1

KAONIA -HIMARA

Jano Koci- Arkeolog

VLERESIME NGA FIGURA TE SHQUARA PER HIMARJOTET

Marin Barletit - “Luftëtarë të pamposhtur“

Isambert “Puntorë dhe të zgjuar“

Spon “ Emri Himarë përmendet me admirim në gjithë perandorinë

Turke dhe në gjithë Italinë“

Bajron “Bijtë e Himarës që sfalin as mikun

Si mund ta lenë të gjallë armikun“.

“Të penës dhe të dyfekut”- E bëjnë tokën det dhe detin stere“, Nuk i nënështrohen asnjë ligji që vepron kundër vullnetit të tyre“.

“ Himara: Perla e Ionit” ,

“ Fole e trimërisë dhe e burrërisë” etj

3

SHTRIRJA GJEOGRAFIKE

4

SHTRIRJA E KAONISE

● Kaonet., sipas gjeografëve Pseudo-Skylaksi shek.VI p.e.s Skymni shek.III.p.e.s.. dhe Straboni shek.I p.e.s., banonin neperkatunde (kata-komas) në bregdetin e Akrokerauneve(Himara) kundodhej gjiri i Panormus (Porto Palermo), port i rendesishem i Jonit,

● PTOLEMEU( shek. II m.kr.). I vetëmi pëfshin në Kaoni edhe Onhezmin (Saranda), por kepin Poseidon (Cuka) dhe Buthrotin i quan Thesprotë.

● PLINI (shek. I m.Kr.) ), referon se emeri Kaoni, vinte nga kaonet e bregdetit te Akrokerauneve, ku ndodheshin fortesat Himairai, poshte se ciles ndodhej burimi i ujit mbreteror, e me tej Meandria( qyteti antik ne Borsh), Kestrina etj..

● Sipas STEFANIT (Bizantini) krahina emertohet Kaoni deri ne shek. VI m.Kr.,me pas njihet me emrin e kryeqendres “Himare”, i cili u ruajt deri sot.

5

EMERTIMET: Kaoni dhe Himarë

• Simbas enciklopedise madhe Greke, rrjedhin nga greqishtja dhe lidhen me fjalen përrua. \

• Himarë = himarros, perua i rrembyshem sezonal. • Kaoni = haonoidhi, konike sic eshte delta krijuar

nga depozitimet e perenjve. Sot shume prej perrenjve, i emërtojme hone.

• Hon quhej edhe nje fis kaon ne Italine e Jugut, ndoshta shkuar prej Akrokerauneve.

6

EMERTIMET: Kaoni dhe Himarë

► Kryeqendra e saj Himara, që sh.XIII- XII p.Kr. e deri nëditët e sotme nuk u braktis kurrë.

► Himarë - është rezultat i varianteve të emërtimit tëvjetër të qytetit Kemarai (Κεµαραι), Himarai Ximara .

► Për herë te parë e gjejmë te mbishkrimet e Theorodokëve te Delfit vitin 168 p.kr.

► Kaoni- per herë të parë e gjejmë në mbishkrimet e Dodonës të shek IV p.Kr.

7

● Gjiri Panormus (Porto Palermo), ku sipas gojedhenes popullore,gjeti strehim Odisea i Homerit, qe perjetoi me shoket e tij peripecite ne shpellen e Spilese me qikllopin Polifem.

8

LEGJENDAT PER MBRETERINE KAONE

● Sipas Pompei Trogut, Helenit, birit te mbretit Priam, per merita te vecanta, Pirua, i dha mbreterine e kaoneve

● Virgjili Referon mbreterine kaone, e cila i ra nje pjese Helenit, i cili keto vise i quajti Kaoni nga emri trojan Kaon. Lisin, si peme te shenjte te peredise se qiellit dhe rufese, ishte pasuri e mbretit te kaoneve dhe lendet, ushqim kryesor te tyre.

● Kanonet, qene Pellazge, sipas Aleksandrit te Efestit, dhe degjonin thenjet e Zeusit, sipas Euforionit. .

●Deshmite arkeologjike provojne se Kaonet, ne shek. XIII-XII p.Kr., bannonin ne qendra te fortifikuara , qe perkon me kohen kur burimet permendin mbreterine kaone.

9

KAONET ADHURONIN ZEUSIN

Dyoskouret“(Kuri tou Dias), djemte e shenjte binjake te tij), mbrojtes te anijeve dhe detareve, deshmuar nga mbishkrimet e Gramates.

10

Topuzi i Irakliut

“Topuzi” prej bronxi me mbishkrim emrin “HERAKLEAS” dhe me emrin e punusit EKANNASI, gjetur ne Borsh.

11

Poseidon, perendia e detit

Figura e Posedhonitderdhur ne vjegen e nje ene bronxi datuar ne shek. IV p.Kr., gjetur, ne Kastane (Himare) se bashku me dy shpata hekuri ne varin e nje luftetari.

12

Njoftime arkeologjike

Banimi i tejlashte i dendur, dhe i vazhdushem i Himares, deshmohet ngamonumente te shumta arkeologjike, te cilat jane bere burim legjendash, dhe kaneterhequr vemendjen e autoret e lashte, te studjusve dhe udhetareve ne shekuj, si dhe object i germimeve dhe studimeve sistematike.

● Ne vitin 168 p.Kr. EMERI i qytetit Κεµαραι (Himara). Permendet për herë te parë në mbishkrimet e Theorodokëve te Delfit.

● Ne shek. I m.Kr., PLINI referon fortesat Himairai dhe Meandria(Sopoti)Akrokerauneve.

● Ne shek. III-IV m.Kr., Ne tabelen e Peutigeriana (harte rrugore), Acrocceraunia, permendet si nji stacion i rendesishem ne rrugen nga Aulona ne Foinike .

●Vitet(527-565). Himarai, permendet nga Prokopi i Cezarese si fortes, ndertuar nga Justiniani.

●Ne vitet 528-548. Stefan Bizantini i fundit, permend krahinen me emrin Kaonia Mbas ketyre viteve krahina do permendet me emrin e Himare

13

• Ne shek. IX Ana Komnena- pëshkruan rrënoja romake në fshatin Dhërmi. • Ne vitin 1336 keshtjella e Himares dhe e Sopotit permenden, si aleate te

perandorit bizantin Androniku i III-te Peleologu• Ne vitin 1431, Ne ne regjistrat turke, qyteti i Himares permendet si qender e

nahijes• Ne vitin 1805, ambasadoret prane Ali Pashes, Anglezi Martin Lik dhe

Francezi, Pukevil (Pouqeville), pershkruajne, keshtjellat e Himares dhe Sopotit(Borsh).

• Shek. XIX Austriaku Karl Patch - pershkruan mbishkrimet e Gramatës • Ne vitin 1913, arkeologu grek Dhimitris Evangjelidhis dhe

Llambro Spiru, pershkruajne kalate Himare dhe Sopot, mbishkrimin “TERMON” ne Kakome(Nivice), si dhe disa mbishkrime e Himares.

• Ne vitin 1913 N.G. Mustaqidhi pershkruan Kaonine dhe kalane e Armeridhes, e cila referohet si kala greke e ndertuar dhe shkatruar ne vitin 1281.

• Ne vitin 1936 prof. N. G. Hamond pershkruan muret antike te kalave ne Himare dhe Sopot, renoja te nje kalaje turke mbi themele bizantine ne Lukove etj.

14

Germime arkeologjike

● Ne vitin 1939, arkeologu italjan M. Kardeli bën gërmimet e para në shpëllën e ●Spilesë (Himarë), botuar nga Domeniko Mustilli.

●1971-1990 JANO KOCI a) drejton germimet ne fortifikimiet parahstorike ne Karos, Ngure e Kukum.( Qeparo):b) Ne kodren e Sopotit zbulon, fortifikimin parahstorik dhe akropolin,

banesat dhe nekropolin e qytetit antik. parahistorik, linjen e murit, hyrjet, dhe banesat e qytetit antik si dhe varet me ndertim monumental c) Ne kalane e Himares, zbulon, fortifikimin ne Kastane. d)Nje banese antik te fortifikuar ne Borsh, nje vile e romake, dhe nje vendbanim mesjetar Qeparo.

● Arkeologet N.Ceka (1984), M. Korkuti (1981) drejtojne respektivisht germimmet ne nje banje romake ne Spile dhe ne fortifikimin parahistorik ne Badher (Borsh),

● Ne vitin 1985, Dh Condi dhe A. Nanaj germojne nje vareze te shek.III p.Kr., Varjelem(Lukove).

● Në vitin 2002-2003 Ilir Gjipalit me gërmimim shqiptaro-anglez në shpellën e Spilesë provuan banimin e saj që në epoken e mezolitit (8000 vjet p.kr).

15

BANIMET ME TE LASHTAShpella e Spilese

●Arkeologu Italian L.Kardini, ne vitin 1939, ben germimin e pare ne shpellen e Spilese(Himare), botuar nga D. Mustili, ku provoi se shpella ishte banuar ne Epoken e Neolitit te Ri(3000- 2100 p.Kr.).

●Germimi shqiptaro-anglez (2004) provoi se shpella filloi te banohej ne epoken e mezolitit (8000 vjet p.kr.).

●Ne epoken Bronxi qeamika e importuar vjen nga qendrat e Greqise Jugore dhe bota italike.

● Shpella, filloi te banohej ne epoken e mezolitit dhe sherbeu si vendqendrim perkohshem, gjate Neolitit te Ri, Bronxit, hekurit, koha arkaike(shek VII-VI p. Kr) e deri ne mesjete.

16

Koha e Bronxit((2100-1100)

Kala e Kukumit, shekulli 21-20 p.Kr

17

Bronxi i Hershem dhe i Mesem (2100-1500) ● Ne kohen e bronxit dhe Hekurit te Hershem(banoret e

Kaonise jetonin ne fortifikime, por nuk braktiset edhe shpella e Spilese.

● Germimet arkeologjike ne fortifikimet Kukum, Ngura e Karos ne Qeparo, Kalane e Himare, Sopot e Badhra, ne Borsh, sondazhet dhe vrojtimet siperfaqesor ne 12 fortifikime te tjere dhane material te pasur arkeologjik.

● Ne kete kohe fortifikimet ishin vendosur mbi kodra te uleta(100 m.l.), pereth gjireve Panorme, fortifikimet Kukum dhe Almeridha dhe Gjipese (Iljasit), kalate, Cipi dhe Kastria

● Majat e kodrave, qarkoheshin me mure te uleta, me gjatësi 160 m, trashësi 2,5 m e lartësi rreth 1m., ndërtuar me gure te pa regullt me teknike te thate(kseroledh).

18

● Ekonomia e Kaonis kishte karakter blektoral. Ne teritorin e fortifikuar mund te strehoheshin bagetite si dhe njerezit ne rast rreziku.

● Kohen e Bronxit te Mesem karakterizohet nga fragmente enesh te gjashme me ate te ishujt greke te Jonit. Karakteristik eshte një fragment pitosi, typike e qeramikës Mikenase. Gjetje qe deshmojne ndikimin ose ardhjen e tyre nga Greqia Jugore.

● Me interes jane vegjet Wish-Bone, qe dalin lart mbi buze te enes, me origjine nga Maqedonia, mbritur nepermjet ishujve Jonike Greke, ku mbriten nepermjet rrugeve tokesore te Epirit.

● Kaonia rihej prej rrugeve te lashta te rendesishme qe sipas Hamondit janë pershkuar nga tregtarët qe nga Epoka Neolithikete cilet shkonin thellë deri në Velce. ●Sipas referimit te Tsundasit, interes paraqesin gjetjet neolitike te Eubese (Greqi) në Orik dhe me thellë në Thron (Kanina) dhe se tregetaret e Thessalise mernin strall nga Shqiperia, ku behej perpunimi i tij.

19

●Ne Fortifikimet me disa radhe muresh si Karosi, mund te vendoseshin dy apo me shume bashkesi fqinje, si dhe mund te strehohej edhe popullsia perreth e krahines.

20

Koha e Bronzit Vone (1400-1100) ● Në Kaoni përfaqësohet nga 22 fortifikime të vendosura, ne grupe ne luginat dhe teritoret e vogla. ● Fortifikim i Karosit me e madhja ne Shqiperine juge perendimore, me 5 radhe muresh. Vendbanimi ne periudhen romake emratohet Kastel, ndersa shekujve VII m.K.r., mori emrinsllav, Gradishte. ● Kaonia me 22 fortifikime perben nje fenomen te rralle, qe me sa dihet, perseritet vetem në Attike (Greqi).● Fortifikimet ishin fshatra te thjeshta blektorale, te vendosura ne maja kodrash te larta shkëmbore, larg detit, ku krijonin mundesira per strehim, kullota per bagetine.● Fortifikimi ishte bere tani, fenomen i zakonshem dhe menyre jetese. Kjo epoke karakterizohej nga kushte te pa sigurta, konfliktet

intensive, trazira dhe luftërat sic deshmon edhe numuri i madh i armeve gjetur ne varet.Reziku ishte i madh, sidomos për rajonet bregdetare, sic ishte

Kaonia

21

► Tre sepata dy teheshe prej bronxi, te shek.XIII-XII p.Kr. te gjetura ne Kudhes (dy) dhe Shen Vasil(nje), te ardhura nga Greqia Jugore.

► Ne Hekurin Hershem rrezikun rritej si rezultat i zhvillimit te armeve te sulmit, ndaj duheshin vendstrehime te forta dhe te medha, ku mund te mernin pjese me shume njerez ne ndertimin e mureve dhe ne mbrojtje

22

KAONET ORIGJINARE

• Burimet e shkruara, deshmojne se Himara ne lashtesi ishte vendi i Kaoneve, fis i rendesishme i Epirit, krahas Molloseve dheThesproteve. Fiset Kaone zoteronin Epirin para mollosëve.

• Kaonet (e origjinës) ishin të vendosur në bregdetin e Akrokerauneve, që sot njihet si Himare. Ne kohen arkaike (shek.VII-VI p.e.s.), Kaonet deshmohen per nje jete aktive, te lidhur me Kerkyren dhe korinthin. Kejo eshte edhe koha kur permenden ne burimet e shkruara

• Fiset e Epirit: KAONE, Mollose dhe Thesprote.• THUQIDIDI i quan kaonet Luftëtarë të famshëm dhe me

vetëbesim të madh. • Kaonet qeveriseshin pa mbreter. Ne kohen e luftes se Peloponezit,

Kaonet qene aleate te Spartes. Ne betejen prane qytetit Stratos te Akarnanise, ne vitin 429 p.e.s.., kaonet moren pjese me 1000 oplite, ne krye te cileve ishin dy prostate, Foti e Nikanori.

23

Koinoni-Federata Kaone

• Kaonet, ne antikitet, organizuan nje bashkesi teritoriale politike, apo koinone, qe perfshinte 17 fise dhe 14 qytete.► Në Akrokeraune kaonet origjinare me qender KEMARAI kuperfshihejv edhe fisi KERAUNËVE (Kurvelesh) ► Ne Pellgun e Delvinës-FOINATET me qëndër FOINIKEN , ► Ne teritorin rreth Butrntit - PRASAIBET me qender

BUTHROTIN, ► Ne Mursi deri te lumi Thiamis - fisi i KESTRINEVE me qendër

KESTRINËN ► Ne luginn e Drinos(Gjirokaster) –ARGJIRINET dhe

ANTIGONET me qendër ANTIGONENE.

Federata mori emrin e Kaoneve si fisi me i permendur.

24

Koha e Bronxit((2100-1100)

Kala e Kukumit

25

Bronxi i Hershem dhe i Mesem (2100-1500) ● Ne kohen e bronxit dhe Hekurit te Hershem(banoret e

Kaonise jetonin ne fortifikime, por nuk braktiset edhe shpella e Spilese.

● Germimet arkeologjike ne fortifikimet Kukum, Ngura e Karos ne Qeparo, Kalane e Himare, Sopot e Badhra, ne Borsh, sondazhet dhe vrojtimet siperfaqesor ne 12 fortifikime te tjere dhane material te pasur arkeologjik.

● Ne kete kohe fortifikimet ishin vendosur mbi kodra te uleta(100 m.l.), pereth gjireve Panorme, fortifikimet Kukum dhe Almeridha dhe Gjipese (Iljasit), kalate, Cipi dhe Kastria

● Majat e kodrave, qarkoheshin me mure te uleta, me gjatësi 160 m, trashësi 2,5 m e lartësi rreth 1m., ndërtuar me gure te pa regullt me teknike te thate(kseroledh).

26

● Ekonomia e Kaonis kishte karakter blektoral. Ne teritorin e fortifikuar mund te strehoheshin bagetite si dhe njerezit ne rast rreziku.

● Kohen e Bronxit te Mesem karakterizohet nga fragmente enesh te gjashme me ate te ishujt greke te Jonit. Karakteristik eshte një fragment pitosi, typike e qeramikës Mikenase. Gjetje qe deshmojne ndikimin ose ardhjen e tyre nga Greqia Jugore.

● Me interes jane vegjet Wish-Bone, qe dalin lart mbi buze te enes, me origjine nga Maqedonia, mbritur nepermjet ishujve Jonike Greke, ku mbriten nepermjet rrugeve tokesore te Epirit.

● Kaonia rihej prej rrugeve te lashta te rendesishme qe sipas Hamondit janë pershkuar nga tregtarët qe nga Epoka Neolithikete cilet shkonin thellë deri në Velce. ●Sipas referimit te Tsundasit, interes paraqesin gjetjet neolitike te Eubese (Greqi) në Orik dhe me thellë në Thron (Kanina) dhe se tregetaret e Thessalise mernin strall nga Shqiperia, ku behej perpunimi i tij.

27

Koha e Bronzit Vone (1400-1100) ● Në Kaoni përfaqësohet nga 22 fortifikime të vendosura, ne grupe ne luginat dhe teritoret e vogla. ● Fortifikim i Karosit me e madhja ne Shqiperine juge perendimore, me 5 radhe muresh. Vendbanimi ne periudhen romake emratohet Kastel, ndersa shekujve VII m.K.r., mori emrinsllav, Gradishte. ● Kaonia me 22 fortifikime perben nje fenomen te rralle, qe me sa dihet, perseritet vetem në Attike (Greqi).● Fortifikimet ishin fshatra te thjeshta blektorale, te vendosura ne maja kodrash te larta shkëmbore, larg detit, ku krijonin mundesira per strehim, kullota per bagetine.● Fortifikimi ishte bere tani, fenomen i zakonshem dhe menyre jetese. Kjo epoke karakterizohej nga kushte te pa sigurta, konfliktet

intensive, trazira dhe luftërat sic deshmon edhe numuri i madh i armeve gjetur ne varet.Reziku ishte i madh, sidomos për rajonet bregdetare, sic ishte

Kaonia

28

●Ne Fortifikimet me disa radhe muresh si Karosi, mund te vendoseshin dy apo me shume bashkesi fqinje, si dhe mund te strehohej edhe popullsia perreth e krahines.

29

► Tre sepata dy teheshe prej bronxi, te shek.XIII-XII p.Kr. te gjetura ne Kudhes (dy) dhe Shen Vasil(nje), te ardhura nga Greqia Jugore.

► Ne Hekurin Hershem rrezikun rritej si rezultat i zhvillimit te armeve te sulmit, ndaj duheshin vendstrehime te forta dhe te medha, ku mund te mernin pjese me shume njerez ne ndertimin e mureve dhe ne mbrojtje

30

KAONET ORIGJINARE

• Burimet e shkruara, deshmojne se Himara ne lashtesi ishte vendi i Kaoneve, fis i rendesishme i Epirit, krahas Molloseve dheThesproteve. Fiset Kaone zoteronin Epirin para mollosëve.

• Kaonet (e origjinës) ishin të vendosur në bregdetin e Akrokerauneve, që sot njihet si Himare. Ne kohen arkaike (shek.VII-VI p.e.s.), Kaonet deshmohen per nje jete aktive, te lidhur me Kerkyren dhe korinthin. Kejo eshte edhe koha kur permenden ne burimet e shkruara

• Fiset e Epirit: KAONE, Mollose dhe Thesprote.• THUQIDIDI i quan kaonet Luftëtarë të famshëm dhe me

vetëbesim të madh. • Kaonet qeveriseshin pa mbreter. Ne kohen e luftes se Peloponezit,

Kaonet qene aleate te Spartes. Ne betejen prane qytetit Stratos te Akarnanise, ne vitin 429 p.e.s.., kaonet moren pjese me 1000 oplite, ne krye te cileve ishin dy prostate, Foti e Nikanori.

31

Koinoni-Federata Kaone

► Kaonet, ne antikitet, organizuan nje bashkesi teritoriale politike, apo koinone, qe perfshinte 17 fise dhe 14 qytete.► Në Akrokeraune kaonet origjinare me qender KEMARAI kuperfshihejv edhe fisi KERAUNËVE (Kurvelesh) ► Ne Pellgun e Delvinës-FOINATET me qëndër FOINIKEN , ► Ne teritorin rreth Butrntit - PRASAIBET me qender

BUTHROTIN, ► Ne Mursi deri te lumi Thiamis - fisi i KESTRINEVE me qendër

KESTRINËN ► Ne luginen e Drinos(Gjirokaster) –ARGJIRINET dhe

ANTIGONET me qendër ANTIGONENE.

Federata mori emrin e Kaoneve si fisi me i permendur.

32

Qyteti antik Kemarai

Ne vitit 168 p.e.s., qyteti Kemarai, dergon, krahas qyteteve Foinike e Abantie, theorodoket (prifterinjte) Thoraks dhe Thrasimahos, tekOrakulli (mandia -fatthëna) e Delfit.

33

Muret antike te KEMARAI

Muri i qytetit me gjatesirreth 600m, u ndertua ne Fundin e shekulli e V p.Kr., me blloqe guresh te medhenjpoligonale dhe ne njeperiudhe te dyte me blloqetrapezoidale dhe kuadratike.

34

I permendur me emrat, Meandria, fortese ne Akrokeraune, Haradhra (perrua i thelle) qytet kaon dhe Sopot (vend me ujra) qytet dhe kala mesjetare.

35

Muri i qytetit antik Meandria, Borsh

• Murit i akropolit antik, i ndertuarprej blloqe guresh te medhenjtrapezoidale, mbi te cilet, eshtengritur kalaja mesjetare.

• Mbi bazen e akropolit antik u formua qyteti i mirefillte, rreth fillimit te shek. III p.e.s.., me mure te stilit trapezoidal, me gjatesi te pergitheshme 800m, qe ruhen ne lartesine 3m.

• Brenda tij, kryesisht, ne anënjugore, me pamje nga deti, zhvillohet kompleksi i banesave te punuara pjeserisht ne shkemb.

36

Vari monumental, nje ndertim kuadratik (12 x 6 m.), i gropuar ne toke, mbuluarme qemer cilindrik. Shkalle te gurta zbresin ne dhomen katrore (3x3m.) te varimit, qe mbyllet nga nje porte njefleteshe guri, me zbukurime ne reliev. Dyshemene e zinte nje mozaik i thjeshte shumengjyresh. Mbi mozaikun e dyshemese u gjeten dy gjethe ulliri, prej floriri.

37

Nekropoli i qytetit Mendria-varr i thjeshteNe te njëjtën konstruksion dhe kohe, me varin monumental, pranedhomes se varrimit, u vendosen, dy varre te thjeshta. Njeri varr kishte 34 objekte si kandelaber, shtize, strigel dhe nje simbolrrufeje prej hekuri, si dheobjekte qeramike, amfora, skyfosa, lekyte kandila, etj., qe datohen ne vitet 280-275 p.e.s. Varri i dytepermbante kryesisht objektezbukurimi grash prej bronxi, hekuri dhe qeramike.

38

• Banje romake, shek II, m. Kr ne Spile

Bregdeti Kaon, ne kuadrin e perandorise Romake deshmohet nga vila te fortifikuara, banja publike dhe varreza etj, te zbuluara ne vendbanime te reja buze detit

39

• Tabela Peutigeriana, nje harte rrugore e shek. III-IV m.Kr., ku shenohet stacioni Acrocceraunia.