1

Karol Szymanowski – życie i twórczość.

Nowe prądy i kierunki, jakie pojawiły się w muzyce europejskiej na początku XX w., z trudem i wielkim opóźnieniem docierały do Polski. Społeczeństwo polskie niechętnie, a nawet wrogo reagowało na wszelkie nowości zagraniczne w dziedzinie kultury muzycznej. Panowało przekonanie, że prostota i swojskość stanowią o narodowej odrębności muzyki polskiej. Krytycy i działacze kulturalni nie rozumieli, że tylko opanowanie najnowocześniejszych środków techniki kompozytorskiej i przetworzenie ich w duchu narodowym może podnieść muzykę polską do wyżyn reprezentowanych w muzyce przez takie narody, jak Francja, Rosja, Niemcy czy Austria. Intuicja artystyczna, poparta nie-zwykłym talentem, wskazała Karolowi Szymanowskiemu właściwą drogę. Przebył ją w twórczym osamotnieniu, zdobywając gorzką niestety sławę: zasłużone uznanie za granicą przy niemal kompletnym niezrozumieniu w kraju rodzinnym.

Karol Szymanowski urodził się 3 października 1882 r. w Tymoszówce na Ukrainie, w średnio zamożnej polskiej rodzinie ziemiańskiej. Rodzina Korwin-Szymanowskich (bo tak brzmiało pełne nazwisko kompozytora) należała do bardzo starych rodów mazowieckich; jego historia datuje się od początków XVI stulecia, a samo nazwisko pochodzi od miejscowości Szymany w powiecie szczuczyńskim (obecne województwo małopolskie). Środowisko, w którym się wychował, wybitnie sprzyjało rozwojowi jego talentu. Cała bliższa i dalsza rodzina Szymanowskich składała się z osób bardzo muzykalnych, toteż muzyka stale rozbrzmiewała w domu rodzinnym Karola. Choroba nogi, której nabawił się w czwartym roku życia (do końca życia lekko utykał), uniemożliwiała mu branie udziału w wielu zabawach ruchowych z licznym rodzeństwem. Przebywające w Tymoszówce guwernantki dbały o wykształcenie chłopca, który systematycznie pogłębiał swoją wiedzę (szczególnie praktyczna okazała się później płynna znajomość języka francuskiego i niemieckiego) i co za tym idzie kontakt z literaturą poznawaną bez pośrednictwa tłumacza. Zainteresowania chłopca koncentrowały się więc głównie na muzyce i zabawach z nią związanych. Już w dzieciństwie przyswoił sobie najcenniejsze dzieła muzyczne z utworami Bacha, Mozarta i Beethovena na czele. Regularną naukę muzyki rozpoczął mniej więcej w siódmym roku życia pod kierunkiem ojca. Stanisław Szymanowski był wielkim patriotą i koneserem sztuki, niemal ślepo wpatrzonym w muzyczny talent syna, a owo uwielbienie

2

miało również praktyczne przełożenie w postaci kopiowania rękopisów młodziutkiego twórcy. Matka kompozytora Anna wywodziła się z kurlandzkiej rodziny baronów von Taube, której część uległa spolszczeniu, porzucając tradycyjny w tamtych stronach luteranizm1 na rzecz religii katolickiej. Szymanowski miał czworo rodzeństwa - trzy siostry i brata. Wszyscy pasjonowali się sztuką: najstarsza siostra Anna (Nula) skończyła Akademię Sztuk Pięknych, a starszy brat Feliks był pianistą, oraz uzdolnionym, choć nigdy nie zrealizowanym w pełni kompozytorem muzyki rozrywkowej. Młodsze siostry wykazywały również spore artystyczne zainteresowania: Stanisława (Stasia) miała w przyszłości stać się śpiewaczką, a najmłodsza Zofia (Zioka) próbowała swoich sił jako poetka i pisarka. Karol Szymanowski uczęszczał wraz z rodzeństwem do szkoły muzycznej w Elizawetgradzie (obecnie Kirowograd ), dokąd cała rodzina przenosiła się na miesiące zimowe. Oprócz wykształcenia ogólnego i umiejętności gry na fortepianie zdobył tam Szymanowski pewne wiadomości z teorii muzyki.

Tymoszówka – rodzinna miejscowość Karola Szymanowskiego

Gdy w roku 1901 Karol Szymanowski przyjechał do Warszawy jako 18-letni młodzieniec, w swej tece kompozytorskiej posiadał już wiele utworów, a wśród nich w parę lat później opublikowane fortepianowe Preludia2 op. 1, Pieśni op. 2 do słów Tetmajera3 oraz słynne Etiudy4 op. 4 na fortepian, z których zwłaszcza Etiuda b-moll szybko zyskała uznanie i została później spopularyzowana przez Ignacego Jana Paderewskiego5. W tych młodzień-czych utworach wyraźnie daje się odczuć wpływ Chopina i Skriabina6. W okresie pobytu w Warszawie Szymanowski interesował się żywo muzyką Wagnera7 i Ryszarda Straussa8, pomimo że dzieła tych kompozytorów nie były tu wykonywane jako „zbyt nowoczesne”. Jedyny nauczyciel kompozycji Szymanowskiego, Zygmunt Noskowski, posiadał już przestarzałe — jak na owe czasy — poglądy na muzykę. Powstałe w Warszawie 1 luteranizm – najstarszy nurt wyznana protestanckiego 2 preludium – krótki utwór instrumentalny traktowany dawniej jako wprowadzenie do większej kompozycji 3 Kazimierz Przerwa-Tetmajer – polski poeta tworzący w I połowie XX wieku 4 etiuda – utwór muzyczny przeznaczony do doskonalenia umiejętności gry na instrumencie 5 Ignacy Jan Paderewski – polski wirtuoz gry na fortepianie działający w I połowie XX wieku; również kompozytor i polityk zaangażowany w sprawę odzyskania przez Polskę niepodległości 6 Aleksandr Nikołajewicz Skriabin – rosyjski kompozytor z początku XX wieku 7 Ryszard Wagner – niemiecki kompozytor tworzący w II połowie XIX wieku; autor oper i dramatów muzycznych 8 Ryszard Strauss – niemiecki kompozytor tworzący na przełomie XIX i XX wieku; autor muzyki symfonicznej i dramatów muzycznych

3

kompozycje Szymanowskiego odznaczają się jednak dużą nowoczesnością. Należą do nich między innymi Sonata op. 9 na skrzypce i fortepian oraz Uwertura koncertowa op. 12 na orkiestrę. Wśród utworów fortepianowych Szymanowskiego były m.in. Wariacje9 b-moll i h-moll, a jego pieśni osiągnęły poziom artystyczny niedostępny innym współczesnym kompozytorom polskim. Rok 1905 przyniósł dwa istotne wydarzenia: śmierć ojca oraz pomysł założenia Spółki Nakładowej młodych kompozytorów, która wystartowała pod szyldem "Młodej Polski" w muzyce. Promotorem i w dużej mierze sponsorem grupy stał się książę Władysław Lubomirski, z zamiłowania kompozytor amator. Gdy 6 lutego 1906 r. odbył się w Filharmonii Warszawskiej pierwszy koncert członków Spółki Nakładowej, przedstawiający osiągnięcia utalentowanych młodych kompozytorów (Grzegorz Fitelberg, Karol Szymanowski, Ludomir Różycki i Apolinary Szeluto), opinia pu-bliczna jednogłośnie wysunęła na pierwsze miejsce Karola Szymanowskiego, odkrywając w nim talent niezwykły. Zainteresowanie było tak duże, że koncert musiano powtórzyć.

Karol Szymanowski i Grzegorz Fitelberg

Wyjazd całej czwórki kompozytorów do Berlina stał się początkiem nowego okresu poszukiwań i eksperymentów w twórczości Karola Szymanowskiego. Bardzo ważna pozostała przyjaźń z Fitelbergiem (Ficiem), dyrygentem niemal przez całe swoje życie oddanym sprawie muzyki Szymanowskiego. Do serdecznych przyjaciół Karola Szymanowskiego z okresu warszawskiego, obok Grzegorza Fitelberga, należeli również: słynny wkrótce skrzypek Paweł Kochański oraz wybitny pianista Artur Rubinstein. Odegrali oni także ważną rolę w życiu kompozytora. Lata 1905-1911 to okres nieustannych podróży, mimo nienajlepszej sytuacji materialnej. O ile letnie miesiące konsekwentnie wypełniała praca kompozytorska w domowym zaciszu Tymoszówki, o tyle pozostały czas całkowicie poświęcony był artystycznym wojażom na linii Warszawa - Berlin. Karol Szymanowski nieustannie rozwijał swoje umiejętności ucząc się nowoczesnych technik komponowania. Było to powodem spadku popularności jego muzyki. Publiczność polska chętniej słuchała muzyki pisanej przez kompozytorów posługujących się tradycyjnym stylem 9 wariacje – forma muzyczna, w której temat zaprezentowany na początku utworu poddawany jest różnego rodzaju przekształceniom

4

– jak chociażby Ludomira Różyckiego. Po krytycznym okresie, w którym Szymanowski, bywając często w Berlinie i Lipsku, poddał się wpływom skomplikowanej i przeładowanej polifonią10 muzyki niemieckiej, znalazł kompozytor własną drogę. Początkowym jej etapem była II Symfonia B-dur. II Symfonia Szymanowskiego jest pierwszym wybitnym dziełem orkiestrowym napisanym nowoczesną techniką przez polskiego kompozytora. Wykonana po raz pierwszy w Warszawie w 1911 r., spotkała się z zupełnym niezrozumieniem krytyki i publiczności, nie mogącej pogodzić się z jej nowoczesnym brzmieniem. Inaczej jednak było w Wiedniu, Berlinie i Lipsku, gdzie w parę miesięcy później zyskała bardzo duże uznanie. Szymanowski znalazł się od razu w czołowej grupie awangardowych kompozytorów europejskich. Pokrewnym dziełem — tak pod względem stylu, jak i formy — jest ukończona w r. 1911 II Sonata fortepianowa Szymanowskiego, również dwuczęściowa (I część — allegro sonatowe11, II część — cykl dziewięciu wariacji, z których ostatnia jest fugą12). Oba dzieła zyskały duże uznanie za granicą. II Symfonią dyrygował Grzegorz Fitelberg, a II Sonatę fortepianową włączył do swego repertuaru Artur Rubinstein. Jeden z wybitnych wiedeńskich krytyków pisał z entuzjazmem: „W obu dziełach wypowiada się zupełnie zadziwiający, oryginalny i potężnie swą mocą porywający, w pomysły niezmiernie bogaty talent —inspirowany przez wszystkie możliwe kultury muzyczne, a mimo to idący własnymi drogami...” W trakcie pisania tych kompozycji powstaje szereg nowych pieśni Szymanowskiego, posiadających duże znaczenie w jego twórczości. Obok powstałego jeszcze w czasie studiów w Warszawie zbiorku pieśni do słów Tadeusza Micińskiego13, Szymanowski komponuje teraz nowy zbiór, zawierający 6 pieśni do tekstów tego poety. Ponadto powstają dwa inne zbiory: Barwne pieśni op. 22 do słów różnych poetów (głównie niemieckich) oraz Pieśni miłosne Hafiza op. 24 — zbiór zawierający 6 pieśni do tekstów najwybitniejszego liryka perskiego XIV w., Mohameda Hafiza. Z egzotyczną poezją Hafiza zapoznał się Szymanowski w Wiedniu, gdzie przebywał z Fitelbergiem, ówczesnym dyrygentem opery cesarskiej, w okresie poprzedzającym wybuch pierwszej wojny światowej. Jedynie na lato przyjeżdżał do kraju — do rodzinnej Tymoszówki. W Wiedniu powstaje też pierwsza, 1-aktowa opera Szymanowskiego pt. Hagith, osnuta na tematach biblijnych. Jej bohaterką jest dziewczyna przeznaczona przez kapłanów na ofiarę. Operę tę stworzył Szymanowski w latach 1912–13 z myślą o wystawieniu jej na scenie wiedeńskiej. Pełne luksusu i zbytku życie w Wiedniu dość szybko zakończyło się całkowitą ruiną, a skandalizujące odejście Fitelberga z Opery pogrążyło Szymanowskiego w roku 1913 w poważnych tarapatach finansowych i ciężkiej depresji. Kolejnym ciosem było dokonane rok później w Zakopanem tajemnicze samobójstwo Jadwigi Janczewskiej, przyjaciółki Witkacego. Odbyta wiosną tego samego 1914 roku wspólnie ze Stefanem Spiessem podróż na Sycylię i do Północnej Afryki, która obejmowała Algier, Biskrę i Tunis, była nie tylko

10 polifonia – technika komponowania, w której każdy z głosów muzycznych wykorzystuje niezależną linię melodyczną. 11 allegro sonatowe – forma będąca zwykle pierwszą częścią sonaty – oparta jest na dwóch tematach muzycznych i utrzymana w szybkim tempie. 12 fuga – wielogłosowa, polifoniczna forma muzyczna w której materiał muzyczny tematu naśladowany (imitowany) jest w różnych głosach 13 Tadeusz Miciński – pisarz i poeta polski z przełomu XIX i XX wieku.

5

próbą zapomnienia wcześniejszych bolesnych wydarzeń. Stała się ona jednym z największych doznań estetycznych, a fascynacja światem arabskiej egzotyki co wywarło znaczny wpływ na jego postawę twórczą. Do kraju wrócił okrężną drogą przez Rzym, Paryż i Londyn. W Londynie poznał osobiście światowej sławy kompozytora rosyjskiego Igora Strawińskiego i usłyszał jego najnowsze dzieła. Bardzo nowoczesna twórczość Igora Strawińskiego w oryginalny sposób wykorzystująca folklor rosyjski, silnie oddziałała na dalsze kształtowanie się muzycznego stylu Karola Szymanowskiego. Wybuch I Wojny Światowej zmusił Szymanowskiego do powrotu na rodzinną Ukrainę, która przez pięć lat stała się dla niego schronieniem. W 1916 roku nieco spokojniejsza sytuacja polityczna umożliwiła kompozytorowi podróże po rosyjskim imperium, czego rezultatem były wizyty w Petersburgu i Moskwie. Kolejny rok przyniósł ponowne zaostrzenie napięcia, tym razem spowodowane rewolucyjnym wrzeniem. W oddalonej od głównej linii frontu Tymoszówce i w pobliskim Elizawetgradzie, gdzie spędził Szymanowski lata wojny i rewolucji (1914-19), powstał szereg nowych utworów, skomponowanych pod wpływem wrażeń wyniesionych z ostatniej zwłaszcza podróży. Dzieła te posiadają coraz wyraźniejsze znamiona nowego stylu - impresjonizmu14. Na jego ukształtowanie silnie oddziałały świeżo rozbudzone zainteresowania kompozytora kulturą starogrecką i orientalną15 - stąd nasycenie kolorystyki16 wschodnią ornamentyką17. Krótko potem powstał drugi cykl Pieśni miłosnych Hafiza op. 26 na głos z towarzyszeniem orkiestry. Obejmował on 5 nowych pieśni i 3 zaczerpnięte z cyklu pierwszego. Wreszcie nadszedł dla kompozytora czas na ponowne zmierzenie się z większym składem wykonawczym. Kolejna z kompozycji - III Symfonia, zatytułowana została Pieśń o nocy i zawierała tekst zaczerpnięty ze średniowiecznej poezji perskiej. Powstała w latach 1914-16. Należy ona do najbardziej uczuciowych i barwnych kompozycji Szymanowskiego, trzymających słuchacza w stałym napięciu, oraz stanowi dalszy etap w rozwoju jego stylu. Równocześnie z III Symfonią powstają trzy cykle instrumentalnych utworów programowych18 o zagadkowych tytułach: Metopy, Mity i Maski. Metopy op. 29 to cykl trzech następujących poematów fortepianowych, o tytułach wywodzących się z Odysei Homera: 1. Wyspa syren, 2. Kalipso i 3. Nauzykaa. Pomysł napisania tego dzieła pozostaje w związku z pobytem Szymanowskiego w Palermo na Sycylii, gdzie zwiedzając muzeum oglądał greckie metopy (płaskorzeźby przedstawiające sceny mitologiczne).

14 impresjonizm – kierunek w sztuce początku XX wieku, którego główną cechą jest wyczulenie artysty na kolorystykę. Malarze impresjonistyczni stosowali szeroką skalę kolorów i wykorzystywali w swych obrazach grę świateł. Termin impresjonizm oznacza również nazwę stylu muzycznego, w którym najważniejszym dla kompozytora elementem jest barwa dźwięku (brzmienie instrumentu lub orkiestry). 15 orientalną – inaczej wschodnią 16 kolorystyka – barwa, brzmienie, szata instrumentalna 17 ornamentyka – inaczej zdobienie; w muzyce to stosowanie specjalnych figur muzycznych zwanych ornamentami, które służą zdobieniu linii melodycznej utworu 18 muzyka programowa – to muzyka przedstawiająca treści literackie; utwory programowe często posiadają tytuły odwołujące do konkretnych wydarzeń, dzieł literackich, opowieści lub obrazów.

6

Palermo na starych pocztówkach.

Mity op. 30 są cyklem trzech poematów na skrzypce i fortepian o tytułach: 1. Żródło Aretuzy, 2. Narcyz, 3. Driady i Pan. Tytuł pierwszego poematu wiąże się z grecką legendą o źródle tryskającym na małej wysepce Ortygii w Syrakuzach (Sycylia), nazywanym źródłem Aretuzy. Według legendy bożek Alpeios, zakochany w nimfie Aretuzie, ścigał ją podmorskim tunelem z Grecji aż na tę wysepkę. Tytuł drugiego poematu pozostaje w związku z legendą o pięknym młodzieńcu Narcyzie, który zakochał się w swoim własnym odbiciu w wodzie. Trzeci poemat, Driady i Pan, ilustruje zaloty bożka Pana do leśnych driad (nimf). Motyw ten również zaczerpnięty jest z mitologii greckiej — zgodnie z tytułem całego cyklu: Mity. Równocześnie z tym cyklem (1915) powstał utwór Nokturn i Tarantela op. 28, również przeznaczony na skrzypce i fortepian. Maski op. 34, to drugi po Metopach cykl programowych utworów fortepianowych. Są one muzyczną parodią trzech wybranych postaci — stąd tytuł Maski. O jakie postacie chodzi, mówią nam podtytuły utworu: 1. Szeherezada, 2. Błazen Tantris (Tristan, w przebraniu błazna, na dworze króla Marka) i 3. Serenada Don Juana. Z tych trzech cyklów programowych zwłaszcza Mity zdobyły wkrótce szczególne uznanie, jako dzieło nie ustępujące swą wartością czołowym kompozycjom Debussy’ego i Ravela19. W Mitach wydobył Szymanowski ze skrzypiec maksimum barwności, stwarzając swój własny, oryginalny styl impresjonistyczny. Pomysł napisania utworów skrzypcowych zawdzięczał Szymanowski długotrwałej przyjaźni łączącej go z wybitnym skrzypkiem polskim Pawłem Kochańskim, z którym ponownie spotkał się w r. 1915 w Kijowie. Tutaj, mimo wojny, spędzał zazwyczaj Szymanowski sezony zimowe. Drugim znakomitym dziełem polskiego kompozytora, rozbrzmiewającym wkrótce na estradach całego świata w wykonaniu Pawła Kochańskiego, był powstały w r. 1916, I Koncert skrzypcowy. W dwa lata później również dał Szymanowski dowód swego zainteresowania problemami nowej techniki skrzypcowej, opracowując trzy etiudy Paganiniego20 na skrzypce i fortepian. Oprócz Metop i Masek, do dzieł fortepianowych powstałych w okresie wojennym, należy

19 Claude Debussy [czyt.: klod debisi] i Maurycy Ravel – kompozytorzy francuscy uznawani za czołowych reprezentantów stylu impresjonizmu w muzyce XX wieku. 20 Niccolo Paganini – genialny włoski skrzypek działający w XIX wieku

7

zbiór 12 etiud21 op. 33 oraz III Sonata fortepianowa, stawiająca niezmiernie duże wymagania techniczne przed wykonawcą. Podczas gdy I Koncert skrzypcowy ma jeszcze pewien ukryty program poetycki (inspirowany był, jak się okazało, poezją Micińskiego), to III Sonata fortepianowa oraz bezpośrednio po niej skomponowany I Kwartet smyczkowy22, do programowych utworów już nie należały. Ponadto charakterystyczna dla poprzednio napisanych kompozycji dysonansowość23 ,ustępuje tu miejsca brzmieniom łagodniejszym, pomimo że np. III część wspomnianego kwartetu wykorzystuje równocześnie w poszczególnych głosach różne tonacje. W omawianym okresie twórczości, przypadającym na lata pierwszej wojny światowej, Szymanowski skomponował również szereg dzieł chóralnych i pieśni; wśród nich 6 pieśni pt. Pieśni muezina szalonego do słów Jarosława Iwaszkiewicza24. Jarosław Iwaszkiewicz podjął się także zadania dostarczenia Szymanowskiemu libretta25 do planowanej trzyaktowej opery o tematyce egzotycznej pt. Król Roger, z akcją rozgrywającą się na Sycylii w XII w. Postacie występujące w tej operze nie są postaciami historycznymi, lecz podobnie jak cała fantastyczna jej akcja, tworem poetyckiej wyobraźni autora libretta. Jedną z głównych postaci jest tu Roxana (żona Rogera władcy Sycylii), która wiedziona instynktownym uczuciem, poddała się wraz z całym dworem królewskim urokowi Pasterza - młodego i pięknego przybysza z Indii, głoszącego nową religię, uznającą pełnię rozkoszy życia. Opera Król Roger Szymanowskiego, napisana została już po powrocie do Polski i wystawiona w 1926 r. w Warszawie. Najpopularniejszą arią z tej opery jest Pieśń Roxany, często wykonywana również w wersji skrzypcowej. Król Roger jest ostatnim z dzieł Szymanowskiego będących wynikiem jego zainteresowania kulturą wschodu (arabsko-perską) i antyczną. Pod koniec 1919 Szymanowski na zawsze opuścił rodzinną Ukrainę i w wigilie Bożego Narodzenia przybył do Warszawy. Od tej pory nie miał już nigdy własnego domu. Początek lat dwudziestych był dla Szymanowskiego czasem włączenia się w wir życia publicznego w odradzającym się państwie polskim. Był to też ponownie czas intensywnych podróży. Już w roku 1920 wraz Janem Effenberg-Śliwi ńskim wyjechał do Francji i Anglii. Niezwykle ważnym wydarzeniem, posiadającym decydujące znaczenie dla dalszej twórczości Szymanowskiego, było jego spotkanie z wybitnym muzykologiem, twórcą polskiej muzykologii, Adolfem Chybińskim. Prowadził on badania nad dawną muzyką polską i przejawiał w tym czasie szczególnie głębokie zainteresowanie muzyką ludową, zwłaszcza folklorem podhalańskim. Spotkanie miało miejsce we Lwowie w marcu 1920 r. Profesor Chybiński potrafił zainteresować kompozytora oryginalnością muzyki podhalańskiej, ukazać jej swoiste piękno i entuzjazmem swym wpłynąć na zmianę dotychczasowej postawy twórczej Szymanowskiego wobec rodzimej muzyki ludowej. Jako dojrzały i wybitny kompozytor, władający najbardziej nowoczesnymi środkami techniki kompozytorskiej, mógł teraz - bez obawy zatracenia oryginalności własnego stylu - kontynuować dzieło Chopina: tworzenie muzyki narodowej.

21 etiuda – utwór muzyczny przeznaczony do doskonalenia techniki gry na instrumencie 22 kwartet smyczkowy – zespół składający się z czterech instrumentów – dwojga skrzypiec, altówki i wiolonczeli; również utwór przeznaczony na taki zespół 23 dysonans – ostre współbrzmienie; zestawienie dwóch dźwięków których wspólne brzmienie wydaje się być niezgodne, drażniące, szorstkie, nieharmonijne. 24 Jarosław Iwaszkiewicz – polski poeta tworzący na przełomie XIX i XX wieku 25 libretto – tekst opery

8

W roku 1921 Szymanowski dwukrotnie podróżował do Ameryki, przemieszczając się wraz z Arturem Rubinsteinem z Nowego Jorku przez Boston, Florydę do Hawany. Latem 1921 r., pomiędzy dwiema podróżami do Ameryki, które odbył Szymanowski, powstaje cykl 5 pieśni do słów Juliana Tuwima pt. Słopiewnie. Zgodnie z charakterem wierszy zawartych w tym cyklu, sięgających do korzeni języka polskiego, podejmuje Szymanowski próbę wypracowania jakiegoś prasłowiańskiego stylu muzycznego. Dużą zachętą do eksperymentów w tym zakresie było ponowne nawiązanie kontaktu z przebywającym w Londynie Igorem Strawińskim i poznanie fragmentów jego nowego, jeszcze nie ukończonego baletu pt. Wesele. Równocześnie jednak coraz bardziej pociągała Szymanowskiego muzyka podhalańska — stąd też powstała myśl napisania baletu o tematyce góralskiej. Od pierwszych projektów tego dzieła, które wyłoniły się już w r. 1921, do jego ukończenia miało upłynąć 10 lat. Nadano mu tytuł Harnasie, a opracowaniem scenariusza baletu zajął się młody krakowski poeta, Józef Mieczysław Rytard (ur. 1899). W trakcie oczekiwania na scenariusz i w czasie pracy nad baletem, Karol Szymanowski przebywał często w Zakopanem, gdzie z inicjatywy przyjaciół urządzano dla niego specjalne wieczornice z oryginalną muzyką góralską.

Kapela góralska Obrochtów.

Spośród drobniejszych utworów Szymanowskiego, powstają w latach 1922-23 dwa cykle pieśni: Trzy kołysanki do słów Jarosława Iwaszkiewicza oraz cykl pełnych wdzięku 20 pieśni do słów Kazimiery Iłłakowicz pt. Rymy dziecięce. W ujmujący sposób oddają one atmosferę zabaw dziecięcych. Następne trzy lata, na które przypada początek pracy nad baletem Harnasie, przynoszą dwie niezmiernie wartościowe pozycje: 20 mazurków op. 50 na fortepian, jednoczących w sobie chopinowską formę mazurka z podhalańską melodyką i nowoczesną harmoniką (dało to w wyniku niespodziewane, wysoce artystyczne rezultaty), oraz obszerną kompozycję na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę pt. Stabat Mater. Jej łaciński tekst średniowieczny, przełożony na język polski, opiewa ból i smutek stojącej pod krzyżem Matki Boskiej. Jest to głęboko natchnione arcydzieło muzyczne, które mimo nowoczesności stylu i braku cytatów z muzyki ludowej posiada cechy stylu dawnej muzyki polskiej i ludowy charakter. Do drobniejszych utworów z tego czasu należą: 4 tańce polskie (Polonez, Krakowiak, Oberek i Mazurek), skomponowane na zamówienie angielskiego wydawnictwa, 5 pieśni do słów

9

irlandzkiego poety Jamesa Joyce’a (wym. Dżejmsa Dżojsa) oraz nastrojowa Kołysanka op. 52, na skrzypce i fortepian. II Kwartet smyczkowy (3-częściowy) powstał prawdopodobnie nieco później. Niezależnie od intensywnej pracy twórczej Szymanowski często wyjeżdżał za granicę, zwłaszcza do Paryża, gdzie w r. 1922 odbył się jego pierwszy koncert kompozytorski, ugruntowujący międzynarodową pozycję artysty. Odtąd niejednokrotnie wykonywano w Paryżu jego dzieła. Przebywając tutaj miał kompozytor okazję obserwować rozwój współczesnej muzyki europejskiej. Pod koniec 1926 r. kompozytor otrzymał dwie prestiżowe propozycje pracy - stanowisko dyrektora zaproponowały mu prawie jednocześnie konserwatoria w Kairze i Warszawie. Szymanowski wybrał znacznie mniej finansowo korzystną Warszawę, swoją decyzją narażając się w dodatku dużej części konserwatywnego środowiska muzycznego miasta. Wśród biografów kompozytora panuje powszechna i zgodna opinia, że była to najgorsza decyzja podjęta w jego życiu. Nie był odporny na krytykę, a jego gwałtowne reakcje stały się przyczyną konfliktów. Rok 1927 przyniósł poważne problemy zdrowotne. Kompozytor stał się bardzo znerwicowany. W tym czasie nastąpiła też dłuższa przerwa w pracy kompozytorskiej Szymanowskiego, spowodowana jego działalnością organizacyjno-pedagogiczną. Karol Szymanowski został dyrektorem Konserwatorium Warszawskiego. Dalsze komplikacje zdrowotne stały się przyczyną dymisji ze stanowiska dyrektora konserwatorium. Lekarze zdiagnozowali ostrą formę gruźlicy - pod koniec sierpnia 1929 roku kompozytor zdecydował się na wielomiesięczne leczenie w szwajcarskim Davos. Kuracja sanatoryjna odniosła pozytywny skutek.

Artur Taube i Karol Szymanowski. Sanatorium w Davos. Szwajcaria, luty 1930.

W r. 1930, po przerwie spowodowanej chorobą, został pierwszym rektorem nowo utworzonej Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie. W grudniu 1930 r. Uniwersytet Jagielloński nadaje mu godność doktora honoris causa. Nieco wcześniej, bo w październiku, kompozytor wynajął w Zakopanem - swoim ukochanym miejscu na ziemi - will ę "Atma", która do roku 1936 pełniła w zasadzie funkcję jego domu.

10

Karol Szymanowski. Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa

Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków, 1930 Walka o unowocześnienie metod nauczania i wzbogacenie repertuaru pedagogicznego dziełami muzyki współczesnej, mająca na celu podniesienie poziomu kultury muzycznej i rozszerzenie horyzontów przyszłych absolwentów uczelni, zabrała wiele drogocennego czasu i sił kompozytora. W okresie tych kilku lat Szymanowski napisał zaledwie kilka utworów: Vocalise-Etude na głos i fortepian, 6 pieśni kurpiowskich w opracowaniu na chór mieszany, hymn Veni Creator, skomponowany na uroczystość otwarcia Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie, oraz dwa fragmenty z Litanii do Marii Panny na sopran, chór żeński i orkiestrę. Dobiega również końca praca nad Harnasiami. Obok dwóch cyklów pieśni kurpiowskich (drugi cykl ukończony został w r. 1932 i zawiera 13 pieśni na głos z fortepianem), które są opracowaniem autentycznych kurpiowskich melodii ludowych, balet Harnasie najbliżej związany jest z ludową muzyką. Znaczną większość spotykanych tu melodii zaczerpnął Szymanowski wprost z ludowej muzyki podhalańskiej: część została wprowadzona w postaci oryginalnej, część z pewnymi zmianami, pozostały materiał melodyczny jest artystyczną stylizacją. Podczas wieloletniego pobytu w Zakopanem Szymanowski zżył się z ludem podhalańskim, poznał tajniki jego folkloru i w rezultacie stworzył dzieło niezwykle zwarte, pełne temperamentu, w którym w sposób artystyczny ujął typowe cechy muzyki Podhala. Należy ono do najbardziej postępowych dzieł tych czasów i stało się doskonałym połączeniem ludowej prostoty z nowoczesnością języka muzycznego. Pierwsze estradowe wykonanie Harnasiów odbyło się w Warszawie w 1931 r. pod dyrekcją Grzegorza Fitelberga. Prapremiera sceniczna miała miejsce w Pradze w cztery lata później. Tymczasem stan zdrowia Szymanowskiego stopniowo pogarszał się. Podczas premiery IV Symfonii w Poznaniu 9 października 1932 roku kompozytor, występujący wówczas również w roli pianisty, mógł już tylko szeptać. Brak stałych dochodów, przy jednoczesnej konieczności stałej, finansowej pomocy dla matki i sióstr uczyniły materialną sytuację Szymanowskiego bardzo trudną.

11

W swej ostatecznej wersji balet „Harnasie” został wykonany w r. 1936 w Wielkiej Operze Paryskiej, stając się jednym z najpoważniejszych sukcesów artystycznych Szymanowskiego. W lutym 1937 gardło całkowicie odmówiło posłuszeństwa - Szymanowski nie tylko nie mówił, ale praktycznie nie mógł jeść. Plany leczenia przerwała śmierć w sanatorium w Lozannie 29 marca 1937 roku. Przy umierającym kompozytorze czuwały sekretarka Leonia Gradstein i siostra Stanisława. Uroczysty pogrzeb odbył się na koszt państwa, trumnę przewieziono do Warszawy w wagonie obitym kirem. Po szeregu uroczystości ciało przewieziono do Krakowa, gdzie pochowano je w Krypcie Zasłużonych na Skałce. Pierwszym, który na jego trumnie złożył wieniec z kwiatów, był Ignacy Jan Paderewski.

Willa "Atma" - Muzeum Karola Szymanowskiego. Zakopane.

Do dzieł ostatnich lat życia Szymanowskiego należy napisana w r. 1932 trzyczęściowa IV Symfonia, tzw. Symphonie concertante (wym. sęfoni konsertant), będąca połączeniem formy symfonii i koncertu fortepianowego. Partię fortepianu, traktowanego solowo lub wchodzącego w skład zespołu orkiestrowego, napisał Szymanowski z myślą o sobie jako wykonawcy. Podróże koncertowe po całej Europie, od Madrytu aż po Moskwę, w których występował wykonując partię fortepianową IV Symfonii, przyczyniły się do ugruntowania jego sławy i nieco poprawiły niepomyślną sytuację materialną, w jakiej znajdował się kompozytor w ostatnich latach życia. Drugim wybitnym dziełem tych lat był oparty na motywach podhalańskich Koncert skrzypcowy, poświęcony Pawłowi Kochańskiemu - pierwszemu wykonawcy tego koncertu w Filharmonii Warszawskiej. II Koncert skrzypcowy Szymanowskiego, jest podobnie jak pierwszy, utworem jednoczęściowym. Forma jego wykazuje pewne cechy ronda26. Dominuje w nim nastrój pogody i prężnej siły z typową dla naszej muzyki ludowej nutą radości życia. Ostatnie utwory to skomponowane w 1934 r. 2 mazurki op. 62. Twórczość Karola Szymanowskiego zamyka więc, podobnie jak twórczość Chopina, mazurek.

26 rondo – forma muzyczna której cechą podstawowa jest wprowadzenie stale powracającego refrenu

12

Świadectwem poglądów Karola Szymanowskiego na rolę, jaką powinno odegrać dzieło Chopina w kształtowaniu narodowego stylu muzyki polskiej, są jego słowa skierowane do przyszłych pokoleń:

Twierdzimy śmiało, iż przy całym bezkrytycznym, religijnym prawie kulcie Chopina, bohatera narodowego, nie był on nigdy w całej pełni zrozumiany jako wielki polski artysta, wskutek czego jego bezcenne dzieło pozostało bezpłodne, pozostało wartością samą w sobie, na marginesie niejako dalszej polskiej twórczości muzycznej. Dzieło zaś wielkiego artysty nie przestaje być wiecznym źródłem żywej, twórczej siły wtedy jedynie, gdy zajmie w narodowej świadomości kulturalnej należne mu, najzupełniej określone i pozbawione wszelkiego sentymentalizmu miejsce. Bezsprzecznie najbardziej istotnym zagadnieniem dla przyszłej Młodej Polski w muzyce [...] jest [...] ponowne «odkrycie» Fryderyka Chopina, [...] uświadomienie sobie realne i praktyczne dróg ku niezawisłości polskiej muzyki wiodących, po których nikt po nim pójść nie chciał czy nie zdołał [...].

Dziś wiemy, że pierwszym kompozytorem, który w sposób twórczy nawiązał do tradycji Chopina i zdołał znaleźć drogę dla muzyki polskiej w gąszczu najrozmaitszych prądów i kierunków współczesnych, był Karol Szymanowski. Jego awangardowa27 twórczość, nie ustępująca swą wartością dziełom najwybitniejszych twórców epoki, stała się z kolei drogowskazem dla całego nowego pokolenia kompozytorów polskich. Walkę o nową polską muzykę zapoczątkował Szymanowski, i mimo osamotnienia odniósł wspaniałe zwycięstwo. Dzięki niej nastąpił wkrótce bujny rozwój, stosującej najnowocześniejsze środki wyrazu, współczesnej muzyki polskiej.

Opracowali: Bartosz Wiśniewski i Wiesław Nizio

27 awangardowa - nowoczesna