptin e sigurisë jashtë zone,

është një nga arsyet e përvojave të hidhura që përjetuan organizatat dhe institucionet

ndërkombëtare në Ballkan. Për sa kohë që Ballkani është lënë jashtë vëmendjes, po aq i

ka kushtuar shtrenjtë, jo vetëm rajonit, por gjithë Evropës. Historia tregoi se Ballkani

kishte qenë dhe aktualisht vijoi të mbetet ―poligoni‖ i testimit të Evropës për të ardhmen

e sigurisë rajonale e më gjerë. Nuk ka rajon tjetër të Evropës, ku rreziqet e destabilizimit

e të pasigurisë, deri në nivel strategjik, të kenë qenë kaq të mprehta. Shthurja e

përgjakshme e ish Jugosllavisë zbuloi kufizimet e Evropës dhe provoi sesa e dobët ishte

ajo në mungesën e unitetit dhe në paaftësinë e saj për të ndaluar luftën. Natyrisht që

Ballkani është i vështirë për arsyet që njihen. Por, këto vështirësi duket se i amplifikon

mungesa e vëmendjes, anashkalimi deri edhe paragjykimi apo mosbesimi ndaj vendeve të

tij. Shprehje e dukshme e këtyre komplekseve, është qëndrimi ndaj plotësimit të nevojave

të vendeve të rajonit me gaz e naftë, nga të cilat ekonomia e tyre e varfër varet në masë të

ndjeshme. Moska, historikisht e ka konsideruar Ballkanin pjesë të zonës së saj të

interesit. Sot, edhe pse Perandoria Ruse nuk ka lidhje të drejtpërdrejtë gjeografike me

rajonin, sikurse ka pasur në të kaluarën, vijon dhe do të vijojë të luajë me kartën e

pansllavizmit - përkatësisht të serbëve, si dhe kartën e promovimit të varësisë ekonomike

të vendeve të rajonit, duke përdorur burimet e energjisë, huat shtetërore, blerjen e tokave

dhe investimet në biznes për të fituar influencë politike.

Historia e Ballkanit ka treguar se kur çështjet e sigurisë së rajonit i kanë marrë në dorë

Fuqi të Mëdha demokratike, në bashkërendim me organizatat ndërkombëtare, atëherë

situatat e sigurisë janë mbajtur nën kontroll. Këtë e vërtetoi këmbëngulja amerikane në

rastin e Bosnjës në 1994, Kosovës në 1999; angazhimi Italian në Shqipëri në 1997, etj.

Ballkani është stabilizuar vetëm kur ka pasur gjithë-përfshirje të aktorëve kryesorë të

interesuar për këtë qëllim. Aktualisht, organizatat ndërkombëtare të angazhuara në

Ballkan, kanë ―gjuhë të përbashkët‖ në nivele konsultimi politik dhe në atë operacional

në terren. Ajo që mungon, megjithatë, është bashkërendimi efektiv në nivel strategjik, do

me thënë, vendosja e objektivave afatgjata për t‘u arritur dhe përcaktimi i instrumenteve

që duhen përdorur për këtë qëllim.

7.2.1. Gjermania drejt rolit dominues në BP

Dihet se lufta e Kosovës shënoi rikthimin e fuqishëm të Gjermanisë në parketin e

diplomacisë ndërkombëtare dhe rritjen e rolit të saj në Ballkan , respektivisht ishte fillimi

asaj , çfarë më vonë kancelari Gerhard Shrëder e quante ―detabuizmi‖ ushtarak. Pesha e

224

veçantë e diplomacisë gjermane, pos të tjerash, u evidentua në çështjet e definimit të

statusit të Kosovës përmes pranisë së saj në krye të institucioneve ndërkombëtare në

Kosovë Ndërsa gjermani Joachin Ryker ndodhej në krye të UMNIK-ut, diplomati tjetër

gjerman, Wolfgang Ishinger, ishte figure kyçe e përfaqësuese e politikës së jashtme

Evropiane në treshen negociuese për definimin e statusit të Kosovës Berlini zyrtar

gjithashtu kishte një detyrë të ndjeshme që në koordinim me Uashingtonin dhe Brukselin

që të përgatisë terrenin diplomatik për njohjen e pavarësisë së Kosovës385

.Po kështu roli I

Gjermanisë mbetet esencial për suksesin e misionit Evropian EULEX në Kosovë dhe për

sigurinë e shtetit të Kosovës me praninë e saj ushtarake në kuadër të KFOR-it, etj.

Ndërkohë, organizimi i Konferencës së Berlinit për Ballkanin Perëndimor më 28 gusht

2014 nën udhëheqjen e Kancelares gjermane, Angela Merkel, në përvjetorin e Luftës së

Parë Botërore përben një moment të ri politik për vendet e rajonit në kuptimin e

bashkëpunimit rajonal dhe të integrimit Evropian386

Konferenca e Ballkanit Perëndimor nën drejtimin e Gjermanisë është një lëvizje plot

maturi e largpamësi e Gjermanisë, që sot përbën lokomotivën drejtuese të Bashkimit

Evropian dhe shtetin më të fuqishëm të Evropës. Një lëvizje e tillë ka impaktin e saj

pozitiv si në rolin udhëheqës që Gjermania do të ruajë dhe forcojë në Evropë, por është

edhe një lëvizje e nevojshme për rajonin e Ballkanit, i cili akoma nuk po arrin të

integrohet plotësisht dhe në kohë me familjen Evropiane. Stadi i integrimit të vendeve të

këtij rajoni tregon qartë jo vetëm për problemet e funksionimit të demokracisë,

korrupsionit, krimit të organizuar, por edhe për tendencat e pushteteve autoritare për të

gjetur zgjidhje pragmatiste në interes të zgjatjes së pushtetit të tyre. Ballkani është rajoni

ku Gjermania mund të vazhdojë dhe të tregojë lidershipin e saj në këtë moment të

rëndësishëm për të ardhmen e BE dhe sigurimit Evropian.... Prioritetet e Gjermanisë ndaj

Ballkanit tregojnë që vizioni i saj në Evropë është i gjithanshëm dhe me një logjikë

vazhdimësie. Një rajon i pakonsoliduar, historikisht nën influencat ruse, austro-hungareze

e italiane, në një periudhë të gjatë kohe pjesë e Perandorisë Osmane, i cili shfaq tendenca

për të bashkëpunuar me çdo fuqi që i mundëson përkrahje. Projekti Evropian si i tërë nuk

mund të lejojë ―vrima të zeza‖ në hapësirën e tij gjeografike, Gjermania hedh një hap më

tej në çështjet e sigurimit Evropian, të cilat treguan që nuk janë të zgjidhura

përfundimisht pas konfliktit në Ukrainë dhe aneksimit të Krimesë. Duke qenë se procesi i

integrimit të plotë të këtij rajoni në Evropë do të vonojë për mëse një dekadë, Gjermania

nuk do të lejojë krijimin e zonave vulnerabël nga presionet në rritje të fuqive të reja

botërore, të cilat duan të rikrijojnë zonat e tyre të influencës. Fluktualiteti në

vendimmarrjen politike-ekonomike, nisur nga interesat e ditës, e vendeve të Ballkanit

Perëndimor, janë parë qartë në takimin e Bukureshtit, në rritjen e bashkëpunimit me

385

Për më gjërë shih:Sylë Ukshin, Roli I Gjermanisë së ribashkuar, Shqip, Tiranë, 2015,f.9. 386

Në konferencën e Berlinit morën pjesë kryeministrat dhe ministrat e jashtëm e të ekonomisë të të gjitha

shteteve të rajonit si dhe përfaqesuesit e Komisionit Evropian si dhe vendet e ardhshme mikëpritëse Austria

dhe Franca, përbën formën më të mirë të kremtimit të 100-vjetorit të LIB, e cila në Ballkan hapi zinxhirin e

luftrave e të konflikteve deri në shpërbërjen e plotë të Jugosllavisë së Versajës.

225

Republikën e Kinës. Investimet në rritje të Rusisë janë prezentë edhe në shumë zona të

tjera të Evropës Lindore dhe Jugore. Interesi për rajonin e Ballkanit vjen edhe si rezultat i

një strategjie të re energjetike për BE, duke qenë se ky rajon jo vetëm është i pasur me

rezerva energjetike, por dhe përbën një nyje gjeostrategjike për kalimin e gazit dhe naftës

nga Azia Qendrore dhe shërben si një urë lidhëse me Lindjen e Mesme. Nëpërmjet rajonit

të Ballkanit, Gjermania bëhet aktori i rëndësishëm në iniciativën e Mesdheut, deri tani

nën autoritetin zhvillues të Francës, Spanjës dhe Italisë, duke mundësuar praninë e tyre

në Mesdhe, si një pikë strategjike e interesave të Fuqive të Mëdha të këtij shekulli...

Lëvizjet në Bosnjë-Hercegovinë, Maqedoni, por edhe në vendet e tjera të Ballkanit, po

tregojnë se rajoni potencialisht mund të jetë një subjekt i prekur në të ardhmen nga

lëvizjet sociale. Nga ana tjetër, rreziku i terrorizmit ndërkombëtar është një tjetër

vëmendje që Evropa ka ndaj Ballkanit. Influencat fetare ekstremiste, rekrutimi i të rinjve

për të luftuar në Siri dhe Irak me organizata terroriste si ISIS, rrisin shqetësimin për

rikthimin e terrorizmit në Ballkan dhe nëpërmjet tij në të gjithë Evropën. Prandaj

Gjermania po merr këtë rol drejtues në Ballkan, për t‘u mundësuar vendeve të këtij rajoni

një të ardhme Evropiane, të evidentojë të ardhmen Evropiane kundrejt të gjitha

alternativave të tjera ataviste sllavo-ortodokse apo neo-otomane, të realizimit të

aspiratave të popujve të Ballkanit për t‘u bërë pjesë e Evropës, që klasat politike akoma

nuk ua kanë bërë të mundur. Në fund të fundit është moment kur nga Gjermania

kërkohet më shumë angazhim politik në fushën e jashtme, dhe ky është një moment kur

Gjermania si jashtë ashtu dhe Brenda BE-ka një ndikim vendimtar në procesin e

integrimit Evropian. Ky nuk është vetëm një rol I ri I Gjermanisë, por është dhe një

përgjegjësi e re ndërkombëtare që ka marrë përsipër, dhe që po u kërkohet nga

Evropianët, siç thotë Kissinger, këtij shteti 25 vjet pas ribashkimit.387

7.2.2. Ardhja e Kinës dhe BE-ja

Takimi i dhjetorit 2014 në Beograd i nivelit të lartë i udhëheqësve ekzekutivë të Ballkanit

së bashku me Kryeministrin kinez, ishte një ngjarje e jashtëzakonshme në planin

gjeopolitik dhe për të do vazhdojë të flitet shumë. ..Në një këndvështrim historik, kemi

një riafirmim të rolit ndikues në planin ekonomik të Kinës në Ballkan, duke i njohur

Serbisë një lloj roli qendror, megjithëse jokoordinues. Kur Kina e Mao Ce Dunit tentoi ta

bënte këtë në vitet ‗70, Enveri reagoi jo thjesht në ditarët e vet, por dhe në komunikimin

me kinezët388

. Ai nuk pranoi ta njihte këtë rol të rëndësishëm të Jugosllavisë së Titos dhe

as të përfshihej në kurrfarë aleance ekonomike apo ushtarake me të. Sot kur barrierat

ideologjike kanë rënë, drejtimi strategjik i politikës së jashtme kineze tregon vijimësi si

çdo shtet i madh i rëndësishëm në rrafsh botëror.

387

Po aty 388

Shih dhe: Hamit Kaba, Shqipëria dhe të Mëdhenjtë, Botime Klean, Tiranë, 2015,f.253-257

226

Pse kjo vijimësi? Me gjasë pse në Ballkanin si një zonë unike, në veçanti në hapësirat e

banuara nga shqiptarët në Maqedoni dhe Shqipëri, do të kalojnë rrugët e rëndësishme

botërore. Prej kohësh po flitet për një angazhim dhe të vendeve të Gjirit, pra dhe të Kinës

për të ndërtuar një korridor hekurudhor në gjurmët e rrugëve të famshme historike që

lidhin Azinë me Evropën. Do të përfaqësonte një ulje të madhe kostosh eliminimi i detit

në transportet e mëdha botërore dhe Kina po shfaqet si aktore e madhe globale me gjasë

pikërisht në këtë perspektivë.

Së dyti, Kina praktikisht është duke zëvendësuar Bashkimin Evropian në atë që do duhet

të ishte roli i vet: jo thjesht mbështetje për qeverisje të mirë, por ndihmë për zhvillim

ekonomik nëpërmjet mbështetjes infrastrukturore me kredi me interes të ulët që favorizon

pikërisht ndërlidhjen midis vendeve të Ballkanit në funksion të valorizimit pikërisht të

atij Korridori, pjesë e të cilit do të ishte dhe Korridori 8. Thuajse të gjitha projektet më të

rëndësishme që u prezantuan ngjanin se ishin në këtë funksion, megjithëse Shqipëria

prezantoi dhe projekte të tjera në vaditje, bujqësi etj389

.

Kina me ndikimin e vet, megjithëse fuqi e largët gjeografikisht, favorizoi me takimin e

Beogradit afrimin më të madh të vendeve të rajonit, edhe ky një mision tipik i Bashkimit

Evropian. Midis tyre u duk një relaksim i marrëdhënieve, siç ndodhi dhe mes Shqipërisë

e Serbisë, u firmosën marrëveshje bashkëpunimi ekonomik etj. Kina zëvendësoi

Bashkimin Evropian dhe në aspekte të tjera organizative. Në fund të fundit, pa marrë

parasysh se sa kohë dhe fuqi e jashtme politike është investuar në Ballkan, suksesi varet

nga prania e qeverisjes, së fortë dhe të qëndrueshme. Por, qeveritë e Ballkanit janë tejet të

dobëta. Në Bullgari, trazirat sociale në vitin 2013 e detyruan qeverinë të japë dorëheqjen.

Që atëherë, vendi ka kaluar nëpër disa probleme, qeveri jetëshkurtër që kanë qenë të

rrethuara nga mosmarrëveshjet e brendshme. Ndërkohë në Bosnje-Hercegovinë, paraliza

politike ka penguar bërjen e shumë reformave ekonomike dhe politike. Politika

ballkanike u mundëson Fuqive të huaja të rrisin ndikimin e tyre nëpërmjet mbështetjes

financiare dhe politike për qeveritë lokale. Por, brishtësia e shteteve të Ballkanit i pengon

ato që të orientohen me vendosmëri drejt një Fuqie të caktuar. Shumë nga vendet e

Ballkanit janë përpjekur të ruajnë një shkallë neutraliteti. Rivalitetet gjeopolitike dhe

konfliktet lokale në rajon kanë formuar historikisht një kombinim shpërthyes, duke nxitur

konflikte ushtarake si Lufta e Parë Botërore dhe disa luftëra të tjera në Ballkan. Sot, një

konkurrencë më e nuancuar po zhvillohet, me Fuqitë e Mëdha që përdorin ndikimin

ekonomik, bashkëpunimin në fushën e mbrojtjes dhe mbështetjen politike për të çuar

përpara qëllimet e tyre në rajon.

389

Për më gjërë shih: Nazarko, ―Panorama‖ e Shtunë, 20 Dhjetor, 2014

227

7.3. Kriteri politik–bosht përcaktues për harmonizimin e kritereve

të tjera

Përpara vitit 1993 që përkon me vendosjen e kritereve të Kopenhagës, për pranimin e një

vendi të ri në gjirin e BE-së mjaftonte që ai thjesht të vlerësohej se ishte Evropian dhe

demokratik që të çmohej se plotësonte kësisoj kërkesat më të mjaftueshme për t‘u bërë

antar i klubit. Kriteret dhe kërkesat ekonomike vinin pas atyre politike edhe pse thuhej që

anëtarët e rinj duhet të ishin të aftë dhe në pajtim me të ashtuquajturin ―acquis

communautaire.‖390

Në kriteret e Kopenhagës391

përfshihen tashmë tre blloqe kriteresh:

politike, ekonomike dhe ato të aftësisë për t‘u përshtatur me detyrimet e anëtarësimit.

Nga ana e tyre, kriteret politike të cilat rreshtohen në krye të listës përfshijnë kërkesën që

vendet anëtare duhet të jenë demokratike, të përdorin sundimin e ligjit, të respektojnë të

drejtat e njeriut dhe të ruajnë e mbrojnë minoritetet. Kemi kështu një kompozitë shumë

më të skanuar jo vetëm si lloje fushash, por edhe brendapërbrenda çdo fushe.

Kriteri i shprehur politik për pranim përcaktohet pak a shumë qysh me Deklaratën e

identitetit Evropian (1973) ku thuhet: ―Ndërtimi i një Evrope të bashkuar ...është i hapur

për vendet e tjera Evropiane të cilat ndajnë të njëjtat ideale dhe objektiva‖ (Neni 4).

Ndërsa në nenin 1 thuhet se ―Nëntëshja… është e vendosur të mbrojë parimet e

demokracisë përfaqësuese, mbretërimin e ligjit, drejtësisë sociale...dhe respektimin e të

drejtave njerëzore‖.

Sidoqoftë, edhe pse këto formulime përcaktojnë disa kufij për pranim, prapëseprapë

mbeten kritere të përgjithshme. Për këtë arsye, edhe kuptimet e tyre për integrim

anëtarësh të rinj lënë hapësira për interpretime. Përkundrazi, në Këshillin e Kopenhagenit

të vitit 1993 kriteret u përpunuan në atë mënyrë që të bënin të mundshme dy arsyetime

themelore, njeri prej të cilëve kishte të bënte me diferencat ekonomike e politike midis

vendeve kandidatë me ato anëtarë dhe që lidhej me nevojën që kandidatët të silleshin më

afër ―standardeve‖ qysh përpara pranimit 392

.

Rëndësinë e kritereve politike e shpreh edhe fakti se në të gjitha traktatet e mëparshme

Evropiane nuk është shprehur asnjë klauzolë e shkruar për rastin nëse njeri nga anëtarët

dëshiron apo duhet të largohet nga Bashkimi Evropian. Vetëm në Traktatin e fundit, në

atë të Lisbonës (2007) për herë të parë në historinë e BE u përfshinë edhe procedurat e

divorcimit të mundshëm me organizatën, duke shprehur shqetësimin e BE-së se ndonjë

apo disa shtete anëtarë në të ardhmen mund të vendosin të tërhiqen nga anëtarësimi

390

Acquis communautaire është një term francez që i referohet korpusit përmbledhës të ligjeve,

objektivave, rregullave themelore, politikave të cilat përgjithësisht formësojnë rendin ligjor të BE-së, që

përfshin të gjitha traktatet, rregulloret dhe direktivat e kaluara nga institucionet Evropiane, ashtu si edhe

gjykimet e bëra nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë. 391

(Doc/93/3): 392

Sarah Kahn-Nisser ―Drawing the line: the eu‘s political accession criteria and the construction of

membership‖, NYU School of Law New York, NY 10011, The Jean Monnet Working Paper Series ,

pg.11-12

www.JeanMonnetProgram.org.

228

nëqoftëse ata nuk janë në gjendje të përballojnë kompleksin e ―acquis

communautaire.‖393

Sikundër shihet, kriteri politik mbisundon, por gjithsesi ai është i pazgjidhshëm me të

ashtuquajturin ―acquis communautaire‖ që në vetvete përmbledh të gjitha kriteret në

kompleks. Madje po të shihen me vëmendje, ndërsa blloku politik përbën njërën nga

fushat me tre kërkesa themelore, dy fushat e tjera parashtrojnë 35 (tridhjetë e pesë)

kërkesa themelore, që lidhen me ekzistencën dhe funksionimin e ekonomisë së tregut,

kapacitetet për të shkuar krahas me presionin kompetitiv të forcës së tregut të BE-së,

aftësive për të marrë përsipër detyrimet e anëtarësimit (lëvizja e lirë e mallrave,

kapitaleve dhe e punëtorëve, si dhe kërkesa e standarde të tjera ligjore, ekonomike,

financiare, sociale, media, transport, energji, taksa, mjedisi e deri politikat rajonale e

politikat e jashtme, të sigurisë e të mbrojtjes, etj.)

Nga ana e tyre, vetë kriteret e grupit të dytë e të tretë përbëjnë prerrogativa dhe kontribute

për përmbushjen e kritereve politike. Vetë fakti që BE-ja funksionon si ekonomi në

mbarë botën duket sikur ―nuk pyet‖ shumë për kriterin politik. Por në situata të caktuara

kur cenohet e gjithë Evropa, del në plan të parë gjithnjë qëndrimi politik, siç ishte rasti

për qëndrimin ndaj Rusisë lidhur me Ukrainën.

Natyrisht zgjerimi i BE-së lidhet me interesa ekonomike, me tregje të mëdha, siç do të

mund të ishte, për shembull Turqia. Por pavarësisht nga interesat, në lojë futet jo vetëm

ekonomia, por edhe gjeografia, siguria e standardet politike Evropiane. Për këtë arsye,

edhe pse Turqia ka afro një çerek shekulli që ka aplikuar, përsëri në plan të parë dalin

pikërisht rezervat e mësipërme.

Më në fund, dara e kërkesave është shtrënguar edhe në procedurë. Sot, një vendi të

shpallur ―kandidat‖ i duhen mesatarisht rreth 10 vjet që të negociojë e të rinegociojë, të

japë prova pas provash deri në momentin e pranimit anëtar me të drejta të plota.

7.4. Siguria ekonomike si prioritet

―Siguria ekonomike‖po bëhet një shprehje gjithënjë dhe më e përdorshme, por dhr një

koncept pak i teorizuar në literaturën politiko-sociale. Ajo ka zgjeruar dimensionin e

sigurisë dhe përkon kryesisht me periudhën e pas Luftës së Ftohtë. Ajo ―rrjedh nga

zhvendosja respektive prej gjeopolitikës drejt gjeoekonomisë ..‖394

Siguria ekonomike nuk është një shqetësim i ri. Ky koncept ka ekzistuar për një kohë të

gjatë, megjithatë është ripërkufizuar si rrjedhojë e shpejtësisë së globalizimit. Sipas

Organizatës Botërore të Punës(ILO), siguria ekonomike përbëhet nga siguria sociale, që

është aksesi në infrastrukturën e nevojave bazike të lidhura me shëndetësinë, edukimin

dhe mbrojtjen sociale, si dhe siguria e lidhur me punësimin.

393

Laermans Huguette, Dr. Paul Roosens, ―THE ENLARGEMENT OF THE EVROPEAN UNION‖, 2009,

pg. 403, file:///C:/Users/User/Downloads/15_laermans_roosens%20(1).pdf 394

Për më gjerë shih dhe : Allan Collins, Studimet bashkohore të sigurisë, UET/Press, Tiranë,f.223-260

229

Në rajonin e trazuar të Ballkanit, siguria konsiderohej më parë në lidhje me rreziqet që

vinin përtej kufijve dhe konfliktet me shtetet e tjera. Sot, për shumicën e njerëzve në

rajon, siguria është shumë më e drejtpërdrejtë. Sfidat kryesore që rrezikojnë qytetarët çdo

ditë në Evropën Juglindore (EJL), janë varfëria, papunësia dhe korrupsioni. Njerëzit janë

të shqetësuar për sigurinë e të ardhurave personale, sigurinë shëndetësore dhe atë të

edukimit të fëmijëve të tyre.

Ekonomitë e EJL janë ende shumë larg ekonomive perëndimore. Të ardhurat dhe

standardet e jetesës janë shumë të ulëta. Të ardhurat mesatare të rajonit janë vetëm 36% e

vendeve të Bashkimit Evropian (BE). Papunësia është më e larta në Evropë, me një

mesatare prej 24 për qind në 2012-n, në disa vende i kalon 30 për qind. Më problematike

është papunësia te të rinjtë, që si mesatare kalon 50%, por në Kosovë kap 70%.395

Pabarazia në EJL është e frikshme; sidomos për disa vende, ku përqindja e popullsisë që

jetojnë me më pak se 5$ në ditë është në shifra alarmuese. Përkatësisht, 58% e popullsisë

në Shqipëri, 40% në Maqedoni, 30% në Kosovë, dhe vetëm 0.6% në Kroaci.

Por, pas një dekade rritjeje ekonomike, ajo erdhi në një fund të papritur në vitin 2009.

EJL vuajti nga reaksionet e krizës së eurozonës përmes rënies së tregtisë, investimeve,

financave dhe remitancave. PBB-ja rajonale u kontraktua me 5.9% në 2009-n, duke u

ndjekur nga një recesion i dyfishtë në vitin 2012, me një tjetër rënie prej 1.2%.396

Më domethënësi ndër kanalet përçuese të krizës në Ballkan ka qenë reduktimi prej 30% i

investimeve të huaja direkt (IHD), duke u ndjekur nga rënia e tregtisë me BE-në, sidomos

Italinë dhe Greqinë. Edhe rënia e dërgesave pati konsekuenca të dukshme për ekonomitë

e vogla të rajonit, duke rënduar situatën sociale.

Modeli i vjetër ekonomik në EJL është sfiduar tashmë. Zhvillimi ka qenë i udhëhequr nga

akumulimi i kapitalit fizik dhe financiar, duke neglizhuar atë njerëzor. Rikthimi në ritmet

ekonomike pozitive është më i komplikuar tashmë, kur ndryshimet strukturore duhet të

ndodhin në kohë shtrëngesash financiare.

Tërheqja e investimeve. Vendet e EJL nuk konsiderohen të jenë ekonomi që udhëhiqen

nga inovacioni dhe ky i fundit është i shtrenjtë.

Papunësia në rajon po shton barrën fiskale dhe rëndon sigurinë sociale dhe ekonomike.

Siguria e punës është e lidhur me të ardhurat, përfaqësimin, mundësitë dhe punësimin

produktiv.

. Institucionet ndërkombëtare argumentojnë se politikëbërësit nuk duhet të fokusohen

vetëm te rritja ekonomike, por te zhvillimi njerëzor, duke konsideruar njerëzit, mjetet dhe

qëllimin e këtij procesi. Investimet kryesore të qeverive për të mbështetur zhvillimin

duhet të jenë në edukim dhe infrastrukturë. Statistikat tregojnë se punësimi rritet me

nivelin e edukimit. Në mesatare rajonale, papunësia ndër personat me edukim universitar

është 50% e atyre me edukim të ulët. Por edhe edukimi i lartë mbetet problematik në

395

Valbona Zeneli, Profesore ne George C. Marshall Evropean Center for Security Studies. Artikulli eshte

perkthyer dhe marre me shkurtime nga Revista e Studimeve Evropia ne te Sigurise dhe mbrojtjes ― per

Concordiam‖http://www.panorama.com.al/2014/05/19/siguria-ekonomike-ne-ballkan/ 396

Po aty

230

rajon, në sasi dhe cilësi. Sipas Bankës Botërore, në vitin 2012, vetëm 15% e popullsisë në

rajon kishte edukim universitar krahasuar me 35% të niveleve të BE-së397

. Cilësia është

gjithashtu shumë e ulet, jo vetëm për shkak të shpenzimeve të ulëta të qeverive për

edukimin, por edhe strategjive jo të qarta.

Një vizion rajonal, jo shumë kohë më parë, shumë njerëz në Ballkan do të shikonin

integrimin rajonal si rrezik më shumë se mundësi. Sigurisht ky mentalitet provincial ka

ndryshuar. Vizioni i rindërtimit të rajonit, me rrënjët e tij në Planin Marshall të pas Luftës

së II botërore, shikon moszhvillimin dhe instabilitetin ekonomik si burimet më të mëdha

të instabilitetit rajonal. Siguria ekonomike dhe prosperiteti janë kritike për të krijuar ura

midis vendeve dhe lehtësuar mosbesimin midis fqinjëve. Bashkëpunimi stimulon

prosperitet ekonomik dhe ul shanset për konflikt. Historia e Evropës Perëndimore ka

treguar se ndërvarësia e tregtisë dhe investimeve ka fuqinë të zvogëlojë dhe eliminojë

përplasjet nacionalistike. Liderët rajonale duhet të jenë vizionare për të kuptuar

avantazhet e bashkëpunimit ekonomik. Joshja e një të ardhmeje të përbashkët në BE i

motivon vendet për t‘u zhvilluar, duke e parë Evropianizimin si një ndryshim

modernizues. Por, bashkëpunimi rajonal është edhe parakusht për integrimin në BE.

Megjithëse rruga e integrimit Evropian ka qenë me pengesa për disa nga vendet, sidomos

për shkak të korrupsionit dhe krimit të organizuar, bashkëpunimi me BE-në në këto

procese ka qenë vendimtar për ndërtimin e kapaciteteve institucionale. Bashkëpunimi më

i mirë rajonal do të zvogëlonte instabilitetin në Ballkan, një nga shqetësimet kryesore të

investitorëve. Por, rindërtimi i rajonit mbi baza të forta dhe të qëndrueshme kërkon mbi

të gjitha investim në edukim dhe njohuri për zhvillim ekonomik rajonal. Veprimi ndryshe

thjesht do të bënte që popullsia e rajonit të humbte një mundësi të vlefshme dhe të

zvarritej në tranzicion.

7.4.1. Investimet e Huaja Direkt (IHD) si një tregues

Investimet e Huaja Direkt janë një fenomen relativisht i ri, i cili ka pasur një zhvillim të

hovshëm në rritje në vitet në vazhdim. Nxitur nga ndryshimi teknologjik, konkurrenca

globale dhe liberalizimi i tregjeve, investimet e huaja direkt luajnë një rol kyç në procesin

e integrimit global ekonomik. Ato krijojnë efekte si në vendet pritëse ashtu dhe në ato

investuese. Efektet në vendet pritëse janë të rëndësishme si për nga shumllojshmëria e

tyre ashtu dhe për nga rëndësia ekonomike, politike dhe sociale që ato gjenerojnë.

Çështja e Investimeve te Huaja Direkt, është një çështje me shume rëndësi, jo vetëm ne

kontekstin global, por ne veçanti për vendet e BP, sidomos Kosovës, shpesh here edhe e

trumbetuar si çështje politike. Gjithësesi, rritja e investimeve të huaja është objektiv kyç

për zhvillimin ekonomik të një vendi dhe prioritet strategjik i qeverive.Stabiliteti politik

dhe ai makroekonomik është një nga çështjet kyç përsa i përket vendimit lidhur me

investimet e huaja potenciale. Mospatja e një stabiliteti politik e bën një vend shumë pak

397

Po aty

231

tërheqës ndaj investitorëve të huaj, pavarësisht avantazheve të tjera që mund të ofrojë

ai398

.

Treguesit e flukseve të IHD-ve të paraqitur grafikisht

Grafiku i parë ka marrë si indikator për nivelin botëror flukset hyrse të IHD-ve në varësi

të periudhave kohore, një grafik tjetër që është pasqyruar nga UNCTAD ka marrë si

element fluksin e IHD-ve në varësi të llojit të ekonomisë së vendit të tilla si vendet e

zhvilluara dhe vendet në zhvillim.

Tabela 10: Flukset hyrse të IHD-ve në nivel botëror

Në bazë të këtij grafiku të nxjerr nga OCED për flukset hyrëse të IHD-ve ndër vite nga viti

1990 deri në vitin 2013 ajo që vëmë re është fakti që këto flukse në botë gjatë segmenti

kohorë ka pësuar variacione duke pësuar rritje dhe ulje në varësi të periudhave vjetore.

Pavarësisht se flukset hyrëse të IHD-ve u rritën në 2011 në bazë të statistikave të OECD në

vitin 2012 ulje sërish të nivelit të përgjithshëm botëror të IHD-ve dhe në 2013, IHD-të nuk

kanë vazhduar me ulje të pasuar nga viti 2012 por janë rimëkëmbur pasi vija e kurbës është

përmirësuar duke u rritur. Në bazë të këtij grafiku kemi të pasqyruar edhe situatën fluksit

hyrëse të IHD-ve në EU, kjo kurbë është e njëjtë në shumë vite me kurbën e flukseve

hyrëse të IHD-ve në botë por me disa ndryshime të vogla.

7.4.2. Investimet e huaja direkt në Evropën Juglindore

7.4.2.1. Vendet e EJL - specifikat e këtij rajoni

Në vijim, para se të fillojmë me analizën po japim disa informacione pasqyrues përsa i

përket Evropës Juglindore, eksplorimin dhe determinimin e investimeve të huaja direkte

(IHD) brënda tetë ekonomive në tranzicion të Evropës Juglindore (EJL) : gjashtë shtetet e

Ballkanit Perëndimorë të tilla si Shqipëria, Bosnje – Hercegovina, Kroacia, Maqedonia,

398

Schneider, F. and Frey, B. (1985) ―Economic and Political Determinants of Foreign Direct Investment,‖

Ëorld Development, vol. 13, pp. 161-175

232

Serbia, Kosovë dhe Mali i Zi399

, gjithashtu Bullgaria dhe Rumania. Këto vende si

Bullgaria dhe Rumania në krahasim me vendet e tjera të tranzicionit u bënë anëtare të

BE në vitin 2007, ndërsa në vendet e BP kemi edhe Kroacinë që është bërë pjes e BE më

1 qershor 2013

Ecuria makroekonomike ishte mjaft e paqëndrueshme, e ndikuar thellë nga konfliktet dhe

luftërat civile gjatë pjesës më të madhe të periudhës së tranzicionit.

Duke theksuar faktin që këto vende kanë një sektor privat në nivelet minimale të

zhvillimit dhe nga ana tjetër një sektor publik jo të reformuar sa duhet në stabilitetin e

brendshëm të organizimit. Një problem tjetër me të cilat hasen këto vendet është përhapja

në një shkallë të gjerë e ekonomisë informale dhe problem mjaftë të theksuara në

ekzekutimin dhe zbatimin e ligjit në teren.

Duke i marrë këto pikëpamje si plotësuese të njëra-tjetrës dhe si ide përfaqësuese në

botën akademike, krahasimi i tyre me realitetet politike në shoqëritë ish-komuniste të

Evropës Juglindore krijon një fushë të zgjeruar studimi, me dallime midis vendeve të

ndryshme. Ideja se, ndryshimi demokratik i vitit 1990 ishte i barabartë me demokracinë,

rezultoi të ishte utopike. Në praktikë, dallimi midis Lindjes dhe Perëndimit nuk janë

vetëm në këndvështrimin politik; ky dallim ekziston në këndvështimin ekonomike,

sociale, strukturore dhe në mënyrën e mendimit dhe sjelljes politike.

Ky është dhe shkaku që kjo periudhë transitore ka sjellë shpeshherë kriza politike, të

panjohura prej kohësh në pjesën perëndimore. Luftërat etnike në Jugosllavi, krizat

politike dhe ekonomike në Shqipëri, Bullgari, Maqedoni apo edhe Rumania, problemet e

mëdha të rotacionit normal politik në këto vende, si dhe në Kroaci, Serbi, etj, janë tiparet

lindore që këto vende janë duke i përjetuar pas viteve të ‘90, ndërkohë që këto tipare që

vendet lindore i kalojnë sot shtetet perëndimore i kanë tejkaluar pas Luftës II Botërore.

Themi se nga vitet 2000 - 2008 ekonomitë e Ballkanit Perëndimor përjetuan rritje të

shpejtë, inflacion modest, dhe rritje të stabilitetit makro-ekonomik. Fillimi i krizës

ekonomike botërore, megjithatë, pësoi një rënie të mprehtë në tregtinë e jashtme dhe në

prodhimin industrial në të gjithë rajonin. Kriza nënvizoi faktin se rritja e gjallë para vitit

2008 është mbështetur në një masë të madhe në llogaritë rrjedhëse të jashtme financiare -

veçanërisht llogaritë rrjedhëse të IHD dhe transferuat ndërkombëtare të kapitalit që

kompensuan tregtinë e madhe dhe të paqëndrueshme dhe defiçitet e llogarisë aktuale.

Prandaj, kriza ekonomike e 2008 - es i detyroi qeveritë në rajon për të bërë zgjedhje të

politikave të cilat do të kenë implikime për konkurrencën e tyre afat-gjate. Për të

ndihmuar qeveritë e Ballkanit Perëndimor në hartimin dhe zbatimin e atyre politikave,

Marrëveshja për Investime e OBEZH për Evropën Juglindore (MI OBEZH) ka

399

Mali i Zi dhe Serbia dikur ishte pjesë e Republikës Federale të Ish- Jugosllavisë, në bazë të kushtetutës

së vitit 1992 pas shpërbërjes së Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë, u bë shndërimi në

Bashkimin Shtetëror të Serbisë dhe Malit të Zi në vitin 2003; Në qershor 2006 Serbia dhe Mali i Zi u bënë

dy shtete të pavarura nga njëra tjetra. Provinca Jugore e Serbisë, Kosova, mbeti zyrtarisht pjesë e Serbisë

pas konfliktit të vitit 1999 (sipas Rezolutës 1244 të KS të OKB-së), por në shkurt 2008 Kosova shpalli

pavarësinë politike.

233

implementuar një projekt tre vjeçar të financuar nga BE të quajtur Iniciativa Rajonale për

Konkurrencë (IRK). Qëllimi i IRK është për të ndihmuar qeveritë në rajon me hartimin e

politikave të qëndrueshme ekonomike për të mbështetur inovacionin dhe zhvillimin e

kapitalit njerëzor. Midis viteve 2010 dhe 2013, IRK ka udhëhequr projekte pilot në shtatë

ekonomitë e Ballkanit Perëndimor: Shqipëri, Bosnje dhe Hercegovinë, Kroaci, Ish-

Republika Jugosllave e Maqedonisë, Kosova, Mali i Zi dhe Serbia.

Gjithësesi, investimi i huaj direkt (IHD) është vendimtar për rritjen ekonomike dhe

zhvillimin, në veçanti për një ekonomi të vogël që ende nuk ka arritur standardet

teknologjike botërore. Pas fillimit të krizës globale financiare në vitin 2008 dhe

shkurtimeve të mprehta në hyrjet e IHD, në shumicën e ekonomive të Ballkanit

Perëndimor, një rimëkëmbje modeste filloi në vitin 2011 (shih Figurën 1.9). Kosova ka

dëshmuar një rritje në IHD prej 311 milion euro në vitin 2010, e cila është e barabartë me

5.6% të BPV-së. Kjo përfaqëson një rritje prej 10% në 2009

Tabela 11: IHD në rajonin e EJL

7.4.2.2. IHD-të në rajonin e EJL

Investimet e huaja direkt janë bërë gjithnjë edhe më të rëndësishme si një nga format

bazë në rritjen financiare dhe investimin në vendet pritëse. IHD konsiderohen të

dëshirueshme për disa arsye ndër të tjerat për faktin se ai është një mjet shumë i

rëndësishëm për zhvillimin ekonomik p.sh. nëpërmjet ndikime pozitive në bilancin e

pagesave, promovimin e eksporteve, duke rritur nr e të punësuarve dhe transferimin e një

grup të madh të burimeve - financiare, teknologjike, organizative etj, një promotor i

stabilitetit ekonomik.

Duke i dhënë një rëndësi të madhe investimeve të huaja direkt vendet e EJL hynë në një

konkurs për ti tërhequr këto investime. Si e theksuam edhe më lartë vendet e EJL të cilat,

234

deri në fillim të viteve 1990 ishin të mbyllura për IHD, tani janë ndër ekonomitë më

proaktive në zhvillim përsa i përket politikat të formave të ndryshme për tërheqjen e

IHD-ve, dhe po shfaqin veten e tyre si lojtar të rëndësishëm në ‗Garën‘ e Unionit

Evropian për IHD-të.

Aksionet e IHD-ve në nivelin botëror në vitin 2006 ishte pothuajse $ 12000000000000

në krahasim me vetëm $ 1500000000000 në vitin 1989. Brenda kësaj periudhe, pesha e

vendeve në zhvillim dhe vendeve në tranzicion në nivelin global rezervat e IHD-ve janë

rritur (nga 20.5% në 1990 në 30% në vitin 2006) (UNCTAD, 2007). Aktiviteti ekonomik

në nivel global gjatë vitit 2012 kishte zhvillime pozitive por se të kufizuara si rezultat i

zhvillimeve të ngadalshme në eurozonë.

Gjatë vitit 2012, ekonomia e SHBA-ve u karakterizua me performancë pozitive dhe me

rritje më të lartë se në vitin 2011. Në anën tjetër ekonomia e eurozonës gjatë kësaj

periudhe u ballafaqua me recesion prej 0.6 përqind si pasojë e dobësimit të konsumit të

brendshëm dhe investimeve, shtrëngimit të politikave fiskale dhe papunësisë në rritje.

Rrjedhimisht, rritja ekonomike në nivel global gjatë vitit 2012 ishte 3.2 përqind, rritje kjo

e nxitur kryesisht nga vendet në zhvillim dhe SHBA-të.

Këto zhvillime u reflektuan edhe në vendet e EJL-së duke ndikuar në tkurrje të kërkesës

së brendshme si dhe rënie të eksporteve. Përveç këtyre, rajoni gjatë vitit 2012 u

ballafaqua me rënie substanciale të Investimeve të Huaja Direkt (IHD), por edhe

zvogëlim të dërgesave të emigrantëve. Si rezultat i këtyre zhvillimeve por edhe kujdesit

të shtuar të bankave në kreditim, aktiviteti ekonomik në EJL shënoj rënie prej 0.2

përqind400

.

Gjatë viteve 1990 – 2004, vendet e Evropës Juglindore, si grup, kanë tërhequr shumë më

pak IHD sesa vendet në tranzicion të Evropës Qendrore. Shqipëria, Bosnja dhe

Hercegovina, dhe ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë janë pothuajse në të njëjtin

nivel, me ecurinë më të dobët në rajon përsa i përket IHD-së

Në pjesën më të madhe të rasteve, vendet e Evropën Juglindore kanë shpenzime të larta

publike, administratë shtetërore joefikase, investime të dobëta në punët kërkimore dhe të

zhvillimit dhe probleme serioze në lidhje me cilësinë e arsimit. Një shkak që ka ndikuar

në uljen e prodhimit të brendshëm bruto(GDP-se), në rritjen e nivelit të papunësisë,

rritjen e defiçitit, mungesës së likuiditetit në sektorin real në të gjithë Ballkanin

Perëndimor është si pasojë e krizës globale ekonomike.

Kriza globale ekonomike ka rezultuar vetëm në ulje të mëtejshme të prodhimit të

brendshëm bruto (GDP-së), rritjen e deficitit, papunësisë, mungesën e likuiditetit në

sektorin real në të gjithë Evropën Juglindore. Shembulli më dramatik është Kroacia, e

cila ka pasur problemin e borxhit të jashtëm për vite me radhë. Ne 2009 GDP kroate arriti

në rreth 39 miliardë euro/Borxhi i jashtëm në fund të vitit 2008 arriti në 39.1 bilionë euro,

dhe për herë të parë në histori ishte më i madh se GDP vjetore401

.

400

Raporti vjetor 2012, Banka Qendërore e Kosovës 401

Report of Croatian National Bank 2009.

235

Në fund të vitit 2009 pesha e investimeve të huaja direkt (IHD) ndaj produktit të

brendshëm bruto (PBB) në Shqipëri ka qenë më e larta në rajon (8.1%), e ndjekur nga

Kroacia (4.61%), Serbia (4.5%), Maqedonia (2.7%) dhe Bosnja dhe Hercegovina (1.4%).

Vihet re se rritja e IHD-ve gjatë tre viteve të fundit në Shqipëri, është shoqëruar me uljen

e IHD-ve për vendet e tjera të rajonit. Gjatë kësaj periudhe përllogaritje që është marrë në

shqyrtim vlerën maksimale të IHD-ve ndaj PBB-së e ka arritur Serbia në 2006 me shifrën

(17%) dhe po ky vend ka arritur vlerën minimale të IHD-ve ndaj PBB-së në vitin 2000

me shifrën (0.85 %). Investimet e huaja direkt janë një nga treguesit më të rëndësishëm

dhe me mjaftë rëndësi për të treguar vlerën e besimit të investitorit të huaj kundrejt vendit

pritës dhe janë në raport të drejt të uljes në kushtet e krizave ekonomike dhe politike dhe

rriten në kushtet e përmirësimit të ambientit ekonomik dhe politik402

.

Maqedonia 5 herë më pakë investime se Shqipëria. Investimet në Maqedoni janë

zvogëluar dhe as në vitet e ardhshme nuk mund të paralajmërohet ndonjë farë rritje

ekonomike por pritet të ketë trend rënie. Ky konkluzion është nxjerrë nga ekspertët e

ekonomisë duke u bazuar në mosinteresimin e vendit për të tërhequr investitor të huaj

edhe pse në vend ka një numër të madh të zonave industriale.

Sipas tyre, investimet e huaja direkt në vend por edhe më gjerë bazohen në

―përmirësimin e mjedisit të biznesit, krijimin e sigurisë në shtet dhe privatizimin e

kompanive të mëdha që më parë ishin në pronësi të shtetit‘‘. Të dhënat tregojnë se

investimet në Maqedoni llogariten si më të varfrat dhe më të paktat në krahasim me

vendet e rajonit për arsyen se në vitin 2009 në Maqedoni janë investuar vetëm 181

milionë euro, në Shqipëri janë investuar rreth 565 milion euro dhe po në të njëjtin vit në

Kosovë janë investuar 310 milion euro.

Në Shqipëri gjatë vitit 2009 Investimet e Huaja Direkt (IHD) u rritën për 45 % në

krahasim me vitin 2008 , kurse vetëm në gjysmën e parë të vitit 2009 në Shqipëri janë

investuar 565 milionë euro nga 351 milionë euro që ishin një vit më parë. Edhe në

Kosovë situata qëndron shumë më mirë se në Maqedoni pasi që investimet gjatë vitit

2009 ishin rreth 310 milionë euro edhe pse një vitë më parë ishin 30 % më të larta që do

të thotë rreth 355 milionë euro.

Kemi lënë mbrapa një 2013 me probleme te theksuara ekonomike. Për qëllim të këtij

punimi do të trajtojmë gjendjen e investimeve të huaja direkt ne vendet e Evropës

Juglindore403

. Vendet e Evropës Juglindore kanë qenë jo vetëm të prekur nga krizat e

ndryshme politike, ekonomike dhe sociale por edhe ndajnë ndërmjet tyre karakteristika të

tjera të përbashkëta të ekonomive në tranzicion të tilla si, niveli dhe ritmet e zhvillimit

dhe shtrembërimi i ekonomisë së tregut. Kushtet ekonomike që ka tani Evropa po

pengojnë përsëri aktivitetin ekonomik dhe po kufizojnë të ardhurat e qeverive në këto

vende.. Në Raportin e Rregullt Ekonomik për Evropën Juglindore të Bankës Botërore, u

402

Slavica Penev, Matija Rojevc – ‗‘Foreing Direct Investment and the Investment Climate in South-

East Evrope‘‘, Belgarde, September 25, 2009. 403

Shqipëri, Bosnje-Hercegovinë, Kroaci, Serbi, Mali I Zi, Bullgari, Maqedoni, Rumani, Kosovë.

236

pohua se ekonomia e Evropës Juglindore filloi të rimëkëmbej nga recesioni i 2012 duke u

rritur mesatarisht në 2.2 % në 2013. Ky raport u shpreh edhe për parashikimet në të

ardhmen, duke thënë se ekonomia do të rritet me 1.9 % në 2014 dhe 2.6 % në 2015 falë

rritjes së kërkesës së jashtme. Përmbytjet e fundit që ndodhën në rajon e zbehën paksa

shpresën për këtë rritje ekonomike.

Përmbytjet që ndodhën në Bosnje dhe në Serbi për shkak të reshjeve në Maj 2014,

shkaktuan krizë humanitare me dhjetëra të vdekur. Padyshim kjo situatë, humbjet në

njerëz dhe dëmet ekonomike e ngadalësuan ritmin e rritjes ekonomike. Në vitin 2013,

secili nga të shtetet e Evropës Juglindore shënoi ritme pozitive rritjeje. Rritje në nivelin 3

përqind ose më shumë u shënua në Kosovë, Ish Republikën Jugosllave të Maqedonisë

dhe në Malin e Zi. Viti i mbarë bujqësor dhe rritja e industrisë kanë mbështetur

aktivitetin ekonomik të rajonit në të gjitha shtetet.

Tabela 12: Rritja reale e PBB në rajonin e EJL

Shtetet e Evropës Juglindore gjenden përballe disa fakteve, niveli i borxhit publik shumë

i lartë, presionet e financimit, të dyja këto fakte të çojnë në një drejtim, Evropa dhe të

adaptoje programe të gjëra të konsolidimit fiskal për të ndryshuar situatën me borxhet.

Faktorë të tjerë që ndikojnë në nivelin ekonomik të këtyre vendeve janë krizat ekonomikë

të Greqisë. Sigurisht kjo lloj krize do të bëjë që autoritetet tju kërkojnë bankave që të

rrisin rezervat e tyre dhe ta bëjnë sektorin më rezistent.

Në vitin 2013, Evropa Juglindore filloi të rimëkëmbej nga recesioni,‖ ―Rritja ekonomike

u bë e mundur falë kërkesës në rritje për eksportet e rajonit nga shtetet me të ardhura të

larta, veçanërisht nga shtetet e Bashkimit Evropian (BE)404

404

Ellen Goldstein, Drejtore e Bankës Botërore për Evropën Juglindore.

237

Sipas raportit, eksportet janë rritur me afro 17 përqind në vitin 2013, të kryesuara nga një

rritje e shpejtë në eksportet serbe. Rritja kryesore në vitin 2013 ka ardhur nga eksportimi

i makinerive dhe i pajisjeve të transportit, kryesisht nga Serbia dhe nga Maqedonia.

Ndërkohë mineralet e djegshme të eksportuara nga Shqipëria dhe Mali i Zi ishin shumë

domethënëse për këto dy vende, ndërsa metalet bazë zunë rreth çerekun e eksporteve nga

Kosova në vitin 2013.

Në kontrast, kërkesa e brendshme e rajonit u tkurr në vitin 2013. Një problem tjetër në

këtë drejtim është që niveli i papunësisë dhe varfërisë janë më të larta në Evropën

Juglindore se në çdo vend tjetër të Evropës. Kërkesa e brendshme është vënë më shumë

nën trysni nga ulja e remitancave në rajon në vitit 2013, duke reflektuar një rimëkëmbje

ekonomike ende të plogësht dhe mbizotërim të papunësisë së lartë në shtetet e BE-së. Me

pak vende të reja pune të hapura, ulje të remitancave dhe kreditim të kufizuar në

ekonomi, të ardhurat e familjeve dhe fitimet e kompanive nuk ishin në gjendje të nxisnin

konsumin e brendshëm ose investimet në rajon. ―Në tërësi, ndërsa rimëkëmbja ka sjellë

rritje, shtetet në rajon kanë akses të kufizuar në përkthimin e rimëkëmbjes ekonomike në

vende të reja pune,‖405 ―Papunësia ka qenë shumë e lartë në rajon, me nivel mesatar

prej mbi 24 përqind në vitin 2013.

Nivelet e vazhdueshme të larta të papunësisë dhe papunësia kronike kanë mbizotëruar

ndërmjet grupeve të cenueshme, të tillë si të rinjtë, gratë, dhe personat me aftësi të ulëta.‖

Sipas raportit, sfidat janë ende të pranishme dhe kërkojnë veprime në sektorët financiarë

dhe fiskalë. Zbutja e huave të këqija të larta dhe në rritje, rifillimi i rritjes së kreditimit

për bizneset huamarrës, vendosmëria për përpjekje konsoliduese për të ruajtur bilancin

fiskal dhe ulja e borxhit publik do të çonin në përshpejtimin e aktivitetit ekonomik. Për të

mbështetur rritjen në rajon, vendet duhet të forcojnë më tej themelet e brendshme makro-

ekonomike që ndihmojnë prodhimin dhe rrisin rezistencën ndaj trazirave të jashtme.

Për më tepër, rimëkëmbja ekonomike e kohëve të fundit përbën një mundësi për të rinisur

reformat strukturore të nevojitura prej shumë kohe. Përparësitë për rritje dhe për hapjen e

vendeve të reja të punës përfshijnë stabilizim makro-ekonomik dhe fiskal, përmirësim të

konkurrueshmërisë dhe të konektivitetit, rritje të aftësive dhe të produktivitetit të punës,

dhe forcim të qeverisjes dhe të antikorrupsionit.

Paralelisht me rimëkëmbjen, ka ardhur koha që vëmendja të përqendrohet në krijimin e

një klime investimesh nxitëse të rritjes së mbështetur në eksporte dhe konektivitetit.‖

7.5. Siguria Energjetike si vlera më e madhe e Ballkani Perëndimor

Konflikti në Ukrainë përpos krizës së gazit minon dhe një çështje të rëndësishme të BE-

së, - Politikën e Fqinjësisë Evropiane (Evropen Neighbourhood Policy). PFE e krijuar në

2004 është konsideruar si alternativa e gjeopolitikës tradicionale duke përfshirë 16 vendet

405

Gallina A Vincelette, Ekonomiste Kryesore dhe një ndër autoret e RRrE-së EJL-në.

238

e Afrikës Veriore, Lindjes së Mesme dhe Evropës Lindore.406

10 vjet më vonë PFE është

në prag dështimi. Në lindje, PFE ka krijuar konkurrencë me Rusinë dhe është e qartë se

BE nuk po fiton pasi po dëshmojmë shtete/krahina që po ngrihen, pavarësohen sipas

dëshirës së Rusisë. Në jug gjithashtu, ndryshimet dramatike politike dhe ngritja e

aktorëve të rinj si ISIl, ISIS kërcënojnë fuqimisht angazhimin e pakët të BE-së në këto

shtete dhe objektivin e saj për një rajon të sigurt në kufijtë e saj.

Në këtë kontekst të gjerë është e qartë që BE nuk dëshiron në Ballkanin Perëndimor

―xhepa pasigurie‖ sipas fjalëve të Janusz Bugajski-t në librin Kthimi i Ballkanit.407

Prandaj, Konferenca BE-Ballkani Perëndimor në Berlin me pjesëmarrjen e shteteve të

Shqipërisë, Maqedonisë, Serbisë, Bosnjës, Kosovës, Malit të Zi, Kroacisë, Sllovenisë dhe

Kancelares Gjermane Merkel, Kancelarit Austriak, Presidentit të Komisionit Evropian

Barroso dhe Komisionerit të Energjisë Oettinger merr rëndësi të veçantë dhe në këtë

prizëm.408

Moto-ja kryesore e konferencës ishte ―ndryshim përmes kontakteve‖ në tre

kolona kryesore e shprehur dhe ne deklaratën përmbyllëse: forcimi i qeverisjes së mirë

(lufta kundër korrupsionit, sundimi i ligjit), bashkëpunimi rajonal dhe rritja e prosperitetit

përmes rritjes së zhvillimit të qëndrueshëm.409

Jude Dempsey nga Carnegie Evrope duke lavdëruar Kancelaren Merkel për thirrjen e

konferencës BE-Ballkani Perëndimor shprehet se:― ...nëse do të braktisej agjenda e

reformave, niveli i lartë i papunësisë në rajon (mesatarisht 25 përqind), korrupsioni

endemik, qeverisja e dobët do të forconin pozitat e populistëve dhe nacionalistëve.

Destabiliteti do të pasonte. Kjo nuk është ajo çka BE-ja ka nevojë në oborrin e saj duke

marrë në konsideratë se çfarë po ndodh në qoshet lindore dhe jugore të BE-së‖.410

Në fakt, destabiliteti të cilit i referohet Dempsey ka të bëjë më frikën e zhvendosjes së

aksit të konfliktit nga Ukraina drejt Ballkanit, ku ekzistojnë çështje bilaterale dhe

territoriale. Por për të kuptuar konferencën e Berlinit është e rëndësishme të kuptohet

Samiti i Minskut i mbajtur në 26 Gusht mes Rusisë dhe Ukrainës. Në Minsk palët

shpalosën pretendimet e tyre për çështje si: i) embargo e ushqimeve; ii) strategjia

zgjeruese e Rusisë; iii) dhe sovraniteti i Ukrainës.411

Qëndrimet e kundërta, ashtu si

pritej, mes Putin dhe Poroshenko nuk sollën ndonjë rezultat. Takimi i Minsk-ut pati dhe

fitues, veçse fituesi nuk ndodhej në takim. Roli asnjanës dhe i qetë i Turqisë përgjatë

krizës së Ukranës u shfaq nga Ahmet Davutoglu kryeministri i ardhshëm i Turqisë, i cili

406

EUEA, ―Evropen Neighbourhood Policy 2004‖; 407

J. Bugajski, ―Return of the Balkans: Challenges to Evropean Integration and US Disengagement‖,

Strategic Studies Institute, May 2013, fq.25 408

German Federal Foreign Ofice, ―Western Balkan Conference in Berlin: Committment to the Evropean

Perspective‖, 28 August 2014;

http://ww.auswaertiges-

amt.de/EN/Evropa/westlicherBalkan/AktuelleArtikel/140828_Westbalkankonferenz.html 409

The German Federal Governemnt, ―Final Declaration by the Chair of the Conference on the Western

Balkans‖, Press Release No.288/2014, 28 August 2014 410

Jude Dempsey, ―Don‘t forget Western Balkan‖, CarniegeEvrope, 28 August 2014;

http://carnegieEvrope.eu/strategicEvrope/ 411

Euroactiv, ―Putin shakes hand with Poroshenko but no solution found‖, 26 August 2014;

239

do të shprehej një ditë pas takimit të Minsk-ut për rëndësinë e takimit dhe oportunitetet

që i paraqiteshin Turqisë për furnizimin me energji të BE pas mosmarrëveshjeve të

mëdha mes Ukrainës dhe Rusisë. 412

Konflikti mes Rusisë dhe Ukrainës dhe planet për ndërtimin e Unionit Euroaziatik janë të

papranueshme për BE, rrjedhimisht Rusia do të kërkojë anashkalimin e Ukrainës si vend

transit i energjisë. Turqia përbën aksin kryesor Jug Lindje të korridorit të energjisë dhe

Turqia do të mbajë kartën kryesore si me Perëndimin ashtu dhe Lindjen. Koridori Jugor i

Gazit që kalon përmes hapësirës anadolliane do të jetë nyja kryesore për transitin e

energjisë nga Kaukazi drejt Evropës dhe si mënyra e vetme e diversifikimit të energjisë

për BE413

.

Në këtë kontekst merr rëndësi Ballkani Perëndimor dhe pozicioni i tij gjeo-strategjik do

të shërbejë për tranzitin e energjisë dhe tubacioneve që rrjedhin nga Kaukazi, Kaspiku

përmes Turqisë drejt BE-së. Kjo u nënkuptua dhe në deklaratën përmbyllëse të samitit

BE-Ballkani Perëndimor ku u konkludua se: ―...shtetet pjesëmarrëse bien dakord që

politika energjetike Evropiane është e rëndësisë së lartë për vendet e Ballkanit

Perëndimor. Bashkëpunimi rajonal brenda kuadrit të Komunitetit të Energjisë për

Evropën Juglindore është një komponent i rëndësishëm, veçanërisht përsa i përket

sigurisë energjetike, efiçencës energjetike dhe mbrojtjes së klimës. Vendet e Ballkanit

Perëndimor do të vazhdojnë të punojnë intensivisht në avancimin e mëtejshëm të

Komunitetit të Energjisë dhe në tejkalimin e pengesave në zbatim‖.414

Por, pavarësisht pranimit – apo kandidimit për pranim në BE, Ballkani Perëndimor është

i përçarë përsa i përket energjisë dhe punon kundra vlerave dhe rregullave të BE-së.

Mosfunksionimi ligjor, proteksionizmi dhe korrupsioni i madh i mbartur nga komunizmi

janë si nja ―magnet‖ kundra BE-së. Ky problem shtohet më tepër, kur marrim në

konsideratë rolin e Rusisë në rajon që ka zotëruar një sërë asetesh dhe privatizimesh që

lidhen me infrastrukturën energjetike në rajon. Treguesi më i drejtpërdrejt është projekti

South Stream. Ballkani Perëndimor mund të shërbejë si një alternativë e fuqishme për

diversifikimin e furnizimit me energji të BE-së duke marrë në konsideratë:

- krijimin e një terminali LNG Krk në Kroaci i cili do të mundësonte futjen në treg

të një sasie prej 5 miliardë metra kub në vit (mmk/v) me mundësi zhvillimi deri në 15

mmkv;

- ndërtimi i tubacionit ndërlidhës dykrahësh mes Kroacisë-Hungarisë që do të

mundësonte transportin e një sasie prej 1.5-2.5 mmkv më mundësi zgjerimi deri në 6.5

mmkv;415

412

Dr.Cemil Etem, ―Russia, EU and Davutoglu‘s term in Turkey‖, Turkey Agenda, 28 August 2014;

http://www.turkeyagenda.com/russia-eu-and-davutoglus-term-in-turkey-1086.html 413

Për më gjrë shih dhe : Revista Marrëdhënie Ndërkombëtare, Qëndra Hapsirë, Tiranë, Nr,11. F.53-78 414

The German Federal Governemnt, ―Final Declaration by the Chair of the Conference on the Western

Balkans‖, Press Release No.288/2014, 28 August 2014 fq.3 415

OSW. A Croatian-Hungarian Gas Interconnector has been put into operation, Center for Eastern Studies,

(2011) Warsaw

240

- zbulimi i rezervave të reja në tokë dhe det si në;

- hapja e korridorit energjetik përmes TAP i cili do të transportojë 10 mmkv përmes

Greqisë-Shqipërisë-Italisë me potencial zgjerimi në 20 mmkv në ardhmen nga burimet që

mund të vijnë nga Azerbajxhani dhe Iraku;416

- ndërtimi i tubacionit IAP që mund të siguronte 5 miliardë metra kub etj.

Por situata në fakt është përkeqësuar nga dy faktorë të rëndësishëm. Së pari, interesat

ruse shfrytëzojnë sistemin e korruptuar dhe ligjin e dobët, e cila e gërshetuar me interesat

tregtare të tyre kërkojnë ta mbajnë rajonin të varur në furnizimin me burimet ruse. Së

dyti, sistemi i korruptuar dhe mungesa e ligjit promovojnë proteksionizmin në sistemin

energjetik dhe nuk lejojnë hapjen e tregut energjetik ndaj BE-së, ku firmat dhe bizneset

mund të investojnë për lidhjen e rrjetit me atë të BE-së.

Megjithëse vendet e rajonit janë anëtarë të Komunitetit të Energjisë duke përfshirë

Ukrainën dhe Moldavinë, vendet janë gjithmonë në shkelje te legjislacionit të traktatit

dhe nuk zbatojnë detyrimet që rrjedhin prej tij. Rast flagrant është ai i Serbisë ku

megjithëse paketa e tretë energjetike përcakton qartë sistemin e ―unbundling‖ për

infrastrukturën energjetike dhe tubacionet, nuk merren masa për ndalimin e ndërtimit të

Southstream. Për më tepër marrëveshja e Serbisë me Gazprom në 2008, ku i kaloi 51% të

aseteve të kompanisë shtetërore Serbiagas është i vetmi rast në rajon ku asnjë shtet tjetër i

përfshirë në South Stream se ka pranuar.

Pyetja është si ka mundësi që një vend aspirant për anëtarësim në BE, edhe pse veç

kandidat nuk respekton legjislacionin e BE, duke rritur në këtë mënyrë varësinë

energjetike të vendit të vet dhe në këtë mënyrë varësinë energjetike të bllokut ku kërkon

të bëjë pjesë?

Ndërsa Kroacia akoma nuk ka filluar ndërtimin e terminalit të LNG në Krk i cili do të

mundësonte transportin e 5 miliardë metra kub gas në vit. Kroacia konsumon vetëm 3

mmkv kështu pjesa tjetër do të ishte e disponueshme për vendet e Evropës Qendrore

përmes linjës Hungari-Kroaci nëse do funksiononte në të dy kahet. Kjo do ishte një rrugë

e re furnizimi për BE dhe mund të furnizonte dhe Ukrainën së bashku me Sllovakinë, por

vendet e ish-Jugosllavisë në Ballkanin Perëndimor kërkojnë të aplikojnë shkollën e vjetër

diplomatikë të Titos ―Vendosim perëndimin kundër Rusisë‖, por në rastin konkret kjo

s‘mund të funksionojë pasi kanë bërë zgjedhjen e tyre me Perëndimin.

Prania e Komisionerit të Energjisë Gunther Oettinger mes ministrave të ekonomisë së

Ballkanit Perëndimor gjatë samitit të BE-Ballkani Perëndimor dëshmoi qartë se rëndësia

e zhvillimit ekonomik të rajonit është integrimi energjetik i saj në Strategjinë Energjetike

Evropiane. Një Ballkan i ndërlidhur energjetikisht është më i sigurt, më i zhvilluar dhe

është më afër BE-së.

416

Ribaj, P., dhe Qendro, E. (2011), fq.86

241

Gjatë pjesëmarrjes në Inaugurimin e hapjes së Programit për Qeverisjen e Burimeve –

Resource Governance Programme, në Universitetin e Calgary-it, Collier do ti përgjigjej

pyetjes A mund të bëhet Afrika si Kanadaja?, - prej zyrtarëve Ganez si më poshtë:

―... çështja nuk është a mundet Afrika të bëhet si Kanadaja, por a do Afrika të bëhet si

Kanadaja‖.417

―Është në dorën e tij nëse Ballkani kërkon të integrohet në BE‖, do të shprehej Merkel në

konferencën e shtypit me Presidentin Barroso dhe kryeministrin Rama.

7.5.1. Roli parësor i Shqipërisë

Strategjia e Sigurisë Energjetike Evropiane (2014) parashikon 24 projekte

infrastrukturore për gazin dhe 6 për elektricitetin, kryesisht në Evropën Lindore.

Shqipëria ndodhet në një pozicion gjeostrategjik, ku gërshetohen akset e korridoreve

lindje-perëndim, jug-veri dhe një portë detare në ngushticën e Otrantos. Kalimi i Projektit

të shumëpërfolur TAP dhe lidhja e tij me projektin IAP e vendos vendin tonë në qendër

të interesit për Unazën Ballkanike të Gazit.418

Nëse shtojmë këtu dhe potencialin që

paraqesin fushat e gazit të shfrytëzuar të Dumresë si depozita për stoqet e gazit në rast

krizash, atëherë piktura është e plotë sesi vendi shndërrohet në një pjesë të rëndësishme

t% arkitekturës energjetike evropiane sidomos në kohë krizash. Nga ana tjetër, kontratat e

firmosura në fushën e hidrokarbureve me kompanitë e shumta shtrojnë një vlerësim

potencial pozitiv. Nga të dhënat e paraqitura nga Bankers Petroleum, Stream Oil and Gas

dhe potencialet e Petromanas mund, ta çojnë prodhimin e naftës në Shqipëri diku rreth

45-50.000 fuçi në ditë deri në 2015 (2.3-2.5 milionë tonë në vit).419

Kjo shifër do të

rezultonte në prodhimin më të madh që ka arritur ndonjëherë vendi ynë, edhe përtej

kulmit të vet në 1974, ku Shqipëria prodhonte për konsumin e vet dhe arrinte të

eksportonte balancën prej 5-10.000 fuçi në ditë ose 255-510.000 ton/vit. Shqipëria ka

rezerva të konsiderueshme hidrokarbure në Ballkan, përveç Rumanisë e cila megjithëse

prodhon rreth 90.000 fuçi/ditë rezervat e saj janë në tkurrje dhe rënie, ndërsa Turqia

prodhon rreth 45.000 fuçi/ditë, por me nivelin e konsumit të saj është një sasi e

papërfillshme. Në këtë kontekst të bëhesh një vend eksportues i hidrokarbureve në

Ballkan, sadopak qoftë kjo sasi, është një mjet shumë i rëndësishëm dhe do ti japë

Shqipërisë një levë politike si aktor i rëndësishëm në rajon.

417

Konferenca Resource Governance, organizuar nga Universiteti i Calgary-it, Kanada, 15-17 Maj 2013. 418

Ribaj P. dhe Qëndro E., ―Gjeopolitika Energjetike dhe Siguria Energjetike: Vështrim mbi Ballkanit

Perëndimor dhe implikimet për Shqipëria‖, në Konferenca Kombëtare Shkencore ―Gjeopolitika

Energjetike dhe Siguria Kombëtare: Qasje ndaj Ballkanit Perëndimor dhe Shqipëri‖, Botimi i Qendrës

Hapësirë, Tiranë, 2011. 419

Bankers Petroleum, ―Annual Financial and Operational Results 2013‖; ―Stream Oil & Gas, ―Annual

Financial and Operational Results 2013‖; Trans Oil Group, ―Annual Financial and Operational

Results 2013‖; Petromanas Energy Inc, ―Financial Statement 2013‖.

242

Gjatë, 2012-2013 prodhimi i naftës mund të ketë shtuar rreth 400-500 milionë dollarë në

ekonominë shqiptare, duke përfaqësuar rreth 4% të GDP së vendit.420

Nëse çmimi i naftës

Brent (bursa me të cilën vlerësohet nafta Shqiptare) do të kishte vlerë prej 100-115

dollarë për fuçi për vitet në vijim, rritja e prodhimit të naftës në Shqipëri do të

kontribuonte rreth 1 miliardë dollarë ose diku ke 7-8 % të GDP së vendit deri në vitet

2015-2016. Rritja e prodhimit të naftës në Shqipëri do të ndikonte në pozicionimin e

vendit, strukturën rajonale të fuqisë, zhvillimin ekonomik dhe mundësisht suksesin dhe

dështimin e projekteve të tjera në rajon siç mund të jenë kërkimet në det apo tokë.421

Rritja e prodhimit të naftës në Shqipëri do të rriste eksportin drejt Italisë, ndërsa Greqia,

mund të ishte e interesuar në importin e një sasie të konsiderueshme nafte nga Shqipëria

tani që projekti Burgas-Aleksandropoulus është jashtë loje dhe për më tepër që Greqia ka

ndërprerë importet nga Irani për pasojë të sanksioneve. Po kështu, nëse roli i Shqipërisë

rritet kur flasim dhe për Gazsjellësi Ionian-Adriatik që është një zgjatim i projektit Trans

Adriatik drejt vendeve të rajonit. Ai nis në Fier dhe duke përshkuar vijën bregdetare drejt

veriut, arrin në Malin e Zi e më pas përfundon në Split të Kroacisë. Sipas studimit të

fizibilitetit, gazsjellësi do të jetë rreth 511 km i gjatë dhe do të kushtojë 617.6 milionë

euro. Në pjesën shqiptare shuma e investimit është parashikuar të jetë rreth 170 milionë

euro dhe do të realizohet përgjatë periudhës 2017-2020. Më 6 qershor 2015, ministrat e

Energjisë së katër vendeve të rajonit (Shqipërisë, Bosnjës, Malit të Zi dhe Kroacisë), ranë

dakord ta kualifikojnë projektin në listën e prioriteteve që do t‘i propozohen BE-së për

financim. Arsyeja lidhet me përfitimet që projekti ka për ekonomitë përkatëse.

Për Malin e Zi dhe Bosnjën, gazsjellësi krijon qasje në rrjetet e gazit. Për Shqipërinë, veç

investimeve në masën 170 milionë euro dhe krijimit të 250 vendeve të reja të punës, ai

mundëson shtrirjen e rrjetit të gazit në zonat më të populluara të vendit. Gazsjellësi Trans

Adriatik ndalon në Fier duke vazhduar drejt Italisë, ndërsa linja Ionian-Adriatik bën të

mundur që tubacioni të shtrihet edhe në qytetin e Durrësit, atë të Tiranës dhe Shkodrës.

Paralelisht, ndërtimi i këtij gazsjellësi rrit edhe më shumë pozitat gjeostrategjike të

Shqipërisë në rajon, duke e shndërruar atë në nyje të rrjetit rajonal të gazit. Sipas

studimit, gazsjellësi do të transportojë 5 mmk gaz në vit, prej të cilave 1 mmk do të

konsumohen në Shqipëri, 0.5 mmk në Mal të Zi dhe pjesa tjetër në Bosnje e Kroaci. Së

bashku me autostradën Durrës-Nish, gazsjellësi Ionian-Adriatik është projekti më i

rëndësishëm që vendet e rajonit do i propozojnë BE-së. Të dy këto vepra vijnë pas

nismës së Berlinit, e cila kanalizon fondet e BE-së për të mbështetur zhvillimin e

ekonomive të Ballkanit. Në këtë panoramë, Shqipëria i ka të gjithë potencialet, mundësitë

dhe shanset për tu shndërruar në një nyjë të rëndësishme të arkitekturës energjetike

rajonale dhe asaj evropiane.

420

AlbEITI Report 2010, 2011, 2012. 421

Greqia dhe Mali i Zi kanë shpallur një program të gjerë tenderimi në det për kërkim hidrokarburesh,

duke u bazuar në vijimin e gjeologjisë dhe morfologjisë së shelfit të tyre me lidhje të ngjashme me

gjeologjinë e Patos-Marinzës në Shqipëri.

243

7.5.2. Epërsia “hapësirë” e korridoreve energjetike dhe sfida energjetike

Ndërsa flasim për BP si vlerë si ―hapësirë‖ e korridoreve energjetike, njëherazi vendet e

rajonit përballen me sfidë të energjisë energjetike. Ekspertë të energjisë dhe studiues

autoritarë kanë argumentuar se dy nga problemet madhore me të cilat përballet njerëzimi

aktualisht janë rritja e mirëqenies nëpërmjet zhvillimit të qëndrueshëm dhe forcimi i

sigurisë kombëtare dhe asaj ndërkombëtare. Dihet se të dy problemet ndërthuren mes

tyre, si edhe me shumë faktorë të tjerë me ndikim në zhvillimin socio–ekonomik të çdo

vendi; por ndër faktorët kryesorë dhe problematikë mbetet sigurimi i energjisë elektrike.

reduktimi i varfërisë, rritja e nivelit të jetesës, rritja e produktivitetit industrial e bujqësor,

modernizimi i transportit, përmirësimi i kujdesit shëndetësor, zhvillimi i turizmit, i artit, i

kulturës, i sportit; të gjitha këto kanë kusht dhe domosdoshmëri furnizimin e pandërprerë

me energji elektrike; të tërë janë të varura nga potenciali energjetik i vendit. Siç

argumenton dhe Prof. Fuga422

, të dhënat statistikore tregojnë se vetëm për periudhën

gjatë së cilës popullsia botërore është dyfishuar, prodhimi i energjisë për të plotësuar

nevojat e kësaj popullsie në rritje është trefishuar.

Shifrat tregojnë edhe se ka një korrelacion të qartë mes rritjes së popullsisë së një vendi,

GDP–së tij dhe konsumit të energjisë elektrike; madje ato tregojnë se për të rritur një herë

GDP e një vendi, kërkohet një rritje thuajse prej 10 herësh e prodhimit të energjisë

elektrike në atë vend.

Në Ballkan, prodhues ―të mëdhenj‖ të energjisë elektrike janë Rumania dhe Greqia, që

gjatë vitit 2009 kanë prodhuar nga rreth 60 TWh secila; Serbia e Bullgaria me rreth 35–

45 TWh, Sllovenia dhe Bosnja e Hercegovina me rreth 16 TWh, Kroacia me rreth 13

TWh, për të vazhduar me prodhues të vegjël të energjisë elektrike si Maqedonia me rreth

6.8 TWh dhe Shqipëria me rreth 5.2 TWh të prodhuar gjatë vitit 2009. Të dhënat për

prodhimin dhe konsumin vjetor për frymë të popullsisë të energjisë elektrike për vendet e

Ballkanit janë pasqyruar në Tabelën 1.

Këto të dhëna tregojnë se disa nga vendet e Ballkanit përballojnë nevojat aktuale për

energji elektrike, e cila kryesisht është prodhuar nga djegia e lëndëve fosile (Serbia,

Maqedonia dhe Bosnja & Hercegovina) ose nga energjia bërthamore (Bullgaria, Rumania

dhe Sllovenia e Kroacia) si dhe kanë mundësi për eksport. Gjithsesi, shkalla e konsumit

të energjisë për frymë në këto vende është më e ulët se në vendet e BE.

422 Prof. Dr. Perparim Fuga, Energjia elektrike- që nesër most ë jetë tepër vonë, Universiteti Evropian i Tiranës,2015

244

Tabela 13: Tregues të energjisë elektrike prodhim-konsum të vendeve të BP

Shtetet

Energjia elektrike e

prodhuar

(TËh)

Energjia elektrike e

konsumuar

(TËh)

Energjia e

konsumuar

(KËh/frymë vit)

Greqia 61.1 62.5 5540

Rumania 57.7 48.7 2266

Bullgaria 42.4 33.4 4400

Serbia 37.4 30.9 4224

Bosnja &

Hercegovina 15.7

10.8 2867

Sllovenia 16.4 12.4 6103

Kroacia 12.7 16.4 3711

Maqedonia 6.83 7.1 3441

Shqipëria 5.26 5.58 1747

Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë (ANE) raporton se gjatë vitit 2009, në shkallë

botërore, konsumi vjetor për frymë i energjisë elektrike ka qenë rreth 2800 kWh, ndërsa

disa nga vendet e zhvilluara të botës kanë pasur një konsum shumë më të lartë vjetor të

energjisë elektrike, ku mes tyre dallohen Islanda me rreth 51000 kWh/frymë, Norvegjia

me rreth 23000 kWh/frymë dhe vende të tjera si Kanadaja, Suedia dhe Shtetet e

Bashkuara të Amerikës me një konsum vjetor mbi 15000 kWh/frymë.

Situata është ndryshe për vendet e Ballkanit, ku konsumi i energjisë elektrike është rreth

2 herë më i ulët në raport me vendet e BE423

dhe ndryshon thellë nga njëri vend në tjetrin.

Në vlerë mesatare, në Ballkan ky konsum ka qenë rreth 3800 kWh/frymë ku spikasin

Sllovenia dhe Greqia me një konsum vjetor të energjisë elektrike gjatë vitit 2009 mbi

5500 kWh/frymë, të pasuara nga Greqia Bullgaria dhe Serbia me mbi 4000 kWh/frymë e

më tej me Kroacinë, Maqedoninë, Bosnje Hercegovinën dhe Rumaninë me mbi 2800

kWh/frymë424

.

Për sa i përket Shqipërisë, ANE raporton se gjatë vitit 2009, konsumi vjetor i energjisë

elektrike ka qenë rreth 1750 kWh/frymë. Një vlerë thuajse e njëjtë jepet edhe nga Instituti

i Statistikave të Republikës së Shqipërisë (INSAT), i cili për vitin 2010 raporton se

423 Një përdorim intensiv i energjisë elektrike raportohet nga ANE edhe për vendet e Bashkimit Evropian (BE), të cilat

gjatë vitit 2009 kanë pasur një konsum mesatar vjetor për frymë prej rreth 8000 kwh. 424 Të dhënat e raportuara janë marrë nga publikime të Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë, Bankës Botërore,

INSTAT-it dhe burime të tjera me të dhëna për këtë problem; ato i referohen përgjithësisht viteve 2008 – 2009, që

gjithsesi nuk ndryshojnë shumë me të dhënat e vitit të fundit e për pasojë nuk ndryshojnë ecurinë e raporteve që

analizoumë.

245

prodhimi vjetor i energjisë elektrike në Shqipëri ka qenë rreth 8 milion MWh, nga të cilat

rreth 4.6 milion MWh janë përdorur nga konsumatorët dhe rreth 2.1 milion MWh janë

humbjet në rrjet.

Sipas INSTAT, gjatë dhjetëvjeçarit të fundit, rreth 50–60% e energjisë elektrike të

përdorur në Shqipëri ka shkuar për konsum nga familjarët, rreth 18% për plotësimin e

nevojave të industrisë, rreth 1% për nevojat e bujqësisë dhe rreth 20% për qëllime të

tjera, ku të konsiderueshme janë humbjet në rrjet.

Të dhënat e mësipërme tregojnë qartë se në Shqipëri, prodhimi i energjisë elektrike dhe

konsumi i saj është i vogël; është rreth 2–3 herë më i ulët në krahasim me mesataren e

prodhimit dhe të konsumit vjetor të energjisë për frymë në shkallë botërore; rreth 4–5

herë më i ulët në krahasim me mesataren e konsumit për vendet e Bashkimit Evropian

dhe rreth 2–3 herë më e ulët në raport me mesataren përkatëse për vendet e Ballkanit.

Problemi i sigurimit të energjisë elektrike është parësor për çdo komb dhe kërkon një

vështrim më largpamës, pasi ndërtimi i sistemeve për prodhimin dhe shpërndarjen e

energjisë elektrike kërkon financim të fuqishëm, kërkon njerëz të ditur dhe teknologji të

përparuar në shumë sfera të ekonomisë, por mbi të gjitha kërkon kohë, pasi zhvillimi i

energjetikës nuk mund të zhvillohet sot për nesër. Njëherazi, fuqizimi i potencialit

energjetik të vendit është dhe detyrim për plotësimin e kërkesave të brezave që do të

vijnë.

Duke e parë situatën në këtë kontekst, planifikimi i rritjes së prodhimit dhe të konsumit të

energjisë elektrike në Shqipëri me ritme 3–5 % është i pamjaftueshëm. Një planifikim i

tillë mbase na shpëton nga shqetësimi ―se a do kemi drita sot apo nesër?‖ dhe nga meraku

―nëse do të ketë apo jo reshje këtë vit, që të mos mbetemi në errësirë vitin që vjen?‖; por

një rritje e tillë e prodhimit dhe konsumit të energjisë elektrike nuk i përgjigjet aspak

synimit për një zhvillim të gjithanshëm, të shpejtë dhe të qëndrueshëm, me objektiv

afrimin gjithmonë e më shpejt të vendit me vendet e tjera të Ballkanit dhe të Evropës, që

kërkon një rritje me disa herë të burimeve të prodhimit të energjisë elektrike. Të gjitha

këto tregojnë për një ―hendek energjetike‖ të krijuar në prodhimin dhe konsumin e

energjisë elektrike. Mungesa e investimeve në sigurimin e burimeve të mëdhenj të

energjisë pas mesit të viteve 80–të është shkaktari kryesor i këtij ―hendeku‖ të madh mes

nesh dhe vendeve të tjera të zhvilluara, që sot na ―lidh këmbët‖ për t‘u zhvilluar me ritme

të shpejta. Kemi humbur kohë, kemi humbur shumë kohë në drejtim të fuqizimit të

potencialit energjetik të vendit. Është një ―pakujdesi‖ që brezi ynë ka treguar, të cilën nuk

duhet ta vuajnë pasardhësit tanë.

Një zhvillim me ritme të larta në fushën e energjisë kërkon hartimin e një strategjie të

hartuar në mënyrë shkencore e largpamëse, e cila merr në konsideratë tërë alternativat e

potencialet ekzistuese në vend si dhe dinamikën e zhvillimeve në politikën botërore në

përgjithësi dhe në këtë fushë në veçanti. Shqipërisë sot i duhet të investojë fuqishëm në

fushën e energjisë, ndoshta edhe duke sakrifikuar në disa drejtime. Duke mbajtur këtë

246

parasysh, kërkohet një konsensus i gjerë me publikun për nevojën e një sakrifice të tillë.

Por, në radhë të parë kërkohet një konsensus i gjerë politik në zbatimin e një strategjie në

fushën e energjetikës, për të mundësuar një zhvillim energjetik të Shqipërisë, një

konsensus ndoshta i po asaj shkalle dhe i asaj rëndësie si ai që nevojitet për integrimin e

Shqipërisë në Bashkimin Evropian.

7.5.3. Projekti TAP - përmirësues i sigurisë energjetike

―Shtetet e Bashkuara të Amerikës mbështesin projektin e gazsjellësit Trans Adriatic

Pipeline (TAP), duke e vlerësuar atë si me rëndësi strategjike për Shqipërinë dhe nga i

cili do të përfitojë i gjithë rajoni‖.425

Hillari Klinton, Sekretarja Amerikane e Shtetit

Gazsjellësi Trans Adriatik Pipeline (TAP) u përzgjodh në Qershor 2013 nga

konsorciumet ndërkombëtare të kompanive energjetike që operojnë në fushat me gaz

natyral të Shah Denizit në brigjet detare të Azerbajxhanit. Aprovimi erdhi pas një kohe të

gjatë konkurrence intensive ndërmjet disa propozimeve potenciale tubacionesh të tjera.

Nëse e shohim në pikëpamje të diversifikimit të burimeve të gazit natyral në Evropë dhe

reduktimit të varësisë nga tubacionet e kontrolluara nga Rusia, TAP paraqet një

përmirësim thelbësor për sigurinë energjetike Evropiane. Gazsjellësi Trans Adriatik

Pipeline (TAP) është një tubacion i propozuar brenda Korridorit Jugor, i cili sjell gaz nga

burime të reja në zonën e Detit Kaspik drejt Evropës Perëndimore dhe Juglindore.

Tubacioni prej 520 km do të lidhë rrjetet ekzistuese të gazit në Greqi, do të kalojë nëpër

Shqipëri dhe Detin Adriatik dhe do të përfundojë në brigjet e Italisë Jugore, duke lejuar

gazin që të rrjedhë drejtpërdrejt nga baseni i Kaspikut drejt tregjeve evropiane.

Aksionerët e TAP janë kompania zvicerane EGL (42.5%), kompania norvegjeze (42.5%)

dhe kompania gjermane E.ON Ruhrgas (15%). TAP do të kontribuojë në sigurinë dhe

diversifikimin e furnizimeve me gaz, duke ofruar infrastrukturën e nevojshme për

transportin e gazit nga fusha e Shah Deniz II në Azerbajxhan, përmes rrugës së

drejtpërdrejtë drejt Evropës Jugore, sapo të fillojë prodhimi i kësaj fushe në fillim të vitit

2017.

Projekti nuk do të kërkojë fonde nga subvencione apo nga qeveritë e vendeve pritëse.

TAP mund të sjellë përfitime të rëndësishme përsa u përket investimeve të mëdha dhe

punësimit në vendet ku ai kalon. Hapja e Korridorit Jugor sjell përfitime potenciale për

Evropën dhe veçanërisht për vendet e rajonit nëpër të cilat do të kalojë TAP: Shqipërinë,

Greqinë dhe Italinë.

425

Gazeta Panorama 23-09-2011

247

7.5.3.1. Projekti TAP përmirëson sigurinë energjetike dhe diversifikon furnizimin

me gaz të Evropës.

Përzgjedhja e TAP-it mund të shënojë fundin e tubacionit Nabuco, një projekt më i gjatë

dhe më ambicioz që do të transportonte një vëllim më të madh nga baseni i Kaspikut,

përmes Turqisë dhe Evropës Qendrore në drejtim të Vjenës. Nabuco, i cili ka gëzuar një

mbështetje të fortë prej BE-së dhe SHBA-së, me shumë gjasa e humbi ―davanë‖ thjesht

për arsye treguesish ekonomikë - ai është shumë i shtrenjtë

Por megjithë modestinë e projektit Nabucco West, prapëseprapë ai kushton 6.6 miliard

euro, pra 50% më shumë se TAP-i.

TAP gjithashtu, afron 11.5% më pak qira transiti. Në, Këshillin e Atlantikut për

Energjinë dhe Samitin Ekonomik të Nëntorit 2012 në Stamboll, Al Cook, Zv/President i

BP-së që kryesonte fushën e zhvillimit të Shah Denizit, theksoi nevojën e balancimit të

kosto-efektivitetit dhe stabilitetit në përzgjedhjen e opsioneve të tubacioneve. Cook tha se

TAP është ― shumë më efektiv se Nabucco-West, përsa i përket çmimit të gazit në

pikëpamje të tarifave‖. Për pasojë, asnjë projekt - qoftë Nabucco apo South Stream - nuk

mund të japë një zgjidhje të shpejtë për nevojat në rritje të Evropës dhe strategjisë së saj

për diversifikim burimesh energjetike.426

TAP gjithashtu do të sigurojë benefite ekonomike për vendet nëpër të cilat kalon. Sipas

faqes elektronike të Global Risk Insight, Greqia do të përfitojë 1.5 miliard euro dhe do të

krijojë rreth 2700 vende pune nga ndërtimi dhe përfitime të tjera nga miliardat e qirave

transite gjatë pritshmërisë gati 50-vjeçare të jetës së këtij tubacioni. Turqia mund të

përfitojë më shumë. Përveç 6 milion eurove të investuara në kompanitë Turke,

shpërndarja e gazit Turk do të ndihmojë në reduktimin e varësisë ndaj gazit Rus dhe atij

të vendeve të Lindjes së Mesme dhe do ta lidh atë më afër me vendet e BE-së. Duhet

theksuar se kërkesa për energji e Turqisë është rritur më shpejt se sa në vendet e tjera,

përjashto Kinën.427

Komisioni Evropian parashikon se BE do të importojë më shumë se 80% të gazit të saj

natyror deri në vitet 2030. Diversifikimi është një domosdoshmëri për sigurinë

energjetike. ―Korridori jugor është kritik, jo vetëm nga pikëpamja ekonomike e tregtare,

por gjithashtu nga pikëpamja strategjike‖, theksoi Richard Morningstar, ambasadori i

SHBA-së në Azerbajxhan gjatë zhvillimit të punimeve të samitit të Këshillit Atlantik për

energjinë në Nëntor 2012. ―Në fund të ditës, ajo që është më e rëndësishme për Evropën

është të ketë një treg konkurrues dhe sa më shumë burime për furnizim me energji të jetë

e mundur‖, shtoi ai.

Më 28 qershor 2013, konsorciumi Shah Deniz njoftoi zgjedhjen e gazsjellësit Trans

Adriatik (Trans Adriatic Pipeline – TAP) si hallkën e fundit në zinxhirin e platformave,

426

P.Ribaj, E.Qendro. Gjeopolitika energjitike dhe siguria kombëtare, Tiranë 2012, fq.89 427

B.Lami, Alket Jaupi. Roli i Turqisë në sigurinë evropiane të energjisë. P.Ribaj, E.Qendro‖Gjeopolitika

energjitike dhe siguria kombëtare‖, Tiranë 2012, fq.132

248

stacioneve të pompave dhe gazsjellësve që do të sjellin gaz në Evropë nga fusha gjigante

e Shah Deniz në Azerbajxhan. Ky njoftim ishte i rëndësishëm për shumë arsye. Së pari,

bëri të mundur përcaktimin për herë të parë të hartës së Korridorit Jugor. Së dyti, njohu

punën e madhe të bërë për projektin nga pronarët e TAP-it dhe qeveritë e disa vendeve.

Dhe së fundi, shënoi një nivel të ri bashkëpunimi ndërmjet Shah Deniz dhe TAP, pasi

disa nga palët e Shah Deniz, përfshi BP, po bëhen pronarë në TAP.

Korridori i jugut është një projekt, i cili tenton të diversifikojë përcjellësit e gazit dhe ta

bëjë rajonin e Evropës Juglindore më pak të prekshëm nga tensionet

gjeopolitike.428

Koncepti i Korridorit Jugor lindi nga nevoja e Bashkimit Evropian për

diversifikimin e burimeve të furnizimit me gaz natyror, zgjerimin e bashkëpunimit

energjetik me vendet fqinje dhe krijimin e një tregu energjie të integruar dhe konkurrues.

Parë në pikëpamje të reduktimit të varësisë nga tubacionet e kontrolluara nga Rusia, TAP

paraqet një përmirësim thelbësor për sigurinë energjetike Evropiane.429

Objektivat e Korridorit Jugor u parashtruan për herë të parë në deklaratën politike të

Samitit të Pragës për Korridorin Jugor të mbajtur në vitin 2009. Në Samitin e Pragës u

formuluan angazhimet e para zyrtare nga shtetet konsumatore, prodhuese dhe të transitit

për kushtet e nevojshme që duheshin përmbushur për realizimin e Korridorit Jugor.

Samiti deklaroi se qëllimi kryesor i Korridorit të Jugut ishte mundësimi i furnizimit të

Bashkimit Evropian me burime energjie nga rajoni i Kaspikut dhe i Lindjes së Mesme.

Gjithashtu, deklarata e krahasoi Korridorin Jugor si ―një rrugë moderne të mëndafshit për

lidhjen e vendeve dhe popujve nga rajone të ndryshme dhe krijimin e kuadrit të duhur, të

nevojshëm për inkurajimin e tregtisë, këmbimit të shumanshëm të njohurive,

teknologjive dhe përvojës‖. Gazi i ri në Evropë do të shpërndahet nëpërmjet një

gazsjellësi stabël dhe me kapacitet të zgjerueshëm. TAP do të luajë një rol të rëndësishëm

në realizimin e suksesshëm të Korridorit Jugor dhe në forcimin e sigurisë së energjisë në

Evropë. Për të bërë të mundur furnizimet afatgjata me gaz nëpërmjet këtij Korridori është

me rëndësi që i gjithë zinxhiri i operacioneve të bazohet në zgjidhje të qëndrueshme dhe

jetëgjata teknike, ligjore dhe tregtare. Kuadri tregtar, rregullator dhe teknik i përcaktuar

mirë, si edhe mbështetja e qeverive, ndër faktorët e tjerë, krijojnë mundësinë që TAP të

bëhet një hallkë e fortë në këtë rrugë komplekse transporti. TAP-i do të promovojë

zhvillim ekonomik dhe hapje vendesh pune përgjatë korridorit të tubacionit dhe është i

vetmi tubacion në Korridorin Jugor të Gazit i cili nuk është në varësi të fondeve

publike.430

Aksionerët e TAP janë shoqëri energjetike udhëheqëse në industri. Aksionerëve të parë,

zviceranët e ―Axpo‖, norvegjezët e ―Statoil‖ dhe gjermanët e E.ON, u janë bashkuar

428

R.Kuko. Gjepolitika energjitike e Greqisë dhe implikimi mbi Shqipërinë. P.Ribaj, E.Qendro‖Gjeopolitika

energjitike dhe siguria kombëtare‖, Tiranë 2012, fq.159 429

Journal of Evropean Security and Defense Issues. Exporting Caspian Gas, volume 5, 2014, pg.59 430

http://www.trans-adriatic-pipeline.com/al/projekti-tap/koncepti/ 4.3 .2014.

249

azerët e ―Socar‖, francezët e ―Total‖, belgët e ―Fluxys‖ dhe britanikët e BP. Një nga

avantazhet e TAP-it duket të jetë fakti që ―Statoil‖ është një pronar me 25% të burimeve

në Shah Deniz.431

Këto shoqëri kanë rezultate për t‘u pasur zili në ndërtimin dhe

menaxhimin e gazsjellësve.

7.5.3.1.1. Përfitimet e mëdha që TAP synon të sjellë për rajonin dhe më gjerë për

Evropën.

TAP synon t‘i sjellë Evropës përfitime të mëdha. Përfitimet që rrjedhin nga realizimi i

TAP mund të kategorizohen si më poshtë:

Diversifikimi i furnizimeve të gazit natyror

Kërkesa për furnizime të reja gazi përgjatë rrugës së TAP është e lartë. Italia, tregu i tretë

më i madh i gazit në Evropë, është tregu kryesor i synuar për TAP. Gjatë dekadës së

fundit, prodhimi i brendshëm i Italisë ka pësuar rënie të vazhdueshme që do të thotë se do

të vazhdojë nevoja për importe të mëtejshme. Shumë ekonomistë parashikojnë që, në

dekadën e ardhshme, kërkesa për gaz në Itali të rritet gradualisht ose të paktën të mbetet e

stabilizuar. Sipas strategjisë së saj kombëtare të energjisë, Italia synon të transformohet

në qendrën e gazit për Evropën Jugore dhe në një treg edhe më likuid. Kështu, futja e

burimeve të reja të furnizimit nëpërmjet TAP është një mundësi për Italinë për sigurimin

e diversifikimit të furnizimeve të saj dhe për rritjen e likuiditetit të tregut të saj të

energjisë. Hapja e një burimi të ri gazi për tregun grek është po aq e rëndësishme, pasi

Greqia është aktualisht shumë e ekspozuar ndaj importit me gazsjellës nga një furnizues i

vetëm (rreth 58% e importeve totale në 2012-n) dhe furnizimeve me gaz natyror të

lëngshëm (LNG). Përveç kësaj, kapaciteti i TAP për ndryshimin e drejtimit të rrjedhjes

bën të mundur që gazi të kalojë nga Italia drejt Shqipërisë dhe Greqisë, duke krijuar

kështu mundësinë për marrjen e gazit nga burime të tilla si Afrika e Veriut. Kjo gjë jo

vetëm rrit konkurrencën në tregun grek, por rrit edhe sigurinë e furnizimit në rast të

ndonjë ndërprerjeje të furnizimit.

TAP krijon gjithashtu një mundësi unike për Shqipërinë për zhvillimin e industrisë së saj

të gazit dhe për arritjen në të ardhmen të një eficience më të lartë në prodhimin e

energjisë elektrike duke përdorur gaz natyror. TAP vazhdon të mbështesë qeverinë

shqiptare në misionin e saj për përdorimin e gazit si një burim të rëndësishëm energjie.

Zgjerimi i integrimit të tregut

431

F.Dako. Politika ekonomike në tranzitin e tubacioneve. P.Ribaj, E.Qendro‖Gjeopolitika energjitike dhe

siguria kombëtare‖, Tiranë 2012, fq.376

250

Aksionerët e TAP…paraqesin një linjë furnizimi me gaz më të shkurtër dhe me një kosto

më efektive për të plotësuar tregjet e Italisë dhe ato evropiane.432

TAP synon të zgjerojë

integrimin e tregut në Evropë duke krijuar lidhje të transportit të gazit ndërmjet Evropës

Juglindore dhe Perëndimore nëpërmjet Italisë. Me rrjetet ekzistuese, si edhe me zgjerimin

e planifikuar të tyre, Italia ofron potencial të madh për transportimin e gazit natyror më

tej në Evropën Perëndimore. Në pikën e mbërritjes së tij në Italinë e Jugut, TAP lidhet

me rrjetin kombëtar italian me operator Snam Rete Gas. Paskëtaj gazi do të jetë në

gjendje të arrijë pikën qendrore të tregtimit në Itali, prej së cilës mund të qasen

gazsjellësit Transitgas (kthimi mbrapsht fizikisht i rrjedhjes së gazit pritet të realizohet

kur TAP të fillojë operimin) dhe Trans Austria Gas (TAG). Bashkëpunimi me Transitgas

mund të forcohet si rezultat i pozicionit të pronësisë që Fluxys mban në atë gazsjellës.

Këta gazsjellës kanë potencialin për të bërë ndërlidhjen e sistemit të transmetimit italian

me Zvicrën dhe Austrinë, e prej këtej me Francën, Gjermaninë, Belgjikën, dhe madje

edhe me Mbretërinë e Bashkuar. Projekti TAP mund kështu të transportojë gaz më tej në

vende të tjera Evropiane dhe të mbështesë BE-në në krijimin e një tregu Evropian

energjie plotësisht funksional dhe konkurrues.

Përmirësimi i ndërlidhjes në Evropën Juglindore

TAP do të mundësojë rritjen e bashkëpunimit rajonal në Evropën Juglindore. Ndërtimi i

infrastrukturës shtesë në vendkalimet kufitare do të bëjë të mundur që gazi Kaspik të

arrijë tregjet në zhvillim në Ballkan dhe më tej. Zhvillimet e infrastrukturës së mundshme

përfshijnë:

- Gazsjellësin Jonian Adriatik (IAP) që mund të dërgojë gaz në Mal të Zi, Bosnjë dhe

Hercegovinë, Kroaci, si edhe në projektet e Unazës së Ballkanit Perëndimor. Realizimi i

TAP dhe gazsjellësit Jonian Adriatik (IAP) është mbështetur më tej nga memorandumi

ndërqeveritar i mirëkuptimit të 23 majit 2013 i nënshkruar nga Kroacia, Mali i Zi, Bosnja

dhe Hercegovina, Shqipëria dhe i njohur nga Këshilli i Jonit dhe Adriatikut më 27 maj

2013.

- Lidhjen me Bullgarinë: mund të bëhet e mundur që gazi të transportohet nga Greqia në

Bullgari si nëpërmjet ndërlidhësit Greqi-Bullgari (NGB) ashtu edhe duke kthyer

mbrapsht rrjedhjen e gazit nëpërmjet pikave ekzistuese ndërlidhëse ndërmjet Kula-s dhe

Sidirokastro-s.

Mbështetja e energjisë më të pastër

Shah Deniz përfaqëson një burim të ri të rëndësishëm të gazit të pastër natyror për

Evropën. Duke e lëvizur balancën e energjisë mikse në Evropë drejt gazit natyror,

karburanti fosil djegës më i pastër, ne mund të ndihmojmë vendet për të reduktuar

emetimet e tyre të dioksidit të karbonit. Në fakt, gazi natyror prodhon 43 për qind më pak

432

F.Dako. Politika ekonomike në tranzitin e tubacioneve.‖P.Ribaj, E.Qendro. Gjeopolitika energjitike dhe

siguria kombëtare, Tiranë 2012, fq.375-376

251

emetim karboni në krahasim me qymyrin, dhe nivele shumë më të ulëta të oksideve të

nitrogjenit dhe dioksideve të sulfurit.

Operatorët e gazsjellësve të Korridorit Jugor synojnë standarde të larta mjedisore të

njohura ndërkombëtarisht për ndërtim dhe operim. Gjatë dekadave, gazsjellësit kanë

provuar se janë metoda të sigurta, të pazhurmshme dhe ndonjëherë pothuaj të padukshme

për transportin e gazit, si kur kalojnë nëpër dete, ngjiten nëpër male apo mbulohen thellë

nën tabanët e qyteteve dhe fshatrave. Ato gjithashtu emetojnë më pak karbon se format e

tjera të transportit të gazit: gazsjellësit kërkojnë përgjithësisht më pak përdorim intensiv

energjie se sa gazi natyror i lëngshëm, që përfaqëson alternativën kryesore për transportin

e gazit.

Nxitja e zhvillimit ekonomik

TAP synon të sjellë investime të reja thelbësore në Shqipëri, Greqi e Itali dhe të krijojë

vende të reja pune në ndërtim në këto vende. Mirëmbajtja dhe operimi i gazsjellësit do të

ketë nevojë për burime financiare dhe njerëzore për dekada.

TAP mendohet të jetë investitori i drejtpërdrejtë më i madh i huaj që ka ardhur

ndonjëherë në Shqipëri. Pritet që ky projekt të nxitë veprimtarinë ekonomike duke krijuar

vende të reja pune dhe zhvilluar aftësitë profesionale dhe mundësitë në vend. Me fillimin

e operimit, TAP mund gjithashtu të krijojë të ardhura vjetore të qëndrueshme dhe të

parashikueshme. Gjithashtu, shpresojmë që gazsjellësi të ndihmojë Shqipërinë në

procesin e integrimit në Evropë nëpërmjet rritjes së rolit të saj gjeostrategjik dhe rajonal

dhe nxitjes së stabilitetit të vazhdueshëm.

Në Greqi, veçanërisht, kosto e TAP llogaritet të jetë 1.5 miliardë euro. Projekti pritet

gjithashtu të krijojë rreth 2000 vende pune që lidhen direkt me projektin dhe 10000 vende

pune që lidhen indirekt me të. Ne besojmë që investimet e TAP mund të japin një sinjal

pozitiv për investitorët e huaj dhe mbështetje për rritjen e besimit të biznesit në vend.

TAP parashikon të sjellë përfitime thelbësore edhe për Italinë. Në një studim të kohëve

të fundit të ndërmarrë nga konsulentë të pavarur, kontributi potencial direkt dhe indirekt i

TAP në rajonin e Pulias gjatë ndërtimit të gazsjellësit është llogaritur të jetë 290 milionë

euro. Përveç kësaj, mund të krijohen disa qindra vende pune. Përfitimet financiare mund

të vazhdojnë edhe kur projekti të vihet në punë. Dhe këto shifra nuk përfshijnë investimet

që Snam Rete Gas, operatori italian i rrjetit të gazit, duhet të bëjë për të rritur kapacitetin

e rrjetit të tij në mënyrë që të përballojë transportin e gazit shtesë që vjen nga TAP.

Një përfitim i fundit i rëndësishëm potencial për të gjitha vendet që marrin gaz nga Shah

Deniz ka të bëjë me konkurrencën në furnizim. Ndërkohë që volume gjithnjë e më të

mëdha gazi nga një burim krejt i ri mbërrijnë në Evropë, pritet që konkurrenca të rritet.

Kjo konkurrencë, dhe efekti i saj në çmimet e energjisë, mund të sjellin përfitime të

mëdha për familjet, bizneset dhe industrinë.

252

Kështu, TAP ka potencial të japë një kontribut të ndjeshëm në rritjen ekonomike të këtyre

vendeve dhe të rolit të tyre si hallka të qëndrueshme dhe të forta në Korridorin Jugor me

rëndësi strategjike.

7.5.3.1.2.. Pse u zgjodh Shqipëria? Cilat janë avantazhet?

Për sjelljen e gazit në tregun e Evropës Perëndimore në mënyrë më efikase, me kosto më

minimale dhe me përfitime, Shqipëria ofron përparësitë e saj:

- Pozicion të favorshëm gjeostrategjik, që mund të shërbejë si nyje rajonale e

rrjeteve të gazit

- Treg të mundshëm për konsumin e gazit natyror, në dy vitet e para mund të jetë

0.3-0.5 Bcm, me një perspektivë të madhe deri në 1.5-2 miliardë Bcm

- Kapacitete të konsiderueshme për depozitimin nëntokësor të gazit, të cilat

shkojnë deri në disa miliarda m³

- Legjislacion tërësisht në pajtueshmëri me atë të Bashkimit Evropian

- Sigurinë e duhur dhe stabilitetin e nevojshëm politik

Investimi për këtë projekt është një investim tepër serioz dhe i parashikuar të sjellë

përfitime në shumë aspekte për të gjitha vendet nëpër të cilat kalon.433

.

Çfarë përfitimesh do të sjellë projekti TAP për Shqipërinë, përveç integrimit në tregun

rajonal të gazit? Përfshirja e Shqipërisë në këtë treg rajonal është shumë e rëndësishme,

pasi aksesi i gazit natyror është më i lirë dhe më pak i ndjeshëm ndaj mjedisit në

përdorim.

Së pari, Shqipëria do të përfitojë financiarisht nga ―renta‖ që do të paguhet çdo vit, nga

Konsortiumi për kalimin e gazsjellësit nga Shqipëria, që ka të ardhura të konsiderueshme

vjetore për një vend të vogël si Shqipëria.

Së dyti, ardhja e gazit të lirë në Shqipëri mund të përdoret për prodhim energjie në një

formë më të lirë, nga TEC-i i ri Fierit që do të fillojë së funksionari së shpejti dhe, duke

pasur akses në gaz, mund të prodhojë energji mjaft të lirë dhe të rrisë të ardhurat e saj në

mënyrë të ndjeshme.

Së treti, konsumatorët mund të fillojnë të përdorin gazin për përdorim shtëpiak si për

ngrohje dhe për gatim më shumë dhe mund të kushtojë shumë më pak.

Së katërti, industri të ndryshme mund të kenë mundësi ta shfrytëzojnë këtë formë të lirë

të burimit të energjisë.

Së pesti, Shqipëria në zonën e Dumresë ka gropa të mëdha nëntokë nga dunat e kripës, që

mund të përdoren si depozita natyrore për të mbajtur rezerva të konsiderueshme gazi, të

cilat kursejnë shpenzimet për ndërtimin e cisternave, por edhe shërbejnë si depozita për

një periudhë afatgjatë, si pjesë e rezervave për Sigurinë e Energjisë, në rast krizash apo

433

P.Ribaj, E.Qendro. Gjeopolitika energjitike dhe siguria kombëtare, Tiranë 2012, fq.381

253

mungese furnizimi të qëndrueshëm. Është ekzaminuar zbatueshmëria e 50 milion/m³

rezervash gazi në Shqipëri.434

Ndër vendet e Ballkanit vetëm Shqipëria, Mali i Zi dhe Kosova nuk janë të lidhura me

rrjetet Evropiane të furnizimit me gaz. Por ndërtimi i gazsjellësit TAP do të hapë

perspektiva të reja edhe në këtë drejtim. Mendohet të ndërtohet një gazsjellës tjetër,

Ionian-Adriatic Pipeline që do të lidhë pikën e daljes së TAP në Shqipëri me rrjetin e

gazit të Kroacisë. Një tjetër projekt mund të jetë ai Shqipëri – Maqedoni – Kosovë –

Serbi ose direkt Shqipëri – Kosovë – Serbi. Këto projekte potenciale mundësohen nga

ndërtimi i TAP dhe do të gazifikojnë rajonin. Ndërkohë Shqipëria duke ofruar depozitat

nëntokësore të gazit në zonën kripore të Dumresë, në të cilat ka vendburime gazi të

boshatisura, teknologjikisht është shumë e përshtatshme për të ndërtuar zgavra të thella

nëntokësore për të depozituar gazin në periudhën e verës, kur konsumi i tij është më i

vogël dhe për ta përdorur në dimër, përveç sasisë që vjen nga gazsjellësi.

7.5.3.1.3. Shqipëria, si një kundërpeshë ndaj Gazpromit Rus

Në një artikull të së përditshmes turke ―Hurriyet Daily News‖, Borut Grgic, drejtor i

projektit ―transCaspian‖, analizon pozicionimin e Shqipërisë kundrejt ―më të fortëve‖ të

këtij tregu. Ai shkruan: ―Shqipëria nuk ka qenë kurrë më parë një ‗lojtare‘ kaq e

fuqishme në tregun energjetik të Ballkanit, por me projektin TAP, Shqipëria ka shansin

që të kthehet në fuqinë kryesore të gazit në rajon.

Duke pasur nën kontroll tregun e gazit natyror në Serbi, Gazprom po ndjek një strategji

agresive zgjerimi rajonale, të mbështetur edhe nga projekti ―South Stream‖ (Rrjedha e

Jugut). Gazsjellësi është i destinuar që të kalojë në tërë rajonin e Ballkanit, nga Bullgaria

nëpërmjet Sllovenisë për në Itali dhe do të mbushë tregun ballkanik me gazin rus. Ky

segment konsiderohet gjeostrategjik për Serbinë, sipas drejtorit të përgjithshëm të

―Serbijagaz‖, pasi do të shërbejë edhe për diversifikimin dhe importin e gazit që vjen nga

Hungaria përmes Ukrainës.435

Lufta e gazit Ukrainë – Rusi është një shembull i mirë që shpjegon se çfarë do të thotë të

bësh biznes afatgjatë gazi me monopolin e shtetit rus: në fund ka një çmim politik që

duhet paguar, ose në të kundërt çmimet e gazit do të rinegociohen në mënyrë të

njëanshme apo tubacionet mund të mbyllen. Kjo është një perspektivë aspak e favorshme

për konsumatorët e Ballkanit dhe industritë që duan të konkurrojnë në nivel global. Për

këtë, ato kanë jo vetëm nevojë për energji të qëndrueshme, por edhe me çmim në bazë të

tregut. Përpjekjet që bëhen nga qeveritë ballkanike për të ofruar stimujt me anë të taksave

për të tërhequr industrinë Evropiane në rajon nuk do të shërbejnë për asgjë, në qoftë se

434

Concordiam. Journal of Evropean Security and Defense Issues. Exporting Caspian Gas, volume 5,

2014, pg.60 435

Revista ―Monitor‖. ― Serbi, së shpejti fillon ndërtimi i ―Rjedhës së Jugut‖, 16 Tetor 2011

254

furnizimi me energji është i pasigurt dhe çmimi është fiksuar politikisht. Rajoni i

Ballkanit ka nevojë për një alternativë përballë Gazprom dhe zhvillimi i Shqipërisë, si një

qendër e qëndrueshme për gazin rajonal, është një objektiv strategjik që duhet të

mbështetet nga Bashkimi Evropian. Kjo do të ishte një strategji e mirë për energjinë

afatgjatë dhe konkurrencën e çmimeve në Ballkan. Por që kjo të funksionojë në rastin e

Shqipërisë është e nevojshme që vendi të ketë qasje në tregun global të gazit të lëngshëm

dhe gazit Kaspik. Kjo do të thotë se me kalimin e kohës, Shqipëria do të duhet të ndërtojë

një terminal të LNG-së, si një strukturë e konsiderueshme magazinimi të gazit, një

tubacion që do të krijonte edhe lidhjen e Shqipërisë me pjesën tjetër të rajonit: Maqedoni,

Kosovë, Mali i Zi dhe Kroaci. Përveç kësaj, plani duhet të parashikojë ndërtimin e

termocentraleve me gaz, por edhe për linja të dedikuara për autostradat e energjisë, si në

detin Adriatik për në Itali dhe nga Shqipëria me rrugë tokësore drejt Kroacisë, Sllovenisë

dhe Austrisë.

Projekti për krijimin e shpërndarësit të gazit shqiptar është këtu dhe Evropa duhet të

përfitojë nga zhvillimet e reja të energjisë rajonale dhe për të ndihmuar Shqipërinë të

bëhet një kundërpeshë në Ballkan për Gazpromin e Rusisë. Kjo është në përputhje me

objektivat e përgjithshme të energjisë të Evropës dhe do të ndihmojë në parandalimin e

rajonin të bëhet ―viktimë‖ e çmimeve të fiksuara të energjisë dhe dominimit politik nga

Moska‖. Tashmë dihet se, Serbia është objektivi kryesor i politikës së jashtme ruse në

Ballkanin Perëndimor si dhe objektivi strategjik kryesor i saj për të parandaluar

integrimin evropian të Ballkanit dhe të Evropës Lindore në tërsi. Në këtë kontekst, duke e

mbajtur Serbinë jashtë NATO-s dhe BE-së Moska ruan pozitat e ndikimit rus dhe

përjetëson statusin aktual të pazgjidhur në ish-Jugosllavi, më së shumti në lidhje me

Kosovën. Ndërkohë që Serbia përfiton nga tregtia dhe investimet ruse po ashtu ajo bëhet

edhe më e varur nga instrumentet e politikës ruse, ndërkohë që vendet e tjera të Ballkanit

luftojnë për tu shkëputur nga Moska. Edhe pse instrumenti kryesor i politikës së jashtme

ruse mbetet ai ekonomik që lidhet me burimet energjetike dhe gazsjellësit, vizita e fundit

e presidentit serb Tomislav Nikoliç në Rusi tregoi se bashkëpunimi në fushën e mbrojtjes

ka filluar të luajë një rol të rëndësishëm në marrëdhëniet me Rusinë. Nikoliç qartësisht

ishte në kërkim të një ndihme nga Rusia lidhur me situaten e saj aktuale ekonomike të

vështirë dhe sipas të gjitha të dhënave ai arriti të sigurojë atë436

. Duke shikuar në detaje

marrëveshjet e Serbisë me Rusinë ato tregojnë se Serbia po shkon gjithnjë e më shumë

drejt një varësie më të madhe gjë që duket nga varësia energjetike dhe investimet në

industrinë ushtarake, në një kohë kur shtetet e tjera kanë filluar të shkëputen apo të

çlirohen nga këto lloj investimesh. Akoma më keq, këto investime i sjellin jo vetëm

varësinë, por e frenojnë edhe më tej profilin konkurrues të Serbisë në sektorin e

mbrojtjes. Gjithashtu Serbia nuk do të fitojë mbështetjen e Rusisë për kthimin e Kosovës

dhe as zgjidhjen e problemit. Përsiatjet egoiste të Moskës lidhur me parimet e OKB-së

tashmë janë një taktikë e njohur. Në fund të fundit është e vështirë për të kuptuar se çfarë

436

Tanjug, 10 shtator,2015

255

tjetër fiton Serbia nga partneriteti strategjik me Rusinë përveç prapambetjes së

vazhdueshme dhe izolimit437

Se në fund të fundit në krizën e Ukrainës nuk është fjala

vetëm për politikë, por edhe për gaz. Rusia është një ndër prodhueset më të rëndësishme

të gazit dhe furnizon një të tretën e gazit që konsumohet në Evropë. Një pjesë e madhe e

gazit transportohet përmes tubacioneve ukrainase.

Në vijim mund të themi se, TAP mendohet të jetë investitori i drejtpërdrejtë më i madh i

huaj që ka ardhur ndonjëherë në Shqipëri. Mirëmbajtja dhe operimi i gazsjellësit do të

ketë nevojë për burime financiare dhe njerëzore për dekada. Është krijuar tashmë ideja që

TAP do të sjellë përfitime si për vendet nëpër të cilat kalon ashtu edhe për Evropën në

tërësi.

Nëse historia është udhërrëfyese për të ardhmen, TAP përfaqëson vetëm hapin e parë në

zhvillimin e Korridorit Jugor, pjesë e rëndësishme e së cilës është rajoni ynë, pra

Ballkani. Hapja e një rruge të re të parë transporti gazi, pasohet me zhvillim të mëtejshëm

të tregut, me infrastrukturë dhe gaz shtesë. Unë besoj që burimet shtesë të gazit në

Azerbajxhan do të shtojnë në të ardhmen eksportet e gazit në Evropë. TAP do të jetë në

gjendje të përballojë këto furnizime nëpërmjet rritjes së kapacitetit të tij, ku siguria është

kryefjala për rajonin tonë edhe në rast se rrugë të tjera gazsjellësi, do ta çojnë gazin e

Kaspikut në tregje të reja.

Parashikimet për konsumin e energjisë në Evropë tregojnë se një prej sfidave më të

rëndësishme të sigurimit të energjisë në rajonin tonë gjatë 25 viteve të ardhshme do të

jetë aftësia për të diversifikuar burimet dhe mënyrat e kalimit të importeve të energjisë.

Varësia në rritje e saj nga Rusia dhe gatishmëria e kësaj të fundit për të përdorur burimet

energjetike për qëllime politike, e bëjnë të domosdoshme këtë strategji.

E ardhmja varet në një masë të madhe nga fakti se kush i zotëron këto resurse dhe kush

do t‘i hedhë ato në treg. Duke parë se gjeografia e vendeve me burimet kryesore të

energjisë pothuajse përputhen me rivalitetet gjeostrategjike, ku qendra kryesore e

gravitetit mbetet lufta për sferat e influencës mes Rusisë, SHBA-së (NATO-s) në disa

rajone aksesi për tek këto burime mund të agravojë konfliktet dhe në disa raste mund të

bëhet edhe shkaku i drejtpërdrejtë i tyre.

NATO pritet të ketë një rol më aktiv në garantimin e sigurisë energjetike të vendeve

anëtare. Përfshi këtu edhe vendet e Ballkanit Perëndimor. Sfida e saj e së ardhmes pritet

të jetë përplasja me Rusinë për kontrollin e rajonit të pasur me burime të pashfrytëzuara

të Arktikut.

Për vetë pozicionin e tij në kryqëzimin e korridoreve kryesorë të energjisë, rajoni i

Ballkanit do vazhdojë edhe për një kohë të gjatë e në mënyrë të pashmangshme të tërheqë

vëmendjen e vendeve perëndimore përfshirë aspektet ekonomike, politike dhe ato

437

Marrë nga Euroasia Daily Monitor, Vëllimi 9, Nr.179, 2 Tetor 2012

256

ushtarake. Parë nga këndvështrimi gjeostrategjik, SHBA duke rritur ndikimin e saj në

Ballkan do i hiqte Rusisë mundësinë e kontrollit mbi gjithë fluksin tregtar e energjetik të

drejtuar në Evropë.

Tashmë, e orientuar drejt politikisht dhe anëtare e NATO-s, Shqipëria po luan një rol të

rëndësishëm në rajonin e Ballkanit në drejtim të ruajtjes dhe garantimit të sigurisë. Ky

mjedis sigurie garanton edhe zhvillimin e projekteve të rëndësishme të energjisë sic është

projekti TAP, pjesë e të cilave është edhe vetë. Realizimi me sukses i tyre do të

garantonte një zhvillim edhe më të madh ekonomik dhe më e rëndësishmja, do të rriste

rëndësinë strategjike të vendit në rajon dhe më gjerë.

Në këtë kuadër, me politikën e tyre komunitare, shtetet e rajonit të Ballkanit ndodhen në

pozita të ndryshme në rrugën e gjatë të integrimit dhe secili prej tyre ka standard të

ndryshme mjedisore dhe energjetike. Ecuria e përshtatjes brenda rajonit, me praktikat dhe

legjislacionin e BE-së, sidomos në nivelin e liberalizimit, ndërlidhjes së tregut të gazit

dhe energjisë elektrike, si dhe transformimit rregullator të tregut lënë shumë për të

dëshiruar. Edhe Shqipëria, Maqedonia, Mali i Zi dhe fqinjë të tjerë nuk kanë një

dokument kuadër të përbashkët, ku të parashikojnë sfidat e sigurisë energjetike dhe

përballimin e pasojave rajonale. Të dy këta faktorë mund ta çojnë Serbinë në një rol lider

të pretenduar me sigurinë energjetike të rajonit të Ballkanit Perëndimor. Fakti që Italia ka

interesa të ngushtë me Gazpromin rus, të kontrolluar nga qeveria ruse, e bën edhe më

shqetësuese çështjen e politikave energjetike jo vetëm në kuadër rajonal, por edhe

evropian. Për këtë arsye mendoj se vendet e rajonit tonë do të duhet të fokusohen në dy

drejtime: së pari, harmonizimi i politikave energjetike të rajonit në vështrim edhe të

burimeve alternative, përveç burimeve ruse; së dyti, përsosja e bashkëpunimit dhe

planifikimit strategjik të vendeve të veçanta, duke e trajtuar problemin si një çështje

jetike të sigurisë kombëtare.

Jo vetëm në kuadër kombëtar, por edhe rajonal gazi, nafta, energjia elektrike dhe

derivatet e tyre, krahas të qenit burime jetike të ekzistencës dhe zhvillimit, po bëhen një

kërcënim pasigurie nëse nuk menaxhohen drejt. Për këtë qëllim duhet të orientohemi të

paktën në dy drejtime. Së pari, duhen ngritur grupe pune studimore në nivel kombëtar,

për të pasur një pasqyrë të pastër e të plotë të shkallës së ndikimit të krizës energjetike në

cështjet e sigurisë së brendshme. Së dyti, duhen ngritur grupe pune të përbashkëta edhe

në nivele rajonale për të planifikuar masa të përbashkëta antikrizë të sigurisë kolektive.

Mendoj se në zhvillimet perspektive të rajonit do të kenë ndikim të jashtëzakonshëm dy

aktorë shumë të rëndësishëm, të cilët janë NATO(SHBA), ku në rajonin tonë Kroacia dhe

Shqipëria janë tashmë anëtarë dhe Rusia, e cila nëpërmjet Serbisë në një formë a në një

tjetër shpreh interesat e saj në këtë rajon. Në një farë mënyre, në këtë këndvështrim kemi

një konfigurim të ―Luftës së Ftohtë‖ të vendeve të Ballkanit midis NATO(SHBA) dhe

Rusisë(Serbisë). Perceptimi i prezencës ruse në Serbi, si dhe implikimet e saj dhe

257

mundësia e rritjes së shpejt të këtij implikimi nëpërmjet bërjes së saj një nyje energjetike,

është një nga sfidat e së ardhmes së këtij rajoni.

7.6. Marrëveshja Kosovë-Serbi e Brukselit si shans dhe sfidë

Shkrimtari Vuk Drashkoviç, në një intervistë të tij për radion ―Evropa e Lirë‖ të datës 25

mars 2012, thoshte se ―koalicioni parazgjedhor ―Ndryshimi‖, kërkon të ndalohet vrasja e

Serbisë për hir të ruajtjes së asaj që është vetëm mirazh‖, duke shtuar gjithashtu të

vërtetën tjetër se ―nuk mund të ndërtohet një Serbi evropiane mbi themelet e Serbisë së

Millosheviçit‖438

. E thoshte këtë të vërtetë të pamohueshme një prej ish-anëtarëve të

kabinetit të diktatorit Milosheviç.

Vetëm dy muaj më vonë, shkrimtari i shquar shqiptar, Ismail Kadare, në një intervistë për

revistën beogradase ―NIN‖ thoshte në substancë të njëjtën gjë: ―Më parë në një pjesë të

Ballkanit përdorej shprehja çlirimi i Kosovës nga Serbia. S‘është ndonjë çudi që tani të

thuhet çlirimi i Serbisë prej Kosovës‖. Dhe deri në këto momente mendjet ballkanike

qenë kapur fort pas idesë fikse se ―E mira e jote është e keqja ime‖ e për pasojë palët

qenë të ndara në qëndrimet e tyre për ta zgjidhur njëherë e përgjithmonë konfliktin

shqiptaro-serb. Në kët kuadër për atë që u quajt ―Marrëveshja e Pajtimit për Veriun e

Kosovës‖. .erdhën një e nga një dhjetë raunde bisedimesh midis Kosovës dhe Serbisë.

Këto bisedime i udhëhoqi e ndërmjetësoi Bashkimi Evropian, përmes shefes së

Diplomacisë e të Sigurisë, baroneshës britanike Catherine Ashton.

Pa u zgjatur në histori të tilla, ne shohim tashmë të jetë arritur dhe nënshkruar një

marrëveshje, të cilën e kanë miratuar me shumicë votash të dy parlamentet. Sipas kësaj

marrëveshjeje është krijuar Asosacioni/Bashkësia me shumicë serbe në Kosovë, në të

cilën bëjnë pjesë katër komunat e Veriut të Mitrovicës, përkatësisht vetë komuna e re e

Mitrovicës së Veriut si dhe komunat e Zveçanit, Leposaviçit dhe Zubin Potokut. Është

lënë hapësirë juridike që në këtë bashkësi të bashkohen gjithashtu komunat e tjera me

shumicë serbe në jug të Ibrit. Sipas Marrëveshjes, strukturat e Asociacionit/Bashkësisë do

të ndërtohen në bazën që e parasheh statuti aktual i Asociacionit të Komunave Serbe. ...

Megjithatë parashihet që Bashkësia e Komunave të Serbëve në Veri të ketë njëkohësisht

kompetenca të caktuara në fushën e rendit e të ligjit. Pika gjashtë e marrëveshjes shprehet

se ―Duhet të ketë një forcë policore të quajtur Policia e Kosovës. Të gjithë policët në veri

të Kosovës duhet të integrohen në strukturën e Policisë së Kosovës. Pagat do t‘i marrin

vetëm nga Policia e Kosovës..

Në të vërtetë Marrëveshja e Brukselit eviton krijimin e një autonomie të tillë, e cila të

mund të bllokojë Kosovën në vendimmarrjen e saj. Pikërisht kjo e bën atë të shihet si një

sukses, së pari të Bashkësisë Ndërkombëtare, para së gjithash të SHBA-së e Gjermanisë,

si promotorë të saj, por edhe të qeverisë dhe institucioneve të Prishtinës. Megjithatë duhet

438

Sipas Dr. Enver Bytyçi Drejtor Ekzekutiv i Institutit të Evropës Juglindore, Tiranë

258

thënë se marrëveshja le hapur mundësinë e interpretimeve e keqinterpretimeve dhe kjo do

ta vështirësojë ndoshta zbatimin e saj në terrenin konkret....

Kështu që nuk bëhet fjalë për një pajtim final midis shqiptarëve në Kosovë dhe serbëve.

Problematikat do të jenë të natyrave të ndryshme. Pajtimi në fund të fundit nuk është e

nuk mund të jetë një akt, ai është një proces relativisht i gjatë. Më së fundi pajtimi do të

arrihet kur qeveria e Serbisë të hedhë hapa të tjerë në këtë drejtim. Para së gjithash ajo

duhet të kërkojë ndjesë për krimet dhe masakrat që janë bërë në Kosovë dhe duhet të

angazhohet për të ndihmuar ndriçimin e të vërtetës, sado e hidhur të jetë ajo për palën

serbe. Vetëm dënimi publik i këtyre krimeve mund të rikthejë frymën e besimit midis të

dy palëve. Ndërkohë riformulimi i Kushtetutës së Serbisë dhe heqja nga preambula e saj

e definicionit se ―Kosova është Serbi‖ do të ishte hapi i parë praktik për njohjen e

shtetësisë së Kosovës nga ana e Serbisë. Njohja reciproke është dhe mbetet akti final i

normalizimit të marrëdhënieve midis të dy vendeve në konflikt.

Shumë personalitete ndërkombëtare, ―midis tyre edhe ministri i Punëve të Jashtme të

Gjermanisë, Guido Westerwelle si dhe Presidenti i Komisionit Evropian, Barrosso, e

kanë konsideruar nënshkrimin e Marrëveshjes së Brukselit të nënshkruar nga

kryeministrat, Thaçi dhe Daçiç, si një ―ngjarje historike‖. Ndoshta kjo është e tillë sa i

përket kthesës që do të marrë qëndrimi politik dhe orientimi evropian i Serbisë.

Përfundimisht ajo do të kyçet në integrimet evropiane e më pas edhe ato atlantike.

Autonomia e serbëve në veri të Mitrovicës është e një modeli të ri, specifik dhe unik,

sepse bëhet fjalë për një numër shumë të vogël të minoritetit serb në Kosovë. Prandaj

Prishtina dhe Tirana do të duhet tani të fillojnë të bëjnë presion mbi qeverinë e Beogradit

e në Bashkësinë Ndërkombëtare, që të drejtat, të cilat i kanë fituar 40 mijë serbët e veriut

të Kosovës, të mbarten te 70 mijë shqiptarët e Luginës së Preshevës. Shqipërisë, Kosovës

dhe shqiptarëve kudo në rajon u lind e drejta që të këmbëngulin të realizojnë pa kushte së

paku aq të drejta sa kanë serbët në veri të. Para së gjithash të gjitha komunat shqiptare në

Maqedoni ka nevojë të rivlerësojnë dhe ridimensionojnë marrëdhëniet me shtetin

Maqedon dhe të kërkojnë kompetenca lokale të nivelit të Marrëveshjes së Brukselit.

Ndërkaq këto klauzola shkojnë edhe në favor të myslimanëve të sanxhakut, të

hungarezëve të Vojvodinës dhe pakicave të tjera në Serbi e në Ballkan.

Në këtë kuptim, Marrëveshja e Brukselit mund dhe duhet konsideruar si një marrëveshje

historike, sepse krijon modelin dhe precedentin e parë të ndërtimit të marrëdhënieve të

shteteve ballkanike e më gjerë me minoritetet, sado pak të jenë ato në numër. Përtej

Serbisë, këtë Marrëveshje mund ta përdorin shqiptarët e Malit të Zi, ata të Çamërisë, si

dhe minoriteti maqedon e turk në vendin më jugor të rajonit, anëtaren e BE-së, Greqinë.

7.7. Integrimi ndërkombëtar përballë interesave kombëtare.

Shqipëria, Kosova, faktori Shqiptar në tërësi, përgjatë historisë, e kanë vuajtur shumë

lënien mënjanë, mospërfilljen, mosmirënjohjen apo më keq, dëbimin a fyerjen e tyre.

259

Shkrimtari i madh i kombit, Kadare, e përcjell kështu këtë ―mallkim‖: ―...shkëputja prej

Evropës ka qenë për Shqipërinë ngjarja më e dhimbshme...‖ edhe pse ―...Shqipëria e

Kastriotit u gjend në kohën e duhur në qendër të historisë, në ndërlikimin e saj më të

madh me kontinentin mëmë...‖439

Vendet tona kanë interes jetësor transformimin përmes projektit të integrimit të këtij

rajoni të prekshëm dhe të pastabilizuar ekonomikisht e politikisht. Ky është interesi i

Evropës gjithashtu. Evropa, sidomos në kushtet e krizës dhe të perspektivave relativisht

të zymta të ekonomisë e të financave të saj, nuk do të mund t‘a mbante dot barrën e një

krize të tejzgjatur, apo më keq, të rifillimit të ciklit të rigrupimeve. Më në fund, por jo e

fundit për nga rëndësia, çështja e Bashkimit Evropian është edhe çështje identiteti:

Identiteti Evropian përballë identiteteve kombëtare. Identitetet kombëtare janë pjesë e

qenësishme e kombeve Evropiane, me diferencat natyrale historike, kulturore, fetare,

gjuhësore, etj, që rrjedhin nga ky fakt. Mjafton të përmendim vetëm diferencat në

kulturën e vendeve të Evropës Veriore me kulturën e vendeve të Evropës Jugore apo

Mesdhetare, e cila pasqyrohet dukshëm në nivelin e ekonomisë informale masive të

këtyre të fundit. Nuk mund të flitet për një komb apo shtet Evropian. A do t‘i lëshojnë pé

identitetet dhe interesat kombëtare, identitetit dhe interesit Evropian, apo këto të fundit

do të tërhiqen në pozicione të tjera?

Fuqia në gjeopolitikë i ngjan një lavjerrësi sahati, mbase jo me rregullshmërinë kohore e

hapësinore që ofron simetrikisht ky mekanizëm, por, gjithsesi, normalisht ―respekton‖ të

njëjtën dinamikë. Nuk ka fuqi të përjetshme. Rregulli nuk është fuqia në vetvete, por

lëvizja, zhvendosja e saj. Në vitet 1989-1991 bota ndryshoi mënyrën se si funksiononte,

paçka se kjo matej me shekuj apo me breza.. Ajo përcaktoi ndryshimin afatgjatë të

pozicionit të rojës ku Amerika e Veriut zëvendësoi Evropën si qendër e sistemit

ndërkombëtar440

. Por brezat shkojnë e vijnë dhe tani ne jemi në mesin e një kapërcimi

brezash qysh nga kolapsi i fuqive Evropiane - një kapërcim që filloi në 2008, por që

vetëm tani po punon më shkoqur.

Ajo çfarë ngjau në 2008 ishte një nga momentet e panikut financiar që vuan herë pas here

sistemi global kapitalist. Sikurse ndodh shpesh, këto momente paniku fillimisht

gjenerojnë kriza politike brendapërbrenda shteteve, pastaj ndiqen nga ndryshime në

marrëdhëniet midis shteteve. Nga këto ndryshime, ajo që drejtpërdrejtë është e lidhur me

krizën e vitit 2008, është kriza financiare e Evropës dhe transformimi i saj në krizë

politike

Vizioni Evropian u shkatërrua në të pastajmen e vitit 2008, kur themeli i paqëndrueshëm

i eksperimentit Evropian zbuloi vetveten. Ai vizion ishte ndërtuar të mbështetej përreth

Gjermanisë, eksportuesit të dytë më të madh në botë, por periferia e Evropës mbetej

shumë e dobët për të përballuar krizën. Kjo krizë nuk ishte e pjesshme apo e veçantë:

Evropa nuk ishte ndërtuar për t‘i kundërqëndruar ndonjë krize financiare. Shpet a vonë,

439

Ismail Kadare, ―Mosmarrëveshja - Mbi raportet e Shqipërisë me vetvehten‖, ―ONUFRI‖, 2010, fq. 168

440 George Friedman Stratfor, 21 shkurt 2012

260

diçka do të bëhej ―sebep‖ dhe uniteti i Evropës do të tensionohej ashpërsisht kur secili

shtet, i nxitur nga realitete të ndryshme sociale dhe ekonomike, do të manovronte më

shumë në interes të vet sesa në interes të Evropës.

7.7.1. Integrimi Evropian si një proces i gjatë dhe me shumë sfida

Nga shumë analistë,por dhe nga raporte institucionesh përgjegjëse vlerësohet se integrimi

Evropian I Shqipërisë është një proces i gjatë dhe i vështirë441

. Gjatë procesit të

integrimit Evropian konstatohet se pas çdo hapi konkret drejt anëtarësimit në BE, disa

nga parakushtet bëhen më të rrepta dhe sfidat më të vështira442

. Vendet e Vishegradit u

anëtarësuan në BE në vitin 2004 nëpërmjet një procesi politik, ndërsa vendet e Ballkanit

po integrohen nëpërmjet një procesi teknik. Për anëtarësimin e tyre në BE u (i) krijua një

model i veçantë, ai i Stabilizim Asocimit, (ii) u krijuan instrumente financiare të veçanta

dhe (iii) që nga vitit 2002 nëpërmjet progres raportit u vendos një sistem monitorimi e

vlerësimi. Gjithsesi, pas rreth 25 vitesh pas rënies së Murit të Berlinit Shqipëria ka arritur

të jetë vetëm vend kandidat për në BE. Zhgënjimi publik për vonesat në procesin e

integrimit vjen edhe për shkak se veç mbështetjes së lartë publike për integrimin

Evropian (mbi 90%), Shqipëria ka edhe tre avantazhe thelbësore, që mund ta kishin

përshpejtuar integrimin e vendit tonë drejt BE-së. Së pari – vendi nuk ka konflikte

etnike; së dyti – nuk ka konflikte fetare dhe së treti - opinioni publik dhe institucionet

politike nuk janë të influencuar nga qëndrime hezituese apo bllokues për bashkëpunim

me dhe midis të gjithë vendeve të Ballkanit Perëndimor, ndërsa zhvillimet e brendshme

politike kanë prodhuar kriza dhe vonesa. Kultura politike ku ―fituesi i zgjedhjeve i merr

të gjitha‖, jo vetëm qeverisjen e vendit, por edhe kontrollin e institucioneve të pavarura,

dëmtimi i parimit të ndarjes dhe kontrollit të pushteteve si dhe kultura e mosdënimit të

korrupsionit, konsiderohen pengesat kryesore. Prandaj në dinamikën e proçesit të

integrimit, Shqipëria shpesh është kushtëzuar me parakushte. Në progres raportin e vitit

2011 BE përcaktoi 12 prioritete/parakushte përpara dhënies së statusit të vendit kandidat.

Aktualisht vendi ka 5 kushte specifike nga BE për ti plotësuar përpara çeljes së

negociatave. Sa më shumë i afrohemi BE-së, aq më të rrepta dhe të detajuara bëhen

kushtet për plotësimin e kritereve të Kopenhagenit. Ky leksion vlen për vendet që

aspirojnë ti bashkohen BE-së. Në këtë kah shumica e analistëve, por dhe raportet e

institucioneve kryesore, pos të tjerash, evidentojnë Tre janë sfidat kryesore në zhvillimin

dhe integrimin ekonomik të vendit:

441

Për më gjërë shih dhe Raportin e projektit: Ndarja e eksperiencës së shteteve të Visegrad-it në

Integrimin Ekonomik në BE dhe në Reformat Institucionale të suksesshme të Gjeorgjisë me Shqipërinë dhe

Kosovën, Tiranë, mars 2015

442 http://ec.Evropa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2014/20141008-albania-progress-

report_en.pdf),cituar nga: Raportin e projektit: Ndarja e eksperiencës së shteteve të Visegrad-it në

Integrimin Ekonomik në BE dhe në Reformat Institucionale të suksesshme të Gjeorgjisë me Shqipërinë dhe

Kosovën, Tiranë, mars 2015

261

a. Konsensusi dhe bashkëpunimi politik për integrimin si prioritet kombëtar Edhe pse në

dokumentet strategjike integrimi vlerësohet interes kryesor kombëtar dhe në strategjitë

zhvilluese vlerësohet prioritet kombëtar, shpesh ai është penguar dhe vonuar nga krizat

politike. Në shumë raste ndërprerja e tyre dhe rifillimi i bashkëpunimit është arritur nga

kushtëzimet e BE-së për hapat e mëtejshme të integrimit. Në këtë kontekst procesi i

integrimit ka përshpejtuar daljen nga krizat politike dhe ka arritur miratimin e reformave

të kërkuara. Cilësia e implementimit të tyre dëmtohet jo rrallë nga interesa partiake apo

nepotike.

b. Reforma strukturore për mjedisin e biznesit

Skanimi i zhvillimeve ekonomike dhe politike nëpërmjet disa indekseve ndërkombëtare,

krahasimi me vendet e tjera dhe në dinamikë me vetveten, lehtëson identifikimin e

problemeve dhe vështirësive me Kështu, sipas Prof. A. Malaj443

për treguesin Liria

Ekonomike 2015,Shqipëria vlerësohet përgjithësisht e lirë, në nivelin 65.7 nga

maksimumi 100. Vendi renditet në vendin e 63 në nivel global dhe në vendin e 29 nga 43

vende Evropiane. Funksioni i shtetit ligjor mbetet prioritet. Indeksi i lirisë së pronës është

vetëm 30 nga 100 dhe Shqipëria renditet në vendin e 94/186. Liria nga korrupsioni është

31/100, renditja 118/186. Edhe për indeksin e perceptimit të korrupsionit te ne tregon

një përhapje të gjerë të tij duke cenuar cilësinë e shërbimeve publike dhe ambientin e

biznesit. Strategjia kombëtare kundër korrupsionit po mbështetet me projekte konkrete të

mirëqeverisjes dhe ndërgjegjësimit publik. Platforma elektronike të luftës kundër

korrupsionit janë vënë në shërbim të qytetarëve. Monitorimi i strategjive dhe projekteve

të antikorrupsionit duhet të bëhen nga OJQ me kredibilitet publik. Kjo mund të rritë

besimin e publikut dhe ti bëjë pjesë të suksesit Po kështu sipas Malaj e dhe sipas ―Doing

Business 2015‖Shqipëria ka bërë përparime gjatë vitit të fundit. Në vitin 2015

përmirësimi ishte i konsiderueshëm me rreth 40 shkallë, nga vendi 108 në vendin e 68.

Mbeten shqetësuese disa elementë të rëndësishëm siç janë: Dealing ëith Construction

Permits (157), Getting Eletricity (152), Paying taxes (132) dhe Registring Property

(118).

443

Arben Malaj, President, IPPM (Shqipëri), anëtar për Raportin e projektit: Ndarja e eksperiencës së

shteteve të Visegrad-it në Integrimin Ekonomik në BE dhe në Reformat Institucionale të suksesshme të

Gjeorgjisë me Shqipërinë dhe Kosovën, Tiranë, mars 2015

262

Tabela 14: ―Doing Business 2015, Albania‖

Ndërsa përsa i përket sipas i ndeksit të Konkurrencës Globale 2015 vendi ka disa pengesa

serioze për të qenë konkurrues ku më kryesoret janë cilësia e institucioneve (103/144);

ambienti makroekonomik (122/144), moszhvillimi i tregjeve financiare (114/144) dhe

shkalla e ulët e lidhjeve midis universiteteve, kërkimit shkencor dhe sfidave të ekonomisë

së vendit (114/144). Ndërsa vetë biznesi privat ka identifikuar si pengesë kryesore

korrupsionin, mungesën e aksesit në burime financimi, burokracinë jo efiçente të qeverisë

dhe nivelin e taksave.

Tabela 15: Indeksi i konkurrences globale 2015, Albania

263

Gjithsesi për kapërcimin e tyre përpjekjet duhen shtuar. Midis të tjerash vlerësohet

përmirësimi i hartimit dhe implementimit të strategjisë kombëtare. Strategjia Kombëtare

për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI) 2014-2020 po rishikohet. I gjithë procesi i hartimit,

miratimit dhe implementimit të saj synon një harmonizimin më të mirë të prioriteteve

sektoriale me integrimin Evropian. Prioritet e SKZHI duhet të mbështeten me Kuadrin

makroekonomik afatmesëm dhe të pasqyrohen në buxhetin vjetor. Përcaktimi i targeteve

të matshme për objektiva konkrete, kostimi dhe financimi i tyre si edhe koordinimi i

donatorëve mbeten sfida. Në vijim gjykohet se mer prioritet përmirësimi i koordinimit

brenda institucioneve qeveritare dhe me BE-në. Gjatë periudhës 2003-2014 është

përmirësuar bashkëpunimi dhe koordinimi. Aktualisht Komiteti i Planifikimit Strategjik

përfaqëson nivelin më të lartë. Ky komitet drejtohet nga Kryeministri, detyrat e tij

kryesore janë: (i) përcaktimi i prioriteteve të politikave dhe drejtimet strategjike brenda

një kuadri të shëndoshë fiskal; (ii) marrja e vendimeve për alokimin ndër-sektorial të

burimeve (tavanet e PBA) gjatë periudhës afatmesme - 3 vjet; (iii) shqyrtimi i draftit të

PBA paraprak për përgatitjen e buxhetit të shtetit; dhe (iv) marrja e raporteve të rregullta

mbi progresin në plotësimin e angazhimeve të palës shqiptare. Niveli tjetër strukturor

është komiteti ndërministerial për Integrimin Evropian. Ai drejtohet nga Ministri i

Integrimit Evropian, marrin pjesë zëvendës ministrat nga çdo ministri dhe institucione të

tjera. MIE koordinon grupet e punës të ekspertëve për negociatat sipas kapitujve. Niveli i

tretë janë Ministritë dhe agjensitë e tjera që kanë në strukturën e tyre drejtori të integrimit

Evropian. Ato përfaqësojnë ministritë në grupet e punës, ndjekin përafrimin e

legjislacionit të BE dhe përmbushjen e detyrimeve të dikastereve të tyre.

Bashkëpunimi me BE funksionon edhe në nivel parlamentar. Parlamenti shqiptar ka një

komision për integrimin Evropian që drejtohet nga një deputet i opozitës. BE dhe

Shqipëria kanë delegacione për bashkëpunimin midis tyre, që takohen dy herë në vit,

bëjnë vlerësimin e arritjeve dhe identifikojnë prioritet për të ardhmen. Përmirësimi i

strukturës qeverisëse ka ndikim me peshë në këtë aksion. Pas çeljes së negociatave për

MSA në 2003 u emërua ministri i shtetit për integrimin dhe u krijua departamenti i

integrimit Evropian. Në Dhjetor 2003 u krijua ministria për integrimin Evropian.

Përgjegjësitë kryesore të MIE janë si në vijim: (i) Koordinimi i zbatimit të MSA-së, (ii)

Programimi dhe monitorimi i asistencës së BE-së; (iii) Përkthimi i acquis të BE në

Shqipëri; (iv) Përafrimi i legjislacionit shqiptar me acquis e BE-së, e të tjerë. Ky

ndryshim strukturor rriti angazhimin dhe përgjegjësinë e çdo ministrie dhe institucioni

për trajtimin me prioritet të detyrimeve nga marrëveshjet bilaterale dhe negociatat në çdo

hap të integrimit. Njëherazi rritja e kapaciteteve të administratës publike dhe përmirësimi

i procesit legjislativ-përgatitjes dhe miratimit të ligjeve mbeten objektiva me peshë në

këtë objektiv. Dhe përpara anëtarësimit në BE Shqipëria dhe e tjera të BP duhet të

mësojnë nga dështimet në disa vende anëtare të BE-së. Mosbërja e reformave të

domosdoshme në kohën dhe me përgjegjësinë e duhur, i ekspozoi këto vende nga goditjet

264

e krizës, duke arritur nivele të larta të borxhit publik dhe nivele kritike të papunësisë,

sidomos nga papunësia e të rinjve.

Analiza e parashtruar dhe realitetet që po kalojmë krijojnë bindjen se integrimi do të jetë

I kushtëzuar. Procesi i integrimit rezulton jo i lehtë dhe jo i shpejtë. Kjo do të vlejë edhe

për vendet e tjera, që synojnë integrimin e tyre Evropian. Gjatë këtij procesi ato do të

përballen me shumë parakushte dhe jo pak vonesa, prandaj rritja e pritshmërie për

anëtarësim të shpejtë mund të ushqejë agresivitetin politik.

BE gjatë procesit të integrimit të vendeve të Ballkanit Perëndimor ka përdorur politikën e

shkopit dhe të karotës. Shqipëria mbetet modeli i një vendi me bashkëpunim të

kushtëzuar hap pas hapi gjatë gjithë procesit të integrimit Evropian, që po rezulton shumë

më i gjatë se pritshmëritë e fillimit dhe më i ngadaltë se vendet e tjera të rajonit. Disa prej

tyre (Mali i Zi dhe Serbia) e nisën më vonë procesin e anëtarësimit në BE dhe aktualisht

janë më përpara se vendi ynë.

Pas aplikimit në 2009 për vend anëtar, në progres raportin e vitit 2011, si kusht për të

dhënë statusin e vendit kandidat BE i përcaktoi Shqipërisë 12 kushte specifike.

Monitorimi i plotësimit të tyre ka dominuar bashkëpunimin në çdo nivel politik dhe

teknik midis Shqipërisë dhe BE-së.

Në 2014 pas përfitimit të statusit të vendit kandidat BE përcaktoi pesë prioritetet kryesore

si kusht për hapjen e negociatave sipas kapitujve. Ato janë: 1. Administrata Publike; 2.

Gjyqësori; 3. Lufta kundër Korrupsionit; 4. Lufta kundër Krimit të Organizuar dhe 5. të

Drejtat e Njeriut. Në varësi nga plotësimi i tyre do të bëhet çelja e negociatave.

Mazhoranca aktuale e ka shumicën për të miratuar një sërë reformash që janë pjesë e

kushtëzimeve të BE. Këto kushtëzime nuk duhen parë si checklist e burokratëve të

Brukselit, por si reforma të domosdoshme. Për kapërcimin e tyre, pos të tjerash kërkohet

të rrisim aftësitë absorbuese të fondeve të BE-së dhe kapacitetet negocuese Sipas shifrave

zyrtare të BE-së vendet e Ballkanit kanë një kapacitet të ulët të thithjes së fondeve të BE-

së. Më konkretisht për periudhën 2007-2012 aftësia absorbuese e Shqipërisë për IPA I

ishte rreth 39 %, ndërsa për IPA II vetëm rreth 26%. Arsyet janë të shumta, disa për

shkak të burokracive të tejzgjatura të Brukselit, por disa edhe prej kapaciteteve aplikuese

dhe implementuese administrative të vendeve tona. Kostot e kësaj aftësie të ulët shfaqen

në zgjatjen dhe zvarritjen e projekteve që ato mbështesin. Përmirësimi i kapaciteteve

aplikuese dhe implementuese nga administratat e vendeve tona duhet të jetë prioritet. Nga

ky dështim i vendeve tona duhet të mësojnë vendet e tjera, duke investuar shumë dhe në

mënyrë sistematike në rritjen e kapaciteteve absorbuese të fondeve të BE-së dhe

donatorëve të tjerë. Po kështu rritja e kapaciteteve negociuese – aftësimi i tyre kërkon që

të rritet përfshirja e ekspertëve të jashtëm, studiuesve dhe biznesit në parapregatitjen dhe

negocimin e përafrimit të legjislacionit kombëtar me ―aquie communitare‖. Politikat,

instrumentat dhe financimet sipas sektorëve duhet të njihen dhe përdoren sa më mirë.

Transparenca dhe bashkëpunimi me biznesin mund të sjellë efekte pozitive reciproke.

Qeveria rrit cilësinë e politikë-bërjes dhe kapaciteteve negociuese, ndërsa biznesi njeh në

265

kohë detyrimet dhe përfitimet nga politikat dhe fondet përkatëse të BE-së. Njohja e

dështimeve të vendeve të tjera me BE-në për sektorë dhe projekte specifike, mund të

shërbejë për të eliminuar të njëjtat gabime.

Në vijim të lësaj trajtese mund të themi se,i integrimi Evropian po kalon në disa faza.

Bashkëpunimi rajonal është parakusht i rëndësishëm për të ndryshuar mentalitetin dhe

testuar aftësinë konkurruese të ekonomive tona përpara anëtarësimit të plotë në BE.

Kriza aktuale tregon se BE-ja, pavarësisht se është në destinacionin tonë të përbashkët,

nuk është një formulë magjike për problemet tona konkrete, veçanërisht kur është fjala

për papunësinë e lartë, pabarazinë në rritje dhe të borxhit të lartë publik.

Vendet që nuk i reformuan ekonomitë e tyre, vendet që nuk kanë bërë reformat e duhura

me qartësinë dhe cilësinë e nevojshme, sot, po përballen me kriza ekonomike e politike,

me norma të larta të papunësisë dhe borxhet publike në nivele kritike.

Është shumë e rëndësishme që reformat strukturore / parakushtet e BE-së të mos

konsiderohen si një listë kushtëzimesh e burokratëve të Brukselit, por si detyrimet tona

për të përmirësuar zhvillimin tonë ekonomik, social dhe politik.

Marrëveshjet asimetrike të BE-së duhet të negociohen me kujdes, në lidhje me shkallën

dhe shpejtësinë e hapjes të sektorëve sensitivë. Përballë konkurrencës së lartë të BE-së,

që në marrëveshjet e para tregtare, duhen politika më të qarta dhe fonde mbështetëse për

ristrukturimin dhe modernizimin e këtyre sektorëve. Në sektorët potencialisht konkurrues

prodhimi vendas duhet mbështetur si një prej mundësive më të mira për rritje të

punësimit.

Sfida aktuale e vendeve tona është arritja e një rritjeje më të lartë ekonomike, të

punësimit më të lartë, dhe një rritje ekonomike përfshirëse. Reformat dhe politikat

ekonomike synojnë të zvogëlojnë pasiguritë, kohën dhe kostot e të bërit biznes.

Pavarësisht vonesave dhe zhgënjimeve, mbështetja publike për integrimin Evropian

vazhdon të jetë e lartë. Kjo sinergji pozitive duhet të përdoret për të bërë reformat e

duhura, politike dhe ekonomike, që do të mbështesin zhvillimin e qëndrueshëm

ekonomik dhe social të vendeve dhe rajoneve tona.

7.7.2. Integrimi mbarëkombëtar - interes kombëtar prioritar

Nuk ka dyshim se Evropa e vitit 2014 operon në një mënyra të ndryshme në krahasim me

ato të vitit 2007. Disa segmente presin që Evropa, në një rast të përshtatshëm, të kthehet

në gjëndjen e Luftës së Ftohtë, por kjo nuk ka shumë gjasë të ndodhë. Kontradiktat që e

brejnë nga brenda ndërmarrjen për Evropën e Bashkuar janë zbuluar tashmë dhe, ndërsa

entitetet Evropiane do të kenë mundësinë të mbijetojnë, kjo ndoshta nuk do mund t‘i

ngjasë Evropës së parashikuar e të vizionuar nga Maastrichti444

, pa le më asaj të vizionuar

për Shtete të Bashkuara të Evropës. Kështu që e vetmja kundërpeshë potenciale e SHBA

nuk do të shfaqet në këtë brez

444

George Friedman Stratfor, 21 shkurt 2012

266

Ndërkaq, duhen konsideruar edhe rrethana të tjera gjeopolitike si: zhvendosja e

vëmendjes, shqetësimit dhe forcës kryesore Amerikane jashtë Evropës; kriza ndoshta pa

rrugëdalje e Evropës, pjellë e së cilës mund të jetë ndarja e Evropës sipas

―shpejtësive‖445

. Sipas këtij trafiku, Evropa mund të mbetet e ―bashkuar‖, por si e tillë,

rrotull një bërthame apo motori Gjermano-Francez dhe më tej, disa shtresa rrathësh

bashkëqëndrorë, ku do të mund të rreshtohen shtetet, varësisht nga ―shpejtësitë‖

ekonomike, financiare, institucionale. Kjo do të thotë që Evropa mund të mbetet e

bashkuar, por disa nga vendet e saj, natyrisht ata me krah më të gjatë e më të rëndë

gjeopolitik, do të jenë ―më të bashkuar se të bashkuarit e tjerë.‖

Në këto situata, shkëputja nga aleatët e partnerët dhe nga organizmat e integruese,

përmban rreziqe të pallogaritshme. E tërë historia e Shqipërisë vërteton në mënyrë

thuajse aksiomatike, se kohët më të errëta dhe humbjet më të mëdha ajo i ka pasur kur

është shkëputur nga trungu natyral i saj, Evropa446

.

Në pragshekullin e 21- të, për herë të parë dhe pikërisht për një çështje Shqiptare,

―Evropa e dritës dhe e arsyes bëri një luftë krejtësisht befasuese, duke ndëshkuar me

armë një komb Evropian, për shkak të një kombi tjetër Evropian... një akt i një tipi të ri:

luftë për arsye morale.”447

Kombi më Evropian i gadishullit - sipas përcaktimit të të

madhit Eqerem Çabej, duhet të ndihet i tillë në vlerat që përcjell dhe në marrëdhëniet që

zhvillon e që duhet të kenë vetëm një emërues: integrimin. Jo vetëm për shkak

mirënjohjeje, por në radhë të parë për shkak detyrimi e po aq, edhe sigurie.

Normalisht, Evropa – sikurse thamë dhe sikurse diçka duket, mund të ketë, madje jo

shumë vonë, historinë e saj. Grupime e rigrupime mund të krijohen e rikrijohen dhe këto

zhvillime janë gjithashtu normale. Aksioma thotë gjithashtu se nuk ka miq të përjetshëm,

por interesa të përjetshme. Është ky një rebus pa rrugëdalje? Mos rrugëdalja është në

izolimin? Apo të hyjmë e të dalim ku të mundim, deri në në Azinë e largët, mjafton që të

përmbushim interesat? Historia na i ka dhënë tashmë mësimin dhe nuk kemi pse ta

harrojmë: Integrimi në Evropë, me Evropianët. Vetëm kështu do të mund të çlirohemi më

shumë nga demonët tanë Ballkanikë, do të shkulim urrejtjen e kombëtarizimin e sëmurë

përmes atdhetarizmit të shëndoshë. . Në këtë kah duhet vlerësuar vizita e Kryeministrit

serb Vuçiç në Tiranë, e cila u shënua në dritën e një forcimi të rolit të Shqipërisë dhe

shqiptarëve në rajon. Së pari, u pranua nga vetë mysafiri më i rëndësishëm i Samitit të

Forumit Ekonomik të Vjenës, Kryeministri Vuçiç, në një intervistë të mëparshme të tij

për shtypin serb448

. Ai në pak fjalë tha se kombi shqiptar është një komb në zgjerim dhe

me të është e nevojshme të mbahen marrëdhënie të mira. Së dyti, edhe zgjedhja e

445

Për më gjërë shih dhe: Antonio EstellaJean Monnet Professor of Evropean Union Law, Universidad

Carlos III, Madrid, Skenarët e BE-2017, përkthyer nga Stela kamberi, Akademia e Mbrojtjes ―Spiro

Moisiu‘ 446

Kush nuk e di sot çmimin e shtrenjtë që ja kemi paguar vetmisë së përkohshme historike prej fillmit të

KrizësLlindore deri më sot, shkruan R. Qosja, ciuar prej Ribaj, P., Kosova Nyje kyçe e Sigurisë ballkanike,

Tiranë,2011,f.55 447

Ismail Kadare, ―Mosmarrëveshja - Mbi raportet e Shqipërisë me vetvehten‖, ―ONUFRI‖, 2010, fq. 165 448

Shih: Gazeta Panorama, 28 maj 2015.

267

Shqipërisë si vendi ku zhvillohet Samiti i Forumit Ekonomik të Vjenës si vazhdim i

procesit të Berlinit e tregon forcën e Shqipërisë dhe të shqiptarëve në një rrafsh rajonal.

Ky Samit në një farë mënyre u përgatit në Kosovë, ku u takuan ministrat e Jashtëm dhe

ata të Transporteve, ndërsa u ngjiz në Gjermani.

Në rajon është dobësuar pak Italia për nga ndikimi, është fuqizuar Turqia me praninë e

vet ekonomike, ushtarake, fetare, e pse jo dhe kulturore, nëpërmjet telenovelave. Mbi të

gjitha, nëpërmjet procesit të Berlinit po shfaqet fuqishëm, por jo sipas aksit të vjetër

historik, Gjermania me motrën e vet Austrinë. Në këtë shfaqje të re forcash, shqiptarët

s‘kanë pse të mos ndihen të fortë. Sot dhe në të ardhmen. Ata konfirmojnë aksin pro-

perëndimor.

Si do projektohet ky forcim në planin ekonomik sa kohë që Shqipëria mbetet së bashku

me Kosovën mes vendeve më të varfra të rajonit dhe të Evropës? Kjo është sfida kryesore

e shqiptarëve. A do të formojnë ata realisht bashkimin e tyre ekonomik, brenda suazës së

procesit të Berlinit, me paratë evropiane, për të cilat kanë nevojë serbët dhe të gjithë

fqinjët? Gjithsesi, kohët dhe vendet e udhëkryqit janë më të vështirat dhe me pasojat më

të mëdha, nëse nuk përcaktohet orientimi i duhur. Shqipëria, Kosova dhe faktori Shqiptar

në tërësi janë gjendur shpesh në udhëkryqe, ku edhe kanë gabuar. Në kohërat që vijnë, ku

gjithnjë e më shumë të përpin vala e globalizmit, rreziku i çorientimit në udhëkryqe është

edhe më i madh. Por, Shqipëria e Kosova, shqiptarët në tërësi, e kanë dhe duhet ta kenë

tanimë pjekurinë e duhur, sepse edhe mbështetjen e kanë, për të mos gabuar më në

përzgjedhjet. Përzgjedhja jonë tashmë është bërë: perspektiva e integrimit euro-atlantik

ndërkombëtar.

Por integrimi Euratlantik nuk mund të arrihet pa integrimin brendapërbrenda nesh. Jo me

emocione, por me strategji, politika, plane e projekte kombëtare, konkrete dhe të

mbështetura. Integrimi ndërkombëtar nuk mund të arrihet pa integrim dhe vlera

kombëtare, po me organizma të përgjegjësive kombëtare.

Shqipëria dhe Kosova e kanë interes jetësor transformimin përmes projektit të integrimit

midis njeri-tjetrit në funksion të integrimit Euro-Atlantik, Evropian dhe me Evropianët.

Shkëputja nga aleatët e partnerët dhe nga organizmat e integruese, përmban rreziqe të

pallogaritshme

Me një kuadër të qartë dhe të pashkëputur nga sistemi, për më tepër kur marrëdhëniet e

fuqisë marrin vlerë dhe iu nënshtrohen gjithnjë e më shumë ligjësive të globalizmit,

Shqipëria dhe Kosova nuk kanë alternativë tjetër më të sigurt për interesat kombëtare

përveç perspektivës integruese në organizatat Euro-Atlantike. Përndryshe, sipas shprehjes

disi të frikëshme që përori Ministri i Jashtëm i një vendi me peshë në Evropë, ―Nëqoftëse

ju nuk do të jeni në tavolinë, ju do të jeni në menu.”449

Kombet Evropianë i bashkon me Evropën identiteti dhe kjo është e mbetet normale. Për

afro mbi gjysëm shekulli i bashkoi edhe premtimi për prosperitet të përhershëm që u dha

449

Financial Times, 17 Nëntor 2011, pg.3

268

nga Evropa e Bashkuar. Në periudha të caktuara, kombet Evropiane i ka bashkuar edhe

nevoja për siguri në krahët e kërcënuar.

Por, ç‘ndodh nëse premtimi për prosperitet nuk mbahet? Ç‘ndodh nëse siguria - për këtë

shkak, vihet në dyshim?, etj.Në zhvillime të tilla, historia ka dëshmuar se vendet

Evropiane, më së pakti, kanë përcjellë me indiferencë fatet e kombeve, veçanërisht të

atyre më të vegjël. Çekia, Polonia apo Shqipëria janë të mjaftë për të kujtuar.

7.8. Sfida të EULEX-it

―Kosova është përfituesja më e madhe për frymë e ndihmave të BE-së në të gjithë

botën‖450

Me këto fjalë, në vitin 2011, Presidenti i Komisionit Evropian José Manuel

Barroso nënvizoi angazhimin e Bashkimit Evropian (BE) ndaj këtij territori të kontestuar.

Në vitin 2003, Këshilli Evropian i dha Kosovës një perspektivë evropiane dhe që prej

asaj kohe, ajo është bërë përfituese e ndihmave financiare të procesit të zgjerimit

(programi CARD dhe prej 2007, Instrumenti i Ndihmës së Para Aderimit – IPA). Kjo

ndihmë synon kryesisht të mbështesë ndërtimin e institucioneve dhe zhvillimin e

sundimit të ligjit, në mënyrë që të lehtësojë përafrimin e standardeve kombëtare me

standardet e acquis communautaire.. Këto e realitete të tjera tregojnë që EULEX-i451

luan

një rol në terma të ndikimit politik, sepse ai luan një rol thelbësor në Kosovë në hetimin

dhe gjykimin e krimeve, që prekin direkt jetën publike të vendit: krimet e luftës dhe

korrupsioni. Në rastin e krimeve të luftës, çështja është akoma e ndjeshme, sepse kujtesa

e konfliktit të 1999 është ende e freskët dhe është e vështirë të pranosh se ― heronj të

luftës‖ janë ―kriminelë lufte‖. Kjo situatë mund të ketë një ndikim negativ mbi

pavarësinë e gjykimeve. Hetimi dhe gjykimi i rasteve të korrupsionit implikon një sfidë

me një nga strukturat mbi të cilat Kosova është bazuar dhe prek drejtpërdrejt interesat e

personave në pushtet. Gjykatësit dhe prokurorët nuk gëzojnë një sistem mbrojtës nga

kërcënimet dhe mund të jenë të luhatur në hetimin e disa dosjeve. Prezenca e EULEX-it

është thelbësore për hetimin, asistimin e prokurorëve dhe në qenien pjesë e paneleve në

rastet e veprave penale që, në të kundërt, nuk do të mund të menaxhoheshin në të njëjtën

mënyrë. Për më tepër, nëpërmjet prezencës së stafit gjykues të EULEX-it tek gjykatat

kosovare, gjykatësit dhe prokurorët kosovarë bëhen pjesë e një trajnimi ditor konstant

mbi praktikat më të mira të BE-së në gjykata dhe kjo njohuri transferohet në hartimin e

dokumenteve si Guida për një Kod të Procedurës Penale të Kosovës.

Sikurse tregon rasti i luftës kundër korrupsionit, elitat në pushtet janë ato që humbasin më

shumë nëse korrupsioni luftohet në mënyrën e duhur. Është pra legjitime të mendosh se

ata nuk dëshirojnë vërtet të gjejnë një zgjidhje ndaj këtij problemi. Gjithsesi, kur

perspektiva e hapjes së negociatave për Marrëveshjen e Stabilizim-Asocimit do të jetë më

450

Evropean Union, Statement by President Barroso Following his Meeting with Hashim Thaçi, Prime

Minister of Kosovo, SPEECH11/360, Pristina, 20 May 2011, retrieved on 28 April 2013. 451

Për më gjërë shih dhe Për më gjerë shih: Ribaj P. dhe Cami Sh., ―Lufta, Paqja, Siguria. Realitete

ballkanike‖Vëllimi II, Tiranë( Në proçesin e botimit), 2016, f.412-417

269

e prekshme, grada e bashkëpunimit të elitës me EULEX-in do të rritet, sepse Komisioni e

ka parashtruar si kusht thelbësor për hapjen e negociatave452

.

Gjithsesi, EULEX-i është kritikuar shumë gjatë viteve të fundit dhe, që kur ai u dislokua,

problemi i korrupsionit duket se është rritur, të paktën sipas perceptimit të popullatës. Për

më tepër, një nga kritikat kryesore të misionit lidhet me kostot dhe performancën e tij të

ulët

BE-ja duhet të përballohet me dy sfida për të krijuar një qëndrueshmëri të reformave në

Kosovë: e para, është krijimi i një kulture të sundimit të ligjit në të gjitha nivelet e

shoqërisë, dhe e dyta, është krijimi i një sistemi gjyqësor funksional. Sfida e parë varet

nga Komisioni Evropian. Nëpërmjet programeve dhe financimeve të tij, ai duhet të

investojë për të rritur ndërgjegjshmin e popullsisë. Do të jetë më e lehtë në të ardhmen

sepse, në 2012, nisën negociatat për pjesëmarrjen e Kosovës në programet e BE-së Sfida

e dytë varet tërësisht nga EULEX-i. Suksesi përfundimtar i misioni dhe i veprimtarisë së

dy sektorëve të tjerë varet nga kapaciteti i prokurorëve në hetimin dhe në elaborimin e

akuzave në mënyrë të pavarur dhe nga gjykatësit në shpalljen e verdiktit pa influencim

nga jashtë. Për të arritur këtë rezultat, shumë aksione duhet të merren: Qeveria e Kosovës

duhet të adoptojë dhe zbatojë të gjithë legjislacionin e nevojshëm për krijimin e një

ambienti të sigurt pune për gjykatësit dhe prokurorët; një nga rrënjët e korrupsionit –

pagat e ulëta – duhet të çrrënjoset (profesioni konsiderohet si shumë i rrezikshëm, plus

përballimi me një rrogë të ulët); duhet të rritet intensifikimi i trajnimeve të gjykatësve

dhe prokurorëve, në linjë me praktikat më të mira evropiane. Në momentin që këto

elemente do të vendosen në praktikë, EULEX-i do të jetë në gjendje të reduktojë

mandatin e tij ekzekutiv dhe gradualisht të lërë përgjegjësitë në dorë të kosovarëve

Fundi i pavarësisë së mbikëqyrur konsiderohej nga elita dhe popullsia si një rast për të

marrë në dorë të gjitha përgjegjësitë e menaxhuara nga komuniteti ndërkombëtar. Kjo

situatë e re përbën një provë për qeverinë për ti demonstruar qytetarëve se mund të

përmirësojë mirëqenien e tyre, dhe duke qenë se nuk ka më një prezencë ndërkombëtare

për tu fajësuar, të marrin mbi vete të gjithë përgjegjësinë në rast të arritjes së rezultateve

të dobëta.

7.9. Prania amerikane ende një mision i papërmbushur

Politika amerikane pas Luftës së Ftohtë pati një protagonizëm të paprecedent në rajonin e

Ballkanit. Të qenit superfuqia kryesore në botë është një shpjegim i thjeshtë për ta

kuptuar rolin ekskluziv që ajo i ruajti vetes në këtë hapësirë Evropiane.

Pas Luftës së Ftohtë, politika ballkanike ndoqi me vëmendje pikat kulmore të strategjisë

amerikane, të cilat u shfaqën gjatë çlirimit të Kuvajtit, ndërhyrjes në ish-Jugosllavi, pas

11 shtatorit, luftës së Irakut dhe bombardimin e Libisë nga NATO.

452

Për më gjrë shih : Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetsim, Çështjë Evropiane dhe të sigurisë, Nr. 28,

Tiranë 2014, f.17-23.

270

Ballkani, ose siç quhet tani me ―përkëdheli‖ diplomatike, Evropa Juglindore, nuk është

një rajon i lehte për t‘u kuptuar. Vështirë se ekziston ndonjë territor si ai ballkanik, që të

ketë qenë ―zonë kufitare‖ e ndryshimeve të historisë njerëzore. Pa u ndalur në histori

dihet se Lufta e Ftohtë ishte një mbulesë ―ngrirje‖ për rajonin. Ndarja e Jaltës e përcaktoi

sërish Ballkanin si zonë kufitare midis Perëndimit dhe Lindjes. Siç ndodh rëndom, zona

të tilla kthehen në ―bursa‖ të Diplomacisë në kohë paqeje dhe në zona konfrontimi në

periudha disbalancimi. Gjatë Luftës së Ftohtë politika amerikane u shfaq si fuqia e radhës

që balanconte influencën e ―vjetër‖ të fuqisë ruse në Ballkan. Marrëveshja e Jaltës ―u

respektua‖ gjeopolitikisht. Greqia dhe Turqia u lidhën me Perëndimin, Bullgaria dhe

Rumania u lidhën me Lindjen, kurse Jugosllavia dhe Shqipëria qëndruan ―në mes‖453

.

Mbarimi i Luftës së Ftohtë ndryshoi ―renditjen‖ e Jaltës. Tërheqja ruse rimodeloi rajonin

dhe shkatërroi Jugosllavinë. Ky proces i fundit, pikën kulmore të vet e pati në vendimin e

NATO-s për të hyrë në luftën e Kosovës, i cili u konsiderua konflikti më i rëndësishëm

në Evropë pas Luftës së Dytë Botërore. Jugosllavia vdiq aty ku filloi, dhe vendimin për

këtë e morën thuajse të njëjtat fuqi që e krijuan.

Qeveritë e vendeve e Ballkanit janë përballë sfidave serioze për të ndërtuar profilin e tyre

të pas-Luftës së Ftohtë. Ky proces zhvillohet jo vetëm si pjesë e makrobalancës midis

SHBA, Rusisë dhe Kinës, por edhe të një mikrobalance që fillon me Hungarinë

ambicioze, Rumaninë e shqetësuar, Turqinë në rritje, Serbinë e ―mundur‖, Kroacinë e

rilindur, Greqinë në vështirësi ekonomike dhe Shqipërinë e pamësuar me rolin e saj të

ri…Në këtë periudhë globalizimi, Ballkani nuk duhet konsideruar i paprekshëm nga

problematikat e ndarjeve në Lindjen e Mesme. Sado absurde që të duket, ―pranvera

arabe‖ ka prishur ekuilibrat e status quo-së ―Kisinger‖ atje. Aktualisht politika amerikane

është përballë zgjedhjesh të rëndësishme për rolin e saj jo vetëm në Ballkan. Megjithëse

ironike, ajo nuk ka një kundërshtar të barabartë me të cilin të ndajë ―rolet‖ në hapësirë

dhe kohë. SHBA dalin përballë vetes, marrin vendime për zgjedhjet e veta, edhe për të

tjerët. Ballkani është një pjesë e vogël e lojës së madhe globale, por‖… Për politikën

amerikane, Ballkani vlen të shihet edhe si hapësira ku fillojnë ―kufijtë‖ e padukshëm të

kontradiktave Evropiane në formimin e vetvetes. Të stabilizosh Ballkanin do të thotë t‘i

heqësh Evropës ankthin më të keq të saj për të ardhmen. Sfida ballkanike nuk është

vetëm Evropiane. Ajo nuk mund të fitohet pa prezencën e fortë politike të SHBA-ve.

Politika amerikane në Ballkan është një mision ende i papërmbushur i saj. Historitë e

mëdha fillojnë nga pranimi i dobësive.

7.10. Përballë sfidave serioze – rishfaqja e rrymave penguese për orientimin

euroatlantik

Politika amerikane pas Luftës së Ftohtë pati një protagonizëm të paprecedent në rajonin e

Ballkanit. Të qenit superfuqia kryesore në botë është një shpjegim i thjeshtë për ta

453

Për më gjërë shih dhe Panorama 11 Maj, 2012

271

kuptuar rolin ekskluziv që ajo i ruajti vetes në këtë hapësirë. Pas Luftës së Ftohtë, politika

ballkanike ndoqi me vëmendje pikat kulmore të strategjisë amerikane, të cilat u shfaqën

gjatë çlirimit të Kuvajtit, ndërhyrjes në ish Jugosllavi, pas 11 shtatorit, luftës së Irakut

dhe bombardimin e Libisë nga NATO. Ballkani, ose siç quhet tani me ―përkëdheli‖

diplomatike, Evropa Juglindore, nuk është një rajon i lehtë për t‘u kuptuar. Vështirë se

ekziston ndonjë territor si ai ballkanik, që të ketë qenë ―zonë kufitare‖ e ndryshimeve të

historisë njerëzore. Pa u ndalur në histori, dihet se Lufta e Ftohtë ishte një mbulesë

―ngrirje‖ për rajonin. Ndarja e Jaltës e përcaktoi sërish Ballkanin si zonë kufitare midis

Perëndimit dhe Lindjes. Siç ndodh rëndom, zona të tilla kthehen në ―bursa‖ të

Diplomacisë në kohë paqeje dhe në zona konfrontimi në periudha të mungesës së

balancimit. Gjatë Luftës së Ftohtë politika amerikane u shfaq si Fuqia e radhës që

balanconte influencën e ―vjetër‖ të Fuqisë ruse në Ballkan. Marrëveshja e Jaltës ―u

respektua‖ gjeopolitikisht. Greqia dhe Turqia u lidhën me Perëndimin, Bullgaria dhe

Rumania u lidhën me Lindjen, kurse Jugosllavia dhe Shqipëria qëndruan ―në mes‖454

.

Mbarimi i Luftës së Ftohtë ndryshoi ―renditjen‖ e Jaltës. Tërheqja ruse rimodeloi rajonin

dhe shkatërroi Jugosllavinë. Ky proces i fundit, pikën kulmore të vet e pati në vendimin e

NATO-s për të hyrë në luftën e Kosovës, i cili u konsiderua konflikti më i rëndësishëm

në Evropë pas Luftës së Dytë Botërore. Jugosllavia vdiq aty ku filloi dhe vendimin për

këtë e morën thuajse të njëjtat Fuqi që e krijuan.

Gjithsesi, analiza e ngjarjeve të fundit rrezikon prirje integruese të rajonit. Analisti i

njohur Artur Zheji shprehet se kartolina e 9 majit në Moskë, me rastin e paradës

spektakolare të 70-vjetorit të kapitullimit të Gjermanisë naziste, ishte dhe mbetet

emblematike455

. Në mungesë të plotë të lidershipit evropian-perëndimor në tribunën

putiniane, aty, nga niveli më i lartë, gjendeshin vetëm grekët, të përfaqësuar nga Tsipras,

maqedonasit, të përfaqësuar nga Presidenti i tyre e trupat ushtarake elitë dhe presidenti

Nikoliç nga ana e Serbisë. Kjo kartolinë ku mungonte jo rastësisht dhe pra, krejt

qëllimisht në gjuhësinë gjeopolitike, Cameron, Hollande, Merkel apo Matteo Renzi, ishin

të pranishëm personalitetet e rangut më të lartë të Fqinjëve ballkanase. Për të zbritur në

rrafshin tonë, të interesave tona të drejtpërdrejta gjeopolitike, Rilindja e fuqisë ushtarake

dhe ekonomike e Rusisë, aleancat e saja të forta taktike me Kinën dhe Indinë, në kërkim

të Polit të Dytë Gjeopolitik Botëror, reagimi muskulor putinian në çështjen e Ukrainës,

janë një udhërrëfyes që Ballkani, mund të kthehet sërish në një ―laborator gjeopolitik‖, ku

të shkarkohen tensionet e larta gjeopolitike të Blloqeve të Reja dhe me interesat e tyre

përkatëse. Ndoshta në një ballafaqim të ri. Greqia, Serbia dhe Maqedonia, për interesat e

tyre, kanë përzgjedhur të kenë në platformën e tyre, një ―rrugë rezervë‖ drejt Lindjes, e

pra, Moskës së sotshme, të fortë dhe ambicioze. Ndërsa Shqipëria dhe Kosova kanë

zgjedhur një rrugë të vetme, Perëndimin, sepse ky është vullneti i popujve të tyre dhe kjo

është rruga që historikisht përmbush interesat e nëpërkëmbura gjeopolitike dhe jo vetëm,

454

Për më gjerë shih: Pandeli Majko, Gazeta Panorama, 11 maj 2012. 455

Shih: Gazeta MAPO, 21 maj 2015.

272

të shqiptarëve. Në qasje me këtë analizë disa ngjarje në rajon nuk lënë dyshime Në këtë

kah një bilanc i tillë lufte si ai në Kumanovë, është ikja më e tmerrshme e një vendi

ballkanik nga paqja dhe sidomos stabiliteti. Maqedonia ka rrëshqitur shembshëm në

gjendjen dhe realitetin e ngjashëm me vitin 2001. Denoncimet dhe sidomos ―bombat‖ e

përgjimeve që ekspozoi në publik kreu i opozitës maqedonase, zbuluan kapituj dhe

episode që provojnë katërçipërisht reminishencat dhe ngjashmëritë imituese të skenarëve

të shërbimeve të Gruevskit me ato të dikurshme në Jugosllavinë e Millosheviçit. Shkupi

është një kryeqytet që gjatë kohës qeverisëse të Nikolla Gruevskit, mori vlerën e një

qyteti si simbol pabarazie dhe manipulimi. Kryeministri i monumenteve që ―thyen në

mes‖ buxhetin e republikës së vogël, iu gëzua provincializmit të vet duke hiperbolizuar

historinë e maqedonasve pa etni dhe margjinalizoi historinë reale të pjesës shqiptare me

histori themeli. Ashtu si në 100 vjetët e fundit, shqiptarët e Maqedonisë shihen nga

sllavët si racë inferiore. Lagjet ku banojnë shqiptarët janë geto, të lëna me qëllim të tilla,

pasi nuk iu jepen leje ndërtimi. Punësimi i tyre mbahet qëllimisht nën kuota minimale.

Ndërsa arsimimi është jo-cilësor. Kjo i detyron të marrin rrugët e emigracionit. Ndaj

është iluzion që një ditë shqiptarët do t‘i kalojnë numerikisht maqedonasit në numër

popullate si efekt i lindjeve. Maqedonasit janë kujdesur ta bëjnë të pa jetueshëm atë vend

për shqiptarët. Shekulli i fundit e ka dëshmuar. Kjo ka risjellë alternativën se e ardhmja e

kësaj hapësire, ka nevojë për zgjidhje radikale ku Tirana duhet të ketë rolin e saj të dorës

së parë, si në formatimin e liderëve të rinj, ashtu edhe në argumentimin ndaj aleatëve të

mëdhenj vendimmarrës për një konfigurim të ri të hartës, pasi faktori ndërkombëtar që do

ta bënte Maqedoninë një shembull integrimi dështoi. Nga ana tjetër komprometimi i

implikimit të shërbimeve të specializuara ruse dhe i filialeve të tyre në Beograd dhe në

Shkup e ka vënë në pozitë të vështirë diplomacinë ruse, e cila po hedh në qarkullim

diplomatik dhe propagandistik ndërkombëtar disa teza vërtet të çuditshme. Teza e parë

është ajo që ngjarjet e Kumanovës janë organizuar nga Perëndimi për të sabotuar

projektin e gazsjellësit të ri rus ―South Stream 2‖, që mendohet se do të kalojë nga Greqia

nëpërmjet Maqedonisë në Serbi. Ministri i Jashtëm rus, Sergej Lavrov, pas bisedimeve të

tij në Beograd në 15 maj me homologun serb, deklaroi se: ―Ngjarjet e fundit në

Maqedoni vijnë nga vendimi i qeverisë së Maqedonisë për të marrë pjesë në gazsjellësin

rus Turkish Stream. Teza e dytë është ajo e organizimit të një ―revolucioni me ngjyrë‖

nga Perëndimi në Maqedoni dhe pjesë të këtij revolucioni janë, sipas ministrit të Jashtëm

rus, edhe grupet e armatosura shqiptare. ―Revolucioni me ngjyrë‖ është një term, që ka

lindur nga vala historike e protestave dhe demonstratave masive të forcave demokratike

dhe të popujve në shtetet që kanë dalë nga ish Bashkimi Sovjetik dhe ku popujt u ngritën

kundër regjimeve autokratike dhe për liri e demokraci. Kështu ndodhi me Revolucionin

Portokalli në Ukrainë, me Revolucionin e Trëndafilave në Gjeorgji, me Revolucionin e

Tulipanëve në Kirgizi, etj. Të gjitha revolucionet demokratike me ngjyrë u ngritën dhe

përmbysën regjime autokratike, që mbështeteshin nga Moska, ndaj dhe Moska ka kaq

shqetësim për revolucionet me ngjyrë. Nuk shpjegohet ndryshe që, në mediet shtetërore

273

ruse të datës 12 maj lexon: ―destabilizimi i Maqedonisë është thelbësisht një luftë e

porositur e Perëndimit kundër Rusisë në kontekstin e Luftës së Re të Ftohtë‖. Teza e tretë

është ajo e lidhjes së tensioneve në Maqedoni me të ashtuquajturën ―Shqipëri e Madhe‖,

të cilën ministri i Jashtëm rus dhe mikpritësit e tij serbë, njëri pas tjetrit, e bënë refrenin e

takimeve të tyre diplomatike dhe shfaqjeve publike në Beograd, duke shkelur etikën e

marrëdhënieve diplomatike me Shqipërinë. E përbashkëta dhe më kryesorja e këtyre tri

tezave të diplomacisë ruse për Maqedoninë është se Moska kërkon të fshehë burimet dhe

rrënjët e vërteta të këtyre tensionimeve dhe të kërcënimeve të stabilitetit, të cilat po rriten

në Maqedoni dhe në pjesë të tjera të Ballkanit si Bosnjë-Hercegovina dhe Mitrovica.

Kjo panoramë është e dukshme sidomos tek përplasja gjeoenergjetike dhe gjeopolitike

mes Perëndimit dhe Rusisë po merr formën e një pengese të re, që po krijon Greqia për

realizimin e gazsjellësit TAP, i cili ka mbështetjen e BE-së dhe të SHBA-ve dhe që do të

sjellë gazin azer nëpërmjet Turqisë, Greqisë dhe Shqipërisë në Itali dhe në Evropë.

Tradicionalisht Moska ka ushtruar ndikim të fortë politik në Serbi, në këtë vend që

historikisht ka shërbyer si qendër graviteti e politikave të saj ballkanike. Në zhvillimet e

dekadës së fundit, Moska e ka kundërshtuar si pakkush pavarësinë e Kosovës; dhe, për

më tepër, ajo e ka përdorur atë jo pak si justifikim për gllabërimin e Krimesë, Abkhazisë

dhe të Osetisë së Jugut. Lidhjeve dhe raporteve historike, Moska, plotësisht e

ndërgjegjshme për gjendjen e rëndë që po kalon ekonomia serbe, ka nënshkruar me të një

marrëveshje strategjike partneriteti të fokusuar në sektorët jetikë të transportit dhe

energjisë. Për më tepër, Serbia mbetet i vetmi vend në Evropë që ka Marrëveshje të

Tregtisë së Lirë me Rusinë. Dimension tjetër jetik mbetet bashkëpunimi ushtarak. Rusia

nënshkroi së fundmi një marrëveshje me Serbinë, nëpërmjet së cilës ushtarët rusë e

përdorin si bazë të tyre Aeroportin e Nishit456

. Më tej, këto dy vende kanë nënshkruar

edhe një marrëveshje unike 15-vjeçare ushtarake, nëpërmjet së cilës parashikohet

shkëmbimi i informacioneve sekrete dhe zhvillimi i manovrave dypalëshe ushtarake.

―Divide et Impera‖ (Përça e Sundo) në Bosnjë. Bosnjë-Hercegovina prej vitesh ka

shprehur angazhimin e saj për t‘u anëtarësuar në strukturat euro-atlantike, por sigurisht

për të mbërritur në destinacion, do të duhet pa fund kohë. Ajo ka negociuar me Brukselin

edhe Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit, por nuk ka hyrë në fuqi për shkak të

moskryerjes së reformave të domosdoshme ekonomike dhe politike. Në 2010, NATO i

ofroi Bosnjë-Hercegovinës Planin e Veprimit të Anëtarësimit, por progresi për të fituar të

drejtat e plota është frenuar tërësisht për shkak se pronat e paluajtshme të mbrojtjes në

vend nuk janë nën kontrollin e Ministrisë së Mbrojtjes. Moska është plotësisht e qartë se

mënyra më e lehtë dhe më efikase për të penguar integrimin evropian të Bosnjës, është

shfrytëzimi i dasive etnike mes serbëve, kroatëve dhe myslimanëve. Rusia është

veçanërisht aktive në pjesën serbe, të njohur ndryshe si Republika Srpska. Drejtuesit e saj

kanë një raport shumë të veçantë e miqësor me Kremlinin. Ngjarjet e fundit në Ukrainë

dhe më parë, aneksimi i Krimesë, e frymëzuan më fort retorikën separatiste në këtë pjesë

456

Shih: Gazeta Panorama, 28 maj 2015.

274

të Bosnjës. Në këmbim, marrëdhëniet e Rusisë me Republikën Srpska i ngjajnë më

shumë një marrëdhënieje me një shtet të pavarur sesa një rajon gjysmë-autonom brenda

një shteti. Rusia, e cila e ka fuqinë e vetos në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, abstenoi

gjatë një votimi lidhur me zgjatjen e misionit paqeruajtës në këtë vend. Kjo ishte madje

edhe hera e parë që Moska nuk votoi në përkrahje të kësaj Rezolute gjatë 14 viteve. Ajo

shkoi madje më larg, teksa kërkoi që të hiqej nga teksti i rezolutës togfjalëshi

kuptimplotë: ―perspektiva euro-atlantike e Bosnjë-Hercegovinës‖.

Mali i Zi, në përpjekje të gjetjes së ekuilibrit mes Lindjes e Perëndimit. Rusia dhe Mali i

Zi tradicionalisht kanë pasur marrëdhënie të ngushta gjatë shekujve. Por, shumë ndryshe

nga Serbia dhe Bosnja, ky vend me shumë zgjuarsi po i ruan lidhjet e ngushta me aleatin

e vjetër, ndërkohë që i ka intensifikuar ndjeshëm marrëdhëniet me Perëndimin. Ai mund

të quhet i suksesshëm në ruajtjen e përqendrimit dhe të fokusimit drejt integrimit në BE,

ndonëse janë shfaqur dhe po dallohen shenjat e para të humbjes së durimit, apo lodhjes

me Perëndimin, për shkak të vonesave në anëtarësimin në NATO dhe në BE. Pas

aneksimit të Krimesë nga Rusia, qeveria e Podgoricës jo vetëm i mbështeti sanksionet e

BE-së ndaj Moskës, por vendosi edhe sanksionet e saj individuale. Por, kur NATO nuk e

ftoi atë për t‘iu anëtarësuar aleancës në Samitin e saj të fundit në Uells, disa zyrtarë të

lartë malazezë, përfshirë edhe vetë Kryeministrin e plotfuqishëm, e vunë në diskutim

qëndrimin e tyre ndaj Rusisë. Nuk duhet harruar se Rusia ka një influencë të

konsiderueshme ekonomike në Malin e Zi. Më konkretisht, është investitori më i madh në

vend: një e treta e ndërmarrjeve në vend janë pronë e kompanive ruse. Moska tentoi së

fundi të ndërhyjë edhe në çështjet e sigurisë. Për shkak të kaosit në Siri, Rusia nuk mund

t‘i përdorë më portet aty, ndaj i kërkoi Malit të Zi që të shfrytëzojnë portet e saj. Kjo

kërkesë u refuzua, pasi rrezikonte dëmtimin e pariparueshëm të aspiratës strategjike të

Podgoricës për t‘u anëtarësuar në NATO.

Në vijim të këtyre fakteve e argumenteve gjykoj se analiza e Agjencisë së Inteligjencës

Amerikane, Stratfor457

postuar më 20 maj 2015 jep në kohë alarmin për situatën në rajon,

thekson se tashmë beteja në Ballkan është kryesisht me natyrë ekonomike. Në këtë betejë

janë përfshirë Rusia, Turqia dhe Perëndimi. ―Ky rajon është kthyer në arenë përplasjeje

mes Rusisë dhe Perëndimit, që po tentojnë të blejnë influencë me investime dhe projekte

energjetike‖. Zyrtarë të lartë rus, turq dhe amerikanë kanë nisur turet e tyre në mbarë

Ballkanin. ―Qeveritë perëndimore kanë dy qëllime madhore në Ballkan: të ruajnë

stabilitetin në pjesën perëndimore të rajonit dhe të minimizojnë influencën ruse‖. Stratfor

thekson se Maqedonia dhe Serbia nuk kanë shans të anëtarësohen në BE edhe për një

dekadë, edhe pse marrin fonde prej saj. ―Edhe pse Perëndimi ka më shumë burime për të

investuar në Ballkan, Rusia ka në pronësi disa asete të rëndësishme energjetike dhe ka

disa kredi të dhëna qeverive ballkanike‖. Stratfor po ashtu thekson betejën e gazsjellësve

me Maqedoninë që kërkon të jetë pjesë e gazsjellësit rus dhe Shqipërinë si aleate

amerikane, që mbështet gazsjellësin TAP. ―Rivalitetet gjeopolitike dhe konfliktet lokale

457

Për më gjerë shih: ―The problems foreign Powers find in the Balkan‖, Strattfor, 19 maj 2015

275

në rajon kanë formuar historikisht një kombinim shpërthyes, duke nxitur konflikte

ushtarake si Lufta e Parë Botërore dhe disa luftëra të tjera në Ballkan. Sot, një

konkurrencë më e nuancuar po zhvillohet me Fuqitë e Mëdha që përdorin ndikimin

ekonomik, bashkëpunimin në fushën e mbrojtjes dhe mbështetjen politike për të çuar

përpara qëllimet e tyre në rajon. Konflikti në Maqedoni dhe potenciali që ka për të

dëmtuar planet e Rusisë në rajon - mishëron problemet që Fuqitë e huaja gjejnë në

Ballkan.

Ndërsa Perëndimi, Rusia dhe Turqia janë të etura për të pompuar kapital në rajon,

qeveritë e dobëta do të vazhdojnë balancimin mes fuqive të jashtme‖. Qeveritë e vendeve

e Ballkanit janë përballë sfidave serioze për të ndërtuar profilin e tyre të pas-Luftës së

Ftohtë. Ky proces zhvillohet jo vetëm si pjesë e makrobalancës midis SHBA, Rusisë dhe

Kinës, por edhe të një mikrobalance që fillon me Hungarinë ambicioze, Rumaninë e

shqetësuar, Turqinë në rritje, Serbinë e ―mundur‖, Kroacinë e rilindur, Greqinë në

vështirësi ekonomike dhe Shqipërinë e pamësuar me rolin e saj të ri. Në këtë periudhë

globalizimi, Ballkani nuk duhet konsideruar i paprekshëm nga problematikat e ndarjeve

në Lindjen e Mesme. Sado absurde që të duket, ―pranvera arabe‖ ka prishur ekuilibrat e

status quo-së ―Kissinger‖ atje. Aktualisht, politika amerikane është përballë zgjedhjesh të

rëndësishme për rolin e saj jo vetëm në Ballkan. Megjithëse ironike, ajo nuk ka një

kundërshtar të barabartë me të cilin të ndajë ―rolet‖ në hapësirë dhe kohë. SHBA dalin

përballë vetes, marrin vendime për zgjedhjet e veta, edhe për të tjerët. Ballkani është një

pjesë e vogël e lojës së madhe globale, por ―për politikën amerikane, Ballkani vlen të

shihet edhe si hapësira ku fillojnë ‗kufijtë‘ e padukshëm të kontradiktave evropiane në

formimin e vetvetes‖. Të stabilizosh Ballkanin do të thotë t‘i heqësh Evropës ankthin më

të keq të saj për të ardhmen. Sfida ballkanike nuk është vetëm evropiane. Ajo nuk mund

të fitohet pa prezencën e fortë politike të SHBA-ve. Politika amerikane në Ballkan është

një mision ende i papërmbushur i saj. Historitë e mëdha fillojnë nga pranimi i dobësive.

Realitetet komplekse ballkanike shtrojnë si detyrim madhor që, pavarësisht prej

angazhimeve të SHBA në pika të tjera të nxehta të rajonit, ku interesat e saj janë realisht

shumë më të mëdha, për asnjë moment nuk duhet të ç‘fokusohet nga rajoni i Ballkanit.

Trupat e NATO-s në Kosovë duhet të vazhdojnë të qëndrojnë, pasi shërbejnë si garantues

të sigurisë, konsolidimit të demokracisë dhe frenues të orekseve të hapura ruse.

276

PËRFUNDIME DHE REFLEKSIONE

Mund të themi se gjeopolitika nuk është një formë dije objektive e shkencore. Ajo ka të

bëjë me funksionimin e diskursit dhe fuqisë e dijes, me atë sesi intelektualët, institucionet

dhe ideologjia krijojnë struktura fuqie brenda shteteve. Shumë shpesh në të kaluarën,

gjeopolitika është trajtuar jo si një diskurs, por si një përshkrim i veçuar dhe objektiv sesi

bota ―në të vërtetë është‖. Duke e sfiduar këtë qasje, diskutohet se marrëdhëniet e fuqisë

janë të ngulitura në diskurset gjeopolitike dhe këto janë të dukshme dhe të

manifestueshme. Për Foucault: ―Atje ku ka fuqi, ka edhe rezistencë.‖ Pikërisht brenda

diskurseve të rezistencës, efektet e fuqisë të diskurseve gjeopolitike problematizohen.

Nëse arrihet të vlerësohet kjo gjë, do të jetë ky hapi kritik drejt një kuptimi kritik të

diskurseve të gjeopolitikës që aktualisht kornizojnë vendet tona, identitetet dhe botët në

të cilat ne jetojmë.

Faktorët e gjeografisë fizike dhe humane veprojnë gjatë në shkallën e kohës në historinë

e shoqërive njerëzore. Ata formojnë kornizën e përhershme brenda së cilës regjistrohet

lidhja mes të shkuarës dhe të tashmes, historia e marrëdhënieve të njerëzve brenda shtetit

(gjeopolitika e brendshme) dhe ajo e marrëdhënieve mes vetë shteteve (gjeopolitika e

jashtme). Konfliktet që trazojnë botën gjejnë një frymëzim thelbësor në linjat e

përhershme të fraksioneve klanore, etnike, kombëtare, fetare, gjuhësore apo qytetërimesh

dhe në evolucionin e dinamikave demografike. Politika e shteteve, organizma politike,

rajonale dhe të pajisur me pushtet, mund të studiohen nga pikëpamja e faktorëve kryesorë

të gjeopolitikës, do me thënë: pozita gjeografike; topologjia e relievit; klani, etnia,

dinastia, kombi; feja; gjuha; shtresat sociale - kategori socio-ekonomike; qytetërimi;

demografia; resurset. ―Zemërata nuk formon histori. Këtë gjë e bën Fuqia dhe ajo, mund

të plotësohet nga e para, por në thelb rrjedh nga realitete më thelbësore si: gjeografia,

demografia, teknologjia dhe kultura.‖(George Friedman)

Konfliktet e vazhdueshme dhe shkatërrimet natyrore në shumë pjesë të botës vazhdojnë

të rrisin pasigurinë e qytetarëve të botës. Mungesa e sqarimit në lidhje me çka është

struktura dominante e gjeopolitikës lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me debatin e

vazhdueshëm të ―studimeve për sigurinë‖, duke marrë parasysh lëndën e sigurisë dhe

kuptimin e këtij termi në politikën bashkëkohore. Ndërsa, siguria kombëtare kishte disa

norma kryesore gjeopolitike që nënkuptoheshin gjerësisht gjatë Luftës së Ftohtë, në

Aleancën Perëndimore të paktën, siguria kombëtare tashmë është më pak e kuptueshme.

Ky kuptim pasigurie është dhe pjesë e kuptimit të pasigurisë që formëson ―ankthet‖ e

politikës bashkëkohore në atë çka George Friedman e quan ―një botë të trazuar‖.

Ndërtimi i modeleve të shpjegimit nga faktorët gjeopolitikë do të ishte qëllimi i fundit i

analizës gjeopolitike. Faktorët që përcaktojnë forcat, ekuilibrat e brendshëm dhe të

jashtëm, bashkëveprimi i ndërsjellët, ja cilat do të ishin fjalët kryesore të një analize

gjeopolitike rigoroze, e cila do të lejonte më në fund t‘iu shpëtonim tundimeve një-

shkakësore, thjeshtuese dhe manipuluese, të cilat ktheheshin gjithmonë në fatkeqësi të

gjeopolitikës dhe sidomos të popujve që vuanin pasojat.

277

Cilat do të ishin përfundimet?

a) Gadishulli Ballkanik është një vend me ngjarje historike e me rrjedhoja gjeopolitike.

Aktorët rajonal të Ballkanit kanë pasur dhe kanë interesa gjeopolitike konfliktuale.

Problemet rajonale do të vazhdojnë të kërkojnë vëmendje në mijëvjeçarin e ri. Në kushtet

aktuale të ndryshimeve të brendshme e të jashtme rajonale e globale, është e

domosdoshme konceptimi i saktë i gjeopolitikës ballkanike. Avantazhet e mëdha

gjeopolitike që ka Ballkani, mund të përkthehen në të mirë të prosperitetit e paqes, ashtu

sikurse në të njëjtën masë, mund të shfrytëzohen (sikurse ka qenë rasti), edhe për

destabilizimin e tij. Prandaj, të gjitha vendet e Ballkanit janë shprehur se bashkëpunimi

është rruga më e frytshme për sigurinë e çdo vendi veças dhe të rajonit në tërësi. Ky

bashkëpunim nuk mund të konceptohet e të praktikohet i shkëputur nga organizmat

autoritare të sigurisë dhe prosperitetit, sikurse janë NATO e BE. Historia e Ballkanit ka

treguar se, kur çështjet e sigurisë së rajonit i kanë marrë në dorë organizma me peshë

ndërkombëtare, atëherë situatat e sigurisë janë mbajtur nën kontroll. Ballkani është

stabilizuar vetëm kur ka pasur gjithë-përfshirje të aktorëve kryesorë të interesuar për këtë

qëllim. Vetëm perspektiva e integrimi në organizmat evropiane e euro-atlantike mund të

shërbejë si shtysë madhore për të zbutur e zgjidhur konfliktet në rajon.

Dihet se gjeopolitika e Londrës e kishte sanksionuar mbetjen e pjesës tjetër të kombit

shqiptar, siç kishte bërë Versaja, përfundimi i Luftës së Dytë Botërore, Lufta e Ftohtë.

Vetëm gjeopolitika e Prishtinës (2008) , siguroi një gjeopolitikë të re në Ballkan. Ky pra,

ishte shekulli shqiptar (1912-2012) , ai i përplasjes së historisë me gjeografinë dhe, si

rrjedhojë, i mbetjes së hapur të çështjes shqiptare. Gjithsesi, ende Ballkani përballet me

sfida, mes të cilave çështja shqiptare dhe serbe mbeten të hapura. Kështu me gjithë

përpjekjet për inaugurime të modelit shumë-etnik, praktika e transformimit të shteteve lë

shumë për të dëshiruar. Edhe pas 20 vjetësh Bosnje-Hercegovina e Dejtonit, nuk po

mundet të funksionojë si shtet. Edhe pasi ka kaluar 12 vjet nga Marrëveshja e Ohrit,

Maqedonia nuk po funksionon si shtet shumë-etnik. Pavarësia e Kosovës edhe pas 7

vjetësh jetësimi të modelit shumë-etnik të Ahtisarit, shteti i ri po pengohet nga pakica

serbe, e cila me gjithë garantimin e të drejtave individuale dhe kolektive politike, refuzon

integrimin e saj brenda Kosovës. Po kështu, pa folur për qëndrimet e papërligjura për

Veriun e Mitrovicës, Serbia refuzon çfarëdo ideje për vetëvendosjen e shqiptarëve në

Luginën e Preshevës. Konfigurimi gjeopolitik i Ballkanit mund të thuhet se është akoma i

papërfunduar për sa kohë që në rajon të mbeten pezull një sërë çështjesh që mund të

rikthejnë vorbullën e dhunës.

Identiteti ―Ballkan Perëndimor‖ nuk është thjeshtë një orientim gjeografik. Ai është

shumë më tepër se kaq e, më së shumti formëson një koncept politik që lidhet me atë

pjesë të Evropës Juglindore e cila nuk është përfshirë ende në proceset integruese të

Bashkimit Evropian. Veçanërisht pas vitit 1990 Ballkani ndahet në mënyrë figurative në

―dy Ballkane‖: Ballkanin e suksesshëm në proceset e integrimit Euro-Atlantik dhe

278

Ballkanin e paintegruar ose gjysmë të integruar. Ky i fundit është pikërisht Ballkani

Perëndimor. Ky emërtim i aqshumëlakuar veçanërisht pas përfundimit të Luftës së

Ftohtë, ka lindur nga nevoja për një ndërmarrje të re të Evropës, me qëllim që ta sjellë

edhe këtë rajon në përshtatje me rrjedhat dhe nivelet Evropiane të zhvillimit Ballkani

Perëndimor mban nën kontroll tre kalime me rëndësi strategjike të shkallës kontinentale.

Kësisoj, nëqoftëse Ballkani në tërësi nuk është tjetër veçse Evropa Juglindore, Ballkani

Perëndimor është nyja qendrore që lidh gjeografikisht këtë identitet Evropian. Por ky

rajon, në atë masë sa është unik në larminë gjeografike, është po aq unik në mos më

shumë në pikëpamje etnike e kulturore. Në këtë shtresëzim gjigand kulturash,

nacionalizmi ka zënë vend si ndjenjë supreme në Ballkan. Urrejtja racore ushqehej

vazhdimisht nga mosmarrëveshjet territoriale, fetare e kulturore si një krenari që, nga ana

e saj, ushqente hakmarrjen. Do të ishin pikërisht këto shtysa morale të cilat do ta

ndërgjegjësonin dhe përgjegjësonin komunitetin ndërkombëtar, Evropën dhe SHBA-në të

kryenin për herë të parë pas Luftës së Dytë Botërore një luftë tjetër brenda territorit

Evropian.

Për një sërë arsyesh Ballkani Perëndimor do të mbetet një me një rëndësi të madhe

gjeopolitike për Evropën. Krizat aktuale: agresiviteti i shfrenuar rus, organizata

ekstremiste ISIS, emigrimi masiv drejt Evropës dhe penetrimi i trafiqeve, kontrabandës,

krimit të organizuar, etj., gjejnë veten në Ballkanin Perëndimor ndoshta më shumë se në

çdo rajon tjetër pikërisht për arsyet e mësipërme, arsye këto ndaj të cilave përgjegjësia

kolektive e ballkanasve është shumë e dobët.

Gjithsesi, Ballkani Perëndimor, edhe pse i vogël në sipërfaqe e në popullsi, ka qenë dhe

mbetet pasuri e e njerëzimit jo vetëm për nga shtrati i hershëm i grupeve relativisht të

shumta etnike që kanë populluar këtë rajon, por edhe për faktin tjetër se territori i tij i

ndodhur në kryqëzimin e perandorive, fuqive, besimeve fetare, civilizimeve dhe

kulturave nga më të larmishmet e gjithëkahëshe: perëndimore, lindore e jugore, ka ruajtur

gjurmët e tyre në historinë dhe simpatitë e popujve të rajonit.

b) Vetëm pak dekada më parë, situata e sotme gjeopolitike në Ballkan ishte e

paimagjinueshme për më skeptikët dhe e largët për më optimistët. Ballkani tani është

plotësisht i orientuar drejt BE-së, drejt kësaj organizate ku ata shohin perspektivën e tyre

ekonomike. Edhe BE është zotuar për zgjerimin e saj në drejtim të BP, pra të përfshirjes

në gjirin e saj edhe të atyre shteteve që ende nuk janë të anëtarësuara në këtë organizatë.

Gjithashtu, ajo që është pozitive në një analizë të sigurisë në Ballkan, është fakti se të

gjitha shtetet, pa përjashtim, kanë shprehur interesimin e tyre për anëtarësimin në paktin

NATO. Klima e volitshme ekzistuese e sigurisë e krijuar në këtë rajon është edhe meritë

e shtrirjes së Aleancës Veri-Atlantike si dhe anëtarësimit në të, të numrit më të madh të

shteteve të Ballkanit.

Sfidat ndaj sigurisë në Shekullin e Ri janë të natyrave të ndryshme dhe jo vetëm

ushtarake, prandaj përballimi i tyre kërkon kontribute kolektive si të shteteve të rajonit

279

gjithashtu edhe të komunitetit ndërkombëtar si dhe bashkërendim të aktorëve ushtarakë

dhe civilë. Pra, nga analiza gjeopolitike që i bëhet rajonit mund të arrihet në përfundimin

se ende ekzistojnë rreziqe të ndryshme që janë kërcënim jo vetëm për Ballkanin, por edhe

për sigurinë evropiane. Ballkani tanimë ka hyrë në një rrugë të re, në atë të ndryshimit.

Kjo frymë e re ka një bazë të gjerë ku mbështetet pasi Ballkani tashmë pas dhjetë vjet

luftërash shkatërruese, problemesh të mëdha e të vogla, ngatërresash të të gjitha llojeve

ka për herë të parë një pikëpamje të përbashkët.

Analiza e kompleksit ballkanik të sigurisë na jep çelësin për shpjegimin e çështjeve të

sigurisë në rajonin e Ballkanit dhe të raporteve të ndërsjella të çështjes shqiptare me të.

Kjo analizë, përfshin katër nivelet (elementet konstituitivë) të kompleksit ballkanik të

sigurisë në Ballkan, përkatësisht rendin, stabilitetin dhe sigurinë e shteteve në rajon

(niveli brenda shtetit); marrëdhëniet midis shteteve të rajonit të Ballkanit (niveli rajonal),

bashkëveprimin e rajonit të Ballkanit me rajonet fqinje (niveli ndër-rajonal) si dhe rolin e

fuqive botërore në rajon (niveli global) të cilat, të ndërlidhura së bashku, përbëjnë

konstelacionin e sigurisë (modelin e formuar nga bashkëveprimi i katër niveleve: të

brendshëm, rajonal, ndërrajonal dhe global) në Ballkan.

c) Nga analiza e lidhjes së ndërsjellë mes shkallës së zgjidhjes së çështjes shqiptare me

katër nivelet (katër elementet konstituitivë) të kompleksit ballkanik të sigurisë, arrijmë në

përfundimin se çështja shqiptare ka ndikuar dhe vazhdon të ndikojë në katër elementët

konstituitivë të kompleksit ballkanik të sigurisë, duke ndikuar kështu në sigurinë rajonale.

Krijimi i shtetit të pavaruar të Kosovës dhe zgjidhja e çështjes shqiptare deri në nivelet e

tanishme ka ndikuar pozitivisht në kompleksin ballkanik të sigurisë.

Strategia e Sigurimit ashtu si çdo fushë tjetër, është produkt i ndërthurjes së shumë

faktorëve, ndërmjet të cilëve mund të përmenden: kultura e mbrojtjes, e parë në sfondin e

përvojës historike, karakteri dhe aftësia e përgatitjes dhe morali i ushtrisë niveli

intelektual e shkencor, organizimi social i vendit, faktorët demografikë, fuqia ekonomike,

gjendja gjeopolitike dhe balanca e forcave, si dhe dinamika politike në lidhje me

kundërshtarët e mundshëm ose aktualë.

Përgatitja e dokumentit të ri të SSK-së të RSH (SSK-2014) është pa dyshim një zhvillim

mjaft pozitiv në aspektin e sigurisë të vendit, pasi është cilësisht më i arrirë dhe përmbush

një boshllëk konceptual për institucionet e sigurisë të vendit. Ndërkohë dihet se, një

dokument i mirë i SSK-së duhet të përcaktojë: 1)vizionin për kombin, si një objektiv

final, si qëllim i më vital (―The end‖) për ekzistencën e prosperitetin e një vendi; 2)

interesat më të rëndësishme që burojnë prej këtij qëllimi e janë të lidhura me të: 3)

kërcënimet që mund ta vënë në rrezik përmbushjen e tij; 4) masat që duhen marrë (pa

rënë në detaje teknike) për të shmangur/mposhtur këto kërcënime; 5) institucionet,

strukturat e larta që ngarkohen me vendimmarrjen strategjike për sigurinë dhe zbatimin e

detyrave kryesore të sigurisë.

Në SSK-2014 ai vizion për kombin, për të cilin në fund të fundit formulohet strategjia,

280

jepet pjesërisht në preambulë (por edhe këtu disi indirekt, duke iu referuar Kushtetutës,

aspiratës së popullit e lidershipit politik) dhe pjesërisht tek kapitulli për interesat

kombëtarë të Shqipërisë, por mungon një paragraf i sintetizuar, produkt ekskluziv i kësaj

Strategjie, i përshtatshëm për t ‘u referuar sa herë që nevojitet, nga institucionet,

politikanët, studiuesit etj.

Aspirata shekullore mund të jetë shtrati shekullor në të cilin lëvizin strategjitë e mëdha.

Sidoqoftë, kjo aspiratë shekullore e përmendur në Kushtetutë nuk është e përmendur në

SSK, të paktën në versionin e Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë.

Dimensioni i parë historik i strategjisë sonë është relativisht i thjeshtë, i qartë, dhe

jashtëzakonisht i ndjeshëm. Në këtë kah theksojmë se në parimet e hapësirës së

Atlantikut të Veriut, prodhimi i dokumenteve strategjike bëhet duke respektuar 4 kritere

të ―panegociueshme‖: (a) konsensus sa më të gjerë, (b) gjithëpërfshirje

(konsultim&oponence), (c) mbështetje financiare, si dhe (d) dimension aplikativ

(objektiva dhe instrumente të matshme). Qoftë edhe njëri prej tyre të mungojë, produkti

fundor nuk mundet të quhet Strategji, por degradon në një program dhe përpjekje

propagandistike politike. Fakti se në nëse në tërësi në respektimin e kritereve formalisht

pat arritje, realiteti i goditjes së institucioneve kryesore të sigurisë si ato të arsimimit

kombëtar ushtarak, etj, si dhe ulja kritike e buxhetit te mbrojtjes (0.84%), çka, e lexuar

profesionalisht, e kërcënon atë për të mbetur strategji në letër!! Ndërkohë vetë interesat

dhe vlerat kombëtare janë trajtuar shumë shkurt (gjithsej rreth tetë rreshta) në një kohë që

ato duhet të përbëjnë parakushtet/pikënisjen e gjithë shtjellimit të mëtejshëm të

dokumentit të SSK. Si të tilla ato kërkojnë formulim të qartë, mundësisht të paraqiten të

listuara e të identifikuara dallueshëm njëri nga tjetri, gjë që SSK-2014 nuk ia ka arritur

plotësisht.

d) Miratimi i dokumenteve strategjike dhe doktrinore, sipas një radhe të drejtë, tregon

pjekurinë e elitës politike dhe të kuptuarit nga ana e saj të rëndësisë që ka kompletimi si

duhet i kuadrit strategjik doktrinor. Në krye dhe e para për t‘u hartuar, duhet të jetë SSK-

ja, ndërsa të gjithë dokumentet e tjerë, që vijnë më pas, duhet të varen prej saj e të jenë në

linjë me të. Nevoja për miratimin së pari të SSK-së qëndron në faktin se ajo jep kuadrin

për gjithë të tjerat. Në këtë aspekt, politikanët e vendeve të BP kanë treguar se, të paktën

në fillim të këtij procesi, kanë dashur të fitonin ―kredencialet‖ demokratike, thjesht duke

adoptuar strategjitë. Kështu ata kanë nxituar për t‘i përfunduar ato sa më shpejt, pa i

kushtuar vëmendje hierarkisë. Kjo është arsyeja pse shumica e dokumenteve strategjike

mbivendosen në përmbajtjen e tyre, përdorin formulime të njëjta ose, ca më keq, thjesht

kopjojnë përmbajtjen e njëri-tjetrit (sidomos sfidat, rreziqet, kërcënimet) .

Vëzhgimi i dytë që rrjedh nga leximi i dokumenteve, është se asnjëri prej tyre nuk bën

një dallim të qartë midis sfidave, rreziqeve dhe kërcënimeve. Kjo e ndërlikon ―analizën e

rreziqeve‖, në dokumentet e ndryshme, duke ua lënë në dorë vetë studiuesve,

interpretimin e tyre dhe arritjen e përfundimeve. Kështu, SSK-ja e Serbisë 2009, thekson

281

në mënyrë të qartë se ―shpallja jo-ligjore dhe e njëanshme e pavarësisë nga Kosovë-

Metohia, është kërcënimi më i madh për sigurinë e Republikës së Serbisë", ndërsa sfidat,

rreziqet apo kërcënimet e tjera nuk janë kategorizuar gjithnjë qartë. Në këtë mënyrë,

institucionet e sigurisë nuk gjejnë një vizion të qartë për të reaguar ndaj një problemi të

caktuar dhe për t‘u parapërgatitur për të. Bosnja përcakton disa kërcënime që janë pasoja

të drejtpërdrejta të luftës të zhvilluar atje. Së pari, është ―zbatimi jo i plotë dhe selektiv i

Marrëveshjes së Paqes së Dejtonit‖. Formulimi këtu është ndoshta ―emëruesi më i vogël

i përbashkët‖, për të cilin është rënë dakord, pasi palët në Bosnje, për këtë çështje, kanë

qëndrime të kundërta. Sipas njërës pikëpamje, Marrëveshja e Dejtonit dhe ―përbindëshi‖

që është krijuar me dispozitat e tij, duhet të shpërbëhet, duke hapur rrugë për një shtet

funksional. Pikëpamja tjetër e konsideron Marrëveshjen e Dejtonit si ―Biblën e Shenjtë‖,

që nuk mund të preket. ―Trashëgimia e armiqësisë politike dhe sociale që nxit lloje të

ndryshme të ekstremizmit nacionalist‖ është një tjetër kërcënim i qenësishëm vetëm për

Bosnje-Hercegovinën, si dhe ―armët dhe municionet e ruajtura në vende të

papërshtatshme dhe posedimi individual i tyre i paligjshëm‖.

Historikisht, Ballkani ka qenë një mjedis me rëndësi strategjike për Fuqitë e Mëdha, për

shkak të marrëdhënieve Perëndim-Lindje, Evrope-Azi. Edhe në ditët e sotme pavarësisht

nga ndryshimet në Gjeopolitikën Ndërkombëtare, rajoni i Ballkanit për nga rëndësia

mbetet në vëmendjen e fuqive më me influencë në botë.

Tashmë është e qartë se realiteti i sistemit të Fuqive të Mëdha (FM) favorizon ose jo

faktorë të ndryshëm kombëtar apo ndërkombëtar për arritjen e shteteve të vogla, etj.

Njëherazi, autorë të ndryshëm kanë analizuar se, në sistemin ndërkombëtar roli i shteteve

të vogla , përfshi dhe shtetet që sapo kanë filluar të ushqejnë aspiratat kombëtare, ― është

më i madh sesa trajtohet në literaturën teorike të marrëdhënieve ndërkombëtare‖

Kuptohet dhe për rastin shqiptar ky aspekt meriton studim më të thelluar. Përsa u përket

FM, megjithëse motivet e tyre janë sa të ndryshme aq dhe të ndryshueshme, në tërësi ata

janë të interesuar për të mbrojtur interesat e tyre... Ndoshta shembulli më bindës për këto

përbëjnë problemet e formatimit të kufijve në Ballkan, ku përparësitë dhe kriteret

strategjike, politike, ekonomike dhe kulturore të vendimmarrësve ishin të dukshme. Në

fakt asnjë nga FM nuk ishte potencialisht e angazhuar ― ndaj objektivave etnik apo

kombëtar që ata shpallnin me bujë, veçanërisht kur kjo binte ndesh me interesat

gjeopolitike të vendeve të tyre‖.

e) Gjithsesi, dinamikat kushtetuese nga aktorët në BP janë të shumta dhe të larmishme.

Ato përcaktohen nga gjeografia, historia, fetë, kulturat, por sidomos nga interesat dhe

konjukturat apo balancat rajonale e ndërkombëtare. Aktorët e shumtë kanë të

përbashkëtat, por edhe veçoritë e tyre. Dinamikat italiane, për shembull, janë kulturore e

historike, fetare e aleancash politike e ushtarake, por dinamikat e sigurisë dhe ato

ekonomike-tregtare natyrshëm që janë në boshtin e interesave italiane. Ndoshta në etapa

të caktuara historike ka dalë në plan të parë herë njëra e herë tjetra dinamikë, porse fakti

282

që Italia ka qenë dhe mbetet ndoshta vendi më i interesuar gjeopolitikisht për BP përbën

një konstante të pandryshueshme. Në një kah të kundërt me këtë dinamikë italiane është

dinamika ruse. Interesimi rus për BP lidhet me nevojën për qasje në ujëra të ëmbla; me

krijimin dhe ruajtjen e influencës në këtë zonë përmes kohezionit sllavo-rus e ortodoks

me popullsitë me shumicë dërmuese të këtyre familjeve në këtë rajon; me zgjerimin e

hapësirave të sigurisë nga aleanca e NATO-s, të cilën Rusia e percepton si aleancë

armiqësore; me nevojat për të zgjeruar tregun ekonomik edhe në këtë rajon, etj. Për më

tepër, vlerësohet se Ballkani përbën një pikë takimi të rrezikut të radikalizmit islamik dhe

ndikimit rus. Kjo ―aleancë‖ favorizohet së tepërmi nga paqëndrueshmëria politike,

tensionet etnike që ―flenë‖ dhe varfëria ekonomike. Në këtë kuadër, vlerësohet se popujt

në të cilët myslimanët përbëjnë shumicën (Kosova, Bosnjë-Hercegovina dhe Shqipëria),

si dhe lidhjet historike e fetare me Rusinë (Serbia, Mali i Zi, Maqedonia) i bëjnë vendet e

Ballkanit Perëndimor më të prekshme nga këto rreziqe.

Si identitete më vete interesash, por edhe të lidhura me boshtin italian, janë dinamikat e e

Britanisë së Madhe e SHBA-së. Të dyja janë fuqi detare dhe nuk mund të kenë rol e as të

përcjellin interesa globale apo rajonale në qoftë se iu bllokohen akseset në dete e oqeanet.

Deti Adriatik që kontrollon BP është një det nevralgjik për Mesdheun sepse e takon këtë

të fundit me Evropën Qendrore, vendet e së cilës përbëjnë një kyç të menaxhimit të tërë

kontinentit evropian. Por, çka e bën akoma më të rëndësishëm interesimin anglo-

amerikan për BP është mbajtja nën kontroll e zhvillimeve në këtë rajon, të mbahet sa më

larg Rusia dhe të çrrënjosen rrënjët e të ndërpriten rrugët e rrjeteve terroriste

ndërkombëtare që lidhen apo shfrytëzojnë Ballkanin.

Në një dimension të një natyre tjetër dinamikash paraqitet rasti i Gjermanisë dhe Kinës.

Kahu drejt Ballkanit në kuadër të kahut të madh drejt lindjes e juglindjes është një interes

i madh sidomos ekonomik i Gjermanisë. Në kushtet e ekonomisë globale dhe të

balancave që krijohen në thellësi të mëdha strategjike, Gjermania është e interesuar të

hapë tregje akoma më të mëdha eksporti në thellësi strategjike në drejtim të Turqisë, të

Azisë Qendrore e deri në Kinë. E kjo rrugë kalon nga Ballkani, prandaj kohët e fundit

Gjermania paraqet interes të veçantë për të ―vagonizuar‖ Ballkanin Perëndimor drejt

vlerave e integrimit evropian. Në kah të kundërt, por jo si kundërshti, por si

komplementaritet, vjen dinamika kineze për të shfrytëzuar Ballkanin dhe sidomos BP si

një trampolinë për të kapur tregjet e Evropës Qendrore e Lindore. Në dallim disi nga

dinamikat e mësipërme, dinamika turke e kërkon BP jo vetëm nga perspektivat politike,

ekonomike dhe gjeografike, por gjithashtu falë edhe lidhjeve të saj historike, fetare,

kulturore, të sigurisë dhe humane me rajonin.

Vetvetiu, një analizë e aktorëve kushtëzues si më sipër pleks NATO-n dhe BE-në. NATO

nuk mund të ndjehen të sigurt në misionin e tyre, pa plotësuar të gjitha vakumet e

hapësirave euro-atlantike. Një vakum i tillë është edhe BP, i cili është pjesë natyrale e

familjes euro-atlantike. . Ndërkaq këtyre ligjësive, por në një fushë tjetër, atë ekonomike

iu nënshtrohet edhe BE. Bashkimi është një partneritet unik politik dhe ekonomik mes 28

283

shteteve demokratike evropiane që synojnë paqen, prosperitetin dhe lirinë për 500

milionë qytetarët e tyre, por ajo është e cunguar dhe madje e rrezikuar kur BP mbetet

jashtë saj.

Procesi i integrimit në strukturat evropiane dhe ato euro-atlantike, është një poçes i

pakthyeshëm për vendet e rajonit, për të cilat kërkohet një punë jashtëzakonisht e madhe

në forcimin e konsolidimin e demokracisë, në forcimin e ekonomisë si dhe në

bashkëpunimin rajonal me qëllim krijimin e një ambienti të volitshëm të sigurisë dhe

mirëqenies. Nismat Rajonale të ndërmarra nga këto vende nuk janë gjë tjetër veçse

marrëveshje bilaterale dhe multilaterale të monitoruara nga Institucionet prestigjioze

Ndërkombëtare për ruajtjen e paqes e të sigurisë në rajon, për zhvillimin e tyre në të

gjitha fushat si dhe për anëtarësimin e tyre, sa më parë në të gjitha institucionet

ndërkombëtare. Prandaj, bashkëpunimi kërkon përshpejtimin e reformave ekonomike,

por edhe të fushave të tjera, siç janë: thellimi i luftës kundër korrupsionit, krimit të

organizuar dhe trafiqeve të të gjitha llojeve, si dhe zhvillim më tej të infrastrukturës së

bashkëpunimit.

Samiti BE-BP shënoi një shtysë të re në avancimin e ―hapave prej kërmilli‖ të integrimit

të rajonit. Prezantimi i një procesi integrimi me plan afatmesëm 4-vjeçar i bazuar në

rishikimin vjetor është një ndër mesazhet më të plota të përcjella nga Brukseli dhe

Berlini. E thënë me fjalët e Kryeministrit shqiptar Rama integrimi në BE, nuk është një

proces ku BE vetëm jep dhe Ballkani merr, por ku Ballkani jep dhe ndan vlerat e tij. Në

këtë moment kyç të krizës mes Evropës dhe Rusisë, furnizimi me energji, korridoret

detare dhe siguria energjetike është vlera më e vlefshme e rajonit. BP dhe kryesisht

Shqipëria ndodhet në qendër të këtyre zhvillimeve që kërkojnë mençuri dhe maturi për të

kuptuar se alternativa e gjeopolitikës sot janë korridoret energjetike, burimet dhe siguria

energjetike. Integrimi në një organizatë me histori suksesi, por edhe problematikash,

sikurse është BE, përbën një sfidë për vendin që kërkon të pranohet në gjirin e saj.

Përvoja historike e vetë BE-së, përvoja e Shqipërisë, si edhe ajo e vendeve të tjera

aspirantë apo anëtare, tregojnë se kriteret politike nuk janë thjeshtë të parat në hierarki,

por ato përbëjnë levën themelore për të shtyrë përpara tërë ―makinën‖ ekonomike e

financiare, standardet, kërkesat dhe kriteret e tjera. Në themel të tyre qëndron konsensusi

politik bindës dhe konstruktiv midis pozitës dhe opozitës, si instrumenti thelbësor për

gjenerimin e energjive vepruese në të gjitha fushat e tjera. Kjo është një kulturë e re, e

vështirë për t‘u asimiluar, por e domosdoshme për të përcjellë interesat kombëtare, në

themel të të cilave qëndron integrimi i plotë në organizatat evropiane, sikurse është edhe

BE-ja.

Por, integrimi Euroatlantik nuk mund të arrihet pa integrimin brendapërbrenda nesh. Jo

me emocione, por me strategji, politika, plane e projekte kombëtare, konkrete dhe të

mbështetura. Integrimi ndërkombëtar nuk mund të arrihet pa integrim dhe vlera

kombëtare, po me organizma të përgjegjësive kombëtare.

284

Proçesi i përcaktimit të interesave duhet të përfshijë çështjet dhe pyetjet vijuese për të

siguruar mundësi sa më të madhe për zhvillimin e interesave të përshtatshme dhe të

mbështetshme për çdo aktor. Një pjesë e kësaj modelohet me përcaktimin se ku

përshtaten në proces realizmi dhe moralshmëria, duke shmangur subjektivizma që shpesh

përfundojnë në ambicie të sëmura, etj. Çdo burrë shteti, shkruan Kissinger, duhet të

përpiqet të pajtojë atë që konsiderohet e drejtë me atë që konsiderohet e mundshme. Ajo

që konsiderohet e drejtë varet nga struktura e brendshme e shtetit të tij; ajo që është e

mundshme varet nga burimet, pozicioni gjeografik e vendosmëria si dhe nga vlerësimet,

vendosmëria dhe struktura e brendshme e shteteve të tjera.

f) Sfidat nё fushën e sigurisë janë tё mëdha ndaj asnjë vend nuk mund t‘i pёrballojё i

vetëm, pa bashkëpunim apo vetëm me bashkërendim tё njёanshёm. Dhe në Ballkan dihet

se grekët, shqiptarët, sllavët nuk janë vetëm tri popuj bashkë në zonat e veta, por janë tri

qytetërime, me tri kultura, me tri gjuhë (madje secila me alfabetin e vet: latin, cirilik dhe

grek). Ballkani nuk mund të përfytyrohet, qoftë dhe pa njërin prej këtyre përbërësve.‖ Në

botën globale që po përjetojmë, shtetet e vogla kanë çfarë japin në përballjen me sfidat e

sigurisë. Ato janë një aktor i denjë i marrëdhënieve ndërkombëtare, si dhe janë rreshtuar

në kahun e duhur të aleancave ndërkombëtare në të mirë të paqes, mbrojtjes, stabilitetit

dhe sigurisë globale. Diplomacia publike e shteteve të vogla është pjesë e infrastrukturës

sa ligjore, por edhe superstrukturës shpirtërore të të gjithë aktorëve publikë, të cilët

shohin te ky instrument çelësin e promovimit të interesave të tyre kombëtare, evidentimin

e avantazheve te tyre konkurruese, si edhe potencialeve që ato kanë dhe ofrojnë në të

mirë paqes rajonale, globale dhe rendit botëror. Kontributi i tyre në sfidat ndaj çështjeve

të sigurisë, terrorizmit, ka ndikuar së tepërmi në suksesin global ndaj këtij fenomeni.

Shqipëria ka bërë progres me rritjen e imazhit të saj kombëtar, ka dizenjuar një

diplomaci publike në mbrojtje të vlerave dhe interesave kombëtare, në të mirë të

mirëqenies kombëtare, sigurisë, paqes, bashkëpunimit dhe fqinjësisë së mirë. Ajo është

pjesë e denjë e koalicionit ndërkombëtar në luftën ndaj terrorizmit, si dhe aleancës të

mbrojtjes kolektive.

Roli i BE-së, e veçanërisht i kontributi i instrumenteve dhe mekanizmave paqendërtues

në kuadër të institucioneve të sigurisë, të përdorura në vendet e Ballkanit Perëndimor,

është një dinamikë dhe një proces i vazhdueshëm, i nevojshëm dhe i duhur, prej të cilit

varet dheështë i lidhur gjithë procesi transformues i rajonit që lëviz nga stabilizimi drejt

integrimit. Për të arritur këtë qëllim ambicioz, BE-ja ka ndjekur një qasje të dyfishtë:

dislokimin e menaxhimit të krizave dhe politikën e zgjerimit. Kombinimi i kësaj qasjeje

të dyfishtë ka funksionuar në mënyrë shumë inkurajuese e premtuese në Ballkanin

Perëndimor, duke bërë të mundur transferimin e rajonit.

BE ka kontribuar në stabilizimin e rajonit nëpërmjet operacioneve civile dhe ushtarake,

duke parandaluar konfliktet e ardhshme në mes të grupeve etnike; çarmatimit të grupeve

ushtarake dhe popullatave; reformimit të sektorit të sigurisë; ndihmës së sektorit policor

285

në luftën kundër krimit të organizuar, etj. Ky kontribut duhet të shihet si një projekt

afatgjatë për të arritur një qeverisje demokratike. Ndërkohë, perspektiva e anëtarësimit ka

shkaktuar nxitje të nevojshme për vendet e Ballkanit Perëndimor për të ndërtuar dhe

konsoliduar institucionet demokratike të angazhuara për promovimin e sundimit të ligjit;

mbrojtjen e grupeve të pakicave; zgjerimin e reformave në respektimin e të drejtave të

njeriut; ekonominë e tregut dhe liberalizimin e shtetit dhe përshtatjen e sistemeve juridike

në përputhje me legjislacionin e BE-së.

Një qasje e tillë e dyfishtë ka promovuar një kulturë të drejtësisë, tolerancës dhe pajtimit

në mes të grupeve të ndryshme etnike. Paqtimi i vendit dhe shoqërisë është kusht

themelor dhe premisë që garanton qoftë prosperitetin, si dhe avancimin e mëtejshëm drejt

integrimit evropian, po ashtu ndikon në ndryshimin e perceptimit negativ të shoqërisë së

Ballkanit si diçka arkaike, primitive apo barbare, një shoqëri e cila nuk përputhet me

normat e një shoqërie të qytetëruar.

Megjithë problemet dhe sfidat që ato përballen në drejtim të forcimit të shtetit ligjor,

demokracisë, të drejtave të njeriut, korrupsionit e krimit të organizuar, këto vende janë

më afër se kurrë familjes evropiane, ku BE-ja, me instrumentet e saja kanë rol të dorës së

parë në këto procese. Kjo e fundit, ka ndikuar në krijimin e një hapësire gjeopolitike

kompakte, ku prespektiva dhe axhenda e integrimit evropian, për këto vende, është

prioritet e kombëtar.

Me politikën e tyre komunitare, shtetet e rajonit të Ballkanit ndodhen në pozita të

ndryshme në rrugën e gjatë të integrimit dhe secili prej tyre ka standard të ndryshme

mjedisore dhe energjetike. Ecuria e përshtatjes brenda rajonit, me praktikat dhe

legjislacionin e BE-së, sidomos në nivelin e liberalizimit, ndërlidhjes së tregut të gazit

dhe energjisë elektrike, si dhe transformimit rregullator të tregut lënë shumë për të

dëshiruar. Edhe Shqipëria, Maqedonia, Mali i Zi dhe fqinjë të tjerë nuk kanë një

dokument kuadër të përbashkët, ku të parashikojnë sfidat e sigurisë energjetike dhe

përballimin e pasojave rajonale. Të dy këta faktorë mund ta cojnë Serbinë në një rol lider

të pretenduar me sigurinë energjetike të rajonit të Ballkanit Perëndimor. Për këtë arsye

mendoj se vendet e rajonit tonë do të duhet të fokusohen në dy drejtime: së pari,

harmonizimi i politikave energjetike të rajonit në vështrim edhe të burimeve alternative,

përveç burimeve ruse; së dyti, përsosja e bashkëpunimit dhe planifikimit strategjik të

vendeve të veçanta, duke e trajtuar problemin si një çështje jetike të sigurisë kombëtare.

Integrimi Evropian po kalon në disa faza. Bashkëpunimi rajonal është parakusht i

rëndësishëm për të ndryshuar mentalitetin dhe testuar aftësinë konkuruese të ekonomive

tona përpara anëtarësimit të plotë në BE. Vendet që nuk i reformuan ekonomitë e tyre,

vendet që nuk kanë bërë reformat e duhura me qartësinë dhe cilësinë e nevojshme, sot, po

përballen me kriza ekonomike e politike, me norma të larta të papunësisë dhe borxhet

publike në nivele kritike. Sfida aktuale e vendeve tona është arritja e një rritjeje më të

lartë ekonomike, të punësimit më të lartë, dhe një rritje ekonomike përfshirëse. Reformat

dhe politikat ekonomike synojnë të zvogëlojnë pasiguritë, kohën dhe kostot e të bërit

286

biznes. Pavarësisht vonesave dhe zhgënjimeve, mbështetja publike për integrimin

Evropian vazhdon të jetë e lartë. Kjo sinergji pozitive duhet të përdoret për të bërë

reformat e duhura, politike dhe ekonomike, që do të mbështesin zhvillimin e

qëndrueshëm ekonomik dhe social të vendeve dhe rajoneve tona. Është shumë e

rëndësishme që reformat strukturore / parakushtet e BE-së të mos konsiderohen si një

listë kushtëzimesh e burokratëve të Brukselit, por si detyrimet tona për të përmirësuar

zhvillimin tonë ekonomik, social dhe politik

Gjykoj që në zhvillimet perspektive të rajonit do të kenë ndikim të jashtëzakonshëm dy

aktorë shumë të rëndësishëm, të cilët janë NATO (SHBA), ku në rajonin tonë Kroacia

dhe Shqipëria janë tashmë anëtarë dhe Rusia, e cila nëpërmjet Serbisë në një formë a në

një tjetër shpreh interesat e saj në këtë rajon. Në një farë mënyre, në këtë këndvështrim

kemi një konfigurim të ―Luftës së Ftohtë‖ të vendeve të Ballkanit midis NATO (SHBA)

dhe Rusisë (Serbisë). Perceptimi i prezencës ruse në Serbi, si dhe implikimet e saj dhe

mundësia e rritjes së shpejt të këtij implikimi nëpërmjet bërjes së saj një nyje energjetike,

është një nga sfidat e së ardhmes së këtij rajoni.

Gjithësesi, instrumentalizimi i ―precedentit Kosovë‖ dhe heqja e paraleleve midis rastit të

saj dhe Krimesë, nga ana e Moskës, janë kthyer në një burim kërcënimi për situatën e

sigurisë në rajonin e Ballkanit, në hapësirën ish-sovjetike dhe më gjerë. Pavarësisht

zhvillimeve dramatike në rajonet e tjera të botës, si në Siri, Ballkani vazhdon të mbetet

një ―punë e papërfunduar‖, dhe si i tillë, një arenë përplasjesh midis BE-së, NATO-s, dhe

SHBA nga njëra anë dhe Rusisë, nga ana tjetër. Dobësimi i vëmendjes perëndimore ndaj

Ballkanit, aq më keq, tolerimi i krizave, qoftë edhe latente, krijojnë terren të favorshëm

për depërtimin e Moskës dhe forcimin e ndikimit të saj, ekonomik, ushtarak dhe kulturor

në këtë rajon. Dinamizimi i proceseve integruese euroatlantike në vendet e Ballkanit

Perëndimor; njohja e Kosovës nga pesë vendet e BE-së dhe liberalizimi, pa vonesë, i

vizave për shtetasit kosovarë; funksionalizimi i shtetit të Bosnjë-Hercegovinës, duke

zgjeruar e forcuar kompetencat federale, mbi bazën e ndryshimeve kushtetuese;

përshpejtimi i realizimit të projekteve infrastrukturore që lidhen me rajonin tonë, të

miratuara në Berlin dhe Vjenë; ndërtimi dhe vënia në shfrytëzim, sa më shpejt të jetë e

mundur, e projektit energjetik TAP, janë disa nga masat e domosdoshme që mendohet se

mund të parandalojnë shtimin e ndikimit rus në Ballkan, si dhe pasojën e pashmangshme

të tij, ringjalljen dhe riaktivizimin e nacionalizmit ekstrem.

******

287

Refleksion

Jo pa qëllim në trajtesën time operova kryesisht me kodin e gjeopolitikës. Dhe të bësh

gjeopolitikë, nuk do të thotë të bësh politikë apo diplomaci. Të bësh gjeopolitikë do të

thotë të jesh i drejtpërdrejtë, jo i nënkuptuar, jo i fshehur e aq më pak i dyshimtë, siç

zakonisht e kërkon sjellja politike apo diplomatike. Çështja është që, një komb i cili

pretendon të cilësohet i civilizuar, duhet, midis të tjerash, të ndërtojë dhe të ecë me

parashikime realiste, të paktën për dy breza njerëzorë. Për këtë arsye, do të ishte e

domosdoshme që, varësisht nga skenarët që parashikohet se do të mund të operojë

Evropa dhe SHBA, të ndërtohen edhe skenarët tanë kombëtarë. Në të kundërtën, veç të

kaluarës, do të humbasim edhe të ardhmen.

288

BIBLIOGRAFIA

MONOGRAFI

Ribaj P., ―Perceptime gjeopolitike‖, Akademia e Forcave të Armatosura, Tiranë, 2012

Jean C., ―Manuale di geopolitica‖, Editori Laterza, Romë, 2006

Kaplan, Robert.D, ―The revenge of Geografy‖, Random House Trade Paperback, 2013

Chauprade A., ―Géopolitique: Constantes et changements dans l‘histoire‖, Ellipses, Paris, 2007

MacMillan M., ―Paris 1919, Gjashtë muaj që ndryshuan botën‖, Plejadë, Tiranë, 2006

O‘Loughlin, J. (ed.), ―Dictionary of Geopolitics‖, Greenwood Press, Westport, Conn., 1994

Enloe C., Bananas, Beaches, and Bases: ―Making feminist Sense of International Politics‖, Berkeley,

Calif.: University of California, 1990

Foucault M., ―Power/Knowledge‖, Pantheon, New York, 1980

Mahan A., ―The Influence of Seapower Upon History‖, Hill and Wang, New York, 1957

Spykman N., ―America‘s Strategy in World Politics‖, Harcourt Brace, New York, 1942

Mayer A., ―Why Did the Heavens Not Darken?‖, Pantheon, New York, 1988

Halberstam D., ―The Best and the Brightest‖, Penguin, New York, 1972

Fukuyama, Francis, ―Ndërtimi i Shtetit - Qeverisja dhe Rendi Botëror në Shekullin e Njëzet e Një‖,

Instituti Shqiptar për Studime Ndërkombëtare, Tiranë, 2008

Agnew J. dhe Corbridge S., ―Mastering Space: Hegemony, Territory and International Political Economy‖,

Routledge, London, 1995

Friedman G., ―100 Vitet e Ardhshme – Parashikim për shekullin XXI‖, Plejadë, Tiranë, 2010

Mazzei F., ―Relazioni Internazionali‖, L‘Orientale Editrice, 2005

Bauman Z., ―Frika Likuide‖, Laterza, Bari, 2008

Aron R., ―Paix et guerre entre les nations‖, Calmann-Lévy, Paris, 1970

Cox, R. ―Social Forces, States and World Orders,‖ in Keohane, R. (ed.) Neorealism and Its Critics, New

York: Columbia University Press, 1986

Schulzinger, R. ―The Wise Men of Foreign Affairs: The History of the Council on Foreign Relations‖, New

York: Columbia University Press, 1984

289

Haraway, D. Simians, ―Cyborgs, and Women: The Reinvention of Nature‖, New York: Routledge, 1991

Zhan K., ―Gjeopolitika‖, Shtëpia Botuese e Ushtrisë, Tiranë, 1998

Brzezinski, Zbigniew, ―The Grand Chessboard‖, Basic Books, 2007

Davutogllu A., ―Turqia - Thellësi strategjike‖, Logs-A, Shkup, 2010

Algieri F dhe Emmanouilidis J. A., ―Roman Maruhn: 5 EU Szenarien‖, Centrum für angewandte

Politikforschung (CAP), 2003

Vukaj, Shaqir, ―Rusia dhe Kosova - Shënime të një diplomati‖, Enriko Kuço, 2007.Tiranë 2007

Lewis Paul G, ―Evropa Qendrore që nga viti 1945‖, London, Longman, 1994

Brzezinski Zbigniew, ―Le grand échiquier‖, Pluriel, 1997

L.P. Kozik and P.A. Kokhno, ―SNG: realii i perspektivy [The CIS: Realities and Prospects]‖, Moscow:

Iuridicheskii mir VK Publishing House, 2001

N.N. Shumskiy, ―Sotrudnichestvo nezavisimykh gosudarstv: problemy i perspektivy razvitia [Cooperation

of the Independent States: Development Problems and Prospects]‖, Minsk: Tekhnoprint Publishers, 2001

Alexei Zverev, and Dmitri Trenin, eds., ―Commonwealth and Independence in Post-Soviet Eurasia‖, Frank

Cass Publishers, London , 1998

Martha Brill Olcott, Anders Åslund and Sherman W. Garnett, ―Getting it Wrong: Regional Cooperation

and the Commonwealthof Independent States‖, Washington, D.C.: Carnegie Endowment for International

Peace,1999

V.I. Salygin and A.V. Safarian, ―Sovremennye mezhdunarodnye ekonomicheskie otnoshenia v

Kaspiyskom regione [Contemporary International EconomicRelations in the Caspian Region]‖, Moscow:

MGIMO-Universitet Press, 2005

Clair, William St., ―That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence‖, Open

Book Publishers, 2008

Igor‘ Muradian, ―Regional‘naia politika SShA i Velikobritanii: Turtsiia—Iran—Iuzhniy Kavkaz—Chernoe

more, [The Regional Policy of the U.S. and Great Britain: Turkey—Iran—the Southern Caucasus—the

Black Sea]‖ Yerevan: Antares, 2008

Leszek Balcerowicz, ―Socialism, Capitalism, Transformation‖, Budapest: Central Evropean University

Press, 1995

V. Papava and T. Beridze, ―Ocherki politicheskoi ekonomii postkommunisticheskogo kapitalizma: opyt

Gruzii [Essays on the Political Economy of Post-Communist Capitalism: TheGeorgian Experience]‖,

(Moscow: Delo i servis Publishers, 2005

David G. Victor, Amy M. Jaffe, and Mark H. Hayes, eds., ―Natural Gas and Geopolitics: From 1970 to

2040‖, Cambridge: Cambridge University Press, 2006

290

Makni (Muhammad Aslam Khan Niazi), ―The New Great Game: Oil and Gas Politics in Central Eurasia‖,

New York: Raider Publishing International, 2008

Eva Rakel, ―Paradigms of Iranian Policy in Central Eurasia and Beyond,‖ in Mehdi Parvizi Amineh and

Henk Houweling, eds., Central Eurasia in Global Politics: Conflict, Security and Development, Leiden:

Brill, 2005

Jan Kalicki and David L. Goldwyn, eds., ―Energy and Security: Toward a New Foreign Policy Strategy,

Washington, D.C.: Woodrow Wilson Center Press, 2005

Gennady Chufrin, ed., ―The Security of the Caspian Sea Region‖, New York: Oxford University Press,

2001

Janatkhan Eyvazov, ―Bezopasnost‘ Kavkaza i stabil‘nost razvitia Azerbaidzhanskoi Respubliki [Caucasian

Security and Stability in the Development of the AzerbaijanRepublic]‖, Baku: Nurlan Publishers, 2004

Grup autorësh, ―Unfinished Business – The Western Balkans and the International Community,‖ edited by

Vedran Džihić and Daniel Hamilton, Center for Transatlantic Relations, 2012

Suraiya Faroqhi, Bruce McGovan, Donald Quataer, ―An Economic and Social History of the Ottoman

Empire, Volume 2, 1600-1914.‖ Cambridge University Press, 1994

Wachtel, Andrew Baruch, ―The Balkans in World History‖, introduction ―The Balkans as borderland and

melting pot‖, Oxford University Press, Inc, 2008

Grumeza, Ion, ―The Roots of Balkanization: Eastern Evrope C.E. 500-1500‖, University Press of America,

Inc., 2010

Huntington, Samuel, ―The Clash of Civilization and the Remaking of World Order‖, Simon and Schuster

Paperbacks, 2003

Michail, Eugene, ―The British and the Balkans: Forming Images of Foreign Lands, 1900-1950‖,

Continuum International Publishing Group‖, 2011

Yzeiri E., ―Gjeografia Politike‖, 2011

Guy N., ―Lindja e Shqipërisë‖, Botime Pegi, Tiranë, 2012

Morgethau , Hans J., ―Politika ndërmjet kombeve, Instituti i Studimeve Ndërkombëtare‖, Tiranë, 2008

Kissinger Henry, ―Diplomacia‖, Botim Shqip, Tiranë 1999

Braudel, Fernand , ―Capitalism and Material Life‖, New York, Harper & Row, 1967

Gruy, Nicola, ―Lindja e Shqipërisë‖, Botime Pegi, Tiranë 2012

Collins A., ―Studime Bashkëkohore të Sigurisë‖, UET Press, Tiranë, 2009

291

Charl. W, Kugley, JR ―Politikat Botërore, Tendencat dhe Transformimi‖, UFO University Press, Tiranë,

2009

Kaplan, Robert, ―Anarkia që po na troket‖, Bibloteka e Mardhënieve Ndërkombëtare dhe Historia,

Tiranë,2008

Zabecki, David T, ―World War II in Evrope: An Encyclopedia‖, Garland, New York and London

Publication, 1999

Fichte, Johann Gottlieb, ―Addresses to the German Nation‖, Open court publishing Company, 1922

Daalder Ivo H., ―The United States, Evrope, and the Balkans‖, The Brookings Institution, December 2000

James A. Baker, III, ―The Politics of Diplomacy: Revolution, War, and Peace, 1989-92‖, New York: G.P.

Putnam, 1995

Zimmermann, Warren, ―Origins of a Catastrophe‖, New York: Times Books, 1996

Rao, B.V. ―World history from early times to A D 2000‖, Sterling Publishers Private Limited, 2007

Ermenji, Abaz, ―Historia e Shqipërisë‖, Çabej, 1996

Fichte, Johann Gottlieb, ―Addresses to the German Nation‖, Open court publishing Company, 1922

Anthony Giddens ―The Nation-state and Violence: A Contemporary Critique of Historical Materialism‖,

University of California Press, 1987

Eric Hobsbawm, Terence O. Ranger, ―The Invention of Tradition‖, Cambridge University Press, 2003

Anderson, Benedict, ―Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism‖,

Quebecor World, 1983

Renan, Ernest, ―Qu‘est-ce qu‘une nation?‖, Conférence faite en Sorbonne, le 11 mars 1882, Calmann Lévy,

1882

Sazonov, Sergej Dmitrijeviç, ―Vospominanjija‖, Harvest, Minsk, 2002,

Todorova Maria. ―Ballkani imagjinar‖, IDK, 1997

Kaba, Hamit, ―Shqipëria dhe të Mëdhenjtë‖, Botime Klean, Tiranë, 2015,

Kadare, Ismail, ―Mosmarrëveshja - Mbi raportet e Shqipërisë me vetvehten‖, botime ―ONUFRI, 2008

Papava, Vladimer, ―Necroeconomics:The Political Economy of Post-Communist Capitalism‖, New York:

iUniverse, 2005

DOKUMENTE

292

Censusi i Popullsisise dhe banesave në Shqipëri , rezultatet paraprake, Censusus Al, Instat2011, popullsia

Libri i Bardhë të Mbrojtjes së Maqedonisë, 2012

Strategjia e Sigurisë Kombëtare të Republikës së Serbisë. 2009, Botim anglisht.

Arti Ushtarak I Luftës Popullore‖, Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë, Tiranë 1985

Strategjia e Sigurisë Kombëtare e Britanisë së Madhe. 2010

Strategji për zhvillimin e energjitikës në Republikën e Maqedonisë deri në vitin 2030, Shkup 2010

CIA Factbook

Eurostat, Perceptimi i Korrupsionit nga Transparency International, Liria e Shtypit nga ―Reporterët pa

Kufi‖ dhe Banka Botërore. 2015

Doracaku Ballkanik, Vëllimi i Dytë, Murat Hatipoğlu, Faqe 453, cituar nga Ayhan, Demir, ―Mizoritë greke

dhe genocidi çam―, 2015

Raporti vjetor 2012, Banka Qendrore e Kosovës

Report of Croatian National Bank 2009

The German Federal Governemnt, ―Final Declaration by the Chair of the Conference on the Western

Balkans‖, Press Release No.288/2014, 28 August 2014

Bankers Petroleum, ―Annual Financial and Operational Results 2013‖; ―Stream Oil & Gas, ―Annual

Financial and

Operational Results 2013‖; Trans Oil Group, ―Annual Financial and Operational Results 2013‖;

Petromanas Energy

Inc, ―Financial Statement 2013‖

―Western Balkans: Enhancing the Evropean Perspective‖ - Communication from the Commission to the

Evropean Parliament and the Council. 2008

FJALORË, ENCIKLOPEDI

―Fjalori i Shqipes së Sotme‖, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë,

Botimet Toena, Tiranë, 2002

―Encyclopedia of World Geography‖, Volume 1, edited by R. W. Mccoll,

Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache, Strasburg, 1891

293

Leoussi, Athena S. ―Encyclopaedia of Nationalism‖, Transaction Publishers, 2001

Rao, B.V. ―World history from early times to A D 2000‖, Sterling Publishers Private Limited, 2007

Ristelhueber, René, ―A History of the Balkan Peoples‖, Twayne Publishers, inc.,1971

BOTIME PERIODIKE

Maiello M., ―Evropa Federale, una visione personale‖, Limes, Roma, 2007

Ribaj P. dhe Hitoaliaj A., ―Vështrim panoramik mbi gjeopolitikën‖, Gazeta Ushtria (Ministria e Mbrojtjes),

Tiranë, 2012

Aliev, Kaspiiskaia neft‘ Azerbaidzhana; Bernard A. Gelb, ―Caspian Oil and Gas: Production and

Prospects,‖ Current Politics and Economics of the Caucasus Region, Vol. 1, No. 2/3 (2008)

Sergey Lounev, ―Central Asia and the Southern Caucasus: Geopolitical Value for Russia,‖ Central Asia

and the Caucasus, No. 3 (39) (2006

Maslow A. H., ―A Theory of Human Motivation‖, Psychological Review 50 (4), 1943

Hepple L., ―The Revival of Geopolitics‖, Political Geography Quarterly, n. 5 (supplement): S21–S36,

1986.

Pletsch C. E., ―The Three Worlds, or the Division of Social Scientific Labor, circa 1950–1975‖,

Comparative Studiues in Society and History, n. 23, 1981

Lacoste Y., ―Cfarë është gjeopolitika‖, në Revista Limes, n. 1, 1993

Beck U. dhe Grande E., ―Das kosmopolitische Evropa‖, n. 13, 2004

Kristian Gerner, ―A Movable Place With A Moveable Past: Perspectives on Central Evrope‖, Australian

Journal of Politics and History, Vol. 45, No. 1, 1999

The Geopolitical Implications to China‘s Energy Strategy,‖ China and Eurasia Forum Quarterly, Vol. 4,

No. 4, 2006

Eldar Ismailov, Murad Esenov, ―Central Eurasia in the New Geopolitical and Geo-Economic Dimensions,‖

in Central Eurasia 2005 (Analytical Annual) (Luleå: CA&CCPress, 2005)

Parvin Darabadi, ―Central Eurasia: Globalization and Geopolitical Evolution,‖ Central Asia and the

Caucasus, No. 3 (39) (2006)

Aziz Niyazi, ―The South of the CIS: Fundamental Problems of Development,‖ Central Asia and the

Caucasus, No. 6 (24) (2003)

Anders Åslund and Andrew Kuchins, ―The Russia Balance Sheet ―, Washington, D.C.: Peterson Institute

for International Economics, Center for Strategic and International Studies, 2009

294

R.S. Grinberg, et al., 10 let Sodruzhestva Nezavisimykh Gosudarstv: illiuzii, razocharovania, nadezhdy

[Ten Years of the Commonwealth of IndependentStates: Illusions, Disappointments, Hopes] (Moscow:

Institute of International Economic and Political Studies, Russian Academy of Sciences, 2001

V.A. Shul‘ga, ed., Ekonomika SNG: 10 let reformirovania i integratsionnogo razvitia [The CIS Economy:

Ten Years of Reform and Integration Development] (Moscow: Finstatinform Publishers, 2001);); Nikolai

Shumskiy, ―Ekonomicheskaia integratsia gosudarstv Sodruzhestva: vozmozhnosti i perspektivy‖

[Economic Integration of the Commonwealth States: Possibilities and Prospects] Voprosy ekonomiki

[Economic Affairs], No. 6 (2003)

Nikolai Shumskiy, ―Obshchee ekonomicheskoe prostranstvo gosudarstv Sodruzhestva: optimal‘niy format‖

[Common Economic Space of the Commonwealth States: Optimal Format], Mirovaia ekonomika I

mezhdunarodnye otnoshenia [World Economy and International Relations], No. 2 (2004)

Igor Dobaev and Alexander Dugin, ―Geopolitical Transformations in the Caucasian-Caspian Region,‖

Central Asia and the Caucasus, No. 5 (35), 2005

V. Maksimenko, ―Central Asia and the Caucasus: Geopolitical Entity Explained,‖ Central Asia and the

Caucasus, No. 3 (2000)

Papava, ―Tsentral‘naia Kavkazia,‖(Papava, ―‗Central Caucasasia‘ Instead of ‗Central Eurasia‘,‖), Vladimer

Papava, ―Central Caucaso-Asia: Toward a Redefinition of Post-Soviet Central Eurasia,‖ Azerbaijan in the

World. The Electronic Publication of Azerbaijan Diplomatic Academy, Vol. I, No. 17, October 1 (2008)

Vladimer Papava, ―Georgian Economy: From ‗Shock Therapy‘ to ‗Social Promotion‘,‖ Communist

Economies &Economic Transformation, Vol. 8, No. 8 (1996)

Vladimer Papava, ―On the Theory of Post-Communist Economic Transition to Market,‖ International

Journal of Social Economics, Vol. 32, No. 1/2 (2005),

Hill, Energy Empire; Kalicki and Goldwyn, eds., Energy and Security;), Daniel Sherman, ―Caspian Oil and

a New Energy Politics,‖ Freezerbox Magazine, 2000

Igor Tomberg, ―Energy Policy in the Countries of Central Asia and the Caucasus,‖ Central Asia and the

Caucasus, No. 4 (22) (2003)

Howard Chase, ―Future Prospects of Caucasian Energy and Transportation Corridor. The Role of

Caucasian Energy Corridor in Evropean Energy Security,‖ Georgian Economic Trends, No. 3 (2002)

Tom Crowards, ―Defining the Category of Small States‖, Journal of International Development, vol. 14,

no. 2, 2002

Nicola Smith, Michelle Pace dhe Donna Lee, ―Pieces on Ourcraft: Size Matters: Small States and

International Studies‖, International Studies Perspectives, vol. 6, no. 3, 2005, f. iii,Tom Crowards,

―Defining the Category of Small States‖, Journal of International Development, vol. 14, no. 2, 2002

Alan K. Henrikson, ―A Coming of ‗Magnesian‘ Age? Small States, the Global System, and the

International Community‖, Geopolitics, vol. 6, no. 3, 2001

295

Roe, Paul. The Intrastate Security Dilemma: Ethnic Conflict as a 'Tragedy'? Journal of Peace Research vol.

36, no.2 (Mar., 1999), f. 183-202.

David M. Absire, ―US Global Policy‖ Vol. 19, 1996

Romm J. J., ―Defining national security: the nonmilitary aspects‖, New Project on America's Task in a

Changed World, Council on Foreign Relations, 1993

Haftendorn H., ―The Security Puzzle: Theory-Building and Discipline-Building in International Security‖,

International Studies Quarterly, volumi 35 , 1991

Edward J. Villacres and Christopher Bassford, ―Reclaiming the Clausewitzian Trinity,‖ Revista

―Parameters‖ (Vjeshtë 1995)

Revista Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetsim, Çështjë Evropiane dhe të sigurisë, Nr. 28, Tiranë 2014

Poulain, Loïc, ―China‘s new Balkan strategy‖, Center for Strategic&International Studies, Volume 1,

Number 2, August 2011

Woehrel, Steven, ―Future of the Balkans and U.S. Policy Concerns‖, Congressional Research Service,

CRS Report for American Congress, 2009

Grup autorwsh, ―Western Balkans Policy Review 2010,‖ Editor Janusz Bugajski, 2010

Revista Marrëdhënie Ndërkombëtare, Qëndra Hapsirë, Tiranë, Nr,1, 11

ARTIKUJ STUDIMORË, FJALIME

Gates,Robert, Fjalim i mbajtur në Kongresin amerikan, 10 tetor 2007

Civil Georgia, ―ParliamentSupports Quitting CIS,‖ Civil.Ge, August 14, 2008

Stephen Blank, ―Russia Pressures CIS Members to Approve its Policies,‖ CACI Analyst, October 1 (2008),

Comparative Analyses], Baku: ―Kavkaz,‖ 2006

Rustam Makhmudov, ―The Problem of Exporting Energy Resources from Central Asia,‖ in Boris Rumer

and Lau Sim Yee, eds., Central Asia and South CaucasusAffairs: 2002 (Tokyo: Sasakawa Peace

Foundation, 2002), Müller, ―Energy Development;‖ John Roberts, ―Energy Reserves, Pipeline Routs and

the Legal Regime in the Caspian Sea,‖ in)

S. Frederick Starr and Svante E. Cornell, ―The Politics of Pipelines: Bringing Caspian Energy to Markets,‖

SAISPHERE (2005)

296

Amy Jaffe, ―US Policy Towards the Caspian Region: Can the Wish- List be Realized?‖ in Gennady

Chufrin, The Security of the Caspian Sea Region (New York: Oxford University Press, 2001

Adrian A. Basora and Jean F. Boone, ―The Georgia Crisis and Continuing Democratic Erosion in

Evrope/Eurasia,‖ Foreign Policy Research Institute E-Notes, October, 2008,

Fjalimi i At Gjergj Fishtës në Konferencën e Paqes (1919),

Badakhshani, Ofran, ―Globalization: The end of state Sovereignty?‖, Written assignment for International

Relations, Wang, 2004:

Smith dhe Stokes , ―Obamës i duhet një Strategji e re Sigurie‖, 2014

Mejdani, Rexhep, cituar nga Konferenca Ndërkombëtare mbi Zhvillimin e Strategjisë së Sigurisë

Kombëtare, mbajtur më 21 shtator 2007, organizuar nga Qendra e Gjenevës për Kontrollin Demokratik të

Forcave të Armatosura dhe Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim, BOTIMET TOENA Tiranë, 2007.

Ellen Goldstein, ―Fatkeqësitë natyrore në ―normalitetin e ri klimatik‖, 15 Maj,2015, Panorama

Friedman, George, ―Borderlands: The New Strategic Landscape‖, May, 6, 2014

―Djukanovic: Sanctions Against Russia Are Wrong,‖ InSerbia News, November 27, 2014,

Rodolfo Toè, ―Balcani, l'amico cinese‖, 2015,

David Gompert, ―The United States and Yugoslavia‘s Wars,‖ in Richard Ullman, ed., Wars (New York:

Council on Foreign Relations Press, 1996

―Si perceptohet politika e jashte turke në Ballkan?‖, gazeta SHQIP, 6 maj 2012

Fjala e Presidentit të Komisionit Evropian Jose Manuel Barroso në Konferencën e Ballkanit Perëndimor,

28.08.2014.

Fjala e Kryeministrit të Shqipërisë, Edi Rama në Konferencën e Ballkanit Perëndimor, 28.08.2014.

Pëllumbi, Servet, ―Aktualiteti i filozofisë politike mbi kombin‖, Gazeta TELEGRAF, datë 30 Gusht 2013.

Paskal Milo, ―Shqipëria dhe Perëndimi, gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore‖, intervistë

Ayhan, Demir, ―Mizoritë greke dhe genocidi çam―, Tema, 26 Qershor 2015.

Valbona Zeneli,Impakti i krizës greke në Evropën Juglindore, publikuar në ―Modern Diplomacy‖, dërguar

për ―Panorama‖,shtator2015

Slavica Penev, Matija Rojevc – ―Foreing Direct Investment and the Investment Climate in South- East

Evrope‘‘, Belgarde, September 25, 2009.

J. Bugajski, ―Return of the Balkans: Challenges to Evropean Integration and US Disengagement‖, Strategic

Studies Institute, May 2013

297

―Evropa destinacioni brenda nesh‖, ligjëratë e Kryeministrit Edi Rama, mbajtur Institutin e Hagës për

Drejtësi Globale, mbi Evropën, Shqipërinë dhe Ballkanin, më 27 Maj 2014

BURIME ONLINE

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_and_outlying_territories_by_area and the List of Countries

by Land Mass, http://www.mongabay.com/igapo/world_statistics_by_area.htm .

http://dictionary.cambridge.org/dictionary/british/power-vacuum,defition:

www.koha.net ―Afera e shitblerjes së armëve në mes Qeverisë Irakiane dhe Serbisë‖, 20.08.2007.

http://www.aktualiteti.com/nacionale/34-nacionale/10933-kosova-me-strategji-te-sigurise-kombetare-.htm

http://qkss.org/new/images/content/PDF/raporti-shabllon-design-shqip.pdf.

http://www.iea.org/country/country_blurb/croatia.asp, Tetor 2011.

http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/sq/features/setimes/features/2011/01/31/feature-02.

http://www.iea.org/country/n_country.asp?COUNTRY_CODE=ME.

https://www.gov.uk/government/policies/promoting-stability-throughout-the-western-balkans

Faqja zyrtare e institucioneve shtetwrore tw vendeve tw Ballkanit Perwndimor

http://www.balkanweb.com/site/studimi-i-universitetit-te-kalifornise-shqiptaret-me-homogjenet-ne-

evrope/,

http://www.mfa.gr/albania/sq/greece/greece-and-albania/political-relations.html

www.dnevniavaz.info, 24.02.2011.

www.JeanMonnetProgram.org.

http://www.panorama.com.al/2014/05/19/siguria-ekonomike-ne-ballkan/

amt.de/EN/Evropa/westlicherBalkan/AktuelleArtikel/140828_Westbalkankonferenz.htm

http://www.turkeyagenda.com/russia-eu-and-davutoglus-term-in-turkey-1086.html

http://www.trans-adriatic-pipeline.com/al/projekti-tap/koncepti/ 4.3 .2014.

http://ec.Evropa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2014/20141008-albania-progress-report_en.pdf)

298