karmienie piersią. stanowisko polskiego towarzystwa ... · standardy medyczne /pediatria 2016 t....

9STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24

standardy medyczne

Karmienie piersią. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci

Breastfeeding. A Position Paper by the Polish Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition

Hanna Szajewska1, Andrea Horvath1, Anna Rybak2, Piotr Socha2

1 Klinika Pediatrii, Warszawski Uniwersytet Medyczny

2 Klinika Gastroenterologii, Hepatologii, Zaburzeń Odżywiania i Pediatrii, „Instytut – Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka”, Warszawa

EKSPERCI OPINIUJĄCY:

Maria Katarzyna Borszewska-Kornacka (Prezes Polskiego Towarzystwa Neonatologicznego)

Mieczysława Czerwionka-Sza#arska (Konsultant Krajowy w dziedzinie gastroenterologii dziecięcej)

Ewa Helwich (Konsultant Krajowy w dziedzinie neonatologii)

Teresa Jackowska (Konsultant Krajowy w dziedzinie pediatrii)

Barbara Kowalewska-Kantecka (Przewodnicząca Zarządu Głównego Komitetu Upowszechniania Karmienia Piersią, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie)

Barbara Królak-Olejnik (Prezes Polskiego Towarzystwa Konsultantów i Doradców Laktacyjnych)

Janusz Książyk (Prezes Zarządu Polskiego Towarzystwa Żywienia Klinicznego Dzieci)

Magdalena Nehring-Gugulska (Dyrektor Centrum Nauki o Laktacji)

Aleksandra Wesołowska (Prezes Fundacji Banku Mleka Kobiecego, Uniwersytecka Pracownia Badań nad Mlekiem Kobiecym i Laktacją przy Regionalnym

Banku Mleka w Warszawie)

Maria Wilińska (Koordynator pierwszego w Polsce Programu Karmienia Piersią Noworodków OIOM)

STRESZCZENIE

Polskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (PTGHiŻDz) opracowało zalecenia dotyczące karmienia piersią. Celem PTGHiŻDz

jest czynne włączenie się do działań na rzecz propagowania i wspierania tego typu karmienia. Jako metodykę przyjęto adaptację do warunków pol-

skich wytycznych opracowanych przez międzynarodowe towarzystwa naukowe, renomowane instytucje i zespoły ekspertów. Celem, do którego nale-

ży dążyć, jest wyłączne karmienie piersią przez pierwszych 6 miesięcy życia dziecka. W dokumencie omówiono m.in. korzyści wynikające z karmienia

piersią, przeciwwskazania, zasady karmienia piersią oraz wprowadzania pokarmów uzupełniających.

Standardy Medyczne/Pediatria 2016 T. 13 9-24

SŁOWA KLUCZOWE: ŻYWIENIE NIEMOWLĘTA DZIECI

ABSTRACT

The Polish Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition developed guidelines for breastfeeding. The mission of the Society is active

promotion and support of breastfeeding. Evidence for the recommendations was obtained by adapting trustworthy guidelines developed by scienti5c

societies, renowned institutions, and expert organizations. Exclusive breast-feeding during the 5rst 6 months of life is a desirable goal. Among others,

the document details the bene5ts of breastfeeding, contraindications, recommendations for breastfeeding and introduction of complementary feeding.

Standardy Medyczne/Pediatria 2016 T. 13 9-24

KEY WORDS: NUTRITION INFANTS CHILDREN

W 2014 roku Polskie Towarzystwo Gastroenterologii,

!"#$%&%'(()()*+,(!-(#)./(!0()1234 (*./5)%"6#0%,#-7%) /#&!0!-(#)8%$+0/90!) :+,(!-(#) /86%,+0;)-(!<%,-

&9$1=)>!&!<?)8%)@$A6!'%)-#&!:+)89:+B?) C!D$),+790/-!)@#6<(!-(!)"(!6D(9)"6/!/)"(!6,D/+0;)E)<(!D(F0+):+0(#)

8/(!0@#= 2%@#6<)@%G(!0+),+$,#6/#-+),),+D$#60/#-C90+0;)(&%H0(#0;)"6/!/)/86%,9)<#$@F),)"!7-()/#D"%-@#C#)/#"%$6/!G%,#-(!)-(!<%,&F0(#)-#),D/+D$@(!)-(!-/GF8-!)D@7#8-(@()%8:+,0/!?)/#"!,-(#C90)"6#,(87%,+)6%/,AC),)"(!6,D/+<)"A76%0/I):+0(#=)J+C9$!@)D$#-%-

10 STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA 2016 T. 13 9-24

standardy medyczne

,(9),($#<(-+).)()K=)L#&!0!-(#)234 (*./)D9)/'%8-!)/) (--+<(),+$+0/-+<(?) ,) $+<) /#&!0!-(#<() K%<($!$I)*+,(!-(#) MI6%"!CD@(!'%) 3%,#6/+D$,#)4#D$6%!-$!6%-&%'((?) !"#$%&%'(() ()*+,(!-(#)./(!0() 1European Socie-

ty for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and

Nutrition?)MN24 OP52=)J)/#&!0!-(#0;)234 (*./)"%8-

DI<%,#-%)6A,-(!:)/#D#8+):+,(!-(#),)"6/+"#8@#0;?)'8+)-(!<%,&F)-(!)C!D$)@#6<(%-!)-#$I6#&-(!)(),+<#'#)D$%D%,#-(#)"6%8I@$A,)/#D$F"IC90+0;)<&!@%)@%G(!0!?)%6#/) /#D#8+) ,"6%,#8/#-(#) "%@#6<A,) I/I"!7-(#C9-0+0;)8%)8(!$+)-(!<%,&F0(#=)

P(-(!CD/+)8%@I<!-$) C!D$)"%H,(F0%-+),+790/-(!)@#6-<(!-(I)"(!6D(9)()D$#-%,()I/I"!7-(!-(!),0/!H-(!CD/+0;)/#&!0!Q) 8%$+0/90+0;) :+,(!-(#) -(!<%,&9$=) >!&!<) 234 (*./) C!D$) 0/+--!) ,790/!-(!) D(F) 8%) 8/(#7#Q) -#)6/!0/)"6%"#'%,#-(#)(),D"(!6#-(#)@#6<(!-(#)"(!6D(9=)

MetodykaR#@%) <!$%8+@F) "6/+CF$%) #8#"$#0CF) 8%) ,#6I-@A,)"%&D@(0;) ,+$+0/-+0;) %"6#0%,#-+0;) "6/!/) <(F8/+--#6%8%,!) $%,#6/+D$,#) -#I@%,!?) 6!-%<%,#-!) (--

D$+$I0C!) () /!D"%7+) !@D"!6$A,=) J) "(!6,D/+<) !$#"(!)#I$%6/+) "6/!"6%,#8/(&() "6/!'&98) D+D$!<#$+0/-+) "%8)@9$!<) /(8!-$+S@%,#-(#) ,+$+0/-+0;T/#&!0!Q) 8%-$+0/90+0;) @#6<(!-(#) -#$I6#&-!'%?) /!) D/0/!'A&-+<)I,/'&F8-(!-(!<) 8%@I<!-$A,) %"IG&(@%,#-+0;) ,) 0(9'I) %D$#$-(0;) U) &#$?) ,) $+<) /#&!0!Q) V,(#$%,!C) W6'#-(/#0C() L86%,(#) 1World Health Organization,

J W53,) K%<($!$I) *+,(!-(#) 1MN24 OP52) %6#/) O<!-6+@#QD@(!C)O@#8!<(()2!8(#$6(()1American Academy of

Pediartrics?)OO254?) %0!-+) (0;)#@$I#&-%H0() ()<%:&(,%-H0()"6/+CF0(#),),#6I-@#0;)"%&D@(0;=)P#) $+<)!$#"(!)I,/'&F8-(%-%) 6A,-(!:) %"6#0%,#-(#) !@D"!6$A,) 2%&-D@(!'%)3%,#6/+D$,#)K%-DI&$#-$A,) ().%6#80A,)X#@-

$#0+C-+0;U=)J)@%&!C-+<)!$#"(!)"6/+'%$%,#-%)"(!6,-

D/9),!6DCF)8%@I<!-$I?)@$A6#) /%D$#7#) /6!0!-/%,#-#)"6/!/)'6I"F)!@D"!6$A,)6!"6!/!-$IC90+0;)H6%8%,(D@%)-!%-#$%&%'A,?)"!8(#$6A,)()'#D$6%!-$!6%&%'A,)8/(!0(F-0+0;)%6#/)"6/!8D$#,(0(!&()H6%8%,(D@)/#C<IC90+0;)D(F)@#6<(!-(!<)"(!6D(9=)JD/+D$@(!)I,#'()/'7%D/%-!)"6/!/)/!D"A7)%"(-(IC90+)/%D$#7+)"6/!8+D@I$%,#-!=)J),+-(-@I)@%-DI&$#0C()8%@I<!-$%,()"6/!8D$#,(#C90!<I)D$#--%,(D@%)234 (*./)/%D$#7)-#8#-+)%D$#$!0/-+)@D/$#7$=)

Terminologia2%8D$#,%,!)8!S-(0C!)%@6!H&#C90!)"6#@$+@()@#6<(!-(#)"(!6D(9?),+@%6/+D$+,#-!)"6/!/) !@D"!6$A,),) H,(#$%-,+0;)/#&!0!-(#0;)@#6<(!-(#)"(!6D(9)%6#/)8%)/G(!6#-(#)()6#"%6$%,#-(#)8#-+0;?)/'%8-!)/!)D$#-8#68#<()J W)/)YZZ[)6%@I?)%G!C<IC9\?E: ,+790/-!)@#6<(!-(!)"(!6D(9)1#-'=)exclusive breast-

feeding5)])-(!<%,&F)%$6/+<IC!)$+&@%)<&!@%)/)"(!6D(?),)D"%DAG)-#$I6#&-+) &IG)H0(9'-(F$!)%8)<#$@(^)8%-"ID/0/#&-!) C!D$) "%8#,#-(!)"6%8I@$A,) _#6<#0!I-

$+0/-+0;)1,)$+<)8%ID$-+0;)6%/$,%6A,)-#,#8-(#-

C90+0;?),($#<(-?)<(-!6#7A,?)&!@A,5?)C!H&()C!D$)$#@#)"%$6/!G#^

"6/!,#:#C90!)@#6<(!-(!)"(!6D(9)1#-'=)predominant

breastfeeding) ]) 8/(!0@%) %$6/+<IC!) <&!@%) <#$@() ()]),)6#/(!)"%$6/!G+)])&!@(?)#&!)C!8-%0/!H-(!)8%"ID/-0/#) D(F) "%8#:),%8+) &IG) -#"%CA,)-#) G#/(!),%8+?);!6G#$)&IG)D%@A,)%,%0%,+0;^

I/I"!7-(#C90!) &IG) 0/FH0(%,!) @#6<(!-(!) "(!6D(9)1#-'=)complementary feeding or partial breastfeed-

ing) ])%"6A0/)<&!@#)<#$@()-(!<%,&F)%$6/+<IC!)D$#-7!)&IG)"A7D$#7!)"%@#6<+)I/I"!7-(#C90!^

0#7@%,($!) &IG) "!7-!) @#6<(!-(!) "(!6D(9) 1#-'=) full

breastfeeding5) ]) 8!S-(0C#) %G!C<IC!) /#6A,-%) ,+-790/-!?)C#@)()"6/!,#:#C90!)@#6<(!-(!)"(!6D(9^)

@#6<(!-(!) "(!6D(9) &IG) `@#:8!a) @#6<(!-(!) "(!6D(9)1#-'=)breastfeeding %6)`any” breastfeeding))])8!S-

-(0C#) %G!C<IC!),D/+D$@(!) "%,+:D/!) $!0;-(@() @#6-<(!-(#)"(!6D(9^

`C#@(!@%&,(!@a)@#6<(!-(!)"(!6D(9)b)%/-#0/#?):!)-(!-<%,&F)0%)-#C<-(!C)6#/)G+7%)@#6<(%-!)"(!6D(9)G98c)%$6/+<+,#7%)<&!@%)<#$@()&IG)D(#6F=)

Epidemiologia L'%8-(!) /) %"IG&(@%,#-+<() ,) YZdU) 6%@I) 8#-+<() /) @6#CA,) 0/7%-@%,D@(0;) e-(() MI6%"!CD@(!C) (D$-(!C9)/#D#8-(0/!) 6A:-(0!) ,) 6#"%6$%,#-(I) ,(!&I) #D"!@$A,)@#6<(!-(#)"(!6D(97=).#-!)8%$+0/90!) (-(0C#0C()@#6<(!--(#)"(!6D(9?),+790/-!'%)@#6<(!-(#)"(!6D(9),)"%D/0/!-'A&-+0;) <(!D(90#0;) :+0(#) %6#/) @%-$+-I#0C() @#6<(!--(#)"(!6D(9)8%)@%Q0#)d=)6%@I):+0(#)D9)/6A:-(0%,#-!?) #&!) /,+@&!) %8G(!'#C9) %8) /#&!0!Q)J W=)3+&@%),)-(!-&(0/-+0;) @6#C#0;) (-(0C#0C#) @#6<(!-(#) "(!6D(9) "6/!-@6#0/#) fZg) 1P%6,!'(#?) .#-(#5^) ,) @(&@I) <(!H0() D(F) ,)'6#-(0#0;)EZ)hiZg)1J(!&@#)j6+$#-(#?)j!&'(#5=)W8D!-$!@)8/(!0()@#6<(%-+0;),+790/-(!)"(!6D(9),)E=)<(!D(90I):+0(#)"6/!@6#0/#)\Zg)$+&@%),)k)@6#C#0;)!I6%"!CD@(0;)1JF'6+?)l#&$#?)2%6$I'#&(#?)N7%,#0C#5=)j#8#-(#) 8%D$F"-!) ,) 2%&D0!) 8%$+0/9) ,+G6#-+0;) 6!-'(%-A,) () D9) /6A:-(0%,#-!) "%8) ,/'&F8!<) <!$%8+-@(=) P#C8%@7#8-(!CD/!?) C#@) 8%$98?) %'A&-%"%&D@(!) 8#-!) /)dffi)6%@I)8%,%8/(7+?):!)"%-#8)fYg)<#$!@)"%8!C-<%,#7%)@#6<(!-(!)-#$I6#&-!)"%)"%6%8/(!)()G&(D@%)Uig)@%-$+-I%,#7%)C!),)E=)<(!D(90I):+0(#8. Wyniki aktual-

-(!) "6%,#8/%-+0;) G#8#Q) #-@(!$%,+0;),D@#/IC9?) :!)%8D!$!@)<#$!@)@#6<(90+0;)"(!6D(9)1,+790/-(!)&IG)0/F-H0(%,%5)C!D$)-(!D#$+D_#@0C%-IC90+=)J)E=)<(!D(90I):+0(#)"(!6D(9),)%'A&!)@#6<()C!8+-(!)E[g)<#$!@?)#),+790/-(!)"(!6D(9)/#&!8,(!)khfgf?dZ.

PromocjaP#) 0#7+<) H,(!0(!) "%8!C<%,#-!) D9) &(0/-!) (-(0C#$+,+)<#C90!) -#) 0!&I) ID"6#,-(!-(!) %6'#-(/#0C() () "6%<%0C()@#6<(!-(#)"(!6D(9)-#)%88/(#7#0;)"%7%:-(0/+0;=)R!8-9) /)-#C,#:-(!CD/+0;)C!D$)#@0C#)`N/"($#&)26/+C#/-+)./(!0-@Ia) %"6#0%,#-#) "%-#8) YU) &#$) $!<I) "6/!/) J W) ()ePm>Mn=)2%8D$#,9)/#&!0#-!'%)@(!6I-@I)/<(#-),)/#-


standardy medyczne

kresi!)%"(!@()-#8)@%G(!$#<() 6%8/90+<() (),)"%7%'I) C!D$) `dZ)@6%@A,)8%)I8#-!'%)@#6<(!-(#)"(!6D(9a)(Tabela 1)11.

K#6<(!-(!) -#$I6#&-!) "6%<IC!) $#@:!) ,D"A&-#) "%&(-$+@#) J W) () ePm>Mn?) /'%8-(!) /) @$A69) "%8#-(!) -%-,%6%8@%<) &IG) -(!<%,&F$%<) @#6<(%-+<) "(!6D(9) "%-@#6<I) &IG)-#"%CI) (--!'%)-(:)<&!@%)<#$@() "%,(--%)G+B)I/#D#8-(%-!),D@#/#-(!<)<!8+0/-+<12=).&#$!'%) ,)%D$#$-(<)0/#D(!)8/(#7#-(#),(!&I)%6'#-(/#0C()/86%,(#)"IG&(0/-!'%) @%-0!-$6IC9) D(F) -#) %'6#-(0/!-(I) D$%D%-,#-(#) <&!@#) <%8+S@%,#-!'%) I) -%,%6%8@A,) @#6-<(%-+0;)"(!6D(9)"%80/#D);%D"($#&(/#0C()-#)%88/(#7#0;)"%7%:-(0/+0;=) P(!D$!$+) "%6#8-(0$,%) &#@$#0+C-!) -#8#&)-(!)C!D$)S-#-D%,#-!)/!)H6%8@A,)"IG&(0/-+0;=)J)YZdk)6%@I) H6%8%,(D@%) -!%-#$%&%'A,) %"IG&(@%,#7%) 6!@%-<!-8#0C!) %8-%H-(!) ,0/!D-!C) D$+<I&#0C() &#@$#0C() 8&#)%H6%8@A,)"%7%:-(0/+0;) ()-!%-#$%&%'(0/-+0;)mmm)"%/(%-<I)6!_!6!-0+C-!'%13.

Bank mleka R!H&() <&!@%) <#$@() C!D$) -(!8%D$F"-!?) -#&!:+) 6%/,#-:+B) "%8#:) <&!@#) /) G#-@I) <&!@#) /#<(#D$) "%@#6<I)D/$I0/-!'%?) /!) ,/'&F8I) -#) "6%/86%,%$-!) /-#0/!-(!)'#$I-@%,%) D"!0+S0/-!'%) "%@#6<I) @%G(!0!'%=) l#) $%) D/0/!'A&-!) /-#0/!-(!),)"6/+"#8@I)8/(!0()I6%8/%--+0;)/),6%8/%-9)/7%:%-9),#89)D!60#?)#&!)(D$-(!C9)$#@-

:!)(--!),D@#/#-(#)8%)/#D$%D%,#-(#)$!'%)$+"I)<&!@#)I) -%,%6%8@A,) 8%-%D/%-+0;) () -(!<%,&9$) /) 0;%6%G9) (6D0;D"6I-'#?) /!D"%7!<) @6A$@(!'%) C!&($#?) <#6$,(-0/+<)/#"#&!-(!<)C!&($?)/7%:%-+<(),#8#<(),(!&%-#6/9-8%,+<(14=)O@$I#&-(!),)2%&D0!)8/(#7#C9)\)G#-@()<&!@#)@%G(!0!'%) "%8) "#$6%-#$!<) nI-8#0C() j#-@I) l&!@#) K%G(!0!'%^)Y)@%&!C-!)<#C9)"%,D$#B),)-#CG&(:D/!C)"6/+-D/7%H0()o,,,=G#-@<&!@#="&p=)

Korzyści wynikające z karmienia piersią

Zalety karmienia piersią

K#6<(!-(!) "(!6D(9) ,(9:!) D(F) /) ,(!&%<#) @%6/+H0(#-<() /86%,%$-+<() /#6A,-%) 8&#) 8/(!0@#?) C#@) () <#$-ki (Tabela 2)YhU?dU. L#) !_!@$+) $!) <%'9) %8"%,(#8#B)D@7#8-(@() "%@#6<I) @%G(!0!'%?) -"=) &#@$%_!6+-#?)%&('%D#0;#6+8+?) "6/!0(,0(#7#) m'O?) !-/+<+?) ;%6-<%-+?) 0/+--(@() ,/6%D$I) () (--!) 0/+--(@() (<<I-%-&%'(0/-!) (Tabela 3)\?dE=) 2!7-(9) %-!),(!&!) G(%&%'(0/--+0;) _I-@0C(?)%8"%,(#8#C90)<=(-=) /#),/<#0-(#-(!)I@7#8I) %8"%6-%H0(%,!'%?) 8/(#7#-(!) "6/!0(,/#-"#&-!) () "6/!0(,(-_!@0+C-!?) @%6/+D$-+) ,"7+,) -#)I@7#8) D!60%,%h-#0/+-(%,+) %6#/) I$6/+<+,#-(!)6A,-%,#'() <(@6%G(%$+) "6/!,%8I) "%@#6<%,!'%\hU. N/0/!'A&-9) 6%&F) "6/+"(DIC!) D(F) D(#6/!?) @$A6#) /#-,(!6#) 8I:%),($#<(-+)O?) D%8I) () 0;&%6@A,=)WG!0-+) ,)-(!C)$#@:!),+D%@()"%/(%<)"6/!0(,0(#7)m'O)18%)U)<'T<&5 8/(#7#) %0;6%--(!) -#) "6/!,A8) "%@#6<%,+) 8/(!0@#) ])"6/!0(,0(#7#),),(F@D/%H0()"%/%D$#C9)-#)"%,(!6/0;-

-()"6/!,%8I)"%@#6<%,!'%=)>%6#/)0/FH0(!C)"%8-%D()D(F)6A,-(!:)@,!D$(F)H,(#8%-<%H0() D"%7!0/-!C) () D+$I#0C() !@%-%<(0/-!C) @%G(!$?)@$A6!) @#6<(9) "(!6D(9=) X!"D/!) ,#6I-@() :+0(#) %6#/)<-(!CD/!)6+/+@%)/#-(!0/+D/0/!Q)"%80/#D)@#6<(!-(#)-#$I6#&-!'%),)D$%DI-@I)8%)@#6<(!-(#)D/$I0/-!'%)<%'9) D"6/+C#B)<-(!CD/!<I) -#6#:!-(I) -#) (-_!@0C!) () <-(!CD/!<I) 6+/+@I) ;%D"($#&(/#0C() ,H6A8) 8/(!0()@#6<(%-+0;)-#$I6#&-(!17,18.

W"6A0/) _I-@0C() G!/"%H6!8-(%) /,(9/#-+0;) /) @%-6/+H0(#<() /86%,%$-+<() () %0;6%--+<() 6%/,#:#) D(F),"7+,) @#6<(!-(#) -#$I6#&-!'%) -#) "Ac-(!CD/!) "6!-_!6!-0C!) D<#@%,!) 8/(!0@#=) J+-(@() G#8#Q) !@D"!-6+<!-$#&-+0;) DI'!6IC9?) :!) D<#@() 8%H,(#80/#-!)"6/!/)8/(!0(),),+-(@I),+G%6A,):+,(!-(%,+0;)<#$-@(),)$6#@0(!)0(9:+)()&#@$#0C()1#&!)$#@:!),+G%6I)<&!@#)<%8+S@%,#-!'%5)<%'9)<(!B),"7+,)-#)87I'%$!6<(--%,!)"6!_!6!-0C!)D<#@%,!df?YZ.

Korzyści dla dzieckaq/#8D/!),+D$F"%,#-(!)I)8/(!0@#) &IG) 7#'%8-(!CD/+)"6/!G(!'YhU?d\?di?d[: /#@#:!Q)"6/!,%8I)"%@#6<%,!'%)])C!8!-)/)-#C&!-"(!C)I8%@I<!-$%,#-+0;)!_!@$A,^)@#6<(!-(!)"(!6-D(9) /-#0/90%) /<-(!CD/#) /#"#8#&-%HB) 16!8I@0C#) %)UZg5)()H<(!6$!&-%HB)1D@I$!0/-%HB)[Z)hfZg5)8/(!0()/)"%,%8I)%D$6!C)G(!'I-@()(-_!@0+C-!C?)/,7#D/0/#) I)-(!<%,&9$)"%-(:!C)E=)<(!D(90#):+0(#^)

/#@#:!Q)86A')%88!0;%,+0;^ /#"#&!-(#)I0;#)H6%8@%,!'%^) G#@$!6+C-+0;) /#"#&!Q) %"%-) <A/'%,%h68/!-(%-,+0;^)

D!"D+^ /#@#:!Q)I@7#8I)<%0/%,!'%^) <#6$,(0/!'%)/#"#&!-(#)C!&($=)

Tabela 1. 10 kroków do udanego karmienia piersią

1. Sporządzenie na piśmie zasad postępowania sprzyjających karmieniu piersią i zapoznanie z nimi całego personelu

2. Przeszkolenie wszystkich pracowników, tak aby mogli realizować ustalone zasady

3. Informowanie wszystkich ciężarnych kobiet o korzyściach płynących z karmienia piersią i o właściwym postępowaniu podczas karmienia

4. Pomoc matkom w rozpoczęciu karmienia piersią w ciągu 2 godz. od urodzenia dziecka

5. Poinstruowanie matek, jak należy karmić piersią i jak utrzymać laktację, nawet jeśli będą oddzielone od noworodków

6. Niekarmienie noworodków niczym poza mlekiem matki (z wyjątkiem szczególnych wskazań medycznych)

7. Stosowanie systemu rooming-in, który umożliwia matce przebywanie razem z dzieckiem w jednym pokoju od urodzenia i przez całą dobę

8. Zachęcanie matek do karmienia piersią „na żądanie” i ułatwianie im tego

9. Niepodawanie smoczka noworodkom karmionym piersią10. Angażowanie się w tworzenie i działalność grup wsparcia dla

kobiet karmiących piersią oraz kierowanie do nich karmiących matek wypisywanych ze szpitala lub będących pod opieką przychodni


standardy medyczne

N(7F) %0;6%--!'%) 8/(#7#-(#) "(!6D(9) "6/!8D$#,(%-%) ,)3#G!&()Y=26#,8%"%8%G-(!) <-(!CD/!) 6+/+@%) 1-(!C!8-%/-#0/-!)8#-!)/)"(H<(!--(0$,#52-U?d\:

/!D"%7I)-#'7!'%)/'%-I)-(!<%,&9$^ 0I@6/+0+)$+"I)d^ 0I@6/+0+)$+"I)Y^ 0;7%-(#@#?)G(#7#0/@(?)0;7%-(#@#)-(!/(#6-(0/!'%^ -#8,#'()()%$+7%H0(^ ;("!60;%&!D$!6%&!<((^ 0;%6AG)#&!6'(0/-+0;=)

Korzyści dla matki2-5,13: /<-(!CD/!-(!)6+/+@#)@6,#,(!-(#)"%"%6%8%,!'%^) "6/+D"(!D/!-(!)(-,%&I0C()<#0(0+^) D/+GD/+)"%,6A$)8%)<#D+)0(#7#)/)%@6!DI)"6/!8)0(9:9^) /,(F@D/!-(!) 6!<(-!6#&(/#0C() @%H0() /) %@6!DI) "6/!8)0(9:9^)

/<-(!CD/!-(!) 6+/+@#) /#0;%6%,#-(#)-#) 6#@#) C#C-(-@A,)()6#@#)"(!6D(),)%@6!D(!)"%<!-%"#I/#&-+<=)

Przeciwwskazania do karmienia piersią

N+$I#0C!?) ,) @$A6+0;) (D$-(!C9) "6/!0(,,D@#/#-(#) 8%)@#6<(!-(#)"(!6D(9?)D9)-(!&(0/-!=)Ze strony dziecka !"#$%&''()*#*+&*,& (-2-5,13:

@&#D+0/-#) '#&#@$%/!<(#) 10/FD$%HB) ,) MI6%"(!)dr\Z)ZZZhkZ)ZZZT6%@5^

,6%8/%-+)-(!8%GA6) &#@$#/+) 10;%6%G#),+D$F"IC90#)G#68/%)6/#8@%^)%"(D#-%)@(&@#8/(!D(9$)"6/+"#8@A,5=

.#/012+3,& !"#$%&''()*#*+&*,&) 8%) @#6<(!--(#)"(!6D(9) /!) D$6%-+)8/(!0@#)<%'9)G+Br) 0(F:@() D$#-)8/(!0@#?)6%/D/0/!")"%8-(!G(!-(#)I$6I8-(#C90+)DD#-(!?),+-(D/0/!-(!?)-(!@$A6!),#8+)D!60#?),)@$A6+0;),+D(-7!@) /,(9/#-+) /!) DD#-(!<) C!D$)8&#)-(!<%,&F0(#) /G+$)8I:+<)%G0(9:!-(!<2-U=)J) $+0;) "6/+"#8@#0;)-#&!:+)"%8#,#B) %80(9'-(F$+) "%@#6<) @%G(!0+) 1<#$@() &IG) /)G#-@I)<&!@#513.

Tabela 2. Korzyści dla dziecka wynikające z karmienia piersią

CHOROBA KARMIENIE PIERSIĄ KOMENTARZ OR 95% CI

Zapalenie ucha środkowego Jakiekolwiek – 0,77 0,64-0,91

Zapalenie ucha środkowego ≥ 3 mies. lub ≥ 6 mies. Wyłączne karmienie piersią 0,50 0,36-0,70

Nawracające zapalenia ucha środkowego

Wyłączne ≥ 6 mies. W porównaniu z karmieniem przez 4 mies. i 6 mies. 1,95 1,06-3,59

Infekcja dróg oddechowych Jakiekolwiek

Ryzyko hospitalizacji (długość karmienia pozostaje bez wpływu)

0,43 0,33-0,55

Śmiertelność 0,30 0,16-0,56

Zapadalność 0,68 0,60-0,77

Astma ≥ 3 mies.Atopia w rodzinie

Wywiad atopowy ujemny0,60 0,74

0,43-0,820,6-0,92

Zakażenie wirusem RSV z zapaleniem oskrzelików

> 4 mies. – 0,26 0,074-0,9

Atopowe zapalenie skóry > 3 mies.Ujemny wywiad 0,84 0,59-1,19

Dodatni wywiad w kierunku chorób alergicznych 0,58 0,41-0,92

Zakażenie przewodu pokarmowego

Jakiekolwiek

Zapadalność < 5. r.ż.

0,69 0,58-0,82

Chorobowość< 6. m.ż.

0,37 0,27-0,50

> 6. m.ż. 0,46 0,28-0,78

Ryzyko hospitalizacji 0,28 0,16-0,50

Otyłość Jakiekolwiek 0,85 0,80-0,91

Uwzględniając czynniki zakłócające (wykształcenie, status ekonomiczny, korelację ze stylem życia)

– wyniki przeszacowane0,88 0,83-0,93

Stężenie cholesterolu we krwi Jakiekolwiek Nowe badania kwestionują ochronny efekt karmienia piersią NS NS

CI – con dence interval, przedział ufności; NS – nieistotny statystycznie; OR – odds ratio, iloraz szans


standardy medyczne

4"#$%&''()*#*+&* 25 )*",&$+&* !&$"(&- #$ strony

matki to2-5,13:

/#@#:!-(!),(6ID!<) ms) 18%$+0/+)@6#CA,)6%/,(-(F-$+0;^),')J W),)@6#C#0;)6%/,(C#C90+0;)D(F)@#6<(!--(!)C!D$)8%"ID/0/#&-!)/'%8-(!)/!)D"!0C#&-+<()"6%$%-@%7#<()"%D$F"%,#-(#215^

/#@#:!-(!),(6ID!<) 3Xshd)() 3XshY)1#-'=)human

T-cell lymphotropic virus type 1, type 25^ 0/+--#?) -(!&!0/%-#) '6Ic&(0#) 1,) %@6!D(!) "69$@%-,#-(#^)@#6<(!-(!) C!D$)<%:&(,!)"%)t)Y) $+'%8-(#0;) &!0/!-(#5^

@%-(!0/-%HB) &!0/!-(#) <#$@() ,+G6#-+<() &!@#<()1%<A,(%-!),)6%/8/(#&!)Farmakoterapia5^

0(F:@()D$#-)@&(-(0/-+)<#$@(^ 0(F:@#) 0;%6%G#)"D+0;(0/-#)I-(!<%:&(,(#C90#) @#6-<(!-(!)&IG)%80(9'#-(!)"%@#6<I=

6&$ (7*+5'&- przeciwwskazania2-5,13:

%D$6#) 0;%6%G#) (-_!@0+C-#) I) <#$@() 10(F:@() D$#-)<#$@() /) G#@$!6(!<(9?) D!"D9) ]) ,+<#'#) "6/!6,+) ,)@#6<(!-(I)Yk)'%8/=)%8)"%8#-(#)#-$+G(%$+@I5^)

hepatitis) j) I) <#$@() 18/(!0@I) -#&!:+) "%8#B) (<-

<I-%'&%GI&(-F) #-$+h jN) %6#/) ,+@%-#B) "(!6,-

D/!) D/0/!"(!-(!) "6/!0(,@%),(6ID%,!<I) /#"#&!-(I) ,9$6%G+)$+"I)j5^

hepatitis)>)I)<#$@()1C!:!&()-(!)<#)8%8#$@%,+0;)/#-@#:!Q?)-"=) ms5^

/#@#:!-(!) ,(6ID!<) 0+$%<!'#&(() 1>ls5) I) <#$@() 1,)"6/+"#8@I)-(!<%,&9$)I6%8/%-+0;)"6/!8,0/!H-(!)-#&!:+)6%/,#:+B)G(&#-D)@%6/+H0()()!,=)6+/+@%)$6#-D-<(DC()/#@#:!-(#^)<6%:!-(!)8%)]YZu>)"6#,8%"%8%G-

-(!) /<-(!CD/#) D$F:!-(!)>ls^) "#D$!6+/#0C#) %&8!6#)1EY?Uu>5)%6#/)@6A$@#)1UhdZ)D!@=5)"#D$!6+/#0C#),)iYu>)!&(<(-IC9),(6ID#?)#&!),"7+,#C9)6A,-(!:)-#)0/+--(@()G(%#@$+,-!)()%8:+,0/!)"%@#6<I)@%G(!0!'%5^

/#@#:!-(!) herpes simplex) 1,+C9$!@r) @#6<(!-(!) /)"(!6D(?)-#)@$A6!C)%G!0-!)D9)/<(#-+5^

/#@#:!-(!) varicella-zoster) 1C!:!&() %GC#,+) I) <#$@(),+D$9"(9)U)8-()"6/!8)"%6%8!<)&IG)Y)8-()"%)-(<?)/#&!0#)D(F)"%8#,#-(!)8/(!0@I)(<<I-%'&%GI&(-+)va-

ricella-zoster)()(/%&#0CF)%8)<#$@(^)/#"6/!D$#-(!)@#6-<(!-(#)"(!6D(9) $+&@%),A,0/#D?)'8+)<#$@#)8!<%--

D$6IC!)@&(-(0/-!)%GC#,+)/#@#:!-(#)I-(!<%:&(,(#C9-0!)@#6<(!-(!)"(!6D(9?)#&!)%80(9'-(F$!)<&!@%)@%G(!-0!)<%:!)G+B)"%8#-!)8/(!0@I?) C!:!&()-(!)<#)/<(#-)D@A6-+0;),)%@%&(0+)G6%8#,@(?)!@D"%/+0C#)-#),(6ID)-#D$9"(7#) ihdk) 8-() "6/!8),+D$9"(!-(!<) %GC#,A,?) #)"6/!0(,0(#7#),)<&!@I)<#$@()0;6%-(9)"6/!8)/#@#-:!-(!<5^

/#@#:!-(!),(6ID!<)M"D$!(-#hj#66)I)<#$@(^) /#"#&!-(!)'6I0/%7A,)"(!6D(%,+0;^ "%"F@#-!)G6%8#,@() &IG)GA&)G6%8#,!@)%80/I,#-+)"%80/#D)@#6<(!-(#) 1/#/,+0/#C),+-(@) /7!C) $!0;-(@()@#6<(!-(#)])-#&!:+)"%<A0)<#$0!)D@%6+'%,#B)$!0;-

-(@F)"6/+D$#,(#-(#)8/(!0@#)8%)"(!6D(5^ :A7$#0/@#)/,(9/#-#)/)@#6<(!-(!<)"(!6D(9)1/#6A,-%),0/!D-#?)C#@)()"Ac-#5^

"%6A8)"6/!/)0(F0(!)0!D#6D@(!^ D(&(@%-%,!)(<"&#-$+)"(!6D(^

_!-+&%@!$%-I6(#)1I,#'#v)-(!<%,&F)<ID()8%8#$@%,%)%$6/+<+,#B)<&!@%)IG%'%_!-+&%#&#-(-%,!^),+@#/#--%)G%,(!<?):!)6%/,AC)8/(!0()@#6<(%-+0;)"(!6D(9)C!D$)&!"D/+)-(:):+,(%-+0;),+790/-(!)<&!@(!<)IG%'%_!--+&%#&#-(-%,+<5=)

Zasady karmienia piersią

Jak długo należy karmić wyłącznie piersią? J!87I') K%<($!$I) *+,(!-(#) MN24 OP2) 0!&!<?)

Tabela 3. Składniki mleka kobiecego o właściwościach immunologicznych

CZYNNIKI PRZECIWBAKTERYJNE

CZYNNIKI ODPOWIEDZIALNE ZA ROZWÓJ TOLERANCJI

CZYNNIKI STYMULUJĄCE UKŁAD IMMUNOLOGICZNY

CZYNNIKI PRZECIWZAPALNE

Immunoglobuliny (sIgA; sIgG; sIgM)Laktoferyna (B i H)LizozymLaktoperoksydazaPrzeciwciała hydrolizy nukloetydówκ-kazeinaα-laktoalbuminaHaptokorynaMucynaLaktadherynaOligosacharydyPrebiotykiKwasy tłuszczoweMatczyne leukocyty Matczyne cytokinysCD14Składniki dopełniaczaΒ-defensyna-1Czynniki bakteryjne

Cytokiny (Il-10, TGF-β)

MakrofagiNeutro5leLimfocytyCytokinyCzynniki wzrostuHormony PeptydyDługołańcuchowe wielonienasyconekwasy tłuszczoweNukleotydyCzynniki adhezyjne

Cytokiny (Il-10, TGF-β)Antagonista rec. Il-10Receptory TNF-α i Il-6sCD14Czynniki adhezyjneDługołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczoweHormonyCzynniki wzrostuOsteoprotegeryna Laktoferyna

Il - interleukina


standardy medyczne

8%) @$A6!'%) -#&!:+) 89:+B?) C!D$) ,+790/-!) &IG) "!7-!)1"#$6/r)Terminologia5 @#6<(!-(!)"(!6D(9)"6/!/)%@%7%)E)<(!D(F0+=)>/FH0(%,!)@#6<(!-(!)"(!6D(9)%6#/)@#6<(!--(!)"(!6D(9)"6/!/)@6A$D/+)0/#D)D9)6A,-(!:)@%6/+D$-!=)J W)/#&!0#?)#G+)-(!<%,&F$#)G+7+)@#6<(%-!),+790/--(!)"%@#6<!<)@%G(!0+<)"6/!/)"(!6,D/+0;)E)<(!D(F0+):+0(#3=)W/-#0/#)$%?):!),)$+<)0/#D(!)-(!<%,&F)%$6/+-<IC!) C!8+-(!)<&!@%)<#$@(=) P(!) -#&!:+) "%8#,#B) (--

-+0;)"7+-A,?)-"=),%8+?)D%@A,?)<(!D/#-!@=)J+C9$!@)D$#-%,(9) ,($#<(-+) &IG) &!@(=) L#&!0!-(!) ,+790/-!'%)@#6<(!-(#)"(!6D(9)"6/!/)E)<(!D(F0+)8%$+0/+)0#7!C)"%-"I&#0C(=)e)-(!@$A6+0;)-(!<%,&9$)1-"=)/)8I:+<)/#"%-$6/!G%,#-(!<)-#):!&#/%)&IG)/)-(!8%D$#$!0/-+<)"6/+-6%D$!<)<#D+)0(#7#5)@%6/+D$-!)<%:!)G+B),0/!H-(!CD/!)1C!8-#@)-(!)w)k=)<=:=5),"6%,#8/!-(!)"%@#6<A,)I/I-

"!7-(#C90+0;3.

Kiedy rozpocząć karmienie piersią? K#6<(!-(!) "(!6D(9) "%,(--%) D(F) 6%/"%0/9B) ,) 0(9'I)"(!6,D/!C) '%8/(-+) "%) "%6%8/(!=) K%-$#@$) `D@A6#) 8%)D@A6+a) ()6%/"%0/F0(!),)$+<)0/#D(!)@#6<(!-(#)"(!6D(9)"%/,#&#C9) -#) @%&%-(/#0CF) "6/!,%8I) "%@#6<%,!'%)-%,%6%8@#)<(@6%G(%$9)@%<!-D#&-9)<#$@(=)J0/!D-!)"6/+D$#,(!-(!)8/(!0@#)8%)"(!6D()<#)@%6/+D$-+),"7+,)-#)"6/!G(!')()0/#D)$6,#-(#)&#@$#0C(=)J)"(!6,D/+0;)<(!D(90#0;):+0(#)/#&!0#)D(F)@#6<(!-(!)"(!6D(9) `-#) :98#-(!a?) 0%) /-#0/+?) :!)8/(!0@%)<#) C!HB)$+&!)6#/+)()$#@)87I'%?)C#@)0;0!)1"#$6/r)8&%#9* )*",&$:,

Czas karmienia5=) 2%8D$#,9) D@I$!0/-!'%) @#6<(!--(#)C!D$),7#H0(,#)$!0;-(@#?)0/+&()"6#,(87%,#)"%/+0C#) ()"6/+D$#,(!-(!)1"#$6/r)Technika karmienia5=

Jak długo kontynuować karmienie piersią? j6#@IC!)"%8D$#,)-#I@%,+0;)"%/,#&#C90+0;)-#)H0(-D7!) %@6!H&!-(!?) @(!8+) -#&!:+) 0#7@%,(0(!) /#@%Q0/+B)@#6<(!-(!) "(!6D(9=) K%<($!$) *+,(!-(# MN24 OP) -#) "%8D$#,(!) @%-D!-DIDI) !@D"!6$A,) D_%6<I7%,#7)/#&!0!-(#?) :!)@#6<(!-(!)"(!6D(9)"%,(--%)G+B)@%-$+--I%,#-!) $#@) 87I'%?) C#@) GF8/(!) $%) "%:98#-!) "6/!/)<#$@F) ()8/(!0@%2.)J W)/#&!0#)@%-$+-I#0CF)@#6<(!--(#)"(!6D(9)"6/!/)0%)-#C<-(!C)Y)&#$#3,)#)OO2)"6/!/)0%)-#C<-(!C)dY)<(!D(F0+4.

Technika karmienia K#6<(!-(!) "(!6D(9) C!D$) -(!) $+&@%) -#$I6#&-+<) "6%0!-D!<?) &!0/) $#@:!) ,+I0/%-9) I<(!CF$-%H0(9?) ,) @$A6!C)$!0;-(@#)])0/+&()"%/+0C#)<#$@()()D"%DAG)"6/+D$#,(!-(#)8/(!0@#)])C!D$)@&I0/%,#)8%)$!'%?)#G+)@#6<(!-(!)G+7%)!_!@$+,-!)()"6/!G(!'#7%)G!/)/#@7A0!Q)8&#)%GI)D$6%-=)

Pozycja matki i dzieckaP(!)<#)C!8-!C?)I-(,!6D#&-!C)"%/+0C()@#6<(!-(#)"(!6-D(9=)2%/+0C#)8/(!0@#)"%,(--#)/#"!,-(#B)<I)D$#G(&-!)I7%:!-(!)0(#7#)()7#$,+)8%D$F")8%)"(!6D(=)2%/+0C#)<#$@()"%,(--#)G+B)"6/!8!),D/+D$@(<),+'%8-#)()<%:!)/#&!-:!B)%8),(!@I)8/(!0@#=

Pozycja klasyczna: C!8-#)/)0/FH0(!C)D$%D%,#-+0;),+'%8-+0;)"%/+0C(^) <#$@#)D(#8#)-"=),)_%$!&I?)/)"&!0#<()8%G6/!)"%8-

"#6$+<(?) I$6/+<IC!) "%/+0CF) "(%-%,9?) IC<IC!)"(!6H) $/,=) 0;,+$!<) `>a) &IG) `ea) 1@0(I@) I7%:%-+)"6/!0(,D$#,-(!)8%)"%/%D$#7+0;)"#&0A,)87%-(?)"#&-0!)-(!)8%$+@#C9)G6%8#,@(?)I7%:%-!)D9)"%/#)%$%0/-@9)"(!6D(5^)

<#$@#)8%$+@#)&!@@%)G6%8#,@9)'A6-9),#6'F)8/(!0-@#) &IG) %@%&(0F) "%8-%D%,9) 1,#6I-@(!<) 8%G6!'%)0;,+0!-(#)"(!6D()C!D$)%86I0;%,!?)D/!6%@(!)%$,#6-0(!)ID$)"6/!/)8/(!0@%5)()-#"6%,#8/#)ID$#)8/(!0@#)-#)"(!6H^

0!0;+)/!,-F$6/-!)"6#,(87%,!'%)"6/+D$#,(!-(#)8%)"(!6D()$%)D/!6%@%)%$,#6$!)ID$#)8/(!0@#)1"%8)@9$!<)d\Zu5) %G!C<IC90!),(F@D/9) 0/FHB)%$%0/@() %8)8%7I)-(:)%8)'A6+?),#6'(),+,(-(F$!?)D/0/!&-(!)%G!C<IC9-0!)"(!6H?)-%D)()G6%8#)8/(!0@#)G&(D@%)"(!6D(?)"%&(0/@(),+"!7-(%-!=)

R!H&()I0;,+0!-(!)"(!6D()"%,%8IC!),)$6#@0(!)@#6<(!--(#)8+D@%<_%6$)<#$@(?)-#&!:+),+DI-9B)"(!6H) /)ID$)8/(!0@#)()"%-%,-(!)"6/+D$#,(B?)"%-(!,#:)-(!"6#,(-87%,#)"%/+0C#)8/(!0@#)D$,#6/#)6+/+@%)I6#/I)G6%8#-,!@)16#"%6$%,#-#)0/FD$%HB)I6#/A,)8%$+0/+)\khfEg)@#6<(90+0;)@%G(!$522.

Pozycja biologiczna: /#D#8+)$!C)"%/+0C()D9)"%8%G-!)8%)"%/+0C()@&#D+0/--!C?)6A:-(0F)D$#-%,()I7%:!-(!)0(#7#)<#$@(^)

<#$@#) D(!8/() 8%G6/!) "%8"#6$#?) /!) /-#0/-+<) %80;+&!-(!<)#:)8%)"%/+0C()"A7&!:90!C^)

"%/+0C#) I<%:&(,(#) <#@D+<#&-!) ,+@%6/+D$#-(!)-#$I6#&-+0;)%86I0;A,)/#6A,-%)/!)D$6%-+)<#$@(?)C#@)()8/(!0@#^)

D$%D%,#-#)/,7#D/0/#),)"6%G&!<#0;)&#@$#0+C-+0;)6A:-!'%)$+"I=

Pozycja leżąca: G#68/(!C),+<#'#C90#)8&#)@#6<(90!C)<#$@()()8/(!0-@#^

/#&!0#-#)8&#)<#$!@)/)8I:+<()"(!6D(#<()(T&IG)"7#-D@(<()G6%8#,@#<(^)

<#$@#)"6/+C<IC!)"%/+0CF)-#)G%@I?)/)'7%,9)&!@@%)I-(!D(%-9?)"%8"#6$9)-#)"%8ID/0!?)/)6F@9)I7%:%-9)"%8)'7%,9)&IG)"%8$6/+<IC909)8/(!0@%^)

"(!6H)"6/+'%$%,#-#)8%)@#6<(!-(#)/-#C8IC!)D(F)%8)D$6%-+)"%,(!6/0;-()7A:@#?)/)G6%8#,@9)D@(!6%,#-9),)D$6%-F)8/(!0@#^)

8/(!0@%)&!:+)-#)G%@I?)"6/%8!<)8%)<#$@(?)/)$,#6/9)D@(!6%,#-9)@I)"(!6D(?)$#@)#G+)G6%8#,@#)G+7#)ID+-$I%,#-#)-#"6/!0(,@%)C!'%)'A6-!C),#6'()&IG)-%D#^)I0;%)])6#<(F)])G(%86%)8/(!0@#)"%,(--+)"%/%D$#-,#B),) C!8-!C) &(-((?) $#@) #G+),) $6#@0(!) @#6<(!-(#)8/(!0@%)-(!)<ID(#7%)%8,6#0#B)'7%,+^

"6/+D$#,(!-(!)"(!6D()%8G+,#)D(F)$#@)C#@),)"%/+0C()@&#D+0/-!C?)%"(D#-!C)"%,+:!C=)


standardy medyczne

Pozycja spod pachy: /#&!0#-#)8&#)<#$!@)"%)"%6%8/(!) "6/!/) 0(F0(!) 0!-D#6D@(!?) %80/I,#C90+0;) 8+D@%<_%6$) ,) %G6FG(!)C#<+)G6/ID/-!C)%6#/)8&#)@%G(!$)/)8I:+<)G(ID$!<^

/#&!0#-#) 6A,-(!:) 8&#) -(!<%,&9$) G#68/%) #@$+,-

-+0;)%6#/)<#7+0;)&IG)"6/!8,0/!H-(!)I6%8/%-+0;?)/) $6I8-%H0(#<() ,) I0;,+0!-(I) G6%8#,@() ,6#/) /)%$%0/@9^)

<#$@#) D(!8/()-"=),) _%$!&I?)-(!0%)"6/!DI-(F$#)8%)"6/%8I?)/)"%8ID/@9)"%87%:%-9)"%8)"&!0+?),)"%/+-0C()&!@@%)"%0;+&%-!C)8%)"6/%8I^)

8/(!0@%) &!:+) -#) G%@I?) C!'%) G6/I0;) "6/+&!'#) 8%)G%@I) <#$@(?) C!'%) D$%"+) D9) /#) "&!0#<() <#$@(?) #) $,#6/) C!D$) D@(!6%,#-#) ,) D$6%-F) "(!6D() <#$@(?)8/(!0@%)C!D$),D"#6$!)86I'9)"%8ID/@9)%6#/)6#<(!--(!<)<#$@(^)

"6/+D$#,(!-(!)8%)"(!6D()%8G+,#)D(F)$#@)C#@),)"%-/+0C()@&#D+0/-!C?)%"(D#-!C)"%,+:!C=)

Pozycja krzyżowa: "%/+0C#)G#68/%)@%6/+D$-#),)0/#D(!)-#I@()@#6<(!--(#?)D/0/!'A&-(!)I)8/(!0()/)%G-(:%-+<)-#"(F0(!<)<(FH-(%,+<?) D7#G%) DD90+0;) %6#/) I6%8/%-+0;)"6/!8,0/!H-(!^)

<#$@#)87%-(9)"6/!0(,-9)8%)"(!6D(?)/)@$A6!C)GF8/(!)@#6<(7#?)"%8$6/+<IC!)'7A,@F)8/(!0@#?)#)87%-(9)%8)D$6%-+)"(!6D()"%8$6/+<IC!)"(!6H^)

8/(!0@%) &!:+) -#) G%@I?) /) '7%,9) %"#6$9) -#) 87%-()<#$@(?) $I7%,(!<)-#) "6/!86#<(!-(I?) /) G6/I0;!<)"6/+$I&%-+<) 8%) G6/I0;#)<#$@(?) 6I0;) -#7%:!-(#)ID$) 8/(!0@#) -#) "(!6H) ,+@%-+,#-+) C!D$) 87%-(9?) #)-(!)0#7+<)"6/!86#<(!-(!<?)C#@),)"6/+"#8@I)"%-/+0C()@&#D+0/-!C=)

Liczba karmieńJ) "(!6,D/+0;) 8-(#0;) :+0(#) 0/FD$!) @#6<(!-(!) C!D$),#6I-@(!<)@%-(!0/-+<)"6#,(87%,!'%):+,(!-(#)-%-,%6%8@#?)@$A6!'%)"%C!<-%HB):%798@#)C!D$)-(!,(!&@#)1UhdZ)<&5=)P%,%6%8@(),+<#'#C9),)$+<)0/#D(!)#@$+-,(/#0C()"%80/#D)@#6<(!-(#=)J)"(!6,D/+0;)<(!D(90#0;):+0(#)-(!<%,&F)@#6<(%-!)C!D$)`-#):98#-(!a?)#)%"6A:-(!-(!)"(!6D()"%80/#D)@#6-<(!-(#) D$+<I&IC!) "6%8I@0CF) @%&!C-!'%) "%@#6<I23.

P#&!:+) C!8-#@)"%8@6!H&(B?) :!) #@$I#&-(!)-(!)<#)8%-D$F"-+0;)G#8#Q)"%$,(!68/#C90+0;)"6/!,#'F)@#6<(!--(#) `-#) :98#-(!a) -#8) @#6<(!-(!<) ,) 6!'I&#6-+0;?)ID$#&%-+0;)%8D$F"#0;24.

26/!0(F$-#)&(0/G#)@#6<(!Q)/#&!0#-#)8&#)-(!<%,&F0(#),)"%0/9$@%,+<)%@6!D(!):+0(#),+-%D()[hdY)@#6<(!Q),)0(9'I)8%G+=)./(!0@%)"%,(--%)G+B)@#6<(%-!?)'8+)"6!/!-$IC!),0/!D-!) %/-#@() '7%8I?) $#@(!) C#@) /,(F@-

D/%-#)#@$+,-%HB?):+,+)%86I0;)D/I@#-(#?)%$,(!6#-(!)GI/(?),+DI,#-(!)CF/+@#=)27#0/)C!D$)"Ac-+<)%GC#,!<)'7%8I=) l#$@#) "%,(--#) 6A,-(!:) -#@#6<(B) 8/(!0@%?)'8+)"(!6D() D9)"6/!"!7-(%-!?) #G+) /#"%G(!0) /#D$%C%,()0/+)/#"#&!-(I)'6I0/%7I)"(!6D(%,!'%YU.

Czas karmienia>/#D)@#6<(!-(#) C!D$) (--+)8&#)@#:8!'%)-(!<%,&F0(#)() /#&!:+) %8) ,(!&I) 0/+--(@A,?) $#@(0;) C#@r) ,#6I-@()#-#$%<(0/-!)()I<(!CF$-%H0()DD#-(#)8/(!0@#?)$!<"!-6#<!-$) -(!<%,&F0(#?) C!'%) D#<%"%0/I0(!?) -#D(&!-(!)I0/I0(#)'7%8I)%6#/)D/+G@%HB),+"7+,I)<&!@#)/)"(!6-D(=)W)0/#D(!)@#6<(!-(#)8!0+8IC!)8/(!0@%)])-#C!8/%-!)D#<%),+"ID/0/#)"(!6H=)R!H&()"%)(-$!-D+,-+<)DD#-(I)8/(!0@%) ID+"(#) () -(!) "%G(!6#) "%@#6<I) "6/!/) @(&@#)<(-I$?) <%:-#) /#@%Q0/+B) @#6<(!-(!) "6/!/) 8!&(@#$--!),+DI-(F0(!) G6%8#,@() /) ID$) 8/(!0@#=)e,#:#) D(F?) :!)8/(!0@%)"%,(--%)DD#B)"(!6H)"6/+-#C<-(!C)dZ)<(--I$?)#G+)C9)%"6A:-(B=).%HB)$6I8-%)C!D$)%@6!H&(B)'A6--9)'6#-(0F)0/#DI)@#6<(!-(#?)G%)-(!<%,&F$#)-#)%'A7) ,)$6#@0(!)DD#-(#)ID+"(#C9?)()0;%B),+@%-IC9)8!&(@#$--!)6I0;+)DD90!?)-(!)"%G(!6#C9)CI:)"%@#6<I=)L#6A,-

-%)/G+$)@6A$@(!?)C#@)()/G+$)87I'(!)1"6/!87I:#C90!)D(F)"%-#8) kZ) <(-I$5) @#6<(!-(!) ,+<#'#C9) %0!-+) "%8) @9$!<)$!0;-(@()()!_!@$+,-%H0(YE.

Karmienie z jednej czy z obu piersi? >/FD$%) /#&!0#) D(F?) #G+) 8/(!0@%) G+7%) "6/+D$#,(#-!)-#"6/!<(!--(!)6#/)8%) C!8-!C?) 6#/)8%)86I'(!C)"(!6D(=)R!:!&()"%)0#7@%,($+<)%"6A:-(!-(I)C!8-!C)"(!6D()-(!-<%,&F),+@#/IC!)%GC#,+)'7%8I?)<%:-#)C!)"6/+D$#,(B)8%) 86I'(!C) "(!6D(=) K#6<(!-(!) C!8-9) "(!6D(9) /#&!0#)D(F) <#$@%<) /) -#8"6%8I@0C9) "%@#6<I=) P#$%<(#D$) ,)D+$I#0C()-(!8%G%6I)"%@#6<I)/#&!0#)D(F)@#6<(!-(!)/) %GI) "(!6D(?) 0%) D$+<I&IC!) /) 8%G6+<) !_!@$!<) "6%-8I@0CF)"%@#6<I=)26/+D$#,(#-(!)8/(!0@#)$+&@%)-#)@(&-@#)<(-I$)8%)%GI)"(!6D()/#)@#:8+<)6#/!<),(9:!)D(F)/)6+/+@(!<)"%8#,#-(#),+790/-(!)"(!6,D/+0;?)<-(!C)@#&%6+0/-+0;)"%60C()<&!@#?)/#,(!6#C90+0;)8I:%)&#@-

$%/+?)#)/-#0/-(!)<-(!C)$7ID/0/I27,28.

Zasady wprowadzania pokarmów uzupełniających K%-(!0/-%HB),"6%,#8/#-(#)"6%8I@$A,)I/I"!7-(#C9-0+0;),+-(@#)/)6%D-90!'%)/#"%$6/!G%,#-(#)-#)D@7#8-

-(@()%8:+,0/!?)@$A6!'%)D#<%)<&!@%)-(!)<%:!)CI:)-#)%'A7)/#D"%@%(B=)26%8I@$+)I/I"!7-(#C90!),"6%,#8/#)D(F)8%)8(!$+)<(F8/+)(--+<(),)0!&I)8%D$#60/!-(#)8%-8#$@%,!C) !-!6'((?) G(#7@#?) :!&#/#?) 0+-@I?) ,($#<(-)6%/"ID/0/#&-+0;) ,) $7ID/0/#0;) 1O?) .?) M5) %6#/) "(!6-,(#D$@A,) H&#8%,+0;=) J"6%,#8/#-(!) "6%8I@$A,)I/I"!7-(#C90+0;) <#) 6A,-(!:) "6/+'%$%,#B) 8/(!0@%)8%)G#68/(!C)I6%/<#(0%-!C)8(!$+),)"Ac-(!CD/+<)%@6!-D(!):+0(#=)W"$+<#&-+),(!@)()@%&!C-%HB),"6%,#8/#-(#)"6%8I@-

$A,) I/I"!7-(#C90+0;) D9) "6/!8<(%$!<) ,(!&I) 8+D-@IDC(=) L'%8-(!) /!) D$#-%,(D@(!<) MN24 OP) () MI-

6%"!CD@(!'%) e6/F8I) 8D=) j!/"(!0/!QD$,#) *+,-%H0() 1European Food Safety Authority?)MnNO5),"6%,#8/#--(!) "6%8I@$A,) I/I"!7-(#C90+0;) -#&!:+) 6%/"%0/9B)-(!),0/!H-(!C)-(:)"%)I@%Q0/!-(I)"6/!/)8/(!0@%)di=)$+'%8-(#):+0(#)()-(!)"Ac-(!C)-(:),)YE=)$+'%8-(I):+0(#2.


standardy medyczne

e),(F@D/%H0()-(!<%,&9$)8%C6/!,#),A,0/#D)/8%&-%HB)"6/+C<%,#-(#) "%@#6<A,) D$#7+0;^) 8/(!0() -#G+,#C9)I<(!CF$-%H0()D(!8/!-(#)/)"%8"#60(!<?)%D(9'#C9)8%C-6/#7%HB) -!6,%,%h<(FH-(%,9) "%/,#&#C909) -#) @%--

$6%&%,#-(!) 6I0;A,) '7%,+) () D/+() %6#/) -#) C!8/!-(!) /)7+:!0/@(=)J)%@6!D(!)$+<)/#-(@#)%86I0;)IDI,#-(#) /)ID$)0(#7)%G0+0;?)$+"%,+)8&#)%@6!DI)-%,%6%8@%,!-'%)(),0/!D-%-(!<%,&F0!'%?)I$6I8-(#C90+)@#6<(!-(!)"%@#6<#<()(--+<()-(:)"7+--!=N/!6%@() "6/!8/(#7) 0/#D%,+?) ,) @$A6+<) -#&!:+) 6%/-"%0/9B) ,"6%,#8/#-(!) "%@#6<A,) I/I"!7-(#C90+0;?)D"6#,(#?) :!)<%:&(,!) C!D$),+790/-!)@#6<(!-(!)"(!6-D(9)8%)I@%Q0/!-(#)"6/!/)8/(!0@%)E=)<(!D(90#):+0(#=)N/0/!'A7%,!) I,#'() 8%$+0/90!) ,"6%,#8/#-(#) "%-@#6<A,) I/I"!7-(#C90+0;) "6/!8D$#,(%-%) ,!) ,0/!-H-(!CD/+<) 8%@I<!-0(!) 234 (*./=) J) D$+0/-(I)YZdE)6%@I)%"IG&(@%,#-!)/%D$#7+)-%,!)!I6%"!CD@(!),+$+0/-!)8%$+0/90!),"6%,#8/#-(#)'&I$!-I)8%)8(!$+)-(!<%,&9$) () 6+/+@#),+D$9"(!-(#) 0!&(#@((Yf=) L'%8-(!) /)-(<()@#6<(!-(!)"(!6D(9)"%,(--%)G+B)"6%<%,#-!)/!)

,/'&F8I)-#)&(0/-!)@%6/+H0(?)-(!),"7+,#)%-%)C!8-#@)-#) /<-(!CD/!-(!) 6+/+@#)0!&(#@((=) R#@(!@%&,(!@)@#6-<(!-(!)"(!6D(9)%6#/)@#6<(!-(!)"(!6D(9),)0/#D(!),"6%-,#8/#-(#)'&I$!-I)-(!)<(#7%),"7+,I)-#)/<-(!CD/!-(!)6+/+@#)0!&(#@((=)4&I$!-)<%:-#),"6%,#8/#B)8%)8(!$+) ,)8%,%&-+<)%@6!D(!)"%)I@%Q0/!-(I)k=)<(!D(90#):+-0(#)10%)%8"%,(#8#)di)$+'%8-(%<):+0(#5)8%)dY=)<(!-D(90#) :+0(#=) L#@$I#&(/%,#-+) D0;!<#$) :+,(!-(#?)I,/'&F8-(#C90+) -%,!) 8#-!?) "6/!8D$#,(%-%) -#)Ry-

cinie 1.

Liczba posiłków J!87I') 6!@%<!-8#0C() J W) %8) E=) <(!D(90#) :+0(#?)"6/+) @%-$+-I#0C() @#6<(!-(#) "(!6D(9?) ,"6%,#8/#-!)"%,(--+)G+B)"%@#6<+)I/I"!7-(#C90!=)q!@%<!-8%-,#-#)&(0/G#)"%D(7@A,)/#&!:+)%8),(!@I)-(!<%,&F0(#^)"6/!8D$#,(%-%)C9),)Tabeli 4.

WD$#$!0/-#)&(0/G#)"%@#6<A,)I/I"!7-(#C90+0;)I/#-&!:-(%-#)C!D$)%8)"%$6/!G)8/(!0@#)%6#/)(&%H0()"%@#6<I)%$6/+<+,#-!'%)%8)<#$@(=

Ssanie i połykanie Płyny Mleko matki lub mleko

mody5kowane

Karmienie piersiąlub mlekiem

mody+kowanym1

Liczbaposiłków w ciągu

dnia(orientacyjna)Umiejętności

Wiek(miesiące)

Rodzaj i konsystencjapokarmów Przykłady pokarmów2

Wielkośćporcji (ml)

(orientacyjna)

7*1 110

5*7-8 170-180

6*2-4 120-140

4-5*9-12 190-220

Początkowe rozdrabnianie pokarmów językiem

Silny odruch ssania Wypychanie jedzenia z ust

za pomocą języka (reakcja przejściowa)

Otwieranie ust przy zbliżaniu łyżeczki

Gładkie purée 4 posiłki mleczne

Gotowane miksowane warzywa (np. marchew) lub owoce (np. jabłko, banan), mięso, jaja lub purée ziemniaczane, kaszki/kleiki bezglutenowe

Produkty zbożowe, w tym gluten w małych ilościach w dowolnym okresie po ukończeniu 4. m.ż. (17. tyg.ż.) do 12. m.ż.

5*5-6 150-160

Pobieranie pokarmu z łyżeczki wargami

Gryzienie, żucie, ruchy języka na boki

Rozwój umiejętności i koordynacji umożliwiających samodzielne jedzenie

Zwiększona różnorodność rozdrobnionych lub posiekanych pokarmów

Produkty podawane do ręki

3 posiłki mleczne od 7-8. m.ż.

Zmiksowane/drobno posiekane mięso, ryby

Rozgniecione gotowane warzywa i owoce

Posiekane surowe warzywa i owoce (np. jabłko, gruszka, pomidor)

Miękkie kawałki/cząstki warzyw, owoców, mięsa podawane do ręki

Kasze, pieczywo Pełne mleko krowie3 po 11-12. m.ż. Jogurt naturalny, sery, ke5r

RODZIC/OPIEKUN decyduje, CO dziecko zje, KIEDY i JAK jedzenie będzie podane. DZIECKO decyduje, CZY posiłek zje i ILE zje.

* Orientacyjna liczba posiłków u niemowląt karmionych sztucznie; u niemowląt karmionych naturalnie dopuszczalna jest większa liczba posiłków wynikająca z przystawiania dziecka do piersi.

1 Wyłączne karmienie piersią przez pierwszych 6 m.ż.2 Mleko podawane jest z piersi, butelki ze smokiem lub otwartego kubka. Pozostałe pokarmy podajemy łyżeczką.3 Małe ilości można stosować do przygotowania pokarmów uzupełniających, ale mleko krowie nie powinno być stosowane jako główny produkt mleczny przed

12. m.ż. NAPOJE: do picia podajemy wodę bez ograniczeń. Soki (100%, przecierowe, bez dodatku cukru, pasteryzowane) w ilości maksymalnie do 150 ml na dobę (porcja

liczona razem z ilością spożytych owoców). Suplementacja witaminy D i K zgodnie z rekomendacjami.

RYC. 1 Schemat żywienia dzieci w 1. roku życia. Aktualizacja 2016


standardy medyczne

Monitorowanie przebiegu karmienia l%-($%6%,#-(!) @#6<(!-(#) -#$I6#&-!'%?) /,7#D/0/#),)"(!6,D/+0;)$+'%8-(#0;):+0(#)8/(!0@#?)<#)-#)0!&I)%0!-F) C!'%) D@I$!0/-%H0(?) ,!6+S@#0CF) $!0;-(@() @#6-<(!-(#)1$/-=)"%"6#,-%H0()"6/+D$#,(#-(#)8/(!0@#)8%)"(!6D(5)%6#/)ID$#&!-(!)6/!0/+,(D$+0;),D@#/#Q)8%)8%-@#6<(#-(#=) L#,D/!) C!8-#@) ,) "(!6,D/!C) @%&!C-%H0()D$+<I&IC!) D(F) &#@$#0CFv)j7F8+),+-(@#C90!) /)-(!/-#-C%<%H0()D$#-8#68A,)8%$+0/90+0;)@#6<(!-(#)"(!6D(9)() G6#@I) I<(!CF$-%H0() I8/(!&!-(#) _#0;%,!C) "%6#8+)<%'9)G+B)"6/+0/+-9)"6%G&!<A,)&#@$#0+C-+0;)I)<#$-@()1-"=)ID/@%8/!-(#)()G%&!D-%H0()G6%8#,!@?)/#D$%CI)"%@#6<I?) /#$@#-(#) "6/!,%8I) <&!0/-!'%?) /#"#&!--(#)"(!6D(5?) /<-(!CD/!-(#)"6%8I@0C()<&!@#?)-(!0;F0() 8%)DD#-(#?)6%/86#:-(!-(#)8/(!0@#)()%D$#$!0/-(!)6!/+-'-#0C()<#$@()/)@#6<(!-(#)"(!6D(9=X!@#6/) "%,(-(!-) "%D(#8#B) 6/!$!&-9) ,(!8/F) "%/,#-&#C909)-#)6#0C%-#&-9)%0!-F)!_!@$+,-%H0()@#6<(!-(#)"(!6D(9) () %86A:-(!-(!) D+$I#0C() @&(-(0/-+0;?) ,) @$A-6+0;)<#$0!),+8#C!)D(F?):!)<#)@7%"%$+)/)@#6<(!-(!<?) %8) 6/!0/+,(D$+0;) -(!8%G%6A,) "%@#6<I=) e<(!CF$-!)"%D7I'(,#-(!)D(F),D@#c-(@#<()D@I$!0/-%H0()@#6<(!--(#)"(!6D(9)I<%:&(,(#),7#H0(,9)%0!-F)C!'%)!_!@$+,-

-%H0()(),0/!D-9)(8!-$+S@#0CF)"6%G&!<A,=

Wskaźniki skutecznego karmienia;< .()*=+&)& #/52+$ # 59($"'*%>- !"#$9&$/? )*"-

mienia3,5:

<#$@#)@#6<(),)"6#,(87%,!C)"%/+0C(^) 8/(!0@%)DD(!)"(!6H)"6#,(87%,%^ 0!0;+)"6#,(87%,!'%)I0;,+0!-(#)"(!6D(rh) G6%8#,@#),6#/)/)%$%0/@9)C!D$)"%7%:%-#)#D+-<!$6+0/-(!) ,) C#<(!) ID$-!C) 8/(!0@#) () D@(!-6%,#-#)8%)'A6+?),)D$6%-F)$+&-!C)0/FH0() C!'%)"%8-(!G(!-(#^)

h) "%,(--#)D(F'#B)%@=)U)<<)"6/!8)"%790/!-(!<)"%8-(!G(!-(#) $,#68!'%) /) <(F@@(<?) CF/+@) ,) 0/#D(!) DD#-(#) "%,(-(!-) "%@6+,#B) 8%&-+),#7)8/(9D7%,+)()8%&-9),#6'F?),)$+<)"%7%:!--(I),+@%-IC!)6I0;+)8%)'A6+)1_#/#)@%<"6!DC(5) ()-#)8A7)1_#/#)/#D+D#-(#5^

0!0;+) "6#,(87%,!'%)<!0;#-(/<I) DD#-(#r) "%-0/9$@%,%) 8/(!0@%) ,+@%-IC!) @(&@#-#H0(!h@(&-@#8/(!D(9$) 6I0;A,) DD90+0;) -(!%8:+,0/+0;?)"%$!<) -#D$F"IC!) ,+"7+,) "%@#6<I) I) <#$@()

18%)EZ)D!@=5) ()6%/"%0/+-#C9)D(F)6+$<(0/-!?)'7F-G%@(!) 6I0;+) DD90!) /) $%,#6/+D/90+<) "%7+@#--(!<),)6+$<(!)drd?)Yrd?)\rd) 1D$%DI-!@)/#DD#Q)8%)"%7@-(FB5^)(&%HB)/#DD#Q),)D!6(()I)8%-%D/%-!-'%)-%,%6%8@#),+-%D()dZh\Z^

DD#-(!)%8:+,0/!)$6,#)H6!8-(%)dE)<(-)/)C!8-!C)"(!6D(^

8/(!0@%)C!D$)@#6<(%-!)0%)-#C<-(!C)[)6#/+) ,)0(9'I)8%G+?)G!/)"6/!6,+)-%0-!C=)

@< A?9&$)73'+$ '()*=+&)& 5%$+33,5:

"6#,(87%,+)%86I0;),+"7+,I)"%@#6<I?)$/-=)6+$<)DD#-(#?)C!D$)6!'I&#6-+?)<(#6%,+?)/)D!6(#-<()"%7@-(FB^

<#$@#)%80/I,#)6%/&Ic-(!-(!)"(!6D()"%)@#6<(!--(I^

8/(!0@%)"%)@#6<(!-(#0;)C!D$)/#8%,%&%-!?)$/-=)/#D+"(#)&IG)D"%@%C-(!)0/I,#?)C!D$)#@$+,-!) ()6!#'IC!)-#)G%8c0!)"6/!/)0%)-#C<-(!C)k)'%8/=),)0(9'I)8%G+=)

B< 4$'+$ '()*=+&)& 5%$+33,31:

/<-(!CD/!-(!)I6%8/!-(%,!C)<#D+)0(#7#)-(!)"6/!@6#0/#)dZg^

,+6A,-#-(!)<#D+)0(#7#)8%)<#D+)I6%8/!-(%,!C)-#D$F"IC!),)%@6!D(!)w)Y)$+'%8-(^)

) I,#'#v)"6/+6%D$+)<#D+)0(#7#),)"(!6,D/+0;)$+'%8-(#0;)"%)I6%8/!-(I)%G&(0/#)D(F?)I,/'&F8-

-(#C90)-#C-(:D/9)<#DF)0(#7#)8/(!0@#^ "6#,(87%,!) "6/+6%D$+) <#D+) 0(#7#) () 87I'%H0()8/(!0@#)<%-($%6%,#-!)/#)"%<%09)D(#$!@)0!-$+-&%,+0;)6%/,%CI^)

I,#'#v) $!<"%) ,/6#D$#-(#) 8/(!0() @#6<(%-+0;),+790/-(!) "(!6D(9) I/-#C!) D(F) /#) ,/%6/!0) 8&#),D/+D$@(0;) 8/(!0(?) -(!/#&!:-(!) %8) _%6<+) @#6-<(!-(#^)-%6<+),/6#D$#-(#) /%D$#7+) %"6#0%,#-!)"6/!/) J W) -#) "%8D$#,(!) ,+D!&!@0C%-%,#-!C)"%"I&#0C()/86%,+0;)8/(!0(?)@#6<(%-+0;),+790/--(!) "(!6D(9) "6/!/) khE) <(!D(F0+?) ,,,=,;%=(-$T0;(&8'6%,$;31.

Ssanie smoczka a karmienie piersią 26/!8<(%$!<) 8+D@IDC() "%/%D$#C!) 6%&#) D<%0/@#)1`ID"%@#C#0/#a5=) O6'I<!-$!<) "6/!0(,@%) C!'%) D$%-D%,#-(I) C!D$) _#@$?) :!) D<%0/!@?) /,7#D/0/#) I:+,#-+) ,)%@6!D(!)(-(0C#0C()@#6<(!-(#)"(!6D(9?)<%:!)/#GI6/#B)"6#,(87%,+) <!0;#-(/<) DD#-(#) "(!6D() () "6/+0/+-(#B)D(F)8%)"6%G&!<A,)&#@$#0+C-+0;=)P#) @%6/+HB) D$%D%,#-(#) D<%0/@#) "6/!<#,(#C9) 8#-!)8%$+0/90!) -%,%6%8@A,) I6%8/%-+0;) "6/!8,0/!H-(!)1D<%0/!@?)%8"%,(!8-(%)8%G6#-+)"6/!/)&%'%"!8F?)<%:!)I7#$,(#B)-#I@F)DD#-(#5)%6#/)6%&#),)/#"%G(!'#-(I)/!-D"%7%,()-#'7!'%)/'%-I)-(!<%,&9$32,33. 26/!'&98)D+D$!-<#$+0/-+)"(H<(!--(0$,#)/)YZZf)6%@I),+@#/#7?):!)8%-D$F"-!)8#-!) D9)-(!,+D$#60/#C90!)8%) D_%6<I7%,#-(#)C!8-%/-#0/-+0;),-(%D@A,?)#&!)6#0/!C)-(!)<#)"%8D$#,)8%)D$,(!68/!-(#?):!)D$%D%,#-(!)I)-(!<%,&9$)D<%0/-@#) `ID"%@#C#0/#a) ,"7+,#) -#) @#6<(!-(!) "(!6D(934.

Tabela 4. Rekomendowana liczba posiłków opartych na pokarmach uzupełniających wg WHO30

WIEK DZIECKA LICZBA POSIŁKÓW W CIĄGU DNIA*

6-8 miesięcy 2-3

9-11 miesięcy 3-4

12-24 miesiące 3-4

* Dodatkowo 1-2 przekąski w ciągu dnia (np. owoc lub pieczywo)


standardy medyczne

O@$I#&-+)1YZdY5)"6/!'&98)>%0;6#-!)8%,%8/(?):!)D$%D%-,#-(!) D<%0/@#)I) /86%,+0;?) @#6<(%-+0;)"(!6D(9)-(!-<%,&9$?)6%/"%0/F$!)G!/"%H6!8-(%)"%)I6%8/!-(I)&IG)"%)%@6!D(!) D$#G(&(/#0C() &#@$#0C(?)-(!)<(#7%) (D$%$-!'%),"7+-,I)-#)0/FD$%HB)&IG)0/#D)$6,#-(#)@#6<(!-(#)"(!6D(9)8%)k=)<(!D(90#):+0(#\U.J+$+0/-!)OO2)"%8@6!H&#C9?):!)I)-%,%6%8@A,)I6%8/%--+0;)%)0/#D(!)D$%D%,#-(!)D<%0/@A,)"%,(--%)G+B)%8-

6%0/%-!?)#:)"6%0!D)@#6<(!-(#)"(!6D(9)GF8/(!)ID$#G(&(/%-,#-+?)0%)-#C0/FH0(!C)-#D$F"IC!),)\=hk=)$+'%8-(I):+0(#)8/(!0@#=)

Odciąganie i przechowywanie mleka kobiecego 26#,(87%,%) "6/!G(!'#C90#) &#@$#0C#?) '8+) 8/(!0@%) DD(!)!_!@$+,-(!)()%8"%,(!8-(%)"6/+G(!6#)-#),#8/!?)-(!),+-<#'#) 8%8#$@%,+0;) (-$!6,!-0C() () @%%68+-#0C(U?\E. R!8-

-#@)/#6A,-%)-#8<(!6-#?)C#@)()-(!8%D$#$!0/-#)"6%8I@-

0C#)"%@#6<I)<%'9)"6%,#8/(B)8%)@%-(!0/-%H0()%80(9'#--(#)'%)"6/!/)<#$@F=

Nadmierne wytwarzanie pokarmuP#8"6%8I@0C#) "%@#6<I) ,+D$F"IC!) "6/!CH0(%,%) @(&-@#) 8-() "%) "%6%8/(!=)J+<#'#) C#@) -#C0/FD$D/!'%) "6/+-D$#,(#-(#) 8/(!0@#) 8%) "(!6D(=) >/#D#<() @%-(!0/-!) C!D$)%80(9'#-(!) "%@#6<I^) @%G(!$#) <%:!) $%) 6%G(B) 6F0/-(!?) /#) "%<%09) &#@$#$%6A,) 6F0/-+0;?) <!0;#-(0/-+0;) &IG)!&!@$6+0/-+0;5?\E.)W8"%,(!8-(!) H0(9'-(F0(!) () /#<6%:!--(!)8%8#$@%,+0;)"%60C() "%@#6<I) 1Tabela 55) "%/,#&#)<#$0!)-#),+@%6/+D$#-(!)'%),)"6/+D/7%H0(=)O&!)I,#'#v)%80(9'#-(!)"%@#6<I)"6/+)G6#@I),D@#/#Q)<%:!)"6%,#-8/(B)8%)C!D/0/!),(F@D/!C)"6%8I@0C()<&!@#)()/,(9/#-+0;)/)$+<)"6%G&!<A,)&#@$#0+C-+0;=

Niedostateczne wytwarzanie pokarmu J)"(!6,D/+0;)8-(#0;)"%)"%6%8/(!)<%:!),+D$9"(B)"%/%6--+)-(!8%GA6)"%@#6<I=)R!8+-(!)/-(@%<+)%8D!$!@)@%G(!$)-#"6#,8F)-(!)C!D$),)D$#-(!),+$,%6/+B)8%D$#$!0/-!C)(&%-H0()"%@#6<I=)O-#&(/#)D"%D%GI)@#6<(!-(#)()G#68/%)0/F-D$!)"6/+D$#,(#-(!)8%)"(!6D(),),(F@D/%H0()"6/+"#8@A,)"%/,#&#C9)6%/,(9/#B)"6%G&!<U?\E. R!8-#@),)D+$I#0C()6/!-0/+,(D$!'%)-(!8%G%6I)"%<%0-!)<%:!)G+B)D$+<I&%,#--(!)&#@$#0C()"6/!/)%80(9'#-(!)"%@#6<I)13#G!&#)U5=)

Przechowywanie pokarmu2%@#6<) @%G(!0+) <%:-#) %80(9'#B) 6F0/-(!) &IG) /#)"%<%09) &#@$#$%6A,) 6F0/-+0;) &IG) !&!@$6+0/-+0;5.

OG+) <A'7) G+B) "6/!0;%,+,#-+?) <ID() G+B) "%G6#-+?) #)-#D$F"-(!)<#'#/+-%,#-+),)%8"%,(!8-(0;),#6I--

@#0;)1Tabela 65=)L#6A,-%)&#@$#$%6?)C#@)()"%C!<-(@()8%)"6/!0;%,+,#-(#)"6/!8)I:+0(!<)<ID/9)G+B)8%@7#8-(!)I<+$!)(),+"#6/%-!=)2%C!<-(@()<ID/9)"%D(#8#B)#$!D$)8%"ID/0/#C90+) 8%) "6/!0;%,+,#-(#) :+,-%H0() 1<%'9)G+B) ,+@%-#-!) /) "%&("6%"+&!-I?) "%&(DI&_%-(#-I) &IG)D/@7#5=)2%@#6<I)-(!)-#&!:+)'%$%,#B?)"%-(!,#:)$6#0()0/FHB)D,%(0;),7#H0(,%H0(?)<=(-=)%8"%6-%H0(%,+0;=

Najczęstsze problemy z karmieniem piersią W Tabeli 7 !"#$%&'()*+,+ !"#-.#-,- !"+/0$12) # 3("1*$,*$1 !*$"&*45 6(7.#89.*$7 &-':(.7( '(3( %+'-.#- ,+)+"+%32) * ,*$1+)04' # '":%,+9.*4 ) !+%78.*: * :'"#-1(,*: $;$3'-),$<+ &&(,*( # !*$"&*= 1('$3 3("1*4.-.> !+&*(%(74.-.> ,*$)-&'(".#(74.4 *0+9? !+3("1: 0:/ *&'+',$ !"#$.*))&3(#(,*( %+ 3("-1*$,*( !*$"&*4= ( '(3@$ &-':(.7* 3+,*$.#,+9.* "+#%#*$-

0$,*( %#*$.3( +% 1('3*5

Tabela 5. Schematy odciągania pokarmu wg Marmet

TYP SCHEMAT WSKAZANIA

Odciąganie pełne

Jednorazowa sesja trwa ok. 20-30 min 5-7 min z jednej piersi, 5-7 min z drugiej 3-5 min z pierwszej, 3-5 min z drugiej 2-3 min z pierwszej, 2-3 min z drugiej

Dziecko nie może ssać samo Dziecko i matka są rozdzieleni z przyczyn

medycznych lub losowych Niedobór pokarmu – matka chce stymulować laktację

(sesje powinny być powtarzane 6-8 razy/dobę)

Odciąganie częściowe

Trwa zazwyczaj kilka minut W zależności od wskazań – matka odciąga przed lub pomiędzy

karmieniami taką ilość pokarmu, jaka da jej poczucie ulgi

Nawał Zapalenie lub obrzęk piersi uniemożliwiające

dziecku pełne ściąganie pokarmu Zbyt szybki wypływ mleka z piersi

Tabela 6. Przechowywanie pokarmu

WARUNKI ZDROWE NIEMOWLĘTA

Temperatura pokojowa od +19 do +25°C

optymalnie 4 godz.maks. 6-8 godz.

Torba lodówka do 24 godz.

Lodówka (+4°C) do 96 godz.

Zamrażalnik (–10°C) 2 tyg.

Zamrażarka (–20°C) optymalnie 3-6 mies.


standardy medyczne

A '(3*.> !"#-!(%3(.> 10$3+ 3+/*$.$ 0:/ 1+%-B-

3+)(,$ !+%()(,$ 7$&' %"+<4 (0'$",('-),45 A(@,$= (/- ) '-1 .#(&*$ ) 1*("8 1+@0*)+9.* !+%'"#-1-)(? 0(3'(.78= '(3 (/- &'+&+)(,*$ (0'$",('-),-.> &!+&+-

/2) 3("1*$,*( /-C+ 7$%-,*$ !+1+&'$1 %+ !+)"+': %+ 3("1*$,*( !*$"&*45

Dokarmianie A!C-) %+3("1*(,*(= #%$B,*+)(,$<+ 7(3+ 3"2'3+-

'")(C$ !+%()(,*$ )+%-= !"$!("('2) #(&'8!:74.-.> 10$3+ 3+/*$.$ 0:/ *,,-.> !C-,2)= ,( !+)+%#$,*$ * %C:<+9? 3("1*$,*( !*$"&*4 !+#+&'(7$ !"#$%1*+'$1 %-&3:&7*5 D+7$%-,.#$ +!"(.+)(,*( )&3(#:74 ,( /"(3 '(3*$<+ )!C-):375 E-03+ ) 7$%,-1 /(%(,*: )-3(#(-

,+= @$ 3"2'3+'$"1*,+)$ * !"#$79.*+)$ !+%(,*$ 10$3( 1+%-B3+)(,$<+ ,+)+"+%3+1 # !+!+"+%+)-1 &!(%-

3*$1 )(<* !"#$3"(.#(74.-1 FG :"+%#$,*+)$7 1(&- .*(C( &!+)+%+)(C+ +<"(,*.#$,*$ %C:<+;(0+)$<+ &'+-

&+)(,*( 10$3( 1+%-B3+)(,$<+ !+ H5 '-<+%,*: @--

.*( +"(# #)*83&#-C+ +%&$'$3 %#*$.* 3("1*+,-.> !*$"-&*4 ) I5 1*$&*4.: @-.*(385 J %":<*$7 &'"+,- %+&'8!,$ &4 %(,$ )&3(#:74.$= @$ %+3("1*(,*$ ,+)+"+%32) ) H5 '-<+%,*: @-.*( )*4@$ &*8 # *&'+',-1 &3"2.$,*$1 )-C4.#,$<+ 3("1*$,*( !*$"&*4IKLMH.

6(0$@- !+%3"$90*?= @$ %#*$.* 3("1*+,$ !*$"&*4 #(-

)&#$ ) !*$")&#$7 3+0$7,+9.* !+)*,,- /-? %+3("-1*(,$ +%.*4<,*8'-1 10$3*$1 1('3*N 7$90* 7$&' '+ ,*$1+@0*)$= 10$3*$1 %":<*$<+ )-/+": 7$&' 10$3+ # /(,3: 10$3( 3+/*$.$<+N %+!*$"+ ) '"#$.*$7 3+0$7-,+9.* !+)*,,+ /-? !+%()(,$ 10$3+ 1+%-B3+)(,$5O("1*$,*$ ,(':"(0,$ 7$&' !"+1+)(,$ !+!"#$# )&!20,4 !+0*'-38 APQ * R6STUV= )$%C:< 3'2-

"$7 !+%(,*$ ,+)+"+%3+)* 0:/ ,*$1+)08.*: 3("-1*+,$1: !*$"&*4 !+3("1: 0:/ ,(!+7: *,,$<+ ,*@ 10$3+ 1('3* !+)*,,+ 1*$? 1$%-.#,$ :#(&(%-

nienie125 W'4%= !+1*1+ ,*$7$%,+#,(.#,-.> %(,-.>=

%#*(C(,*( 9)*('+)-.> * $:"+!$7&3*.> +"-<(,*#(.7* #%"+)*( !:/0*.#,$<+ 3+,.$,-

'":74 &*8 ,( "$%:3+)(,*: %+%('3+)$<+ %+3("1*(,*( ,+)+"+%32) 3("1*+,-.> !*$"&*4 !+%.#(& >+&!*'(0*#(.7* ,( +%-

%#*(C(.> !+C+@,*.#-.>5 A9"2% ,(7.#89.*$7 &'+&+)(,-.> (0'$"-,('-),-.> 1$'+% !+%(@- !+3("1: )--

1*$,*( &*8 3("1*$,*$X &'"#-3()34 Y!*$")&#$ 3"+!0$ &*("- !+%()(,$ ).#$9,*(3+1ZN !"#$# %"$, !"#- !*$"&* Y#$&'() %+ %+-

3("1*(,*( '-!: Suplementing Nursing

System, W6WZN !"#$# #<C8/,*3 %+@+C4%3+)-N /:'$034 Y) '-1 /:'$034 &!$.7(0*-&'-.#,4= ,!5 %0( %#*$.* # "+#&#.#$!$1 !+%,*$/*$,*(= 0:/ *,,4 %+/"(,4 *,%--

)*%:(0,*$ %+ !+'"#$/ %#*$.3(Z5Q%!+)*$%,*4 %0( %#*$.3( * 1('3* 1$'+-

%8 %+3("1*(,*( ,(0$@- )-/"(?= 3*$":74. &*8 1+@0*-)+9.*(1* * :1*$78',+9.*(1* %#*$.3( %+'-.#4.-1* !+-

/*$"(,*( !+3("1:5 D+%(,$ 1$'+%- !+%(@- !+3("1: 1(74 ,( .$0: !"#$%$ )&#-&'3*1 #(&!+3+7$,*$ !+'"#$/ @-)*$,*+)-.> ,+)+"+%3( * 7(3 ,(7&#-/&#$ !"#$7-9.*$ ,( ,(':"(0,- &!+&2/ 3("1*$,*(5 Q%!+)*$%,*$ )&!(".*$ * $%:3(.7( "+%#*.2) !"+)(%#+,( !"#$# &!$-

.7(0*&'2) 0(3'(.-7,-.> !+#)(0(74 "+#)*4#(? !"+/0$1 * 3+"#-&',*$ )!C-)(74 ,( %(0&#- !"#$/*$< 3("1*$,*( +"(# !+)"2' %+ 3("1*$,*( !*$"&*45 [+#&#$"#$,*$ #(<(%,*$,*( %+'-.#4.$<+ &#.#$<2C+)-.> 1$'+% %+3("1*(,*( #,(7%:7$ &*8 ) !:/0*3(.7(.>XH5 6$>"*,<L\:<:0&3( ]= ^:3+)&3(L[:/*3 ]= D*$'-

3*$)*.# _ Y"$%5Z5 O("1*$,*$ !*$"&*4 ) '$+"** * !"(3-

'-.$5 D+%"8.#,*3 %0( %+"(%.2) * 3+,&:0'(,'2) 0(3-

'(.-7,-.> +"(# !+C+@,-.>= !*$08<,*("$3 * 0$3("#-5 O"(32)= ]$%-.-,( D"(3'-.#,( àH`F.

`5 T$,'":1 6(:3* + b(3'(.7*5 )))53+/*$'-51$%5!0 I5 ^:3+)&3(L[:/*3 ]5 c+3("1*(,*$ %#*$.* 3("1*+-

,-.> !*$"&*4 d 3*$%-= .#-1 * 7(3e Standardy Me-

dyczne Pediatria àHINHHXHfKLHKK5M5 P$0)*.> U5 D"+<"(1 ).#$&,$7 &'-1:0(.7* 0(3'(.7*

%0( +9"+%32) ,$+,('+0+<*.#,-.> * !+C+@,*.#-.> SSS !+#*+1: "$;$"$,.-7,$<+5 Standardy Medyczne Pe-

diatria àHMNHHXKLHg13.

Preparaty mlekozastępcze na oddziałach położniczychS&',*$74 %+)+%- ,(:3+)$ 9)*(%.#4.$ + '-1= @$ ,*$"$&'"-3.-7,- %+&'8! %+ !"$!("('2) 10$3+-

#(&'8!.#-.> ,( +%%#*(C(.> !+C+@,*.#-.> *&'+',*$ )!C-)( ,( #1,*$7&#$,*$ +%&$'3( 3+/*$' )-C4.#,*$ 3("1*4.-.> !*$"&*442,43. A&'"#-1(,*$ /$#!C(',$<+ %+&'8!: %+ 10$3( 1+%-B3+)(,$<+ ,( +%%#*(C(.> !+C+@,*.#-.> )*4#(C+ &*8 # *&'+',4 "$%:3.74 &'+&+-

)(,*( !"$!("('2) #(&'8!:74.-.> 10$3+ 3+/*$.$=

Tabela 7. Przyczyny problemów z karmieniem piersią

Dziecko

Wady anatomiczne jamy ustnej (np. rozszczep wargi lub podniebienia, krótkie wędzidełko, sekwencja Pierre’a Robina)

Brak lub słaby odruch ssania, zaburzenia czynnościowe funkcji ssania Zły stan ogólny dziecka (np. infekcja, wrodzona wada serca, zaburzenia

neurologiczne) Zbyt duży pourodzeniowy ubytek masy ciała w stosunku do możliwości

pobierania pokarmu

Matka

Nieprawidłowa technika karmienia Niedorozwój gruczołu piersiowego lub uszkodzenie pourazowe,

pooperacyjne Zaburzenia hormonalne (np. niedoczynność tarczycy), cukrzyca, otyłość Obrzęk i zapalenie gruczołu piersiowego Opóźnienie laktogenezy II związane z rodzajem porodu lub chorobą

podstawową Dieta niedoborowa, anemia, przemęczenie skutkujące nawrotami

stanów zapalnych piersi Przeciwwskazania medyczne do karmienia piersią (patrz:

Przeciwwskazania do karmienia piersią) Powikłania poporodowe De<cyt wiedzy personelu i dezinformacja po stronie matki


standardy medyczne

( '(3@$ #$ )#"+&'$1 .#8&'+9.* )-C4.#,$<+ 3("1*$-

,*( !*$"&*4 +"(# )-%C:@$,*$1 .#(&: 3("1*$,*( !*$"-&*4445 J<+%,*$ # +/+)*4#:74.4 *,*.7('-)4 hW#!*'(0 D"#-7(#,- c#*$.3:i * O+%$3&$1 ]("3$'*,<: D"+-

%:3'2) J(&'8!:74.-.> ]0$3+ O+/*$.$ 1*$&#(,3* 10$.#,$ !+)*,,- /-? &'+&+)(,$ '-03+ ) !"#-!(%3: )&3(#(j 1$%-.#,-.>5

Farmakoterapia A &-':(.7(.>= 3*$%- 1('3( 1:&* !+%%(? &*8 *,'$"-)$,.7+1 %*(<,+&'-.#,-1 *k0:/ '$"(!$:'-.#,-1= ,(0$@- "+#)(@-? "-#-3+ %0( %#*$.3( #)*4#(,$ # '(34 ;("1(3+'$"(!*4ILF=MF5 J("2),+ #(,*$%/-)(,*$ 0$.#$-

,*( 3+/*$'- 3("1*4.$7= 7(3 * ,('-.>1*(&'+)$ +%&'(-

)*(,*$ %#*$.3( +% !*$"&* ) )*83&#+9.* !"#-!(%32) 7$&' /C8%$15 A !"(3'-.$ 30*,*.#,$7 *&',*$7$ /("-%#+ ,*$)*$0$ )&3(#(j= ) 3'2"-.> 3("1*$,*$ !*$"-&*4 1:&* /-? .#(&+)+ 0:/ '")(0$ !"#$"-)(,$MgLMf.

D+%&'()+)$ 0$3* * !"$!("('-= 3'2"$ !"#-71+)(,$ !"#$# 1('38 &4 )&3(#(,*$1 %+ ,*$"$3+1$,%+)(-

,*( 3("1*$,*( !*$"&*4= )-1*$,*+,+ ) Tabeli 8.

W'8@$,*$ !"#-71+)(,-.> !"#$# 1('38 3("1*4.4 0$32) #)-30$ ,*$ !"#$3"(.#( ) 10$3: MG= ( #(3C(%( &*8= @$ %+ )-)+C(,*( "$(3.7* ,*$!+@4%(,$7 ,*$#/8%-

,$ 7$&' &'8@$,*$ l HaG5 A-/*$"(74. 7$%,(3 0$.#$,*$ %0( 1('3* 3("1*4.$7= ) .$0: 1*,*1(0*#(.7* 3(@%$<+ "-#-3( ,(0$@-X !"#$90$%#*? .#8&'+9? 3("1*$j Y*1 "#(%&#$ 3("-

1*$,*$= '-1 1,*$7&#( %()3( 0$3: %+.*$"( %+ %#*$.3(ZN

!+%74? !"2/8 3+"$0(.7* 3("1*$j # !+%(@4 0$3: Y,(70$!*$7 +"%-,+)(? !"#-71+)(,*$ 0$3: /$#-

!+9"$%,*+ !+ 3("1*$,*: *= 7$90* '+ 1+@0*)$= <%- !"#$")( %+ ,(&'8!,$<+ 3("1*$,*( 7$&' ,(7-%C:@&#(ZN

)-/*$"(? 0$3*= 3'2"$ '":%,*$7 !"#$.>+%#4 %+ !+-

3("1: Y,!5 )*4@4 &*8 # /*(C3(1*= 1(74 3)(9,- +%.#-,= %:@$ .#4&'$.#3* +"(# &'+&:,3+)+ 3"2'3* +3"$& !2C'")(,*(ZN

)-/*$"(? %+:&',4 ;+"18 0$3:= !+,*$)(@ 7$&' /$#-!*$.#,*$7&#( ,*@ %+@-0,( Y0$3* )+0,*$7 !"#$,*3(74 %+ !+3("1:= ( !"#$# '+ )+0,*$7 +&*4<(74 ,*$/$#-!*$.#,$ &'8@$,*(Z5

6( /$#!*$.#$j&')+ 0$32) !"#-71+)(,-.> !"#$# 1('-38 3("1*4.4 1( '(3@$ )!C-) )*$3 %#*$.3(5 [-#-3+

7(3*.>3+0)*$3 #%("#$j ,*$!+@4%(,-.> 7$&' 1,*$7&#$ ) !"#-!(%3: ,+)+"+%32) %+,+&#+,-.> * &'("&#-.> ,*$1+)04'5 A*8.$7 *,;+"1(.7* ,( '$1(' $)$,':(0,$<+ "-#-3( %0( %#*$.3( * %#*(C(j ,*$!+@4%(,-.> ;("1(3+'$"(!** : 1('3* 3("1*4.$7 1+@,( #,(0$m? ,( &'"+,(.>X b(3'(.-7,- b$3&-3+, b$32)5 )))53+/*$'-51$%5!0k

.,+0 )))5'+n,$'5,015,*>5<+o _1$"*.(, _.(%$1- +; D$%*('"*.&= T+11*''$$ +,

c":<&= E"(,&;$" +; %":<& (,% +'>$" .>$1*.(0& *,'+ >:1(, 1*035 Pediatrics `aaFNHHFXMKgLFag5 )))5!$%*('"*.&5((!!:/0*.('*+,&5+"<k.<*k.+,-

'$,'k(/&'"(.'kKIkHkHIp P(0$ EA5 ]$%*.('*+,& (,% 1+'>$"&q 1*035 HF'>

U%*'*+,5 P(0$ D:/0*&>*,< `aH`5 )))5*r"$(&';$$%-

*,<5.+1 O("1*$,*$ !*$"&*4= )))51!5!0

Dieta matki i suplementy diety w trakcie laktacji]('3( 3("1*4.( !+'"#$/:7$ #)*83&#$,*( !+%(@- $,$"<** + +35 gpa 3.(0k%+/8 Y`=f ]sk%+/8Z5 A '-1 +35 Faa 3.(0 Y`=H ]sZ $,$"<** !+)*,,+ /-? %+&'(".#+-

,$ # !+@-)*$,*$1= !+#+&'(C( .#89? !+)*,,( !+.>+-

%#*? # #(!(&2) '3(,3* 'C:&#.#+)$7 # +3"$&: .*4@-5 A !"(3'-.$ :%#*(C $,$"<** ) %*$.*$ 1('$3 3(" 1*4.-.> !+)*,*$, )#"+&,4? + +35 Faa 3.(0k%+/8 Y`=aK ]sk%+/8Z ) +3"$&*$ !*$")&#-.> g 1*$&*8.- 0(3'(.7* * + +35 Maa 3.(0k%+/8 YH=gH ]sk%+/8Z ) 3+0$7,-1 !2C"+-

.#:MK=Fa. ]('3* &#.#:!C$ 1+<4 7$%,(3 !+'"#$/+)(? #)*83&#$,*( )("'+9.* $,$"<$'-.#,$7 !+&*C32) ,()$' + gFa 3.(0k%+/85c+/"#$ #/*0(,&+)(,( %*$'( 1('3* 3("1*4.$7 #(!$)-

,*( 7$7 * %#*$.3: )&#-&'3*$ ,*$#/8%,$ 1(3"+L * 1*-3"+$0$1$,'-5 J :)(<* ,( )(<8 ,*$3'2"-.> &3C(%,*-32) %*$'- * .#8&'$ ,*$:#(&(%,*+,$ +<"(,*.#$,*( %*$-

'$'-.#,$ &'+&+)(,$ ) +3"$&*$ 0(3'(.7*= ,(0$@- &#.#$-

<20,*$ #(%/(? + !+3"-.*$ #(!+'"#$/+)(,*( 15*,5 ,( )(!j= )*'(1*,8 c= 7+% +"(# 3)(&- +1$<( I YTabe-

la 9Z5 6*$ :%+)+%,*+,+ )!C-): $0*1*,(.7* # %*$'- 3+/*$'- 3("1*4.$7 &3C(%,*32) !+'$,.7(0,*$ (0$"<*#:74.-.> ,( "-#-3+ "+#)+7: (0$"<** : #%"+)$<+ ,*$1+)08.*(5 T+ )*8.$7= )*83&#+9? #(0$.(,-.> ) .+%#*$,,$7 !"(3-

Tabela 8. Preparaty przeciwwskazane w czasie karmienia piersią

AmiodaronBromki

ChloramfenikolDanazol

DoksepinaJod (także w preparatach wykrztuśnych

oraz stosowania miejscowego)Kwas nalidyksowy

Leki przeciwnowotworowePreparaty radioaktywne (należy sprawdzić, ile godzin

preparat pozostaje w mleku matki)Sulfonamidy długo działające

Sole złotaTetracykliny (stosowane powyżej 3 tygodni)

AmfetaminaHeroinaKokaina

Fencyklidyna (PCP)Marihuana

Inne leki odurzające


standardy medyczne

'-.$ 30*,*.#,$7 %*$' $0*1*,(.-7,-.> : 1('$3 3("1*4-

.-.> ,*$ 1( "(.7+,(0,$<+ :#(&(%,*$,*(5 6(0$@- 7$%-

,(3 !(1*8'(?= @$ %*$'( $0*1*,(.-7,( : 1('3* &'+&+-

)(,( #$ )&3(#(j 1$%-.#,-.> )-1(<( &:!0$1$,'(-

.7* ) .$0: +%!+)*$%,*$<+ #/*0(,&+)(,*( )&#-&'3*.> &3C(%,*32) +%@-).#-.>5

Wieloraczki _3':(0,$ #(0$.$,*( %+'-.#4.$ #(!+'"#$/+)(,*( $,$"<$'-.# ,$<+ !+%.#(& 3("1*$,*( !*$"&*4 %+'-.#4 #)*83 &#$,*( *0+9.* 3(0+"** ) &!+@-)(,-.> !+&*C3(.> + +35 Faa Y`=aK ]sZLgaa 3.(0 Y`=FH ]sZk%+/8 ,( %#*$.3+HH=FH.

6( #(!+'"#$/+)(,*$ $,$"<$'-.#,$ ) +3"$&*$ 0(3'(-

.7* )!C-)(74X 3(0+"-.#,+9? 10$3( Y#)*4 #(,( # #(-

)("'+9.*4 'C:&#.#:Z= 9"$%,*( *0+9? !"+%: 3+)(,$<+ 10$3( +"(# )-%(7,+9? 7$<+ !"+%:3.7*5 T(C3+)*-'( *0+9? !"+%:3+)(,$<+ 10$3( 1+@$ )- ,+&*? +35 H=` 0k%+/8 !"#$# H5 1*$&*4. !+ !+"+%#*$ * ` 0k%+/8 ) ,(&'8!,-.> 1*$&*4.(.>= !"#- 9"$%,*$7 3(0+-

"-.#,+9.* gp Ya=`f ]sZLpM 3.(0 Ya=IH ]sZkHaa 10 * )-%(7,+9.* !"+%:3.7* faLKaG5 A #)*4#3: # '-1 ) !"#-!(%3: /0*m,*4' !+% 3+,*$. `5 1*$&*4.( *.> @-L.*( 1('3( /8%#*$ !+'"#$/+)(C( :#:!$C,*$,*( %*$'- + +35 HFaa 3.(0k0 Yg=`f ]sZk%+/85 ]('3( !+)*,,( &!+@-)(? #%"+)$= 0$33+&'"(),$= :"+#1(*.+,$ !+&*C-3*= !"#-<+'+)(,$ )< #(&(% !*"(1*%- @-)*$,*(5

Suplementacja niemowląt karmionych naturalnie

Żelazo A !+!:0(.7* $:"+!$7&3*$7= ) 3'2"$7 .#8&'+9? )-&'8-

!+)(,*( ,*$%+3")*&'+9.* # ,*$%+/+": @$0(#( 7$&' 1(C(= ,*$ 1( !+'"#$/- !+)&#$.>,$7 &:!0$1$,'(.7* @$0(#$1 #%"+)-.>= :"+%#+,-.> + .#(&*$ ,*$1+)-

04' * 1(C-.> %#*$.* Y&'(,+)*&3+ UWD\P_6 `aHIZFM.

D"+B0(3'-.#,$ !+%()(,*$ @$0(#( #(0$.(,$ 7$&' ,*$-

1+)08'+1 # <":!- "-#-3( Y+ ,*&3*1 &'(':&*$ &+.7+-

$3+,+1*.#,-1N #(1*$&#3:74.-1 ) "$7+,*$= <%#*$ *&',*$7$ %:@$ "-#-3+ )-&'4!*$,*( ,*$%+3")*&'+9.* # ,*$%+/+": @$0(#(N # +<"(,*.#+,-1 &!+@-)(,*$1 !+3("12) :#:!$C,*(74.-.> #()*$"(74.-.> @$0(#+ l g5 15@5N ,+)+"+%3+1 :"+%#+,-1 !"#$%).#$9,*$ * # 1(C4 1(&4 :"+%#$,*+)4Z5 J<+%,*$ # "$3+1$,-

%(.7(1* !+0&3*1* +!:/0*3+)(,-1* ) hW'(,%("%(.> ]$%-.#,-.>i ,( !+%&'()*$ #(0$.$j __D !"+B0(3-

'-.#,4 !+%(@ @$0(#( ,(0$@- "+#!+.#4? ) <":!(.> "-#-3( ) H5 1*$&*4.: @-.*(= 3+"#-&',*$ +% I5 '--

<+%,*( ) %().$ ` 1<k3< 15.5k%+/8FF5 D+.#4)&#- +% g5 15@5= )&#-&'3*$ ,*$1+)08'( !+)*,,- +'"#--

1-)(? !+3("1- :#:!$C,*(74.$ #()*$"(74.$ @$0(#+= ) '-1 1*8&+ *k0:/ !"+%:3'- )#/+<(.(,$ @$0(#$15

Tabela 9. Suplementy diety matki w trakcie laktacji

TYP SCHEMAT WSKAZANIA

Wapń 1000-1300 mg

Dawka należna może zostać pokryta: 2 szklankami mleka, ¾ szklanki jogur tu, maślanki lub ke<ru 2 plasterkami sera żółtego 80 g półtłustego sera twarogowego 15 g orzechów 3 porcjami zielonych warzyw 2 porcjami owo cówSuplementacja farmakologiczna konieczna jest jedynie u kobiet na diecie bezmlecznej (np. w nietolerancji laktozy lub alergii na białka mleka krowiego). Najle piej przyswajalne preparaty wapnia to chelaty aminokwasowe, wodorofosforany, octany, węglany, cytryniany, glukoniany lub mleczany49

Witamina D 1500-2000 IUW okresie laktacji zapotrzebowanie na witaminę D jest znacząco zwiększone51

Uwaga! Witamina D przenika w niewielkiej ilości do pokarmu kobiecego, dlatego suplementacja u matki nie rozwiązuje problemu zaopatrzenia w tę witaminę niemowlęcia

Jod52-53 290 μg

Dawka należna: 4-6 g soli spożywczej/dobę (w Polsce sól jodowana to główne źródło jodu)Nad miar jodu w diecie matki karmiącej (> 500 μg/dobę) może prowadzić do niedoczynności tar czycy i wola u noworodkaW przypadku potwierdzonego niedoboru jodu u matki karmiącej wpro wadza się suplementację jodkiem potasu w ilości 150 μg (potasowa, dietetyczna sól kuchen na lub jodowana woda)

Kwasy omega-3

(DHA)

200 mg400-600 mg w przypadku

małego spożycia ryb

Dawka należna: 1-2 porcje tłustych ryb tygodniowo preferowane ryby: śledź, łosoś, szprot (sardynka), halibut


standardy medyczne

Witamina KA D+0&.$ )&#-&'3*$ ,+)+"+%3* !+ :"+%#$,*: !+)*,-

,- +'"#-1(? )*'(1*,8 O5 W.>$1('- %()3+)(,*( ) !+&#.#$<20,-.> 3"(7(.> "2@,*4 &*85 A .>)*0* !*&(-

,*( ("'-3:C: '")(74 !"(.$ ,(% (3':(0*#(.74 &'(,+)*-&3( $3&!$"'2) !+0&3*.>5 6*$#(0$@,*$ B,(0*#+)(,$ &4 )-'-.#,$ O+1*'$': ^-)*$,*( UWD\P_65

Witamina DA*'(1*,( c +%<"-)( 30:.#+)4 "+08 ) 1$'(/+0*#1*$ )(!,*( * ;+&;+":= 7$&' "2),*$@ ,*$#/8%,( %+ !"(-

)*%C+)$<+ "+#)+7: 3+9?.(5 J<+%,*$ # )-'-.#,-1* UWD\P_6 Y`aHIZ )&#-&'3*$ ,*$1+)08'( !+)*,,- +'"#-1-)(? )*'(1*,8 c YMaa SRk%+/8ZFg.

D+0&3*$ )-'-.#,$FH #(0$.(74 &:!0$1$,'(.78 )*'(1*,4 c 7:@ +% !*$")&#-.> %,* @-.*(= ,*$#(0$@,*$ +% &!+-

&+/: 3("1*$,*( %#*$.3( Y) &!+&2/ ,(':"(0,- 0:/ &#':.#,-Z ) %().$ Maa SRk%+/8 ) !*$")&#-.> g 1*$-

&*4.(.> @-.*(N MaaLgaa SRk%+/8 1*8%#- g5 ( H`5 1*$-

&*4.$1 @-.*( ) +%,*$&*$,*: %+ %#*$,,$<+ &!+@-.*( )-,*3(74.$<+ # %*$'- ,*$1+)08.*(N l H5 "+3: @-.*( gaaLHaaa SRk%+/8= ) #(0$@,+9.* +% 1(&- .*(C(= +% )"#$9,*( %+ 3)*$',*( +"(# !"#$# .(C- "+3 !"#- ,*$)--

&'(".#(74.-1 ,(&C+,$.#,*$,*: 0('$15

FluorJ<+%,*$ #$ &'(,+)*&3*$1 UVW_ Y`aHIZFp ) .*4<: !*$")&#-.> g 1*$&*8.- @-.*( %#*$.3: ,*$ ,(0$@- !+-

%()(? !"$!("('2) t:+":5 W:!0$1$,'(.78 1+@,( "+#!+.#4? 1*8%#- g5 ( Ig5 1*$&*4.$1 @-.*(= ) #(-

0$@,+9.* +% #()("'+9.* t:+": ) )+%#*$ &!+@-)(,$7 !"#$# %#*$.3+ * *,,-.> ,(!+7(.> +"(# !+3("1(.>5 W:!0$1$,'(.7( 7$&' #)-30$ 3+,*$.#,(= <%- &'8@$,*$ t:+": ) )+%#*$ !*',$7 )-,+&* u a=I 1<k0 Ya=I !!1Z5

PIŚMIENNICTWO1 Szajewska H, Socha P, Horvath A i wsp. Zasady żywienia zdrowych nie-

mowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii

i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne Pediatria 2014;11:321-338.

2 ESPGHAN Committee on Nutrition. Breast-feeding: A commentary by the

ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2009;49:112-

125.

3 Michaelsen KF, Weaver L, Branca F i wsp. Feeding and nutrition of infants

and young children. Guidelines for the WHO European Region. WHO regio-

nal publications. European series; No 87.

4 American Academy of Pediatrics. Section on Breastfeeding. Breastfeeding

and the use of human milk. Pediatrics 2005;115:496-506.

5 Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Pietkiewicz A (red.). Karmienie

piersią w teorii i praktyce. Podręcznik dla doradców i konsultantów laktacyj-

nych oraz położnych, pielęgniarek i lekarzy. Kraków, Medycyna Praktyczna

2012.

6 Indicators for Assessing Infant and Young Child Feeding Practices: Part 1 De-

<nitions Geneva, Switzerland: World Health Organization 2008.

7 Bagci Bosi AT, Eriksen KG, Sobko T i wsp. Breastfeeding practices and policies

in WHO European Region Member States. Public Health Nutr 2015;22:1-12.

8 Mikiel-Kostyra K, Mielniczuk H, Wojdan-Godek E i wsp. Żywienie niemowląt

w Polsce w 1997 roku. Pediatria Pol 1999;74:465-471.

9 Zagórecka E, Piotrowska-Jastrzębska J. Żywienie niemowląt – wybrane

aspekty. Pediatr Pol 2007;82:559-566.

10 Zagórecka E, Motkowski R, Stolarczyk A i wsp. Realizacja zaleceń żywienia

uzupełniającego w grupie niemowląt uczestniczących w projekcie badaw-

czym „Nawyki żywieniowe a stan odżywienia niemowląt w Polsce”. Ped Pol

2008;83:136-149.

11 World Health Organization, United Nations Children’s Fund: Protecting, Pro-

moting and Supporting Breast-feeding: The special role of Maternity Servi-

ces. Geneva, Switzerland, World Health Organization 1989;13-18.

12 The Global Criteria for the WHO/UNICEF Baby Friendly Hospital Initiative,

1992.

13 Helwich E, Wilińska M, Borszewska-Kornacka MK i wsp. Program wczesnej

stymulacji laktacji dla ośrodków neonatologicznych i położniczych III pozio-

mu referencyjnego. Standardy Medyczne Pediatria 2014;11:9-16.

14 AMB Clinical Protocol # 3. Hospital Guidelines for the Use of Supplementary

Feedings in the Healthy Term Breastfed Neonate, Revised 2009. Breastfe-

eding Medicine 2009;4:175-181.

15 Section on Breastfeeding. Breastfeeding and the use of human milk. Pedia-

trics 2012;129:e827.

16 Field JC. The Immunological Components of Human Milk and Their EXect on

Immune Development in Infants. J Nutr 2005;135:1-4.

17 Horta BL, Victora CG. Short-term eXects of breastfeeding. A systematic

review. WHO2013 www.apps.who.int/iris/itstream/10665/95585/1/97892

41506120_eng.pdf

18 Horta BL, Victora CG. Long-term eXects of breastfeeding. A systematic

review. WHO 2013 www.apps.who.int/iris/bitstream/10665/79198/1/9789

241505307_eng.pdf

19 Mennella JA, Forestell CA, Morgan LK i wsp. Early milk feeding in\uences

taste acceptance and liking during infancy. Am J Clin Nutr 2009;90:780-788.

20 Mennella JA, Jagnow CP, Beauchamp GK. Prenatal and postnatal \avor lear-

ning by human infants. Pediatrics 2001;107:e88.

21 Guidelines on HIV and infant feeding 2010. Principles and recommenda-

tions for infant feeding in the context of HIV and a summary of evidence.

22 Dennis CL, Jackson K, Watson J. Interventions for treating painful

nipples among breastfeeding women. Cochrane Database Syst Rev

2014;12:CD007366.

23 Dewey KG, Heinig MJ, Nommsen LA i wsp. Maternal versus infant factors

related to breast milk intake and residual milk volume: the DARLING study.

Pediatrics 1991;87:829-837.

24 Fallon A, Van der Putten D, Dring C i wsp. Baby-led compared with schedu-

led (or mixed) breastfeeding for successful breastfeeding. Cochrane Data-

base Syst Rev 2014;31(7):CD009067.

25 McClellan HL, Hepworth AR, Kent JC i wsp. Breastfeeding Frequency, Milk

Volume, and Duration in Mother–Infant Dyads with Persistent Nipple Pain.

Breastfeeding Medicine 2012;7:275-280.

dr hab. n. med. Andrea Horvath

Klinika Pediatrii Warszawski Uniwersytet Medyczny02-091 Warszawa, ul. Żwirki i Wigury 63 A

[email protected]


standardy medyczne

26 Żukowska-Rubik M. Karmienie piersią – technika, zasady i najczęstsze błę-

dy. Standardy Medyczne Pediatria 2010;7:655-664.

27 Mitoulas LR, Kent JC, Cox DB i wsp. Variation in fat, lactose and protein in

human milk over 24 h and throughout the <rst year of lactation. Br J Nutr

2002;88:29-37.

28 Khan S, Hepworth AR, Prime DK i wsp. Variation in fat, lactose, and protein

composition in breast milk over 24 hours: associations with infant feeding

patterns. J Hum Lact 2013;29:81-89.

29 Szajewska H, Shamir R, Mearin ML i wsp. Gluten introduction and the risk 1

of coeliac disease. A position paper by the European Society for Paediatric

Gastroenterology, Hepatology & Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2016

(w druku).

30 www.who.int/nutrition/publications/guiding_principles_compfeeding_

breastfed.pdf

31 www.who.int/childgrowth

32 Alm B, Wennergren G, Möllborg P i wsp. Breastfeeding and dummy use

have a protective eXect on sudden infant death syndrome. Acta Paediatr

2015;14.

33 Task Force on Sudden Infant Death Syndrome, Moon RY. SIDS and other sle-

ep-related infant deaths: expansion of recommendations for a safe infant

sleeping environment. Pediatrics 2011;128:1030-1039.

34 O’Connor NR, Tanabe KO, Siadaty MS i wsp. Paci<ers and breastfeeding:

a systematic review. Arch Pediatr Adolesc Med 2009;163:378-382.

35 Jaafar SH, Jahanfar S, Angolkar M i wsp. EXect of restricted paci<er use

in breastfeeding term infants for increasing duration of breastfeeding.

Cochrane Database Syst Rev 2012 Jul 11;7:CD007202.

36 www.nhmrc.gov.au/

37 Szajewska H, Horvath A, Koletzko B i wsp. EXects of brief exposure to water,

breast-milk substitutes, or other liquids on the success and duration of bre-

astfeeding: a systematic review. Acta Paediatr 2006;95:145-152.

38 Flaherman VJ, Aby J, Burgos AE i wsp. EXect of Early Limited Formula on Du-

ration and Exclusivity of Breastfeeding in At-Risk Infants: An RCT. Pediatrics

2013;131:1059-1065.

39 Häggkvist AP, Brantsæter AL, Grjibovski AM i wsp. Prevalence of breast-fe-

eding in the Norwegian Mother and Child Cohort Study and health servi-

ce-related correlates of cessation of full breast-feeding. Public Health Nutr

2010;13:2076-2086.

40 Jenik AG, Vain NE, Gorestein AN i wsp. Paci<er and Breastfeeding Trial Gro-

up. Does the recommendation to use a paci<er in\uence the prevalence

of breastfeeding? J Pediatr 2009;155:350-354.

41 Kramer MS, Chalmers B, Hodnett ED i wsp. PROBIT Study Group (Promotion

of Breastfeeding Intervention Trial). Promotion of Breastfeeding Interven-

tion Trial (PROBIT): a randomized trial in the Republic of Belarus. JAMA

2001;285:413-420.

42 Kair LR, Kenron D, Etheredge K i wsp. Paci<er restriction and exclusive bre-

astfeeding. Pediatrics 2013;131:e1101-1107.

43 Chantry CJ, Dewey KG, Peerson JM i wsp. In-hospital formula use increases

early breastfeeding cessation among <rst-time mothers intending to exc-

lusively breastfeed. J Pediatr 2014;164:1339-1345.

44 Tarrant M, Lok KY, Fong DY i wsp. EXect of a hospital policy of not accep-

ting free infant formula on in-hospital formula supplementation rates and

breast-feeding duration. Public Health Nutr 2015;18:2689-2699.

45 American Academy of Pediatrics. The transfer of drugs and other chemicals

into human milk. Committee on drugs. Pediatrics 2001;108:776-789.

46 Hale Th W. Medications and mothers’ milk. 15th Edition. Hale Publishing

2012.

47 Nehring-Gugulska M, Królak-Olejnik B. Farmakoterapia w okresie laktacji.

W: Karmienie piersią – podręcznik. KUKP 2006.

48 Sachs CH. The Transfer of Drugs and Therapeutics Into Human Breast

Milk: An Update on Selected Topics. www.pediatrics.org/cgi/doi/10.1542/

peds.2013-1985.

49 Borszewska-Kornacka MK, Rachtan-Janicka J, Wesołowska A i wsp. Stanowi-

sko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń żywieniowych dla kobiet w okresie

laktacji. Standardy Medyczne Pediatria 2013;10:265-279.

50 Jarosz M (red.). Normy Żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja. IŻŻ

2012.

51 Płudowski P, Karczmarewicz E, Bayer M i wsp. Practical guidelines for the

supplementation of vitamin D and the treatment of de<cits in Central Euro-

pe - recommended vitamin D intakes in the general population and groups

at risk of vitamin D de<ciency. Endokrynol Pol 2013;64:319-327.

52 National Health and Medical Research Council, Iodine supplementation for

pregnant and breastfeeding women. Canberra: Commonwealth of Austra-

lia 2010.

53 Azizi F, Smyth P. Breastfeeding and maternal and infant iodine nutrition. Clin

Endocrinol 2009;70:803-809.

54 Domellöf M, Braegger C, Campoy C i wsp. ESPGHAN Committee

on Nutrition. Iron requirements of infants and toddlers. J Pediatr Gastroen-

terol Nutr 2014;58:119-129.

55 Pieskaczyńska A, Dobrzańska A. Pro<laktyka niedoboru żelaza u dzieci

– standard postępowania. Standardy Medyczne Pediatria 2011;8:100-106.

56 Braegger C, Campoy C, Colomb V i wsp. ESPGHAN Committee on

Nutrition. Vitamin D in the healthy European paediatric population. JPGN

2013;56:692-701.

57 EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies. Scienti<c opinion

on nutrient requirements and dietary intakes of infants and young children

in the European Union. EFSA Journal 2013;11:3408.

karmienie piersią. stanowisko polskiego towarzystwa ... · standardy medyczne /pediatria 2016 t....

Documents