O Σβέικ και η Μπουγκούλμα ή η γέννηση του μεγάλου χιούμορ

Κάρελ Κοσίκ

O Σβέικ κατόρθωσε να αναδειχθεί σε μια μεγάλη φιγούρα της Παγκόσμιας λογοτεχνίας μόνο επειδή είχε την εμπειρία της Μπουγκούλμα. Βάση αυτής της εμπειρίας είναι η απογοήτευση.

1 Ο Σβέικ αποτελεί συστατικό μέρος μιας ποιητικής εικόνας: χωρίς αυτή δεν θα σήμαινε τίποτα για

την παγκόσμια λογοτεχνία αλλά θα παρέμενε μια δευτεροκλασάτη λογοτεχνική μορφή. Κάθε ερμηνεία, η οποία αγνοεί την ύπαρξη αυτής της ποιητικής εικόνας και την παραγνωρίζει εξαιτίας μιας λαθεμένης ανάγνωσης προσπαθώντας να απαντήσει ευθέως και άμεσα στο ερώτημα ποιος είναι ή τι είναι ο Σβέικ, είναι καταδικασμένη να πληρώσει ακριβά αυτήν της την τυφλότητα. Η ποιητική αυτή

εικόνα βρίσκεται σε δύο κείμενα που συνέγραψε ο Χάσεκ μετά την επιστροφή του από την Ρωσία:

στη συλλογή διηγημάτων «Ο Διοικητής της πόλης Μπουγκούλμα»1 [ Velitelem města Bugulmy] και

στο μυθιστόρημα «Τα πεπρωμένα του καλού στρατιώτη Σβέικ στον Παγκόσμιο Πόλεμο» [ Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války ]». Τα διηγήματα διαφωτίζουν την γέννηση του χαρακτήρα Σβέικ και αποτελούν το κλειδί στην κατανόηση του καλού στρατιώτη Σβέικ.

2

Τα «πεπρωμένα», δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ. Ο θάνατος έσπασε την πένα του συγγραφέα του πριν αυτός κατορθώσει να βάλει στο χαρτί όλα όσα σκεπτόταν. Αλλά αυτός ο θάνατος ανήκει στο έργο το ίδιο, κατά κάποιο με αυτόν τον θάνατο το ημιτελές χειρόγραφο συνεχιζόταν. O Χάσεκ ένιωθε γοητευμένος από την ποιητική εικόνα, την ζούσε αυτή την εικόνα, καθυπόταξε τα πάντα σ’ αυτήν. Έγινε ένας πιστός συγγραφέας ο οποίος κατέγραφε οτιδήποτε είχε η εικόνα να πει για τον εαυτό της

Το δοκίμιο αυτό του ανυπότακτου Τσέχου φιλοσόφου και ανθρωπιστή Karel Kosík (Πράγα 1926-2003),

αναφέρεται ως χειρογράφο για πρώτη φορά από έτος 1969 υπό τον τίτλο “ Švejk a Bugulma neboli

zrození velkého humoru”. Περιλαμβάνεται στην συλλογή δοκιμίων με τον τίτλο «Století Marketí

Samsově, σελ.132-144, εκδόσεις Orientace, Πράγα 1993. Εδώ παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα. (Σ.τ.Μ) Επιλογή κειμένου και Μετάφραση: Μάριος Δαρβίρας

Κάρελ Κόσικ Γιάροσλαβ Χάσεκ

2

και κατάφερε έτσι να συγγράψει την ιστορία της συνάντησης ενός συνηθισμένου ανθρώπου με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Η μέθοδος συγγραφής που ακολούθησε είναι μοναδική: να γράφει κάποιος σημαίνει να πίνει μέχρι εσχάτων. Για να αφυπνιστεί το πνεύμα και να αρχίσει να αφηγείται ιστορίες θα πρέπει πρωτίστως να δυναμώσει μ’ ένα τονωτικό ποτό. Το πνεύμα εμπνεόμενο από το ελιξίριο της ζωής δημιουργεί ελεύθερα μυθοπλασίες, αλλά το σώμα υπό την επήρεια του θαυματουργού υγρού μαραζώνει. Το πνεύμα εξωθεί το σώμα να πίνει αργά για να δοθεί σε αυτό η δυνατότητα να συγκεντρωθεί στον αγώνα δρόμου με τον χρόνο. Αργότερα βεβαίως, και τα δύο , και το πνεύμα και το σώμα, συντρίβονται στην άβυσσο, αλλά το κάνουν με μια νικηφόρα χειρονομία: το έ ρ γ ο- το κοινωνικό παράγωγο του πνεύματος, της φαντασίας του εξασθενημένου από την μπύρα και σε κατάσταση μέθης σώματος -δ ι α ρ κ ε ί . Το έργο διαρκεί.

3 Τα Πεπρωμένα αποτελούν ένα αξιοσημείωτο θραύσμα: οτιδήποτε ουσιαστικό ειπώθηκε σ’ αυτό

το έργο και κάθε συνέχεια θα ήταν πλεονασμός. Σημαίνει μήπως αυτό, πως ο Χάσεκ πέθανε ακριβώς την σωστή στιγμή?

4 Στην πατρίδα του Σβέικ οι άνθρωποι πίνουν πολύ, αλλά μόνο οι βάρβαροι καταναλώνουν

αλκοόλ. Η πεπειραμένη μύτη μπορεί εύκολα να αποφανθεί από την αναπνοή του Σβέικ για το είδος του συναρπαστικού ποτού που αυτός και η φρουρά του που τον συναγωνίζεται πίνουν στο δρόμο προς το Τσέσκε Μπουντεγιόβιτσε: “ρούμι, μια πολωνέζική βότκα και διάφορα είδη τζιν από αποξηραμένα φρούτα, καρυδιές, κερασιές, βανίλιες κ.λ.π. ”

5 Ο Σβέικ βγάζει εκτός μέτρου αυτό που είναι ανώτερο και υψηλά ιστάμενο. Ποιο είναι το μέτρο

από το οποίο τα στοιχεία αυτά εκτρέπονται; Δεν είναι άραγε ο Σβέικ ένας πανταχού παρών καθρέπτης στον οποίο αντικατοπτρίζεται η διαδικασία απώλειας από τους ανθρώπους κάθε αίσθησης μετριασμού και η κατάληψή τους από την αμετροέπεια, όταν επιτρέπουν στους εαυτούς τους να ανάγονται και να μειώνονται σε απλούς κοινωνικούς ρόλους και μάσκες, οι οποίες κρύβουν ή διαστρεβλώνουν τα πραγματικά τους πρόσωπα?

6 Ο Σβέικ δεν βιάζεται ποτέ και έχει πάντα αρκετό χρόνο. Δεν είναι παιδί της εποχής , και πηγαίνει

ενάντια στο ρεύμα. Πηγαίνει ενάντια στο ρεύμα πεζός και έτσι βαδίζει αργά. Τείνει να επιβεβαιώσει

την διεισδυτική παρατήρηση του Λάντισλαβ Κλίμα2 ότι η βιασύνη της σύγχρονης εποχής είναι το

«αποκορύφωμα της γελοιότητας και του αξιοκαταφρόνητου»

7 Την αρχή και το τέλος της αφήγησης την χαρακτηρίζουν πόδια και χέρια. Η αφήγηση ξεκινά με

ένα ιστορικό γεγονός. Ο Αρχιδούκας Φερδινάνδος έχει πυροβοληθεί στο Σεράγεβο και τα νέα της δολοφονίας φτάνουν στον Σβέικ καθώς αυτός κάνει μασάζ στα γονατά του επειδή έχει προσβληθεί από ρευματισμούς. Ο 20

ος αιώνας αρχίζει. Η ιστορία θα τελειώσει όταν στην Μπουγκούλμα o Σβέικ θα

ανταλλάξει χειραψίες με τα μέλη της επαναστατικής επιτροπής ενώπιον της οποίας πρέπει να απολογηθεί για αντεπαναστατική δράση.

8 Την εποχή του Σβέικ οι άνθρωποι ακόμη γνώριζαν τι σήμαινε να υποφέρεις από πείνα και δίψα.

Γι’ αυτό κάποτε η ανθρωπινότητα εκδηλωνόταν με μια απλή χειρονομία, όταν κάποιος έδινε στον συνάνθρωπό του ένα κομμάτι ψωμί ή μια γουλιά νερό ή ακόμη ένα νόμισμα για να ν’ αγοράσει λίγο κονιάκ στο δρόμο.

9

Η πιο αυστηρή ετυμηγορία όσον αφορά στον Σβέικ έγινε από τον Γιάροσλαβ Ντούρυχ3: «o Σβέικ

αποτελεί σταθερή υπόμνηση της στενομυαλιάς και της αχρειότητας. Σ’ αυτό τον χαρακτήρα βρίσκενται

3

συμπυκνωμένα η χυδαιότητα και η ευτέλεια του έθνους. Ο Σβέικ είναι ο Σάντσο Πάντσα χωρίς τον Δον Κιχώτη». Στην πραγματικότητα-παραμένοντας στο έδαφος αυτής της ορολογίας- όλη η αυθεντικότητα της Χασκικής φαντασίας βρίσκεται στο γεγονός ότι ο Σβέικ τους αντιπροσωπεύει και τους δύο, ότι ο Δον Κιχώτης γεννιέται από τον Σάντσο Πάντσα. Με την αμφίεση του διοικητή αφέντη της Μπουγκούλμα , o Σβέικ υπερασπίζεται τους αδικημένους και τους διωκόμενους. Σε μια φάση των περιπετειών του ο Σβέικ μετασχηματίζεται σε Δον Κιχώτη της επανάστασης και γι’ αυτόν τον λόγο αργά ή γρήγορα θα πρέπει να εκτεθεί ως αντεπαναστάτης.

10 Μετασχηματισμοί. Πρώτος μετασχηματισμός: Τι θα συμβεί όταν η καταπίεση, η αδικία και η προσβολή έρθουν στην εξουσία? Θα βασιλέψει μέσω αυτών στη γη η δικαιοσύνη; Και θα συμβεί το

θαύμα στο οποίο πίστευε ο Κομένιους4 ? Ο ψευδοί θα αρχίσουν να ρητορεύουν, οι κουτσοί να

τρέχουν, οι τυφλοί θα δουν το φως τους και θα οδηγήσουν τους άλλους; Η εμπειρία της Μπουγκούλμα είναι εντελώς διαφορετική, μια σοβαρή προειδοποίηση κινδύνου: Αυτοί που χθες καταπιέστηκαν γίνονται αργότερα καταπιεστές και οι διωκόμενοι κατόπιν διώκουν, αδικούν, δυναστεύουν. Η πραγματικότητα εξοπλίζεται με το παράλογο: οι βραδύγλωσσοι δεν παύουν να τραυλίζουν αλλά τώρα έχουν εξουσία στα χέρια τους και αναγκάζουν την κοινωνία θορυβωδώς και επιδεικτικά να εξυμνήσει την ευφράδειά τους.

11

Δεύτερος μετασχηματισμός: O Σβέικ ξεφορτώνεται τη στολή του Αυστριακού αυτοκρατορικού στρατού και ενώνεται εθελοντικά με τις επαναστατικές δυνάμεις. Έχοντας πρωτύτερα υπάρξει ένας στρατιωτικός υπηρέτης τώρα γίνεται διοικητής. Θα μεγαλοπιαστεί?

12 Οποτεδήποτε οι άνθρωποι προσπαθούν να πάρουν στα σοβαρά τα λόγια που λέγονται πως αυτοί

και μόνο αυτοί είναι η πηγή όλης της εξουσίας τότε εμφανίζονται οι «κανονικοποιητές»5 οι οποίοι

αναλαμβάνουν να βγάλουν από τα μυαλά των ανθρώπων αυτές τις τρελές ιδέες. Αυτό το κάνουν είτε

με τη δύναμη και το φόβο είτε κάνοντας σόου αντιπερισπασμών, παίζοντας μαζί με τους κυρίαρχους το παιχνίδι τους, στο δικό τους θέατρο.

13 Την άνοιξη του αξιομνημόνευτου έτους 1921 τα διηγήματα από την Μπουγκούλμα ήρθαν στον κόσμο για πρώτη φορά και ακολούθησε το πρώτο μέρος της νουβέλας. Ήταν η ίδια εκείνη περίοδο που ο Λένιν και ο Τρότσκι έστελναν οπλισμένα στρατιωτικά αποσπάσματα για να καταπνίξουν την εξέγερση των ναυτών της Κονστάνδης. Η γραφειοκρατική δικτατορία που αυτοοχυρωνόταν χρησιμοποιώντας αστυνομικές μεθόδους δεν θα μπορούσε να ανέχεται την κυριαρχία (επικράτηση, ηγεμονία) των εργατικών συμβουλίων δίπλα της ή πάνω της κα ενάντιά της- με άλλα λόγια δεν μπορούσε να ανεχθεί μια εργατική δημοκρατία. Ένα χρόνο αργότερα οι σημειώσεις της Ρόζα Λούξεμπουργη για την Ρώσικη επανάσταση- γραμμένες μέσα στις Γερμανικές φυλακές- δημοσιεύονται μετά θάνατον; “Freiheit nur fur Anhanger der Regierung, nur fur die Mitglieder einer Partei ist keine Freiheit. Freiheit ist immer Freiheit des anders Denkenden.” [Η ελευθερία μόνο για τους υποστηρικτές της κυβέρνησης, μόνο για τα μέλη του πολιτικού κόμματος, δεν είναι καθόλου ελευθερία. Η Ελευθερία είναι πάντα ελευθερία για αυτούς που σκέπτονται διαφορετικά]. Η «Ρωσική επανάσταση» της Ρόζα Λούξεμπουργκ και η «Μπουγκούλμα» του Γιάροσλάβ Χάσεκ ανήκουν στο ίδιο στρατόπεδο : και τα δύο αναδύονται μέσα από το κοινωνικό πνεύμα της δημοκρατίας, του κριτικού πνεύματος της ελευθερίας.

14 Τρεις αφοσιωμένοι υποστηρικτές της επανάστασης. Ο Φιλόσοφος Γκέοργκ Λούκατς, ο αφηγητής Γιάροσλάβ Χάσεκ και η πολιτικός Ρόζα Λούξεμπουργκ. Το 1923 ο πιο μορφωμένος από αυτούς -o Λούκατς-δημοσίευσε τους αξιοπρόσεκτους στοχασμούς του για την αποξένωση στην σύγχρονη εποχή αλλά παρέβλεψε το γεγονός ότι η επανάσταση η ίδια είχε ήδη ολοκληρωτικά υποβληθεί στην αλλοτρίωση. Η Λούξεμπουργκ και ο Χάσεκ είδαν βαθύτερα μέσα στην νεωτερικότητα απ’ ότι ο διάσημος φιλόσοφος.

4

15 Εν μέσω συγκρούσεων και ηττών, το χιούμορ επαγρυπνά σαν φύλακας άγγελος πάνω από τους

ανθρώπους και τους περιφρουρεί από την κατάπτωση, την απόγνωση, τον κυνισμό και την αδιαφορία.

16 Ειρωνεία και άθεη εποχή. Αυτό που δημιούργησε ο θεός έχει καταντήσει για τον ρομαντικό είρωνα

να αποτελεί γυμνό υλικό της ευφυΐας του ,της επινοητικότητάς και της παιχνιδιάρικής διάθεσής του. Ο κόσμος είναι η σκηνή όπου ΑΥΤΟΣ προεξέχει ως κέντρο της προσοχής και των γεγονότων. Ο κόσμος υπάρχει στον βαθμό που ο ρομαντικός μπορεί να παίξει μαζί του σαν να ήταν παιχνίδι του. Ο Θεός είναι επίσης ένας απλός υπηρέτης για το ρομαντικό άτομο της ειρωνείας, στον οποίο η σύγχρονη υποκειμενικότητα φτάνει στο απόγειό της- στην τυφλότητα του περιορισμένου και επεκτατικού εγωτισμού.

17 Ο Χάσεκ με όλη του την δημιουργία αποποιείται την ρομαντική ειρωνεία. Η δική του ειρωνεία είναι

βαθύτερη και υψηλότερη. Ο συγγραφέας συνεπώς δεν έπαιξε με την πραγματικότητα σαν ένας υποτιθέμενος θεός, σαν αυτή να ήταν το υλικό της λαμπρότητά του. Μόνο σαν καθήκον καταγράφει τα γεγονότα της εποχής του. Επιτελεί την υπηρεσία του συγγραφέα που πιστά καταγράφει αυτό που του υπαγορεύουν τα γεγονότα τα οποία είναι ειρωνικά καθ’ αυτά. Το μέγεθος της ειρωνείας είναι στα γεγονότα. Για αυτό ο αληθινός συγγραφέας κερδίζει τον υπέρτατο βαθμό ελευθερίας όταν απελευθερώνει τον εαυτό του και την πραγματικότητα από την αιχμαλωσία του υποκειμενισμού.

18 Σαν ο δημιουργός να φοβόταν ότι το νόημα της εργασίας του δεν θα γίνει ξεκάθαρα και με

ευκρίνεια κατανοητό και έτσι έδωσε έμφαση στο νόημα του τίτλου. Το περισσότερο αναγνωσμένο βιβλίο του τιτλοφορείται Τα Πεπρωμένα του καλού στρατιώτη Σβέικ στη διάρκεια του παγκοσμίου πολέμου, αλλά οι ερμηνευτές- δηλαδή οι ονομαζόμενοι και ειδικοί- διαβάζουν το μυθιστόρημα σαν ο τίτλος να ήταν οι Περιπέτειες του στρατιώτη Σβέικ στον Πόλεμο.

19 Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, εμείς οι μη επαγγελματίες θα πρέπει να ξαναδιαβάσουμε τον Σβέικ

διαφορετικά αυτή τη φορά με σκοπό να αναζητήσουμε το νόημα του έργου του

20 Τα “πεπρωμένα” δεν είναι το ίδιο πράγμα με τις “περιπέτειες”. Η Τσέχικη λέξη που

χρησιμοποιήθηκε εδώ, πεπρωμένο, κανονικά χρησιμοποιείται μόνο στον ενικό αριθμό εφόσον η πληθυντική μορφή σηματοδοτεί κάτι εξαιρετικό. Γιατί ο Χάσεκ έδειξε προτίμηση στην ασυνήθιστη έκφραση πεπρωμένα (osudy) παρά στον πιο συνηθισμένο όρο “περιπέτειες” (přiběhy); Σε τι συνίσταται η πεπρωμενικότητα των περιπετειών του Σβέικ?

O Σβέικ είναι ένας οδοιπόρος της σύγχρονης εποχής, δηλαδή ενός κόσμου χωρίς θεό. Ο Χριστιανός οδοιπόρος του Κομένιους περιπλανιέται στον κόσμο, παρατηρεί, αλλά αυτός ο ίδιος παραμένει στα κρυφά, καταγράφει τον εκφυλισμό των συνθηκών αλλά δεν παρεμβαίνει σε αυτές, δεν περιπλέκεται μαζί τους έως ότου ξαφνικά αφού βιώσει τη εμπειρία μιας θαυματουργής ανατροπής συγκεντρώνεται στο Θεό ως την μόνη βεβαιότητα και ελπίδα. Σε τι συνίσταται τότε το πεπρωμένο των συναντήσεων του Σβέικ; Οι συναντήσεις (διαπλοκές, συμπλοκές) του Σβέικ είναι τέτοιες που ποτέ δεν επαναλαμβάνονται, είναι πάντα νέες και εκπληκτικές. Σε αντίθεση με τον άνθρωπο του Ντεκάρτ ο οποίος αμφιβάλλει έως ότου μια μέρα -και έκτοτε για πάντα- ανευρίσκει μια μέθοδο με την βοήθεια της οποίας κυριαρχεί πάνω στην πραγματικότητα , αλλά και σε αντίθεση με τον περιπλανώμενο του Κομένιους ο οποίος περιφέρεται χαμένος με σκοπό να βρει τον Θεό και να γαληνέψει στους αιώνας των αιώνων- σ’ όλες τις συναντήσεις και τις περιπέτειές του ο Σβέικ ποτέ δεν υπόκειται σε ένα μοιραίο μετασχηματισμό τέτοιον που θ’ άλλαζε ριζικά το νόημα και την κατεύθυνση της ζωής του. Καμία από τις περιπέτειες του δεν εκφυλίζεται σε ένα απλό σημείο διέλευσης μιας πορείας προς κάτι υψηλότερο. Είναι όλες μεστές και γεμάτες με παρόν. Σε καμιά από τις συναντήσεις του ωστόσο δεν εμφανίζεται κάποια μορφή φιλίας, αγάπης ή σχέσης με το Θεό. Και είναι ακριβώς σ’ αυτό το σημείο όπου εντοπίζεται ο μοιραίος χαρακτήρας αυτών των πεπρωμένων.

5

21 Και όμως ένα γεγονός έλαβε χώρα που υποσχέθηκε μια ολοκληρωτική αλλαγή ενώ καμιά θυσία

για αυτό δεν υπήρξε μάταιη ή αρκετά υπερβολική: η επανάσταση. Τα Διηγήματα της Μπουγκούλμα αποτελούν σημάδι απομάγευσης και συνάμα διαχωρισμού: η επανάσταση έχει εκφυλιστεί σε μια νέα μορφή καταπίεσης και εξαχρείωσης.

22 Στην Μπουγκούλμα δύο Κύριοι –Διοικητές- αντιμάχονται με επίδικο τον έλεγχο της πόλης: o Σβέικ

(με τη μεταμφίεση του διοικητή Γκάσεκ) και ο Γεροχίμοβ. Δύο άνθρωποι, δύο διαφορετικοί κόσμοι, δύο ασυμφιλίωτες αρχές , δηλαδή αφετηρίες. Ο Γεροχίμοβ προσωποποιεί την καταστολή με την δύναμη. Για τον Σβέικ η επανάσταση σημαίνει ανθρώπινη απελευθέρωση και αίσθηση του χιούμορ. Αλλά σε μια χώρα που βασανίζεται από βίαιες ενέργειες από όλες τις πλευρές ο χαρακτήρας του Σβέικ δεν μπορεί να τελειώσει διαφορετικά παρά σαν ένας αφελής Δονκιχωτισμός.

23 Ποιος θα κερδίσει αυτήν την μάχη για την εξουσία στην Μπουγκούλμα? O Σβέικ ή ο Γεροχίμοβ?

Κανένας τους δεν θα κερδίσει. Πίσω και από τους δύο χαρακτήρες και πάνω από όλους αναδύεται ο αληθινός νικητής, κάποιος που έρχεται στην εξουσία μέσω της δύναμης εκτοπίζοντας και τους δύο ανταγωνιζόμενους αφέντες αφού μεταχειρίζεται αμφότερους σαν βραχύβιες μαριονέτες και υποχρεωτικές λύσεις. Ο Χάσεκ χαρακτηρίζει αυτόν τον μελλοντικό και πραγματικό κυρίαρχο ως εξής : «Απ’ όλη του τη εμφάνιση (του Αγκάποβ) μπορούσε κανείς να διακρίνει πως όλα όσα είχαν προηγηθεί της πτώσης του τσάρου τον είχαν κάνει έναν σκληρό πρόσωπο, ανελέητο, ανυποχώρητο και τρομερό… που παντού όπου πηγαίνει σκιαμαχεί με το παρελθόν, διαχέοντας τριγύρω υποψίες και συνεχώς επινοώντας κάποιον άγνωστο προδότη».

24

6

Η Βαρώνη φον Μπότσενχαιμ αποκαλούσε τον Σβέικ “der brave Soldat” [Ο γενναίος και καλός στρατιώτης]. Με αυτό εννοούσε για αυτόν ότι θα πολεμούσε θαρραλέα, ηρωικά και με κουράγιο για τον Αυτοκράτορα και ότι ευχαρίστως θα έδινε και την ίδια του τη ζωή για να δοξαστεί η μοναρχία. Ο στρατιώτης Σβέικ δεν είναι “καλός” [brav] με τρόπο τέτοιο που μια αριστοκράτισσα είχε κατά νου. Είναι καλός στρατιώτης, πράγμα που σημαίνει ότι ποτέ δεν πυροβολεί κανένα ( με μια εξαίρεση, όταν καταστρέφει ένα μπουκάλι βότκα με το κοντάκι του όπλου του για να σώσει τον Γεροχίμοβ από ένα “πράσινο φίδι”). Σαν στρατιώτης τόσο του Αυτοκρατορικού όσο και του Επαναστατικού στρατού είναι στην πραγματικότητα πάντα ένας πολίτης. Είναι ένας καλός στρατιώτης διότι ποτέ δεν διασχίζει τα σύνορα και δεν παραβιάζει τα καθορισμένα όρια της ευπρεπούς συμπεριφοράς στην πολιτική ζωή.

25 Ποιος είναι ο Σβέικ? Δοθέντος ότι δεν επιθυμούμε να εμπλακούμε σε στείρα και ανούσια

επιχειρηματολογία- εάν δηλαδή είναι ένας έξυπνος άνθρωπος ή ένας ηλίθιος, εάν φοράει μάσκα και σ’ αυτήν την περίπτωση ι τι είδους μάσκα είναι αυτή- πρέπει να επιμείνουμε σε ένα στοιχειώδες χαρακτηριστικό: Ο Σβέικ είναι προσωρινά ένας στρατιώτης αλλά το πολιτικό του επάγγελμα είναι επιχείρηση αγοραπωλησίας σκύλων (όχι καταστηματάρχης βέβαια). Ζει από μέρα σε μέρα, κατοικεί σε έναν ενοικιασμένο χώρο, δεν έχει οικογένεια και κινείται στα όρια της κοινωνίας. Η “τέχνη του” ωστόσο, απαιτεί αντίληψη και γνώση των συνθηκών.

26 Στο γύρισμα του 20

ου αιώνα αυξήθηκε η ζήτηση στις πόλεις για καθαρόαιμους σκύλους. Οι

ευημερούσες και εύπορες ομάδες απέρριψαν την γελοία φιλοδοξία των προγενέστερων να αγοράζουν τίτλους ευγενείας για τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Γι’ αυτούς αρκούσε να είχαν ευγενικά- μεγαλειώδη, επιβλητικά και φημισμένα-σκυλιά. Ο Σβέικ εξυπηρετούσε ακριβώς αυτές τις ανάγκες όταν παρήγαγε καθαρόαιμους και συνηθισμένους σκύλους που δεν είχαν καμιά εξαιρετική καταγωγή-δηλαδή αλλιώς διατυπωμένο, παραποιώντας (παραχαράζοντας) την γενεαλογία τους. Ο υπολοχαγός Λούκατς δεν είναι κανένας λάτρης των σκύλων, αλλά απλά υποτάσσεται στα γούστα των ευγενών. Ακολουθεί το καλό έθιμο των καλοστεκούμενων ανθρώπων, να περπατούν καμαρώνοντας στο νυφοπάζαρο υπό την συνοδεία των καθαρόαιμων σκύλων τους. Το ζώο αποτελεί σημάδι της κοινωνικής κατάστασης. Οι Κύριοι κάνουν περίπατο με τα σκυλιά τους, ιππεύουν άλογα ή βγαίνουν με τις άμαξες ενώ η συνεχής φροντίδα αυτών των ευγενικών ζώων ανατίθεται στους υπηρέτες.

Βεβαίως είναι ήδη ευδιάκριτες κάποιες αλλαγές: Ενώ το άλογο και το σκυλί εξακολουθούν να αποτελούν σημάδι κοινωνικού γοήτρου, ένα καινούργιο σύμβολο κινείται αμείλικτα για να πάρει την θέση τους, ένα σύμβολο μέσω του οποίου οι άνθρωποι προβάλλουν δημόσια την κατάστασή τους:το αυτοκίνητο. Στο ξεκίνημα του πολέμου ένας γέρος βοσκός λέει προφητικά: «O γέρο πρίγκιπας Σβάντσερμεργκ, ο μόνος που καβαλίκευε μια τέτοια άμαξα αλλά και ο ψηλομύτης πρίγκιπας τώρα μυρίζουν από αυτοκίνητο. Ο μοναδικός, ο Κύριος πρόκειται σύντομα να αλείψει το πρόσωπό του με βενζίνη».

27 O θείος κωμωδός εξυψώνει την περατότητα και την αναβλύζουσα από αυτήν γελοιότητα σε

πραγματική ουσία του ανθρώπου. Όταν σηκώνει στους ώμους του την περατότητα και την επικεντρώνει στο πρόσωπό του με τέτοιο τρόπο ώστε να αυτοσαρκάζεται, ενεργεί και συμπεριφέρεται ουσιαστικά . Επειδή γνωρίζει πως να γελάσει με την περατότητά του (σφαλερότητα, προυποθετικότητα), στην θέση της γελοιότητας αποκαλύπτει το ανθρώπινο μεγαλείο. Διεξάγει ένα πείραμα πάνω στον ίδιο του τον εαυτό. Συγκεντρώνοντάς την πάνω του και κατ’ αυτόν τον τρόπο απελευθερώνει τους ανθρώπους από την αιχμαλωσία της οδυνηρής και στενής περατότητας που παίρνεται πολύ στα σοβαρά και λατρεύει την σημασία και την αναγκαιότητά της. Ο Σβέικ ανήκει σ’ αυτή την γενιά των θείων σατυρικών συγγραφέων.

28 O Δον Kιχώτης της σύγχρονης εποχής δεν μπορεί να είναι αφελής. Έχει βιώσει πολλές εμπειρίες

στην ζωή του, είναι συμπαντικά, εξοικειωμένος με τα κοσμικά πράγματα αλλά το κύριο στοιχείο της ύπαρξής του παραμένει μια αίσθηση χιούμορ που του παρέχει μια ασφαλή άμυνα απέναντι στην

7

κατάρρευση. Γνωρίζει τι σημαίνει η πίκρα της ήττας και της ταπείνωσης αλλά ποτέ δεν γίνεται ο ίδιος πικρός. Έχει αισθανθεί την πικρή γεύση της ερήμωσης και της απόρριψης αλλά δεν χολιάζει. Γνωρίζει πολλά γύρω από την ανθρώπινη κακεντρέχεια αλλά δεν γίνεται μοχθηρός. Η απληστία κάθε είδους- για πλούτη, δύναμη, φήμη, εντύπωση, εκδίκηση-του είναι ξένη. Και γι’ αυτό το λόγο μπορεί να στοχαστεί για το οτιδήποτε, σε οποιονδήποτε χρόνο και είναι σε θέσει να εισέλθει σε συζήτηση με τον καθένα.

29 Η μετά-ηρωική εποχή κατασκευάζει ήρωες στην γραμμή συναρμολόγησης. Η δημοσιογραφία και η

λογοτεχνία έχουν μετασχηματιστεί σε ένα επικερδές εμπόριο που ετοιμάζει μοντέλα και πρότυπα τα οποία οι μάζες θωρούν με ευλάβεια και δουλοπρεπή θαυμασμό και συνάμα τα μιμούνται: είδωλα για την νεολαία ,είδωλα για τα νέα κορίτσια, είδωλα για ηλικιωμένες γυναίκες, είδωλα για επιτυχημένους άνδρες. Ο Σβέικ, για να συνιστά μια διαμαρτυρία απέναντι σε αυτά τα έτοιμα προϊόντα, πρέπει να είναι αντι-ήρωας. Αυτά τα προϊόντα δεν είναι μια τεχνητή δημιουργία αλλά πηγάζουν μάλλον από το περιβάλλον της μεγάλης πόλης. O Χάσεκ, στο τέλος της διήγησης για τις περιπέτειες του αντιήρωά του, λέει για το δημιούργημα της ποιητικής του φαντασίας μ’ έναν απόλυτα πεζό τρόπο ότι: «έχει επιστρέψει στην πατρίδα του από τον πόλεμο και μπορεί να τον συναντήσει να περιφέρεται σαν κουρελής στους δρόμους της Πράγας».

30 Όποιος επιθυμεί να γνωρίζει τι εννοούσε ο Χάσεκ με τον όρο «Παγκόσμιος Πόλεμος» πρέπει να

λάβει υπόψιν του τόσο τις ιδέες του Λένιν και του Τρότσκι, του Μάσαρυκ6, του Ούγκο φον

Χόφμανσταλ7 και άλλων. Για καθένα απ’ αυτούς ο πόλεμος ήταν συνδεδεμένος με την επανάσταση

αλλά με διαφορετικό τρόπο. Για τον Χάσεκ ο πόλεμος σήμαινε την συνάφεια του συνηθισμένου πολέμου και του εμφυλίου πολέμου. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έληξε με την κατάρρευση της Αυστρίας, τη συντριβή της Γερμανίας αλλά επίσης και την κατατρόπωση της επανάστασης. Τα διηγήματα από την Μπουγκούλμα αντιπροσωπεύουν την ποιοτική καταγραφή αυτής της ιστορικής ανατροπής.

31 Τα Πεπρωμένα του Σβέικ διαδραματίζονται κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενός

πολέμου που δεν αντιπροσωπεύει έναν πρόσκαιρο και ατυχηματικό εκτροχιασμό, μια παραδρομή ή ένα λάθος. Στη πορεία αυτού του πολέμου και των φρικαλεοτήτων του συμπυκνώνεται και εκφράζεται η ουσία της σύγχρονης εποχής. Πως δύναται και πρέπει να ζει ένας συνηθισμένος άνθρωπος σε μια τέτοια εποχή; Αυτό είναι το βασικό θέμα της Χασκικής αφήγησης. Να επιβιώνει; Να εκμεταλλεύεται τον άλλον προς ίδιον όφελος; O Σβέικ παραμένει Σβέικ τόσο κατά τη διάρκεια του πολέμου όσο και μετά από αυτόν: δεν γίνεται πλούσιος, δεν συσσωρεύει περιουσία, δεν κάνει καριέρα, δεν προελαύνει ταχέως προς μια δημόσια θέση ή αξίωμα.

32 Με ποιανού την πλευρά βρίσκεται ο Σβέικ στον Παγκόσμιο Πόλεμο; Ανήκει στην πλευρά των

νικητών ή των ηττημένων; H μήπως η ουσία του Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκεται στο γεγονός ότι δεν υπήρξαν νικητές, ότι και στις δύο ή και σε όλες τις πλευρές υπάρχουν μόνο χαμένοι και ο Σβέικ ένας απλός άνθρωπος του λαού κατάλαβε αυτή την αλήθεια;

33 Ο θάνατος στο πεδίο της μάχης δεν είναι κάτι όμορφο ή ηθοπλαστικό. Απωθεί δια της

φυσιοκρατίας του: σπλάχνα βγαλμένα έξω, ξερά αίματα και μια δυσωδία αποσυντιθέμενων σωμάτων. Το κοντινό αντίκρυσμα του θανάτου στον πόλεμο δεν είναι δυνατόν να γαρνιριστεί. « Το αεροπλάνο του εχθρού έριξε μια βόμβα ακριβώς στο ιερό του στρατοπέδου, και τίποτα δεν απέμεινε από τον ιερέα πέραν από μερικά αιματοβαμμένα κουρέλια».

8

34 Το άτομο που δεν μπορεί να συνταυτιστεί με καμιά από τις αντιμαχόμενες πλευρές επειδή βλέπει

και στις δύο περιορισμούς, γίνεται στόχος επιθέσεων απ’ όλες τις πλευρές. Αλλά με αυτή του τη στάση , μ’ αυτήν την προσέγγιση διανοίγει έναν χώρο απαλλαγμένο από κάθε λογής ιδεολογικές αποσκευές και σ’ αυτόν τον χώρο γεννιέται το οικουμενικό απελευθερωτικό χιούμορ.

35 Τα Πεπρωμένα [του καλού στρατιώτη Σβέικ ] δεν αναγνωρίζουν την ιδεολογία του “μέτριου

ανθρώπου” (der Durchschnittmensch). Ο άνθρωπος δεν είναι μετριότητα. Ο συνηθισμένος άνθρωπος είναι προικισμένος με ατυπικότητα. Δεν είναι κάποιος άμορφος, αδιαφοροποίητος, εύπλαστος "λαός” αλλά η ανεξάντλητη ποιότητα των πραγματικών ανθρώπων (στον πληθυντικό!). Όπου βρίσκεται ένα συνηθισμένο άτομο εκεί υπάρχει και μια μοναδική ποιότητα.

36 Στα Πεπρωμένα ο κοινός τόπος δεν εξυμνείται ο κοινός τόπος. Η καθημερινότητα δεν είναι το ίδιο

πράγμα με τον κοινό τόπο. Σε ένα γράμμα της δεκάτης Δεκεμβρίου του 1513, ο Μακιαβέλι περιγράφει την μέρα του ως εξής: το πρωί καυγαδάκια με τον ξυλογράφο και τους καταστηματάρχες, το μεσημέρι καθισιό στην ταβέρνα χαρτοπαιξία και ρίξιμο ζαριών. «Μερικές φορές διαφωνούμε και οι αλαλαγμοί μας ακούγονται σ’ όλο το Σαν Κασιάνο». Και το βράδυ μελέτη των αγαπημένων του Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων: «…’Εβγαλα από πάνω μου τη συνηθισμένη μου ενδυμασία (veste quodiana), λασπωμένη και βρώμικη και ντύθηκα με ένα βασιλικό και κομψό ένδυμα (pani redi a curiali)». Αυτή η καθημερινότητα αναπαριστά μια απροσποίητη και φυσική μετάβαση από τον κοινό τόπο στον εορταστικό καθώς και μια συνένωση αυτών των δύο. Αντιθέτως ο Σβέικ δεν γνωρίζει μήτε τον κοινό τόπο μήτε το εορταστικό. Κάθε μέρα στην ζωή του είναι το ίδιο ριψοκίνδυνη, τίποτα δεν επαναλαμβάνεται και όλες οι μέρες γεμίζουν με απρόσμενες και εκπληκτικές περιπέτειες. Η κατήφεια και η άνοια αποτελούν άγνωστες ποιότητες για την καθημερινότητά του.

37 Σε κάθε ανθρώπινη συνάντηση υπάρχει κάτι εορταστικό. Για αυτό η εορτή και οι εορταστικές

εκδηλώσεις, δεν μπορούν να οστεοποιηθούν σε μια μορφή παγιωμένων επίσημων θεσμών και παραδόσεων, και εξυψώνονται πάνω από τον κοινό τόπο ωσάν να ήταν ανεξάρτητες δυνάμεις.

38 Η εργασία του Χάσεκ δεν είναι επιφανειακή και αποστερημένη ποιητικότητας, όπως μία

αντικληρική και αντιπολεμική μπροσούρα. Πρόκειται αντιθέτως για μια πρωτοποριακή κριτική της σύγχρονης εποχής ως συμμαχίας εκκλησίας και επιστήμης (ιατρικής, ψυχιατρικής) συν δημοσιογραφίας, συν γραφειοκρατίας, συν αστυνομίας, συν τις γνώμες του συρμού

39 Οι άνθρωποι ζουν με τη σκέψη τους, είναι θεόκλειστοι μέσα της, και μέσω του πρίσματός της

,αντιλαμβάνονται και αξιολογούν την πραγματικότητα. Εμμένουν στον δογματισμό των απόψεών τους και μερικές φορές φαίνεται ότι δεν υπάρχει καμία δύναμη η οποία θα μπορούσε να διασαλεύσει την ισχυρογνωμοσύνη τους. Είναι όμως εντέλει δυνατόν να μεταπείσεις κάποιον από την γνώμη του; Ν’ αλλάξεις την γνώμη του; Τι είδους επιχειρήματα θα έπρεπε να χρησιμοποιήσει ο Σβέικ για να μεταπείσει την Βαρώνη ότι δεν είναι «ein brave Soldat» [ένας καλός στρατιώτης] ; Πως θα πρέπει να πείσει τον υπαστυνόμο του Πούτιμ Φλάντερκα, ότι δεν είναι Ρώσος κατάσκοπος; Τον βοσκό και τον κοπανατζή ότι δεν είναι λιποτάκτης; Τον γιατρό και το ψυχίατρο ότι δεν είναι κοπανατζής; Τον Αγκάποβ ότι δεν είναι ένα αντεπαναστατικό στοιχείο? Είναι όλοι αυτά τα πρόσωπα ικανά να δραπετεύσουν από την φυλακή των επίμονων σκέψεών τους ( γνωμών τους?) Ο αφηγητής δεν μας δίνει καμιά πληροφορία για αυτό και τους αφήνει όλους στην μοίρα τους δηλαδή τους εκθέτει στην γελοιοποίηση.

40 Ανάμεσα στις βασικές μεταφυσικές ανάγκες των ανθρώπων συγκαταλέγεται και η ανάγκη να

τρώνε να πίνουν όπως και να συζητούν Οι άνθρωποι συζητούν για τα πιο βαρυσήμαντα θέματα και όσο συγκεντρώνονται σ’ αυτά το φαγητό και το ποτό τους συνοδεύουν σαν πιστή σκιά. Αμέσως μόλις

9

ο διάλογος εκφυλίζεται σε απλή συζήτηση, η φλυαρία, το φαγητό και το ποτό ανυψώνεται σε κύριο ενδιαφέρον. Όταν ένα άτομο δεν έχει την ικανότητα ν’ ακούσει ένα άλλο, αλλά είναι εστιασμένο στον εαυτό του και στο εγώ του- που έχει γίνει κατάρα γι’ αυτό- τότε το φαγητό και το ποτό μετασχηματίζονται σε εμμονές και η ανθρωπότητα μεταβάλλεται σε καρικατούρα και τερατούργημα. Ο πατήρ Λατσίνα και ο στρατιώτης Μπάλοουν είναι και οι δύο απασχολημένοι μόνο με το άτομό τους που έχει εξισωθεί με την λαιμαργία και την πεπτική οδό.

41 Τι είναι η ακόρεστη πείνα του Μπάλοουν εν συγκρίσει με την απύθμενη άβυσσο του πολέμου, μια άβυσσο στης οποίας την αδηφαγία τα πράγματα και οι άνθρωποι πέφτουν θύματα σε μεγάλους αριθμούς και χωρίς τελειωμό;

42 Στον πόλεμο, στο νοσοκομείο, στο ψυχιατρείο - σ’ όλα αυτά τα μέρη το άτομο δεν χρειάζεται να

ανησυχεί να αγοράζει πράγματα διότι όλες αυτές οι ανάγκες του φροντίζονται αρμοδίως. Το ίδρυμα μεριμνά για την τροφή, το ποτό, την ενδυμασία και για το χώρο διαμονής. Από την άλλη πλευρά ένα άτομο φιλοξενεί κάποιο άλλο άτομο και σ’ αυτή τη διαδικασία του δείχνει την ευμένειά και τον σεβασμό του. Στον σταθμό στα Τσέσκε Μπούντεγιοβιτσε o Σβέικ φιλοξενεί έναν τραυματισμένο Ούγγρο φαντάρο δίνοντάς του λίγη μπύρα. Δεν καταλαβαίνει την γλώσσα του φαντάρου αλλά ακούει τα ίδια μ’ αυτόν. Είναι ακριβώς σ’ αυτή την φιλοξενία στην συνομιλία και την ακρόαση που οι δυο ξένοι συναντιούνται σαν άνθρωποι.

43 Μπορεί, άραγε, μια προσέγγιση νοστιμιάς και κραιπάλης κατά τη διάρκεια του φαγητού να

αποκαλύψει την ποιητικότητα και την ομορφιά της πραγματικότητας; Ή μήπως το αδάμαστο πάθος για την ομιλία, την ενθύμηση, την διήγηση μιας ιστορίας, την επιχειρηματολογία, την εμπλοκή σε πολεμική, το πείραγμα- υλικά με τα οποία πλάθονται η εμπιστοσύνη και η κατανόηση- υπερνικούν την πρώτη προτίμηση; O Σβέικ, ο περιπλανώμενος και ο ποιμένας, κάθισαν γύρω από μια εστία όπου ψήνονταν «πατάτες μέσα σε μια κουβέρτα» και συζητούσαν για παλιούς καιρούς, για πολέμους, για τον αστυνομικό νόμο και τον αυτοκράτορα. Με μια λέξη συζητούσαν πολιτικά.

44 Στο βαθμό που η πολιτική δεν κατανοείται σαν ένα παράγωγο της «πολιτικολογίας» και της

«αστυνομίας», τότε ο Σβέικ εμφανίζεται ως ο πιο πολιτικός χαρακτήρας της Τσεχικής λογοτεχνίας. Η δυσπιστία του απέναντι σε κάθε Κύριο παλιό και νέο- δημιουργεί μια σταθερή βάση για αυθεντική πολιτική.

45 Όταν ο Χάσεκ βάφτιζε το μυθιστόρημα του - ένα μυθιστόρημα τόσο διαφανές, τόσο ολοφάνερο,

και τόσο καταληπτό που κανένας, συμπεριλαμβανομένων και των ειδικών, δεν διανοήθηκε να του θέσει ερωτήματα - κωδικοποίησε σε αυτό μυστικό του Σβέικ. Κάθε λέξη του τίτλου είναι αμφίσημη και ειρωνική. Υπάρχει ειρωνεία στο Σωκράτη ,υπάρχει ρομαντική ειρωνεία ,όμως ο Παγκόσμιος Πόλεμος γέννησε ένα άλλο είδος ειρωνείας: την ειρωνεία της ιστορίας, την ειρωνεία των γεγονότων, την ειρωνεία των πραγμάτων. Τα γεγονότα τα ίδια έρχονται κοντά το ένα στο άλλο και συμπαρασύρονται σ’ έναν χώρο περιδινίζοντας μαζί πράγματα τόσο ανόμοια μεταξύ τους και τόσο αλληλοαποκλειόμενα όπως η νίκη και η ήττα, το κωμικό και το τραγικό, το υψηλό και το κατώτερο. Ποιος άραγε παρατήρησε πως την ίδια χρονιά που τα Πεπρωμένα του καλού στρατιώτη Σβέικ είδαν το φως, δημοσιεύτηκε ένα άρθρο γύρω από τον πόλεμο του Ούγκο φον Χόφμανσταλ το οποίο συμπτωματικά έφερε τον τίτλο “Die Ironic der Dinge” [«H ειρωνεία των πραγμάτων»]; Ποιος όμως ανάμεσα στους ερμηνευτές του συγγραφικού έργου του Χάσεκ θα ενδιαφερόταν ωστόσο για το τι πραγματικά συνέβηκε από τόσο κοντά (σε τόπο και χρόνο) όσο αυτός; Και ποιος θα ήταν αρκετά θαρραλέος για να αναγνωρίσει ότι στο μεγαλοφυές μυθιστόρημα του Χάσεκ γεννήθηκε το μεγάλο χιούμορ (“den store Humor”) της σύγχρονης εποχής?

O Σβέικ και η Μπουγκούλμα ή η γέννηση του μεγάλου χιούμορ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ο Γιάροσλαβ Χάσεκ τον Οκτώβρη του 1918 μετά από την παρουσία του στην διοίκηση της 5ης

Στρατιάς, στέλνεται για οργανωτική δουλειά στην πόλη Μπουγκούλμα, όπου και θα χρηματίσει για ένα διάστημα βοηθός του Διοικητή της πόλης. Από εδώ θα αντλήσει το υλικό για το εκτεταμένο αφήγημα του με τίτλο Ο Διοικητής της πόλης Μπουγκούλμα το οποίο δημοσιεύεται την περίοδο Ιανουαρίου-Μαρτίου του έτους 1921, σε 9 συνέχειες. Τα θαυμάσια αυτά κείμενα δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τις καλές σελίδες του πασίγνωστου μυθιστορήματος του Τα πεπρωμένα του καλού στρατιώτη Σβέικ στον Παγκόσμιο Πόλεμο», το οποίο θεωρείται η κορυφαία του δημιουργία.

2. Ladislav Klima (1878-1929): Τσέχος φιλόσοφος και συγγραφέας επηρεασμένος ιδιαίτερα από τον Μπέρκλεϋ, τον Σοπενχάουερ και τον Νίτσε. (Σ.τ.Μ.)

3. Jaroslav Durych (1886-1962): Τσέχος συγγραφέας, ποιητής, σεναριογράφος, δημοσιογράφος και πολεμικός ανταποκριτής. (Σ.τ.Μ.)

4. Κομένιους, Γιαν Αμός (Jan Amos Comenius, Νίτσβιτσε, Μοραβία 1592-Άμστερνταμ 1670). Εκλατινισμένος τύπος του ονόματος του Μοραβού παιδαγωγού Γιαν Άμος Κομένσκι (Komenský). Σπούδασε στην Ακαδημία Χέρμπορν στο Νασάου, όπου δέχθηκε την επίδραση του θεολόγου Γιόχαν Χάινριχ Άλστεντ. Οπαδός της προτεσταντικής αίρεσης Ένωση των Βοημών αδελφών, έγινε πάστορας (1616) και επίσκοπός της ενώ τη υπερασπίστηκε με τα συγγράμματα και τις πράξεις του, με συνέπεια να υποστεί μακροχρόνιες διώξεις. Ύστερα από τα οικογενειακά και οικονομικά πλήγματα έφυγε από την πατρίδα του και περιπλανήθηκε σε όλη την Ευρώπη, εργαζόμενος για την διάδοση των πεποιθήσεών τοιυ και συγχρόνως για την ειρήνη, την ένωση των λαών και την ενοποίηση των θρησκευτικών αντιλήψεων υπό το πνεύμα ενός ανεκτικού χριστιανισμού. Τα ουτοπικά του σχέδια απέβλεπαν στην δημιουργία ενός κόσμου θεμελιωμένου σε μια ειρηνική υπερκυβέρνηση, με ενιαίο, καθολικής ισχύος πνευματικό πολιτισμό (ιδεώδες της πανσοφίας), με μια συμφιλιωτική θρησκεία και ένα ενιαίο σχολείο για όλους. (Σ.τ.Μ.)

5. Ο όρος «Κανονικοποίηση» αναφέρεται στην διαδικασία ξηλώματος κάθε υπολείμματος μεταρρυθμιστικού κινήματος μετά το 1969 στην Τσεχοσλαβακία και στην αποκατάσταση των όρων που επικρατούσαν πριν από την περίοδο μεταρρύθμισης της λεγόμενης άνοιξης της Πράγας η οποία τελείωσε βίαια με την εισβολή του Σοβιετικού Συμφώνου της Βαρσοβίας. Με πιο στενή έννοια ο όρος Κανονικοποίηση χρησιμοποιείται για να αναφερθεί στην χρονική περίοσο 1969-1971. (Σ.τ.Μ.)

6. Tomáš Garrigue Masaryk ( 1850-1837). Πολιτικός, κοινωνιολόγος και φιλόσοφος, αγωνίστηκε για την αναξαρτησία της τσεχοσλοβακίας κατά την διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και έγινε ο ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος της Τσεχοσλοβάκικης Δημοκρατίας.

7. O Αυστριακός συγγραφέας Hugo von Hofmannsthal, γεννήθηκε στην Βιέννη το 1874 και πέθανε στο Ροντάουμ το 1929 από καρδιακή κρίση, την ημέρα της κηδείας του γιου του Φραντς, ο οποίος αυτοκτόνησε. Γύρω στα 1900 περνά μια βαθιά καλλιτεχνική κρίση, φτάνοντας να αμφιβάλλει για το αν η ίδια η γλώσσα περιέχει κάποιο νόημα. Η αξία του Hofmannsthal ως εξαιρετικού ποιητή, πιστοποιείται σε όλο του το έργο. Πολλά από τα θεατρικά του κείμενα φανερώνουν έναν ακραίο πεσιμισμό, παραμένοντας ωστόσο σταθερά προσηλωμένα σε βασικές ανθρώπινες αξίες. ΄