kavalalı mehmet ali paşa İsyanı ve mısır meselesi

7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi

1/126

KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR

MESELES

Emine EREN

T.C

Eskiehir Osmangazi niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits

Tarih Ana Bilim Dal

Yakna Tarihi Bilim Dal

YKSEK LSANS TEZ

Eskiehir

2008


2/126

T.C.

ESKEHR OSMANGAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Emine EREN tarafndan hazrlanan Kavalal Mehmet Ali Paa syan

ve Msr Meselesi balkl bu alma tarihinde Eskiehir Sosyal

Bilimler Enstits Lisansst Eitim ve retim Ynetmeliinin ilgili maddesi

uyarnca yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak, Jrimiz

tarafndan Tarih Anabilim/Yakna Tarihi Bilim Dalnda Yksek Lisans tezi

olarak kabul edilmitir.

Bakan:

ye: Yrd.Do.Dr. Kamil OLAK

(Danman)

ye:

ye:

ye:

/ / 2008

Enstit Mdr


3/126

iii

ZET

KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELES

EREN, Emine

Yksek Lisans, 2008

Tarih Anabilim Dal

Yakna Tarihi Bilim Dal

Danman: Yrd. Do. Dr. Kamil olak

Osmanl mparatorluunda yaayan dier zmrelerden daha fazla ayrcalk

sahibi olan Rumlar, XVIII. yzyla kadar Osmanl ynetimi altnda yaamaktan

byk bir memnuniyet duymulard. Ancak XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren

zellikle Fransz htilalinin yayd milliyetilik akmnn etkisiyle bu durum deiti

ve Rumlar zellikle kendilerine kar Avrupal devletlerin besledii sempatiyi

grnce Osmanl mparatorluuna kar bamszlk mcadelesi balatt. Rumlarn

1821 ylnda Eflak ve Bodanda balattklar ayaklanmay bastran Osmanl Devleti,

Morada Rumlara kar ayn baary gsteremedi.

Sultan II. Mahmut Moradaki isyan bastramayacan anlaynca, daha nce

Msrda byk yararllklar gsteren valisi Kavalal Mehmet Ali Paadan yardm

istedi. Bab- Alinin, Moradaki isyan bastrmas karlnda Mehmet Ali Paaya

Mora ve Girit valiliklerini vaat etmesine karn, Avrupal devletlerin mdahalesiyle

isyan Osmanl Devletinin mit ettii gibi sonulanmad.

Mora isyanndan kazanl kamayan Mehmet Ali Paa, Mora isyanndaki

hizmetlerine ve masraflarna karlk Osmanl Devletinden Suriyenin kendisine

verilmesini istedi. Osmanl Devletinin bu istei kabul etmemesi zerine, kayplarn

telafi etmek isteyen Mehmet Ali Paa, 1831 ylnda olu brahim Paa komutasndaki

bir orduyu Suriye zerine sevk etti. Bylece Osmanl Devleti yeni bir sorunla, Msr

Meselesiyle kar karya kald. Bu isyana tek bana kar koyamayacan anlayan


4/126

iv

Osmanl Devleti, Rusyann yardm teklifini kabul etmek zorunda kald. Ancak bu

yardm ve arkasndan Rusya ile imzalanan Hnkar skelesi Antlamas, Avrupal

devletlerin Osmanl Devletinin i ilerine daha fazla karmasna neden oldu.

Kavalal Mehmet Ali Paa isyan 15 Temmuz 1840ta toplanan Londra

Konferans ve arkasndan 13 Temmuz 1841de ilan edilen Msr Valilii mtiyaz

Ferman ile zmlendi. Buna gre, Msr valilii babadan oula gemek suretiyle

Mehmet Ali Paaya verildi. Bylece Osmanl Devleti, Akdenizde stratejik neme

sahip olan en zengin eyaletlerinden biri zerindeki etkisini kaybetmi oluyordu.


5/126

v

ABSTRACT

MEHMET AL PASHA REBELLION AND THE EGYPTIAN QUESTION

EREN, Emine

Master of Arts, 2008

Department of History

History of Modern Age

Advisor: Asst. Prof. Dr. Kamil olak

The Greeks (The Rums) of the Ottoman Empire lived gladly and comfortably

under the Ottoman rule having more privileges than the other social groups until the

XVIIIth century. However, from the second half of the XVIIIth century on, this

situation changed due to the nationalist trend caused by the French Revolution.

Having observed the sympathy by the European countries to their nation, the Greeks

started to struggle towards their independence. Although the Ottomans have crushed

the rebellion by Rums in 1821 in Eflk and Bodan, they have been unsuccessful

against the Greeks in Mora.

As soon as he understood that he would not be able to crush the rebellion,

Sultan Mahmut II asked for help from Mehmet Ali Pasha of Kavala, whom he had

greatly benefited as his governor-general in Egypt. Bb- li had promised Mora

and Girit to Mehmet Ali Pasha; but because of the European countries intervention

in it, the rebellion did not come to an end in a way the Ottoman Government

preferred.

Having not been gainful out of the rebellion in Mora, Mehmet Ali Pasha

wanted to compensate it by landing Syria, and an army commanded by his son

brahim Pasha attacked this country. Hence, the Ottoman Government came across a

new problem: the Egyptian question. Not being able to crush this revolt either,

Ottoman Government had to accept Russian help. However, this help and the


6/126

vi

following Hnkar skelesi Treaty concluded with Russia have caused more

intervention of European countries to the internal affairs of the Ottoman

Government.

The rebellion of Mehmet Ali Pasha was resolved via the London Conference

held on July 15, 1840 and the Decree of Privilege of the Governorship of Egypt

(Msr Valilii mtiyaz Ferman) announced on July 13, 1841. The governorship of

Egypt was bestowed upon Mehmet Ali Pasha on the condition that it would pass

from father to son. With this, Ottoman Government lost the effect upon one of their

richest provinces which had a strategic importance in the Mediterranean.


7/126

vii

NDEKLER

ZET ......iii

ABSTRACT ........v

EKLER LSTES .........x

KISALTMALAR LSTES ........xi

NSZ.......................................................................................................................xii

GR1

1. BLM

KAVALALI MEHMET AL PAA

1.1. Hayat ve Kiilii.......4

1.2. Msrda Nfuz Kazanmas ve Msr Valilii.....5

1.3. Msrda Gerekletirdii Reformlar10

2. BLM

KAVALALI MEHMET AL PAA VE RUM SYANI

2.1. Rum syannn Ortaya k ve Avrupa Devletlerinin Tutumu15

2.2. Osmanl Devletinin Durumu ve Kavalal Mehmet Ali Paann Rum

syanna Mdahalesi17

2.3. Navarin Olay ve 18281829 Osmanl-Rus Sava ve Sonucu19


8/126

viii

3. BLM

KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELESNN LKEVRES

3.1. Kavalal Mehmet Ali Paa syan.............27

3.2. Msr Meselesinin lk Evresi...........31

3.2.1. Dou sorunu ve Msr Meselesi31

3.2.2. brahim Paann Suriyeye Taarruzu...........35

3.2.3.Avrupa Devletlerinin Mdahalesi ve Ktahya

Antlamas..40

3.2.4.Hnkar skelesi Antlamas...........52

4. BLM

KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELESNN

KNC EVRES

3.1.1838 Balta Liman Ticaret Szlemesi ve Nizip Sava...........................65

3.2. 1840 Londra Antlamas..........................70

3.3. 1841 Boazlar Szlemesi...........................80


9/126

ix

5. BLM

KAVALALI MEHMET AL PAANIN SON YILLARI, LM VE

SONRASINDA KAVALALI SLALES

5.1. Kavalal Mehmet Ali Paann Son Yllar ve lm.86

5.2. Kavalal Mehmet Ali Paadan Sonraki Dnemde Kavalal Slalesi..89

SONU...94

KAYNAKA..............................................................................................................96

EKLER .....108


10/126

x

EKLER LSTES

Ek 1: Kavalal Mehmet Ali Paa..108

Ek 2: Kavalal Mehmet Ali Paa..............................................................................109

Ek 3: brahim Paa...110

Ek 4: Kavalal Mehmet Ali Paa Hanedan..111

Ek 5: Kavala.112

Ek 6: Osmanl mparatorluu...113

Ek 7: Mehmet Ali Paa ynetiminin kuzey snr.....................................................114


11/126

xi

KISALTMALAR

A.DVN.DVE Bab- Asafi Divan- Hmayun Dvel-i Ecnebiyea.g.e Ad geen esera.g.m Ad geen makaleADTCFD Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi DergisiBOA Babakanlk Osmanl AriviBkz BaknzC Ciltev evirenHAT Hatt- Hmayun TasnifiA slam Ansiklopedisi

.MTZ rade Eyalet-i Mmtaze MsrM Msr radeMMM Mhime-i Msr Mektumis. Sayfass. Sayfa saysS. SayTDVA Trkiye Diyanet Vakf slam AnsiklopedisiTTK Trk Tarih KurumuVol. VolumeYay. YaynY.EE Yldz Esas Evrak


12/126

xii

NSZ

Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi balkl bu almann

temel amac, Osmanl mparlatorluunu temelinden sarsan, bakenti ve hatta

Osmanl hanedann tehdit edebilecek kadar g sahibi olan bir valiye, Msr Valisi

Kavalal Mehmet Ali Paaya ve onun Osmanl mparatorluunun kaderi zerindeki

etkisine daha yakndan bakmak ve daha iyi anlamaya almaktr.

XVII. yzyln sonlarnda Avrupada grlmeye balayan milliyetilik

fikirleri XVIII. yzyl balarnda hareketlilik kazanm, Osmanl Devleti bata olmak

zere ok uluslu devletleri derinden sarsmtr. 1821 ylnda ortaya kan Yunan

isyannn bastrlmasnda Msr Valisi Mehmet Ali Paadan yardm alnm,

ardndan Mehmet Ali Paa Suriyenin kendisine verilmesini istemitir. Osmanl

Devletinin bunu kabul etmemesi zerine Mehmet Ali Paa Suriye zerine yrm,

tarihte Msr Meselesi diye bilinen sorun ortaya kmtr. Bu sorun zellikle

Osmanl Devletinin isyan bastracak gte olmamas ve yabanc devletlerden

yardm almak zorunda kalmas asndan nemlidir. Osmanl Devleti bu sorunu

ancak yabanc glerin yardmyla zebilmitir.

XVIII. yzyl balarnda Osmanl Devletinin durumunu ve Avrupal

devletlerin olaylara mdahalesini gstermesi asndan nem arzeden bu alma

srasnda her konuda ilgisini, bilgisini, yardmlarn ve itenliini benden

esirgemeyen deerli danman hocam Sn. Yrd. Do. Dr. Kamil OLAKa,

almann her aamasnda bana yardmc olan sevgili arkadam Mert ALARa

ve deerli hocalarm Doan ALKA ve Pelin ENZ YZALa, varlklaryla ve

sevgileriyle bana g veren, bugne kadar emeklerini eksik etmeyen ve maddi

manevi yardmlaryla beni ayakta tutan aileme,

En iten teekkrlerimi sunarm.


13/126

1

GR

Msr, batdan Libya, gneyden Sudan, kuzeydoudan srail, kuzeyden

Akdeniz ve doudan Kzldenizle evrili bir kuzeydou Afrika lkesidir. Bulunduu

corafi konumun sonucu olarak tarih boyunca ok byk bir stratejik neme sahip

olmutur. Bu nedenle Msr, en eski alardan itibaren yerleim merkezi olarak

kullanlmtr.

Aslnda ok az ya alan bu blge Nil nehri sayesinde l olmaktan

kurtulmutur. Nil Nehrinin vadisine getirdii bereketli topraklar bu blgeyi tarmsal

adan ok verimli yapmaktadr. Bu nedenle nl tarihi Heredot Msr, Nilin

armaandr. demitir.

Msr, corafi konumu ve stratejik nemi ve dini yaps nedeniyle Osmanllar

tarafndan fethedilene kadar birok devletin himayesi altnda kalmtr. Msrda

Osmanl hakimiyeti ise Sultan Yavuz Selimin 1517de gerekletirdii sefer ve

bunun sonucunda, o srada Msra hakim olan Memluk direniinin krlmasyla

balamtr.

Msr Osmanl eyaletleri ierisinde ekonomik bakmdan en zengin kaynaklara

sahip olma zelliiyle n plana kmtr. Dou-bat ticareti yolu zerinde bulunmas

nedeniyle stratejik bir noktadayd. Ayrca tarmsal verimliliin yannda zengin yeralt

kaynaklarna sahipti.

Msrn sahip olduu bu deerler ve zellikle de Hindistana giden yol

zerinde olmas bu corafyay sadece Osmanl Devleti iin deil bata Fransa ve

ngiltere iin de nemli klyordu. zellikle, ngiltere karsnda doudaki karlarn

korumak isteyen Fransa, ngiltereden daha nce davranp Msr igal etmek iin

sabrszlanyordu. 1798 ylnda Napoleon Bonaparte tarafndan balatlan igal 3 yl

srd. Arkasndan Akkada Cezzar Ahmet Paa komutasndaki Osmanl birliklerine

yenilen Bonaparte 1799 Austosunda Msrdan ayrld. Fransz kuvvetleri de 1801Austos aynda Msr terk etmek zorunda kald.


14/126

2

Fransz igalinden sonra Msrda uzun sre dzen salanamad. Bab- Ali

Msrda yeniden istikrar salamak ve dzeni salamlatrmak iin eitli

giriimlerde bulundu ancak Msrda dzeni salamak ok kolay olmad. Sonunda

Bab- Ali burada dzeni salamak iin kuvvetinden emin olduu Kavalal Mehmet

Aliyi grevlendirdi ve onu Msra vali tayin etti. Mehmet Alinin Msra vali

olmasyla birlikte Msrda yeni bir dnem balam oluyordu.

Kavalal Mehmet Ali Paa, yakna Osmanl ve Msr tarihine damgasn

vuran en nemli ahsiyetlerden biridir. Mehmet Ali Paa, 1805te Osmanl Sultan

tarafndan atanmasndan balayarak 1849a kadar Osmanl Devletinin en byk

eyaletlerinden biri olan Msra valilik yapmtr. Onun idaresi altndaki bu dnem

gerek modern Msr tarihinin, gerekse Osmanl tarihinin en ilgi ekici dnemlerinden

biridir.

Mehmet Ali Paa zekas ve becerisi sayesinde ksa zamanda ykselmi,

nndeki tm engelleri kaldrarak Msrda iktidar mevkiini ele geirmitir. Onun

Msra vali olmasyla Msrda yeni bir dnem balamtr.

Bundan sonra Mehmet Ali Paa var gcyle Msr tam bir dzen iine

sokmaya alm ve o zamana kadar grlmemi lde byk ve hrsl bir reform

program balatmtr. phesiz Msr, onun bu abalarndan byk fayda grm,

ancak bu ayn zamanda lkeye byk bir yk de getirmitir. Mehmet Ali Paann

hakimiyeti sresince Msr yenilik hareketlerini ve hayal krklklarn bir arada

yaamtr.

Mehmet Ali Paann valilii Osmanl tarihi asndan da olduka nemli bir

dnemdir. Mehmet Ali Paa, Rum isyannda Osmanl Sultanna yardm etmesi

karlnda Suriye vilayetlerinin kendisine verilmesini istemi, ancak bu istei

reddedilince Suriyeyi g kullanarak ele geirmeye karar vermitir. Mehmet Ali

Paa bal olduu Osmanl Sultanna kar byk bir isyan balatm ve bu isyan

Msr Meselesi haline dnmtr.


15/126

3

Kavalal Mehmet Ali Paann, Osmanl Devletinin ok kt durumda

olduu bir dnemde sultana kar ayaklanmas, imparatorluun i ilerine karmak

iin frsat kollayan Batl byk glerin eline nemli bir koz vermitir. Mehmet Ali

Paa isyan, Avrupal byk glerin mdahalesiyle uluslararas bir diplomasi sorunu

haline gelmitir. Bir valisiyle bile ba edemeyecek kadar zayf durumda olan

Osmanl Devleti bu sorunu ancak byk glerin mdahalesi ve yardmyla

zebilmitir.

almamzn ilk blm Kavalal Mehmet Ali Paa bal altnda

verilmitir. Bu blmde Mehmet Ali Paann kiilii, Msrda g kazanmas,

valilie ykselmesi ve Msrda gerekletirdii reformlar anlatlmaya allmtr.

Bahsedildii gibi Kavalal Mehmet Ali Paa isyannn temel nedeni, Rum isyannda

Osmanl Devletine yardm etmesi karlnda talep ettii Suriye vilayetlerini elde

edememi olmasdr. Bu yzden Mehmet Ali Paa isyannn arka plan olarak

almamzn 2. Blm Kavalal Mehmet Ali Paa ve Rum syan bal altnda

verilmitir. Bu blmde konuyu daha iyi aklayabilmek asndan ksaca Rum

isyannn ortaya k ve sona ermesi de ele alnmtr. 3. Blmde Mehmet Ali Paa

isyannn ilk evresi; 4. Blmde ise isyann ikinci evresi ve sorunun zm ele

alnmtr. Son olarak 5. Blmde ise, Kavalalnn son yllar, lm ve lmnden

sonra Msrda hkm sren Kavalal hanedan ve bu dnemde yaanan olaylar

ksaca aktarlmaya allmtr.

almada, Mehmet Ali Paa isyan ve Msr Meselesi ile ilgili literatr

kullanld gibi 18771878 yllarnda yaynlanm olan Mecmua-i Muahedat ve

ksmen Babakanlk Osmanl Arivinden elde edilen ariv belgelerine de yer

verilmitir.


16/126

4

1. BLM

KAVALALI MEHMET AL PAA

"Hayatm Msra adadm, bakalarna imkansz grnen ileri baardmsa

bunu ardmdan gelen paalar keyif srsn diye yapmadm. Msrn

ngilizlemesini ve Trkiye'nin Ruslamasn hibir zaman kabul edemem."1

Mehmet Ali

1.1.Hayat ve KiiliiMehmet Ali Kavala'da (Makedonya), Napoleon gibi 1769 ylnda domutur.2

Arnavut olduu yolundaki birok gr yanltr. Mehmet Ali yzlerce yl nce

Arabkir'den Kavala'ya gidip yerlemi bir Trk ailesine mensuptur.3

Babas bekiba brahim Aa'nn 17 ocuu olmu fakat ilerinden sadece

Mehmet Ali yaamtr. ok sevdii babasn erken yata kaybeden Mehmet Ali,

amcas Tosun Aa'nn korumas altna girmi bir sre sonra amcas da hkmet

kararyla idam edilince kimsesiz kalmtr. Mehmet Ali byk skntlar ekmi ve bu

durum amcasn idam ettiren Osmanl Devleti'ne kar byk bir kin beslemesine

neden olmutur.4

Mehmet Ali olduka zeki ve ocukluunda yaam olduu olaylarn etkisiyle

son derece sert mizal idi. Okuryazar olmamakla birlikte alkan, ok cesur, kurnaz,

ak szl ve becerikli olduu iin Kahireye geldikten sonra ksa zamanda kendini

gsterdi.5 Sorumluluklarn alglama konusunda mkemmel bir yetenee sahipti.6

1 Gilbert Sinou, Kavalal Mehmed Ali Paa (Son Firavun), (ev: Ali Cevat Akkoyunlu), stanbul,2004, s.9.2 Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), Ankara, 2003, 194.3 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.5, Ankara, 1995, s.125; inasi Altunda, Mehmed Ali Paa,A, (MEB), C.7, Ankara, 1945, s.566.4 inasi Altunda, Kavalal Mehmed Ali Paa syan, Msr Meselesi (18311841), 1.Ksm,

Ankara, 1988, s.22.5 Armaolu, a.g.e, s.195; Karal, a.g.e, s.125; Ronald T.Ridley, Napoleons Proconsul in Egypt,London, 1998, s.202.


17/126

5

Okuma yazmay 45 yandan sonra rendii sylenir.7

Amcasnn lmnden bir mddet sonra Kavalada ticaretle uraan Leon

isimli biriyle tanm, onun postacln ve simsarln yapm, ttn ticareti ile de

uramtr. Leon, Mehmet Ali zerinde derin etkiler brakm, Mehmet Alinin

Fransaya ve Franszlara olan eilimi bu dnemde balamtr. Mehmet Ali, 18

yanda askerlik hizmetine girmi ve bu meslekte hemen dikkati ekerek

ykselmitir.8

Mehmet Ali, 1787de hamisi olan mutasarrfn araclyla akrabasndan

zengin bir kz ile evlenmi9 bu evlilik neticesinde be olu olmutur.10 Oullarndan

zellikle brahim11, Tosun ve smail sonradan Msrda olduka hret

kazanmlardr.12

1.2. Msrda Nfuz Kazanmas ve Msr Valilii

Napoleon Bonapartenin yakn douda Fransz etkisini artrmak ve

ngilterenin uzak dou smrgelerine giden yolunu kesmek amacyla13 1798 ylnda

Msr igal etmesi Osmanl Devleti ile Fransa arasnda bir mcadele eklinde

kalmam, ngiltere ve Rusyann da katlmalar zerine Akdenize ve Msra intikal

etmitir.14

Napoleonun Msr Seferinin Mehmet Alinin Msrdaki hakimiyeti iin de

6 The Last Khedive of Egypt, Memoirs of Abbas Hilmi II, (Edited by: Amira Sonbol), London,1998, s.171.7 Armaolu, a.g.e, s.195.8Altunda, a.g.e, s.22. Mehmet Alinin ilk olarak Kavala Valisi tarafndan blkba grevinegetirildii syleniyor, bkz: Hassan Hassan, In the House of Muhammad Ali, Cairo, 2001, s.4.9 Hassan, a.g.e, s.5.10 Mehmet Ali ve hanedan iin bkz: Darrell I.Dykstra, Egypt In The Nineteenth Century, Michigan,1979, s.11; Robert Hunter, Egypt Under the Khedives (18051879), University of Pittsburg Press,s.26; Seyyid Muhammed Es-Seyyid, Msr (Osmanl Dnemi), TDV A, C.29, Ankara, 2004, s.569.11brahim Paa hakknda bkz: inasi Altunda, brahim Paa, A (MEB), C.5/2, Eskiehir, 1997,ss.900905.12 A. kr Esmer, Siyasi Tarih, No:12, stanbul, 1994, s.134.13

J. Brugman, An Introduction To The History Of Modern Arabic Literature In Egypt, Leiden,E.J.Brill, 1984, s.4.14 Altunda, a.g.e, s.23.


18/126

6

nemli sonular vardr. Napoleonun 1798de Msr igali Mehmet Aliye burada

hzla ykselme imkan salamtr.15 Napoleonun Msr seferi Osmanl Devletine

cephe alan Klemenleri (Memluklar) ypratm ve bylece yeni bir idareye ortam

hazrlamtr.16 nk Msrda merkezi bir idarenin kurulmasn engelleyen

Klemenler Napoleonla yaptklar savalarda byk kayplar vermilerdir.17

Napoleonun Msr seferi sonucu ortaya kan kargaa ortam Mehmet Alinin vali

olmasna zemin hazrlamtr.18

Mehmet Ali, Franszlara kar yaplan savalarda byk yararllklar

gstermi ve bu sayede komuta mevkilerine kadar ykselmitir.19 Napoleon 1798de

Msr igal edince20 Osmanl Devleti buraya bir ordu gndermi, bu orduya

Kavaladan bir takm cretli askerler de dahil edilmitir. Mehmet Ali, Msr

Napoleon Bonapartenin kuvvetlerinden kurtarmak iin Kavaladan gnderilen

seme erlerle birlikte Kahireye gelmitir.21 Mehmet Ali, Kavala birliklerinin nce

komutan yardmcs, Msra geldikten sonra da komutan olmutur.22 Mehmet Ali,

Msrda Franszlarla mcadele ederken iki ordu arasndaki fark grm, bu bir

taraftan Avrupann ilim ve tekniine ilgi duymasna, dier taraftan da Osmanlya

olan ballnn azalmasna neden olmutur.23

Kavalal, daha sonra Kaptan- Derya Kk Hseyin Paann kuvvetleri

arasnda yer almtr. Ykselmek iin bir askeri kumandann hizmetine girmenin

gerekliliini bilen Mehmet Ali, Kaptan Paann subaylarndan Hasan Aa adnda

15 J.A.R Marriott, The Eastern Question, Oxford, 1971, s.226.16 Altunda, a.g.e, s.23.17 Armaolu, a.g.e, s.195.18 Brugman, a.g.e, s.4,5.19 Armaolu, a.g.e, s.195.20 Napoleon Bonapartenin Msr igali hakknda ayrntl bilgi iin bkz: Enver Ziya Karal, SelimIIIn Hatt- Humayunlar; Ankara, 1999; smail Soysal, Fransz htilali ve Trk-FranszDiplomasi Mnasebetleri (17891802), Ankara, 1999; Enver Ziya Karal, Fransa, Msr ve Osmanlmparatorluu, stanbul, 1938; Ahmet Fuat Mtevelli, Baz Osmanl Belgeleri I Altnda MsraYaplan Fransz Saldrsna Kar Osmanl Devletinin Tutumu, 5.Milletleraras TrkolojiKongresi, stanbul, 1989, ss.459464.21 Karal, Osmanl Tarihi, s.125.22

Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz: Stanford Shaw, Ottoman Egypt In The Age Of The FrenchRevolution, Massachusetts, 1964.23 Armaolu, a.g.e, s.195.


19/126

7

birini arac yapmak suretiyle Kaptan Paaya yaklamtr. Gerekten de Kk

Hseyin Paann gerek Msrda iken gerekse daha sonralar Mehmet Aliyi

koruduu bilinmektedir. Mehmet Ali daha ilk anlardan itibaren askeri snflar

arasnda kendini gstermeye ve giderek yaylan bir hret kazanmaya balamtr.

Msra geliinden ksa bir sre sonra Msrn halkn, lkeyi, askeri kuvvetleri,

Msrn politik durumunu kavramtr. Bundan sonra adm adm ilerleyerek Msrda

siyasi otoriteyi ele geirecektir.24

Napoleon Msrdan ayrldktan sonra Osmanl Devleti Msrda disiplinli bir

ynetim kurmak istedi, bunun iin de hala etkileri devam eden Klemen Beylerini

ortadan kaldrmak gerekiyordu. Bab- Ali bu sebeple Hsrev Paay Msra vali

tayin etti ancak Hsrev Paa duruma hakim olamad.25

Bab- Ali bir sre sonra btn olup bitenlerde Mehmet Alinin parma

olduunu anlad.26 Bundan sonra Mehmet Ali Cidde Valisi yaplarak Msrdan

uzaklatrlmak istendiyse de baarl olunamad.27 Mehmet Ali, bundan sonra tm

zekasn ve enerjisini Msrda idareyi eline almak iin kulland.Mehmet Ali, Msrn son valileri Hsrev, Tahir, Ali ve Hurit Paalar

bertaraf ettikten sonra28 Msrda idareyi eline almay baard.29 Bab- Ali 9 Temmuz

1805 tarihinde yllk vergi demek ve Hicazdaki Vahhabilerin30 isyann bastrmak

artyla Mehmet Aliyi Msra vali tayin etti.31 Bylece Mehmet Ali Bab- Ali

24

Atilla etin, Kavalal Mehmed Alinin Msr Valilii, stanbul, 1998, s.29,30.25 Armaolu, a.g.e, s.195.26Ayrntl bilgi iin bkz: inasi Altunda, Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paann, SuriyeyeTecavznden Evvel Suriye lerine Mdahale Ettiini Gsteren Bir Takrir, Tarih Vesikalar,I/1(16), Austos 1955, ss.1618.27 etin, a.g.e, s.112.28 Kavalal Mehmet Ali Paa, Msrda vali olabilmek iin Msrn ileri gelen paalarn ortadankaldrmtr. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz: etin, Kavalal Mehmed Alinin Msr Valilii,stanbul, 1998.29 Altunda, a.g.e, s.24. Ulema ve Msrn ileri gelenleri de Bab- Aliye Hurit Paann grevindenalnarak Mehmet Ali Paann onun yerine atanmasn isteyen bir dileke sunmulardr. Bu konudabkz: Muhammed H.Kutluolu, TheEgyptian Question, stanbul, 1998, s.36.30 Vahhabilik, 10.yzylda Medinede ortaya km ve esas olarak Necitteki Suudiler arasnda

yaylmt. Bkz: Armaolu, a.g.e, s.197.31 Kutluolu, The Egyptian Question, s.458. Mehmet Ali, vefatna kadar (1849) Msra valilikyapmtr. lmnden sonra valilie torunu Abbas Paa gemitir. Bkz: Sleyman Kani rtem,


20/126

8

tarafndan Paa olarak tannd ve valilii onayland.32

Mehmet Ali Paa, tannmasna neden olan ve Padiah nezdinde kendisine

byk itibar kazandran ilk askeri baarsn 1807de skenderiyeyi igal eden

ngilizlere kar kazanmtr.33 Osmanl Devleti ngiltereye sava ilan etmiti ancak

ngiliz tehlikesine kar en kk bir tedbir almaktan da yoksundu. ngiliz

donanmas Msr sahillerini abluka altna almt. Bu srada patlak veren Rus sava,

Osmanl Devletini Msr karsnda aresiz brakmt. Fakat Mehmet Ali Paa

gcn ortaya koyaca ordusunu kurmutu bile. Byk bir cesaretle ngilizlerin

karsna kt ve ngilizleri Nisan aynda Reitte byk bir yenilgiye uratt. Yani

Msr, Mehmet Ali Paann direnii ve enerjisi sayesinde kurtulmutu. Mehmet Ali

Paann bu baars zerine stanbulda tutulmakta olan brahim Paa Msra

gnderildi. Bab- Alinin Mehmet Ali Paaya olan gveni byk lde artmt.

Neticede o ana kadar donanma tarafndan ynetilmi olan Msrn sahil ksmlar da

Mehmet Ali Paaya brakld.34

Msr Valisi olarak atanmasna ramen her an bu vazifeden

uzaklatrlabileceinin farknda olan Mehmet Ali Paa kendi idaresinin geleceini

emniyet altna almak maksadyla gl bir merkezi idare, askeri ve iktisadi yap

oluturmak iin gerekli tedbirlere bavurmutur. Byle bir politika takip etmesinde

Bab- Alinin kendisine bak tarznn da nemli bir rol vardr. Bab- Ali, Mehmet

Ali Paann valiliini isteksiz bir biimde kabul etmi ve bu tavrn gizlemekten de

kanmamtr. Ayrca Mehmet Ali Paa Vahhabilere kar harekete gemesi iin

srekli olarak uyarlmtr. Ancak o, ilk i olarak Memluk beylerini ortadan

Osmanl Devletinin Msr, Yemen, Hicaz Meselesi,stanbul, 1999, s.29. Mehmet Alinin halefleride kendilerine vasiyet edilmi olan siyasi, idari kurallar devam ettirmeyi tercih etmilerdir. OnlarnMsrn gelime srecini devam ettirmek ve yabanc mdahalesinden kaynaklanan politiktehlikelerden kanma abalar Msr siyasi tarihinin nemli blmn oluturur. Bkz: F.RobertHunter, Egypt Under Muhammed Alis Successory, The Cambridge History Of Egypt, vol.2,Cambridge, 1998, s183. Ehud Toledano, Mehmet Alinin varislerinin, Paa iktidarda olduu dnemdedahi Msrl Osmanllar adyla elit bir tabaka oluturduunu belirtir. Ehud R.Toledano, State AndSociety In Mid-Nineteenth Century Egypt, Cambridge, 1990, s.16.32 John Marlowe, A History of Modern Egypt and Anglo-Egyptian Relations (18001956),

Connecticut, 1965, s.32.33 Altunda, A, C.7, a.g.m, s.567.34 Altunda, a.g.e, s.25,26.


21/126

9

kaldrmak iin harekete gemitir.35

17.yzylda Osmanl Devletinin duraklama dnemine girmesiyle Msrda

Memluklar baskn bir politik g olarak belirmi ve Osmanl valilerinin askeri ve

ekonomik gcn azaltmlard.36 Fransz igali bir anlamda Mehmet Ali Paaya

temiz bir sayfa amt. Mehmet Ali Paa bu frsat Memluk gcnn son kalan

ksmn da yok etmekte kulland. Liderlerini 1811de Kahire kalesinde toptan

katletti.37Bylece Mehmet Ali Paa, Klemenleri tamamyla ortadan kaldrm oldu.Bu olaydan Mehmet Ali Paann azmini ve iradesini anlamak, hakimiyeti ele

geirmek iin sarf edebilecei kuvvet ve enerjiyi grmek mmkndr.38

Bir sre sonra Bab- Ali, Kavalalnn Klemenlerden daha tehlikeli olduunu

anlamt. Fakat 1806da Rusyayla balayan ve alt yl devam eden savatan dolay

Mehmet Ali Paa serbest kalm, Msrdaki hakimiyetini pekitirmiti. Artk

Mehmet Ali Paay Msrdan uzaklatrmak zor bir i haline gelmiti.39

Mehmet Ali Paann Bab- Ali nezdindeki hretini salayan bir dier

baars da Hicazda uzun zamandr sregelen Vahhabi hareketini bastrmasdr.40

Mehmet Ali Paa, Klemenlerin otoritesini krdktan sonra Vahhabilere kar

harekete geti. Vahhabiler, Osmanl Devletine tabi olmalarna ramen Riyad

bakent yapp, kontrollerini Medine ve Yemene kadar geniletmilerdi. Mehmet Ali

Paa Vahhabi mcadelesini olu Tosuna brakmt. Tosun ve brahim Paalar

Vahhabileri kontrol altna almakta zorlandlar. brahim Paa 1819da Neciti igal

ederek Necit Sultan Abdullah esir alarak stanbula gnderdi. Dier Vahhabi

liderleri de Msra getirildi.41

35 M. Hanefi Kutluolu, Mehmed Ali Paann Suriye Seferi ncesi Bu Blgeye Ynelik Politikasve Seferin Geri Plann Oluturan Unsurlar, Tarih Enstits Dergisi, (Prof. Dr. M. Mnir AktepeyeArmaan), stanbul, 1997, s.458.36 Kutluolu, The Egyptian Question, s.19.37Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, (ev: Yasemin Saner Gnen), 4. Bask,stanbul, 1999, s.55.38 Altunda, a.g.e, s.26.39

Altunda, a.g.e, s.25.40lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, 2006, s.53.41 Armaolu, a.g.e, s.197.


22/126

10

Mehmet Ali Paa Vahhabilere kar byk bir baar kazand.42 Bu baars,

Mehmet Ali Paann btn slam aleminde byk bir hret sahibi olmasna neden

oldu. Hicazn idaresi brahim Paann eline geti ve bundan sonra da Mehmet Ali

Paann nfuzu btn Arabistana yayld.43 Klemenleri ortadan kaldrmas ve

Vahhabi isyann bastrmas Msr paasnn kuvvetini ortaya koyuyordu. Gerekte

paann gc Msrda kurmaya balad yeni dzenden ileri geliyordu.

1.3. Msrda Gerekletirdii Reformlar

Mehmet Ali Paa rakiplerini ortadan kaldrarak tm siyasi ve ekonomik gc

kendi elinde toplayarak blgedeki en byk siyasi g haline gelmi, bylece

tannma hakkn elde etmitir. Mehmet Ali Paa, bu gpta edilecek fakat bir o kadar

da tehlikeli olan makam kullanarak o tarihe kadar grlmemi lde hrsl bir

slahat program balatmtr. Onun slahatlar Batdaki rneklerden esinlenmi ve

Avrupal uzmanlarn rehberliinde gereklemitir. Islahatlar orduyu temel alsa da,

Mehmet Ali Paaya Modern Msrn kurucusu44 unvannn verilmesine neden

olan ekonomik, sosyal ve kltrel yenilikleri de iermektedir.45

Mehmet Ali Paann Msra vali olmasyla gerek Msr gerek Osmanl

tarihine etkisi bakmndan yeni bir devir balamtr.46 Lamartinein deyiiyle bu

dahi macerac47 ksa srede Msrda idari, iktisadi, kltrel ve sanatsal alanda

byk baarlar gstermitir.48

42 Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C.6,dal Neriyat, stanbul, 1993, s.2798.43. Hakk Uzunarl, Sultan II. Mahmudun Msr Valisi Mehmet Ali Paaya Gndermi OlduuBeyaz zerine Hatt- Hmayunu, Belleten, C.XXV/98, Ankara, 1961; s.249; Altunda, a.g.e, s.28.44 Kavalal Mehmet Ali Paa, Msrda eitim, kltr, ekonomi gibi pek ok alanda birok faaliyetgerekletirmitir ve bu almalar sayesinde Mehmet Ali Paa modern Msrn kurucusu olarakbilinmektedir. Hatta bu konuda yazlm baz kitaplar da vardr. Bkz: Henry Dodwell, The Founderof Modern Egypt, Cambridge, 1931.45 Toledano, a.g.e, s.6.46 etin, a.g.e, s.109.47 Sino, a.g.e, s.9.48 Ayrntl bilgi iin bkz: M.Akif Kirei, Mehmet Ali Paa Dneminde (18051848) Msrda

Modernleme Hareketleri, Trk Yurdu, C.1920, S.148149, Aralk 1999-Ocak 2000, ss.6167.,Mehmet Ali Paann Msrdaki iktisadi faaliyetleri iin ayrca bkz: Rouven Aharoni, The PashasBedoin, Routledge, 2007, ss.119-122.


23/126

11

Mehmet Ali Paa bir ulusun kalknmas iin aydnlarn ve bilim adamlarnn

nemini anlam, bu sebeple eitime de byk nem vermitir.49 Mehmet Ali Paa

geleneksel eitim sistemini adalamaya zorlam, Msr aydnlarn Bat kltrne

amtr. lk Msrl aydnlar, Rifa al-Tahtavnin ynlendirmesiyle 1826 ylnda

Fransaya gelmi, al-Tahtav Fransadan byk lde etkilenmitir. Mehmet Ali

Paa, Fransz teknisyenlere de arda bulunmu, Clot Bey tp iin, Albay Sve

(gelecein Sleyman Paas) ordu iin, Linant de Bellefonds barajlar ve kanallar iin

gelmilerdir.50

Hi phesiz Paann Msrn kalknmas iin yapt en nemli

hizmetlerden biri de byk sayda ve her derecede at okullardr. Bu okullarda

Avrupa eitim sistemi uygulanmtr. lk yksek okul, 1816 ylnda kalede alan

Hendese mektebidir. htiya artnca 1834te Bulakta Mhendishane kurulmutur.

Msrn tarihi, kltr ve sosyal durumu hakknda nemli bilgiler veren Dr. Clot

Beyden yararlanlarak 1827 ylnda Tbbiye kurulmutur. Bu okullara Fransz

hocalar getirilmi, dersler Franszca okutularak Arapaya tercme edilmitir. Daha

sonralar eczac, ebe, lisan, maden, muhasebe, sanat, ziraat ve veteriner okullar

almtr.51 Ak fikirli bir insan olduu iin Avrupaya renci gndermeyi dine

aykr grmemitir. Her alanda bilgi sahibi olmak iin genler Avrupann eitli

memleketlerine en ok da Fransaya gnderilmilerdir.52 Bu genler Avrupada

eitim grdkten, Avrupann ilim ve tekniini rendikten sonra Msra geri

dnm ve burada evirmen, retmen, subay, memur vs. olarak almaya

balamlardr.53

Ancak en nemlisi modern bir ordu oluturmutur. Mhendisler, fizikiler ve

ordu iin teknik eleman yetitirmek amacyla Kahirede Avrupa eitim sistemine

hazrlk ve zel okullara dayal bir eitim sistemi oluturmutur.54 Mehmet Ali Paa,

49The Last Khedive of Egypt, s.171.50 Robert Mantran, Dou Sorununun Balanglar (17741839), Osmanl mparatorluu Tarihi,(ev: Server Tanilli), stanbul, 2007, C.2, s.40.51 Altunda, A, C.7, a.g.m, s.575.52

Karal, a.g.e, s.127.53 Dykstra, a.g.e, s.13.54 Hunter, Egypt Under the Khedives, s.17.


24/126

12

Osmanlnn ve Avrupann tehlike iinde olduu bir dnemde Msrda iktidara

gelmitir. Bu durum Mehmet Ali Paann iktidar mevkiinde ykselmesini ve

istediklerini kolaylkla uygulayabilmesini salamtr.55

Mehmet Ali Paa, tm abasn Msr tam bir dzen iine sokmaya harcam

ve hrsl bir reform program balatmtr. Ynetimde disiplini salayan Mehmet Ali

Paa, pek ok alanda kalknma giriimlerinde bulunmutur. Bayndrlk ileri

yapmtr.56 Valilii sresince Msra uzmanlar getirtmi ve bu uzmanlar yardmyla

kuvvetli ve modern bir ordu kurmutur. Bu suretle Msrda orta dounun en nemli

askeri glerinden birini oluturmutur. Msr ordusu, Suriye, Fas, Trablus, Bonak

ve Arap kkenli 100.000den fazla askerden olumaktayd.57 Ayn zamanda ok

gl bir donanma da oluturmutu. Mehmet Ali Paa donanmasnn bykl

hakknda 24 Temmuz 1827de olu brahime yazd bir mektupta:

Olum, Allahn yardmyla slam dnyasnda sahip olunan en gl

donanmann hakimiyiz. demitir.58

Msrn yeni paas kendi sahasn modernletirmek iin tm gcyle

abalamtr. phesiz ki Msr, onun bu abalarndan byk fayda grmtr.

Mehmet Ali Paann, Msr modernletirme abas lkeye byk bir yk getirmi

fakat onun balatt yenileme hareketleri lmnden sonra da etkili olmaya devam

etmitir.59

Mehmet Ali Paa, dnyann en verimli lkelerinden birine sahip olmu,

angaryaya alm bir millete hkm srmeye balamt. Bu durum Mehmet Ali

Paann hzla ykselmesinde etkili olmutur.60 Mehmet Ali Paa, Nil nehrinin

55 Altunda, a.g.e, s,25.56 Armaolu, a.g.e, s.196.57 Arthur Goldschmidt, JR, Modern Egypt (The Formation of a Nation-State), Colorado, 1988,s.19. Jean and Simonne Lacouture, Egypt in Transition, London, 1958, s.55te ise 200.000 kiilikulusal bir ordudan sz edilmektedir.58 Kutluolu, The Egyptian Question, s.46.59

Brugman, a.g.e, s.5.60Altunda, a.g.e, s.25. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz: inasi Altunda, Kavalal Mehmet AliPaann Suriyede Hakimiyeti Esnasnda Tatbik Ettii dare Tarz, 30 Sayl Belletenden Ayr


25/126

13

bereketini kullanmay da bilmitir. Nilden skenderiyeye alan Mahmudiye kanal

ile sulama ileri dzenlenmitir. Klemen ve vakf topraklarna el konarak ziraatte

rn vergisi kabul edilmitir. Ziraatte pamuk ekimi n plana alnm Msr, pamuk

reten balca memleketlerden biri haline gelmitir. Afyon, pirin ve hububat

ekimine byk nem verilmitir.61 Bunlarn yan sra ipekilikte de byk bir baar

salanmtr. Suriyeden getirtilen usta iiler ile ksa zamanda milyonlarca dut aac

yetitirilmi ve 18321833 yllar arasnda 12.000 okka ipek elde edilmitir. eker

kam, zeytin, keten ve kenevir ekimine de byk nem verilmitir. Msr, bylece

ziraat bakmndan byk bir gelime gstermitir.62

Ziraate paralel olarak endstride de byk gelime gereklemi, iplik, bez,

eker ve alkol fabrikalar Msr ekonomisine yeni bir boyut kazandrmtr. Yaplan

reformlar sonucunda Msrn gelirleri hzla artmtr. Mehmet Ali, Msr paas

olduu srada Msrn ekonomik geliri 13 bin keseydi. Onun valiliinin ikinci

ylnda bu say 18 bin keseye, daha sonra da 400 bin keseye kadar ykselmitir. 63

Mehmet Ali Paa ekonomide ve ticarette her eyi tekeli altna alarak bir eit

devlet sosyalizmi tesis etmitir. ngiltere Dileri Bakan Palmerston, sonralar biraz

da abartarak yle demitir:

Mehmet Ali Msr halkn, zengin ve fakir olmak zere iki snfa ayrmtr.

Zengin snf bizzat kendisi, fakir snf ise Msr halkdr.64

Mehmet Ali Paa paras ve gc sayesinde kendisine pek ok taraftar

bulmutur. Padiah zerinde etki sahibi olan devlet adamlarna, ulemaya ve eyhlere

her trl vesileyle para yardmlarnda bulunmutur. Mora isyannda gl ordusu ve

donanmasyla padiahn yardmna komu, btn bu almalar sayesinde slam

Basm, Ankara, 1944, ss.231243. Ayrca bkz: Hunter, Egypt Under the Khedives, University ofPittsburg Press.61 Karal, a.g.e, s.127.62

Altunda, A, C.7, a.g.m, s.576.63 Karal, a.g.e, s.127.64 Armaolu, a.g.e, s.196.


26/126

14

dnyasnda byk bir sevgi ve sayg, Hristiyan dnyasnda da hayranlk

uyandrmtr.65

65 Karal, a.g.e, s.128.


27/126

15

2. BLM

KAVALALI MEHMET AL PAA VE RUM SYANI

2.1. Rum syannn Ortaya k ve Avrupa Devletlerinin Tutumu

Osmanl mparatorluu'nda Rumlarn bamszln kazanmas

imparatorluun paralanma srecinin balangcn oluturmaktadr. Rum isyan

ulusal nitelikte bir ayaklanmayd. Rumlar 19.yzylda bir ulus oluturma bilinciyle

Osmanl Devleti'ne kar ayaklanmlardr.66

Rum isyannn ortaya kmasnda 1789 Fransz htilali'nden sonra ortaya

kan milliyetilik, hrriyetilik akmlarnn etkisi byktr.67 syan rgtleyen

1814 ylnda Odessada kurulan Filiki Eterya Derneidir.68 Filiki Eterya, Rum

isyanlarn hazrlayan gizli bir cemiyettir. rgt 1820'den itibaren Osmanl

mparatorluu'nun Fenerli sekin Rum ailelerinden birinin yesi ve Rus ordusunda

bir general olan Aleksander Ipsilanti tarafndan ynetiliyordu.69 Ipsilantinin bakan

bulunduu bu cemiyetin mensuplar 1821 ylnda Mora ve Bodan'da ayaklanmabalattlar.70 Ancak Rusyadan beklenen yardm gereklemedii iin Ipsilanti'nin

Bodan'daki ayaklanmas baarszlkla sonuland.71

Bu srada Mora'nn durumu Rumlarn ayaklanmas iin ok elveriliydi.

1788'den itibaren Yanya valilii yapan ve Rumlar iyice sindirmi olan Tepedelenli

Ali Paa'nn stanbul ile aras alm, II. Mahmut'un yakn danman Halet

Efendi'nin oyunlar ile valilikten azledilince Tepedelenli Ali Paa ayaklanmt.

72

Tepedelenlinin zerine kuvvet gnderilerek isyan bastrld. Halet Efendi'nin

Tepedelenli Ali Paa'ya dman olarak onun ldrlmesine sebep olmas, balca

66 Hner Tuncer, 19. Yzylda Osmanl-Avrupa likileri (18141914), Ankara, 2000, s.29.67 Hamiyet Sezer, Mora syan ve Yunanistann Bamszl, Osmanl, C. 2, Ankara, 1999, s.87.68 Sina Akin, Siyasal Tarih (17891908), Trkiye Tarihi, Osmanl Devleti 16001908, C.3,stanbul, 1995, s.105.69 Zrcher, a.g.e, s.53.70 Hasan ahin, Osmanl-Rus Mnasebetlerine Genel Bir Bak, Trkler, C. 12, Ankara, 2002,

s.535.71 Armaolu, a.g.e, s.170.72 Armaolu, a.g.e, s.170,171.


28/126

16

hatalarndan biridir.73 nk blgede ve Rumlar zerinde sk bir idare kurmu olan

Tepedelenli Ali Paa'nn denetimi bylece ortadan kalkm oluyordu. Ayn zamanda

devletin bu sorunla uramas da Rumlarn iini kolaylatryordu.74

Ipsilanti'nin Bodandaki ayaklanmasndan ksa bir sre sonra kardei de

Mora'da ayakland. Bu isyan ksa srede btn Mora'ya yayld. Mora isyan

Avrupa'da byk bir heyecana, stanbul'da ise telaa neden oldu.75

Rum isyann destekleyen devletlerin banda Rus arl geliyordu.76 Bu

isyan Rusya'nn d politikada hedefi olan stanbul'a ve boazlara sahip olabilme

amacna ulamas bakmndan byk bir frsat olabilirdi.77 Rusya'y Rum isyannda

Osmanl Devleti'ne kar harekete geiren olay Filiki Eterya yesi olan Fener

Patrii Gregoryus'un isyanda rol olduu gerekesiyle patrikhanede idam edilmesi

oldu. Bu durum Hristiyanlar arasnda byk tepkilere yol at. ar Aleksander, Rus

halknn Rum davasna olan ilgisini grnce harekete gemeyi dnd ancak dier

devletlerden bekledii destei gremedi. Bata ngiltere ve Avusturya, Osmanl

Devleti'nin paralanmas fikrine iddetle kar ktlar. Rusya, Fransa'dan da

herhangi bir yaknlk gremeyince Osmanl Devletine kar tek bana harekete

gemeye cesaret edemedi.78

Bu srada ngiltere, Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln koruma

politikas takip ettii iin Rum isyanna ilk nce kar kt. Hatta isyan balamadan

nce Bab- Aliye Rumlarn Mora'da byk bir isyan hazrlnda olduklarn bile

haber verdi. Rum isyan konusunda, ngiltere'yi korkutan husus isyan hareketinin

Rusya'nn inisiyatifinde olmasyd. syan sebebiyle Akdenizdeki ngiliz ticareti

byk zarara urayacakt. Rum isyan uzadka ngilterenin huzursuzluu artyor

73 Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C.1 (Osmanl mparatorluuAndlamalar), Ankara, 1953, s.260.74 Sezer, a.g.m, s.88.75 Armaolu, a.g.e, s.171.76 Zekeriya Trkmen, Yunan syann Takip eden Dnemdeki Gelimeler, Trkler, C. 12, Ankara,2002, s.860.77

Meral Bayrak, Osmanl Arivleri Inda Rum syan Srasnda Avrupa Devletlerinin Tutumu,Osmanl, C. 2, Ankara, 1999, s.71.78 Ahmed Cevdet Paa, a.g.e, s.2774; ahin, a.g.m, s.535; Armaolu, a.g.e, s.171, 172.


29/126

17

Osmanl Devleti yannda, Rumlara da karlar gerei sempatik davranmaya

alyordu. ngiliz kamuoyunda Rumlar lehine beliren hava giderek ngiliz

hkmetini de etkilemeye balyordu.79

ngiltere'de 1824'te Canning'in Dileri Bakan olmasyla ngiltere'nin

politikas byk bir deiime urad. Canning, Mart 1823'te Rum asilerini

"muharip" olarak tandklarn ilan etti. Bu, tanmaya doru atlm bir admd.80

Canning'e gre, Rumlarn bamszl Rusya'nn elinde ve onun yardm ile temin

edilmektense Dou Akdeniz'de kurulacak olan bu denizci devletin ngiltere'ye

minnettar olmas daha uygun olacakt. te ngiltere, Rum isyann bu bakmdan

incelemi ve politikasn ona gre ekillendirmitir.81

2.2. Osmanl Devletinin Durumu ve Kavalal Mehmet Ali Paann Rum

syanna Mdahalesi

Osmanl Devleti isyan bastrmak iin byk gayret sarf etmekle beraber

baarl olamad. Ksa bir sre sonra Mora Rumlarnn ayaklanmas baarl oldu veRumlar 1 Ocak 1822'de Epidorda bamszlklarn ilan ettiler.82

Bu durum karsnda Osmanl Devleti'ne yardm etmeye alan tek devlet

Avusturya'yd. nk Avusturya Rusya'nn Rumlar vastasyla Balkanlar'da

glenmesini istemiyordu.83 Avusturya Babakan Metternich'in temel kaygs

Osmanl mparatorluu'nun paralanmasnn sonucunda Avrupa g dengesinin

bozulmas ve bunun genel bir savaa dnebilmesiydi. Bu sebeple Avusturya 18.yzyl sonlarnda Osmanl toprak btnlnn korunmasndan yana bir politika

benimsemiti.84 Ancak Rumlarn isyan etmesi Avrupann bar ve btnln

79 Sleyman Kocaba, Hindistan Yolu ve Petrol Uruna Yaplanlar, Trkiye ve ngiltere,stanbul, 1985, s.26.80 Akin, a.g.e, s.109.81 Rfk Salim Burak, Trk-Rus-ngiliz Mnasebetleri (17911941), stanbul, 1946, s.21.82 Sezer, a.g.m, s.91.83

Armaolu, a.g.e, s.173.84 Hner Tuncer, Dou Sorunu ve Byk Gler, Ankara, 2003, s.24; Bu konuda ayrntl bilgi iinbkz: Tuncer, Metternichin Osmanl Politikas(18151848), Ankara, 1996; lber Ortayl, Tanzimat


30/126

18

bozabilir ve Avusturya ve Rusya arasnda byk sorunlara yol aabilirdi.

Metternich 20 Nisan 1821de gnlne unlar yazmt:

Son 6 haftada iki savaa ve iki isyana son verdik (Napoli ve Piyemonte).

Douda patlak veren nc isyann da baarl olamayacan umuyorum.85

Osmanl Devleti'nin Rum isyann bastrmakta glk ektiini gren

Metternich, Sultan II. Mahmut'a Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa'dan yardm

istemesini tavsiye etti.86 II. Mahmut, byk bir isteksizlikle de olsa Msr Valisi

Mehmet Ali Paadan yardm istedi. Osmanl tarihinde ilk kez bir Padiah, kendi

ynetimi altndaki bir validen yardm istemek zorunda kalmt.87 Mehmet Ali

Paann Avrupa usulnde yetitirmi bir ordusu ve donanmas vard. Bu dzenli

kuvvetler daha nce gerekletirdikleri baarlarla kuvvetlerini zaten ortaya

koymulard.88

Kavalal Mehmet Ali Paa Msr valiliine ek olarak, Girit ve Mora

valiliklerinin kendisine verilmesi artyla Osmanl Devleti'ne yardm etmeyi ve

Rum asileri zerine kuvvet gndermeyi kabul etti. steinin yerine getirilecei

vaadini alnca olu brahim Paay Mora seferi ile grevlendirdi.89

Mehmet Ali Paann olu brahim Paa komutasndaki 54 sava, 400 nakliye

gemisinden oluan ve 16000 asker ile 150 top tayan bir filo Msr'dan hareket

etti.90brahim Paa komutasndaki Msr ordusu 26 ubat 1825'te Mora'ya kt ve

isyanclar yenilgiye uratt. Devletin drt ylda bastramad isyan brahim

Paann dzenli birlikleri hzla yattrd. Artk Rum isyanlar sona ermi

saylabilirdi ancak tam bu srada Avrupa devletleri mdahale etti. Rum isyan, bu

tarihten itibaren uluslararas bir boyut kazand ve devletler arasnda diplomatik bir

Brokratlar ve Metternich, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Makaleler I,Ankara, 2004, ss.441447.85 Matthew Smith Anderson, The Eastern Question (17741923), London, 1983, s.58, 59.86 Armaolu, a.g.e, s.173.87 Tuncer, a.g.e, s.s.26.88

Karal, a.g.e, s.114.89 Karal, a.g.e, s.115.Bu konudaki ferman 16 Ocak 1824 tarihlidir. Bkz: Armaolu, a.g.e, s.173.90 Akin, a.g.m, s.107.


31/126

19

sorun haline geldi.91

2.3. Navarin Olay ve 18281829 Osmanl-Rus Sava ve Sonucu

Metternich, Osmanl Devleti'nin Mehmet Ali Paa'dan yardm istemesini

salamak dnda baka giriimlerde de bulundu. Rum sorununun bir kongrede

grlmesi ve bu kongrenin Petersburg'da yaplmas kararlatrld. Metternichin

kongre teklifi Rusya tarafndan da kabul edildi. Petersburg grmeleri iki ay kadar

srd. 7 Nisan 1825'te kararlar alnan kararlara gre devletler Osmanl Devleti'nden

Rumlara baz ayrcalklar vermesini isteyecek, eer Osmanl Devleti bu kararlarkabul etmezse o zaman Osmanl Devleti ve Rumlar arasnda arabuluculuk

yapacaklard. Petersburg'da alnan kararlar karlarna ters dt iin Rusya bu

soruna dorudan mdahale etmeye karar verdi. Osmanl Devleti ise Petersburg

kararlarn reddetti.92

Msr kuvvetleri 1825'te balattklar ilerleyie devam ettiklerinden Osmanl

Devleti'nin Mora'daki durumu olduka iyiydi. te bu srada ngiltere, Osmanl

Devletine bir nota vererek Msr ordusunun ilerleyiini durdurmasn, aksi halde

duruma mdahale edeceini bildirdi. Msr kuvvetleri bir sre ilerleyiini

durdurmak zorunda kald. Bylece ngiltere isyanclara byk yardmda bulunmu

oluyor ve Rum isyannn arkasnda kendini gstermeye balyordu.93

Aralk 1825'te ar I. Aleksander lm yerine askeri yetenee sahip kardei I.

Nikola, bir dier adyla Nikolay Pavlovi gemiti.94 I.Nikola, Balkanlarda Osmanl

Devleti'ne baml ve Rus desteine gereksinim duyacak bir Yunanistan'n

kurulmasn istiyordu.95 Onun iin Avrupa'nn genel karlar deil Rusya'nn zel

karlar nde geliyordu.96 Tahta geiinden ksa bir sre sonra, 17 Mart 1826da

Osmanl Devletine bir ltimatom gndererek Bkre Antlamasnn uygulanma

91 Karal, a.g.e, s.115.92 Armaolu, a.g.e, s.174176.93 Armaolu, a.g.e, s.176.94

Bayrak, a.g.m, s.75.95 Tuncer, Dou Sorunu, s.22.96ahin, a.g.m, s.535.


32/126

20

ekline itiraz etti.97 ltimatomda Rum sorunu ile ilgili hibir ey yer almyordu.

Ancak ar I.Nikola bu ltimatomla Osmanl Devleti zerinde bask kurmu ve

Rumlarn Osmanl Devletine kar mcadelesini kolaylatrm oluyordu.98

Mehmet Ali Paann Mora seferi ngilterenin houna gitmedi. Girit ve Mora

valilii kendisine braklacak olan Mehmet Ali Paann kuvvetli bir ekilde Dou

Akdenize yerleecek olmas ngilterenin karlarna uygun gelmiyordu. Dou

Akdenizde kuvvetli bir Msr paas ya da kuvvetli bir Rusya yerine zayf bir

Osmanl mparatorluu ve kk bir Yunanistan ngiliz karlarna daha uygundu.99

ngiltere, Rusyann Osmanl Devletine sava aarak Rum sorununu kendi lehine

evirmesinden ekiniyordu. Bu dorultuda Rusya ile ngiltere arasnda 4 Nisan

1826'da bir protokol imzalad. Bu protokole gre Yunanistan zerk bir devlet

olacakt.100 St. Petersburg Protokol olarak anlan bu szleme ile Yunan

Devleti'nin kurulmas yolunda devletleraras diplomasi alannda ilk adm atld101 ve

Osmanl egemenlii altnda Rum zerklii kabul edilmi oldu.102

Osmanl Devleti orduda meydana gelen ok nemli deiiklikler103 nedeniyle

Rusya ile sava gze alamam ve 6 hafta sreli olan, 17 Mart tarihli Rus

ltimatomunu kabul etmek zorunda kald. II. Mahmut ngiltere'den gelen basknn

da etkisiyle Rus isteklerini kabul etti ve 7 Ekim 1826'da Akkerman Antlamas

imzaland.104 Bu Antlama ile Rusya Rum sorununda yarar salam ve Osmanl

Devletinin Eflak ve Bodan ile balarn zayflatm oluyordu.105

Rusya ile ngiltere arasnda gerekletirilen 4 Nisan 1826 tarihli Petersburg

97 Karal, a.g.e, s.116.98 Armaolu, a.g.e, s.176,177.99 Karal, a.g.e, s.117.100 Armaolu, a.g.e, s.177.101 Bayrak, a.g.m, s.76.102 Tuncer, Dou Sorunu, s.22.103Vaka-i Hayriye:15 Haziran 1826 tarihli fermanla artk anari ve fesat oca haline gelen ve artkilevini yerine getiremeyen Yenieri Oca kaldrlm, yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediyeordusu kurulmutur. Bkz: Karal, a.g.e, s.144150.104 Stanford Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, stanbul, 1983,

C.2, s.58; Karal, a.g.e, s.116. Ayrca Akkerman Antlamasnn metni iin bkz: Mecmua-iMuahedat, Hakikat matbaas, C.IV, stanbul, 1294, s.58; Erim, a.g.e, s.263268.105 Armaolu, a.g.e, 178.


33/126

21

Protokol 1827 Nisan'nda Osmanl Devleti'ne tebli edildi. Ancak Osmanl Devleti

Rum isyann kendi i meselesi saydndan devletlerin mdahalesini kabul etmedi

ve protokol onaylamad.106 Bunun zerine ngiltere, Fransa ve Rusya 6 Temmuz

1827'de Londra'da yeni bir szleme daha imzaladlar.107 Londra Protokolnn

maddeleri esas itibariyle Petersburg Protokolnn aynsyd. Sadece ek olarak,

savaan taraflardan birinin atekese uymay reddetmesi halinde, lkenin bu tr

bir atekesi salamak amacyla tm glerini kullanacaklarna dair bir madde

vard.108 Bu suretle devlet Rum sorununda ittifak kurdular.

Londra Antlamas'na gre; Osmanl Devleti ile Rum asileri arasnda atekes

salanacak ve Osmanl Devleti'ne bal ve i ilerinde zerk bir Yunanistan'n

kurulmas teklif edilecekti. Londra Antlamas, Osmanl Devleti'ne 16 Austos

1827'de tebli edildi ancak Osmanl Devleti bu antlamay reddetti. II. Mahmut,

yabanc kuvvetlerin kendi tebaas ile olan ilikilerine mdahale etmelerine izin

vermeyeceini bildirdi. Ayrca Mehmet Ali Paa'dan yeni kuvvetler gndermesini

istedi.109

Mttefikler Moraya yeni Msr kuvvetlerinin kmasn nlemek ve brahim

Paa komutasndaki Osmanl donanmasn kontrol altna almak iin Mora kylarn

abluka altna almaya baladlar. mttefik devletin donanmas Navarin'i kuatt

ve 20 Ekim 1827 de Rus, ngiliz ve Fransz filolar Osmanl-Msr mttefik

donanmasn tmyle imha etti.110

Osmanl-Msr mttefik donanmasnn zayiat ok ar oldu. Navarin olay 57

Osmanl ve Msr gemisinin tamamen yok olmasna ve 8.000 denizci ve askerin

lmne neden olmutur.111 Bu nedenle Navarin olay Osmanllar adna 1770 tarihli

106 Armaolu, a.g.e, s.179.107 Karal, a.g.e, s.117.108 Anderson, a.g.e, s.66, 67.109 Armaolu, a.g.e, s. 179,180; Anderson, a.g.e, s.67.110

Anderson, a.g.e, s.67; P.J Vatikiotis, The History of Modern Egypt, Baltimore, 1991, s.64.111 M. Tayyib Gkbilgin, Navarin, slam Ansiklopedisi, C.9, Eskiehir, 1997, s.134; Akin, a.g.m,s.110.


34/126

22

eme basknndan bile daha byk bir felaket saylmaktadr.112

Navarin olay bata Rusya, Fransa ve Yunanistan113 olmak zere Avrupann

byk bir blmnde sevin yaratt. Bu olay, Hristiyanln Mslmanla kar

bir zaferi olarak nitelendirildi. Metternich ise Drtl ttifak'n bozulmasna zlyor

ve "Navarin ile yeni bir dnem balyor'' diyordu.114

Rusya, ngiltere'ye Osmanl Devleti zerindeki basky devam ettirebilmek

iin kendisinin Eflak ve Bodan' igal etmesini, ngilterenin ise boazlar

zorlamasn teklif etti.115 Ancak Navarin olay, Rusyaya Akdeniz'de kar

koyabilecek bir Osmanl donanmasn yok ettii iin ngiliz hkmetinde de endie

yaratt.116Rusya imdi yaylmac emellerini daha da aa karabilirdi. Bu srada

ngiliz Dileri Bakan Canning lm, yeni kabineyi Osmanl Devletinin toprak

btnlnn korunmasn savunan Duc de Wellington kurmutu. Navarin olay

ngiliz i politikasnda da byk etki yapt. 29 Ocak 1828de ngiltere Kral

parlamentonun al konumasnda, Bu meum olaydan son derece znt

duyduunu bildiriyordu. Kral, Navarin olayndan Can skc bir olay, Felaket

olay diye sz ediyordu. Ayrca Kral, ngiltere ile Osmanl Devleti arasndaki

dostluk mnasebetlerinin bozulmayacan mit ettiini sylyordu. 117

Osmanl Devletinin slam halk arasnda da Navarin, bir hal sava olarak

kabul edildi.118

Navarin Olay'ndan sonra, ngiltere, Fransa ve Rusya 19 Temmuz 1828'de

Londra'da bir protokol imzaladlar ve Fransa'nn Mora'ya byk bir kuvvet

112 Alan Palmer, Osmanl mparatorluu (Son Yz Yl), Bir kn Yeni Tarihi, (ev:Belks orak Dibudak), stanbul, 1994, s.108.113 Yunanllar, Navarin faciasnn gerekletii baskn gnn bamszlk yolundaki ilk admsaymlar ve her zaman bu gn kutlamlardr. Bkz: Gkbilgin, A, a.g.m, s.134.114 Armaolu, a.g.e, s.180.115 Armaolu, a.g.e, s.180.116

mer Krkolu, Mondrostan Musula Trk-ngiliz likileri, Ankara, 2006, s.7.117 Karal, a.g.e, s.118; Armaolu, a.g.e, s.180, 181; Krkolu, a.g.e, s.7.118 Karal, a.g.e, s.118.


35/126

23

karmasna karar verdiler.119 Bunun zerine Mehmet Ali Paa ve Msr kuvvetleri

iin geri ekilmekten baka are kalmad. Mttefik kuvvetler arasnda yaplan 6

Temmuz 1827 tarihli antlamann uygulanamamasnn tek sebebi olarak Mora'daki

brahim Paa kuvvetleri gsterilmi ve bu kuvvetin Mora'dan kmasn salamak

amacyla devlet adna Fransa'nn Mora'ya asker karmas kararlatrlmtr.

Bunun zerine brahim Paa 3 Austos'ta Fransa ile bir antlama yapp geri

ekilmeye balad. Fransz kuvvetlerinin gelmesi ve Msr kuvvetlerinin geri

ekilmesi Rumlar harekete geirdi ve brahim Paa kuvvetlerinin elindeki yerleri

alarak kontrol blgelerini iyice genilettiler. Msr kuvvetlerinin ekilmesi zerine

ngiltere, Fransa ve Rusya 16 Kasm 1828'de Londrada yeni bir protokol

imzaladlar ve bu protokol ile Mora yarmadas ve kysndaki adalarla Cyclades

adalarn devletin garantisi altna alarak bu karar Osmanl Devleti'ne bildirdiler.

Arkasndan 22 Mart 1829'da Londra'da yeni bir protokol imzalayarak Yunanistan'n

Osmanl Devleti'ne ylda 1,5 milyon kuru deyen bamsz bir devlet haline

gelmesine karar verdiler.120

Osmanl Devleti Navarin'de yok edilen donanmas iin devletten de

tazminat istedi. Bu istei kabul edilmeyince devletle de ilikilerini kesti. Her ne

kadar ngiltere ve Fransa Osmanl Devleti ile savamak niyetinde olmasa da durum

Rusya iin yle deildi.121

9 Austos 1828de ngiliz Amirali Codrington Mehmet Ali Paa ile Msr

kuvvetlerinin Moradan ekilmeleri iin bir antlama imzalamay baard bylece

Mehmet Ali Paa kuvvetleri Moradan ekilmeyi kabul etti.122

Navarin olaynda yaklan donanmann telafi edilmemesi, Osmanl Devleti ile

Rusya arasndaki ilikilerin bozulmasna neden oldu. Osmanl Devleti bu olayn

sorumlusu olarak Rusya'y grdnden iki devletin aras iyice ald ve sava

119 Meral Bayrak, 1821 Mora syan ve Yunanistann Bamszln Kazanmas, Anadoluniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi, Eskiehir, 1999, s.207.120

Armaolu, a.g.e, s.184,185.121 Armaolu, a.g.e, s.181.122 Anderson, a.g.e, s.68.


36/126

24

kanlmaz hale geldi. Osmanl Devleti bir taraftan hala Mora meselesiyle

urayordu. Navarinde donanmas yaklm, kara ordusunun temelini oluturan

yenieri oca kaldrlmve yerine kurulacak ordu tam olarak oluturulamamt.123

Osmanl Devleti, pek zayf bir annda savaa giriyordu. stelik Rusuk ve Yanya

ayanlar gibi, ok sayda eitimli asker verebilecek ayanlar da, II. Mahmutun

ayanlk kurumunu ortadan kaldrma siyasetinin sonucu olarak artk yoktu. Mehmet

Ali Paa,12.000 asker vaat ettii halde sznde durmam veya duramamt.

Mehmet Ali Paaya Suriye valiliini verip, Rus savanda onun askerinden

faydalanmak bir tercih meselesiydi. Ancak II. Mahmut byle bir tercih yapmazd.124

Padiah nezdinde saygnl olan devlet adamlarndan Pertev Paa, imparatorluun

iinde bulunduu bu kt duruma ramen, Rusya ile savaa girilmesi gerektiini u

szleriyle ifade etmitir:

Eeri Moskofluya galebe mit olunmaz. Lakin bilamuharebe Mora

Krall kabul olunur ise yol olur ve pek ok mahallere sirayet eder. Binaenaleyh

vsumuzu sarfettikten sonra bilmecburiye ihtiyar eylersek dman her vakit bu

kadar teklifi iltizam eylemez.125

Sonu itibariyle Osmanl Devleti'nin Rusya ile savaabilecek gc yoktu.

Buna ramen Padiah ve devlet adamlarnn istei ile Osmanl Devleti bu savaa

girmitir.126

26 Nisan 1828de, Osmanl Devleti'ne kar sava balatan Rusya

olmutur.127 Ruslarn 1829'da umnu'yu aldktan sonra Edirne'ye girmeleri Osmanl

Devletini telalandrm olmakla beraber askeri 15.000'e inmi olan Rusyay da

endieye drmtr. Bu nedenle, Rusyann bar teklifi ile 214 Eyll 1829'da

Edirne'de bir antlama imzalanmtr.128

123 Armaolu, a.g.e, s.181,182.124 Akin, a.g.m, s.110,111.125 Karal, a.g.e, s.119.126 Armaolu, a.g.e, s.182.127 Burak, a.g.e, s.22, Armaolu, a.g.e, s.182.128

Armaolu, a.g.e, s.183, Antlamann tam metni iin bkz: Mecmua-i Muahedat, C.IV, s.7080;Erim, a.g.e, s.279292. Edirne Antlamas iin ayrca bkz: erafettin Turan,"1829 Edirne Antlamas",ADTCFD, C.IX/ 12 (Mart-Haziran 1951), s.111151


37/126

25

Edirne Antlamas'nda yer alan en nemli konulardan biri Rum sorunuydu.

Osmanl Devleti, 6 Temmuz 1827'de ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan

antlama ile yine bu devlet arasnda Londrada imzalanan 22 Mart 1829 tarihli

protokol aynen kabul etmi, yani Rumlarn bamszln tanmtr.129

devlet 3 ubat 1830'da Londra'da yeni bir protokol imzaladlar. Bu

protokol artk Yunanistan'n Osmanl Devletine ballndan sz etmeyip

dorudan Yunanistan'n bamszln kabul ediyordu.130 Osmanl Devleti de bu

durumu 24 Nisan 1830 tarihinde kabul etmek zorunda kald.131

Edirne Antlamas ve onu tamamlayan Londra Konferans ile Fransa ve

ngiltere Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'daki eyaletlerinin Rusya yararna

blnmesini nlemeyi baardlar.132 Bylece Rumlar bamszlklarn kazanm

oluyordu. Bu durum Osmanl mparatorluu'nun paralanmasnn balang

noktasn tekil eder. Bu sebeple bu antlama Osmanl mparatorluu tarihi

asndan bir dnm noktas olarak kabul edilebilir.133

Rumlarn isyan ederek bamsz olmas Osmanl tarihinde bir ilkti. Osmanl

mparatorluunun kendi tebaas isyan ederek ilk defa bir devlet kuruyordu. Bundan

byle Osmanl mparatorluundaki gayrimslim halk iin Rum bamszl bir

rnek tekil edecekti.134

Rum isyan, Osmanl Devleti'nde baka sorunlara da neden olmutur.

Rumlarn bamsz olduu topraklarn kaybedilmesinden baka Edirne bar ile

Rusya'ya da toprak verilmi, yine bu antlama Osmanl Devleti'nin Eflak ve Bodan

zerindeki hakimiyetini zayflatm ve bu topraklarn kaybedilmesine zemin

hazrlamtr. Kuzey Afrika'da Osmanl topra olan Cezayir de Franszlar

129 Armaolu, a.g.e, s.184.130 Armaolu, a.g.e, s.185.131 Tuncer, Dou Sorunu, s.22.132 Mantran, a.g.e, s. s.37.133

M.Alaaddin Yalnkaya, III. Selim ve II. Mahmud Dnemleri Osmanl D Politikas, Trkler,C.12, Ankara, 2002, s.650.134 Armaolu, a.g.e, 186.


38/126

26

tarafndan igal edilmitir. Yine Rum isyannn bir sonucu olarak,1831'de balayp

10 yl sreyle devam edecek olan Mehmet Ali Paa ayaklanmas balam, bu isyan

Msr Sorunu'na dnm ve Osmanl Devletinin Msr ile olan balarn kopma

noktasna getirmitir.135

135 Armaolu, a.g.e, 187.


39/126

27

3. BLM

KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELESNN LK

EVRES

3.1. Kavalal Mehmet Ali Paa syan

Osmanl Devleti bir mddet sonra yeniden Mehmet Ali Paaya ve onun

gl ordusuna ihtiya duymutur. Rum isyan balam ve devlet bu isyan

bastrmakta yetersiz kalmtr. Mehmet Ali Paa, Mora valiliini almak artyla Rumisyann bastrmaya raz olmu ve olu brahim Paa komutasndaki bir ordu ve

donanmay Moraya gndermitir. Bunun zerine Padiah II. Mahmut memnun

olmu ve:

Aferin, gzel gayret ve ikdam etmi ve dahi etmee izhar hahe ediyor, Hak

Teala berhudar eyleye. demitir.136

Bir sre sonra Rum isyan dar siyasi erevesinden km ve zellikle

Avrupal devletlerin mdahalesiyle mit edildii gibi sonulandrlamam ve

Rumlarn bamszl kesinlik kazanmtr. Bu durum zerine Mehmet Ali Paa

Moray elde edemeyeceini anlamtr. Navarin olaynn gereklemesinden sonra

da Padiahn emri olmadan Moradan askerlerini geri ekmesi Padiah II. Mahmutu

ok kzdrmtr.137

stelik Mehmet Ali Paa 182829 Osmanl-Rus savanda da Osmanl

Devletine yardm etmemi, bu durum valisine zaten pheyle bakan Osmanl

Padiahn bsbtn sinirlendirmitir. Padiah bundan sonra da Rusya karsndaki

yenilginin en byk sorumlusu olarak Mehmet Ali Paay grmtr. stelik bu

sava srasnda Mehmet Ali Paa olu brahim Paa iin Rumeli, kendisi iin de

Anadolu seraskerliini istemi ancak bu istei yerine getirilmemitir.138

136

Altunda, a.g.e, s.28.137 Karal, a.g.e, s.128, Altunda, a.g.e, s.28.138 Armaolu, a.g.e, s.197,198.


40/126

28

Mehmet Ali Paa, Moraya yapt yardmda ordusunun nemli bir blmn

kaybetmi, ancak Avrupaya gcn kantlamak ve Giriti almak gibi baarlar elde

etmitir.139

Msr, 1517de Yavuz Sultan Selim tarafndan fethedilmesinden sonra 350 yl

boyunca Osmanl Devletinin en byk eyaleti olmutur. Ancak genel olarak

bakldnda, ynetim bakmndan Msr 17 ve 18. yzyllarda Osmanl Devletinin

dier eyaletlerinden ok da farkl deildi. Fakat 19. yzyla gelindiinde Mehmet Ali

Paann ynetimi altndaki Msrda bu kuraln dna kld. Mehmet Ali Paa

Msrda zerk bir ynetim oluturmu, Osmanl snrlar iinde adeta kk bir

imparatorluk kurmutu.140

Sultan II. Mahmut, balangcndan beri Msr sorununun hayati nemini fark

etmi ve sorunla bizzat kendisi ilgilenmitir.141 Bundan sonra Bab- Ali Mehmet Ali

Paadan kurtulmaya karar vermitir. Kendisine sadece Girit valilii verildikten

sonra Msrda bir isyan karlarak Mehmet Ali Paann drlmesini amalayan

tertipler hazrlanm fakat Mehmet Ali Paa bu komployu haber alarak harekete

gemeye karar vermitir.142

Mehmet Ali Paa Rum isyann bastrmak iin gsterdii abalarnn ve

girmi olduu muazzam masrafn karlnda ok az eyle kmt. Bu sebeple

telafiyi baka alanlarda aramaya alt. Sarf ettii maddi manevi bu kadar

fedakarlktan sonra Osmanl mparatorluunun tabii bir valisi olarak kalmak

istemeyecekti.143 Bundan sonra valiliinin ilk yllarna kadar uzanan Suriyeyi elde

etme dncesini uygulamaya karar verdi.144 Bu dorultuda ittifak iin nce Fransz

139 Mehmet Ali Paa Mora valilii yerine Suriye blgesini istemi, bu talebi zerine kendisine Suriyeyerine Girit verilmitir. Bkz: Altunda, a.g.e, s.28.140 Toledano, a.g.e, s.5.141 Anderson, a.g.e, s.23.142 Karal, a.g.e, s.129, Armaolu, a.g.e, s.198.143 inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda Namk Paann Yardm TalepEtmek zere 1832 Senesinde Memuriyet-i Mahsusa le Londraya Gnderilmesi, Belleten, VI/23

24, 1942, s.237.144 Mehmet Ali Paa Suriyeyi elde etme dncesini ok nceden aklna koymutu. 1811deMsrdaki Fransz konsolosu Drovetti, hkmetine gnderdii bir raporda Mehmet Ali Paann


41/126

29

hkmetine bavurdu, ancak Fransa bunun yerine Cezayiri igal etmeye karar verdi.

Mehmet Ali Paa bu kez de ngiltereye bavurdu, ancak ngiltere de ibirliini kabul

etmedi.145 Bu gelimeler zerine Mehmet Ali Paa Suriyeyi kendi gc ile almaya

karar verdi.

Bundan sonra Mehmet Ali Paa, Suriyeyi istila iin uygun zaman ve bahane

aramaya balad. Bir mddet sonra Mehmet Ali Paa, Akka Valisi Abdullah Paa ile

kendisi arasnda kan anlamazl146 silah gcyle zeceini bildirerek 1831

ylnda ordu ve donanmasyla Suriye'ye taarruza geti.147 brahim Paa

komutasndaki 24.000 kiilik Msr ordusu 1 Kasm 1831'den itibaren Suriye

topraklarna girmeye balad.148

Mehmet Ali Paa, bylece Suriye hakkndaki dncelerini tamamen aa

karmt. Mehmet Ali Paa Suriye'de ortaya kan her karkla mdahale

ediyordu. Suriyede anlamazlk ve mcadele zellikle valiler arasnda iyice

yaylmt. Suriye'deki mcadele sadece valiler arasnda deil, mahalli partiler

arasnda da olduka artmt. Bu karklklarn kmasnda zellikle Lbnan Emiri

Beir byk roller oynam ve Suriye'deki valileri birbirine drmt149

Suriye hakkndaki dncesini yle aklamt: Mehmet Ali Suriyenin ynetimini arzu etmektedir.

Bizzat kendisi bana Suriyeyi Sultann hazinesine 78 milyon kuru vererek Bab- Alidenalabileceini syledi. 1812 ylnda da Mehmet Ali Paa ngiliz Konsolosu Missete, artlar msaadeeder etmez Filistini fethetme niyetinde olduunu aka belirtmiti. Bkz: Kutluolu, Mehmed AliPaann Suriye Seferi ncesi, s.461.145 Zrcher, a.g.e, s.59,60.146 Anlamazlk, Abdullah Paa'nn 10.000 kese borcu ve Mehmet Ali'nin sert ynetiminden kapSuriye'ye snan 6.000 kadar Msrl kylnn iadesi sorunundan kaynaklanmaktayd. Bkz:Babakanlk Osmanl Arivi, Hatt- Hmayun Tasnifi (BOA, HAT), 358/20037/J; Akin, a.g.e,s.116.147 Altunda, a.g.e, s.29.148 Armaolu, a.g.e, s.198.149 Emir Beir, 1807de rakipleri aleyhine yapt mcadeleyi Mehmet Ali Paann yardm sayesindekazanmt. Bir sre sonra kardeinin de lm zerine Lbnann mutlak hakimi olmu bu suretle de

Mehmet Ali Paann Suriyedeki birinci ve en kuvvetli taraftar olmutu. Bir sre sonra Emir BeirinSuriyenin idari ilerine kararak valilerin aralarn at grlyor, Akka Valisi Abdullah Paayam Valisi Dervi Paa aleyhine kkrtmt. Bkz. Altunda, a.g.e, ss.2931.


42/126

30

Mehmet Ali Paa, Suriyedeki bu karklklardan bir bakma faydalanyordu.

nk Suriye halk kt durumdayd ve Mehmet Ali Paa onlara ok ey vaad

ediyordu. Hatta bu srada Suriye ileri gelenlerinden biri:

"Bize gelecek Fatih, hangi taraftan gelirse gelsin byk bir sevinle

karlanacaktr." demitir.150

II. Mahmut iki vali arasnda kan anlamazl bar yoluyla zmek iin ok

urat. Her ikisine de mektuplar yazld. Abdullah Paa, Msrla ilgili meselelere

karmamas konusunda uyarld. Fakat yaplan btn teebbsler sonusuz kald.

mparatorluun her kesi gibi Suriye de isyanlarda alkalanyordu.151

Suriye halknn Mehmet Ali Paa'ya olan meyli de aka grnyordu.

Hristiyanlar da Suriye'nin Mehmet Ali Paa tarafndan zapt edilmesini istiyorlard.

Saydallar Abdullah Paann basksndan kurtulmak istediklerini syleyerek

Msrllarla ibirlii yapyorlard.152brahim Paadan maddi manevi hi bir yardm

esirgemiyorlard.

Mehmet Ali Paa'nn amacnn sadece Abdullah Paa ile arasndaki

anlamazl zmek olmad, Osmanl mparatorluu'nun iinde bulunduu kt

durumdan istifade ederek Suriye'yi istila ve Msr igal etmek istedii, hatta

bamszln ilan etmeyi dnd aka grlmekteydi.153

Abdullah Paa'nn bir zamanlar en yakn dostu olan Emir Beir bile Mehmet

Ali Paa'nn yannda yer almt. Abdullah Paa iin tek mit Akka kalesiyle

cesaretlerinden emin olduu bir ka bin askerinden ibaretti.154

150 Armaolu, a.g.e, s.198.151 Altunda, a.g.e, s. 3739.152

BOA, HAT, 21141.U.153 Altunda, a.g.e, s.40.154 Altunda, a.g.e, s.41.


43/126

31

3.2. Msr Meselesinin lk Evresi

3.2.1. Dou sorunu ve Msr Meselesi

18. yzyl sonlarna kadar Avrupa devletleriyle srekli diplomatik ilikide

bulunmak gereksinimi duymam olan Osmanl mparatorluu 19. yzyl bandan

itibaren giderek gszletiinin bilincine vararak, ancak Avrupa devletlerine srtn

dayamak suretiyle varln srdrebileceini anlam ve bylece Avrupann g

dengesinin bir paras olmutur.155

Balkanlarda gelien milliyetilik hareketlerinin ve byk glerin emperyalist

emellerinin Osmanl mparatorluunun yklmasna yol amadan dindirilmesi ya da

eer ki ykl kanlmaz ise Osmanl mparatorluunu Avrupadaki g dengesini

alt st etmeden ve genel bir savaa sebep olmadan paralama sorunu 19. yzyl

boyunca Dou sorunu olarak tanmlamaktayd.156

19. yzylda Dou Sorununu belirleyen balca eden sz edilebilir:

Osmanl Devletinin giderek artan gszl, Balkanlardaki Hristiyan unsurlarn

ayaklanmalar ve bu iki olgunun byk glerin politikas zerindeki etkisi.157

Avrupal glerin tabiriyle, Dou Sorunu Osmanl mparatorluunun kaderi

anlamna gelmekteydi.158 Bu durum 19. yzylda Avrupa politikasna damgasna

vuran bir olguydu. Bu yzylda Osmanl mparatorluunun kaderiyle dorudan

ilgilenen balca drt devlet vard: Rusya, Avusturya, ngiltere ve Fransa.159 Bir

politika terimi olarak Dou Sorunu tabiri ilk olarak 1815'te ve Viyana Kongresi

srasnda Avrupallar tarafndan kullanld.160

155 Tuncer, Dou Sorunu, s.13.156 Zrcher, a.g.e, 62.157 Tuncer, Dou Sorunu, s.15.158 Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.27.Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz: Tuncer, Dou

Sorunu ve Byk Gler, Ankara, 2003.159 Tuncer, Dou Sorunu, s.15.160 Karal, a.g.e, s.203.


44/126

32

Avusturya mparatorluu'nun kt durumunu hisseden Metternich, Avusturya

mparatorluunu korumak ve paralanmasnn nne geebilmek iin tm gcyle

mutlakyet kurallarna uyan bir siyaset takip etti.Bu siyasetin en nemli ilkelerinden

biri de aznlklara gz atrmamak, onlarn serbestlik, hrriyet ve bamszlk

amalayan her hareketini iddetle bastrmakt. Bu siyaseti uygulamas gereken bir

baka devlet de Osmanl mparatorluuydu. Osmanl mparatorluu iradesi altna

alnm eitli milletler Osmanllarn hogrl politikas sayesinde bu iradeyi

yadrgamam hatta refah ve adalet datan Trk idaresine balanmlard.161

Ancak 19. yzylda Osmanl Devletine kar imparatorluun egemenlii

altndaki Hristiyan halklarn giritii bamszlk mcadeleleri, Osmanl

mparatorluu iinde buhranlara, savalara ve byk glerin Osmanlnn i ilerine

karmalarna neden olmutur. 19. yzyl boyunca Balkan uluslar Osmanl

Devletinden bamszlklarn istemek amacyla ayaklanmlar, byk gler de

Balkanlardaki g dengesini ve istikrar korumak bahanesiyle Osmanl Devletinin i

ilerine mdahale etmilerdir.162

19. yzylda, ayaklar zerinde durabilmek iin, artk Batl glerin

desteine ve yardmna gereksinimi olan Osmanl mparatorluu, byk glerin

istekleri ve basklar dorultusunda imparatorluk snrlar iinde yaayan

Hristiyanlara, Mslmanlarla eit haklar ve ayrcalklar tanmak zere 1839

Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanlarn ilan etmiti.163

Fakat zellikle Balkanlarda yeni tebaaya verilen geni hak ve zgrlkler, bir

takm zmreleri daimi olarak bir arada tutmak iin yeterli deildi. Ortak dil, din ve

kltre nem verilmediinden Osmanllarla yeni tebaa arasnda bir tarih ortakl

ortaya kmad. Hristiyan tebaa Osmanl Devletine yalnz maddi menfaat ba ile

balanm bulunuyordu. Bu maddi ban zayflamas ya da tamamen kopmas,

161

Altunda, a.g.e, s.42,43.162 Tuncer, Dou Sorunu, s.15.163 Tuncer, Dou Sorunu, s.13.


45/126

33

sadece menfaat duygularyla birbirine bal olan zmrelerin dalmasyla

sonulanabilirdi.164

Trkler, iradeleri altna giren unsurlarn dil, din, gelenek, grenek ve

ahlaklarna dokunmamak suretiyle gsterdikleri cmertliin cezasn ac bir ekilde

grdler. mparatorluun gerileme devrinde, kendilerine daha nce temin edilen

rahatlk salanamaynca zaten tarih ve benliklerini unutmam olan bu unsurlar,

zellikle Rus kkrtmas165 ve Fransz ihtilalinin etkisiyle kendilerine baka balar

aramaya koyuldular.166

Aslnda Msr meselesi de dnya siyaseti bakmdan deerlendirilecek olursa

bununla yeni bir hadisenin meydana gelmedii grlr. Msr meselesi ok daha

geni anlamda ark Meselesi'nin yani Dou Sorunu'nun bir blmn tekil

etmektedir.167

Msr meselesi, Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paann 1831 tarihinde

Suriyeye taarruzu ile balamtr. Padiah ile onun gl tebaas olan Msr Valisi

arasnda, 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl mparatorluunu tehdit eden ve byk

krize dnen atma, btn sonucu Rumlarn bamszln kazanmas olan Edirne

Antlamas ile ayn anda ve bu antlamann glgesi altnda zaten balam

oluyordu.168

Ancak Mehmet Ali Paann Suriyenin ardndan Anadoluya girmesi ve

zellikle Konyada kazand zaferlerle stanbulu ve Osmanl hanedann tehlikeye

drmesi zerine, balangta Osmanl mparatorluunda sklkla grlen

164 Altunda, a.g.e, s.44.165 Rusya byk bir Slav devletiydi. Balkan uluslarnn ou Slav dillerini konumaktayd. AyrcaRusya, Balkan uluslaryla ayn dini de paylamaktayd. Balkanlardaki Slav halklarn korucusu rolnoynamak istiyordu. Bu hakk da 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile aldn iddia ediyordu. Bkz:Tuncer, Dou Sorunu, s.24. Rusyann bu politikas iin ayrca bkz: Akdes Nimet Kurat,Panslavizm, ADTCFD, XI, S.II-IV, Haziran-Aralk 1953, s.241245; Michael Boro Petrovich,The Emergence of Russian Panslavizm (18561870), New York and London, 1966.166

Altunda, a.g.e, s.45.167 Altunda, a.g.e, s.41.168 Zrcher, a.g.e, s.59.


46/126

34

isyanlardan biri sanlan meselenin mahiyeti birden deiti ve btn Avrupa

devletlerini ilgilendiren mhim bir siyasi hadise haline geldi.169

Balkan halklarnn koruyucusu olduu gerekesiyle Rusya, Osmanl

Devletinin i ilerine karmay ve bylece uzun zamandr istedii boazlar ve

stanbulu kendi denetimi altna almay amalyordu.170 Osmanl mparatorluunun

paralanmas, bata Rusyann byk lde glenmesini salayacak ve

devletleraras dengeyi, dier devletlerin zararna olarak bozacakt. Sorunun zellikle

bu ksm, Batl devletleri de bu meselede aktif bir rol oynamaya yneltti. te btn

bu olaylar ieren ark Meselesi u ekilde aklanabilir: Osmanl- Rusya ve Avrupa

devletlerinin, Osmanl mparatorluunun yklmas ve yklmamas konusundaki

mnasebet ve mcadelesidir.171

Mehmet Ali Paann Suriyeye taarruz ettii 1831 ylnda Osmanl

mparatorluu her bakmdan zayf durumdayd. II. Mahmut 1826 ylnda yenieri

ocan lavederek yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunu kurmutu.

Fakat bu ordu henz tam anlamyla gelitirilemeden, frsattan yararlanan Rusyann

saldrsna uram ve Rus savanda yok olmutu.172 1827de Navarin faciasyla

donanmasn da kaybeden Osmanl Devleti 18291830 yllarna geldiinde hemen

hemen ordusuz ve donanmaszd. Osmanl maliyesi de ok kt durumdayd.

1829da imzalanan Edirne Anlamasnda deinilen Rum sorunu, 1830da

Londrada Rumlarn bamsz olmasyla sonulanmt. Bu durum baka milletleri ve

unsurlar da tevik etmi ve hzla btn Avrupaya yaylmtr.173

Anlalan o ki Mehmet Ali Paa Osmanl mparatorluuna saldrmak iin

ok iyi bir zaman semiti. mparatorluun askeri durumu ile maliyesi ok kt

169 Altunda, a.g.e, s.41.170 Tuncer, Dou Sorunu, s.24.171

Altunda, a.g.e, s.45,46.172 Altunda, a.g.e, s.46.173 Altunda, a.g.e, s.47.


47/126

35

durumdayd. Merkezi otorite de tamamen bozulmutu. Mehmet Ali Paa, Osmanl

mparatorluunun kendisine kar duracak gc olmadn ok iyi biliyordu.

Mehmet Ali Paa, Avrupann iinde bulunduu kt vaziyeti174 de ok iyi

deerlendirdiinden Avrupa tarafndan da karsna ciddi bir mdahalenin

kmayacandan kesinlikle emindi.

3.2.2. brahim Paann Suriyeye Taarruzu

Rum isyanclara kar yardma komu olmasnn kendisine Suriyeeyaletlerini alma hakkn verdiine inanan Mehmet Ali Paa, olu brahim Paay

Suriye zerine sevk etmitir.175

Grnte Abdullah Paaya haddini bildirmek iin, gerekte ise Suriyeyi

istila etmek iin yola kan Msr ordusunun nc kuvvetleri 14 Ekimde, asl ordu

ise 2 Kasm 1831de Msrdan hareket etti. Ordu, karadan ve denizden iki yol takip

etti. Denizden hareket eden ordu brahim, Sleyman ve Abbas Paalar gibi byk

kumandanlar komutasnda bir miktar asker, ar toplar ve donanma ile Yafaya doru

yola kt. Karadan hareket eden asl ordu ise 6 alay piyade, 4 alay svari, 40 sahra

ve daha fazla muhasara topu, 23 sava ve 17 nakliye gemisi ile kk brahim Paa

komutasnda al-Ari-Gazze yolunu tuttu.176

5000 nfuslu Gazze ve 30004000 nfuslu Yafa brahim Paann Msr

kuvvetlerine hemen teslim oldu. Arkasndan Kuds ve Fenike sahilleri ve limanlar

da brahim Paann eline geti. brahim Paann Suriyeye gelen kardei Abbasn

da itirak etmesiyle Akka Kalesi muhasara edilmeye baland.177

174 Avrupada 1830 ihtilali kmt ve zellikle ihtilalin Fransada kmas bata ngiltere olmak zereAvrupa devletlerini ok telalandrmt. Rusya ise bu srada Polonya ihtilaliyle uramaktayd. Bkz:Altunda, a.g.e, s.51.175Donald Quataert, The Ottoman Empire, Cambridge, 2000, s.57,58; BOA. HAT, 349/19771.Mehmet Ali Paa, Vahhabilere kar Necitte dzenlenen seferde ve Morada Yunanllara kardzenlenen harekatta da komutan olarak olu brahim Paay grevlendirmiti. brahim Paa busefer de 40.000 kiiden oluan bir ordu ile Suriyeye bir akn dzenlemek iin Sina ln amtr.

Bkz: Marlowe, a.g.e, s.39.176 Altunda, a.g.e, s.53.177 Joseph Von Hammer, Byk Osmanl Tarihi, C.9, stanbul, 1992, s.362,363.


48/126

36

27 Kasmda balayan Akka Muhasarasnn uzun srecei kesindi.

Napoleona baaryla kar koyan Akka Kalesi eskiye gre daha da salamlatrlm

ve silahlandrlmt. Akka kalesi 6000 seme asker tarafndan korunuyordu. Bununla

birlikte Mehmet Ali Paaya bal brahim Paa kuvvetleri Napoleona gre ok daha

iyi durumdayd.178

brahim Paa hem karadan hem denizden Akkay iddetle muhasaraya

balad. Dier taraftan Akkann kuzeyinde bulunan Sayda, Sur, Beyrut, am gibi

ehirleri hibir direnie maruz kalmadan istila etmeye balad.179

Mehmet Ali Paann Suriyeye doru ynlendirdii seferler, bal olduu

Osmanl Devletine kar bir meydan okuma olarak alglanmtr.180 Padiahn

bilgisi ve msaadesi dnda yaplan bu hareketler stanbulda Mehmet Ali Paaya

kar byk hiddet uyandrd. eyhlislamn ve btn ulemann imzalad bir fetva

ile Msr Valisi Bab- Ali tarafndan Padiaha kar asi sayld.181 Bab- Ali bu

gaileyi ortadan kaldrmak iin derhal hazrlklara balad.182

Osmanl mparatorluu, Mehmet Ali Paann bu tecavzne silah gcyle

karlk vermek gerektiini oktan anlamt fakat imparatorluun iinde bulunduu

gerek askeri gerek mali koullar buna engel olmutu. Bab- Ali, grnrdeki nedeni

Abdullah Paayla olan meseleyi halletmek, gerek amac ise Suriyeyi istila etmek

olan bu hareketi bar yollarla engellemeye alt ve Mustafa Nazif Efendiyi

Msra gnderdi. Nazif Efendi, Abdullah Paann bundan byle kesinlikle Msr

ilerine mdahale etmeyeceini Mehmet Ali Paaya bildirecek ve hareketinden geri

dnmesini isteyecekti.183

178 Altunda, a.g.e, s.54.179 Altunda, a.g.e, s.56.180 Fred H. Lawson, The Social Origins of Egyptian Expansionism During the Muhammed AliPeriod, New York, 1992, s.3.181 Karal, Osmanl Tarihi, C.5, s.129.182

Cemal Tukin, Boazlar Meselesi, stanbul, 1999, s.175,176; Ercment Kuran, CezayirinFranszlar Tarafndan gali Karsnda Osmanl Siyaseti (18271847), stanbul, 1957, s.34.183 Altunda, a.g.e, s.57.


49/126

37

Ancak Mehmet Ali Paa Suriyeyi ele geirmekte kararlyd. Osmanl

memuru ile yapt grmelerde, Hicaz Vahhabilerden temizlemek ve Morada

gsterdii yararllk ve yapt yardmdan sz ederek bunlarn karlnda am ve

Sayda eyaletlerinin kendisine verilmesini istemi,184 ancak sonra aka Suriyeyi

ilhak etmek niyetinde olduunu gstermitir.185

Sultan II. Mahmut, kendisine byk hizmetlerde bulunan Aa Hseyin

Paay Msr, Girit ve Habe Valisi tayin ederek Halepe gnderdi. Aa Hseyin

Paa, ikinci bir ordu ile Halepte bir araya gelecek ve asi ye kar cephe alacakt.

Osmanl Devletinin byle zayf bir durumda iken sava hazrlna

girimesinin ne kadar doru olduu tartlr. Ancak Mehmet Ali Paann tavr ve

zellikle kuzeye doru yol almas sava kanlmaz klmtr. Mesele artk Sultan ile

valisi arasnda kan basit bir anlamazlk olmaktan km, adeta dmana kar

vatan mdafaa ekline dnmtr.186

Mehmet Ali Paa, Klemenlerin ve Vahhabilerin sindirilmesinde, Rum

isyannn bastrlmasnda byk faydalar salamt. Kendisi Osmanl

mparatorluunun bir valisi, emirleri uygulamakla ykml bir memuru idi.

Mehmet Ali Paann, ald emirleri byk bir baar ile yerine getirmi olmas ona

Suriyeyi istila etme hakkn vermezdi.

Osmanl Devleti ise ok ncesinden Mehmet Ali Paaya phe ile bakmakta

ve ona olan gvenini kaybetmekte haklyd. kodra Valisi Mustafa Paay isyana

tevik eden mektuplar Mehmet Ali Paa hakknda Bab- Aliyi phelendiren en

nemli vesikalard.187

184 Mehmet Ali Paa Vahhabi meselesinin iyi bir ekilde ve abuk bitmesi iin hi olmazsa biryllna amn kendisine verilmesini istemiti. Bkz: BOA, HAT, 343/19593/A.185

Altunda, a.g.e, s.58.186 Altunda, a.g.e, s.59.187 Altunda, a.g.e, s.60.


50/126

38

Akka Kalesi, Abdullah Paann tm abalarna ve sert direniine ramen 27

Mays 1832de drld.188 Akkann zapt edilmesinden sonra Msr askerleri

ama doru hareket etti.189 Haziran aynda am, Temmuz aynda da Halep, Humus

ve Hama igal edildi.190 Bylece brahim Paa tm Suriyeyi kolaylkla ele geirmi

oldu.191

Bu srada Osmanl Devletinin grevlendirdii Serdar- Ekrem Hseyin Paa

komutasndaki ordu ile Msr kuvvetleri arasnda muharebeye baland. Msr

kuvvetleri Antakya ve skenderun arasndaki Beylanda (Belen) 29 Temmuz 1832de

Osmanl ordusunun byk ksmn yok etti.192 Osmanl kuvvetleri byk hezimete

uram,193 artk Suriye Mehmet Ali Paann eline gemi, Anadolu yolu da Mehmet

Ali Paaya almt.

Beylan zaferinden sonra Mehmet Ali Paa tekrar Sultana haber gndererek

kendisine Suriye valilii verildii takdirde askerlerini geri ekeceini bildirdi, ancak

II. Mahmut bu teklifi de reddetti.194

brahim Paa bu zaferin ardndan Adanaya kadar ilerledi. Urfa ve Mara

dolaylarn ele geirdi. Bu arada brahim Paa Anadoluda resmi grevlilerin de Bab-

Aliye kar kendisini desteklemeleri iin propaganda faaliyetleri

gerekletiriyordu.195 Kayseri mfts ve ileri gelenlerine kendisine katlmalarn

emreden rapor bu konudaki en nemli vesikalardr.196

II. Mahmut bu durum karsnda Namk Paay yardm istemek iin

Londraya gndermi dier taraftan Reit Mehmet Paay da Anadoluda ilerleyen

188 Kocaba, a.g.e, s.30.189 Ahmed Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, 45, stanbul, 1999, s.713.190 Anderson, a.g.e, s.78; Armaolu, a.g.e, s.198.191 Marlowe, a.g.e, s.40.192 Karal, a.g.e, s.130; Anderson, a.g.e, s.78. Beylan yenilgisi iin bkz: BOA, HAT, 20139.193 Hseyin Paann bu yenilgi hakknda Sultana yazd mektup iin bkz: BOA, HAT, 72/20148A.194 Armaolu, a.g.e, s.199.195

BOA, HAT, 19748.B. Bu arada Bab- Ali de brahim Paann Suriyedeki ilerleyiinin Sultannarzusuna kar olduunu bildiriyordu. Bkz: BOA, HAT, 39773.H.196 BOA, HAT, 19901.A.


51/126

39

brahim Paa zerine gndermitir. Reit Mehmet Paa 20 Aralkta kuvvetleriyle

Konyaya yaklat. Bu srada brahim Paa Konyaya kadar ilerlemi bulunuyordu.

brahim Paann ordusu ve top mevcudu yeterli deildi. Buna karn Osmanl ordusu

Msr ordusunun iki kat kadard. Ancak Msr askerleriyle kyaslandnda askeri

disiplin, talim ve terbiye yok denecek kadar azd.197

Sultan II. Mahmut, Beylan yenilgisinin izlerini derhal silmek istiyordu.

Hemen taarruza geilmesini istedi. Reit Mehmet Paa elindeki dzensiz birliklerle

brahim Paann bat tarzndaki ordusuna saldrmak zorunda kald. 21 Aralk 1832

gn yaplan Konya Muharebesi Osmanl ordusu iin ikinci bir hezimetle

sonuland. 30.000 asker ld, Reit Mehmet Paa ise esir dt.198

Konya zaferiyle, brahim Paaya stanbul yolu alm, sadece Anadolu deil

Osmanl saltanat da byk tehdit altna girmiti.199

Bu arada Mehmet Ali Paa hala Osmanl Devletine sadk olduunu ve

yalnzca Suriyede hakk olan elde etmeye altn sylyordu.200

Enver Ziya Karal, Mehmet Ali Paann Msr imparatorluktan ayrarak

bamsz bir hale getirmek, hatta Sultan II. Mahmutu devirerek kendi padiahln

ilan etmek niyetinde olduunun kuvvetli bir ihtimal olduunu ve bu konuda tarih

kaytlar olduunu belirtmektedir. Ancak bununla birlikte Mehmet Ali Paann,

kendisinin byle bir amac olmadn iddia ettiini de eklemektedir. Mehmet Ali

Paa byle bir maksat gtmediini ngiliz diplomatna u szleriyle anlatmaktadr:

Siz bir yabancsnz. Bir slam gibi dnmesini bilmezsiniz. Osmanl

mparatorluunun paralanmasndan benim iin doacak mesuliyeti biliyor

musunuz? Mslmanlar nefretle benden uzaklaacaklardr. lk uzaklaanlardan biri

de iki olum olacaktr. Padiah delidir. Fakat Tanr onu bize gnahlarmzn karl

olarak verdi.

197 Altunda, a.g.e, s.63.198

Armaolu, a.g.e, s.199.199Altunda, a.g.e, s.64; Yalnkaya, a.g.m, s.651.200 Yalnkaya, a.g.m, s.651.


52/126

40

1833te skenderiyedeki Avrupallara da yle sylemitir:

Padiahn hizmetkar olarak kalmak istiyorum. brahim, eer Boaziine

varmaya muvaffak olursa, padiahn ayaklarna kapanarak affn ve Msra dnmek

iin msaadesini dileyecektir.201

Mehmet Ali Paann bu szlerinin ne derece samimi olduu tartlr nk

dier taraftan Paann Msrda bamsz ya da yar bamsz bir idare kurmak iin

faaliyetlerde bulunduu ok akt. Msr kuvvetlerinin kazand baarlar ve

Osmanl Devletinin zayfl Avrupal devletleri de harekete geirdi ve Msr

meselesi bir Avrupa sorunu, Avrupa diplomasisi iin yeni bir ark Meselesi halini

ald. nk Osmanl Devletinin dalmas sz konusuydu.202

3.2.3. Avrupa Devletlerinin Mdahalesi ve Ktahya Antlamas

Mehmet Ali Paann ayaklanarak Osmanl Devletine kar harekete gemesi

Avrupal devletleri de hareketlendirdi.203 Msr meselesiyle drt byk devlet

yakndan ilgileniyordu. Bu devletler: Avusturya, Rusya, Fransa ve ngiltereydi.204

Msr, ngiltere ve Fransann en yakn ilgi alanyd. Osmanl mparatorluu

da ngiltere ve Rusyann zerinde mcadele ettikleri bir blgeydi. Yklmas ya da

varln srdrmesi her ikisini de ilgilendiriyordu. Rusya ile atma iinde bulunan

Avusturya

kavalalı mehmet ali paşa İsyanı ve mısır meselesi

Documents