karl marks kapital cilt3

8/2/2019 Karl Marks Kapital Cilt3

1/408

KARL MARKS

KAPTALNC CLTER YAYINLARIKNC BASKI

KAPTALEKONOM POLTN ELETRS NC CLTKARLMARXNC KTAP BR BTN OLARAK KAPTALST RETM SRECYAYINA HAZIRLAYAN FREDRCH ENGELSKari Marx'n Capital, A Critical Analysis of Capitalist Productuon, Volume III, (Progress Publishers, Moscovv 1974) adl

yaptn ngilizcesinden Alaattin Bilgi dilimize evirmi, ve kitap,Kapital, Ekonomi Politiin Eletirisi, nc Cilt, ad ile, SolYaynlar tarafndan ubat 1990 (Birinci bask: Austos 1978) tarihinde yaynlanmtr.Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir. 2004.

NDEKLER11 nsz,Friedrich EngelsNC KTAPBR BTN OLARAKKAPTALST RETM SREC29BRNC KISIM ARTI-DEERN KRA VEARTI-DEER ORANININ KR ORANINA DNMES 3131 BRNC BLM - Maliyet Fiyat ve Kr43 KNC BLM - Kr Oran50 NC BLM - Kr Orannn Art-Deer Oran ile Bants53 I. a' sabit, d/S deiken55 1) a've S sabit, d deiken58 2) a' sabit, d deiken, S, d'deki deime yoluyla deiiyor.58 3) a' ve d sabit, s ve bu nedenle S deiken.59 4) d sabit, d, s ve S'nin hepsi deiken.61 II. a' deiken62 1) a' deiken d : S sabit.63 2) a' ve d deiken, S sabit.64 3) a', d ve S deiken.67 DRDNC BLM - Devrin Kr Oran zerindeki Etkisi73 BENC BLM - Deimeyen Sermayenin Kullanmnda Ekonomi73 I. Genel82 II. Koullarnda, inin Srtndan Yaplan Tasarruflar89 III. Enerjinin retilmesinde, letilmesinde ve Binalarda Tasarruf

93 IV. retim Artklanndan Yararlanma95 V. Bulular Yoluyla Salanan Tasarruf97 ALTINCI BLM - Fiyat Dalgalanmalarnn Etkisi97 I. Hammadde Fiyatlannda Dalgalanmalar ve Bunlann Kr Oranzerindeki Dorudan Etkileri 101 II. Sermayenin Deer Olarak Ykselmesi, Dmesi, SerbestKalmas ve Balanmas113 III. Genel Grnm. 1861-65 Pamuk Bunalm Buna ngelenYllarn yks. 1845-60116 1861-64. Amerikan Sava. Pamuk Ktl. HammaddeKtl ve Pahall Yznden retim Srecinde Kesintinin En Byk rnei Pamuk Art Dou Hint Pamuu(Surat) i cretleri zerindeki Etki. Makinelerde yilemeler. Pamua Niasta ve Madeni Maddelerin Katlmas.Niasta Halnn iler zerindeki Etkisi. nce plik malatlar. Fabrikatrlerin Hilekarl.123 CorporeVili Deneyleri125 YEDNC BLM - Tamamlayc Dnceler

KNC KISIM KRIN ORTALAMA KRA DNMES129 129 SEKZNC BLM - Farkl retim Kollarnda Farkl SermayeBileimleri ve Kr Oranlarnda Bundan leri Gelen Farkllklar 140 DOKUZUNCU BLM - Genel Bir Kr


2/408

Orannn Olumas(Ortalama Kr Oran) ve Meta Deerlerinin retim Fiyatlarna Dnmesi 156 ONUNCU BLM- Genel KrOrannn Rekabet YoluylaEitlenmesi. Piyasa-Fiyatlar ve Piyasa-Deerleri. Art-Kr 179 ONBRNC BLM - Genel cretDalgalanmalarnn retim-Fiyatzerindeki Etkileri 183 ONKNC BLM - Tamamlayc Aklamalar183 I. retim-Fiyatnda Bir Deiiklii Gerektiren Nedenler

184 II. Ortalama Bileimli Metalarn retim-Fiyat186 III. Kapitalistin Telafi Konusundaki Dayand NedenlerNC KISIM KR ORANININ DME ELM YASASI189189 ONNC BLM - Yasann Nitelii 207 ONDRDNC BLM - Zt Ynde Etkiler 207I. Smr Younluundaki Art210 II. cretlerin, Emek-Gcnn Deerinin Altna Dmesi210 III. Deimeyen Sermaye elerinin Ucuzlamas211 IV. Nispi Ar-Nfus 211 V. D Ticaret214 VI. Hisse Senetli Sermayenin Art215 ONBENC BLM - Yasann elikilerinin Serimi 215 I. Genel220 II. retimin Genilemesi ile Art-Deer retimi Arasndakiatma223 III. Sermaye Fazlas ve Nfus Fazlas

230 IV. Tamamlayc DncelerDRDNC KISIMMETA-SERMAYENN VE PARA-SERMAYENNTCARET SERMAYESNE VE PARA TCARETYLEURAAN SERMAYEYE DNMES237237 ONALT1NCI BLM - Ticaret Sermayesi 249 ONYEDNC BLM - Ticari Kr267 ONSEKZNC BLM - Tccar Sermayesinin Devri. Fiyatlar 278 ONDOKUZUNCU BLM - ParaTicaretiyle Uraan Sermaye 285 YRMNC BLM - Tccar Sermayesi Konusunda Tarihsel MalzemeBENC KISIM KRIN FAZE VE GRM KRINA BLNMES298298 YRMBRNC BLM - Faiz Getiren Sermaye 316 YRMKNC BLM - Krn Blnmesi, FaizOran. "Doal" FaizOran327 YRMNC BLM - Faiz ve Giriim Kr 346 YRMDRDNC BLM - Sermayelikilerinin Yzeysel BirBiimi Olarak Faiz Getiren Sermaye 354 YRMBENC BLM - Kredi ve Fiktif Sermaye 369YRMALT1NCI BLM - Para-Sermayenin Birikimi. Bunun FaizOran zerindeki Etkisi388 YRMYEDNC BLM - Kapitalist retimde Kredinin Rol 394 YRMSEKZNC BLM -Dolam Arac ve Sermaye. Tooke veFullarton'un GrleriNC KTAP TM OLARAKKAPTALST RETM SREC 411BENC KISIMKRIN FAZE VE GRM KRINA BLNMESFAZ GETREN SERMAYE(DEVAM)413

413 YRMDOKUZUNCU BLM - Banka Sermayesini Oluturan Ksmlar 424 OTUZUNCU BLM -Para-Sermaye ve Gerek Sermaye I 440 OTUZBRNC BLM - Para-Sermaye ve Gerek Sermaye II(Devam) 440 1. Parann Bor Sermayesine Dnmes446 2. Sermayenin ya da Gelirin Bor Sermayesine evrilen ParayaDnmesi449 OTUZKNC BLM - Para-Sermaye ve Gerek Sermaye III (Son) 463 OTUZNC BLM -Kredi Sisteminde Dolam Arac 486 OTUZDRDNC BLM - Currency Prlnaple ve 1844 Tarihli ngilizBanka Yasas502 OTUZBENC BLM - Deerli Maden ve Kambiyo Kuru 502 I. Altn Rezervinin Hareketi510 II. Kambiyo Kurlar511 Asya ile Olan Kambiyo Kuru 524 ngiltere'nini Ticaret Dengesi526 OTUZALTINCI BOLM - Kapitalist-ncesi likiler 541 Ortaalarda Faiz543 Faizin Yasaklanmas ile Kilisenin Salad karlarALTINCI KISIM

ARTI-KRIN TOPRAK RANTINA DNMES 544544 OTUZYEDNC BLM - Giri566 OTUZSEKZNC BLM - Farkllk Rant (Diferansiyel Rant):


3/408

Genel Grler 574 OTUZDOKUZUNCU BLM - Farkllk Rantnn Birinci Biimi(Farkllk Rant I)595 KIRKINCI BLM - Farkllk Rantnn kinci Biimi (Farkllk Rant II) 605 K1RKBRNC BLM- Farkllk Rant II - Birinci Durum:retim-Fiyat Sabit 612 K1RKKNC BLM - Farkllk Rant II - kinci Durum: retim-FiyatDyor 612 I. Ek Sermaye Yatrmnn retkenlii Ayn Kalr619 II. Ek Sermayenin Azalan retkenlik Oran

620 III. Ek Sermayenin Artan retkenlik Oran626 KIRKNC BLM - Farkllk Rant II - nc Durum: Ykselenretim-Fiyat. Sonular 647 KIRKDRDNC BLM - En Kt Ekili Toprak zerinde FarkllkRant655 KIRKBENC BLM - Mutlak Toprak Rant 676 KIRKALTINCI BLM - Arsa Rant.Madencilikteki Rant. TopranFiyat684 KIRKYEDNC BLM - Kapitalist Toprak Rantnn Douu 684 I. Giri691 II. Emek-Rant694 III. Ayn-Rant696 IV. Para-Rant701 V. Yarclk ve Kk lekli Kyl MlkiyetiYEDNC KISIM GELRLER VE KAYNAKLARI712

712 KIRKSEKZNC BLM - l Forml728 KIRKDOKUZUNCU BLM - retim Srecinin Tahlili zerine 745 ELLNC BLM - RekabetinYaratt Yanlsama 766 ELLBRNC BLM - Blm likileri ve retim likileri 772 ELLKNCBLM - SnflarEKLER 775777 Kapital'in nc Cildine Ek. F. Engels778 I. Deer Yasas ve Kr Oran 792 II. BorsaDZNLER795797 Kaynaklar Dizini 797 Yazarlar802 Anonimler Gazete ve Dergiler 804 Parlamento Raporlar ve teki Resmi Yaynlar 806 tekiDillerdeki Szck, Terim ve Deyimler 809 KsaltmalarONSOZMARX'IN bayaptnn bu nc kitabn, teorik ksmn sonucunu yayna hazrlamak ayrcalna,

ensonu kavumu bulunuyorum. 1885'te ikinci cildi yaynladm zaman, hi kukusuz ok nemlibirka kesim dnda, nc cildin herhalde yalnzca teknik glkler gstereceini dnmtm.Gerekten de byle oldu. Ne var ki, o zaman, btn yaptn en nemli ksmlann oluturan bukesimlerin bana bu denli byk glkler kartabilecei konusunda bir fikrim olmad gibi, yaptntamamlanmasn bu denli geciktiren dier engelleri de kestirememitim.kincisi ve hepsinden nemlisi, yllardr yaz yazma zamanm en az snra indiren ve imdi bile, yapayk altnda yaz yazmama ancak istisnai durumlarda izin veren, gzlerimdeki zayflkt. stelik,Marx'n ve benim daha nceki yaptlarmzn yeni basklar ve evirileri, ve dolaysyla ou kez yeni

bir inceleme [sayfa m yaplmakszn hazrlanmalarKari Marks 11 Kapital I

olanaksz gzden geirmeler, nszler ve ekler, vb. gibi geriye braklamayacak baka ivedi iler devard. Btn bunlardan baka, metni konusunda tm sorumluluunu tadm ve bu nedenlezamanmn byk bir ksmn alan bu yaptn birinci cildinin ngilizce basks vard. Son on ylda

uluslararas sosyalist yaznn muazzam artn ve zellikle Marx'n ve benim daha nceki yaptlanmnok saydaki evirilerini biraz izlemi olanlar, bunlarn evirmenlerine yardmc olabileceim ve buyzden de yaptlann gzden geirmeyi vicdanen geri eviremeyeceim dillerin saysnn ok snrlolmasn, bir talih eseri saymakta hakl olduumu kabul edeceklerdir. Ne var ki, yazndaki bu art,

buna tekabl eden uluslararas ii snf hareketinin kendisinde bir bymenin yalnzca bir belirtisiydi.Ve bu, bana yeni ykmllkler yklyordu. Halk iersindeki faaliyetlerimizin ilk gnnden beri,eitli lkelerdeki ulusal sosyalist ve ii hareketlerinde araclk etme iinin esas ykn omuzla-yanlar, Marx ile ben olmutuk. Bu i, hareketin btnndeki genileme orannda artmt. lmne dek

burada da asl yk omuzlayan Marx idi. Ama onun lmndensonra, gitgide artan hacimdeki ii tekbama benim yapmam gerekti. O zamandan beri, eitli ulusal ii partileri iin, aralarnda dorudaniliki kurmak kural haline geldi ve bu ok kr ki gitgide artmaktadr. Gene de benden yardmistekleri, teorik almalanm ynnden, benim dileyebileceimden daha sk olmaktadr. u da var ki,

benim gibi bu harekette elli yldan fazla bir zaman faal olan bir kimse, bununla ilikisi olan ilere,

gecikmeye tahamml olmayan, yerine getirilmesi zorunlu bir grev gzyle bakar. Bizim olaylarladolu zamanmzda, tpk 16. yzylda olduu gibi, toplumsal konularda salt teorisyenler, ancakgericiliin safnda bulunurlar ve bu nedenle bunlar, szcn tam anlamyla teorisyen bile deil,


4/408

yalnzca gericiliin savunuculandr.Londra'da yaamam nedeniyle parti ilikilerim, kn yalnzca yazmalar ile snrl olduu halde, yazngeni lde kiisel oluyor. Bu olgu ve saylan devaml artan lkelerdeki hareketleri, ve bundan dahada byk bir hzla oalan basn organlann izleme zorunluluu, beni, tamamlanmas kesintiyetahamml olmayan iler iin, k aylann, zellikle yln ilk ayn ayrma zorunda brakt. Bir insanyetmiini geince, beynindeki Meynert anm lifleri canskc bir saknganlkla almaya balyor.

Zor teorik sorunlarda, araya zaman girdiinde, bunun stesinden eskisi kadar kolay ve abukgelemiyor. te bu yzden bir k zerinde allan i, eer o k tamamlanmam ise, onu izleyen k,geni lde yeniden balanmak zorunda kalnyor. En g olan beinci ksm iin durum ite byleoldu.Okurun aadaki aklamalardan da grecei gibi, nc cildi baskya hazrlama ii, ikincisininhazrlanmasndan bsbtn farkl oldu. nc cilt iin, elde, son derece eksik bir ilk taslak dnda hi

bir ey yoktu. eitli ksmlann balanglar kural olarak olduka dikkatle ilenmi ve hatta slupolarak zerinde durulmutu. Ama daha ilerilere1 2 Kari Marks Kapital III

gidildike, elyazmas daha da taslak halinde ve eksikti; o anda ortaya kan ve tartma iersindeki aslyerleri ilerde verilecek karara braklan yan-sorunlara dalp gitmeler daha da artyordu; dncelerin instat nascendi* kaydedildii tmceler daha da uzuyor ve karmak hale geliyordu. Baz yerlerdeelyazs ile konunun sunuluu, ar almann [sayfa i2] neden olduu, ve daha balangta, yazann

iini gitgide gletiren ve ensonu onu zaman zaman bsbtn almay brakmaya zorlayan hastalnbelirtilerini ve yava yava ilerleyiini aka belli ediyordu. Buna amamak da gerekir. 1863 ile 1867arasnda Marx, yalnzKapital'in son iki cildinin ilk taslaklann tamamlamakla kalmam, birinci cildi

baskya hazrlad gibi, Uluslararas Emekiler Birliinin kuruluu ve gelimesi ile ilgili muazzam iide yerine getirmitir. Bunlarn sonucu olarak, Marx', ikinci ve nc ciltlere son eklini vermektenalkoyan hastaln uursuz belirtileri, daha 1864 ve 1865'te grlmeye balamtr.Okunmasu ou kez benim iin bile zor olan elyazmasn batan sona. okunabilir bir ekildeyazdrmakla ie baladm. Bu bile epeyce zaman ald. Ancak bundan sonradr ki, asl redaksiyona

balayabildim. Bunu en temel noktalarla snrladm. Yeter derecede ak olduu yerlerde ilk taslanniteliini korumak iin elimden geleni yaptm. Marx'n adeti olduu zere, konuya baka bir adan

bakld ya da hi deilse ayn dncenin farkl szcklerle ifade edildii yerlerde, yaplanyinelemeleri bile ayklamadm. Yaptm deiikliklerin ya da eklemelerin redaksiyon snrlann atyerlerde, ya da Marx'n olgulara dayanan malzemelerini, kendi bamsz varglanma uygulamak

zorunda kaldm durumlarda, Marx'n anlayna olabildiince bal kalnsa bile, pasajn tamamnkeli ayraca aldm ve sonuna admn baharflerini koydum. Dipnotlanmn bazlar keli ayraiersine alnmamtr; ama admn baharflerini koyduum yerlerde btn notun sorumluluu banaaittir.Bir ilk msveddede daima olabilecei gibi, elyazmasnda, daha sonra andrlacam gsteren pek okimlemler var, ama bu vaatler her zaman yerine getirilmemi. Bunlar, ben, yazann ileride konuyugelitirmeyle ilgili niyetlerini aa vurduklar iin, aynen braktm.imdi de ayrntlara gelelim.Birinci ksm asndan, temel elyazmas, ancak esasl snrlamalar ile kullanlabilir durumdayd. Art-deer oran ile kr oran arasndaki bant konusundaki matematik hesabn tamam (bizim ncBlmmz oluturuyor) en bata yer alyor. Oysa bizde Birinci Blmde ele alnan konu daha sonrave frsat dtke inceleniyordu. Herbiri sekiz dosya sayfas tutan iki dzeltme giriimi burada yararloldu. Ama bunlar bile, istenilen devamlla batan sona sahip deillerdi. imdiki Birinci Blm iin

bunlar anamalzemeyi saladlar. kinci Blm, ana elyazmasndan alnd. nc Blm iin, bu dizitamamlanmam ma-* Olu halinde, -.Kari Marks 13 Kapital I

tematik hesaplar ile, yetmilerden kalma ve, art-deer oran ile kr oran bantsn denklemlerhalinde ifade eden tm ve nerdeyse tamamlanm bir defter vard. Birinci Cildin byk bir ksmnngilizceye de evirmi bulunan dostum Samuel Moore, eski bir Cambridge matematikisi sfatyla bui iin ok daha iyi yetimi bir kimse olarak, bu defteri benim adma redaksiyondan geirme iinistlendi. Arasra ely-azmasndan yararlanarak onun yapt zetten, nc Blm derlemi oldum,[sayfa 13] Drdnc Blm iin elde bulunan tek ey balyd. Ne var ki, bu blmn konusu, devrinkr oran zerindeki etkisi, byk nem tad iin, bunu ben kendim yazdm ve bu nedenle de

blmn tamam keli ayra iersine alnmtr. Bu almalar srasnda, nc Blmde kr oraniin verilen formlde, genel gereklik kazanmas iin bir deiiklik yaplmas gerei ortaya kt.

Beinci Blmden balayarak, baz yer deitirmeler ve eklemeler zorunlu olmakla birlikte, ksmengeriye kalan iin ana elyazmas tek kaynaktr.Bunu izleyen ksma gelince, slup ile ilgili redaksiyonlar dnda asl elyazmalarn hemen hemen


5/408

batan sona izlemem mmkn oldu. ou devrin etkisi ile ilgili birka pasajn, benim eklemibulunduum Drdnc Blm ile uyumlu duruma getirilmesi gerekti ve bunlar da gene keli ayraiersine alnarak sonuna admn baharfleri konuldu.En byk glk, cildin btnnde en karmak konunun ele alnd Beinci Ksmda ortaya kt. Veite tam bu noktada, Marx, yukarda sz edilen ciddi hastalk nbetlerinden birine yakaland. Burada,gene, ne son eklini alm taslak, ne de hatta anaizgileri sonradan doldurulabilecek bir ema vard;

yalnzca bir balang almas -ou kez dzensiz bir not yn, yorumlar ve alntlar. nce, birlde Birinci Ksmda yaptm gibi, boluklan doldurmak, yalnzca deinilmi olan pasajlangeniletmek ve bylece en azndan yazann tasarlad her eyi aayukan ierebilecek ekilde bu ksmtamamlamaya altm. Bunu en az kez denedim ve her seferinde baarszla uradm ve byleceyitirilen zaman, bu cildin gecikmesinin balca nedenlerinden birisidir. En sonunda yanl yoldaolduumu anladm. Bu alandaki ciltlerle yazn batan sona hatmetsem bile, sonunda ortaya koyacamey, gene de Marx'a ait olmayan bir kitap olurdu. Yapabileceim tek ey, mevcut malzemeye eldengeldiince bir dzen vermek ve ancak en vazgeilmez ekleri yaparak Gordiyon dmn kesipatmakt. Ve ite bu yolu seerek, bu ksm iin bellibal almalan 1893 ilkyaznda tamamlamay

baardm.eitli blmlere gelince, Yirmibirinci-Yirmidrdnc Blmler esas olarak tamamd. Yirmibeinci veYirmialtnc Blmler bavurulan alntlarn elenmesini ve baka yerlerde bulunan malzemenin metnekatlmasn gerektiriyordu. Yirmiyedinci ve Yirmidokuzuncu Blmler hemen btnyle

elyazmasndan alnabildii halde, Yirmisekizinci Blm yer yer yeniden dzenlenmek zorunda kalnd.Ne var ki, asl glk14 Kari Marks Kapital III

Otuzuncu Blmde bagsterdi. Buradan sonra artk yalnz bavurulan alntlarn gerektii gibidzenlenmesi deil, her noktada araya giren tmcecikler ve konu-d eylerle, vb. kesintiye urayan ve

bir baka yerde gene ou kez rasgele devam eden dnce zincirine gerekli dzeni vermekti. Bylece,yer deitirmeler ve baka yerlerde kullanl-anlann kartlmalan ile Otuzuncu Blm biraraya getirildi.Otuzbirinci Blm gene byk bir sreklilie sahipti. Ama elyazmasnda, bunu, "Karklk" [sayfa 14]

balkl ve ou, para, sermaye, danya altn szmas, ar speklasyon, vb. zerine yirmi iadam veiktisatnn demelerinden derlenen ve yer yer ksa alayc yorumlann eklendii, 1848 ve 1857

bunalmlan konusundaki parlamento raporlanndan yaplan alntlardan baka bir ey iermeyen uzunbir kesim izliyordu. O srada geerli olan, para ile sermaye arasndaki bant ile ilgili hemen hemenbtn grler, ya yantlar ya da sorular eklinde burada sergileniyor ve anlalan Marx, para

piyasasnda grlen ve para ile sermayenin ne olduu konusunda ortaya kan kankl, eletiri vealayla ele almak istiyordu. Birok giriimlerden sonra bu blmn bir ekle sokulamayacana aklmyatt. Buna ait malzeme ve zellikle Marx'n yorumlann tayanlar, uygun bulduum yerlerdekullanlmtr.Ardndan, olduka dzenli olarak, Otuzikinci Blme koyduum eyler geliyor. Ne var ki, bunuhemen, bu ksmla ilgili akla gelebilecek her ey zerine, yazarn yorumlaryla kanm ekilde

parlamento raporlanndan yaplan yeni bir alntlar yn izliyordu. Sona doru bu alntlar ile yorumlargitgide madeni paralarn hareketi ve kambiyo kurlan zerinde toplanyordu ve her trden dnceler ileson buluyordu. Buna karlk "Kapitatist-Oncesi" adl blm (Otuzaltnc Blm) oldukatamamlanm durumdayd."Karklk" balkl yerden balayarak, daha nce kullanlanlar dnda kalan btn bu malzemeden,Otuznc Blmden Otuzbeinci Blme kadar olan blmleri meydana getirdim. Srekliliisalamak amacyla, epeyce katmalar olmakszn bunu yapmak kukusuz olanakszd. Srf biimsel

nitelikte olmadka bu katmalann bana ait olduklan aka belirtilmitir. Bu ekilde, ensonu, konuylailgili yazara ait btn szleri metne katmay baarabildim. Zaten sylenmi olan eyleri yineleyen ya daelyazmasnn daha fazla ele almad noktalara deinilen kk bir alntlar ksm dnda hi bir eydarda braklmamtr.Toprak rant zerine olan ksm, btn bu ksmn plann Marx'n Krknc Blmde (elyazmasndarant zerine olan ksmn son paras) zetlemek gereini duymu olmasndan da anlalaca gibi,gerektii ekilde dzenlenmi olmamakla birlikte, ok daha tam ilenmi durumdayd. Bu oldukaelverili bir durumdu, nk, elyazmas Otuzy-edinci Blmle balyor, ardndan KrkbeinciBlmden Krkyedinci Blme kadar olan blmler ve daha sonra da Otuzsekizinci BlmdenKrkdrdnc Blme kadar olan blmler geliyordu. En ok uratranKari Marks 15 Kapital I

ey, farkllk (differential) rant H'ye ait tablolar ile, bu snf rantn nc halinin, ait bulunduuKrknc Blmde hi tahlil edilmemi olmasnn ortaya kanlmas oldu.

Yetmilerde Marx, toprak rant konusundaki bu ksm iin, bsbtn yeni, zel bir incelemeyegirimiti. Rus dostlan tarafndan kendisine imrenilecek bir btnlk iersinde salanan, Rusya'da 1861"reformundan" sonra kanlmaz duruma gelen istatistik raporlar ile toprak mlkiyeti hakkndaki teki


6/408

yaynlar yllarca Rusa asllanndan incelemi [sayfa s ve bu belgelerden alntlar yapm ve bunlannbu ksmn yeniden yazarken kullanmay dnmt. Rusya'daki hem toprak mlkiyetinin ve hem detanmsal reticilerin smrlme biimlerindeki eitlilik yznden, bu lke, toprak rantn ele alanksmda, ngiltere'nin, snai cretli emekle ilgili olarak birinci ciltte oynad ayn rol oynayacakt. Neyazk ki, bu plan uygulama frsatn bulamad.Ensonu, Yedinci Ksm tam olarak vard, ama baslabilir duruma gelebilmesi iin nce kesilmesi

gerekli sonu gelmez tmceler ieren bir ilk msvedde halindeydi. Son blmn yalnzca balangksm vard. Gelimi kapitalist toplumun byk gelir biimine, toprak rant, kr ve cretlere tekableden byk snf -toprak sahipleri, kapitalistler ve cretli emekiler- ile, bunlann varl ilekanlmaz ekilde birarada bulunan snf savam, kapitalist dnemin fiili bir sonucu olarak ele alnpincelenecekti. Marx, bu gibi sonu zetierini, baskdan hemen nceki sonal redaksiyona kadartamamlamaz, o sradaki tarihsel gelimeler, amaz bir dzenlilikle teorik nermelerine en gncelkantiar salam olurdu.Szlerini rneklemek iin yaplan aktarmalar ve kantlar ikinci ciltte de olduu gibi, birinciden epeycedaha azdr. Birinci ciltten alntlar, 2. ve 3. baskdaki sayfalara afta bulunmaktadr. Elyazmasnda dahanceki iktisatlann teorik anlatmlarna gndermede bulunulduu zaman, kural olarak, yalnz isimverilmektedir; aktarmalar son redaksiyon srasnda eklenecekti. Kukusuz ben bunu olduu gibi

brakmak durumunda idim. Yalnz drt parlamento raporu vardr, ama bunlar bol bol kullanlmtr.Bunlar unlardr:

1) Reports from Committees (of the Lower House), Volume VIII, Commercial Distress, Volume II,Part 1, 1847-48, Minutes of Evidence. -Commercial Distress 1847-48 olarak aktanlmr.2) Secret Committee of the House of Lords on Commercial Distress 1847, 1848'de baslan Rapor.Tank ifadeleri 1857'de baslmtr (nk, 1848'de okuzlanc grlmtr). C. D. 1848-57 olarakaktanlmr.3) Report: Bank Acts. 1857. -Ayn, 1858- Reports or the Committee of the Lower House on the Effectof the Bank Acts of 1844 and 1845 olarak aktanlmr.Drdnc cilde -art-deer teorileri tarihine- harhangi bir olanak bulun bulmaz balayacam, [sayfa i6]1 6 Kari Marks Kapital III

Kapital'in ikinci cildinin nsznde, "Rodbertus'ta, Marx'n gizli kaynan ve ondan daha stn birncy" kefettikleri hayaline kapl-dkiar iin o sralarda byk bir yaygara koparan baylarlahesaplamak durumunda kalmtm. Onlara, "bir Rodbertus iktisadnn neyi baarabileceini"gstermeleri iin bir frsat vermitim. "Eit ortalama bir kr orannn, yalnzca deer yasasn

bozmakszn deil, bizatihi bu yasaya dayanarak nasl meydana gelebilecei ve gelmek zorundaolduunu" gstermelerini istemitim. znel ya da nesnel, ama herhalde bilimsel olmayan nedenlerle,kahraman Rodbertus'u birinci dereceden bir iktisat yldz olarak gklere kartan bu ayn baylann birteki bile buna bir yant getiremedi. Bununla birlikte, bakalar bu sqrun ile ilgilenmeyi zahmete deer

buldular.kinci cildin eletirisinde (Conrads Jahrbcher, XI, 1885, s. 452-65) Profesr Lexis, dorudan birzm bulma abas gstermemekle birlikte, bu sorunu ele almtr. yle diyor: "Eer eitli trdenmetalartek tekele alnr ve bunlann deerleri kendi deiim-deerlerine eit ve deiim-deerleri defiyatlarna eit ya da bunlarla orantl olarak dnlrse", (rikardocu-marksist deer yasas ile, eitortalama kr oran arasndaki) "elikinin zmlenmesi olanakszdr." Ona gre bu zm, ancak eer"biz tek tek metalann deerini emee gre lmekten vazgeer ve yalnzca metalann retimini birbtn olarakele alr ve bunlarn toplam kapitalist ve ii snflar arasndaki dalmn dnrsek"mmkn olur. "... i snf toplam rnn ancak belli bir ksmn alr, ... kapitalist snfn payna den

teki ksm, marksist anlamda art-rn ve dolaysyla,... art-deeri temsil eder. Sonra kapitalistsnfn yeleri bu toplam art-deeri, altrdklan ii saysna gre deil, toprak da sermaye-deersaylmak zere, herbirinin yatrd sermaye orannda aralarnda blrler." Metalarda nesneleenemek birimleri tarafndan belirlenen marksist ideal deerler, fiyatlara tekabl etmeyip, ancak bunlara"gerek fiyatlara giden bir deiikliin k noktalan olarak baklabilir. Gerek fiyatlar, eit sermayemiktarlan eit krlar talep ederler olgusuna baldrlar." Bu nedenle baz kapitalistler, kendi metalariin ideal deerlerden daha yksek, dierleri daha dk fiyatlar salayacaktr. "Ama, art-deer kaybve kazanc, kapitalist snf iersinde birbirini dengeledii iin, toplam art-deer miktar, sanki btnfiyatlar ideal deerlerle orantl imi gibi ayndrlar."Grlyor ki, sorun, burada, herhangi bir ekilde zmlenmi olmamakla birlikte, olduka gevek veyzeysel de olsa, btnyle alndnda, doru olarakformle edilmitir. Ve bu, aslnda, yukardakiyazar gibi "vlger iktisat" olmaktan belli bir gurur duyan bir kimseden bekleyebileceimizden fazla

bir eydir. Bu, daha sonra tartacamz tekiKari Marks 1 7 Kapital Ivlger iktisatlann yaptklan ilerle kyaslandnda, gerekten artcdr. Lexis'in vlger iktisadgene de kendisine zg bir tr iersindedir. O, sermaye kazanlarnn aslnda Marx'n belirttii ekilde


7/408

elde edilebileceini, [sayfa i7] ama bu gr kabul etmeye, insan hi bir eyinzorlaya-mayacansylyor. Tersine, vlger iktisadn hi deilse daha akla-uygun bir aklama yaptn sylyor, yleki: "Hammadde reticisi, fabrikatr, toptanc ve perakendeci gibi kapitalist satclar, yaptlklanalverite, satnalma fiyatndan daha yksek bir fiyata satmak ve bylece, meta iin kendilerinindedii fiyata belli bir yzde eklemek suretiyle, hepsi de bir kazan salarlar. Yalnz ii kendi metaiin buna benzer bir ek deer elde edemez; kapitalist karsnda elverisiz bir koul iersinde bulunmas

nedeniyle, kendi emeini ona malolduu fiyata, yani geim aralar karlnda satmakzorunluluundadr. u halde, fiyatlara yaplan bu eklemeler, tam etkisini, satn alc ii ynndenkorur ve toplam rnn deerinin bir ksmnn kapitalist snfa aktanlmasna neden olur."Sermaye krlar konusunda "vlger iktisadn" ne srd bu aklamann, uygulamada marksist art-deer teorisi ile ayn eye varacan; iilerin Lexis'e gre de, tpk Marx'a gre olduu gibi ayn"elverisiz koul" iersinde bulunduunu; ii olmayan herkesin metala-rn fiyatlannn zerindesatabildikleri halde iilerin bunu yapamamalan nedeniyle bu soygunun ayn derecede kurbanlarolduunu; bu teoriye dayanarak ngiltere'de, Jevons ve Menger'in kullanm-deeri ve marjinal faydateorisinin temeli zerinde kurulduu gibi, hi deilse ayn derecede aklayatkn bir vlger sosyalizminkurulabileceini grmek iin, insann dnme gcn fazla zorlamasna gerek yoktur. Bana kalrsa,eer Bay George Bemard Shaw bu kr teorisinden haberdar olmu olsayd, Jevons ile Kari Menger'iyle bir yana iter ve gelecein Fabian kilisesini bu kaya zerinde yeni batan kurmak iin drtelle iesanlrd.

u da var ki, gerekte bu teori, marksist teorinin yalnzca deiik bir ifadesidir. Fiyatlara yaplan btnbu eklemeleri deyen nedir? ilerin "toplam rndr". Ve bu, "emek" metann, ya da Marx'ndedii gibi emek-gcnn, fiyatnn alnda salmas zorunluluu olgusundan ileri gelmektedir. nk,eer retim maliyetierinin zerinde bir fiyatla satlmalar btn metalann orlak bir zellii ise ve,daima retim maliyetinin alnda satld iin, erriek bunun tek istisnas ise, emek, bu vlger iktisatdnyasna egemen olan fiyatn alnda satlyor demektir. u halde, bunun sonucu kapitaliste ya dakapitalist snfa giden ek kr, son tahlilde, ancak, iinin, kendi emek-gcnn fiyat iin bir edeeriyeniden rettikten sonra, karl kendisine denmeyen bir ek rn, yani bir art-rn, karldenmeyen bir rn ya da ar-deer retmek zorunda bulunmas olgusundan ileri gelir ve gelebilir.Lexis, deyimlerini seerken son derece dikkatli bir insan. Yukardaki anlayn kendisine ait olduunuhi bir yerde aka sylemiyor. Ama eer yleyse, kendisinin1 8 Kari Marks Kapital III

de dedii gibi, herbirinin Marx'n gznde, "olsa olsa umutsuz bir budala" olduu, sradan vlger

iktisatlardan birisi ile deil, vlger iktisat klna brnm bir marksist ile kar karyaolduumuz, gn gibi akr. Bu klk deitirmenin bilinli ya da bilinsiz yaplmas, bizi bu noktadailgilendirmeyen [sayfa s psikolojik bir sorundur. Bunu aratrmaya kalkacak bir kimsenin, Lexis gibihi kukusuz akll bir adamn nasl olup da bir zamanlar ift maden sistemi gibi bir samalsavunduunu aratrmas da yerinde olur.Soruna gerekten bir yant bulmaya ilk kalkan,Die Durchschnitts-profitrate auf Grundlage desManc'schen Werthgesetzes, Stuttgart, Dietz, 1889, balkl kitap ile Dr. Conrad Schmidt oldu.Schmidt, piyasa fiyatlannn oluumunun ayrntlarn hem deer yasas ve hem de ortalama kr oranyasas ile badatrmaya alyor. Sanayi kapitalisti kendi rnnde, nce, yatrd sermayenin biredeerini, sonra, karlnda hi bir ey demedii bir art-rn alyor. Ama, bir art-rn elde etmekiin retime sermaye yatrmak zorundadr. Yani, bu ar-rn ele geirebilmek iin, belirli bir miktarmaddelemi emek kullanmak zorundadr. Kapitalist iin demek ki, yard sermaye, bu art-rnelde etmek iin toplumsal bakmdan gerekli maddelemi emek niceliini temsil eder. Bu, her sanayi

kapitalisti iin geerlidir. imdi, metalar, deer yasasna gre, retilmeleri iin toplumsal bakmdangerekli-emekle orantl olarak karlkl deiildii ve, kapitalisti ilgilendirdii kadaryla, ar-rnnyapm iin gerekli-emek, sermayesinde birikmi gemite harcanm emek olduu iin, buradan, art-rnlerin birbirleriyle, bunlardafiilen maddelemi emekle oranl olarak deil, bunlann retimleri iingerekli sermayelerin miktarlanyla oranl olarak deiilecekleri sonucu kar. u halde, her birimsermayeye dey pay, retilmi bulunan btn art-deerler toplamnn, bunlann retiminde harcanansermayelerin toplamna blnmesine eittir. Buna gre, eit miktarda sermayeler, eit uzunluktakizaman aralklannda eit krlar salar ve bu, ar-rnn bylece hesaplanan maliyet fiyatnn, yaniortalama knn, karl denen, hem de denmeyen rnn maliyet fyana eklenmesiyle ve hemkarl denen, hem de denmeye rnn, bu artan fiyat ile, satlmasyla gerekletirilir. Ortalama kroran, Sohmidt'in de dedii gibi, deer yasas tarafndan belirlenen ortalama meta fiyatiann dikkalealmadan biimlenir.Bu yap son derece ustacadr. Tamamen hegelci bir rnee gre biimlenmitir, ama hegelci yaplarn

ounluu gibi doru deildir. Art-rn ya da karl denen rn hi farketmez. Eer, deer yasas,ortalama fiyatlar iin de dorudan doruya geerli ise, bunlann her ikisinin de, retimleri iin gereken


8/408

ve retimlerinde harcanan toplumsal bakmdan gerekli-emekle oranl, fyatiara salmalan zorunludur.Deer yasas, daha balangta, kapitalist dnce biiminden kaynaklanan bir fikre, sermayeyioluturan gemie ait birikmi emein yalnzca belli birKari Marks 19 Kapital I

hazr deerler toplam olmayp, retimde ve knn oluumunda bir etmen olduu iin, ayn zamandadeer reten bir ey ve dolaysyla kendine ait deerden daha byk bir deerin kayna olduu fikrine

kar kmtr; bu yasa, yalnz canl emein bu nitelie sahip bulunduunu saptar. Kapitalistlerin,sermayeleri ile orantl eit krlar bekledikleri ve [sayfa 19] sermaye yatrmlanna, krlannn bir trmaliyet fiyat gzyle baktklar ok iyi bilinir. Ne var ki, eer Schmidt, bu anlay, ortalama kroranna dayanan fiyatlar ile deec yasasn badatrmada bir ara olarak kullanmaya kalkrsa, buyasay onun ortak belirleyici etmenlerinden biri olarak, yasann tmyle elitii bir dnce halindeniteleyerek, deer yasasnn kendisini yadsm olur.Ya birikmi emek, ayn canl emek gibi deer yarar. Bu durumda deer yasas, geerli deildir.Ya da bu emek, deer yaratmaz. Bu durumda da Schmidt'in aklamas deer yasas ile badamaz.Schmidt, zme olduka yakn olduu bir srada yolunu armtr, nk, herbir metan ortalamafiyatnn deer yasasna uyduunu gstermek iin bir matematiksel formlden baka bir eyegereksinmesi olmadna inanyordu. Ne var ki, hedefe ok yaklamken, bu konuda yanl bir yolasapmakla birlikte, kitapnn geri kalan ksm,Kapital'in ilk iki cildinden daha fazla sonular nasl

bir anlayla karttn gstermektedir. Marx'n, nc cildin nc ksmnda, kr orannn o

zamana kadar doru aklamas yaplmam olan dme eilimi konusunda gelitirdii doruaklamay bamsz olarak bulma, ve gene, ticari krn snai art-deerden geldiini aydnlakavuturma ve faiz ile toprak ran konusunda, Marx'n nc cildin drdnc ve beinci ksmlarndagelitirdii fikirlere onu daha nce gtren birok gzlemlerde bulunma onuru ona aittir.Daha sonraki bir makalesinde {Neue Zeit, 1892-93, n3 ve 4) bu sorunu zme abasnda, Schmidt,farkl bir yol tutar. Sermayenin, ortalamann alnda kr salayan retim kollarndan, ortalamannzerinde kr salayan retim kollarnda, ortalamann zerinde kr salayan rretim kollannaaktarlmasna neden olan rekabetin ortalama kr orann yaratn ne srer. Rekabetin krlarneitienmesinde byk bir rol oynad, yeni bir bulu deildir. Ama imdi Schmidt, krlardaki budengelenme hareketinin, fazla miktarda retilmi metalann sa fiyatlarnn, toplumun, bunlar iin,deer yasasna gre deyebilecei bir deer byklne indirgenmesi ile ayn ey olduunutantiamaya alyor. Marx'n, kitabn kendisinde yap tahliller, bu yolun da gene hedefegtremeyeceinin ak kantlardr.

Schmidt'ten sonraP. Firemanbu sorunu ele ald. (Conrads Jahr-bcher, dritte Folge, III, s. 793.)Marksist tahlillerin teki yanlan zerindeki dncelerine burada girmeyeceim. Bunlar, Marx'nyalnzca arard yerlerde, tanm yapmak istedii ve, genellikle Marx'n yaptlarnda, insanndeimeyen, hazrlop, her zaman iin geerli tanmlar20 Kari Marks Kapital III

bulabilecei gibi yanl varsaymlara dayanmaktadrlar. eyler ile bunlarn birbirleriyle ilikileri sabitdeil deiken olarak kabul edilip kavrandnda, bunlann zihinsel imgeleri, fikirlerin de ayn ekildedeiim ve dnme bal bulunaca; ve bunlarn kat tanmlar iersinde hapsedilmi olmayp,tarihsel ya da mantksal oluum sreleri iersinde gelitikleri apakr. Bu, hi kukusuz, Marx'n

birinci kitabnn balangcnda, sermayeye [sayfa 20] ulamak zere tarihsel ncl olarak basit metaretiminden niin yola ktn -mantksal ve tarihsel bakmdan ikinci dereceden bir biimde, kapitalist

biimde deiiklie uram bir metadan deil de basit bir metadan hareket ettiini- aydnlakavuturmaktadr. Ne var ki, Fireman bunu kesinlikle grememektedir. Bunlar ve daha baka deiik

itirazlara yolaabilecek teki yan konulan en iyisi bir yana brakalm ve hemen sorunun zne girelim.Teori, Fireman'a, belli bir art-deer orannda, ar-deer orannn, kullanlan emek-gc ile oranlolduunu retirken, o, deneyimden, belli bir ortalama kr orannda, knn, kullanlan toplam sermayeile oranl olduunu reniyor. O, bunu, knn yalnzca greneksel bir grng (onun dilinde bu, belirli

bir toplumsal oluuma aittir ve onunla varolup yokolan bir ey demektir) olduunu syleyerekaklyor. Varl dpedz sermayenin varlna baldr. Sermaye kendisi iin bir kr salayacak kadargl olmak kaydyla, rekabetin zoruyla, kendisine, btn sermayeler iin eit bir kr oran da salar.Eit bir kr oran olmakszn kapitalist retim dpedz olanakszdr. Bu retim biimi veri olduunagre, bireysel kapitalist iin kr miktan, belli bir kr oranna, yalnzca sermayesinin byklne

baldr. te yandan, kr, art-deerden, karl denmeyen emekten ibarettir. Peki yleyse,bykl emein smr derecesine bal bulunan art-deerin, bykl kullanlan sermayemiktarna bal bulunan kra dnmesi nasl oluyor? "Deien ve deimeyen sermaye ... arasndakiorann en byk olduu btn retim kollannda metalann deerlerinin zerinde satlmalanyla; ama, bu

aynca, deimeyen ve deien sermaye arasndaki s : dorannn en kk olduu retim kollarnda,metalann deerlerinin alnda ve ancak s : dorannn ortalama belli bir rakam temsil ettii retimkollannda gerek deerleri zerinden satldklar anlamn da tar. Bireysel fiyatlar ile bunlann kendi


9/408

deerleri arasndaki bu tutarszlk, deer ilkesini rtr m? Asla. nk baz metalarn fiyatlardeerlerinin zerine ykselirken, tekilerin fiyatlan ayn miktarda dtkleri iin fiyatlarn toplam,deerlerin toplamna eit kalr ... sonunda bu uyumsuzluk ortadan kalkar." Bu uyumsuzluk bir"dzensizliktir"; "ne var ki, pozitif bilimlerde nceden bilinebilir bir dzensizlie bir yasannrtlmesi gzyle baklmas olaan deildir".Yukardaki szler, Dokuzuncu Blmdeki ilgili pasajlarla karlatrlrsa Fireman'n gerekten, dikkati

eken bir noktaya parmak bast grlecektir. Ne var ki, onun bu gl makalesinin hi de laykKari Marks 21 Kapital Iolmad ekilde souk karlan, Fireman'n tam ve kapsaml bir zme ulaabilmesi iin bu

bulutan sonra bile daha ne kadar ok konulan birbirine balayan ara halkaya gereksinme bulunduunugstermektedir. ok kii bu soruna ilgi duyduu halde hl parmaklann yakmaktan korkuyorlard. Ve

bu, yalnz Fireman'n buluunu yarm brakmasyla deil, marksist tahlil konusundaki anlaynn inkarkabul etmez yanll ve bu yanl anlaya dayanarak bu konuda yapt genel eletiri ile deaklanmaktadr, [sayfa 21]G bir konuda kendisini gln duruma drme frsatin Zurich'li Herr ProfesrJulius Wolfhikarmamaktadr. Bize, btn sorunun nispi art-deerde zmlendiini sylyor(Conrads Jahrb-cher, 1891, dritte Folge, II, S. 352 ve devam). Nispi art-deer retimi, deimeyen sermayenindeien sermaye karsnda artmasna dayanr. "Deimeyen sermayedeki bir fazlalk, iilerin reticiglerinde bir fazlal ngrr. retici gteki bu fazlalk (iilerin yaam gereksinmelerini

ucuzlatmak yoluyla) art-deerde bir fazlalk meydana getirdii iin, artan art-deer ile, toplamsermayede deimeyen sermayenin payndaki art arasnda dorudan bir bant kurulur. Deimeyensermayedeki bir fazlalk, emein retici gcnde bir fazlal belirtir. Deien sermayenin ayn kalmasve deimeyen sermayede bir art ile art-deerde de Marx'a gre bir art olmas gerekir. nmezekonulan sorun buydu."Gerekte Marx, birinci ciltte yzlerce yerde bunun tam tersini sylemektedir; Marx'a gre, deiensermaye azald zaman, nispi art-deerin deimeyen sermayedeki art ile orantl olarak artacaiddias, btn parlamento hitabet sanatn utandracak kadar artcdr; gerekte Herr Julius Wolf,nispi ya da mutlak art-deer kavramlarn, ne nispi ve ne de mutlak olarak hi mi hi anlamadn hersatnnda ortaya koymaktadr; ne var ki, kendisi iin syledii, "ilk bakta, insan kendisini gerekten bircurcuna a iersine dm gibi hissediyor" szleri, btn makalesi iersinde tek doru szdr. Ama

btn bunlarn ne deeri var? Herr Julius Wolf, parlak buluundan ylesine gurur duymaktadr ki,bunun iin Marx'n ardndan vgler dzmekten ve kendi usuz bucaksz budalaln, "onun [Marx'n]

kapitalist ekonomiyi eletirme sisteminde gsterdii dikkatin ve uzak grlln yeni bir kant"olarak gklere karmaktan kendisini alkoyamamaktadr.Ama ardndan daha da enfesi geliyor. Herr Wolf diyorlar ki: "Ri-cardo da ayn ekilde, eit bir sermayeyatnmnn, tpk ayn emek harcamasnn, ayn art-deer (nicelii bakmndan) yaratmas gibi, eit birart-deer (kr) saladn iddia etmiti. Ve imdi sorun, bunlarn birbirleriyle nasl badat idi.Ama Marx, sorunun bu ekilde konulmasn kabul etmiyordu. O, her trl kukunun tesinde(nc ciltte) tantlamtr ki, ikinci neri, deer yasasnn zorunlu bir sonucu olmad gibi, kendideer yasasyla bile elimektedir ve bu nedenle ... derhal reddedilmesi gerekir." Ve bunun zerineWolf, hangimiz, Marx m yok-22 Kari Marks Kapital III

sa ben mi bir hata yaptm diye yoklamaya balar. Karanlkta bir yol bulmaya alann kendisi olduu,doal olarak hi aklma gelmez.Bu sekin para zerinde bir tek bo szck sylemi olsaydm, okurlanma saygszlk etmi olur,

durumun komikliini grememi olurdum. Yalnz u kadarn eklemek isterim ki, Conrad Schmidt'inyukarda sz edilen yaptnn, "dorudan doruya Engels tarafndan ilham edildii" konusundaprofesrler arasnda yapld ne srlen dedikoduyu ortaya dkmek iin bu frsattan yararlanmadagsterdii kstahlk, bir [sayfa 22] zamanlar, "Marx'n nc ciltte hi kukuya yer vermeyecekekilde tantlam olduunu" sylemeye cesaret ettii kstahla uygun dmektedir. Herr Julius Wolf!Sizin yaadnz ve ekitiiniz dnyada, bakalarnn nne aka bir sorun atan kimsenin, bununzmn gizlice yakn dostlanna szdrmas olaan saylabilir. Sizin bu trden eyler yapabileceinize

ben inanmaya haznm. Ama benim yaadm dnyada bir kimsenin bu gibi zavallca hilelere bavurmagereksinmesi duymayacan bu nsz tantlam olacaktr.Marx'n lmnn hemen ardndan BayAchille Loda, Nuova Antologia'da (April 1883) onun zerinealelacele bir makale yaymlad. Yaznn bandaki yanl bilgilerle dolu yaam yksn, toplumsal,siyasal ve yaznsal yaptlannn bir eletirisi izliyordu. Marx'n materyalist tarih anlayn tahrif ediyorve byk bir amacn peinde olduunu aa vuran bir gvenle arptyordu. Ve bu amaca en sonunda

ulalyordu. Ayn Bay Loria, 1886'da,La teoria economica della constituzione politi-ca adl bir kitapyaymlad ve burada, hayretten az ak kalan adalanna, 1883'te kasten ve tamamen yanl


10/408

yorumlad Marx'n tarih anlaynn kendi buluu olduunu ilan etti. Marksist teori, doal olarak,burada epeyce darkafal bir dzeye indiriliyor ve kitap, drdnc snf rencisi iin bilegzyumulamayacak budalaca tarihsel rnekler ve kantlarla dolu bulunuyordu. Ama ne zaran var?Siyasal kouUann ve olaylarn her yerde daima buna tekabl eden iktisadi koullarla aklandkonusundaki bulu, burada ne srld gibi 1845'te Marx tarafndan deil, 1886'da Bay Loriatarafndan yaplmt. En azndan, o, bunu, hemerilerine ve kitab Fransa'da ktktan sonra baz

Franszlara da yutturmay becermi ve talyan sosyalistleri, anl-anl Loria'y arlm tavuskuutylerinden yolma frsatn bulana kadar, imdi de talya'da, yeni bir a aan tarih teorisinin yazanolarak poz yapabilirdi.u var ki, bu, Bay Loria 'nn tutumunun ancak kk bir rneidir. O, bize, Marx'n btn teorilerinin,

birbilinlibilgiilie {un consa-pute sofismd) dayand; veyanltclk [paralogism] (sapendolit tali)olduklarn bildii halde bile yanltclk yapmaktan vazgemedii vb., konusunda gvence veriyor. Veokurlar zerinde, Marx'a, kk ayak oyunlarn bizim Padual profesr gibi ayn zavall yalanlarlatezgahlayan Loria'vari ne id belirsiz bir tredi gzyle bakmalar iin bir dizi benzer aalkimalarla gerekli etkiyi yaptktan sonra, onlara nemli bir srnKari Marks 23 Kapital I

aklyor ve bizi dndrp dolatnp tekrar kr oranna getiriyor.Bay Loria diyor ki: Marx'a gre, bir kapitalist sanayi kuruluunda retilen art-deer (bunu, Bay Loria,

burada, krla bir tutuyor) miktar, burada kullanlan deien sermayeye baldr, nk deimeyen

sermaye kr salamaz. Ama bu, geree aykndr. nk uygulamada kr, deien sermayeye deil,toplam sermayeye baldr. Ve Marx'n kendisi bunu gryor (Buch I, Kap. XI - Kari Marx, Kapital,Birinci Cilt, Onnc Blm, Sol Yaynlar, Ankara 1975. -Ed.) ve yzeyde olgulann teorisiyle eliir[sayfa 23] grndklerini kabul ediyor. Ama o, bu elikinin stesinden nasl geliyor? Okurlanna, dahasonraki henz yaynlanmam bir cildi salk veriyor. Loria, kendi okurlanna, Marx'n yazmay hi birzaman dnmediine inand bu cilt hakknda zaten bilgi vermiti, imdi ise zafer lklar atyor:"Henz yaynlanmad halde, Marx'n kendisine kar olanlara kar daima ne srd bu ikincicildin, bilimsel kantlar getirmeyi beceremedii zaman bavurduu kurnazca bir bahane (uningegnosospediente ideato dal Marx a sostituzione degli argomenti scientifici) olduunu iddia etmekte aslahaksz deildim." Ve btn bunlardan sonra her kim Marx'n, l'illustre [nl. -.] Loria ile ayn bilimselsahtekarlar snfna girdiine inanmazsa, iflah olmaz birisidir.Hi deilse u kadarn renini bulunuyoruz: Bay Loria'ya gre, marksist art-deer teorisi, genel bireit kr orannn varl ile kesenkes badaamaz. Bundan sonra ikinci cilt ve onunla birlikte benim tam

bu nokta zerindeki aktan aa itirazm yaynland. Eer Bay Loria bizler gibi utanga bir Almanolsayd, biraz olsun utan duyabilirdi. Ama o, scak bir iklimden gelen kendini beenmi bir gneylidirve kendinin de tanklk edebilecei gibi orada serinkanllk doal bir gereksinmedir. Kr oran ile ilgilisorun aktan aa ortaya konulmutur. Bay Loria, bunun zmlenemez olduunu aka ilanetmitir. Ve ite imdi tam bu nedenle, onu herkesin gz nnde zmleyerek kendisini amolacaktr.Bu mucize, Conrads Jahrbcher, neue Folge, Buch XX, s. 272 ve devamnda, Conrad Schmidt'inszedilen kitap ile ilgili bir makalede baanlmtr. Loria, ticari krn nasl yapldn Schmidt'tenrendikten sonra, birdenbire her ey zmlenmi oldu. "Deerin, emek-zaman ile belirlenmesi,sermayelerinin daha byk bir ksmn cretlere yatran kapitalistlere avantaj salayaca iin, retkenolmayan" (yani ticari) "sermeye, bu ayrcalkl kapitalistlerden daha yksek bir faiz" (yani kr)"ekebilir ve bylece, bireysel sanayi kapitalistleri arasnda bir eitlik salayabilir.... rnein, eer A,B, C, sanayi kapitalistlerinin herbiri, retimde 100 ign ve srasyla 0, 100, 200 deimeyen sermaye

kullansa ve eer 100 ign iin cretler 50 ign tutsa, bunlarn herbirisi 50 ignlk art-deer eldeeder ve kr oran, birinci kapitalist iin %100, ikinci iin %33,3 ve nc iin %20 olur. Ama eerdrdnc bir D kapitalisti, A'dan 40 ign deerinde, B'den 20 ign24 Kari Marks Kapital III

deerinde, bir faiz" (kr) "talep eden 300'lk bir verimsiz sermaye biriktirmi olsa, A ve Bkapitalistlerinin kr oran, tpk C gibi %20'ye der, oysa 300'l sermayesi ile D, 60'lk bir kr ya dadier kapitalistler gibi %20'lik kr oran salam olur."te bylesine artc bir ustalkla l'illustre Loria, on yl nce zmlenemez diye ilan ettii sorunu birrpda zmleyiveriyor. Ama [sayfa 24] ne yazk ki, bu "retken olmayan sermayenin"sanayicilerden ortalama kr oran zerindeki fazla krlarn szdrma ve tpk toprak sahibinin kiracnnart-karn toprak rant diye cebe indirmesi gibi bunu kendi cebinde alkoyma gcn nereden aldnnsrrn bize aklamyor. Aslnda ona kalrsa, bunun, sanayicilerden toprak rantna benzer bir haratoplayarak bu yoldan ortalama bir kr orann oluturan tccarlar olmas gerekiyor. Hemen herkesin

bildii gibi ticari sermaye gerekten de genel kr orann oluturmakta ok nemli bir etmendir. Ne varki, ancak ekonomi politii iten ie kmseyen bir kalemor, bu sermayenin, genel kr oran dahaekil almadan nce bile, bu genel oranndaki btn art-deer fazlaln emme ve stelik herhangi bir


11/408

tanmaz mlkiyete gereksinme olmakszn bunu kendisi iin toprak rantna evirme sihirli gcnesahip bulunduunu iddia edebilir. Bundan daha az artc olmayan bir iddia da, ticari sermayenin, art-deerleri, ortalama kr orann tp tpna karlayan belirli sanayicileri kefetmesi ve marks-ist deeryasasnn bu talihsiz kurbanlarnn ilesini, bunlara ait rnleri, bir komisyon bile talep etmeksizinonlar adna bedavadan satmak suretiyle hafifletmeyi kendisi iin bir ayrcalk saymasdr. Marx'n

bylesine sefil hilelere bavurmaya gereksinmesi olduunu hayal etmesi iin bir insann ne denli

arlatan olmas gerekir!Ne var ki, onu kuzeyli rakipleriyle, szgelii, o da daha dnk ocuk olmayan Herr Julius Wolf ilekarlatrdktan sonradr ki, nl Loria btn grkemiyle parlar. Herr Wolf, Sozialismus undkapitalisti-sche Gesellschaftsordnungzerine olan kaln kitabnda bile, talya'nn yannda enileyenkpek enii gibi kalr. Marx' da, bakalarndan ne daha fazla, ne de daha az, ancak Bay Loria'nnkendisi kadar bilgi, yanltc, palavrac ve arlatan diye kabul eden -Marx'n yazmaya gcyetmeyeceini ve hi bir zaman da yazamayacan ok iyi bildii halde, ba dara dt zamanlarda,teorisini bir sonraki ciltte tamamlayacan aka vaadettiini syleyen, maestronun ender srdayannda, ne kadar da beceriksiz kaldn syleyerek, onu kmseyecek ve bir patavatszlkedecektim. Snrsz bir kstahlkla birlikte g durumlardan bir ylanbal gibi synlma hneri, yediitekmelere kahramanca gs germesi, bakalarnn basanlarn elabukluu ile armas, arsz biramatayla reklamclk, dost lklan ile nn yayma abas-btn bunlarda ona kim rakip olabilir ki?talya klasizmin lkesidir. Modern zamanlann afann skt byk adan beri, Dante'den

Garibaldi'ye kadar ei bulunmaz klasikKari Marks 25 Kapital I

yetkinlikte grkemli kiiler yetitirmitir. Ama yozlama ve yabanc egemenlik dnemi de, ona,aralarnda zellikle iki belirgin tipin, Sganarelle ve Dolcamara'nn da bulunduu klasik insanmsveddelerini miras brakmtr. Bunlarn her ikisinin klasik bir bileimi bizim illustre Loria'da [sayfa25] kiilemitir.Konuyu balarken okurlanm Atlantiin kar kysna gtrmem gerekiyor. New York'lu Dr. (tp)George C. Stiebelingde, soruna bir zm ve hem de ok basit bir zm bulmutur. Gerekten deylesine basit bir zm ki, kendisini ne orada, ne de burada kimse ciddiye almamtr. Bu, onufkelendirmi ve byk suyun her iki yakasnda yaynlanan sonu gelmez kitapk ve gazetemakalelerinde bunun hakszlndan ac ac yalanmtr. Kendisine,Neue Zeit'ta,btn zmnnmatematik bir yanlgya dayand anlatlmt. Ama bu onu pek etkilemedi. Marx da pek okmatematik yanllar yapmt, ama gene de pek ok eyde hakl kmt. yleyse imdi Dr.

Stiebeling'in zmne bir gzatalm."Eit sermayeler ve eit zaman uzunluklaryla alan ama deimeyen ve deien sermayelerarasndaki orann farkl olduu iki fabrika alyorum. Toplam sermaye (s + d) = y ve deimeyen vedeien sermayelerin oranndaki fark = x olsun. I. fabrika iin y = s + d, II. fabrika iin y = (s - x) + (d+ x). Bu durumda, I. fabrika iin art-deer oran = s/d, ve II. fabrika iin = k/d+x'dir. Toplam sermayey, ya da s + d, belli bir zamanda kendisi kadar byd toplam art-deere (a) ben, kr (k) diyorum;demek ki: k = a'dr. u halde I. fabrika iin kr oran = k/y, ya da s/a+d ve II. fabrika iin gene k/y, yada a/(s+x) + (d+x), yani gene = a/s+d. Sorun... bylece yle bir durum alr ki, deer yasas gereince,eit sermaye ve eit zaman ve ama eit olmayan canl emek miktarlan ile, art-deer orannda birdeime, ortalama kr orannda bir eitlenmeye neden our." (G. C. Stiebeling,Das VVerthgesetz unddie Profitrate,New York, John Heinrich.)Yukardaki hesap ne denli ho ve aydnlatc olursa olsun, Dr. Stiebeling'e gene de birsoru sormakgereini duyuyoruz: I. fabrikann rettii art-deer miktannn, II. fabrikann rettii art-deer

miktanna eit olduunu nereden biliyor? s, d, y ve x'in, yani hesaptaki teki btn etmenlerin, her ikifabrika iin eit olduunu aka sylyor, ama a'nn hi szn etmiyor. Yukarda sz edilen art-deer miktannn her ikisini de cebirsel olarak a ile gstermesinden, bunlarn mutlaka eit olacaklansonucu kmaz. Oysa asl kantlanmas gereken ey budur, nk Bay Stiebeling fazla kafa yormadan,kr da (k) art-deerle ayn ey sayyor. imdi ortada ancak iki k var. Ya her iki a da eittir, ikifabrikada da eit miktarlarda art-deer retilmektedir ve bu yzden, iki sermaye de eit olduu iin eitmiktarlarda kr salamaktadr. Bu durumda Bay Stiebeling, aslnda kantlamak durumunda olduu eyidaha balangta gerek diye alm oluyor. Ya da, bir fabrika dierinden daha fazla art-26 Kari Marks Kapital III

deer retiyor; bu durumda da btn hesab altst oluyor.Bay Stiebeling, dalar kadar hesab bu matematik yanlg zerine kurmak ve bunlar halka sergilemekiin ne cann, ne parasn esirgemitir. Srf gnl huzuru iin kendisini temin ederim ki, bunlannhemen [sayfa 26] hepsi ayn derecede yanltr ve byle olmad pek az durumda da, onun tantlamaya

altndan bsbtn farkl bir eyi tantlamaktadr. rnein, 1870 ve 1880 Amerikan saymrakamlarn karlatrarak, kr orannn fiilen dtn tantlar, ama bunu yanl yorumlar, ve budeneyime dayanlarak Marx'n srekli kararl kr oran teorisinin dzeltilmesi gerektii sonucunu


12/408

kartr. Bu nc cildin nc ksmndan, bu marksist "kararl kr oran" teorisinin tamamen BayStiebeling'in hayalinin bir rn olduu ve kr oranndaki dme eiliminin, Dr. Stiebeling'in

belirttiinin tamamen tersi koullardan ileri geldii anlalm olacaktr. Dr. Stiebeling'in iyi niyetliolduuna hi kuku yok, ama bilimsel sorunlarla uramak isteyen bir kimsenin, her eyden nce,yararlanmak istedii yaptlar, yazannn yazd gibi okumay, daha da nemlisi bunlarda bulunmayaneyleri bunlara katmakszn okumay renmesi gerekir.

Btn aratrmann sonucu bu sorun ile ilgili olarak da bir kez daha gsteriyor ki, bu konuda bir eylerbaarm olan gene yalnz marksist okuldur. Eer Fireman ve Conrad Schmidt bu nc cildiokurlarsa, herbiri kendi adna kendi yaptlarndan pekala memnun olabilirler, [sayfa27]

Londra, 4 Ekim 1894 FREDRCH ENGELSKari Marks Kapital III

2728Kari Marks Kapital III

NC KTAPBR BTN OLARAKKAPTALST RETM SRECIKari Marks 29 Kapital III

30Kari Marks Kapital III

BRNC KISIMARTI-DEERN KRAVE ARTI-DEER ORANININKR ORANINA DNMES

BRNCBOLUMMALYETFYATIVEKRBRNC Kitapta, biz, bizatihi kapitalist retim srecini oluturan grngleri, d kouUannyaratabilecekleri her trden ikincil etkileri hi dikkate almakszn, dolaysz retici sre olarakincelemitik. Ne var ki, bu dolaysz retim sreci, sermayenin yaam sresini sona erdirmi olmaz. Busre, gerek dnyada, kinci Kitabn konusu olan dolam sreci ile tamamlanr. kinci Kitapta, yanidolam srecinin, toplumsal yeniden-retim srecinin aracs olarak ele alnd nc Ksmda,kapitalist retim srecinin, btnyle ele alndnda, retim ve dolam srelerinin bir sentezinitemsil ettii ortaya kmt. Bu nc kitabn ele ald konular dnlrse, bu sentez zerine bazgenel dncelerle yetinilmesi olanakszdr. Tersine, bir btn olarak sermaye hareketlerinden doansomut biimlerin saptanmas ve tanmlanmas gerekir. Sermayeler fiili hareketleri srasnda

birbirlerinin karsna yle somut ekillerde kar ki, sermayenin dolaysz retim srecindeki biimi,tpk dolam srecindeki biimi gibi, yalnzca zel durumlar olarak ortaya kar. Bu kitaptagelitirildii gibi, sermayenin eitli biimleri, bylece, farkl sermayelerin birbirleri zerindeki etkileriiersinde, rekabet iersinde, ve bizzat retim elerinin olaan bilinleri iersinde, adm adm,Kari Marks 31 Kapital I

[sayfa 3i] toplum yzeyinde brnecekleri biime yaklarlar.Kapitalist yolda retilen her metan deeri, u forml ile temsil edilir: S = s + d + a. Eer rnn budeerinden, biz, art-deerleri kartrsak, ortada yalnzca retim elerine harcanm sermaye deeri, s+ d'ye karlk, bir edeer ya da mal olarak onun yerini alan bir deer kalr.rnein, belli bir nesnenin retimi, eer 20 sterlini retim aletlerinin anmasn ve ypranmasn, 380sterlini retim maddelerini ve 100 sterlini emek-gcn karlayan 500 sterlinlik bir sermaye yatnmngerektiriyorsa ve art-deer oran %100 ise, rnn deeri = 400

s+ 100

d+ 100

a= 600 sterlin olur.

100 sterlinlik art-deer dldkten sonra, geriye yalnzca, harcanan 500 sterlinlik sermayeyi yerinekoyan 500 sterlinlik meta-deer kalr. Metan deerinin tketilen retim aralan ile emek-gcnnfiyatn yerine koyan bu ksm, ancak, metan kapitalistin kendisine maliyetini yerine koymu olur. Bunedenle de onun [yani kapitalist -.] iin, metan maliyet fiyatn temsil eder. Metan kapitalistemaliyeti ile gerek retim maliyeti, birbirinden tamamen farkl iki byklktr. Meta-dee-rin, ar-deerden meydana gelen ksm, bu ksm, emekiye, karl denmemi emee malolduu iin,kapitaliste herhangi bir eye malolmamtr. Ne var ki, kapitalist retim esasna gre, ii, retimsrecine girdikten sonra, o, kapitaliste ait bulunan ve ilev yapan retken sermayenin tamamlayc biresini oluturur. Bu nedenle metan asl reticisi kapitalisttir. te bu yzden, metan maliyet fiyat,kapitaliste, zorunlu olarak, metan gerek maliyeti olarak grnr. Biz, eer maliyet fiyatna, m dersek,S = s + d + a forml, S = m + a eklini, yani, meta-deer = maliyet fiyat + art-deer eklini alr.Bir metan yalnz retimi srasnda harcanan sermayenin deerini yerine koyan eitii deerksmlarnn, maliyet fiyat bal altnda toplanmas, bir yandan, kapitalist retimin zgl niteliiniifade eder. Metan kapitalist maliyeti sermaye harcanmas ile, oysa metan gerek maliyeti emekharcanmas ile llr. Bylece, bir metan kapitalist maliyet fiyat, nicelik olarak deerinden ya da


13/408

onun gerek maliyet fiyatndan farkldr. Bu fiyat metan deerinden kktr, nk, S = m + aeitliinde, m = S - a olduu akr. te yandan, bir metan maliyet fiyat, hi bir zaman yalnzkapitalist muhasebede bulunan bir kategoriden ibaret deildir. Deerin bu ksmnn tek banaayrlmas, pratikte, metan fiili retiminde, srekli olarak kendini gsterir, nk dolam sreci yoluyladurmadan kendi meta biiminden retken sermaye biimine tekrar evrilmek zorunda olup, bylecemetan maliyet fiyat, daima, yapmnda tketilen retim elerini tekrar satn almak

32 Kari Marks Kapital IIIdurumundadr, [sayfa 32]Maliyet fiyat kategorisinin, te yandan, meta-deerin olumasyla ya da, sermayenin kendisinigeniletmesi sreciyle hi bir ilikisi yoktur. 600 sterlinlik bir metan deerinin, altda-beinin, yani 500sterlinin, onun retiminde tketilen 500 sterlinlik sermayenin bir edeerinden fazla bir eyi temsiletmediini ve bu nedenle ancak bu sermayenin maddi elerini tekrar san almaya yetebileceini

biliyorsam, henz daha, ne metan deerinin onun maliyet fiyatn temsil eden altda-belik ksmnn vene de metadaki art-deeri oluturan son altda-birlik ksmnn ne ekilde retildii hakknda bir ey

biliyorum demektir. Bununla birlikte, ararmalanmz, kapitalist iktisatta, maliyet fiyatnn, deerretiminin kendisinin sahte bir kategorisi grntsne brndn ortaya koyacaktr.Tekrar rneimize dnelim. Bir ii tarafndan ortalama toplumsal bir ignnde retilen deerin 6ilin = 6P ile temsil edildiini varsayalm. Bu durumda yatrlan 500 sterlinlik sermaye = 400

s+

100d,on saatiik 1.6662/

3ignnde retilen bir deeri temsil eder ve bunun 1.333'/

3ign 400

s'ye eit

retim aralannn deerinde ve 333'/3 ign 100d'ye eit emek-gcnn deerinde kristallemitir.%100'lk bir ar-deer oran varsayldnda, yeni elde edilecek olan metan retiminin gerektireceiemek harcamas = 100

s+ 100

d= 6662/

3on saatiik igndr.

Biz biliyoruz ki (bkz: Buch 1, Kap. VII, s. 101-193) 600 sterlinlik yeni yaralan rnn deeri, 1)retim aralar iin harcanan 400 sterlinlik deimeyen sermayenin yeniden ortaya kan deeri, ve 2)200 sterlinlik yeni retilen bir deerden olumutur. Metan maliyet fiyat = 500 sterlin, yeniden ortayakan 400

sile, yeni retilen 200 sterlinlik (=100

d) deerin yansn, yani kkenleri tamamen farkl iki

meta-deer esini kapsar.666V3 on saatiik ign boyunca harcanm bulunan emein bir amaca ynelmi nitelii sonucu,tketilen 400 sterlin tutarndaki retim aralannn deeri, bu retim aralanndan rne aktanlmtr.Daha nceden varolan bu deer, bylece, rnn deerini oluturan bir ksm olarak yeniden ortayakmtr, ama bu metan retim srecinde yaratlmamtr. Metan deerinin bir ksm olarak

varolmasnn tek nedeni, yatrlan sermayenin bir esi eklinde daha nce varolmasdr. Harcanmbulunan deimeyen sermaye, bu nedenle, metan deerinin, bu sermayenin bizzat o deere eklediiksm tarafndan yerine konmutur. Maliyet fiyatnn bu esi, demek ki, ifte bir anlam tamaktadr.Bir yandan, o, meta-deerin, tketilen sermayeyi yerine koyan ksm olduu iin, metan maliyetfiyatna girmektedir. te yandan da, salt, harcanan sermayenin deeri olduu, ya da retim aralan ukadara malolduklan iin meta-deerin bir esini oluturur.Maliyet fiyatnn teki esi iin durum tam tersidir. Metan [sayfa 33] retiminde harcanan 6662/

3

ign, 200 sterlinlik yeni bir deer yarat-Karl Marks 33 Kapital I

maktadr. Bu yeni deerin bir ksm, salt, 100 sterlinlik yatnlan deien sermayeyi ya da kullanlanemek-gcnn fiyatn yerine koymaktadr. Ne var ki, bu yatrlan sermaye-deer, herhangi bir ekilde,yeni deerin yaratlmasna girmemektedir. Sermaye yatnmn ilgilendirdii kadanyla emek-gc, birdeerolarak saylmaktadr. Ama, retim srecinde o, deeryaratcs olarak hareket etmektedir.

Yatrlan sermaye iersinde emek- gcnn deerinin tuttuu yeri, fiilen ilev yapan retkensermayede, canl, deer-yaratc emek-gcnn kendisi almaktadr.Meta-deerin, biraraya geldikleri zaman maliyet fiyatn oluturan bu eitli eleri arasndaki fark,sermayenin, ya harcanm olan deimeyen ya da harcanm olan deien ksmnn deerinin

byklnde bir deiiklik olduu zaman gze arpar. Diyelim, ayn retim aralarnn ya dasermayenin deimeyen ksmnn fiya 400 sterlinden 600 sterline ykselmi ya da tersine 200 sterlinedm olsun. Birinci durumda, 500 sterlinden, 600

s+ 100

d= 700 sterline ykselen yalnzca metan

maliyet fiya deil, 600 sterlinden, 600s+ lOOd + 100

a= 800 sterline ykselen metan deeridir de.

kinci durumda, 500 sterlinden 200s+ 100

d= 300 sterline den yalnzca maliyet fiya deil, 600

sterlinden, 200s+ 100

d+ 100

a= 400 sterline den metan deeridir de. Harcanm bulunan

deimeyen sermaye kendi deerini rne aktard iin, teki koullar ayn kalmak zere, rnndeeri, bu sermaye-deerin mutiak bykl ile ykselir ya da der. te yandan, teki koullarn

deimeden kaldn varsayalm, ayn miktar emek-gcnn fiya 100 sterlinden 150 sterlineykselmi ya da, tersine, 100 sterlinden 50 sterline dm olsun. Birinci durumda, maliyet fiya 500


14/408

sterlinden, 400s+ 150

d= 550 sterline ykselmi, ikinci durumda 500 sterlinden, 400

s+ 50

d= 450

sterline dm olur. Ama her iki durumda da, meta-deer, deimeden 600 sterlin olarak kalr; birseferinde 400

s+ 150

d+ 50 , ve teki seferinde 400 + 50. + 150 'dr. Yatnlm olan deien

a' s d a 3 > 3

sermaye kendi deerini rne eklemez. Onun deerinin yerini, rnde daha ok, emek tarafndanyaratlm bulunan yeni bir deer almtr. Bu nedenle, deien sermayenin mutlak byklndeki bir

deiiklik, salt emek-gcnn fiyatndaki bir deiiklii ifade ettii srece, meta-deerin mutiakbykln en ufak ekilde deitirmez, nk bu, canl emek-gc tarafndan yaralan yeni deerinmutlak byklnde hi bir eyi deitirmi olmaz. Byle bir deiiklik, daha ok, yeni deerin, birisiart-deeri oluturan, teki deien sermayeyi yerine koyan ve bu yzden metan maliyet fyana geeniki ksmnn nispi oranlan zerinde etkili olur.Maliyet fiyann iki esinin, rneimizde 400

s+ 100

d'nin tek ortak yanlar, her ikisinin de meta-

deerin yatrlan sermayeyi yerine koyan ksmlan olmasdr.Ne var ki, bu gerek durum, kapitalist retim asndan zorunlu olarak ters bir biimde grnr.34 Kari Marks Kapital III

Kapitalist retim tarz, klelie dayanan retim tarzndan, teki [sayfa 34] eylerin yansra, ondaemek-gcnn deerinin ve dolaysyla fiyatnn deerinin, emein kendisinin deeri ya da fiyat, ya dacretler olarak grlmesi olgusuyla ayrlr (Buch I, Kap. XVII). Yatnlan sermayenin deien ksm bunedenle, cretlere harcanan sermaye, retimde harcanan btn emein deeri ve dolaysyla fiyatn

deyen sermaye-deer olarak grnr. rnein, ortalama on saatiik toplumsal ignnn 6 ilintutanndaki bir para miktannda nesneletiini varsayalm. Buna gre 100 sterlinlik bir deien sermayeyatrm, 333'/

3on saatlik ignnde retilen bir deerin para ifadesini temsil eder. Ne var ki, san

alnan emek-gcn, yanlan sermayede temsil eden bu deer, fiilen ilev yapan retken sermayeninbir ksmn oluturmaz. retim srecinde onun yerini, canl emek-gc almtr. Eer, rneimizdeolduu gibi, emek-gcnn smr derecesi %100 ise 6662/

3on saatiik ign boyunca harcanr ve

bylece de, rne 100 sterlinlik yeni bir deer katar. Ama, yatrlan sermayede, 100 sterlinlik deiensermaye, cretiere yanlm sermaye ya da 6662/

3on saatlik gn boyunca i gren emein fiyat olarak

grnr. 100 sterlinlik miktar, 6662/3

ile blnrse, deer olarak, be saatiik emein rnne eit, on

saatiik bir ignnn fiyat olan 3 ilin elde edilir.imdi eer biz, bir yanda yanlan sermayeyi dier yandaki meta-deer ile karlanrsak unu buluruz:I. Yanlan sermaye 500 sterlin = retim aralanna harcanan 400 sterlinlik sermaye (retim aralannn

fiyat) + emee harcanan 100 sterlinlik sermaye (6662/3 ignnn fiya ya da ayn sre iin denencret).II. Metalann deeri 600 sterlin = maliyet fiyatn temsil eden 500 sterlin (harcanan retim aralarnnfiya 400 sterlin + harcanan 6662/

3ignnn fiya 100 sterlin) + 100 sterlin art-deer.

Bu formlde, sermayenin emek-gcne yatrlan ksm, pamuk ya da kmr gibi retim aralannayatrlan ksmndan, yalnz, maddi bakmdan farkl bir retim esinin karlnn denmesineyaramas bakmndan aynlr, yoksa hi bir ekilde, meta-deer yaratma srecinde ve dolaysyla dasermayenin kendisini geniletme srecinde ilevsel bakmdan farkl bir amaca hizmet ettiinden trayrlmaz. retim aralarnn fiya, pk yanlan sermayede grnd gibi, metalann maliyet fiyandatekrar grnr, ve byle olmasnn nedeni, bu retim aralarnn bir amaca uygun olaraktketilmeleridir. Bu metalarn retiminde tketilen 6662/

3ign iin denen fiyat ya da cretler de,

gene, pk yanlan sermayede grnd gibi metalarn maliyet fiyanda tekrar ortaya kar ve bunun

da nedeni gene bu miktar emein bir amaca ynelik olarak harcanm olmasdr. Biz, yalnz,tamamlanm ve varolan deerleri -yanlan sermayenin deerinin, rnn deerinin olumasna kalanksmlann- grrz, ama yeni deerler yaratan eyi grmeyiz.Kari Marks 35 Kapital I

Deimeyen ve deien sermaye arasndaki ayrm yokolmutur. 500 sterlinlik tm maliyet fiyat, imdiiki anlam tar; birincisi, 600 sterlinlik [sayfa 35] meta-deerin, metan retiminde harcanan 500sterlinlik sermayeyi yerine koyan ksmdr; ikincisi, meta-deerin bu ksm, salt, kullanlan retimelerinin, yani retim aralan ile emein maliyet fiyat, yani yanlan sermaye olarak daha ncevarolduu iin mevcuttur. Ser-maye-deer, bir metan maliyet fiyat olarak, ancak bir sermaye-deereklinde harcand iin ve harcand lde tekrar ortaya kar.Yatrlan sermayenin eitii deer ksmlarnn, maddi bakmdan farkl retim elerine, yani emekaralarna, ham ve yardmc maddelere ve emee harcanm olmas olgusu, yalnzca, metan maliyetfiyatnn, maddi bakmdan farkl retim elerinin yeniden satn alnmas zorunluluunu gerektirir.

Ama, maliyet fiyatnn oluumunu ilgilendirdii kadanyla, burada yalnzca bir ayrm, yani sabit vedner sermayeler arasndaki ayrm farkedilebilir. rneimizde biz, emek aralannn anp ypranmas


15/408

iin 20 sterlin koymutuk (400s= emek aralarnn amortisman iin 20 sterlin + retim maddeleri iin

380 sterlin). Bu emek aralarnn deeri, retken sreten nce, diyelim 1.100 sterlin olsun. Metalarretildikten sonra bu deer iki biimde varolur, metan deerinin bir ksm olarak 20 sterlin ve eskisigibi kapitalistin mlkiyetinde kalan emek aralarnn geriye kalan deeri olarak 1.200 - 20 ya da 1.180sterlin; bir baka deyile, bunlar, kapitalistin meta-sermayesinin deil, retken sermayesinin eleriolarak bulunurlar. retim maddeleri ile cretier, emek aralarndan farkl olarak, metan retiminde

tamamen tketilmiler ve bylece btn deerleri, retilen metan deerine gemitir. Yatrlansermayenin bu eitii ksmlannn, devir ile ilikili olarak nasl sabit ve dner sermaye biimlerine

brndklerini grmtk.Buna gre, yanlan sermaye = 1.680 sterlin: sabit sermaye = 1.200 sterlin + dner sermaye = 480sterlin (= 380 sterlin retim maddelerindeki, ar, 100 sterlin cretlerdeki).Ama metan maliyet fiyat, yalnz = 500 sterlin (sabit sermayenin anma ve ypranmas iin 20 sterlinve dner sermaye iin 480 sterlin).Metan maliyet fiyat ile yatrlan sermaye arasndaki bu fark, yalnzca, metan maliyet fiyatnn,yalnzca retiminde fiilen tketilen sermaye tarafndan oluturulduunu tantlar.Metan retiminde, 1.200 sterlin deerinde retim arac kullanlmtr, ama bu yanlan sermaye-deerden yalnz 20 sterlini retimde kaybolmutur. Demek ki, kullanlan sabit sermaye, ancak ksmenmetan maliyet fiyana girmektedir, nk onun retiminde ancak ksmen tketilmektedir. Kullanlandner sermaye ise metan maliyet fiyana btnyle girmektedir, nk retimde btnyle

tketilmektedir. Ama bu, ancak, sabit ve dner sermayelerin tketilen ksmlarnn* Orantl olarak, herkese den pay orannda, -.36 Kari Marks Kapital III

deimez bir biimde, deerlerinin bykl ileprou rata,* metan maliyet fiyatna [sayfa 36]getiini ve metan deerinin bu ksmlarnn salt retimlerinde harcanan sermayeden doduklarntantlamaz m? Eer bu byle olmasayd, yatrlm bulunan 1.200 sterlinlik sabit sermayenin, retkensre srasnda kaybettii 20 sterlin dnda, kaybetmemi olduu dier 1.180 sterlini de bu srece niinkatmad aklanamazd.Maliyet fiyatnn hesaplanmas bakmndan sabit ve dner sermayeler arasndaki bu fark, bu nedenle,ancak, maliyet fiyatnn grnte, harcanan sermaye-deerden ya da bizzat kapitalist tarafndan emekde dahil harcanan retim eleri iin denen fiyattan domu olmasn dorular. te yandan, deerinoluumunu ilgilendirmesi bakmndan, sermayenin emek-gcne yatnlan deien ksm, burada, dnersermaye bal altnda, aka, deimeyen sermaye ile (sermayenin retim maddesinden ibaret

bulunan ksm ile) zdeletirilmekte ve bu, sermayenin kendisini geniletme srecindeki simtamamlamaktadr.1

Buraya kadar biz, metalann deerinin yalnzca bir esini, yani maliyet fiyatn ele aldk. imdi de,metalann deerinin dier ksmna, yani maliyet fiyat zerindeki fazlala ya da art-deere gzatmamzgerekiyor. Demek ki, her eyden nce art-deer, bir metan deerinin maliyet fiyatnn zerinde vetesinde kalan fazla ksmdr. Ama maliyet fiyat, kendisinin de srekli olarak maddi elerine tekrarevrildii tketilen sermayenin deerine eit olduu iin, bu deer fazlas, metan retiminde harcananve kendi dolam yoluyla geri dnen sermayenin deerindeki bir art demektir.Daha nce de grdmz gibi, art-deer a ancak, deien sermaye d'nin deerindeki bir deimedendoduu ve bu nedenle, kkeni ynnden deien sermayedeki bir arttan baka bir ey olmadhalde, retim sreci sona erdikten sonra, gene de s + d'nin, harcanm toplam sermayenin deerinde birart oluturur, a'nn, emek-gcne yatnlm bulunan belirli bir sermaye-deer d'nin, deiken bir

bykle, yani deimeyen bir bykln deien bir bykle evrilmesiyle retildiini ifade

eden s + (d + a) forml, (s + d) + a olarak da temsil edilebilir. retim gereklemeden nce elimizde500 sterlinlik bir sermaye vard. retim tamamlandktan sonra, elimizde 500 sterlinlik bu sermaye ile,100 sterlinlik bir deer art vardr.21 Kitap I'de (Kap. VII. 216-206 Dipnot.) [Trke baskda: Dokuzuncu Blm nc Kesim; s. 249 vd. -Ed. ], bunun,iktisatnn kafasnda nasl bir karklk yaratabileceini gstermek iin N. W. Senior'un rneini vermitik.2 "Daha nce sylenenlerden biliyoruz ki, art-deer yalnzca d'nin sermayenin emek-gcne dnen blmnn deerindekideimenin sonucudur; dolaysyla d + a = d + d (ya da d, art, d'nin bir kesri). Ama deienin yalnzca d olmas olgusu, ve budeimenin koullarnn sermayenin deien ksmndaki bir artn sonucu olmas durumuyla deime koullarnn gzlegrlemez hale gelmesi yannda yatrlan sermayenin toplamnda bir art da vardr. Balangta 500 S imdi 590 S olmaktadr."(Buch I. Kap. VII, 1, s. 203/195.) [Trke baskda: Onbirinci Blm, Birinci Kesim. s. 238-239. -Ed.]Kari Marks 37 Kapital I

Bununla birlikte, art-deer, yalnz, yatrlan sermayenin, sermayenin kendisini geniletmesi srecinegiren ksmnda, deil, bu srece [sayfa 37] girmeyen ksmnda da bir art oluturur. Baka bir deyile,art-deer yalnz, metan maliyet fiyat ile yerine konulan tketilen sermayede deil, retime yatrlan

btn sermayede bir art demektir. retim srecinden nce elimizde 1.680 sterlin deerinde birsermaye vard; yani retim aralarna yatnlan ve yalnz 20 sterlini, anp ypranma nedeniyle metandeerine giren 1.200 sterlinlik bir sabit sermaye ile, retim maddelerine ve cretlere yatrlan 480


16/408

sterlinlik bir dner sermaye bulunuyordu. retim srecinden sonra, elimizde retken sermayenindeerini oluturan bir e olarak 1.180 sterlin ile, 600 sterlinlik bir meta-sermaye bulunmaktadr. Buiki deer miktann topladmzda, imdi kapitalistin elinde 1. 780 sterlinlik bir deer bulunmaktadr.Yatrm olduu 1.680 sterlinlik toplam sermaye bundan kartldnda, geriye 100 sterlinlik bir deerart kalr. 100 sterlinlik art-deer, bylece, yatrlm 1.680 sterlin bakmndan bir art oluturduugibi, onun bir ksm olan ve retim srasnda harcanan 500 sterlin bakmndan da bir art demektir.

imdi kapitaliste, bu deer artnn, sermaye ile giriilmi bulunan retken sreten doduu ve bunedenle sermayenin kendisinden tredii, ak olarak grnr, nk, bu art, retim srecinden nceortada olmad halde, sreten sonra ortaya kmtr. retimde tketilen sermayeye gelince, art-deer, gene, retim aralar ile emei ieren btn farkl deer elerinin hepsinden domu gibigrnr. nk maliyet fiyatnn oluumuna btn bu eler eit katkda bulunurlar. Yatrlmsermaye olarak edindikleri kendi deerlerini hepsi de rnn deerine katarlar ve, deimeyen vedeien deer byklkleri olarak farkllamamlardr. Biz eer bir an iin, btn yatnlan sermayenin,ya srf cretlerden ya da srf retim aralannn deerinden ibaret olduunu varsayarsak, bu, apak halegelir. Birinci durumda, demek ki, 400

s+ 100

d+ 100

ameta-deer yerine 500

d+ 100

ameta-deer elde

etmi olurduk. cretlere yatrlm olan 500 sterlinlik sermaye, 600 sterlinlik meta-deerin retimindeharcanan btn emein deerini temsil eder ve srf bu nedenle, tm rnn maliyet fiyatn oluturur.Ama harcanan sermayenin deerinin, rnn deerinin bir ksm olarak yeniden-retilme-sine yolaan

bu maliyet fiyatnn oluumu, bu meta-deerin oluumunda bizce bilinen tek sretir. Biz, onun 100

sterlinlik ar-deer ksmnn nasl olutuunu bilmiyoruz. Meta-deerin 500s + 100a'ya eit olduuikinci durum iin de ayn ey dorudur. Her iki durumda da, biz, art-deerin, belli bir deerdengeldiini biliyoruz, nk bu deer, ister emek, ister retim aralar biiminde olsun, retken sermaye

biiminde yanlm. te yandan, bu yanlan sermaye-deer, genilemi olduu ve bu nedenle metanmaliyet fiyatn oluturduu iin, art-deeri meydana getiremez. nk, salt metan maliyet fiyatnoluturmas nedeni-38 Kari Marks Kapital III

yle, sermaye-deer, herhangi bir art-deer oluturmaz, yalnzca bir edeer, harcanan sermayeyi yerinekoyan bir deer oluturur. Bu nedenle, [sayfa 38] sermaye-deerin art-deer oluturmas lsnde,

bu, onun, harcanm sermaye olarak zgl niteliinden deil, daha ok, yatnlm ve dolaysylayararlanlm sermaye olmas niteliinden tr byledir. Bu nedenle, art-deer, yatnlan sermayenin,metan maliyet fiyatna giren ksmndan doduu kadar, buna girmeyen ksmndan da doar. Ksacas,art-deer, kullanlan sermayenin hem sabit ve hem de dner ksmlanndan ayn derecede meydanagelir. Emek aralarn olduu kadar, retim maddelerini ve emei de [ieren -.] toplam sermaye,rnlerin yaratcs olarak maddi bakmdan hizmet eder. Toplam sermaye, ancak bir ksm, kendinigeniletme srecine katlm olsa bile, fiili emek-srecine maddi bakmdan katlr. Belki de, maliyetfiyatnn oluumuna ksmen katld halde, art-deerin oluumuna btnyle katlmasnn nedeni ite

budur. Her ne olursa olsun sonu u oluyor ki, art-deer, yatrlan sermayenin btn ksmlarndan,ayn zamanda douyor. Bu tmdengelim, belki de, Malthus'un szleriyle aka ve ksaca ifadeedilerek epeyce ksaltlabilir: "Kapitalist... yatrd sermayenin btn ksmlanndan eit bir krbekler."3

Art-deer, yatnlan toplam sermayenin, varsaylan bir yavrusu olma nitelii iersinde, krnbudnm biimini alr. Demek oluyor ki, belli bir deer, kr retmek amacyla yatnld zamansermaye oluyor,4 ya da belli bir deer, sermaye olarak kullanld iin kr meydana geliyor. Kra, kdersek, S = s + d + a = k + a forml S = m + k halini alr, ya da, bir metan deeri = maliyet fiyat +kr olur.Kr, burada temsil edildii haliyle, demek ki, art-deer ile ayn ey oluyor, ancak, kapitalist retimtarznn herhalde vazgeilmez bir rn olduundan gizemli bir biime brnyor. retim srecisrasnda meydana gelen deer deiikliinin kaynann, sermayenin deien ksmndan; toplamsermayeye aktanlmas gerekiyor, nk, varsaylan maliyet fiyat oluumunda, deimeyen ve deiensermayeler arasnda gzle grlr bir ayrm bulunmamaktadr. Bir kutupta, emek-gcnn fiyat,cretlerin bakalam biimine brnd iin, kart kutupta art-deer, krn bakalam biimindegrnmektedir.Bir metan maliyet fiyatnn, deerinden kk olduunu grm bulunuyoruz. S = m + a olduu iin,m = S - a'dr. S = m + a forml S = m, ya da, meta-deer = meta maliyet fiyat olabilmesi iin, a = 0olmas gerekir; zel piyasa koullar, metalarn sat fiyatlarn, maliyet fiyatlannn dzeyine ve hattaaltna drebilmekle birlikte, yukardaki durum, kapitalist retim esasnda hibir zaman ortaya kmaz.Demek oluyor ki, bu metan deer zerinden salmas halinde,3 Malthus,Principles ofPolilical Economy, 2. ed. London 1836, s. 268.4 "Bir kr amacyla genileyen ey sermayedir." Malthus,Definitions in Political Economy, London 1827. s. 86.Kari Marks 39 Kapital I


17/408

bu metan deerinin maliyet fiyatn aan fazlala eit ve bu nedenle, bu metan deerine katlmbulunan tm art-deere eit bir kr gerekletirilmi [sayfa 39] olur. Ne var ki, kapitalist, bir metadeerinin altnda satt zaman bile, onu bir kr ile satm olabilir. Metan sat fiyat, maliyet fiyatnnzerinde olduu srece, bu fiyat, deerinin altnda olabilecei halde, bu metaya katlm bulunan art-deerin bir ksm daima gerekleir ve bylece bir kr salar. Bizim rneimizde, metan deeri 600sterlin ve maliyet fiyat 500 sterlindir. Bu meta, eer, 510, 520, 530, 560 ya da 590 sterline satlm ise,

deerinin 90, 80, 70, 40 ya da 10 sterlin altnda satlm demektir. Gene de, onun satndan, srasyla10, 20, 30, 60 ya da 90 sterlin bir kr gerekletirilmitir. Bir metan deeri ile maliyet fiyat arasnda,saysz sa fiyatlar olabilecei aktr. Metan deerindeki art-deer esi ne kadar byk ise, bu arafiyatlarn yer alabilecekleri dizi de o kadar byktr.Bu, baz durumlarda metalarn fiyatiannn altnda satlmas, baz sanayi kollarnda anormal derecededk meta-fiyatlar,5 vb., gibi gnlk rekabet olaylann fazlasyla aklam olur. Kapitalist rekabetin,ekonomi politiin imdiye dein kavrayamad temel yasas, genel kr oran ile, bu orann belirlediiszde retim fiyatlann dzenleyen yasa, daha ilerde greceimiz gibi, metalann deerleri ile maliyetfiyatlar arasndaki bu farka ve bunun sonucu, bir metan deerinin alnda bir krla salmas olaslnadayanr.Bir metan asgari sa fiyat snr, onun maliyet fiyatdr. Bu maliyet fiyatnn altnda satld takdirde,harcanm olan retken sermaye eleri, bu sa fiyat ile btnyle yerine konulamaz. Bu sredevam edecek olursa, yatrlan sermayenin deeri yokolur. te salt bu adan kapitalist, maliyet

fiyatna, metan i deeri gzyle bakmak eilimindedir; nk bu, sermayesinin korunup devametmesi iin gerekli fiyattr. Ama bir de u var ki, bir metan maliyet fiyat, bu metan retimi iin bizzatkapitalist tarafndan denen sanalma fiyatdr ve bu nedenle, sanalma fiyat, retimin kendisitarafndan belirlenmitir. Bu nedenle, metan sa ile gerekleen deer fazlal ya da ar-deekapitaliste, metan maliyet fiyat zerindeki deer fazlal gibi deil, deerini aan sa fiyandaki birfazlalk olarak grnr ve dolaysyla, bir metan tad ar-deer, onun sat ile gereklemiyor da,

bizzat satan douyor gibidir. Biz bu yanlgy Birinci Kitapta daha yakndan incelemitik (Kap, IV,2) ("Sermayenin Genel Formlndeki elikiler"), ama burada bir an iin, dierleri arasnda Torrenstarafndan, ekonomi politikte Ricardo'yu aan bir ilerleme olarak ne srlen biim zerinde duracaz."retimin maliyetinden ya da baka bir deyile, metalarn yetitirilmesi ya da fabrikasyonundaharcanan sermayeden ibaret bulunan doal fiyat, kn iermi olamaz.... Bir iftinin 100 uartertahl[sayfa5 Cf: Buch 1, Kap. XVIII, 1. 571/561 ff. [Trke baskda: Yirminci Blm, s. 581 vd. -ed]

40 Kari Marks Kapital III40] ektiini ve buna karlk 120 quartertahl alm olduunu varsayalm. Bu durumda, harcanantahln zerindeki rn fazlas 20 quarter, iftinin krn oluturur; ama bu fazlala ya da kra,harcanan bir ksmdr demek sama olurdu.... Bir imalat patron, belli bir miktar hammadde, i ara vegereleri, emek iin yaam gereksenmeleri harcar ve karlnda bir miktar mamul mal elde eder. Bumamul mal, yatrlma-lan ile elde edilmi olduu maddelerden, aralardan ve yaamgereksinmelerinden daha yksek bir deiim-deerine sahip bulunmaldr." Torrens, buradan, satfiyatnn, maliyet fiyat zerindeki fazlal ya da knn, tketicilerin, "ya dolaysz ya da dolayl deiimyoluyla, sermayenin btn elerine, bunlann retim-maliyetlerinden daha byk bir miktardemeleri" olgusundan ileri geldii sonucunu kartyor.6 Gerekten de, belli bir byklnzerindeki fazlalk, bu bykln bir ksmn oluturamaz ve bu yzden de, kr, bir metan,kapitalistin harca-malan zerindeki deer fazlal, bu harcamalann bir ksmn oluturamaz. u halde,kapitalistin yatrd deer dnda bir baka e, bir metan deerinin oluumuna katlmyorsa, hiten

herhangi bir ey kamayacana gre, retimden nasl olup da kendisine giren deerden daha fazla birdeer kt aklanamaz bir eydir. Ama, Torrens, bu hiten varetme sorunundan, ancak, bunu metaretimi alanndan, meta dolam alanna kaydrmak suretiyle kurtulmu oluyor. Kr, retimdengelemez, diyor Torrens, yoksa, retimin maliyetinde zaten ierilmi olurdu ve bu maliyetin zerinde birfazlalk olamazd. Kr, metalarn deiiminden nce zaten varolmasa, bu deiimden gelemez, diyeyantlyor Ramsay. Deitirilen rnlerin deerlerinin toplamnn, zaten deerlerinin toplam olduu budeiimde deiiklie uramayaca aktr. Bu toplam, deiimden nce de, sonra da ayndr. Buradaunu belirtmek gerekir ki, Malthus, metalarn kendi deerlerinin zerinde satlmalan konusunda farkl

bir aklamas bulunduu ya da, bu tr tartmalann hepsinin de, aslnda, bir zamanlarn nl,filojistonun negatif arl gibi, ayn noktaya gelip dayanmalar nedeniyle, bu konuda hi biraklamas olmad halde, aka Torrens'in yetkesine bavurur.7

Kapitalist retimin egemen olduu bir toplumsal dzende, kapitalist olmayan retici bile, kapitalistkavramlann penesine der. Genellikle gerei derinden kavramasyla dikkati eken Balzac, son

romanLes Paysans'da, kk kylnn, srf kendisine kar iyi niyet beslesin diye, para aldtefecinin ufak-tefek ilerini bedavadan nasl yaptn ve kendi emei kendisine bir para harcamasna


18/408

malolmad iin, tefeciye zaten karlksz bir ey vermedii hayaliyle nasl avunduunu pek gzelanlatr. Tefeciye gelince, o, bylece bir tala iki ku birden vurmaktadr. cretler iin herhangi bir paraharcamam olur ve kendi emeini har-6 R. Torrens,An Esscy on the Production ofWeclth, London 1821, s. 51-53 ve 349.7 Malthus,Definitions in Political Economy, London 1853, s. 70, 71.Kari Marks Kapital III

41

cayaca bir tarladan yoksun kalmak suretiyle gitgide perian olan kyly, tefecilik annderinliklerine doru eker, [sayfa 411Bir metan maliyet fiyatnn, onun gerek deerini oluturduu, art-deerin, rnn deerinin zerindesatlmasndan doduu ve bylece metalarn, eer sat fiyatlan, maliyet fiyatlarna eit ise, yanitketilen retim aralan ile cretlerin toplamnn fiyatna eit ise, deerlerine eit fiyatlarlasatlabilecei gibi dncesizce anlaylar, dnyaya Proud-hon tarafndan o her zamanki szde-bilimselhilekrl ile, sanki sosyalizmin yeni kefedilmi srlan gibi mutulanmtr. Gerekten de, metalanndeerinin, maliyet fiyatianna indirgenmesi, onun Halk Bankasnn temelini oluturur. Daha nce degsterildii gibi, bir rnn deerini oluturan eitii eler, bizzat rnn orantl ksmlan ile temsiledilebilir. rnein (Buch I, Kap. VII, 2, s. 211-203) eer 20 libre ipliin deeri 30 ilin ise -yani, 24ilini retim arac, 3 ilini emek-gc ve 3 ilini ar-deer ise-bu ar-deer, rnn onda-biri = 2 libreiplik olarak temsil edilebilir. imdi eer bu 20 libre iplik, maliyet fiyat olan 27 iline satlrsa, alc 2libre iplii bedava alm olur ya da mal, deerinin V

10'u kadar alnda satlm olur. i gene eskisi gibi

ar-emek harcamr, ama bu sefer kapitalist iplik reticisi yerine, iplii satn alan iin harcamr.Btn metalann, kendi maliyet fiyatianna satlmalan halinde, sonucun, gerekten, sanki hepsinin demaliyet fiyatlarnn zerinde, ama deerlerine eit fiyatlarla satlyormu gibi olacan varsaymak

btnyle yanl olurdu. nk, emek-gcnn deeri, ignnn uzunluu ve emein smr-lmederecesi her yerde ayn olsa bile, eitii trdeki metalarn deerlerinde ierilmi bulunan ar-deermiktarlar, bu metalann retimleri iin yanlan sennayelerin farkl organik bileimlerine bal olarak,gene de farkl olurdu.8 [sayfa 41]8 "Farkl sermayeler tarafndan retilen deer ve art-deer kitlesi -emek-gcnn deeri belli ve smr derecesi eit olmakzere- bu sermayelerin deien ksmlarnn miktar olarak, yani canl emee dnen ksmlar olarak dorudan deiir." (Buch1, Kap: IX, s. 321/303.) [Trke baskda: Onbirinci Blm, s. 330-331. -Ed.}42 Kari Marks Kapital III

KNCBOLUMKR ORANISERMAYENN genel forml P-M-P"dr. Baka bir deyile, dolamdan, daha byk bir miktar deerekmek iin, bir miktar deer dolama sokulmutur. Bu daha byk miktan reten sre, kapitalistretimdir. Bunu gerekletiren sre, sermayenin dolamdr. Kapitalist, bir meta, ne srf meta retmiolmak iin, ne de, onu, kullanm-deeri ya da kendi kiisel tketimi iin retmez. Bir rnde kapitalistigerekten ilgilendiren ey, bizzat somut rn deil, rndeki, retimi iin tketilen sermayenindeerini aan deer fazlasdr. Kapitalist, toplam sermayeyi, art-deer retiminde, bu sermayeninksmlannn oynad farkl rolleri hi dikkate almakszn yatrr. Kapitalist, sermayeyi oluturan btn

bu ksmlan, yalnzca yatrd sermayeyi yeniden retmek iin deil, aslnda daha ok, bu sermayeyiaan bir deer retmek iin, ayn ekilde yatnr. Yatrm olduu deien sermayenin deerini, daha

byk bir deere evirebilmesi iin tek yol, bu deien sermayeyi, canl emek karlnda deitirmekve bu, canl emei smrmektir. Ne var ki, o, bu emei, bu emein ilev yapmas iin gerekli koullara,yani emek aralarna ve emein zerinde ileyecei konulara, makinelere, hammaddelere ayn anda biryatrm yapmakszn, yani sahibi olduu deerin belli bir miktarn retim koullanna evirmeksizin

smremez; [sayfa 42] nk, o bir kapitalisttir ve emei smrge srecine, ancak, eme-Karl Marks 43 Kapital Iin koullarna sahip bulunan bir kimse sfatyla, yalnzca emek-gcne sahip bulunan emekininkarsna kt iin balayabilir. Daha nce birinci ciltte gsterildii gibi, srf retim aralarna iiolmayanlann sahip bulunmalan olgusu nedeniyledir ki, emekiler cretli iiler halini ve iiolmayanlar kapitalist halini alrlar.Deien sermayesinden bir kr salamak iin, deimeyen sermayeye, ya da deimeyen sermayenindeerini bytmek iin deien sermaye yatrd; makineleri ile hammaddelerinin deerini ykseltmekiin cretlere, ya da emei smrebilmek iin makineler ile hammaddelere para yatrd eklindednceler, kapitalisti hi ilgilendirmez. Sermayenin yalnzca deien ksm art-deer yaratmakla

birlikte, bunu o, ancak teki ksmlann, retim koullannn da ayn ekilde yatnlmasyla yapar.Kapitalist, emei ancak deimeyen sermaye yatrmakla sm-rebildiini, deimeyen sermayesini,ancak deien sermaye yatrm ile artrabildiini grerek, kafasnda btn bunlar birbirine kartrrve, fiili kazan oran, bunun deien sermayeye olan oran ile deil toplam sermayeye olan oran ile,art-deer oran ile deil, kr oran ile belirlendii iin bu karklk daha da fazla olur. Ve bu kr oran,daha sonra da greceimiz gibi, ayn kalabildii halde gene de farkl art-deer oranlarn ifade edebilir.


19/408

rnn maliyeti, deerinin kapitalist tarafndan denmi ya da karlnda kapitalist tarafndanretime edeeri sokulmu btn elerini ierir. Sermayenin aynen korunmas ya da ilk byklndeyeniden retilmesi iin bu maliyetlerin yerine konulmas gerekir.Bir metan ierdii deer, retiminde harcanan emek-zamanna eittir ve bu emek miktan, karldenen ve denmeyen ksmlardan oluur. Ama kapitalist iin bu metan maliyeti, yalnzca, bu metadamad-deleen emein, kapitalist tarafndan karl denen ksmndan ibarettir. Metada ierilen art-

emek, bu emek, emekiye tpk karl denen ksm gibi bir emee malolduu halde ve gene tpkkarl denen emek gibi deer yaratt ve metaya deer yaratan bir e olarak girdii halde,kapitaliste hi bir eye malolmaz. Kapitalistin kn, karlnda hi bir ey demedii, satabilecei bireye sahip bulunmas olgusundan ileri gelir. Art-deer ya da kr, tamamen, bir metan, maliyet fiyatzerindeki deer fazlalndan, yani o metada somutlaan toplam emein, karl denen miktan aanksmndan ibarettir. Art-deer, kkeni ne olursa olsun, demek ki, yatrlan toplam sermaye zerindeki

bir fazlalktr. Bu fazlaln toplam sermayeye oran bu nedenle a/soran ile ifade edilir, ve S burada

toplam sermayedir. Biz bylece art-deer oran a/d' den farkl olarak, kroran, 7

S= a/

s+difadesini elde

ederiz.Deien sermaye ile llen art-deer oranna, art-deer oran [sayfa 44] denir. Toplam sermaye ilellen art-deer oranna kr oran denir. Bunlar, ayn eyin iki farkl lsdr ve farkl iki lmlei nedeniyle, bu varln farkl oranlarn ya da bantlann ifade ederler.44 Kari Marks Kapital III

Art-deerin kra dnmesi, art-deer orannn kr oranna dnmesinden kartlmaldr, yoksabunun tersi yaplmamaldr. Ve aslnda, tarihsel k noktas kr oran idi. Art-deer ile art-deeroran, nispeten aratrmay gerektiren, gzle grlmeyen ve bilinmeyen zlerdir, oysa kr oran ve bunedenle de art-deerin kr biimindeki grn, bu grngnn yzeyinde kendilerini aa vururlar.Bireysel kapitalisti ilgilendirdii kadanyla, o, yalnzca, art-deerin, ya da metalarn satt deerfazlalnn, bu metalarn retimi iin yatrlan toplam sermaye ile olan bantsyla ilgilenir; bufazlaln, sermayenin eitli ksmlar ne zgl bants ve i ilikisi onu hi ilgilendirmedii gibi, buzgl bant ve i iliki zerine bir al ekmek, stelik, onun kannadr.Bir metan onun maliyet fiyat zerindeki deer fazlal, dorudan retim srecinde ekillendii halde,

bu, ancak dolam srecinde gerekleir, ve gerekte, rekabet koullar altnda, fiili piyasada, bufazlaln gerekleip gereklemeyecei ve ne lde gerekleecei piyasa koullarna bal olduuiin, dolam srecinden douyormu izlenimini daha da kolay verir. Burada, bir metan deerininzerinde ya da altnda satlmas halinde, yalnzca baka tr bir art-deer blm olaca, bu farkl

blmn, eitli kimselerin art-deer paylarnda yarataca bu deiik oranlann, art-deerinbyklk ya da niteliinde herhangi bir deiiklik yapmayaca konusunda fazla bir ey sylemekgereksizdir. Dolam srecinde yalnz bizim ikinci ciltte tarttmz bakalamlar yer almaklakalmaz; bunlar, fiili rekabetle, metalann deerlerinin zerinde ya da altnda satlmalan ve satnalnmalar ile birlikte olurlar ve bylece bireysel kapitalistin gerekletirdii ar-deer, emeindorudan smrsne olduu kadar, ticari zekasnn keskinliine de baldr.Dolam srecinde dolam zaman, alma-zamannn yansra etkisini gstermeye balar ve bylece,

belli bir zaman aralnda gerekletirilebilecek ar-deer miktann snrlar. Aynca, dolam srecindengelen dier baz eler, fiili retim srecine kesin olarak girerler. Fiili retim sreci ile dolam sreci,srekli olarak birbiri iine geer ve birbirine kanr, bylece kendi tipik ayrdedici zelliklerini devaml

bozarlar. Ar-deer ve genellikle deer retimi, daha nce de gsterildii gibi, dolam srecinde yenitanmlar kazanrlar. Sermaye kendi bakalam devrelerinden geer. Ensonu, deyim yerindeyse, kendii organik yaamnn dna karak, d yaamla bir ilikiye, birbirlerinin karsna sermaye ve emekolarak deil, bir durumda sermaye ve sermaye dierinde gene yalnzca alc ve satc halinde bireylerolarak kan bir iliki iersine girer. Dolam zaman ile alma-zamannn yollan kesiir ve byleceher ikisi de art-deeri belirliyorlarm gibi grnr. Sermaye ile cretii emein birbirlerinin karsnakklan ilk biim, grnte bundan [sayfa 45] bamsz ilikilerin ie karmas ile klk deitirir.Art-deerin kendisi, elkonulan emek-zamannn bir rn olarak deil, metalarn saKari Marks 45 Kapital I

fiyatlarnn bunlarn maliyet fiyatlarn aan bir fazlalk gibi grnr; ve bylece maliyet fiyat kolaycabunlann gerek deerleri (valeur intrinse-que) olarak temsil edilirken, kr, metalarn sat fiyatnnkendi ikin deerlerini aan bir fazla ksm olarak grnr.Kapitalistin bakalannn emek-zaman zerindeki agzll, vb., art-deer tahlillerimizde ortayakt gibi, art-deerin nitelii, elbette etkisini btn retim sreci boyunca kapitalistin bilincizerinde srdrr. Ama: 1) Fiili retim sreci, tpk dolam srecinin retim sreci ile kanmas gibiyalnzca dolam sreci ile srekli kansan geici bir aamadr, yle ki, retim srecinde, bu srete elde

edilen kazancn kayna konusunda belli-belirsiz bir aklkla domakta olan dnce, yani art-deerinnitelii konusundaki sezi, olsa olsa, gerekleen fazlaln retim srecinden bamsz bir hareket


20/408

iersinde meydana geldii, dolam iersinde doduu, sermayenin emek ile olan ilikisi dnda,sermaye-ye ait bulunduu konusundaki fikir kadar geerlilii olan bir etken olarak grnr. Ramsay,Malthus, Senior, Torrens vb. gibi modem iktisatlar bile, dolam srecindeki bu grngleri,sermayenin salt maddi varl iersinde, emekle olan ve kendisini sermaye haline getiren toplumsalilikiden bamsz, emein yansra ve emekten bamsz, balbana bir art-deer kayna olduunundorudan kantlan olarak kabul etmiler-dir. 2) cretleri olduu kadar, hammaddelerin fiyatn,

makinelerin anma ve ypranmasn vb. kapsayan giderler bal altnda, karl denmeyenemein szdrlmas, yalnzca, tpk giderler hanesinde bir nesneye yaplan demedeki bir tasarruf,hammaddelerin daha ucuza satn alnd ya da makinelerin anma ve ypranmasnda bir azalmaolduu zaman yaplan bir tasarruf gibi, belli bir miktardaki emek iin daha az bir demede bulunulduueklinde grnr. Bylece, art-emek szdnlmas, zgl zelliini yitirir. A

karl marks kapital cilt3

Documents