kawana jimare 1717
DESCRIPTION
kawana jimare 1717TRANSCRIPT
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيي مانطانةية
ساالر عومةر نورىموعتةسةم نةجمةدينئاوات محةمةد ئةمين
خاوةنى ئيمتيازسةرنووسةر بةِرَيوةبةرى نووسين
دةستةى نووسةران: م. عبدالرحمن كريم درويش نةجمةدين فةقَي عةبدوآل
بةِرَيوةبةرى هونةرىئازةر عوسمان
ذمارة )17( مارت 2013
ضاثخانةى كارؤضــاث2500نــرخ1000تيراذ
بةرثرسي زمانةوانى : فوئاد عةبدولِرةحمان بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا: نيهاد قازى
0031627621171 - 009647508606740E-mail:[email protected]
طؤظارى كـةوانــة
لة مالَثةرى "كــــةوانة كــورد"دا بخويَنةوة....
تةواوى ذمارةكانى طؤظارى كةوانة
لة كتيَبخانةى ئةندَيشة دةستدةكةوَيت
سلَيمانى - شةقامى مةولةوى - تةالرى سيروانى نوَى - نهؤمى ضوارةم
نــــاوةرؤكــــــ
وته‌ی‌که‌وانه .....................................................................................................................................................6
رامیاری
ئیان‌تڕاینۆر................................. لە‌باوەشی‌چارەنووسی‌داخراودا .....................................9سه‌مه‌د‌ئه‌حمه‌د.................................حیزبی‌كوردی‌له‌‌نێوان‌هێز‌و‌دژه‌‌هێزدا...................................17د.شێرزاد‌أحمد‌أمین‌النجار....چەند‌روانینێك‌سەبارەت‌بە‌گەشەپێدان....................................23
د.حسام‌الدین‌علی‌گلید.ئامال‌ئه‌ل‌ـ‌سه‌بکی................پەیوەندیی‌دیپلۆماسیی‌ئەمریكی.................................................34موعته‌سه‌م‌نه‌جمه‌دین................چین‌له‌‌سه‌ده‌ی‌بیست‌ویه‌كدا.........................................................67خالید‌عه‌لیزاده............................پێوه‌ندیی‌نێوان‌زانستی‌سیاسه‌ت‌و‌رێفۆرمی‌سیاسی.............93د.عهبدولکهریمسرووش.............رهوشتودەسەاڵتیسیاسی......................................................103دیدار:هه‌رێم‌عوسمان...............دیدار‌له‌گه‌ڵ‌ئارام‌رەفعەت.........................................................115د.رەشاد‌میران..........................مەعریفەی‌رۆژگاری‌ئێستا‌و‌دەرهاویشتەكانی......................132
کۆمه‌اڵیه‌تی
د.محمد‌شوانی..........................ره‌هه‌نده‌ئایینی‌‌و‌كۆمەاڵیەتیەكانی‌بیر.............................148زمان
د.سەالم‌ناوخۆش.........................ئەزموونی‌زمانەوانی‌نەرویجی.............................163فه‌لسه‌فه
فوئاد‌عه‌بدولڕه‌حمان.................هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌مێتافیزیک..............................................172جیهاد‌حه‌مه.....................................ئایا‌فەلسەفە‌هیچ‌رۆڵێکی‌لە‌بەهاری‌عەرەبیدا‌گێڕاوه؟.....203دیار‌عبدالباقی‌خەلیل...............وەها‌گریمانە‌بكە‌دەوڵەت‌لە‌ئارادا‌نەبێت.......................211د.حەسەن‌حوسێن‌سدیق.......فەلسەفە‌‌و‌ئایین......................................................................228ته‌حسین‌ته‌ها‌چۆمانی.............فه‌لسه‌فه‌و‌یه‌زدانناسی‌له‌‌سه‌ده‌كانی‌نێوه‌ڕاستدا..............236جان‌فڕانسوا‌دۆرتێ................ئۆگه‌ست‌كۆنت‌داهێنه‌ری‌کۆمه‌ڵناسی.................249هوارد‌زین...................................ئانارشیزم،سیاسەتی‌شاعیرانە..............................260
ئینسایکلۆپیدیای‌ناوداران
سەاڵح‌رەنجدەر.......................سانت‌ئۆگستین.........................................................277
6
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
وته‌ی‌که‌وانهEditorial
ده تێده‌په‌رێت. ئه‌نفالدا هه‌ڵه‌بجه‌‌و كاره‌ساتی بهسهر به‌هار پێنج بیست‌و ئه‌مرۆ‌به‌هار‌به‌‌سه‌ر‌رووخانی‌رژێمی‌به‌عسدا‌تێده‌په‌رێت.
ئه‌مرۆ‌له‌‌هاوشانی‌ئه‌وه‌ی‌هیچ‌برینێكی‌ئه‌و‌كاره‌ساته‌‌سارێژ‌نه‌كراوه،بگره‌‌كۆی‌سیستمی‌حوكمڕانیی‌عێراقیش‌كه‌وتوه‌ته‌‌قه‌یرانێكی‌گه‌وره‌وه،ده‌سه‌اڵتی‌نوێی‌عێراق‌له‌‌بریی‌هه‌نگاونان‌بۆ‌دامه‌زراندنی‌سیستمێكی‌حوكمڕانیی‌دیموكراسی‌و‌ره‌شید،كار‌له‌‌سه‌ر‌دووباره‌كردنه‌وه‌ی‌هه‌مان‌سیناریۆی‌رژێمی‌سوونه‌‌گه‌رایی‌به‌عس‌ده‌كاته‌وه.له‌م‌بارودۆخه‌دا،كه‌‌كورد‌شه‌ریكێكی‌مێژوویی‌سته‌ملێکراوی‌شیعه‌یه،جارێكی‌دی‌رووبه‌رووی‌غه‌درو‌زوڵم‌ده‌بێته‌وه،نه‌ك‌ته‌نیا‌له‌وه‌ی،كه‌‌له‌‌دوای‌بیست‌و‌پێنج‌ساڵ‌تاوانی‌جینۆسایدكردن،دۆسته‌‌دێرینه‌‌سته‌ملێکراوه‌که‌ی‌ئاماده‌‌نییه‌‌قه‌ره‌بووی‌ئه‌و‌تاوانانه‌‌بكاته‌وه‌و‌به‌‌زوڵمی‌تۆمار‌بكات،به‌ڵكو‌سیاسه‌ته‌كانی‌به‌ره‌و‌ئه‌و‌ئاڕاسته‌یه‌ن،كه‌‌جارێكی‌تر‌ئه‌م‌نه‌ته‌وه‌یه‌‌ببێته‌وه‌‌ژێر‌ده‌سته‌‌و‌زوڵم‌و‌زۆریی‌له‌‌به‌رامبه‌ردا‌بكرێت.له‌‌گه‌وهه‌ردا‌قه‌یران‌و‌گرفتی‌نێوان‌كوردو‌شیعه‌‌كێشه‌ی‌نێوان‌دوو‌حیزب،یان‌دوو‌گروپی‌جیاواز‌نییه‌‌له‌‌سه‌ر‌به‌رژه‌وه‌ندی،به‌ڵكو‌راستیی‌كێشه‌كه‌‌گرفتی‌نێوان‌دوو‌بۆچوون‌و‌بیركردنه‌وه‌ی‌جیاوازه.كورد‌ده‌یه‌وێت‌ده‌سه‌اڵتێكی‌ره‌شیدو‌دیموكراسی‌له‌‌عێراقدا‌دابمه‌زرێت‌و‌له‌‌سێبه‌ری‌ئه‌م‌مۆدێله‌‌حوكمڕانییه‌دا‌ته‌واوی‌پێكهاته‌‌و‌گه‌النی‌عێراق‌به‌‌ئازادی‌‌و‌یه‌كسانی‌پێكه‌وه‌‌ژیان‌بگوزه‌رێنن،له‌‌به‌رامبه‌ردا‌به‌وه‌ی‌ئه‌مرۆ‌ده‌سه‌اڵتی‌شیعه‌گه‌رایی‌‌بۆ‌ته‌‌به‌شێك‌له‌‌ستراتیژی‌ئێران،ئامانجی‌سه‌ره‌كیی‌بۆ‌ته‌‌دامه‌زراندنی‌مۆدێلی‌حوكمرانیی‌ئێرانی‌له‌‌عێراق،واته‌له‌‌باشترین‌حاڵه‌تدا‌ئایینده‌ی
كورد‌ئه‌وه‌‌ده‌بێت،كه‌‌ئێستا‌كوردانی‌ئێران‌پێیدا‌ده‌ڕۆن.له بــه‌هــاره‌داو لــه‌م نێوه‌ند هــه‌رێــم‌و نێوان كێشه‌كانی ته‌نگه‌ژه‌‌و قوڵبوونه‌وه‌ی‌سه‌رده‌مێكدا،كه‌‌كۆی‌ناوچه‌ی‌خۆرهه‌اڵتی‌نێوه‌راست‌له‌‌كواڵن‌و‌ناجێگیرو‌ئاشوبدا‌ده‌ژی،عێراق‌به‌‌گشتی‌به‌ره‌و‌كاره‌ساتێكی‌گه‌وره‌‌ده‌بات.هه‌رێمی‌كوردستان‌ئه‌مرۆ‌ده‌كه‌وێته‌‌چه‌قی‌ملمالنێ‌و‌ناكۆكیی‌نێوان‌سێ‌هێزی‌گه‌وره‌ی‌نه‌یاری‌یه‌كتر:توركیا،ئێران،ره‌وتی‌سونه‌ی‌عه‌ره‌بی‌به‌‌سه‌رۆكایه‌تی‌قه‌ته‌ر.له‌‌ره‌هه‌ندێكی‌دوورتریشدا،دنیا:روسیاو گه‌وره‌ی هه‌ردوو‌جه‌مسه‌ری نێوان ملمالنێكانی له‌‌شه‌ڕو به‌‌شێك‌ئێمه‌دا واڵته‌ی له‌م هاوپه‌یمانه‌كانیانه‌وه پاشكۆو رێگای له ناڕاسته‌وخۆ ئه‌مه‌ریكا،
7
هاوكێشه‌ی له به‌شێك ده‌بێته ئه‌مرۆ كوردستان واتــه به ده‌درێـــت. ئه‌نجام‌سیاسیی‌هه‌رێمایه‌تی‌و‌نێوده‌وڵه‌تی.لێره‌دا‌گوناهـ‌‌‌و‌كه‌مته‌رخه‌میی‌كورد‌له‌وه‌دا‌ده‌رده‌كه‌وێت،كه‌‌له‌م‌هاوكێشه‌یه‌‌تێنه‌گات،یان‌به‌‌هه‌ڵه‌‌شیكاریی‌بۆ‌بكات.له‌م‌هاوكێشه‌یه‌دا‌ئێران‌وه‌ك‌جه‌مسه‌رێكی‌شیعه‌گه‌رایی‌ده‌ست‌ده‌خاته‌‌كاروباری‌كۆی‌واڵتانی‌عه‌ره‌بی‌و‌خۆرهه‌اڵتی‌نێوه‌راست،له‌م‌بازنه‌یه‌شدا‌له‌‌كوردستان‌به‌‌حوكمی‌نزیكیی‌له‌‌كه‌له‌به‌ری‌شه‌ڕو‌ناكۆكییه‌كان،ده‌ستێكی‌زیاتری‌هه‌یه.ئێران‌له‌‌شێوازی‌مامه‌ڵه‌كردنی‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌واڵتانه‌دا‌به‌‌یه‌ك‌ستایل‌و‌به‌‌یه‌ك‌ئاڕاسته‌دا‌كار‌ناكات،به‌ڵكو‌سیاسه‌تێكی‌دوو‌فاقی‌هه‌یه،بۆ‌نموونه‌‌له‌‌شێوازی‌مامه‌ڵه‌كردنی‌له‌گه‌ڵ‌میسرو‌تونس‌دا‌پاڵپشتی‌له‌‌گه‌الن‌ده‌كات،به‌‌اڵم‌له‌‌سوریا‌ده‌كات. ئه‌سه‌د دیكتاتۆریانه‌ی حوكمڕانیی سیستمی له به‌رگری گه‌له‌‌و دژی‌ئه‌م‌سیاسه‌ته‌‌دوو‌فاقییه‌‌له‌‌رووی‌ئاكاری‌سیاسییه‌وه‌‌گرفت‌و‌كێشه‌ی‌زۆری‌ره‌گ‌و كوردستان له ئێران ده‌ستتێوه‌ردانی كــردوه؛ دروست ئێرانییه‌كان بۆ‌ریشه‌یه‌کی‌مێژوویی‌هه‌یه،به‌‌درێژایی‌مێژووی‌خه‌باتی‌رزگاری‌كورد‌ئێران‌ده‌ستی‌له‌‌زۆربه‌ی‌بزوتنه‌وه‌و‌حیزبه‌‌سیاسیه‌كاندا‌هه‌بووه،هه‌ندێك‌جار‌شێوازو‌ئایینده‌ی نموونه‌دا هه‌ندێك له بگره دایڕشتووه، ئه‌و كاركردنیشیان مۆدێلی‌فرا‌وانترو‌قووڵتر، به ئه‌مڕۆ،زۆر به‌اڵم ئه‌و‌بووه، به‌‌ده‌ستی شۆڕشه‌كانیش‌كاریگه‌ریی‌له‌‌سه‌ر‌رووداوو‌بڕیاره‌كانی‌ده‌سه‌اڵتی‌عێراق‌به‌‌گشتی‌هه‌یه،له‌‌الیه‌ك‌زۆر‌به‌‌زه‌قی‌كار‌له‌‌سه‌ر‌ئاڕاسته‌كردنی‌ده‌سه‌اڵتی‌شیعه‌گه‌رایی‌مالكی
به‌و‌ئاڕاسته‌یه‌‌ده‌كات،كه‌‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌ره‌وتی‌شیعه‌گه‌راییدا‌بێت.رێگای له سونه‌گه‌رایی ــی ره‌وت رابــه‌ری وه‌ك توركیا روویــه‌كــی‌تــره‌وه، له‌‌چه‌ند‌هاوپه‌یمانێكه‌وه‌و‌به‌‌پاڵپشتی‌ئه‌مه‌ریكا‌زۆر‌به‌‌زه‌قی‌ده‌ستی‌خستووه‌ته
كوردستان‌و‌عێراق‌و‌ئیداره‌ی‌شه‌ڕێكی‌هه‌رێمایه‌تی‌له‌م‌ناوچه‌یه‌‌ده‌كات.له یه‌ك ههر پاڵپشتی رابه‌رایه‌تی‌و به ئه‌مرۆ سونه‌شدا، عه‌ره‌بی به‌ره‌ی له‌‌قه‌ته‌رو‌سعودیه،سوننه‌‌عه‌ره‌به‌‌عێراقیه‌كان‌ده‌جوڵێنرێت‌و‌بانگه‌شه‌ی‌به‌هاری
عه‌ره‌بی‌له‌‌عێراقدا‌ده‌كه‌ن.به‌ره‌ی‌جیاوازدا، به‌‌سه‌ر‌دوو دهبێت دابه‌ش بۆ‌خۆی نێوه‌نده‌دا‌كورد له‌م‌به‌ره‌ی‌توركیاو‌سوننه‌ی‌عه‌ره‌بی‌له‌گه‌ڵ‌به‌ره‌ی‌ئێران‌و‌مالكیدا.له‌م‌بازنه‌یه‌دا‌كرۆكی‌كێشه‌كه‌‌له‌‌نه‌خۆشكه‌وتنی‌تاڵه‌بانیه‌وه‌‌ته‌شه‌نه‌ی‌كرد،چونكه‌‌به‌‌راستی‌تا بووه؛ ده‌ره‌وه‌دا‌دروست گه‌ڵ له كورد په‌یوه‌نیه‌كانی له بۆشاییه‌ك ئه‌مرۆ
8
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئه‌مرۆ‌هیچ‌سه‌ركرده‌یه‌ك‌له‌‌یه‌كێتیدا‌دروست‌نه‌بووه‌‌بتوانێت‌ئه‌م‌بۆشاییه‌‌پر‌بكاته‌وه،که‌الی‌ته‌رازوه‌كه‌ی‌مالكی‌و‌ئێران‌راگرێت.بۆیه‌‌قه‌یرانی‌یه‌كێتی‌ته‌نیا‌كاریگه‌ریی‌له‌‌سه‌ر‌بارودۆخی‌خۆی‌نییه،به‌ڵكو‌گرفت‌و‌كێشه‌ی‌بۆ‌كۆی‌عێراق‌و‌ناوچه‌كه‌‌دروست
كردووه.ــورد‌له تــا‌ئــه‌مــرۆ‌دیارنییه،کــه‌‌ئایا‌ئــه‌م‌دابــه‌شــبــوونــه‌ی‌ك لــه‌م‌چــوارچــێــوه‌یــه‌دا،به‌رژه‌وه‌ندییدایه،یان‌به‌‌پێچه‌وانه‌وه.له‌‌كاتێكدا،كه‌‌مانه‌وه‌ی‌مالكی‌به‌‌بێ‌تاڵه‌بانی‌تووشی‌ته‌نگه‌ژه‌یه‌كی‌سیاسیی‌قووڵی‌كردوه؛توانای‌داهێنانی‌چاره‌سه‌رو‌راگرتنیی‌دۆخه‌كه‌‌و ــارو ب راگرتنی بۆ بۆیه نــه‌مــاوه. سیاسیه‌كه‌ی هاوكێشه هاوسه‌نگیی‌چاره‌سه‌ری‌كێشه‌‌و‌گرفته‌كان،به‌رده‌وام‌كار‌له‌‌سه‌ر‌خوڵقاندنی‌كێشه‌‌و‌گرفتی‌نوێ‌ده‌كات.له‌‌جێگایه‌كی‌تردا‌نه‌خۆشكه‌وتنی‌تاڵه‌بانی‌گرفتی‌گه‌وره‌ی‌بۆ‌پارتی‌دیموكراتی‌له شیاو كه‌سێكی نه‌بوونی تاڵه‌بانی نه‌خۆشكه‌وتنی دروستكردووه؛ كوردستانیش‌جێگایدا‌ئه‌و‌زه‌مینه‌یه‌ی‌خوڵقاندوه،كه‌‌كۆی‌ناوچه‌ی‌سلێمانی‌و‌به‌غداش‌له‌‌ده‌ست
بارزانی‌ده‌رچن‌و‌توانای‌مامه‌ڵه‌كرنی‌له‌‌گه‌ڵیاندا‌نه‌بێت.به‌رژه‌وه‌ندیی له پێوه‌رێك هه‌موو به پشێوی شه‌ڕو بارودۆخه‌دا له‌م راستیدا له
كوردو‌شیعه‌دا‌نییه،به‌اڵم‌بێ‌گومان‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌سوننه‌‌و‌مالكیدایه.فره‌وانی‌و‌فره‌ڕه‌هه‌ندیی‌هاوكێشه‌ی‌سیاسی‌له‌م‌ناوچه‌یه،ئه‌و‌زه‌مینه‌یه‌ی‌خوڵقاندوه،كه‌‌كۆی‌كێشه‌‌و‌گرفته‌كان‌كاریگه‌رییان‌له‌‌سه‌ر‌یه‌كتر‌هه‌بێت.له‌م‌نێوه‌نده‌دا‌ته‌نگه‌ژه‌ی‌نێوان په‌یوه‌ندییه‌كانی سه‌ر له راسته‌وخۆی نه‌گه‌تیڤی كاریگه‌ریی سوریا سیاسیی‌الیه‌نی‌ناكۆك‌و‌نه‌یاره‌كانی‌عێراقدا‌هه‌یه.مالكی‌له‌‌سه‌ر‌خواست‌و‌داوای‌ئێران‌و‌وه‌ك‌ده‌كات. سوریا له ئه‌سه‌د ده‌سه‌اڵتی له پاڵپشتی سوننه‌گه‌رای، ره‌وتی له به‌رگری‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌ش‌چه‌ندین‌جار‌هه‌وڵی‌شكاندنی‌ئه‌و‌گه‌مارۆیه‌ی‌داوه،كه‌‌به‌ره‌ی‌توركیا‌به‌‌هاوكاریی‌پارتی‌دیموكراتی‌كوردستان‌له‌‌سه‌ر‌سوریا‌دروستیان‌كردوه،
بۆ‌نموونه‌‌له‌‌ناردنی‌هێز‌بۆ‌ناوچه‌ی‌شه‌نگار‌له‌‌ساڵی2012دا.له‌‌سه‌ر‌ئاستی‌شه‌ڕو‌ملمالنێی‌روسیاو‌ئه‌مه‌ریكا‌له‌‌رێگای‌كۆمپانیا‌نه‌وتیه‌كانه‌وه،به‌‌تایبه‌تی‌هه‌ردوو‌كۆمپانیای‌گاز‌پرۆمی‌روسی‌و‌ئه‌كسۆن‌موبیلی‌ئه‌مه‌ریكی،له‌‌رویه‌كی‌تره‌وه‌‌كوردستان‌ده‌كرێته‌‌گۆڕه‌پانی‌روو‌به‌‌رووبونه‌وه‌ی‌ئه‌م‌الیه‌نانه.به‌‌پێی‌ئه‌م‌ئاماژانه،ئه‌مرۆ‌كورد‌به‌‌شێكی‌سه‌ره‌كیی‌هاوكێشه‌ی‌سیاسیی‌هه‌رێمایه‌تی‌و‌نێوده‌وڵه‌تییه؛یاریكه‌رێكی‌سه‌ره‌كیی‌ئه‌م‌گه‌مانه‌یه.بۆیه‌‌لێره‌دا‌كاتێك،كه‌‌كورد‌ده‌بێت‌به‌‌قوربانی‌و‌ده‌كه‌وێته‌‌په‌راوێز،هۆی‌سه‌ره‌كی‌خۆیه‌تی،كه‌‌نازانێت‌یارییه‌كی‌دروست
بكات.
9
لە‌باوەشی‌چارەنووسی‌داخراودا:سەرۆك‌وەزیرانی‌توركیا‌‌و‌زیندانییە‌كوردەكەی
Lockedinafatefulembrace:TurkishPMandhis
Kurdishprisoner
نووسینی:ئیان‌تڕاینۆر‌‌و‌كۆنستانز‌لێج IanTraynorandConstanzeLetschوەرگێڕانی)لە‌ئینگلیزییەوە(:پێشڕەو‌محەمەد
فۆتۆگراف:بولەنت‌كیلیچ/فرانس‌پرێس
10
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
لە‌دوو‌سەعاتی‌خۆرهەاڵتی‌سەیرانگا‌كەنارییەكانی‌ئەستانبول،لە‌نێوەڕاستی‌ئیمرالی دوورگــەی مەڕمەڕە، دەریــای‌ــــەن‌دەوڵـــەتـــی هـــەڵـــكـــەوتـــووە،لـــە‌الیــاوە‌پــارێــزگــاریــیــەكــی‌تــونــدی ــی ــورك تالی لە كە دوورگەیە، ئەم لێدەكرێت.توركیا‌بریتییە‌لە‌ئه‌منی‌ترین‌زیندان‌ــ‌ئەلكاتراز دوورگــەی هاوشێوەی رێك‌باشووردا ئەفەریقای لە رۆبینە یــان‌زیندانیكردنی بۆ تەنها زیندانە ئەم ــ‌ــــراوە،که كــەســێــك‌ئـــامـــادە‌‌و‌ســــازكــۆچ‌ئـــاالن‌ه،دامــەزرێــنــەی عــەبــدوڵــا‌ئ)پەكەكە( كوردستان كرێكارانی پارتی‌یه‌‌ــ‌که‌‌گروپێكی‌چەكدارییه‌‌پێكهاتووه‌‌لە‌خەباتگێڕانی‌كورد،كە‌نزیكەی‌سی‌ساڵ‌دەبێت‌دژ‌بە‌دەوڵەتی‌توركیا‌لە
خەبات‌‌و‌شۆڕشدان.یەكی پلە ــی ــن دوژم تــاكــە ــۆجــەالن ئتــوركــیــا،كــە‌لــە‌الیـــەن‌كــوردەكــانــەوە‌وەكــو لــێــدەگــیــرێــت‌‌و زۆری رێــزێــكــی‌ــەم‌كەسە کــاریــزمــا‌لــێــیــدەڕوانــرێــت،ئبەدیدی‌‌ئەنكه‌ره‌‌وەكو‌دێو‌‌ه‌زمه‌‌سەیر‌دەكـــرێـــت،كــە‌چــــوارده‌ســـاڵ‌دەبــێــت‌زیندانێكی خراوەتە دوورگــەیــەدا لەم‌وەزیــرانــی ســـەرۆك تاكەكەسییەوە.لەم ئەردۆغان، تەیب رەجەب توركیا،ــووی‌حــەزی‌بــەوە دوایــیــانــەدا‌گــوت‌بلە ـــاالن ئ ئـــۆچ كــە ببینێت، ــــردووە ك
سێدارە‌بدرێت.لەم‌حەفتانەی‌دواییدا‌دۆخەكە‌گۆڕانی
ــووە،چــەنــد‌هیوایەك ــات ه بــە‌ســـەردا‌چارەسەركردنێكی بۆ ــوون دەركــەوترچەشكێنی‌گەورەترین‌‌و‌بەردەوامترین‌ئەو جــیــهــانــدا. لــە ئەتنیكی ملمالنێی‌رابــوردوودا لە‌سی‌ساڵی ملمالنێیەی‌ژیانی‌لە‌چل‌هەزار‌مرۆڤ‌سەندۆتەوە.هــاكــان‌فــیــدان‌ســـەرۆكـــی‌دەزگــــای‌هەواڵگری‌توركیا،سەردانی‌دوورگەی‌سەرنجی ئەوەی بۆ كــردووە ئیمرالی
ئۆچ‌ئاالن‌رابكێشێت.كورد پەرلەمانی ئەندام ئاكات ئایال‌لەو یەكێك تــوركــیــا‌‌و پــەرلــەمــانــی لــە‌كەسانەی‌لەم‌دواییانەدا‌سەردانی‌ئەم‌فیدان‌‌و دەڵێت: كـــردووە، زیندانییەی‌ئۆچ‌ئاالن‌توانیویانە‌لە‌یەكتری‌تێبگەن.محەمەد‌برای‌زیندانییەكەش‌سەردانی‌باسی ئەردۆغانیش ـــردووە. ك ــەوی ئبۆ كــردووە تەلەفزیۆنێكی بوونی لە‌رێبەری‌گەریالكان.حكومەت‌بەردەوام‌باس‌لەوە‌دەكات،كە‌چەندان‌كتێب‌لە‌خوێنراونەتەوە، ئــاالنــەوە ئــۆچ الیــەن‌ــــەوە‌دەكــــــات،كە هـــەروەهـــا‌بـــاس‌للە دەكات باسكتبۆل پێ‌‌و تۆپی یاری‌دواییانەشدا )لەم ئیمرالی، دوورگــەی‌بۆ دیكە زیندانی پێنج ناردنی باسی
ئەوێ‌دەكات(.ئاالن ئۆچ بوونی دێو بە كورتی، بە‌بۆ خــۆی جێگەی ئێستا توركیا، الی‌داوە، ئەو بە‌مرۆڤبوونی پرۆسەیەكی‌چەندان بۆ خۆشكردووە رێگەی كە
11
هەندێك الی لە ئاشتییانە، گفتوگۆی‌تــوركــەكــان‌‌و نــێــوان گفتوگۆی ــەس ككــوردەكــان،بــە‌وتــووێــژەكــانــی‌نێوان‌بــەریــتــانــیــا‌‌و‌ئــیــرلــەنــدا‌دەچــوێــنــرێــت،باشی هه‌ینیی رێــكــكــەوتــنــنــامــەی كــە
لێكەوتەوە.لە‌راڤەكارانی یەكێك جەنگیز‌چاندار‌دەوڵــەت گفتوگۆی دەڵێت: ملمالنێكە،ــ نییە تــازە ئــاالن‌شتێكی ئۆچ لەگەڵ‌روویــــداوە‌‌و ئەمە پێشتریش چونكە‌ــــووە‌ــــــ‌بــــــەاڵم‌تـــازەیـــیـــەكـــەی ــــەب هـــە،كــە‌ئـــەم‌جـــارە‌ئــــەوان‌بە ـــەوەدای لچەند لێرەدا رایانگەیاندووە. ئاشكرا‌هۆكارێكی‌تازەی‌بێ‌پێشینە‌هەن،كە‌چارەسەرێكی بــۆ چاوەڕوانییەكانی‌هەروەها كــردووە. زیاد رچەشكێنانە‌دەشێت‌ئەمە‌زۆریش‌مەترسیدار‌بێت.مـــەزەنـــدەكـــراوی ملیۆنی 30ی ــە لئــیــران،سوریا‌‌و كــوردەكــانــی‌عــیــراق،توركیا،نزیكەی‌نیوەیان‌لە‌توركیادان،كە‌بە‌گشتی‌لە‌باشووری‌خۆرهەاڵتی‌ـــن،بــەاڵم‌لــە‌شــارە ـــەدا‌دەژی ئــەو‌واڵتــاوای‌ئــەو‌واڵتــەدا گــەورەكــانــی‌خــۆرئــەت‌لە ــب ــای ــــەوازە‌بـــــوون،بـــە‌ت ــــەرت پملیۆن ســـێ ــكــەی ــزی ن ــبــوڵ، ــان ــەســت ئ
دانیشتووانی‌كوردی‌هەیە.پڕۆسەی بەرەو هەنگاونان پێوەری‌ئیمرالی‌ــ‌كە‌وەكو‌قۆناغی‌سەرەتایی‌ــ دەكرێت سەیری ئاشتی گفتوگۆی‌كارەسات تراژیدیا‌‌و زنجیرەیەك لە
ــێــوخــۆی‌تــوركــیــادا بــە‌یـــەكـــەوە‌لــە‌ندوو رواڵەت بە گرتووە، سەرچاوەی‌كە گەیاندووە، دەرەنجامە بەو الیەنی‌بێ بنبەست‌‌و خەباتێكی ال هـــەردوو‌دەرەنجامیان‌تا‌ئێستا‌بەرپا‌كردووە.
رێگە پێویستە لێرەدا دەڵێت: ئاكات‌چارەی‌سیاسیی‌لە‌ئارادا‌بێت.خەباتی‌تا‌ئێرە‌بڕی‌كردووە.بەاڵم چەكداری‌لــێــرەدا‌ئــەگــەر‌رێــگــەچــارەی‌سیاسیی‌درێــژە پەكەكە ئــەوا نەبێت، ــارادا ئ لە‌دەدات. خــۆی چــەكــداری خەباتی بــە‌بەم كەیسەكە ـــن دەزان هــــەردووالش
چەشنەیە.لە‌هه‌ژده‌‌مانگی‌رابوردوودا‌یەكێك‌لە‌خوێناویترین‌قۆناغەكانی‌ئەم‌راپەڕینە‌نۆ نزیكەی كــە بـــووە، ساڵەییە ســی‌گروپی بەجێماوە. لێ كــوژراوی سه‌د‌كاتی لە دەڵێت: نێودەوڵەتی قەیرانی‌گرتنی‌لە‌كینیا‌لە‌ساڵی1999تا‌ئێستا،ئۆچ‌ئاالن‌بەرزترین‌رێژەی‌زیانەكانی
دەكەوێتە‌ئەستۆ.توركیا دەستەاڵتدارانی ماوەیەدا لەم‌هەزاران دەستگیركردنی بە دەستیان‌چــاالكــوانــی‌كــورد‌كــــردووە،كــە‌بۆته‌‌ـــوردوودا راب پاییزی لە ــەوەی ئ هــۆی‌مانگرتن كــورد زیندانی ســه‌د شــه‌ش‌ئەو دروســت رابگەیەنن. خــواردن لە‌گەیشتبووە‌حاڵەتی مانگرتنەكە كاتەی‌قەیران،لە‌مانگی‌ئۆكتۆبەردا،ئۆچ‌ئاالن‌مانگرتنەكەی كۆتاییهێنانی فەرمانی
12
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
دەركــــرد‌‌و‌هــەمــووشــیــان‌چــوونــە‌ژێر‌باری‌فەرمانەكەوە.
ئۆچ دەستەاڵتی هەیمەنەی شتە ئەم‌زیندانی لە ساڵ چوارده دوای ئاالنی‌كردنی‌خستە‌ڕوو،كە‌ئەگەر‌ئەردۆغان‌ئاشتی دەیەوێت هەیەو ئاشتی پالنی‌راستەوخۆ دەبێت ئــەوا بێنێت، بــەدی‌بكەوێتە‌گفتوگۆكردن‌لەگەڵ‌ئۆچ‌ئاالندا.پارزێرەكانی لە یەكێك دینچ مەزڵوم‌بە دەكرێت دەڵێت: كــوردان رێبەری‌ئاالن‌جەنگ‌بەردەوام بێ‌بوونی‌ئۆچ‌بێت،بەاڵم‌لێرەدا‌ناكرێت‌باسی‌ئاشتی‌بكرێت‌بەبێ‌بوونی‌ئۆچ‌ئاالن.هەمووان
بە‌باشی‌لەمە‌تێدەگەن.هیو‌پۆپ،شرۆڤەكاری‌گروپی‌قەیران‌تاكە ئاالن ئۆج دەڵێت: ئەستانبوڵ، لە‌رێككەوتنی دەتــوانــێــت كەسێتییەكە‌هێشتا ــەو ئ دیبێنێت. بــە دووالیـــەنـــە)پەكەكە( سەرەكی كەسایەتیی وەكو
ماوەتەوە.خوێنڕێژییەكان، الیەكەوە لە ئەگەر‌ــگــە‌بێ دەســتــگــیــركــردنــەكــان‌‌و‌جــەنگفتوگۆ مێزی بەرەو دەرەنجامەكانی‌هاندا،ئەوا‌فاكتەری‌هەرێمی،هۆكارێكی‌دیكە‌بوو،كە‌تێیدا‌كوردەكان‌دەستێكی‌بااڵیان‌بەسەر‌توركەكاندا‌هێناوە،هەر‌ئەمەش‌بوو‌وایكرد‌ئەردۆغان‌نەرمی
بنوێنێت.لــە‌دەرەنـــجـــامـــی‌جــەنــگــی‌عــیــراقــدا،كوردەكانی‌باشووری‌عیراق‌بە‌كردەوە
خۆیانەوە. حوكمڕانێتی نێو چوونەتە‌پەكەكە شەڕڤانی هەزار سێ نزیكەی‌جێگر عــیــراق لــە قەندیل چیاكانی لــە‌لەناوخۆیی ژمـــارەش هــەمــان بـــوون،ــەاڵم‌تــازەتــریــن‌ئەو ــەن.ب تــوركــیــادا‌هجەنگی گــۆڕی، گەمەكەی هــۆكــارەی‌ناوخۆیی‌سوریا‌بوو‌لە‌سەر‌سنووری‌باشووری‌خۆرهەاڵتی‌توركیادا.ئێستا‌ــا‌بــەشــێــكــی‌زۆری ــەكــەكــەی‌ســوری پـــاكـــووری‌خــۆرهــەاڵتــی‌ســووریــای بدوای لەوانەیشە ــردووەو ك كۆنترۆڵ‌بە بگەن رێككەوتنەكان، بەپێی جەنگ
ئۆتۆنۆمی‌خۆیان‌لەو‌ناوچەیەدا.نزیكەی سوریا توركیا‌‌و كوردەكانی‌ســنــووریــان مــیــلــی 435 كــۆنــتــرۆڵــی
كردووە.دەڵێت: ئەوروپایی بــااڵی دیپلۆماتی‌ئەمە‌تۆڵەكەكردنەوەی‌بەشار‌ئەسەدە‌لە‌ئەردۆغان.ئەو‌باكووری‌خۆرهەاڵتی‌سوریای‌داوە‌بە‌كوردەكان‌بۆ‌ئەوەی
كێشە‌بۆ‌‌ئەنكه‌ره‌‌بنێتەوە.هــەژمــوون‌‌و دەڵــێــن دیــكــە هەندێكی‌ــەســەر‌ئــەو كــۆنــتــرۆڵــی‌كـــوردەكـــان‌بناوچەیەدا‌سەرەنجام‌بریتییە‌لە‌شەڕی‌دەڵێت: پــۆپ واڵتـــەدا. لــەو ناوخۆیی‌ــە‌خــۆرهــەاڵتــی ــی‌ل ــورك ســیــاســەتــی‌تخــــــواردووە، شكستی نـــاوەڕاســـتـــدا‌ئەمەش‌بۆ‌كوردەكان‌دەركەوتووە.بۆ‌ئەوەی‌توركیا‌پێگەی‌خۆی‌لە‌ناوچەكە، بكات بەهێز ــاران ت بــەغــداد‌‌و بە دژ
13
رێككەوتنێكی پەكەكەدا لەگەڵ دەبێت‌بەهێز‌مۆر‌بكات.
زیندانی بــۆ كەشتییەكان خــێــرایــی‌ــووەوه، ب توندتر كاتە ئــەو )ئیمرالی(ــە‌كــۆتــایــی‌هــەفــتــەی‌رابــــردوودا كــە‌لئاشتی‌‌و كــوردی پارتی ئەندامی سێ‌پەكەكە بۆ كە ــ )بەدەپە( دێمۆكراسی‌هەمان‌حاڵەتی)شین‌فین(ی‌بۆ‌سوپای‌وەرگرتووە ئیرلەندیی كۆماریخوازی‌ئۆچ روانگەكانی لە ئاگاداربوون بۆ ــ‌ئاشتی، گفتوگۆكانی ــارەی دەرب ئاالن‌ــە‌ژێر بــۆ‌مـــاوەی‌هــەشــت‌ســەعــات‌لچاودێرییەكی‌تونددا،سەردانی‌ئەویان‌نامەیەكی بە خۆشیاندا لەگەڵ كــرد‌‌و‌دوورو‌درێژ‌بە‌خەتی‌رێبەر‌گەڕانەوە.لە‌ئانكارا‌‌و‌ئەستانبول‌باس‌‌و‌خواسی‌راگەیاندنی‌ئاگربەست‌لە‌الیەن‌پەكەكە‌لەگەڵ هــاوكــات ــوودا داهــات مانگی لە‌گەیشتنی‌جەژنی‌نەورۆز‌‌و‌ساڵی‌نوێی‌ئەگەری هەروەها ئارادایە، لە كوردی‌ئازادكردنی‌گیراوەكانی‌تورك‌هەیە،كە‌لە‌الیەن‌پەكەكە‌دەستگیركراون‌‌و‌باس)پەكەكە( خەباتگێڕانی پاشەكشەی لە‌لە‌چیاكانی‌عیراق‌لەگەڵ‌چەك‌دانان‌لە
مانگی‌ئابدا‌دەكرێت.ــكــراوەكــان‌لە ــێ پ پــێــی‌داتـــا‌دزە ــە بپێنج رۆژی توركیای چاپەمەنییەكانی‌شەممەدا،بەوانەی‌سەردانیان‌كردووە،ئاشتی پرۆسەی پێویستە گوتوویەتی‌ئەڵتەرناتیڤی چونكە ســەربــكــەوێــت،
ئاشتی‌بریتیی‌دەبێت‌لە‌جەنگ‌‌و‌ئاژاوە،هـــەروەهـــا‌ئــاگــاداركــردنــەوەیــەكــیــشــی‌راگەیاندووە،كە‌بە‌هۆی‌هێزی‌په‌نجا‌ـــورد،خەبات ـــەزار‌شــۆڕشــگــێــڕی‌ك هبــەردەوامــی توركیا ــەتــی دەوڵ بــە دژ‌دەبێت.روون‌‌و‌ئاشكرا‌نییە‌لە‌الیەن‌چ‌كەسێك‌‌و‌بە‌چ‌مەبەستێك‌دەقی‌نامەكە‌بەاڵم پێكراوە، دەرەوە بــەرەو دزەی‌ئەمە‌تەنها‌ئەگەری‌پیالنگێڕان‌‌و‌تێكدانی
پرۆسەی‌ئاشتی‌بەهێزتر‌دەكات.رێــبــەری هێشتا ـــاالن ئ ئـــۆچ ــەگــەر ئكوردەكان‌بێت،لە‌الیەكەی‌دیكەیشەوە‌بڕیارەكان هەموو راستە، هەر ئەمە‌ــــن‌‌و ـــەوە‌دەدرێ ـــەردۆغـــان لــە‌الیــــەن‌ئبااڵ‌‌و دەستەاڵتێكی كە دەوەستێنرێن،بە لــەســەركــردنــی گفتوگۆ نــەشــیــاوی‌تا كە هەیە، توركیادا سیاسەتی سەر‌حوكمڕانێتی ساڵی 10 بە ئەو ئێستا‌ــەم‌دەیــەوێــت ئ تێپەڕ‌دەبــێــت. خــۆیــدا‌ســاڵــی‌ئــایــەنــدە‌بــە‌الســایــیــكــردنــەوەی‌پێی بــە ــا، رووســی پوتینی ڤیالدیمیر‌پۆستی نــوێ، یاسەیەكی دەســتــوور‌‌و‌الببات‌‌و‌سیستەمی وەزیــران سەرۆك
سەرۆكایەتی‌لە‌جێگەی‌ئەو‌دابنێت.ــــەم‌هـــەفـــتـــەیـــەدا‌ئـــــەردۆغـــــان‌بە لــی ــان دان چـــەك پێشبینی ـــاوی راشـــكتێبینییەكی چەند كــردووەو پەكەكەی‌كوردەكان دەربــارەی شەرمانەی بێ‌خستۆتە‌روو،بۆیە‌سەختە‌بڵێین‌ئەمە‌رەفتاری‌كەسێكە‌بەدوای‌دروستكردنی
14
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ــگــەیــەكــی ــو‌كــۆمــەڵ ــێ ـــەن مــتــمــانــەدا‌لنموونە، بــۆ ــت. ــەڕێ دەگ دابــەشــبــوودا‌رۆژی‌هه‌ینی‌بینەری‌دوایین‌نموونەی‌هەنگاوە‌بەرەوپێشبەرەكانی‌ئەردۆغان‌بووین،ئەو‌كاتەی‌وەزیری‌دەرەوەی‌ــی ــری،ســەردان ــێ ئــەمــەریــكــا،جـــۆن‌كتوركیای‌كرد،سەرۆك‌وەزیران‌بەهۆی‌تێبینییەكانی‌لە‌ناوهێنانی‌زایۆنیزم،دژ
بە‌مرۆڤایەتی‌تاوانبار‌كرد.نهێنیی زۆر كەسێكی ئـــەرۆدغـــان‌ئامێزە.نایەوێت‌هیچ‌شتێك‌دەربارەی‌بۆ ئاشتی پرۆسەی دەرەنجامەكانی‌بەڵێنانەی ئــەو یــان بڵێت، كــوردەكــان‌بە فیدان، خۆی، نێردراوەكەی بەڕێی
ئۆچ‌ئاالنی‌داوە.ناڕاستگۆییە، متمانەیی‌‌و بــێ ئــەم‌ـــی‌‌و‌تـــۆمـــەتـــەكـــانـــی‌الی ـــان ـــوم ـــەدگ بكوردەكان‌بەهێز‌كردووە‌‌و‌ناڕەزایەتی‌گرنگترین‌پارتی‌ئۆپۆزیسیۆنی‌توركی‌فراوان بەشێوەیەكی كە لێكەوتۆتەوە،بزووتنەوەی پشتیوانیكردنی داوای
ئاشتی‌دەكات.ــری‌ئــاتــەش،ســیــاســەتــمــەداری خــەیكورد،دەڵێت:نەوەی‌نوێی‌كورد‌هیچ‌نەبێت. لە‌جەنگ جگە نازانێت، شتێك‌هەموو كــراون، وێــران گوندانەی ئەو‌لە لێكۆڵینەوەیان كـــوژراوانـــەی ــەو ئشــاردراوەكــان. بكوژە نەكراوە، سەر‌ئەوان‌بێ‌نەوا‌‌و‌بێچارەن‌‌و‌هەموو‌ئەم‌تاوانانەش‌دەخەنە‌ئەستۆی‌توركەكان.
ئێستا نەوەیەكی‌تووڕەیە. نەوەیە ئەم‌پــارتــەكــەی جــەمــســەرە‌‌و فـــرە واڵت‌بە هەژموونی ئێستاش تا ئەردۆغان‌تەواوەتی‌بڕ‌دەكات.بەاڵم‌وردە‌وردە‌یەكسانی بە دەبێت ناچار ئەرۆدغان
گفتوگۆ‌لەگەڵ‌كوردەكان‌بكات.ـــە‌بـــــــاوەڕی‌بــاشــی گـــومـــانـــكـــردن‌لــی ــان ــاژەك ــام ــــەردۆغــــان‌بـــە‌هــــۆی‌ئ ئحكومەتەوە،بەردەوام‌بەهێزتر‌دەبێت.سەرۆك جێگیری چەلیك، حوسەین‌وەزیران‌دەڵێت:دەبێت‌هەستیارییەكانی‌هــاوواڵتــیــانــی‌نــاكــوردیــش‌لــەبــەرچــاو‌بیروبۆچوونی دەبێت ئێمە بگیرێت،ئــاالن ئــۆچ بــبــەیــن. ــوە ــەڕێ ب گشتیش‌ئەو‌كەسە‌هێشتا گیراوێكی‌سیاسییە،كاریگەریی‌لەسەر‌ئۆرگانەكانیدا‌هەیە.ـــەاڵم‌ئـــۆچ‌ئــــاالن‌‌و‌پــەكــەكــە‌بــەهــۆی بكوشتنی‌خەڵكییەوە‌ناتوانن‌هیچ‌شتێك‌دەستێكی بــە ناتوانیت بێنن. بــەجــێ‌ببەیتە )هاوڕێیەتی( دەستی داخـــراو
پێشەوە.ئانكارا لە خۆرئاوا دیپلۆماتكارەكانی‌پارتەكە هـــەردوو لە زۆر گومانێكی‌دەكەن،دەڵێن‌هەردوو‌بەرەكە‌لە‌جەنگی‌گەیشتوون، بنبەست بە بەیەكدا دژ‌كە نین، ماندوو ئەوەندە هێشتا بەاڵم‌ئومێدی‌زاڵبوون‌بە‌سەر‌ئەویدیكەیان
لەدەست‌دابێت.هەیە، لێرەدا بەهێز بەدگومانییەكی‌ستراتیژییەكەی روانگە بزوێنەری كە
15
روانگەیەكی بەڵكو نییە، ــەردۆغــان ئلەوەی بریتییە ئامانجەكەی تاكتیكییە،دەستووری یاساو دەركردنی ڕێی بە‌خۆی سیاسیی دەســتــەاڵتــی ــوە، ــوێ ن
بەهێزتر‌بكات.بە‌هەرحاڵ،شانۆی‌گشتیی‌پرۆسەی‌پێشووتردا لەگەڵ‌شێوازەكانی ئاشتی‌هەروەها هەیە. زۆری جیاوازییەكی‌الی وشــیــارانــەی زۆر گەشبینییەكی
كوردەكان‌دروستكردووە.سۆسیۆلیژیستی یەگین، مەسعوود‌كــــوردی‌دانــیــشــتــووی‌ئــەســتــەنــبــوڵ‌‌و)نــێــوان ملمالنێكانی مــێــژوونــووســی‌كورد‌‌و‌تورك(،دەڵێت:چەندین‌هەوڵی‌گفتوگۆكانی ئــەنــجــامــدانــی بــۆ جـــدی‌ئاشتی‌لە‌ساڵی1993تا‌ئێستا‌هەبوون.بەاڵم‌ئێستا‌دۆخ‌‌و‌كاتەكە‌جیاوازە.بۆ‌الیەنەیە ئەو ئەردۆغان جار یەكەمین‌دەشێت‌متمانەی‌پێ‌بكرێت.توركیاش‌دەبــێــت‌دەســـت‌بــەكــار‌بــكــات،چونكە‌ئەم رزگاركردنی توانستی ئاالن ئۆچ
دۆخەی‌هەیە.نیهات‌عەلی‌ئۆزجان،پسپۆڕی‌تورك‌دەربــارەی‌جەنگ‌دژ‌بە‌تیرۆریزم،لە‌ئانكارا،باوەڕی‌وایە‌كات‌‌و‌دینامیكیەتی‌سیاسیی‌لە‌ناوچەكەدا‌لە‌بەرژەوەندی‌كوردەكان‌دەشكێتەوە.ئەو‌دەڵێت:ئۆچ‌دوورگەكەدا لە درێــژی كاتێكی ئاالن‌هەیە،بۆیە‌بۆ‌ئەردۆغان‌ئێستا‌كاتێكی
گونجاوە.
ـــەك‌لە ـــەی ــد‌دەی بــــەاڵم‌دەڵـــێـــت‌چــەنالوە، ــەردوو ه لەالیەن وەحشیگەری‌هێناوەتە ــەی ــان رەحــم ــێ ب كەشێكی‌گۆڕانی دەتوانین سەختی بە پێشێ،بەسەردا‌بێنین.ئێمە‌دەتوانین‌بەرگەی500كوژراو‌بگرین‌لە‌ساڵێكدا،ئەمە‌بە
شتێكی‌نۆرماڵ‌دادەنرێت.لە‌كاتێكدا‌پێشنیارەكەی‌ئەردۆغان‌بە‌هیچ‌جۆرێك‌روون‌نییە،خواستەكانی‌ئاشكرایە‌‌و روونو پاكێجێكی كــورد‌مەدەنییەكانی مــافــە هــەمــوو داوای‌دەكات،كە‌لە‌كاتی‌دامەزراندنی‌كۆماری‌مۆدێرنی‌توركیا‌لە90ساڵ‌پێش‌تاكو‌پــەروەردە‌‌و كراون: بێبەش لێی ئێستا‌فێركردن‌بە‌زمانی‌خۆیان،بە‌رەسمی‌دەستووری لە كێشەیە ئەم ناساندنی‌نوێدا،توركیا‌تەنها‌كۆماری‌توركەكان‌ئەتنیكی چل كــوردەكــان‌‌و بەڵكو نییە،لە هــەیــە. بوونیان واڵتـــەدا لــەم دیكە‌دەستەاڵت‌‌و زۆرترین سەنتەرخستنی‌یاساكانی دانانی ناوچەیی‌‌و حكومەتی‌ـــژاردن‌‌و‌كـــەمـــكـــردنـــەوەی‌ئــەو ـــب هـــەڵبەدەستهێنانی النیكەمی مــەرجــانــەی‌پەرلەمان، نێو چوونە بۆ بووە دەنگ‌كەمترین گەیشتنی ئەمەش ئامانجی‌پەرلەمان. بۆ بــووە كــورد نوێنەرانی‌ئۆچ دەكــەن داوا كوردەكان هەروەها‌ئاالن‌لە‌گۆشەگیری‌دوورگەی‌ئیمرالی‌جۆرێك نێو لــە دەرەوە‌‌و بهێنرێتە
زیندانی‌ماڵدا‌دەستەبەسەر‌بێت.
16
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
لــە‌ساڵی هــەر توركیا دەڵــێــت: پــۆپ‌بەرگری بــێ سیاسەتێكی ــــەوە 1925ـــووە‌‌و ــەب ــە‌كـــوردەكـــان‌ه ــەرب ــب ــەران بلەكیس چــارەســەری چانسی چەندین‌خۆی‌داوە.لە‌راستیدا‌بە‌سانایی‌ئەمە‌بریتییە‌لە‌مەسەلەی‌یەكسانی‌لە‌ماف‌‌و
دادپەروەریدا.ئەو‌ئەمەش‌زیاد‌دەكات،كە‌ئەگەری‌هەرگیز رچەشكێنانە چارەسەرێكی‌بەم‌چەشنە‌باش‌نەبووە.من‌هەرگیز‌شیاوتر‌‌و چەشنە لەم هەلومەرجێكی
باشترم‌نەبینیوە.ئــاالن،بەم‌چەشنە ئــەردۆغــان‌‌و‌ئۆچ‌بە‌روونی‌دەردەكەوێت،دوو‌دوژمنی‌بــاوه‌كــوشــتــەن،كــە‌كــەوتــوونــەتــە‌نێو‌داخـــراوەوە، چارەنووسێكی باوەشی‌بەندە توركیا ئایندەی ئــەوەی لەگەڵ‌ــەوان ـــەوەی،كــام‌یەكێك‌ل لــە‌ســەر‌ئبۆ دەدات نیشان تــەواو ئازایەتییەكی
ئەوەی‌ریسك‌بۆ‌ئاشتی‌بكات.بەرزتر لــەوە زۆر شكستەكە باجی‌بۆ گـــەڕانـــەوە شیمانەی كــە ــت، ــێ دەبرابــردوو لە خوێناویتر ملمالنێیەكی‌حكومەت، ئامارەكانی بەپێی دەكرێت،میلیارد سه‌د چــوار نزیكەی ئێستا تا‌لە پــاوەنــد( میلیارد )ســێ‌ســه‌د دۆالر
سەر‌خەزێنەی‌توركیا‌كەوتووە.ــــەم‌كــێــشــەیــە چـــارەســـەركـــردنـــی‌ئدەتوانێت‌پێگەی‌ئەردۆغان‌لە‌مێژووی‌كەسێتی گەورەترین وەكــو توركیادا‌ئــەتــاتــورك، كــەمــال نــەتــەوەیــی‌دوای‌بەرز توركیا كۆماری دامــەزرێــنــەری‌بــكــاتــەوە‌‌و‌هــەروەهــا‌خــەاڵتــی‌نۆبڵی
ئاشتیش‌وەربگرێت.چانس‌‌و دوایین ئەمە دەڵێت: چاندار‌هەروەها‌باشترین‌چانسیش‌نییە،بەاڵم
چانسێكی‌باشە.
سەرچاوەی‌ئەم‌وەرگێڕانەh t tp : / /www.guard ian . co .uk /world/2013/mar/01/turkey-pm-
kurdish-prisoner-peace
17
سه‌مه‌د‌ئه‌حمه‌دSamadAhmed
حیزبی‌كوردی‌له‌‌نێوان‌هێز‌و‌دژه‌‌هێزداKurdishPartiesBetweenPowerandCounter-power
18
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
خراپ‌نابێت‌‌گه‌ر‌تاوێك‌هه‌ڵوێسته‌یه‌ک‌دیالیكتیکی ــه‌‌فــه‌لــســه‌فــه‌ی ل بــکــه‌یــن‌و‌یه‌كێتی بــنــه‌مــای ســه‌ر لــه كــه هیگڵ،له تێفكرینو نـــراوه، بونیاد دژه‌كـــان‌زۆر فه‌لسه‌فه‌یه، ئه‌م رۆشنایی سه‌ر‌مێژووی گه‌شه‌ی موتااڵی به‌‌كورتی،ژیانی‌حیزبایه‌تی‌له‌‌كوردستاندا‌بكه‌ین.با‌بزانین‌ئایا‌حیزبایه‌تی‌له‌‌كوردستاندا‌به‌‌شێوه‌یه‌كی‌ئاسایی‌دروست‌بووه؟
دواجاریش‌گه‌شه‌ی‌كردووه؟وه‌ك‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌نێوه‌ڕۆكی‌فه‌لسه‌فه‌ی‌ــه‌ڵ‌و ــۆم ــڵ‌دا‌بـــۆ‌ك ــگ ــی دیــالــێــكــتــیــکــی‌هــی‌ســیــاســی‌و‌فكری ــان كــۆمــه‌ڵــگــه‌‌و‌ژیبه‌‌پێچه‌وانه‌ی یان پێكراوه، ئاماژه‌ی‌نه‌یتوانیوه هه‌رگیز پره‌نسیپانه‌وه، ئه‌و‌بكات، گه‌شه ئاسایی شێوه‌یه‌كی به
هه‌رواش‌زاوزێ‌‌بكات؟)ههر بابه‌تێك كاتێك پێیوایه، هیگڵ‌بابه‌تێكی‌فكری‌و‌سیاسی‌و‌كۆمه‌اڵیه‌تی(دێته‌‌ئاراوه،ئه‌وا‌ئه‌و‌بابه‌ته‌‌له‌‌پزدانی‌چونكه هه‌ڵگرتووه، دژه‌كه‌شی خۆیدا‌لــه‌‌نێو‌ئــه‌و‌بــابــه‌تــه‌دا‌الیــه‌نــی‌بــاش‌و‌هه‌ندێك سه‌رئه‌نجام تا هه‌یه، خــراپ‌‌ده‌كه‌ن‌و گه‌شه بابه‌ته ئه‌و نێو الیه‌نی‌له ده‌بنه‌وه‌‌و )مه‌حف( هه‌ندێكی‌تریشی
نێو‌ده‌چن.كه پێیوایه، هیگڵ بڵێن: بــه‌‌كــورتــی‌له گۆڕانه جوڵه‌و پره‌نسیپی كۆدژیی‌خزمه‌تی له گۆڕانێكیش ههر جیهاندا.ـــــرۆڤ‌و‌مــرۆڤــایــه‌تــیــدایــه،چــونــكــه م
ـــوزارشـــت‌له ــه‌كــان‌گ جــێــگــیــریــی‌شــتخه‌وتن‌و‌سڕبوونی‌ژیانی‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‌رێگرن كــه ـــه‌ن، ده‌ک فكری سیاسی‌و‌هه‌‌ر مێژووییدا. گه‌شه‌ی له‌‌بـــه‌رده‌م‌دژبوونه كه‌‌به‌رئه‌نجامی گۆڕانێكیش،له‌‌نێوان‌دۆخه‌‌هاودژه‌‌و‌كۆدژه‌كاندا‌و‌ــك‌ده‌بــێــت، ــه‌دای جــه‌ســتــه‌یــه‌كــی‌نـــوێ‌‌للــه‌‌وێنه‌‌و بــااڵتــره كــه‌‌پێشكه‌تووترو
جه‌سته‌ی‌پێشوو.ئـــــه‌وه‌ی‌هــیــگــڵ‌لـــه‌‌فــه‌لــســه‌فــه‌كــه‌یــدا‌له ــه ــی ــی ــت ــری ب ــیــه‌‌روو، ــی ــه‌ت خــســتــویهه‌موو به كۆمه‌ڵگه ئاسایی گه‌شه‌ی‌له ته‌نیا ئــه‌مــه‌ش پێكهاته‌كانییه‌وه.كۆمه‌ڵگه‌دا‌و جــواڵوی دۆخــی سایه‌ی‌ملمالنێیی جیاوازی‌و به‌رئه‌نجامی له‌‌به‌م ئـــاراوه. دێته پێكهاته‌كاندا نێوان‌ئاسایی به‌‌شێوه‌یه‌كی مێژوو شێوه‌یه‌‌بــه‌‌پێچه‌وانه‌ی ده‌كـــات. تــۆمــار خــۆی‌له جیاوازییه ملمالنێ‌و ههر ئه‌مه‌وه،ببزوێنێت‌و كۆمه‌ڵگه ــه‌وه‌ی ئ جیاتیی‌كۆمه‌ڵگه ــه‌رێــت، ب پــێــشــه‌وه‌ی ـــه‌ره‌و ببه‌ره‌و‌جێگیری‌و‌راوه‌ستان‌ده‌بات،كه‌‌هیگڵ‌ناوی‌ناوه)مه‌حف(بوونه‌وه‌‌و‌له
نێوچوون.له‌‌راستیدا،ئێمه‌‌له‌م‌چه‌ند‌دێڕه‌دا،نه‌‌هیگڵ فه‌لسه‌فه‌ی له قسه ده‌مانه‌وێت‌بكه‌ین،نه‌‌پانتایی‌ئه‌م‌‌وتاره‌‌كورته‌ی‌ئێمه‌‌رێگه‌‌ده‌دات،كه‌‌ناوه‌ڕۆكی‌فه‌لسه‌فه‌ی‌قووڵی‌هیگڵ‌به‌‌ته‌واوی‌موتااڵ‌بکرێت.به‌ڵكو‌‌وه‌ك‌له‌‌سه‌رێدا‌ئاماژه‌مان‌پێكرد،
19
له گوڵه‌‌‌وه‌چه‌نییه‌ك ده‌خــوازیــن ئێمه‌‌له بكه‌ین‌و هیگڵ‌دا دیا‌لیکتیكی بیری‌به‌كاری خۆماندا بابه‌ته‌كه‌ی خزمه‌تی‌له ره‌خنه‌گرتنه تێفكرینو كه بهێنین،ژیانی نائاسایی گه‌شه‌ی ملمالنێی‌و‌كه‌‌چۆن له‌‌كوردستاندا، حیزبایه‌تی‌ــز‌و‌دژه ــگــری‌هــێ هـــه‌ر‌حــیــزبــه‌و‌هــه‌ڵــه‌اڵم‌جــیــاواز‌له هێزی‌خــۆی‌بـــووه،بجگه هیگڵییه‌كه‌ی. پــۆزه‌تــیــڤــه شــێــوه‌‌له كــه لێكۆڵینه‌وه‌‌و‌‌وتـــارانـــه‌ی، ــه‌و لنووسراون، كوردییه‌وه حیزبی باره‌ی‌ژیانی مێژووی روداوه‌كانی هه‌روه‌ها‌ئه‌وه‌مان نوێدا، كــۆن‌و له حیزبایه‌تی‌نــیــشــانــده‌ده‌ن،كــه‌‌حیزبی‌كـــوردی‌به‌ــ‌جیاواز‌له‌وه‌ی، شێوه‌یه‌كی‌نائاسایی‌كه‌‌له‌‌واڵتانی‌پێشكه‌وتوو‌و‌دیموكراتدا‌ــووه‌‌و ــب ـــ‌دروســت بـــه‌رچـــاو‌ده‌كـــــه‌ون‌ـدرێژه‌ی‌به‌‌ته‌مه‌نی‌خۆی‌داوه،قه‌ڵه‌و
بووه‌‌له‌ڕ‌بووه.ئێمه‌‌له‌م‌چه‌ند‌دێڕه‌دا،خۆمان‌له‌‌باسی‌نائاسایی‌دروستبوونی‌حیزبی‌كوردی‌ــه‌وه، ــن ده‌دزی مــۆدێــرن شێوه‌یه‌كی بــه‌‌به‌اڵم‌ده‌مانه‌وێت‌تیشكێك‌بخه‌ینه‌‌سه‌ر‌نائاسایی‌بوونی‌جیاوازی‌و‌ملمالنێ‌له
ژیانی‌حیزبایه‌تی‌له‌‌كوردستاندا.كه كــوردســتــان، دیموكراتی پــارتــی‌نه‌ته‌وه‌یی ته‌نیا‌حیزبی زۆر سااڵنێكی‌بوو‌له‌‌كوردستاندا،به‌‌هۆی‌نه‌بوون‌و‌دیموكراتی‌و پره‌نسیپی بێده‌ره‌تانی‌حیزبایه‌تی‌به‌‌شێوه‌‌مۆدێرنه‌كه‌ی،باڵی
به‌‌باڵی دواجار كه مه‌كته‌بی‌سیاسی،ئه‌مه جیابووه‌وه. لێی ناسرا، جه‌اللی‌سه‌باره‌ت‌به)پارتی‌گه‌ل(یش‌كه‌‌سامی‌ده‌كــرد، رابه‌رایه‌تیی عه‌بدولڕه‌حمان
هه‌ر‌راسته.هه‌شتاكانی ســااڵنــی نێوه‌ڕاستی لــه‌‌سه‌ده‌ی‌رابردوو،)ئااڵی‌شۆڕش(،كه‌‌دروست‌بوو،فریا‌نه‌كه‌وت‌به‌‌ته‌واوی‌و‌به جیاببێته‌وه‌‌و له‌‌یه‌كێتی ئاسایی به‌‌سه‌ركرده‌‌و رابگه‌یه‌نێت، خۆی ئاشكرا‌الیـــه‌نـــگـــرانـــی‌كـــه‌وتـــنـــه‌‌بـــه‌رگـــرتـــن‌و‌ــاری راوه‌دونـــــان،هــۆكــاری‌هـــه‌ره‌‌دیدیالۆگ‌و نه‌بوونی بۆ حاڵه‌تانه، ئــه‌م‌دیموكراسیی پره‌نسیپی مجۆربوونی‌نه‌ك ده‌گــه‌ڕێــتــه‌وه، حیزبایه‌تی ژیانی
شتێكی‌تر.هـــــه‌مـــــوو‌ئــــه‌مــــانــــه،ســـــه‌بـــــاره‌ت‌ــــشــــان‌و‌حـــیـــزبـــی ــــكــــێ ــــه‌زه‌حــــمــــه‌ت بكوردستان‌و دیموكراتی سۆسیالیستی‌له كه ئیسالمی، حیزبی باڵ‌و چه‌ندین‌جیابوونه‌وه، ئیسالمی بــزووتــنــه‌وه‌ی‌ره‌وت‌و له‌تبوونی چه‌ند له‌دایكبوون.بزوتنه‌وه‌‌و‌حیزبه‌‌چه‌په‌‌كۆمۆنیسته‌كان‌جــۆره ئــه‌م نموونه‌ی لــه نێوخۆدا لــه‌‌ده‌ركــه‌وتــن‌و ئێستاش ملمالنێیه‌ن. له‌‌ــه‌وه‌ی‌گـــۆڕان، ــن ــزوت دروســتــبــوونــی‌ببه ــردوودا راب هه‌ڵبژاردنی دوو له كه‌‌به‌شداریی گـــۆڕان(ه‌وه )لیستی نــاوی‌نوێنه‌رانی ئه‌نجوومه‌نی هه‌ڵبژاردنی‌كوردستان‌و‌عێراقی‌كرد،هه‌ر‌راسته.
20
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئه‌گه‌ر‌چی‌سه‌ركرده‌‌و‌هه‌ڵسوڕاوه‌كانی‌ـــان‌‌وه‌ك ـــه،خـــۆی ـــه‌وه‌ی ـــن ـــزوت ب ــــه‌م ئ
جیاوه‌بوویه‌ك‌له‌‌یه‌كێتی‌ناناسێنن.ئه‌وه‌ی‌له‌‌ملمالنێی‌ژیانی‌حیزبایه‌تی‌له‌‌كوردستاندا،جێگه‌ی‌تێڕامان‌و‌مایه‌ی‌ملمالنێیانه ئه‌م كه ئهوهیه، نیگه‌رانییه،حیزبایه‌تیی ژیانی ئــه‌وه‌ی له‌‌جیاتیی‌ژیانی له گۆڕانكاری بكه‌نه‌وه‌‌و نوێ‌‌ــدا‌دروســـت ــی ــه‌ت ــه‌اڵی ــۆم ــاســی‌و‌ك ســیكۆمه‌ڵگه هیگڵییه‌كه‌ی، )به‌‌واتا بكه‌ن،خاڵیبوونه ئه‌وه‌ی له‌به‌ر پێشێ(، ببه‌نه‌‌قبوڵكردنی دیــمــوكــراســی‌و لــه‌‌گیانی‌ـــه‌ك‌بــوونــه‌تــه ــه‌‌الی ــیــه‌كــان،ل جــیــاوازیمایه‌ی‌كوشتنی‌جیاوازییه‌كان‌و‌نه‌مانی‌دۆخی هیگڵییه‌كه‌ی(، )به‌‌واتا ملمالنێ‌كۆمه‌ڵگه ــه‌وه‌ی ئ جیاتی له ئــاوهــاش،راوه‌ستان‌و مایه‌ی ده‌بێته ببزوێنێت،
چه‌قبه‌ستنی‌گه‌شه‌ی‌كۆمه‌ڵگه.ســـه‌ره‌وه، پێشه‌كییه‌ی لــه‌و ئــه‌گــه‌ر‌زیاتر‌له‌ژیان‌و‌گیان‌و‌جه‌سته‌ی‌حیزبی‌ده‌كه‌ین، به‌دی ئه‌وه بڕوانین، كوردی‌كه‌‌پێش‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌حیزب‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌حیزب‌ناكۆكی‌و‌ملمالنێ‌و‌دوا‌جاریش‌هه‌میشه نێوانیانه‌وه، كه‌وتبێته شــه‌ڕ‌واتــا بــه ــاواز )جــی نــاكــۆكــی ملمالنێ‌و‌هیگڵییه‌كه‌ی(،به‌شێك‌له‌پێكهاته‌و‌هێزی‌ده‌ركـــه‌وتـــووه. هێز دژه خــۆی‌‌وه‌ك‌له كــــوردی حــیــزبــی بڵێین: روونــتــر‌ــیــی‌ئــــــه‌وه‌ی‌هـــێـــزی‌خــــۆی‌له ــات جــیله‌مپه‌ره‌كانی شكاندنی نوێبوونه‌وه‌‌و
كۆمه‌ڵگه، ــی گــۆڕان گــه‌شــه‌‌و بــــه‌رده‌م‌لــه‌‌خــراپــه‌وه‌‌بــۆ‌بــاش‌بــه‌كــار‌بهێنێت،به‌رهه‌مهێناوه، خــۆی بــۆ هێزی دژه‌‌كــه‌‌ســه‌ره‌نــجــام‌دوژمــنــایــه‌تــیــی‌نێوان‌ئه‌گه‌رچی لێكه‌وتووه‌ته‌وه. هێزه‌كانی‌لــه‌‌هه‌بوونی ــه‌س‌گــومــان هــه‌نــدێــك‌كهێزه‌كانی دژه هێزو نێوان جیاوازی‌حیزبی‌كوردیدا‌ده‌كه‌ن،پێیان‌وایه،كه‌‌رقی مــه‌رام‌و خواست‌و هه‌یه ــه‌وه‌ی ئشه‌خسییه،نه‌ك‌جیاوازیی‌بیركردنه‌وه‌‌و‌فكرو‌دید‌و‌بۆچوونی‌سیاسی‌و‌ئیداری.راستبن، هه‌رچه‌نده قسانه ئه‌م بــه‌اڵم‌هه‌ر‌نیوه‌ی‌راستن‌و‌هه‌رگیز‌پاساوێكی‌بنجبڕ‌و‌یه‌كالكه‌ره‌وه‌‌نین‌بۆ‌ملمالنێكان.گیانی ئاماده‌بوونی دۆخــی له چونكه‌‌ملمالنێی جیاوازی‌و بۆ دیموكراسیدا‌ژیانی‌حیزبایه‌تی،غه‌ره‌زی‌شه‌خسی‌و‌مه‌رامی‌تایبه‌تی‌ئه‌و‌‌وزه‌یه‌یان‌نییه،كه‌‌حیزب‌دوو‌له‌ت‌و‌سێ‌‌له‌ت‌بكه‌ن‌و‌هێز
وه‌ك‌دژه‌‌هێزه‌‌ده‌ربكه‌وێت.په‌ره‌پێدان‌و‌هۆشیاریی كه ئاشكرایه،ـــــه‌وره‌ی ـــــه‌ره‌‌گ ــشــكــی‌ه ســیــاســی‌پله ده‌كــه‌وێــت‌و سیاسی حیزبی ــه‌ر ب‌چــوارچــێــوه‌ی‌كـــاری‌ئـــه‌ودایـــه.بــه‌اڵم‌ــه‌ی‌ئه‌مه ــچــه‌وان ــێ پ ــدا ــان ــوردســت لــه‌‌كحیزبایه‌تی چونكه ــت. ــرێ ده‌ك بـــه‌دی‌جۆرێك گشتی‌‌وه‌ك شێوه‌یه‌كی بــه‌‌ــه‌رات‌و‌كــاســبــی‌و‌بــازرگــانــی ــت ــۆن ــهق للێهاتووه، ئیداری ئابووریو سیاسی‌و‌قــۆنــتــه‌رات‌و ـــاری ك شتێكی‌تر. نـــه‌ك
21
كاسبیش،له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌سه‌ر‌بنه‌مای‌شه‌خسی‌و قــازانــجــی ـــدی‌و ـــه‌رژه‌وه‌ن بتــایــبــه‌تــی‌بــونــیــاد‌نـــــراوه،خــاڵــیــیــه‌‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌گشتیی.بۆیه‌‌له‌‌باشترین‌حاڵدا‌هه‌ر‌ته‌نیا‌چه‌ند‌كه‌سێكی‌كه‌م‌لێی
سودمه‌ند‌ده‌بێت.ــه‌وه‌ی ئ لــه‌‌جیاتی كـــوردی، حیزبی‌ــاری‌سیاسی هــۆشــی ــگــه‌دا كــۆمــه‌ڵ ــه لباوبكاته‌وه،رقی‌شه‌خسی‌و‌گیانی‌تۆڵه‌‌دوژمنایه‌تیی جاریش دوا سه‌ندنه‌وه‌‌و‌ده‌بێت له‌مانه، جگه هێناوه. به‌رهه‌م‌ــه‌‌گــۆڕیــنــی‌هــێــز‌بۆ ــن،ك ــی ــزان بـــاش‌بحیزبی جه‌سته‌ی گیانو له هێز دژه‌‌ئاژاوه‌گێڕی‌و الســاری‌و بۆ كــوردیــدا،خیانه‌ت‌و‌به‌كرێگیراوی‌ئه‌م‌و‌ئه‌و..هتد.ده‌ســتــه‌و‌بــاڵ‌و‌ســه‌ركــرده‌ی‌دژه‌‌هێز‌ناگه‌ڕێته‌وه،وه‌ك‌هه‌میشه‌‌باڵی‌خاوه‌ن‌ــۆ‌پــاســاوی ــزب،ب هــێــزی‌ئــه‌ســڵــی‌حــیمجرۆبوونی‌گیانی‌دیموكراسی،ژیانی‌ــان‌بــانــگــه‌شــه‌ی‌بۆ حــیــزبــایــه‌تــی‌خــۆیهۆكاری پێمانوایه ئێمه به‌ڵكو ده‌كه‌ن،دژه دروستبوونی بابه‌تی، خـــودی‌و‌كوردیدا، حیزبی هه‌ناوی نێو له هێز‌بۆ‌زیاتر‌له‌‌فاكته‌رێك‌ده‌گه‌ڕێته‌وه،كه‌‌دیارترینیان‌بۆ‌ئه‌و‌به‌ڵگه‌نامه‌‌یاسایی‌و‌كه‌‌پێی ده‌گه‌ڕێته‌وه، بێگیانه سیاسییه‌‌ده‌گوترێت)په‌یڕه‌وو‌پرۆگرامی‌حیزب(،كه‌‌له‌‌باشترین‌حاڵدا،جگه‌‌له‌‌هه‌ندێك‌رسته‌ی‌پاكه‌تیی‌جوان‌و‌خۆش،هیچی‌حیزبی رابه‌رانی هه‌رگیز نه‌بووه. دی
به به‌‌تــه‌واوی‌و نه‌یانتوانیوه كــوردی،وه‌ك‌ئه‌وه‌ی شێوه‌یه‌كی‌دیموكراتییانه‌ـ‌له‌‌واڵتانی‌پێشكه‌وتوو‌دیموكراتی‌هه‌یه
ــ‌مامه‌ڵه‌ی‌له‌گه‌ڵدا‌بكه‌ن.بـــه‌‌درێــــژایــــی‌مـــێـــژوو‌ـ‌ئــێــســتــا‌له‌كــوردی حیزبی ــــ زیــاتــر هه‌ركاتێك‌ــڕه‌وی ــه‌ی نــه‌یــتــوانــیــوه‌‌ئـــه‌و‌بــه‌نــده‌ی‌پبكه‌ن، جێبه‌جێ حیزبه‌كانیان ناوخۆی‌نوێبوونه‌وه‌ی گۆڕین‌و به تایبه‌ته كه‌‌چونكه سه‌ركردایه‌تییه‌كه‌ی، رابـــه‌ر‌و‌حــیــزبــی‌كـــــوردی‌ـــــ‌ئــیــدی‌تــه‌مــه‌نــی‌هــه‌ر‌چــه‌نــده‌‌بێت‌ــــ‌لــه‌‌یــه‌كــه‌م‌رۆژی‌ئه‌م نووسینی هه‌تا دروستبوونییه‌وه،چه‌ند‌دێڕه،سه‌رۆكه‌كه‌ی،سكرتێره‌كه‌ی،رابه‌ره‌كه‌ی،ئه‌میره‌كه‌ی..هتد.هه‌ر‌له‌و‌ئاماده هه‌رگیز مــاوه‌تــه‌وه‌‌و پۆسته‌دا‌یاسایی‌و چه‌ند ئاڵوگۆڕێك نــه‌بــووه‌‌ئاسایی‌بووبێت،له‌م‌مه‌سه‌له‌یه‌دا‌بكات.نه‌ك‌هه‌ر‌ئه‌مه،به‌ڵكو‌له‌‌پێناو‌مانه‌وه‌ی‌لــوتــكــه‌ی‌هــه‌ره‌مــی‌حیزبدا، لــه خــۆی‌ئاماده‌بووه‌‌ماڵ‌و‌حاڵی‌حیزب،به‌گیان‌و‌جه‌سته‌وه،به‌ره‌و‌نغرۆبوون‌و)مه‌حف(بوونه‌وه‌‌به‌رێت.له‌‌رابردوودا،بینیمان‌و‌یه‌كه‌می كه‌سی كه ده‌یبینین، ئێستاش‌له‌‌سه‌ری كــوردی له‌‌حیزبی هه‌ندێك‌ساردی‌و خوێن‌و به‌وپه‌ڕی ســه‌ره‌وه،خواری ته‌ماشای ساردییه‌وه، ده‌مــار‌خــواره‌وه‌ی‌جه‌سته‌ی‌‌وێــران‌و‌كه‌الوه‌‌فره كه‌چی ده‌كات، حیزبه‌كه‌ی ئاسای‌دڵخۆشه‌‌و‌خۆی‌به‌‌شاسواری‌مه‌یدانی
22
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
سیاسیی‌كوردی‌ده‌زانێت!به‌اڵم‌ده‌بێت‌باش‌بزانین،كه‌‌ئه‌مانه،ئه‌گه‌ر‌پاشاش‌ـــه‌وا)حــه‌مــه‌‌ســه‌عــیــد‌حــه‌ســه‌ن( بـــن،ئ‌وته‌نی)پاشای‌عه‌رشی‌كه‌الوه(ن!ئه‌مه‌‌چه‌ند‌بۆ‌حیزبه‌‌گه‌وره‌كان‌راست‌بێت،عه‌لمانی‌و به بچووكه‌كان، حیزبه بۆ‌ئیسالمی‌و‌چه‌په‌كانیشه‌وه‌‌هه‌ر‌راسته.حیزب‌له‌‌پێكهاته‌یه‌كی‌ئاوه‌هادا،ناتوانێت‌كۆمه‌ڵگه‌‌له‌‌جێگیرییه‌وه‌‌به‌ره‌و‌جواڵن‌و‌له به‌ڵكو بكات، ئاراسته نوێبوونه‌وه‌‌بریی‌ئه‌مه،ره‌وشی‌گه‌شه‌و‌بزوێنه‌ری
مێژووی‌كۆمه‌ڵگه‌‌په‌كده‌خات.
23
چەند‌روانینێك‌سەبارەت‌بە‌گەشەپێدان‌‌‌و‌چاكسازیی‌سیاسیهەرێمی‌كوردستان‌به‌نموونە
SomeinsightsondevelopmentandpoliticalreformKurdistanRegionasamodel
د.شێرزاد‌ئه‌حمه‌د‌ئه‌مین‌ئه‌ل‌ــ‌نه‌جاڕد.حسام‌الدین‌علی‌گلی
By:Dr.SherzadAhmedAminal-najarDr.Husam-addinAliGili
»دەوڵەت‌سەرەتا‌‌‌و‌پێش‌هەموو‌شتێك‌رێكخراوێكە‌بۆ‌فێركردن«جۆرج‌سباین
24
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ــــــــاس‌‌‌و‌شــــیــــكــــردنــــەوەی پــــێــــش‌بگەشەپێدانی‌سیاسی، وردەكارییەكانی‌ـــــەوەی‌پــەیــوەنــدیــی‌بە هــــەروه‌هــــا‌ئچاكسازی‌سیاسی‌‌‌و‌فێركردنه‌وه‌هەیە،پێویستە‌بزانین‌كەوا‌یۆنانییەكان‌دەست‌پیادەكردنی بــاوەڕ‌‌‌و لە پێشخەربوون‌ئەو‌بیرۆكەیە،كە‌دەڵێت:»فێركردن‌بە‌گشتی‌ئامڕازێكی‌ئەرێنییە‌لە‌رێگەیەوە‌دەسەاڵتی‌سیاسی‌دەتوانێت‌سروشتی‌مــــرۆڤ‌بــگــونــجــێــنــێــت‌بـــە‌مــەبــەســتــی‌دامەزراندنی‌دەوڵەتێكی‌ئاوێتە‌لە‌رووی‌هەمان لە كۆمەاڵیەتییەوە. كولتوور‌‌‌و‌هاواڵتییانی خــاوەنــكــردنــی بــە كــاتــدا،بۆ پێویست توانستی بە دەوڵــەتــەكــە‌ئەوەی‌لە‌ئاییندەدا‌بتوانن‌رووبەرووی‌كێشەكان‌ببنەوە.جا‌ئەگەر‌پەروەردە‌‌‌و‌ئەوە بێت، چاك هاواڵتییان فێركردنی‌بخەنە تیشك ئــاســانــی ــە ب دەتـــوانـــن‌بكەن، چارەسەریان كێشەكان‌‌‌و سەر‌هەروەها‌رووبەرووی‌كارەساتەكان‌بن‌كاتێک‌‌سەریان‌هەڵدا.بۆیە،رێكەوتێكی‌فەیلەسووفی كاتێک نەبووه ــی الوەكیۆنان‌ئەفالتۆن‌بابەتی‌فێركردن‌بكات‌پەرتووكی سەرەكییەكەی بابەتە بە‌ئەمە بەڵكو ،The Republic كــۆمــار‌رێزبەندی لەگەڵ گونجاوە ئەنجامێكە‌دەوڵـــەت. بــە ســەبــارەت بیرۆكەكانی‌چونكە‌بە‌هزری‌ئەو‌چاكەVirtueواتای‌فێربكرێت، دەتــوانــرێــت بۆیە زانــیــن‌ە.وەها فێركردنەی سیستەمی هەروەها
ئەم‌ئەنجامە‌بەدی‌دەهێنێت‌بەشە‌هەرە Good چاكە دەوڵەتی سەرەكییەكەی‌سیستەمی رێگەی لە چونكە .Stateهەر دەتــوانــرێــت چــاكــەوە فێركردنی‌بەاڵم بكرێت، بەرجەستە پێشكەوتنێك‌ئەگەر‌فێركردن‌فەرامۆش‌بكرێت‌ئەوە‌هەر‌كار‌‌‌و‌ئەركێكی‌تری‌دەوڵەت‌پیادەی
بكات‌تەنها‌پوچ‌‌‌و‌ڤااڵیە.ئەمەش‌ئەو‌دەگەێنێت،كە‌پەروەردە‌واتای بەتایبەتی فێركردن بەگشتیو Acknowledge زانین كە نییە، ــەوە ئبخرێتە‌ناو‌خودەكەیSelfمرۆڤەوە‌‌‌و‌بنچینەدا لە چونكە بچەقێنرێت، تێیدا‌ــــاودا‌نــیــیــە.بەڵكو ــەن خـــود‌هــیــچــی‌لدەگەێنێت، ئەوە فێركردن پــەروەردە‌‌‌و‌كە‌چاوە‌ناوەكییەكەی‌قوتابی‌ئاراستە‌بەهرەی ئاراستەكردنی واتــا بكرێت،فێربوون‌وەها‌ویست‌‌‌و‌روحی‌مرۆڤ‌دروستی‌دەكات،بەشێوەیەك،كە‌ئەم‌خاوەن دەكاتە قوتابی ئاراستەكردنە‌لەگەڵ مامەڵەكردن توانستی باشترین‌ئەزموون‌‌‌و‌ژیانی‌رۆژانەدا.جا‌لەبەر‌فرە‌گرنگی‌فێركردن،دەوڵەت‌ناتوانێت‌فێركردن بــوارەكــانــی لــە وازبهێنێت‌یـــان‌تەنها تــایــبــەت پــێــداویــســتــی ــۆ بكەسابەت‌‌‌و بو سەرچاوەیەك بكرێتە‌لــەســەر پێویستە بــەڵــكــو ــی. ــان ــازرگ بدەوڵەت‌خۆی‌هەڵسێت‌بە‌دابین‌كردنی‌هەمو‌ئەو‌ئامرازانە‌وەها‌پێویستن‌بۆ‌سەركەوتنی‌ئامانجەكانی‌فێركردن،لە
25
كە لــەوەی، بێت دڵنیا كاتیشدا هەمان‌پێویستە ئــەوەی كــردار بە هاواڵتییان‌دەگاتە كردنیان بەتوانا فەراهەم‌‌‌و بۆ‌دەستییان،دەبێت‌دەوڵەت‌دڵنیاش‌بێت‌لەوەی‌كەوا‌جۆری‌ئەو‌فێركردنەی‌وەها‌گونجاوە دەگــرن وەری قوتابییەكان‌ــی‌‌‌و ــوزەران ـــەكـــردار‌لــەگــەڵ‌خــۆشــگ بـــودی‌دەوڵــەتــەكــە. ئــاوێــتــەكــردنــی‌خدەروازە فێركردن پــەروەردە‌‌‌و چونكە‌راستەقینەكەیە‌بۆ‌بنیاتنانی‌هاوواڵتی‌‌‌و‌ـــەوەی‌بــەشــێــوەیــەك، فـــەراهـــەم‌كـــردنلەگەڵ یــەكــەم پلەی بــە بگونجێت كــە‌ئەوەی بۆ ــەت، دەوڵ پێداویستییەكانی‌ئایندەییه‌کانی هــەنــووكــه‌یــی‌‌‌و پـــرۆژە‌بــەرجــەســتــەبــكــرێــت.جـــا‌لـــە‌رێــگــەی‌فرە بــوارە فێركردن‌‌‌و كۆنترۆڵكردنی‌پێشووەكان‌‌‌و فەیلەسوفە رەنگەكانی،كەوا بڵێین دەیانەوێت هاوچەرخەكان‌نییە ئــەوە زانین فێركردنی لە ئامانج‌زانا فەیلەسوف‌‌‌و بكرێنە خەڵك هەمو‌كردنیان لە بریتییە ئامانجەكە بەڵكو‌بــە‌هــاوواڵتــی‌چـــاك،ئــەمــەش‌ئەركە. سیاسەتە زانستی جەوهەرییەكەی‌قۆناغە لە تایبەتی بە زانین هەروەها‌بە پــەیــوەنــدیــدارە بابەتێكە بــااڵكــانــی، .Elite بژاردەی‌خەڵك دروست‌كردنی‌ژیانی ســروشــت‌‌‌و یاساكانی چونكە‌ئــەوەی، ســەر دەكەنە جەخت مرۆیی‌لە ئایندە‌دروســت‌دەكرێن ژیــانو كە)پسپۆڕان( خەڵكەوە بـــژاردەی الیــەن
لە‌رێگەی نەك‌سادەی‌خەڵك.كەواته‌‌ــــــەروەردە‌‌‌و‌فــێــركــردن ركــێــفــكــردنــی‌پدەوڵەت‌ركێفی‌ئایندەی‌خۆی‌دەكات‌تا
رادەیەكی‌زۆر.ئەگەر‌تیشكی‌بیرۆكەكانی‌سەرەوەی‌رەوشــی ســەر بخەینە ــرد، ك باسمان‌كوردستان هەرێمی بەگشتیو عێراق‌بەتایبەتی،دەبینین‌بە‌ئاشكرایی‌پارت‌‌‌و‌رەوتە‌سیاسییەكان‌پرۆژە‌‌‌و‌بەرنامەی‌گشتگیری‌نیشتیمانییان‌نییە‌پەیوەندیدار‌ــێــركــردنــەوە، ــە‌پـــــــەروەردە‌‌‌و‌ف بــێــت‌بــان‌ســێ‌‌حــیــزب،كە ـــەدەر‌لــە‌دوو‌ی بزۆربـــەیـــان‌كــوردســتــانــیــیــن‌‌‌و‌خـــاوەن‌سۆمایەكی میژوویین‌‌‌و ئەزموونێكی‌هەمیشە رادەیـــــــەك. تـــا ئــایــنــدەیــیــن‌ــە‌هــەرێــمــی‌كــوردســتــان ســـەبـــارەت‌بنیشتمان پرۆژە كەوا بڵێین دەتوانیین‌حیزبە الی لە فێركردن پەروەرەكەی‌كوردستانییەكان‌وەها‌خاوەن‌پرۆژەن‌رادەیــەك تا بیركردنەوەیان بــازنــەی‌بۆ )دیموكراسی وتــەی: لە دەرناچێت‌كــوردســتــان(، بــۆ فیدراڵیەت عــێــراق‌‌‌و‌ئەمەش‌تەواوكەری‌پرۆژەی‌شۆرشی‌بوو بریتیی بەرنامەكەی كە ئەیلولە،ئۆتۆنۆمی عێراقو بۆ )دیموكراسی لە‌نێوان له ئەوەی‌گۆڕا بۆ‌كوردستان(.دوێنی‌‌‌و‌ئەمڕۆ‌خۆی‌دەنوێنێت‌لە‌دوو
خاڵی‌سەرەكی:١ــ‌فراوانی‌بازنەی‌سەربەخۆیی‌نەك‌فیدراڵیەت واتــا سەربەخۆیی: جــۆری
26
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
تەنها‌ئاستێكی‌فره‌وانترە‌لە‌ئۆتۆنۆمی،چونكە‌كوردستان‌لە‌هەردوو‌حاڵەت‌دا)ئۆتۆنۆمی‌‌‌و‌فیدراڵیەت(بە‌بەستراوەیی‌ناوەندیی لەگەڵ‌حکومه‌تی دەمێنێتەوە‌عیراق‌دا.ئەمەش‌وا‌دیارە‌بڕیاردەرانی‌كــەوا دەبینین كــوردســتــان هــەرێــمــی‌قۆناغە‌مێژووییەكە‌دەرفەت‌لەوە‌زیاتر‌نادات‌بە‌میللەتی‌كورد‌بۆ‌گەیشتن‌بە
سەربەخۆییەكی‌تەواو.2.توانایی‌‌‌و‌لێهاتوویی:ئەم‌مەرجەش‌كەسی »دەبــێــت كــە ـــەوەی، ل بریتییە‌شیاو‌بۆ‌شوێنی‌شیاو‌بێت،ئاشكرایی‌ــی‌بـــوارەكـــانـــی ــكــردن ــشــان ــی ـــە‌دەســن لخەرجكردنی‌بودجە،هەروەها‌نەهێشتن‌حیزب‌‌‌و دەسەاڵتی الوازكــردنــی( )یان‌دەزگاكانی دام‌‌‌و سەر لە حیزباییەتی‌ــی‌روونــتــر ــەك ــای ــان حـــوكـــمـــەت.بـــە‌ملە بكرێت تــەواو جیاكارییەكی دەبێت‌دەسەاڵتی فەرمییەكان‌‌‌و دەزگــا نێوان‌دەبێتە دەســەاڵتــە ئــەم چونكە حیزب،نــاڕەوا بەڵكو نایاسایی دەسەاڵتێكی‌ئەگەر‌كاریگەری‌لەسەر‌ئەو‌دەزگایانە‌ســنــووری دەرەوەی لــە بــكــات پــیــادە‌یـــاســـا.ســـەربـــاری‌ئـــــەوەش‌دەبــێــت‌نێوان له بكرێت تــەواو ترازانییەكی‌سیاسەت‌مەداران‌‌‌و‌بازاڕ،چونكە‌تێكەڵ‌كردنیان‌هەرێمی‌كوردستان‌دەگەێنێتە‌قۆرخكردنی بە خەسڵەتدار قۆناغێكی‌چەند دەســت بە ئــابــووری سیاسی‌‌‌و‌كەسێكەوە،ئەمەش‌خۆی‌لە‌خۆیدا‌دژی
ترازان ئەم ئازادە. بازاری سیستەمی‌كەمكردنەوەی مەبەستی بە كردنەش‌ژیانی بوارەكانی لە گەندەڵییە ئاستی‌مەیانی لــە بەتایبەتی دا كــوردســتــان
.Public Sphereگشتیدا‌بە‌هەرحاڵ،دەكرێت‌بڵێین‌گەڕان‌بە‌چاكسازی بۆ هەوڵدان پرۆژە‌‌‌و دوای‌هەنگاوە خۆیدا لە خۆی ئەمە كردن‌سیاسییە گەشەپێدانی سەرەتاییەكەیPolitical Development.چونكە‌چەمكی‌دەكرێت پێناسە سیاسی گەشەپێدانی‌گۆڕانكارییە، كۆمەڵێ « كە بــەوەی،ـــوور‌‌‌و‌پــێــكــهــاتــە ـــت ـــول ـــاری‌ك ـــك دەســـتكە شێوەیەك، بە دەكــات سیاسییەكە‌لە دەگوازێتەوە بەتەواوی كۆمەڵگه‌كە‌سیستەمی بۆ كالسیكی سیستەمێكی‌دروستكردنی لە جگە ئەمە مۆدێرن.ــە‌تــوانــســت‌‌‌و‌تــوانــای وەرچـــەرخـــان‌لبۆ ــەوە ــی ــاری ــی رام رووی ــە ل مـــرۆڤ‌دروست نوێ پێگەی بتوانێت ئــەوەی‌ــا‌بــەهــا‌مــۆدێــرنــەكــان ــەروەه بــكــات،هپەرەسەندوو‌بكات‌لە‌رووی‌هەڵمژین‌‌‌و‌قەیرانەكان، كێشەو چارەسەركردنی‌ئامانجە بــەرجــەســتــەكــردنــی ــاشــان پبە . نوێكان ئابوورییە كۆمەاڵیەتی‌‌‌و‌ـــرۆژەی‌وەرچــەرخــان واتــایــەكــی‌تــر،پبەشێكە‌لە‌گەشەپێدانی‌سیاسی‌‌‌و‌تەنها‌كــردنــەوەی چاكسازی بە پەیوەستە‌ــەكــان.بـــەاڵم ــی ــاســی دامــــــــەزراوە‌ســیبــوار هـــەردوو سیاسی گەشەپێدانی
27
بناغە دامــــەزراوەكــــان‌‌‌و ــەوە: ــت دەگــرێپرۆژەی پاشان ئەخالقییەكە. هزری‌‌‌و‌چــاكــســازی‌پــەیــوەنــدیــدارە‌بــە‌جــۆری‌قۆناغە‌مێژووییەكە‌‌‌و‌پێداویستییەكانی.بـــەڵـــگـــەش‌لــــەســــەر‌ئـــــــەوە،ئــێــمــەی‌بەئاشكرا كوردستانییەكان كـــورد‌‌‌و‌دیارە، برینەكانمان‌‌‌و‌چارەسەرەكەشی‌دواكــەوتــوویــی لــە بریتیین ئــەوانــەش‌هەموو دایكی بەڵكو نەخۆشی، وەك‌پێشكەوتن ــا هــەروەه برینەكانمانە،وەكــو‌چــارەســەر‌‌‌و‌ســاڕێــژكــاری‌ئەم
برینە‌چەقبەستووەیە.لـــە‌ژێــــر‌تــیــشــكــی‌ئــــەم‌ســۆمــایــە،گەشەپێدانی‌سیاسی‌پشت‌دەبەستێت‌بە‌چەند‌بنچینەیەكی‌سەرەكی،هەندێكیان‌سیاسییەكەی رێـــبـــازە ــە ب تــایــبــەتــن‌هەندێكی‌تریش كوردستان، هەرێمی‌تایبەتن‌بە‌پرۆژەی‌بنیات‌نانی‌دەوڵەت‌ئەم شیكردنەوەی بۆ .State Buildingخاڵی دوو بە ئاماژە دەتوانین بابەتە
سەرەكی‌بكەین:لــەم پــرســیــار دۆز‌‌‌و گرنگترین ٢ـــــ‌ئێمە كە ئەوەیە، هەنووكەییه قۆناغە‌وەكو‌نەتەوە‌بەرەو‌كوێ‌دەڕۆین،ئایا‌دەجووڵێینەوە: ئاراستەیەك چ بەرەو‌هەرێمێكی یان سەربەخۆ دەوڵەتێكی‌ــاری بــە‌عــێــراق؟چونكە‌دی بــەســتــراو‌نەكردنی‌وەاڵمی‌ئەم‌پرسیارە‌نەتەوەی‌خوازی ــاری رزگ بزوتنەوەی كــورد‌‌‌و‌دەچەقێنێت. خــۆی جێگەی لــە ــورد ك
بەڕای‌ئێمە،ئەم‌حەقیقەتە‌لەوانەیە‌لە‌سیاسەت كەسێكی چەند كوردستاندا‌دەیبینن پـــەروەر نیشتمان مـــەداری‌وەكـــو‌خـــۆر،هــەروەهــا‌كــاریــشــی‌بۆ‌قۆناغە مەترسییەكانی بــەاڵم دەكــەن.كە كـــردووە، لێیان وای مێژووییەكە‌لەسەر قسەی ئاشكرایی بە نەتوانن‌بكەن‌بۆ‌ئەوەی‌ئەزموونەكەی‌كۆماری‌ــاد‌دووبـــــارە ــاب ــەه کـــوردســـتـــان‌لـــه‌‌م
نەبێتەوە.٣ــ‌پرۆژەی‌بنیاتكردنی‌دەوڵەت)ئەگەر‌ئێمە‌هەوڵبدەین‌بۆ‌سەربەخۆیی‌تەواو(لە بنچینەیی بەشێوەیەكی جــیــاوازە‌پرۆژەی‌چاكسازی‌سیاسی‌‌‌و‌ئابووری)ئەگەر‌ئێمە‌هەنگاو‌بنێن‌بەرەو‌مانەوە‌پـــرۆژەی چونكە دا(، عــێــراق لــەگــەڵ State Building دەوڵەت دروستكردنی‌دروست شانی بە شان دەجووڵێتەوە Nation نەتەوەیی ناسنامەی كردنی‌بنیات ـــارە دووب هــەروەهــا ،Buildingكردنی‌دەزگاكان‌‌‌و‌پاراستنی‌مافی‌كەمە‌لەسەر ئەمەش ئاینییەكان. نەتەوەیی‌‌‌و‌بنكەی‌ئەوەی،كە‌ئەم‌دەوڵەت‌‌‌و‌ناسنامە‌نیشتیمانییە‌نوێیە‌دەبێت‌رەنگ‌بداته‌وه‌‌بۆ‌هەمووان‌نەك‌تەنیا‌زۆرینەی‌گەل.سیاسەتی رێــبــازەش ئــەم لەسەر جا‌ببێتە كــەوا دەكــرێــت بنیات ـــی دەرەكناوخۆییەكان. سیاسەتە تــەواوكــەری‌فەرەنسی بیرمەندی بۆچوونەش ئەم Georges Burdeau بــــۆردۆ جـــۆرج
28
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
كاتێ ـــی روون بــە ـــات دەك الیەنگیری‌ــی‌دروســت ــەت دەڵــێــت:»خەڵك‌دەوڵكرد‌بۆ‌ئەوەی‌ملكەچیی‌خەڵك‌نەكات.بە پشتیان ناوەند‌‌‌و بە دەوڵەتیان‌كرد‌هێزەكەی‌بەست‌چونكە‌هەستیان‌كرد‌گرنگەكەی، بەها بوونی‌‌‌و پێویست بە‌بۆ بیگەڕێنینەوە هێزە ئــەو كاتێ جا‌دەكەن هەست وەها تاكەكان دەوڵەت‌ناكرێتەوە‌‌‌و رەت دەســه‌اڵتــەكــەی ،كــە‌پەیدا لەال هەستەیان ئەو ئــەوەی بێ‌بێت‌كەوا‌ملكەچێتی‌هەوەس‌‌‌و‌ویستی‌ئەم خــودی لەبەر دەكـــەن... كەسێك‌ـــەش،هـــزرمـــەنـــدانـــی‌ســیــاســی‌‌‌و ـــۆی ههەوڵیان ـــەردەوام ب سیاسەتمەداران‌دەوڵەت دەسەاڵتی بنیاتنانی بو داوە‌لەسەر‌بنەمایەكی‌سەربەخۆ‌‌‌و‌بێالیەن.هەروەها‌لەبەر‌ئەوەی‌ئەم‌بنەمایە‌هەر‌توێژەكانی گشت بە كۆمەڵگه دەبێت‌ــە‌كــــاری‌دەوڵــــەت‌‌‌و ــۆی ــەوە،ب ــت ــرێ ــگ بدروست‌كرنی‌دەوڵەت‌كارێكی‌ئاسان‌نییە،چونكە‌ئامانجی‌ئەوەیە‌كە‌یەكێ‌‌دروست‌بكات‌لە‌فرەوە،یەك‌دەسەاڵت‌داواكــاریــیــە رێــگــەی لــە دابمەزرێنێت
فرەجۆرەكانی‌كۆمەڵگه‌یەك.پـــرۆژەی دەبینین ئــەمــە، بــەرامــبــەر‌تەسك زۆر ــەكــەی ــازن ب چــاكــســازی‌سیاسی، گەشەپێدانی بازنەی لە ترە‌دەكرێت ئاراستە چاكسازی چونكە‌بابەتێكی‌دیاریكراو تەنها‌بەرەو‌چەند‌ـــابـــووری، ــی:فـــێـــركـــردن،ئ ــەت ــب ــای ــەت ب
ــی‌دەزگــاكــانــی‌هــەرێــم، ــردن ــوەب ــەرێ بناوەندی لەگەڵ مامەڵەكردن چۆنێتیی‌دەوڵەت،گەندەڵی‌‌‌و‌چۆنێتی‌رووبەروو‌هەردوو ئــەوەی بۆ بۆیە، بوونەوەی.ــــــرۆژەی‌چـــاكـــســـازی‌حــیــزبــەكــانــی پئۆپوسیزیۆن حیزبەكانی دەســەاڵت‌‌‌و‌گەشەپێدانی ـــرۆژەی پ چــوارچــێــوەی Political Development ســیــاســی‌پـــڕبـــكـــەنـــەوە‌‌‌و‌پــڕپــێــســتــی‌واتـــەكـــەی‌هاوبەشەكەیان پـــرۆژە دەبــێــت بێت،هەبێت بــنــەڕەتــی خەسڵەتێكی چــەنــد‌ـــراوان ـــــەردەوام‌بــێــت،ف ئـــەوانـــەش:بــو‌خــۆی ــاك ــت،شـــل‌بــێــت‌ت ــێ خــــواز‌بگۆڕانكارییەكانی لەگەڵ بگونجێنێت‌دەبێ نێودەوڵەتی، نــاوخــۆ‌‌‌و ژینگەی‌دەوڵــەت‌‌‌و دروستكردنی ئامانجەكەی‌رێنیسانس‌بێت.بۆ‌ئەوەی‌كوردستان‌رێنیسانسێكی بەرەو پاڵبنێت بەگشتی‌كوردستانی‌لە‌هەموو‌بوارەكانی‌ژیان‌دا،نەك‌بۆ‌پینەكردنی‌شوێنێكی‌رزی،
یان‌نوێكردنەوەی‌بوارێكی‌شپرزە.
یەكەم:چی‌بكرێت؟چاكسازی پــرۆژەی میكانیزمەكانی‌ـــەوا‌گشت ك دەبــیــنــیــن وای ســیــاســی‌پێویستە چــاكــســازی هــەنــگــاوەكــانــی‌ســـەرەتـــا‌‌‌و‌پــێــش‌هــەمــو‌بــابــەتــێــك‌لە‌دەستپێ‌بكات. فــێــركــردنــەوە بــازنــەی‌بـــەاڵم‌ئــەم‌هــەنــگــاوە‌دەبــێــت‌بــە‌هیچ‌نەپچڕێنێت بەتەواوی شێوەیەك‌خۆی
29
كالسیكییەكەی لیبراڵە بازنە لەگەڵ‌بەپێچەوانەوە وا ئەوەی وەكو عێراق،ئاستی لەسەر كوردستاندا لە كردرا‌پێش زانــكــۆ‌‌‌و خوێندنی قۆناغەكانی‌رێبازە ئەم چونكە ٢٠٠٨وە. لە زانكۆ‌ــەم‌ده ـــــژدراوە‌لــەوانــەیــە‌ل وەهـــا‌داڕێبۆ بمانگوازێتەوە دا داهاتوو ساڵەی‌چونكە فـــراوان، مرۆیی كاره‌ساتێكی‌سەرجەم‌پرۆژەكە‌خۆی‌دەبەستێتەوە‌ئەوەش: نادیار گێژ‌‌‌و بیرۆكەیەكی بە)فێركردن‌دەبێت‌ببەسترێت‌بە‌بازاڕی‌كارەوە(.راستیەكەش‌ئەوەیە»فێركردن‌دروستكردنی بــە ببەسترێت دەبــێــت‌مرۆڤ‌‌‌و‌بنیاتنانی‌هاواڵتی‌چاكە‌خواز.ئەنجامەكەی دەبــێــت فــێــركــردن واتـــا‌نیشتیمان بێت، رۆشنبیر مرۆڤێكی‌بێت، خــواز مرۆڤایەتی بێت، ــەروەر پئیماندار‌بێت‌بە‌كولتوور‌‌‌و‌ئاینەكەی‌لە‌بەرامبەر بێت لێبوردە هەمان‌كاتیشدا‌ئەم جیاوازەكان. بۆچوونە ئاینەكان‌‌‌و‌دەوڵەتە زۆربـــەی ستراتیجییە ــردە پئەسینا‌‌‌و وەكــــو یــۆنــان شــارەكــانــی‌رۆمانی دەوڵەتی هەروەها ئەسپەرتا،ئەمانەش تێپەربوون. بەسەریدا دواتر‌پێشكەوتووەكانی دەوڵەتە پێشەوای‌ئەوروپا‌بوون‌تاكو‌ئێستا.بۆیە‌دەتوانین‌فێربوون گشتییەی رێبازە ئەم بڵێین‌بەكارهێنراوەكی رێگا دژی بەگشتی‌زانكۆ‌‌‌و كە كوردستان، لە ئەمڕۆمانە‌سەرانسەری‌فێركردن‌تەرخان‌دەكات
وەك‌كێڵگەیەك‌تەنها‌بۆ‌خزمەتكردنی‌بازاڕ‌‌‌و‌كار.هۆی‌ئەم‌پێچەوانەبوونەش‌ئەوەیە،كە‌مرۆڤ‌تەنها‌بە‌نان‌ناژێت‌خواردنیش ــان ن بــۆ تەنها ــا هــەروەه
ناژێت.فێركردن بازنەی دیكەوە، الیەكی لە‌فره‌وان واتا بێت، تێر فراوان‌‌‌و دەبێت‌زانست ــنو ــی زان ــی ــوارەكــان ب لــە بێت‌لە بێت پــڕ تێرو كاتیشدا هــەمــان لــە‌میتۆدی نـــەك پــســپــۆر، مــامــۆســتــای‌لە بكرێتەوە كــەم زانكۆیی خوێندنی‌رووی‌ماوەوە‌یان‌لە‌بواری‌یەكەكانی‌ــەكــان خــوێــنــدنــەوە‌یـــان‌ئــاوێــتــەی‌وانبكرێت‌بەمەبەستی‌خەست‌كردنەوەی‌بوارەكانی‌زانست.چونكە‌ئێمەی‌كورد‌لە بەشێكین نەمانەوێت یان بمانەوێ‌‌جیهانی‌سێی‌دواكەوتوو،بۆیە‌پێویستە‌پێوەرەكانمان‌بەرزتر‌بێت‌لە‌پێوەرەكانی‌جیهانی‌پیشەسازی‌پێشكەوتوو‌ئەگەر‌ویستمان‌مەودای‌دواكەوتوویی‌تەسك‌كەسێك ئەگەر نموونە بۆ بكەینەوە.کیلۆمه‌تر ده خێراییەكی )أ( بــەنــاوی‌كەسێكی‌تر ببڕێت، كاتژمێردا یه‌ک لە‌بە‌ناوی)ب(ئەگەر‌بیەوێ‌‌بگەێیت‌بە‌رێ خێراییەكەی بەهەمان ــەاڵم ب )أ()أ(، بە ناگەێیت قەت )ب( ئەوە بكات،خێرایی بەهەمان هەردووكیان چونكە‌هەر نێوانیان مەوداكەی دەجوڵێنەوە‌‌‌و
وەكو‌خۆی‌دەمێنێتەوە.ـــەم‌بــیــرۆكــەیــە، ــنــاغــەی‌ئ لــە‌ســـەر‌ب
30
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بۆ‌كەسێك ببردێت پەنا نییە دروست‌بێت، پسپۆر هەرچەندە گرۆپێك، یان‌كە‌بەرنامە‌‌‌و‌تیۆری‌واڵتێكی‌رۆژئاوایی‌خۆیشی وەكــو بهێنێت‌‌‌و پێشكەوتوو‌پیادەی‌بكات‌بێ‌رەچاوكردنی:ئاستی‌توانستی مایەكی، تــوانــای مەعریفی،مرۆیی،مەودای‌فەلسەفی‌‌‌و‌ئامانجەكانی‌ئەو‌بەرنامە‌‌‌و‌تیۆرییە.ئەمانە‌هەمووی‌دەبێت‌بەشێوەیەكی‌روون‌‌‌و‌راستەوخۆ‌دابرێژدرێت‌‌‌و‌فەراهەم‌كراو‌بێت‌پێش‌یان بەرنامەیەك، هــەر بۆ پەنابردن‌تیۆرییەكی‌پێشكەوتوو.بە‌پێچەوانەی‌ــوون‌لە ــرب ــێ ـــەم‌ســتــراتــیــجــیــیــەتــە،ف ئنابەستێت پشت كوردستان هەرێمی‌بنچینەیی ســروشــتــی یــاســایــەكــی بــە‌ئـــــەوه‌ش‌هــەڵــبــژاردنــی‌ســروشــتــیــیــە‌پـــرۆســـەی .Natural Selectionلەسەر وەستاوە بناغەدا لە فێركردن‌سەرەتا كە بەشێوەیەك یاسایە ئــەم‌جیاوازەكانی بوارە فێری قوتابییەكان‌شێوازێكی بە دەكرێن زانست زانین‌‌‌و‌بۆ تاقی‌دەكرێنەوە پاشان هاوسەنگ،ئەوەی‌رێگە‌بدرێت‌بە‌خاوەن‌بەهرە‌‌‌و‌تیپەڕبن بــتــوانــن تــاكــو زیــرەكــەكــان‌بەدەر پێشكەوتووەكان قۆناغە بەرەو‌جێگەی لە كە تەمبەڵەكان الواز‌‌‌و لە‌واتایەكی‌تر، بــە دەمینێنەوە. خــۆیــان‌سیستەمی‌خوێندن‌بەگشتی‌دامەزراوە‌لە‌سەر‌بەربەرەكانێكی‌ئامانجدار‌وەها‌باشەكان »دەتــوانــرێــت رێگەیەوە لە
ــە‌الیــەكــی‌تــر، دەســتــنــیــشــان‌بــكــرێــن.لبە فــێــركــردن بــەرنــامــەكــانــی دەبینین‌پێویستە گشتی بە یاساكان تایبەتی‌‌‌و‌ئەم‌بوارانەی‌پێشوو‌باسمانكرد‌رەچاو‌بكەن،بە‌روانینی‌فەیلەسوفی‌فەرەنسی Jean Jacques رۆســـۆ جـــاك جـــانRousseau،لەبەرئەوەی»وەكو‌چۆن‌ــەالرســاز‌تــاقــی‌زەوی ــاری‌ت ــدازی ــەن ئتا‌چەند بزانێت ئــەوەی بۆ دەكــاتــه‌وه‌‌دەرەقەتی‌قورسایی‌ئەو‌تەالرە‌مەزنە‌ــە‌دەیــەوێــت ــەالرســازەك دێــت‌وەهـــا‌تمامۆستای ــاوەهــاش ئ بــكــات، بنیاتی‌داڕشتنی بــە نــاكــات دەســت بیرمەند‌ـــەوەی‌یاسای ــاك‌لــەبــەر‌ئ یــاســای‌چدەبێت بەڵكو خۆیدا، خــودی لە چاكە‌ئەم كە بكاتەوە تاقی ــەوە ئ ســەرەتــا‌دەنووسێت بۆی یاساكەی وەها گەلە‌گەلێكە‌توانا‌‌‌و‌دەرەقەتی‌ئەركەكانی‌ئەو
یاسایە‌دەبێت.ـــاری‌ئــــەوەی‌بــاســمــان‌كــرد، ســـەر‌بكردارەوە، تیۆریو رووی لە دەبینین‌چاكسازی لە بیر ئــەوانــەی جــیــاوازن‌دەكــەن. پیادەی ئەوانەی دەكــەنــه‌وه‌‌‌‌و‌چاكسازی بمانەوێ ئەگەر هەروەها‌گشتگیر‌‌‌و‌فره‌وان‌بێت‌دەبێت‌سەرجەم‌الیـــەنـــەكـــان‌بـــەشـــداربـــن‌تـــیـــایـــدا.بە‌الیەنە هــەمــوو دەبــێــت رستەیەكی‌تر،ــنو ــزان ســیــاســی‌‌‌و‌نــاســیــاســیــیــەكــان‌بدەڕۆن‌‌‌و كـــوێ ــــەرەو ب هــۆشــیــاربــن‌ـــەم‌مــەبــەســتــەش ـــی؟جـــا‌بـــۆ‌ئ بـــۆ‌چ
31
ئۆپۆزیسیۆن دەسەاڵتداران‌‌‌و پێویستە‌چاكسازی ــڕۆســەی پ ــان ــی ــەردووك هتێكەڵكردنی بــە ئـــەوەش بجوڵێننەوە‌پرۆژەكانیان‌لە‌رێگەی‌سوود‌وەرگرتن‌چاوپۆشی‌‌‌و هاوبەشەكانیان‌‌‌و خاڵە لە‌ناكۆكییەكانیان. خاڵە بەجیاخستنی‌لـــە‌ســــەر‌ئــــەم‌بـــنـــەمـــایـــە‌دا،پــڕۆســە‌باڵ دوو بۆ چاكسازی گشتگیرەكەی‌داڕشتن‌‌‌و رووی لە دەكرێت ــەش داب
پیادەكردن:ئەمەش پالنكێشانە، باڵی یەكەمیان‌رۆشنبیرانی پسپۆری بــوارو جێگەی‌كــوردســتــانــە،جــا‌عــەلــمــانــی‌بـــن،یــان‌عەلمانی‌نەبن.ئەم‌كۆمەڵە‌رۆشنبیرە‌لە‌زانستی توێژینەوەی گفتوگۆو رێگەی‌هەڵدەستێت‌بە‌دەسنیشان‌كردنی‌هێما‌چاكسازی، الوەكییەكانی ســەرەكــی‌‌‌و‌نیشتیمانی‌‌‌و ــەكــی ــرۆژەی پ ببێتە كــە‌بتوانرێت‌جێبەجێ‌‌بكرێت‌لە‌ماوەیەكی‌دیاریكراو‌بەپێی‌فاكتەرەكانی‌هەردوو‌ژینگەی‌ناوخۆ‌‌‌و‌دەرەكی.ئەم‌كۆمەڵە‌بــیــركــردن‌‌‌و جێگەی دەبــێــتــە هــزریــیــە‌بەدیهێنانی پرۆسەی چاودێریكردنی‌ـــی ـــان ــان‌‌‌و‌دوورەك ــەك ــک ــزی ئــامــانــجــە‌ن
پرۆژەكە.ئــەم بەجێهێنانە. بــاڵــی دووەمـــیـــان‌نــیــۆان ــە ل پێویستە گشتگیرە پــالنــە‌بكرێت دابەش داهاتوو حوكمەتەكانی‌هەر ــا وات چوارییانی، شێوەیەكی بە‌حوكمەتێك‌هەشت‌ساڵ‌حوكم‌بكات‌بۆ
ئەنجامدانی‌بەشێك‌لە‌چوار‌بەشەكەی‌حوكمەتەكانی هــەروەهــا پـــرۆژەكـــە.كاردەكەن شێوە هەمان بە دواتریش‌تا‌هەرچوار‌بەشەكەی‌پرۆژەكە‌تەواو‌پاشان ئەوپەڕییەكەی. ماوە لە دەبێت‌دەست دیكە درێژخایەنی پرۆژەیەكی‌بۆ دانەیەكی‌تر، ئەوەش پاش پێبكات،ــەرە‌كــوردســتــان‌بگاتە ــەرەب ئـــەوەی‌بسەرانسەری لە رێنیسانس قۆناغی‌بـــوارەكـــانـــی‌ژیــــان‌دا.واتــــه‌دەبــێــت‌بــەردەوام پڕۆسەیەكی وەرچــەرخــان‌بێت‌لەگەڵ‌بەردەوام‌بوونی‌مرۆڤ‌دا،هەروەها‌رەچاوی‌ئەوە‌بكرێت‌كەوا‌هەر‌نەوەیەك‌لە‌سەر‌حوكم‌‌‌و‌بەرێوەبردنی‌مافی نابێت بێت دەوڵــەت یان هەرێم،نەوەكانی‌دوای‌خۆی‌هەڵمژێت،بەڵكو‌بایەخدانی جێگەی مافانە ئەو دەبێت‌بــێــت.تــاكــو،بــۆ‌نــمــوونــە،ئــەزمــوونــی‌دامــەزرانــدنــی‌فــەرمــانــبــەران‌دووبـــارە‌نەبێتەوە،ئەوەش‌بە‌شێوەیەك‌ئەنجام‌دەدرێت‌كە‌فەرمانبەران‌كەڵەكە‌دەكرێن‌دامەزراوەكانی ناو لە یەكتر لەسەر‌دەوڵەت‌دا.بۆیە‌ئەم‌ئەزموونە‌بووەتە‌یەكێ‌‌لە‌هۆکاره‌‌هەرە‌گرنگەكان‌وەها‌وای‌كرد‌كە‌گەنج‌‌‌و‌الوی‌كوردستانی‌ئەمڕۆ‌زۆر‌بە‌ئەستەمی‌جێگەی‌خۆی‌دەزگاكانی سیستمو ناو لە دەكاتەوە‌هەرێمی‌كورستاندا،بەتایبەتی‌قەبارەی‌بووەتەوە‌‌‌و فــره‌وان زۆر سیستەمەكە‌ملیۆن ــەك ی لــە زیــاتــر گەیشتووەتە
32
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
مــووچــەخــۆر.ئــەمــەش‌وا‌دەكـــات،كە‌هەرێم بــودجــەی لــە گــرنــگ بەشێكی
ئاراستەی‌مووچەخۆران‌بكرێت.
دووەم:ناوه‌ڕۆكی‌چاكسازیخوازانئێمە‌لەم‌بازنەیەدا‌دەبێت‌دوو‌الیەن‌لە‌یەكتر‌جیا‌بكەینەوە‌كە‌هەردووكیان‌شان‌بە‌شانی‌یەكتر‌لە‌ناو‌دامەزراوە
فەرمی‌‌‌و‌نافەرمییەكان‌دەژێن:ویست‌‌‌و خــاوەن ئەوانەی یەكەمیان‌ئیرادەی‌خۆیانن‌لە‌بارەی‌هەوڵدان‌بۆ‌ئیرادەكەیان بەاڵم چاكسازی‌سیاسی،بــە‌ژینگە بــەســتــراوە تــا‌رادەیــــــەك‌واتــا تایبەتی، بــە نێودەوڵەتییەكەوە‌وای‌دەبینن،كە‌ژینگە‌نێودەوڵەتییەكە‌رێنیسانس پالنی ئــەوەی بۆ نالەبارە‌سەربكەوێت‌بەتەواوی.دووەمین‌الیەن‌بریتییە‌لە‌یانەی‌گەندەڵەكان.ئەمانەش‌نەویست‌‌‌و‌ئیرادەیان‌هەیە‌‌‌و‌نەدەیانەوێت‌ــــواری‌چــاكــســازی ــەب هــیــچ‌پــالنــێــك‌لسەربكەوێت.هەر‌بۆیە‌بەردەوام‌دەبنە‌یەكەم الیــەنــی بـــەردەم لــە بەربەست‌هەروەها خــۆیــان، تــوانــای هەموو بە‌بۆ ناگێرننەوە هەوڵدانێك توانا‌‌‌و هیچ‌ڤااڵكردنی‌هەر‌پرۆسەیەك‌یانەی‌یەكەم‌پێشنیاری‌بكات،لە‌ئەنجامدا‌دەیانەوێت‌لە بمێنێتەوە ــــەردەوام ب كــوردســتــان
چەقبەستووی‌دامەزراویی.شێوەیەكی بە ملمالنێیە جــۆرە ئــەم‌ئـــابـــووری‌‌‌و ئــاســتــی لـــەســـەر روون
ســیــاســی‌‌‌و‌كــۆمــەاڵیــەتــی‌كــوردســتــان‌پالنە نووسینی پێش بۆیە دیــارە. دا‌ئەم ــا ســەرەت پێویستە گشتگیرەكە‌ئــارامــانــە‌‌‌و شــێــوەیــەكــی بــە ملمالنێیە‌هەر نەمێنێت. ئاشتییانە بەئامرازێكی‌چۆنێتی رووی لە ئـــازادە حیزبێكش‌ــا وات ملمالنێیە، ئـــەم کـــوژانـــدنـــەوەی‌ــێــت‌چــاكــســازی‌حیزبی دەب ــا ســەرەتحیزبەكانەوە نێو لــە پێبكات دەســت‌بێ‌‌بەكارهێنانی‌فشار‌بەرامبەر‌یەكتر،بە بگرێتەوە حیزبایەتی ژیانی پاشان‌گشتی.چونكە‌حیزبی‌سیاسی‌بەگشتی‌ئامرازێكی‌زۆر‌پێویستە‌بۆ‌پیادەكردنی‌كاروبارە سەر لە بەرچاو كاریگەری‌ــــەت، دەوڵ كــۆمــەڵــگــه‌‌‌‌و گشتییەكانی‌هەروەها‌ئامڕازێكە‌بۆ‌كارلێكردن‌نێوان‌كۆمەڵگه‌‌‌‌و‌سیستمی‌سیاسی،بەتایبەتی‌خودی‌ئەندامەكانی‌پۆستە‌سیاسییەكان‌لــەســەر‌بڕیار‌‌‌و پــاشــان ــــرن‌‌‌و وەردەگكاریگەردەبن. دەوڵــەت سیاساتەكانی‌بــە‌واتــایــه‌کــی‌تــر،بــە‌هــەمــان‌شێوەی‌دواكەوتووەكان، كۆمەڵگه حیزبەكانی‌سەدەی لە كوردستانییەكانیش حیزبە‌دژواری ـــەرووی رووب یەكدا بیست‌و‌بە رێپێدان بەتایبەتی دەبــنــەوە نــوێ‌‌نوێ سیاسی حیزبی بوونی دروســت‌بــنــیــاتــنــانــەوەی‌حیزبە ــــارە یــان‌دووبنوێكردنەوەی رێی لە دامــەزراوەكــان‌شــێــوەیــە، بـــەم هــزریــیــەكــانــیــان. بنكە‌دوو ئەركێكی بــەرامــبــەر حیزبەكان
33
جەمسەری‌وەستانەوه:پرۆسەی دەستپێكردنی یەكەمیان‌بەو خۆیان خودی بەدەزگاکردنەوەی‌پێیەی،كە‌رێكخراوێكی‌كاران.دووەمیان‌ـــەوەی ـــردن ـــارك ـــەدەزگ بــریــتــیــیــە‌لـــە‌بحیزبە ناكرێت ــه وات دیموكراسیەت.كــارە ســەرقــاڵــی تەنها سیاسییەكان‌تایبەتن ــا وەه بــن، سەرەكییەكانیان‌ــە‌دامـــەزرانـــدنـــی‌دیــمــوكــراســیــیــەت، ببۆ كادیرەكانیان كاندیدكردنی وەكــو‌پڕكردنی‌پۆستە‌فەرمییەكان‌‌‌و‌هاندانی‌دەنگدەرەكان‌جگە‌لە‌داڕشتنی‌بەرنامە‌حكومەت. پێكهێنانی سیاسییەكان‌‌‌و‌بەڵكو‌دەبێت‌سەرباری‌ئەوەش‌ببن‌بە‌دامەزراندنی لە سەرەكی یاریكەرێكی‌حكومەتێكی‌دیموكراسی‌چاالك.بەاڵم‌ئەگەر‌ئەم‌حیزبانە‌بە‌گشتی‌دەرەقەتی‌تووشی ئــەوە نەیێن، ــــە دژواران ــەم ئلە پــاشــان دەبـــن، درزدان هــەڕشــەی
قەراغی‌هەرەسهێنان‌نزیك‌دەبنەوە.ــه ــگ ــەڵ ــۆم حـــیـــزبـــی‌ســـیـــاســـی‌لــــە‌كوەهــا كۆمەڵگه‌كان كالسیكییەكان‌‌‌و‌ــی‌گـــواســـتـــنـــەوەن‌بــــەرەو ــاغ ــۆن لـــە‌قدیموكراسی،بەرامبەر‌بارێكی‌قورس‌‌‌و‌ئــاڵــۆزە،یــان‌دەبــێــت‌زیــنــدوو‌بێت‌بۆ‌بــازنــەی نــێــو ــە ل بمێنێتەوە ــــەوەی ئكاریگەرو كە شێوەیەك، بە سیاسەت‌وشك رەق‌‌‌و یانیش كارلێكراوبێت،ببێتەوە‌لە‌دەرەوەی‌بازنەی‌سیاسەت،پاشان‌بەرەو‌هەرەسهێنان‌بڕوات.بۆیە،مەترسیدارە‌‌‌و بارە لەم هۆشیاربوون‌چارەسەركردنی‌دەروازەی‌چاكسازییە،بناغەشدا، هەمان ســەر لە هــەروەهــا‌ــمــا‌ســەرەكــیــیــەكــانــی‌پـــرۆســـەی هــێبەجێهێنانی‌چاكسازی‌گشتگیر‌لە‌خاك‌لە‌دوا‌رۆژدا دەچەقێنرێت،بۆ‌ئەوەی
بەرهەمی‌رێنیسانس‌درەو‌بكەین.
34
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
پەیوەندیی‌دیپلۆماسیی‌ئەمریكی‌ــ‌ئێرانی‌لە‌سەردەمی‌ره‌زا‌شــادا
US-IranianDiplomaticRelationsinTheEra
oftheShah
نوسینی:د.ئامال‌ئه‌ل‌ـ‌سه‌بکیWrittenby:Dr.Amalal-Sabkiوه‌رگێڕانی)لە‌عەرەبییەوە(:سامان‌مستەفا‌رەشیدTranslatedby:SamanMustafaRashid
35
ئەمریكا یەكگرتووەكانی ویــالیــەتــە‌دەوڵەتانەوە ئەو پێشەوەی ریــزی لە‌بە دانینان ١٩٢٥دا لهساڵی كە بووه،ناوه پەهلەویدا شای رەزا دەسەاڵتی‌ئێرانەوە. ســەر بە فەرمانڕەوا وەكــو‌ئه‌مریکا)هۆڕن‌برۆك(ی‌وه‌ک‌باڵوێزی‌واشنتۆن‌له‌تاران‌بە‌پلەی‌وەزیر‌دیاری‌کــــردووه.)مــیــریــاس(یــشــی‌دانـــاوه‌بۆ‌كاركردن‌لە‌كونسوڵخانەی‌ئەمریكی‌لە‌تاران.بەم‌جۆرە،پەیوەندیی‌دیپڵۆماتیی‌نێوان‌ئه‌و‌دوو‌واڵته‌بۆ‌ماوەی‌چەند‌ــووه. ب ــــەردەوام ب بــە‌كــارایــی ساڵێك‌ئەمریكا یــەكــگــرتــووەكــانــی ویــالیــەتــە‌هەموو لە خۆی هاوكاریی كۆمەك‌‌و‌بوارەكاندا‌لە‌رێگەی‌پێشكەشكردنەوە‌ــە‌جــۆرێــک،که گــەیــانــدۆتــه‌ئــێــران،بشــاره‌زاو وه‌ک خۆی پیاوی ئەمریكا‌پسپۆڕ‌دابه‌ش‌کردووه‌به‌سه‌ر‌كەرتی‌بە )پشكنین( هەڵكۆڵین بــازرگــانــی‌‌و‌نەوتییەكان، كێڵگە شوێنەوار‌‌و دوای‌جێگە‌‌و هەندێک لە فێركردن تەبشیر‌‌و‌نێوه‌ندی لــە گرنگ كــارگــێــڕو پێگەی
حكومەتی‌ئێراندا.رەوایەتییەی ئەم ئەمریكی ئیدارەی‌وەرگرتووه، لیبراڵییەوە پرینسیپی لە‌هەموو بە دیموكراسی مومارەسەی‌جــەوهــەری جیاوازەكانییەوە كەناڵە‌ـــی‌نــومــایــن‌كــــردووه، ـــان ـــەزراوەك دامهەروەها‌كۆنگرێس‌بە‌شێوەیەكی‌كارا‌بووه. به‌شدار سیاسیدا بڕیاردانی لە
ئەمە‌سەرەڕای‌رۆڵبینینی‌وەك‌چاودێر‌بە‌سەر‌دەسەاڵتی‌جێبەجێكردنەوە‌لە‌و‌پێچەوانەی‌سیستمی بە ئه‌مه واڵته‌دا.دەكرد ئێرانی حكومی كە دیكتاتۆری،لەو‌ماوەیەی،كە‌بە‌ماوەی‌یەكالكەرەوە‌لە‌مێژووی‌نوێی‌ئێراندا‌ئەژماردەكرا،بە‌جۆرێك،که‌ره‌زا‌شا‌بە‌تەنها‌بڕیاری‌سیاسی‌دەردەكرد‌بە‌دوور‌لە‌هەردوو‌دامەزراوەی‌یاسادانان‌‌و‌جێبەجێكردنی‌دەوڵەت.ئەم‌دوو‌دەسەاڵتە‌لە‌باشترین‌حاڵدا‌رۆڵیان‌كورتكراوه‌ته‌وه‌لە‌راوێژ‌رۆژنامە نە پەرلەمان‌‌و نە پێكردنیان،ــە‌پــرۆســەی ــان‌ل ــگــەری رۆڵــێــكــی‌كــاری
سیاسیدا‌نه‌بووه.بەرئەنجام‌و‌ئاكامی‌ئەم‌دوو‌سیستمە‌دیبلۆماسیی پەیوەندیی له جــیــاوازە،لەرزین‌‌و ــەتــە‌دا، دەوڵ دوو ئــەم نێوان‌بینیوه. خــــۆوە بــە تــونــدی هـــەژانـــی‌نێوانیاندا، لە ناوبراو هۆكاری لەبەر‌رۆژنامەكانی‌ئەمریكا‌بوونە‌ته‌لەمپەر‌‌و‌رێــگــری‌ســەریــەك‌كــەوتــووی‌كەڵەكە‌بوو‌لە‌بەردەم‌رەزا‌شادا.ئەگەر‌ئەمە‌رۆژنامانە ئەو كە بگرین، بەرچاو لە‌ئەمریكی گشتیی رای لە گوزارشتیان‌كرد‌‌ووه،بە‌روونی‌شرۆڤەی‌تەواوەتی‌جیهانییەكانیان نــاوخــۆی‌‌و رووداوە‌دەكردووه،بە‌پێی‌ئەو‌توانا‌تەكنۆلۆژییە‌بەاڵم بوو. هەیان كە پێشكەوتووەی،مه‌به‌ست بە زۆرێك ئێرانی حكومەتی‌پەردەپۆش ئێراندا خەڵكی رووی بە
36
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
كردووه.ئەمەش‌بۆ‌خۆڵكردن‌بوو‌بە‌دەسەاڵت زاڵبوون‌‌و بۆ خەڵكدا چاوی‌گرتن‌بە‌سەر‌ئاوەزو‌ویژدانی‌میللەتدا‌وەكو‌كۆمەكێك‌بۆ‌سیستمی‌فەمانڕەوا.لێكدانەوە‌‌و‌تێبینیی‌نێو‌وتاری‌رۆژنامە‌ئــەوەی ــارەی ب لە که ئەمریكییەكان،بوونه‌ته باوکراونه‌ته‌وه، ئێرانه‌وه لە‌بێزاری‌و‌جاڕسبوونی‌حكومەتی هۆی‌نەرێنی ئەرێنی‌و شوێنەواری ئێرانی‌‌و‌بــە‌ســـەر‌بـــەردەوامـــیـــی‌پــەیــوەنــدیــی‌ــەوە واڵت هـــەردوو نێوان دیبلۆماسی‌بایكۆتكردن رەنــگــە هــێــشــتــووه. جــێ‌نێوان دیپڵۆماتیی پەیوەندیی دابڕینی‌باڵوێزخانەی داخستنی واڵت‌‌و دوو١٩٣٦دا، ساڵی لە واشنتۆن لە ئێرانی‌هەندێک باوكردنەوەی هۆكاریی بە‌ئەمریكییەكانەوە رۆژنــامــە وتـــاری‌ــە‌ســـەر‌شـــای‌ئــێــران ــەل ــت،ك ــێ ــووب برووداوی هـــۆكـــاری نـــوســـرابـــوون،ئاماژە‌‌و ئێرانی باڵوێزی بایكۆتكردنی‌بەڵگەیە‌لە‌سەر‌ئەو‌سیاسەتەی‌پێشتر
باسمانكرد.دیپلۆماسیی كــاری چوارچێوەی لە‌ــەری ــوەب ــەڕێ ــارب ــوێــزو‌ك ــاڵ ـــدا،ب ـــاران تتۆڕێكی هێنانەكایەی لە ئەمریكییەكان‌لەگەڵ‌كۆمەڵێك تەواوەتی‌هەماهەنگی‌پایتەختدا تــارانــی لــە بیانی باڵوێزی‌تەقینەوەی کاتی هەتا سه‌رکه‌وتووه.ـــی‌بــاڵــوێــزی ـــدن ـــان گــرفــتــی‌راوەســـتپایتەختەكانی لــە یەكێك لــە ئــێــرانــی
بە ئەمریكا یەكگرتووەكانی ویالیەتە‌سەرپێچیكردنی یاسای جێبەجێكردنی‌ــووچــۆی ـــەی‌یـــاســـای‌هــات راشـــكـــاوانئێرانیدا؛ باڵوێزی ســەر بە ئەمریكی‌خاوەنی که لەوەی، خۆبێئاگاكردن بە‌قەیرانە ئەم دیبلۆماسییە. بەرگەگریی‌ــێــك‌بـــە‌راســـتـــی‌بــۆتــه‌قـــەیـــران، كــاتالیــەنــە ئەمریكییەكان رۆژنـــامـــه كــە‌وەرگرتووه. یاساییەكانیان فۆڕماڵی‌و‌ئێرانییەكان رۆژنــامــه بــەرامــبــەردا لە‌رۆڵیان به‌ڵکو نەبوون، دەستەوەستان‌لە‌پڕكردنی‌جامی‌توڕە‌بووه‌لە‌سەر‌كە ئەمریكییەكان، رۆژنــامــه بوێریی‌رابــردوو‌‌و مێژووی قەرەی لە خۆیان‌داهاتووی‌شادا‌داوه.پەالمار‌‌و‌هێرشی‌رۆژنـــامـــه‌وانـــی‌ئــالــوگــۆڕ‌بــۆتــه‌هــۆی‌بــچــڕانــی‌پــەیــوەنــدیــی‌نــێــوان‌هـــەردوو‌پایتەخت‌بۆ‌ماوەی‌نزیكەی‌سێ‌ساڵ.هەتا‌دوای‌گەڕانەوەش،پەیوەندییەكان‌هـــــه‌ر‌لــــە‌كــەشــێــكــی‌گـــومـــانـــاوی‌‌و‌ســڵــكــردنــەوەدا‌بــــوون،كــە‌ئــەمــەش‌له‌سه‌ر بوو راستەقینە هەڕەشەیەكی‌بەرژەوەندییەكانی‌ئەمریكا‌لە‌ئێران‌بۆ
ماوەیەكی‌درێژ.ســاڵــی١٩٣٥ نــۆڤــەمــبــەری لــە١٧ی‌بــاڵــوێــزی‌ئــێــرانــی‌لــە‌واشــنــتــۆن‌سێر Digalal Gaffar ـــار غـــه‌ف دیـــگـــاالل‌زۆر خێراییەكی بــە ئۆتۆمبێلەكەی‌ــێــخــۆریــوه‌لــە‌كــەرتــی‌ئــیــلــكــتــون‌لە لویالیەتی‌مێریالند،لەو‌كاتەدا‌رۆژنامه
37
بەرباویان شااڵوێكی ئەمریكییەكان‌لێخوڕینی ــرایــی خــێ ســـەر كـــردۆتـــه‌جێبەجێكردنی ــۆ ب ئــۆتــۆمــبــیــلــەكــەی.بە‌مەبەستی یاسای‌هاتووچۆی‌نوێ،لەبەر تەناهی، ئاسایش‌‌و پاراستنی‌كــاركــردن لــە ئێرانی باڵوێزی ئـــەوە،راگیراوه‌لە‌الیەن‌ئەفسەری‌هاتووچۆ‌لە سەرپێچیكردنی لەبەر ئیلكوت لە‌دیاریكراو،هەروەها‌راكێشانی خێرای‌بەم بەكارهاتوو. هەرزانی ئۆتۆمبێلی‌دادگای بۆ گواستراوە‌ته‌وه هۆكارانە‌هاتووچۆ‌بە‌پێی‌رێسای‌كارپێكراو‌لە‌ویالیەتە‌یەكگرتووەكان،جێبەجێكردنی‌مــادەكــانــی‌یــاســای‌ئــەمــریــكــی.دواتــر‌ــی ــاری وردەك ئەمریكییەكە ــه ــام رۆژنــــه‌وه. ــــاووكــــردۆت ــــــــــەی‌ب رووداوەكــی‌نـــــــاڕەزای‌خــۆی ــران ــێ بـــاڵـــوێـــزی‌ئپیاوانی خۆگێلكردنی لــە دەربــڕیــوه‌رێسا بە بەرامبەر ئەمریكی پۆلیسی‌لە بەهرەمەندبوون دیپلۆماسییەكان‌‌و‌دیبلۆماسی، )حه‌سانە(ی بەرگەگری‌ئەستۆی خستۆته رووداوەشــــی ئــەو‌ـــەاڵم ــەكــەی.ب ــل ــێ ــب ــۆم ــۆت شــۆفــێــری‌ئتارانی ئەمریكا، دەرەوەی ــی وەزارەتــی‌رووداوەكـــە ــاری ـــەواوی‌وردەك لــە‌تبه‌وه ئاماژەیشی ئــاگــاداركــردۆتــه‌وه.باڵوێزی‌ئێرانی‌به‌خۆی كــردووه،كە‌هــەروەهــا لێخوڕیوە. ئۆتۆمبیلەكەی‌حكوومەتی‌بریتانی‌پۆزشی‌تەواوی‌بۆ‌حكومەتی‌ئێرانی‌هێناوه‌ته‌وه‌سه‌باره‌ت
تووشی كە رەفــتــارەی، مامەڵە‌‌و بــه‌و‌لە ئیلكۆت لە بووەتەوە باڵوێزەكەیان‌مێریالند. ویالیەتی دەســەاڵتــی الیــەن‌ئێرانییەكان رۆژنـــامـــه ـــەاڵم ب )١٢٣(دەســـتـــیـــان‌بـــە‌شـــااڵوێـــكـــی‌دڕنـــدانـــە‌ئەمریكی ئــیــدارەی دژی لــە کـــردووه‌بەرامبەر رێــز رەچاونەكردنی لەبەر‌گڕی شاهنشایی. دەربـــاری باڵوێزی‌سەندووه، بڵێسەی كاتێك ئاگرە ئەم‌بە ئاماژەیان تــاران رۆژنامه‌كانی كە‌دیپلۆماسیی پــەیــوەنــدیــی پــچــڕانــدنــی‌کـــــردووه،كە هــــەردوو‌واڵت ــێــوان نتــاران، رۆژنامه‌كانی ــەورە گ لە پێنج‌ئێران نوێنەرانی ئەنجومەنی هی كە‌بوون‌هەمان‌كاریان‌بەمەش‌کردووه،ــه‌حــكــوومــەتــی‌ئــەمــریــكــی‌لــێــدوانــی کروونــی گوزارشتی بە رۆژنامه‌كانی‌نیازی‌شا‌‌و‌حكوومەتەكەی‌لە‌قەڵەمدا.ــەمــریــكــی‌جــارێــكــی‌تــر حــكــومــەتــی‌ئپۆزشێكی‌تری‌سه‌باره‌ت‌به‌رووداوەكە‌ــراو‌بــە‌شەخسی‌‌و ــاوب بــۆ‌بــاڵــوێــزی‌نــه‌وه،كە ــاوه‌ت ــن ــۆ‌حــكــومــەتــەكــەی‌هــێ بلــێــوان‌لێو‌بــووه‌لــە‌روونــكــردنــەوەی‌تەواوەتی.هەروەها‌ئاماژەیان‌كردووه‌ئەوەی سەر لە كارا لێپێچینەوەی بۆ‌حاكمی‌ویالیەتی‌مێریالند‌پێی‌هەستاوه‌ـــەو‌بــەرپــرســانــەی‌لە بـــە‌جـــۆرێـــك‌ئرووداوەكــە‌‌و‌لە‌خزمەتگوزاری‌گشتی‌ئەلیزون‌‌و كلیتون كە دوورخستەوە،
جیكوب‌بیدڵ‌بوون.)١٢٤(
38
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
سووربوونی‌ئەمریكا‌لە‌سەر‌ئەوەی‌لە تاكبێتەوە سۆڤیەت یەكێتیی نابێت‌قۆستنەوەی بە ئێران لە دەسەاڵتیدا‌پەیوەندییە بارگرژی ئاڵۆزی‌‌و دۆخی‌واڵت دوو ــێــوان ن دیپلۆماتییەكانی‌ــاكــامــی‌بـــەردەوامـــیـــی‌رۆژنــامــه لــە‌ئــی ــردن ــورســك ـــە‌ق ــان‌ل ــەك ــی ــی ــك ــری ــەم ئئاراستەكردنی‌شااڵو‌لە‌دژیان،رێنمایی‌كاربەڕێوەبەری بۆ ــاردووه ن گەلێكی‌هندرسۆن كــە مۆسكۆ، لــە ئەمریكیHendersonبووه،بۆ‌ئاگاداركردنەوەی‌هەڵوێستی لەمەڕ سۆڤیەت یەكێتیی‌ئەمریكا‌بەرامبەر‌بە‌رووداوی‌باڵوێزی‌باڵوێزی ئێرانی.روونیانكردۆته‌وه،كە‌وەكو خۆی تەواوەتی شیانی ئێرانی‌دیپلۆماتێك‌بۆ‌چارەسەركردنی‌گرفتەكە‌نەخستووە، گەڕ بە خۆیدا شوێنی لە‌ئەو‌یاساكانی‌ئەمریكای‌پێشێلكردووە.ئەمریكا حكومەتی ئەوەش ســەرەڕای‌ـــای‌كـــاریـــگـــەری‌نــیــیــە‌لـــە‌ســەر ـــوان ترۆژنامه‌گەری‌لە‌واڵتەكەیدا،هەروەها‌ـــی رەخــنــەگــرتــنــی‌رۆژنـــامـــه‌كـــە‌رووندیپلۆماتی بەرگەگری كە كــردۆتــەوە،كە پێنابەخشێت، رەهــایــەی مافە ئــەو‌بكات كارپێكراوەكان هەموو پێشێلی‌ئەمریكا. یەكگرتووەكانی ویالیەتە لە‌زیاد‌لەوەش‌رۆژنامه‌كان‌لە‌كەسایەتی‌بەڵكو نـــەداوە، حكومەتەكەیان شــا‌‌و‌هەبووە، توانایدا لە ناوبراو باڵوێزی‌كە‌هەر‌لە‌سەرەتاوە‌خۆی‌لە‌گرفتەكە
دیپلۆماسیە كەناڵە ئەگەر دوربخاتەوە‌باو‌‌و‌كارپێكراوەكانیان‌بەگەڕ‌بخستایە.)١٢٥(بەاڵم‌حكومەتی‌ئێرانی‌بە‌جۆرێک‌رەفتاری‌لەگەڵ‌ئەم‌رووداوەدا‌كردووه‌واڵتەكەی بە سووكاییەتیكردن وەكو‌ئەمریكاش ئــیــدارەی داوه، قــەڵــەم لــە‌بۆ ــنــاوه كــارهــێ ــە ب رووداوەی ئـــەم‌یەكالكردنەوە‌و‌رێككردنەوەی‌حیسابی‌كۆنی‌خۆی‌لەگەڵ‌كەسایەتیی‌باڵوێزی‌ــاری‌ئــیــدارەی ــەی نـــاوبـــراو،كــە‌دژ‌‌و‌نئەمریكی‌بووه‌لە‌كۆنگرەی‌چەكداماڵین‌ئیدارەی بەاڵم ،١٩٣٤ جنێف‌ساڵی لە‌ئەمریكی‌ئەم‌لێكدانەوەی‌رەتكردۆته‌وه‌بیانوەكانی لەمەڕ دەربڕیوه ناڕەزایی‌ئــێــران‌‌و‌ئــەوەشــی‌روونـــكـــردۆتـــەوە،رەوشتی توندی میزاج تــوڕەیــی‌‌و كە‌كە والــێــكــردووە، ــاوبــراوی ن باڵوێزی‌رەفـــتـــاری‌نــەشــیــاو‌بــكــات‌بــەرامــبــەر‌ناچێتە ئــەمــەش ســـادە، هەڵوێستێكی‌پتەوی تۆكمە‌‌و پەیوەندیی چواچێوەی‌هـــەردووال كــە ئێرانییەوە، ئەمریكی‌لەسەر‌بەردەوامبوونی‌سوورن.)١٢٦(ئاڵۆزی گەردەلوولی هێوربوونەوەی‌زۆری دەوڵــــەتــــە دوو ئــــەم نـــێـــوان‌ــكــی‌تــر‌ســـەری نـــەخـــایـــانـــد‌‌ووه،جــارێــە‌هـــۆی‌كــاریــگــەری هـــەڵـــداوه‌تـــه‌وه.بــامــه‌ی‌میرۆری وتــارێــكــەوە،كــە‌رۆژنفەبرایەری ٨ی لە ئەمریكی رۆژانــەی‌تــێــیــدا ـــەوەو ـــردۆت ـــك ـــاوی ب ١٩٣٦دا‌ــی‌بـــە‌رابـــــــردووی‌شــای ــەت ــای ســووك
39
دەهــۆڵــژەنــی ــە )ب بــە كـــردووە ئێرانی‌نــاوی تــــاران( ــە ل بڕیتانیا نــوێــنــەری‌هەڕەشەی ئێرانی حكومەتی بــردووە.دیپلۆماسییەكانی پــەیــوەنــدی بڕینی‌ــكــادا‌كـــــردووه‌ئــەگــەر ــەمــری ــەڵ‌ئ ــەگ لحكومەتی‌ئەمریكی‌رێ‌و‌شوێنی‌توند‌نەگرێتەبەر‌لە‌دژی‌رۆژنامه‌ی‌ناوبراو‌بۆ‌رێ‌گرتن‌لە‌باوكردنەوەی‌وتاری‌گاڵتەجاری‌‌و‌سوكاییەتیكردن‌بە‌ئێران‌‌و‌حكومەتی ئــەوە، لەبەر سەرۆكەكەی،كە روونكردوونە‌ته‌وە، بۆی ئەمریكی‌رۆژنامه‌ی‌میرۆر‌لەو‌رۆژنامانەیە،كەم‌بەرباووە،كەمێك‌نەبێت‌ئەمریكییەكان‌ــەر‌ئــــەوە،ئــەگــەر ــەب نــایــخــوێــنــنــەوە.لرۆژنــامــه‌یــە ــەم ئ دژی لــە هەڵوێست‌دەبێتە بچووكە گرفتە ئەم وەربگرین،بە ـــان زی دواجــــار گــشــتــی؛ پرسێكی‌هەردوو نێوان دۆستانەی پەیوەندیی‌واڵت‌دەگەیەنێت.)١٢٧(بەاڵم‌ره‌زا‌شا‌هەستیارییەكی خــاوەن ئــەوەی لەبەر‌لێكدانەوە‌یه‌ی لە‌رادەبەدەر‌بووه،ئەم‌رازی پێی قبووڵنەكرد‌‌ووه‌و ئەمریكای‌راڤە‌‌و هەموو بە باوەڕیشی نەبووه،ــەكــردووه ن ئەمریكا لــێــكــدانــەوەكــانــی‌رۆژنامه‌كان. سەربەخۆی ــارەی ب لە‌حكومەت دەســـەاڵتـــی ســـنـــوورداری‌گوزارشت لەبەرئەوەی سەریاندا بە‌لە‌ئــازادی‌رای‌گشتی‌دەكــات‌بە‌پێی‌ئەم جۆرێك بە ئەمریكی. دەستوری‌گەیشتبووە شا توڕەییەی بارگرانی‌‌و
ئاهەنگێڕانی هەتاكو خــۆی، لوتكەی‌زاینییەوە ســاڵــی ســـەری بــۆنــەی بــە‌هەموو ئەوەی وێڕای قەدەغەكردووه.نوێنەرە‌دیپلۆماسییە‌بیانییەكان‌لە‌تاران‌داوایان‌لێكردووه‌بۆ‌ئەم‌مەبەستە.بەم‌ئێرانی دیپلۆماسیی پاشكۆی شێوەیە‌راستەوخۆ بــووه ناچار واشنتۆن لە‌پەیوەندی‌بە‌سەرنووسەری‌رۆژنامه‌ی‌لێكردووه داوای بــکــات. نــاوبــراوه‌وه‌ــەم‌گرفتە چــارەســەری‌دۆســتــانــەی‌ئرابـــردووی بــارەی لە ئــەوەی بكات‌‌و‌ســەربــازیــشــه‌وە‌لــە‌رۆژنــامــه‌كــەیــانــدا‌بخاتەوە، درۆ بــە بــاویــانــكــردۆتــەوە‌ئەم رۆژنامه‌كە سەرنووسەری بەاڵم‌لە دەســتــوەردان بە پەیوەندیكردنەی‌سەربەخۆی‌رۆژنامه‌كە‌لە‌قەڵەم‌داوه،ئێرانی دیپلۆماسی پــاشــكــۆی بـــەاڵم‌پێشكەشكردنی سەر لە بــووه ســوور‌ئەمریكی. ئیدارەی بە فەرمی ناڕەزای
)١٢٨(ئیدارەی‌ئەمریكی‌لە‌فۆرمێكی‌گونجاو‌پرسەكە چارەسەركردنی بۆ گــەڕاوه‌لەگەڵ‌حكومەتی‌ئێرانیدا،بە‌شێوەیەك‌بــە‌بــێ‌دەســـت‌تــێــوەردان‌لــە‌ئـــازادی‌هەمان لە ئەمریكی‌‌و رۆژنــامــه‌گــەری‌پەیوەندیی لە پارێزگاریش‌بكات كاتدا‌بۆ هــەردوو‌واڵت نێوان ـــەزراوی دامئەركی‌جێگری‌وەزیری ئەم‌مەبەستە‌سێر بەخشیوه‌ته ئەمریكی دەرەوەی‌بۆ ئێرانیدا حكومەتی لەگەڵ فیلیپس
40
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
كە ــەوە، ــات ــك ب روون ــان ــۆی ب ئــــەوەی‌بەستراوە دەستی ئەمریكی ئیدارەی)گــۆجــە(بــەرامــبــەر‌بــە‌رۆژنــامــه‌كــان،هەموو‌واڵتانی‌جیهانیش‌ئەوە‌یان‌باش‌باوكراوەتەوە وتارگەلێك كە زانیوه،بەناوبانگەكانی كەسایەتییە بە تایبەت‌كاریكاتێری، وێنەی لەوانەش جیهان‌كە‌باوكراوەتەوە‌لە‌سەر‌ئیمپراتۆری‌دایك شاژنی رۆمانیا‌‌و پاشای یابان‌‌و‌لە‌رۆژنامه‌كانی‌ئەمریكادا.هەروەها‌لە‌بارەی‌هیتلەر‌‌و‌مۆسۆلۆنی..هتد،هیچ‌یەكێك‌لەم‌دەوڵەتانەش‌هەوڵی‌ناڕەزای‌پەیوەندیی بــچــڕانــدنــی یــان ــی، ــەرم فــان‌نـــــــەداوە.هـــەروەهـــا ــۆمــاســی ــل ــپ دیئــەوەشــی‌بۆ‌روونــكــردوونــە‌تــه‌وە،كە‌تا ئێرانی پاشكۆی فەرمی ـــاڕەزای ندوای گەیشتووە، دەرنـــگ رادەیــــەك‌تەشەنەی خێرایی بە كێشەكە ئەوەی‌بە هــەمــووی ئەمانە بــەاڵم كــــردووە،رادەیەك‌بوون،كە‌بۆ‌رازیكردنی‌شا‌بەس‌نەبووه.بۆیە‌بۆ‌جیهانی‌كردۆته‌ــە٢٩ی كــارێــكــی‌چــاوەڕوانــنــەكــراو‌لدیپلۆماسی پەیوەندیی ١٩٣٦ مارسی‌ئەمەش پچڕاندووه. ئەمریكادا لەگەڵ‌لە ئەمریكی كاربەڕێوەبەری لە وای‌بــووه نــاچــار میریام ـــردووه ك تـــاران‌ـــردووه، ك ی حكومەتەكە لــە داوای‌كونسولخانەی بــدەن پێ فەرمانی كە‌ئەمریكی‌لە‌تاران‌دابخات‌پێش‌ئەوەی‌لە‌الیەن‌خەڵكیەوە‌بە‌تۆبزی‌دابخرێت.
لێ داوای ئەمریكی ــدارەی ــی ئ بـــەاڵم‌ـــری‌دەرەوەی كــــردووه،كــە‌بــە‌وەزیحكومەتی كــە رابــگــەیــەنــێــت، ئــێــرانــی‌دەســت نییە ــدا ــای ــوان ت ــە ل ئــەمــریــكــی‌رۆژنامه‌كانەوە. كاروباری نێو بخاتە‌ئەو )میرۆر(یش رۆژنامه‌ی هەروەها‌كە كردووە، دەستكاری پەرەگرافەیان‌ــەدا‌لــە‌بـــارەی‌ره‌زا‌شــاوە ــارەك لــە‌وتلێكردووە: شێوەی‌تریان بەم هاتووە،)رەزا‌شا‌لە‌سەرەتای‌الویدا‌خزمەتی‌لە ســوپــادا(و لە كـــردووە نیشتیمانی٢٦ی‌مارسدا‌باوكراوەتەوە،هەروەها‌میرۆر‌نیگەرانە‌لەوەی‌لە‌چاودێرانیدا‌ەوە لەبەرئ هەبووە‌‌و هەڵە زانیاری
ئاڕاستەیان‌كردووە.)١٢٩(توركی ناوبژیوانی ئێرانی حكومەتی‌ـــــەوەی‌حــكــومــەتــی رەتـــكـــردۆتـــەوە‌لتــوركــی‌راســـپـــاردووە،كــە‌چــاودێــری‌لە واشنتۆن. لە بكات كاروبارەكانی‌سەر‌ئەوبنەمایە‌داوای‌لە‌كۆنسوڵخانەی‌كــاری ــە ب هەستێت ــــردووه ك چیكی‌كۆنسوڵخانەی‌ئێرانی،بەاڵم‌حكومەتی‌كە بــەوەی، هێناوه‌ته‌وه پۆزشی چیك‌دوا هەڵناستێت. كونسۆڵی ئەركی بە‌بووه‌كونسولخانەی ناچار ئێران جار‌بۆ رابسپێرێت شیكاغۆ لــە تــوركــی‌هــەســتــان‌بـــەو‌بــەرپــرســیــارێــتــیــیــە‌لە‌جێگەی‌باڵوێزی‌چیكی.)١٣٠(دوا‌جار‌ئیدارەی‌ئەمریكی‌ناچاربووه‌كارەكانی‌رابگرێت‌‌و ئێران لە باڵوێزخانەكەی
41
بكێشێتەوە، ــاران ت لە خــۆی باڵوێزی‌بهێڵیتەوە میریام سێر كاربەڕێوەبەر‌ــكــەوە‌چــاودێــری ــزی ــــەوەی‌لــە‌ن بــۆ‌ئ.)١٣١( بــكــات. ئــێــران هەڵوێستەكانی‌پاشتر،زیاتر‌لە‌جاران،پەیوەندییەكانی‌لە ـــووه، ب ئــاڵــۆزتــر نــێــوان‌دوو‌واڵت‌هێرشكردنەسەر بەردەوامیی ئاكامی‌ئێران‌‌و‌فەرمانڕەواكەی‌لە‌دوو‌وتاری‌یەك‌لە‌دوا‌ی‌یەكدا،یەكەمیان‌لە٣١ی‌مارتی‌ساڵی١٩٣٦و‌دووەمیان‌لە٥یلە باوكرایەوە ١٩٣٦ ساڵی ئەپرێلی‌دوای لە پۆستدا. واشنتۆن رۆژنامه‌ی‌سووكایەتی وتــارێــكــی ئــەمــانــەشــەوە‌لەوانەشیان، ــهوه، ــراوهت ــاوك ب ئامێز‌ساڵدا هــەمــان ئەپرێلی یــەكــی لــە كــە‌ــه‌ی‌لویز ــام ــهوه.لــە‌رۆژن ــراوهت ــاوك بكەمیل‌پۆست،كە‌بە‌جۆرێک‌وتارەكە‌بە سووكایەتیكردن بۆ ئامادەكراووه‌رابردووی‌سیاسیی‌ره‌‌زا‌شاو‌تۆمەتبار‌كراوه‌بەوەی،كە‌بە‌تۆبزی‌عەرشی‌لە‌ماڵباتی‌رەسەنی‌شاهنشایی‌سەندووە.ـــەم‌گـــوزارشـــتـــە‌بـــە‌جـــۆرێـــك‌شــای ئتــووڕە‌كــردووه،كە‌هەڕەشەی‌بڕینی‌لەگەڵ كـــردووه ئــابــووری پەیوەندیی‌نێوان دیپلۆماسییەكانی پەیوەندییە‌هەردوو‌واڵت،ئەگەر‌رۆژنامه‌كان‌واز‌لە‌باوكردنەوەی‌هەر‌هێرشێك‌نه‌هێنن‌بۆ‌سەر‌ئێران‌‌و‌فەرمانڕەواكەی.)١٣٢(ــووه‌بە ــاچــارب ئـــیـــدارەی‌ئــەمــریــكــی‌نگوزارشتەكە‌‌و داڕشتنەوەی دووبــارە
رێگەی لە ئێران شای بۆ ناردنەوەی‌كــاربــەێــوەبــەرەكــەیــەوە‌لــە‌تـــاران‌بەم‌بەهێزەو پیاوێكی شا )ره‌زا شێوەیە:خۆی‌خۆی‌دروستكردووە‌‌و‌لە‌رێگەی‌گەلی دەسەاڵت، نەگەیشتۆتە میراتەوە‌بەرز مەزنە خەسڵەتە ئــەم ئەمریكی‌ببێتە بەمیراتگری ئەوەی دەنرخێنێت.ــراوی‌بــاوانــیــەتــی، ــك شــا‌ئـــەوا‌دروســتخۆی بۆ یەكێك كە لەكاتێكدایە، ئەمە‌پاشایەكی ئــەوا بنێت بنیاد عەرشێك‌دروســـتـــكـــردووە، خــــۆی دوای بـــۆ‌دامەزرێنەری نێوان لە هەیە جیاوازی‌میراتگری فـــەرمـــانـــڕەوا‌‌و بــنــەمــاڵــەی‌داوای هەروەها پاشایەتیدا(. عەرشی‌لــە‌كــاربــەڕێــوەبــەری‌خــۆی‌كـــردووه،ئێرانی حكومەتی بیری دووبـــارە كە‌لە رۆژنامه‌گەری ئازادی كە بخاتەوە،واڵتەكەماندا‌یاسا‌زامنیەتی‌‌و‌لە‌توانای‌كە نییە، ئەمریكیدا بەرپرسێكی هیچ‌ئاستەنگی‌بۆ‌دروستبكات،یان‌دەست‌لە مەگەر كــاروبــاریــانــەوە، نێو بخاتە‌بـــدات‌بۆ كــە‌خــۆی‌نیشان حــاڵــێــكــدا،ئەو ئەمریكی. گشتیی رای تووڕەیی‌دۆخەش‌لە‌سەرووی‌توانایی‌ئیدارەی‌ئەستەم سەخت‌‌و بەاڵم ئەمریكیەوەیە.بووه‌بۆ‌شا‌قەبووڵی‌زانستی‌‌و‌دیموكراتی‌بدات مومارەسەكردنی نرخی بكات‌‌و‌جێگری ئەوە لەبەر گەلدا. بــەردەم لە‌ئێرانی)سوهەیلی(، وەزیری‌دەرەوەی‌تۆمەتباركردووه ئەمریكیی حكومەتی
42
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بەوەی،كە‌بە‌كەمترین‌توانا‌دەتوانێت‌وتار هەندێک باوكردنەوەی لە رێگە‌بگرێت،كە‌كار‌دەكاتە‌سەر‌پەیوەندیی‌بە ئەمریكا یەكگرتووەكانی ویالیەتە‌دۆستەكانیەوە‌لە‌جیهاندا،لە‌توانایدایە،كە‌هه‌ندێک‌جۆر‌نووسین‌یاساغ‌بكات،واڵتــان سەرۆكی بە سووكایەتی كە
بكات.)١٣٣(ــوان‌بــاڵــوێــزی ــێ ــە‌چــاوپــێــكــەوتــنــی‌ن لئەمریكا یــەكــگــرتــووەكــانــی ویــالیــەتــە‌دەرەوەی ــری وەزی ــرۆك(و ب )هۆرنی‌ئێرانیەكە بەرپرسە )قاسمی(، ئێرانی‌لــە‌سەر پێویستە کــه رایــگــەیــانــدووه،پێاوی هــەمــان ئەمریكی حكومەتی‌ــات‌لـــە‌بـــارەی ــك فــەرەنــســا‌لـــە‌پـــێ‌بسەرانی پاشاو لەسەر باوكردنەوە‌فەرەنسا كۆماری لەبەرئەوە واڵتــان،رۆژنامه لە دەركـــردووە‌‌و یاسایەكی‌كە قــەدەغــەكــردووە، فەرەنسییەكانی‌بەریەكبكەون واڵتاندا سەرانی لەگەڵ‌یان‌شتگەلێك‌باوبكەنەوە‌لە‌سەر‌هەر‌خراپبوونی هۆی ببێتە كە یەكێكیان،ئەگەر دەبێت چی پەیوەندییەكانیان،ئەمریكاش یەكگرتووەكانی ویالیەتە‌باڵوێزی هەڵبگرێت، هەنگاوێك وەهــا‌كــردووه‌‌‌و لیبوردنی داوای ئەمریكی‌ــدووه،كــە‌هــەر ــان ــەی ــگ ــە‌روونــــی‌رای بئەمریكیدا ــاســای ی ــە ل گــۆڕانــكــایــەك‌بخرێتە جار یەكەم پێویستە بكرێت،نموونەیەكی دواتر كۆنگرێس، بەردەم
ئـــازادی تــونــدی ـــارەی ب لــە هێنایەوە‌تەنانەت كە ئەمریكی، رۆژنامه‌گەری‌رۆزڤلتیش ســەرۆك بە رەحمیشیان‌نەكردووە.،كە‌چەند‌جارێك‌لێدوانیاندا‌بوو‌لە‌بارەی‌ئەوەی‌رۆزڤلت‌لە‌الوێتیدا‌تەختەبووە بڕینی پیشەی خەریكی‌بەاڵم ئاسن، هێڵی دروستكردنی بۆ‌بێتامی ئــەم وەاڵمێكی هیچ رۆزڤــلــت
فرۆشتنەی‌نەداوەتەوە.)١٣٤(دوای‌تێپەڕبوونی‌شەش‌مانگ‌بەسەر‌كشانەوەی‌شاندی‌دیپلۆماسی‌ئێران‌لە‌واشنتۆن،وەزارەتی‌دەرەوەی‌ئەمریكا‌باڵوێزی دیاریكردنی لە بوو دوودڵ‌ئەمریكییە كــەنــاڵــە ــــاران، ت ــە ل خـــۆی‌باشكردنی پێناو ــە ل نــافــەرمــیــیــەكــان‌پەیوەندی‌نێوان‌هەردوو‌واڵت،كاریان‌بە ئاشتەوایی، هێنانەكایەی بۆ كــرد‌جۆرێك‌بۆ‌باڵوێزانی‌ئێران‌لەدەرەوەی‌واشنتۆن‌ڕوونیانكردەوە‌‌و‌پەیامیان‌بۆ‌لە‌رۆژنامه توڕەیی‌رەزاشــا كە نارد،تەنها وەك نــاكــرێــت ئەمریكییەكان‌بــەڵــگــەیــەك‌وەربــگــیــرێــت‌بــۆ‌درێـــژە‌‌و‌پەیوەندی پچڕانی بە بــەردەوامــیــدان‌ئەو واڵت، هەردوو نێوان دیپلۆماسی‌ئەگەرە‌زیاتر‌لۆژیكی‌ترە،كە‌شا‌ئاگای‌لە‌بارەی‌وردەكــاری نەبووە تــەواوی‌تەواوی‌گرفتەكە‌جا‌چ‌ئەوەی‌پەیوەستە‌ئەو یان ئێرانی، باڵوێزی راگرتنی بە‌كە راستكردنەوانەی، روونكردنەوە‌‌و‌پێشكەشیان ئەمریكییەكان رۆژنــامــه
43
سەربەخۆیی وێـــڕای ئەمە كـــردووە.كە باشترە، لەبەرئەوە چەندبارەیان،زانیارییەكان‌بە‌شێوازێكی‌ڕاستەوخۆ‌‌و
بەشەخسی‌بە‌شا‌بگەیەنرێت.پەیوەندییە پــچــڕانــی حـــال، ــەر ه بــە‌دیپلۆماسیەكان‌كاریكردە‌سەر‌مامەڵە‌واشنتۆن، تاران‌‌و نێوان ئابورییەكانی‌بەڕادەیەك‌ئەو‌وتوێژانەی،كە‌لە‌نێوان‌نەوتی پشكنینی كۆمپانیای گــروپــی‌ئابوریناسی بە‌سەرۆكایەتی ئەمریكی‌حكومەتی ــــارت‌‌و ه ســێــر ئــەمــریــكــی‌ئێرانیدا‌ئەنجامدرا‌چەندین‌جار‌دواخرا‌ــە‌هـــۆی‌بــەردەوامــبــوونــی‌شـــااڵوی برۆژنامه‌ئەمریكییەكان‌بۆ‌سەر‌ئێران.ئەمەش‌وای‌لە‌بەڕێوەبەری‌كارەكانی‌ئەمریكا‌كرد‌لە‌تاران‌میریام،پێشنیار‌بكات‌بۆ‌سەرۆكی‌دەزگای‌رۆژهەاڵتی)مــوری(، ئەمریكا دەرەوەی لە نزیك‌باوكردنەوەی‌هەر‌وتارێك‌بوەستێنێت‌لە‌بارەی‌جیاووگی‌پشكنینی‌ئەمریكی‌وتارانەی ئەو داماڵینی یان ئێرانی، ــ‌لەو خــۆیــەوە هــەواڵــی بــە پەیوەستن‌دەكرێن، ئێران هاوردەی رۆژنامانەی‌حكومەتی ئــــەوەی دوای بــەتــایــبــەت‌ــزی‌خـــۆی‌لــە‌پــاریــس ــوێ ــاڵ ــێــرانــی‌ب ئكێشایەوە‌لە‌ئاكامی‌ئەوەی‌لە‌رۆژنامه‌لە‌رەخنەگرتن هاتبوو فەرەنسییەكاندا
لە‌سیاسەتی‌ئێرانی.)١٣٥(رەنگە‌سووسەبردن‌بە‌كرۆكی‌گرفتی‌بە كارێكی حكومەت هــەردوو نێوان
بەریەككەوتنی لــەمــەڕ بــێــت، ســـوود‌كە دیــمــوكــراتــی، سیستمێكی ــێــوان نــزی‌ئــازادیــیــەكــان‌دەگــرێــت،لەگەڵ رێسیستمی‌دیكتاتۆری،كە‌هەموو‌شتێك‌كەسێك تاكە میزاجی ســەر لە تێیدا‌ــە‌دەســـەاڵت‌‌و وەســـتـــاوە،كــە‌خــۆی‌لستەمكردنی‌شادا‌نوماین‌دەكات،هەتا‌بەكارو كە بێتامیشدا، ـــاری زۆرك لە‌دەبینێت. خــۆی تــاكــەكــەســی ــای ــوان تپێدەچێت‌كێشانەوەی‌باڵوێزی‌ئێران‌لە‌پاریس‌نموونە‌بێت‌بۆ‌ئاماژەكردن‌بۆ‌ئەو‌ڕەفتارە،بە‌تایبەت‌لە‌كێشانەوەی‌باڵوێزی‌ئێرانی‌لە‌واشنتۆن‌یەك‌الیەنە‌باڵوێزی برۆكی هۆرنی چونكە بــوو.ئەمریكا‌لە‌تاران‌مایەوە‌‌و‌مومارەسەی‌دەكــرد خۆیدا پۆستەكەی لە ئەركی‌ــەن ــەالی ل هــەتــا‌دوای‌شـــەش‌مــانــگ‌حكومەتی‌ئێرانیەوە‌دەكرا،لەبەر‌ئەوە‌پرسی وروژاندنی ئەمریكی‌‌و ئیدارەی‌لەم ئا ئەمریكی باڵوێزی دیاریكردنی‌كاتانەدا‌بە‌تەنازولێكی‌نەشیاو‌دەزانی‌ــەن‌خــۆیــەوە،كــە‌زیـــان‌بەشان ــەالی لوشكۆی‌دەگەیەنێت‌لەبەردەم‌جیهاندا.ئەركی ١٩٣٧دا مایۆی دوای دوا لە‌تاران لە نوێ كاربەڕێوەبەری پێگەی‌لە ــراو ــاوب ن كـــرا، ئەنجرت ــی ڕادەســتتاران‌بەگەرموگوڕیەكی‌زۆرەوە‌قبوڵ‌كۆمیسیۆنی لــە پێشتر چونكە كـــرا. ١٩٢٠ ـــ ـ ــە ل بــوو كــاریــكــرد ئەمریكی‌ئەوكات‌شای‌دەناسی تاكو١٩٢٢،كە
44
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ــوو، ــە‌وەزیـــــری‌جــەنــگــی‌ب كــاتــێــك،كزۆرجاران‌لە‌ماڵەكەی‌خۆیدا‌پێشوازی‌لە‌شا‌كردبوو،هەروەها‌شا‌ئەسپێكی‌ــۆ‌هــێــنــابــوو‌بۆ بــچــووكــی‌بـــەدیـــاری‌بیاری بۆ راهێنانی دەستەمۆكردنی‌‌و
بۆلۆی‌ئەمریكی.لەبەر‌ئەوەی‌ره‌زا‌شا‌زۆر‌هەستیارو‌توڕە‌بوو‌بەرامبەر‌ئەوانەی‌رابردووی‌ئەنجرت بیردەهێنایەوە. شكۆیان كەم‌بە‌گێڕانەوەی‌ڕابردووی‌شا‌‌و‌هەریەكە‌بە دەدا، قاڵب لە دەوڵەتی پیاوانی لە‌كە شــا، ــی ــران وەزی ســـەرۆك تایبەت‌نەك‌تەنها‌كردبووی‌بە‌گەورە‌پیاوی‌بە كردبووشی بەڵكو حكومەتەكەی،كــوڕەكــەی كــە )زاوا(، خــۆی خــزمــی‌ئەنجرت ــەاڵم ب هێنابوو. شــای كچی‌هەر ــەك ن گــەرمــەی پێشوازییە ــەم ئــكــو‌لـــە‌دەرگــــای ــەڵ لـــە‌دەســـتـــنـــەدا‌بپــەیــوەنــدیــیــە ئــــەو ریـــشـــەی رەگ‌‌و‌تارانی واشنتۆن‌‌و كە دا، دۆستانەی‌سەختیی‌‌و ئەو كــۆدەكــردەوە، پێكەوە‌نێوان هەڵەتێگەیشتنی بە ئاستەنگەی‌هەردوو‌واڵت‌زانی‌‌و‌جەختی‌كردەوە،كە‌دەتوانرێت‌تەنها‌لە‌ڕێگەی‌هاوكاری‌هەردوو‌واڵتەوە‌بەسەر‌ئەم‌گرفتانەدا
زاڵدەبین.)١٣٦(كاتێك‌وەختی‌ئاهەنگیڕانی‌سااڵنە‌بە‌هات ئەمریكاوە سەربەخۆی بۆنەی‌باڵوێزخانەی ١٩٣٧ یولیوی ٢٤ی لە‌ناوبراو‌هەستا‌بە‌سازكردنی‌ئاهەنگێكی
مــــــەزن،چــــۆن‌هـــەمـــوو‌دیــپــلــۆمــاتــە‌بیانییەكانی‌ناو‌تارانیان‌بانگێشت‌كرد‌دەوڵەتی پیاوانی بەهەمانشێوەش بوو‌ـــرد‌بــــوو،بــەم ــگ‌ك ــان ئــێــرانــیــشــیــان‌بشێوەیە‌پازدە‌گەورە‌وەزیرانی‌ئێرانی‌بوون، ئاهەنگەكە ئامادەی بەكردەیی‌پەرلەمان ســەرۆكــی نێویاندا لــە كــە‌لە كرد لیبوردنیشیان داوای هەبوو،بـــارەی‌ئــامــادەنــەبــوونــی‌وەزیــرەكــانــی‌كاروباری بە سەرقالیان بەهۆی تر‌واژۆكردنی‌پەیمانی‌ڕێكخسنی‌سنوری‌ئەم كە تــاران، لە ئێرانیەوە ــ عێراقی‌لە٤ی‌یولیوی١٩٣٧دا‌كۆتای بۆنەیە‌لە ئەمریكا هــەوڵــدانــی بـــەاڵم پێهات.پەیوەندییە دروستكردنەوەی دووبارە‌دیپلۆماسییەكان‌لەگەڵ‌ئێراندا‌شكستی‌هێنا‌هەر‌لە١٩٣٥ەوە‌هەتاكو‌بەهاری
)١٩٣٨.)١٣٧ــران‌‌و ــێ ـــــەردەم‌ســەخــتــگــیــریــی‌ئ لــە‌بــی ــن ــەوت ســـوربـــوونـــی‌لـــە‌ســـەر‌دەركئەمریكا یــەكــگــرتــوەكــانــی ــە ــەت ــالی ویپشت لــە ــوو ب وەهـــا نهێنییەك وەك‌وەزارەتـــی شاهنشاهیەوە، ـــاری دەربشا ره‌زا بڕیاریدا ئەمریكا دەرەوەی‌تێوە‌بگلێنێت‌‌و‌ناچاری‌بكات‌لە‌سەری‌بەرامبەر پێویستە كە ئــەوەی، كردنی‌واشنتۆن‌ئەنجامی‌بدات‌بە‌بێ‌دوودڵی)١٣٨(.ئەمەش‌بە‌لە‌جێگەدانانی‌موسی‌لە تــاران لە نوێی كاربەڕێوەبەری بە‌بۆ دەسپێكێك وەكو ئەنجرت جێگەی
45
لە دەسپێشخەری بەڕەی كێشانەوەی‌زانێكی فــارســی موسی شــا، ژێرپێی‌ڕەفــتــاركــردن هــونــەری ــوو ب لێهاتوو‌لەگەڵ‌عەقڵیەتی‌فارسە‌سەختگیرەكاندا‌باش‌شارەزابوو،سەرەتای‌كارەكانی‌لە‌تاران‌بە‌چاوپێكەوتنی‌لەگەڵ‌وەزیری‌كە دەسپێكردووه، ئێرانیدا دەرەوەی‌پێ حكومەتەكەی فەرمی تەوجیهاتی‌بووه‌لە‌بەرواری١٣ی‌ئۆگەستی‌ساڵی‌كە بوو، راگەیەنرا تیایدا كە ١٩٣٨دا،سیاسیی سێیەمی دەزگــای سەرۆكی‌ــی‌نــزیــك‌لە ــەاڵت ــاری‌رۆژه ــاروب بــۆ‌كموری، ئەمریكا دەرەوەی وەزارەتــی‌دەرەوەی بۆ گەشتێك بە هەڵدەستێت‌سیپتەمبەری ســەرەتــاكــانــی لــە واڵت‌دەوڵەت هەندێ سەردانی بۆ ١٩٣٨دا‌رۆژهەاڵتی لە فەرمی شێوەیەكی بە‌لە دەكرێت واچـــاوەڕوان كە نزیكدا،،ئێوارەی‌یەكی‌ئوكتۆبەردا‌بگاتە‌تاران‌‌و‌بمێنێتەوە. تییایدا ڕۆژ نــۆ نزیكەی‌ــدووه،که ــان ــەی ــگ هـــەروەهـــا‌مــوســی‌ایحــكــومــەتــی‌ئــەمــریــكــی‌خــۆشــحــاڵــە‌بە‌رەزامەندی‌رەزاشای‌پەهلەوی‌لە‌سەر‌دیوانی لە موری سێر پێشوازیكردنی‌خۆی‌كاتێك،كە‌لە‌تارانە،بەتایبەت،ئەو شا. بۆ پێیە رۆزڤلتی پەیامی كە‌ئەنجامیدا كارانەی‌شا روونكردنەوە‌‌و‌ئیدارەی پێزانینی ســوپــاس‌‌و جێگەی
ئەمریكییە.دیاریكراوی كاتی لە شێوەیە، بــەو
ــــوری‌گــەیــشــتــۆتــە‌تــارانــی خـــۆیـــدا‌مپایتەخی‌ئێران،پەیامی‌رۆزڤلتی‌لەگەڵ‌باسی تێیدا كە شا، بۆ هێناوه خۆیدا‌هــەردووال تۆمەتباركردنی پرسەكانی‌ئەمریكاـ‌ـ‌ئێرانی‌كرابوو،كە‌دیارترینیان‌مەسەلەی‌پەیوەندی‌دۆستانە‌‌و‌پەیمانی‌سەعد‌ئاباد‌‌و‌كاروبارەكانی‌تر‌كرا‌بوو‌لە شا چاكسازیەكانی نێویشیاندا لە‌بۆ هانیدابوو بەرچاوخستبوو، واڵتــدا‌ئاڕاستەی نــەهــج‌‌و ســەر لــە رۆیشتن‌واڵتەكەیدا، نوێكردنەوەی لە توركیا‌لەسەر بووەوە هەروەها‌جەختی‌كرد‌دۆستایەتی هاوڕێیەتی‌‌و هــاوســۆزی
دێرینی‌نێوان‌هەردوو‌واڵت.)١٣٩(ئامانجی‌بنەڕەتی‌لە‌پەیامە)نامە(كەی‌رۆزڤلت‌موخاتەبەكردنی‌الیەنی‌مرۆیی‌شا‌بوو‌بە‌ئامانجی‌جواڵندنی‌هەست‌و‌سۆزی‌شا‌هەتاوەكو‌واز‌لە‌هەڵوێستی‌بەرامبەر بهێنێت خــۆی سەختگیری‌لە جەختكردنەوە ئەمریكیدا، ئیدارەی‌پەیوەندی‌دۆستانە‌بە‌جەختكردنە‌سەر‌یەكێك كە توركیا، بە ئێران ــاوەڕی ببوو‌لە‌ئەندامانی‌پەیمانی‌سەعد‌ئاباد.لـــە‌كــۆتــایــدا‌هــانــدانــی‌بــانــگــەشــەی‌هەمان ســەر لە ئێران نوێكردنەوەی‌ــوركــی،كە ــات ــەت ــای‌ئ ــوركــی ســتــایــلــی‌تكۆڵەكە‌‌و‌راگری‌نوێگەری‌تیایدا‌لە‌سەر‌دواتر ئەوروپی‌‌و بەرنامەی پرۆگرام‌‌و‌ئەمریكی‌بووه.شا‌لە٦ی‌ئوكتۆبەری‌ساڵی١٩٣٨دا‌بە‌جۆرێك‌پێشوازیەكی
46
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
گـــەرم‌و‌گــوڕی‌لــە)مـــوری(كـــردووه،پەیڕەوكردن لەگەڵ بووه گونجاو كە‌دیپلۆماسییە شاندە سەرۆكی لەگەڵ‌خۆشحاڵی شــا ره‌زا بــیــانــیــەكــانــدا،)سێر هەڵبژاردنی لە دەربڕیوه خۆی‌ـــوری(و‌بــە‌شــیــاوی‌زانــیــوه‌بــۆ‌ئەو متەسلیمكردنی بــۆ تایبەت بــە پۆستە‌هەتاكو رۆزڤلت ســەرۆك پەیامەكەی‌بە‌خۆی‌ئەو‌پەرەسەندنانە‌ببینێت،كە‌سەردەمی لە هاتووە تاراندا سەر بە‌نیگەرانی ئەوەشدا لەگەڵ بەاڵم شادا.ــەوەی، خــۆی‌نــەشــاردۆتــه‌وه‌لــەمــەڕ‌ئبە چاكسازییەكانی رۆڵو ئەمریكا كە
رادەی‌پێویست‌نەنرخاندووە.بۆ‌رازیكردنی‌شا‌سێر‌موری‌جەختی‌چاكسازییەكانی گرنگی كە كـــردەوە،بەڕادەیەك‌گەورەیە،كە‌كەمتر‌نییە‌لە‌لە ئەتاتورك كەماڵ چاكسازییەكانی‌توركیا.ئەمە‌وێڕای‌روونكردنەوەی‌شا‌لە‌بارەی‌ئەوەی‌لەمپەر‌‌و‌ئاستەنگەكان‌سەخترن توندتر‌‌و زیــاتــر ئێراندا لــە‌لەوانەی،كە‌لە‌توركیا‌هەبوون‌ئەمەش‌كە دواكەوتووی، فاكتەری‌زۆر لەبەر‌نومایندە ئایینیدا دەمارگیری لە خۆی‌ئەو ســەر لــە نموونەیەكی كــــردووه.كە هێناوه‌ته‌وه، ئایینیە دەمارگیرییە‌لەساڵی١٩٢٤دا‌روویدا‌بوو،كە‌هەندێک‌ــووە كــردب هــێــرشــیــان ئایینی ــاوی ــی پسێر ئەمریكی باڵوێزی جێگری سەر‌كە كوژرانی، هۆی بۆته كە ئەمبری،
ئــازارێــكــی‌زۆر مــایــەی ئــەمــەش‌بۆته‌تێگەیشت، مــوری گەلەكەی، شــا‌‌و بۆ‌گەرمی بەخێرهێنانی پێشوازی‌‌و كە‌ـــە‌بــۆ‌گــێــڕانــەوەی ئــامــاژەیــەكــی‌رووننێوان دیپلۆماسییەكانی پەیوەندییە‌بۆ هێماكردن دوای واڵت هـــەردوو‌وەزیری جێگری الیەن لە بابەتە ئەم
دەرەوەی‌ئەمریكی‌رایسەوە.)١٤٠(شـــــــای‌ئــــــێــــــران‌خـــــۆراكـــــەكـــــەی‌كۆكردۆتەوە‌‌و‌بە‌كۆكراوەی‌پێشكەشی‌ـــــــردووه،بە ــكــی‌ك ــری ــەم ئــــیــــدارەی‌ئداواكاییەكانی هەموو وەاڵمی جۆرێك‌ناچاربوونی ســــەرەڕای داونـــەتـــه‌وە،بە رازیبووه موری، چاوپێكەوتنی بە‌سیاسەتی‌هاوسێ‌باشی،كە‌سەرۆك‌رۆزڤلت‌سەپاند‌بووی،هەروەها‌گلۆپی‌بەرپرسانی بۆ هەڵكردووه ســەوزی‌رێگەكانی دیــراســەكــردنــی بــۆ ئێرانی‌كۆمیسیۆنی باڵوێزخانە‌‌و كــردنــەوەی‌ئێرانی‌لە‌واشنتۆن،دواتر‌پێش‌چوونە‌پەیامێكی ئێران لە مــوری دەرەوەی‌كە‌جەختی رۆزڤلت، بۆ‌سەرۆك پێدا‌الیەنگری ــــردووه‌‌و دەك ئاڕاستە لــەو‌ــی‌هــاوكــاری ــدن ــەزران ئـــــارەزووی‌دامنێوان‌هەردوو‌واڵت‌بووه‌لە‌بەرواری
٢٨ی‌نۆڤەمبەری١٩٣٨دا.رەزاشــای سووربوونی راستیدا لە‌ـــە‌ســــەر‌رۆلـــــی‌دیــــار‌‌و پـــەهـــلـــەوی‌لسەعدئاباددا پەیمانی لــە ــەرچــاوی بنەهاتۆتەوە دژ كە بــووه، بەرئەوە لە
47
لەگەڵ‌سیاسەتی‌ئەمریكادا‌‌و‌بەر‌یەك‌كە ئامانجەكانی، لەگەڵ نەدەكەوتووه‌نێوان دۆستانەی پەیوەندی لە خۆی‌هەردوو‌الدا‌وێنا‌دەكــردووه.ئەوەش‌رەزامەندی دەستخستنی مەرامی بە‌پەیمانەكە، سەر لە ئەمریكا تەواوەتی‌هاوپەیمانی توركیای نێویاندا لە كە‌ئەمریكای ئــەوروپــا‌‌و رۆژئـــاوای نوێ
تێدابووه.پێش‌رووداوەكان‌نەكەوتووین‌ئەگەر‌پێشەكییەكی پەیمانی‌سەعدئاباد بلێین‌ــژووی‌‌و ــێ ســروشــتــی‌‌و‌بــنــەمــایــەكــی‌مبەغداد(ی )پەیمانی بۆ بــووه لۆژیكی‌مەركەزی‌لە‌پەنجاكاندا،كە‌بە‌جۆرێك‌هەردوو‌پەیمانەكە‌بۆ‌رێگرتن‌لە‌هاتنە‌ناوەوەی‌شیوعیەت‌بووه‌بۆ‌ناوچەكە.دەفتەری ئەكبەر عەلی رۆژ دە دوای‌كارەكانی بــەڕێــوەبــەری بە دیاریكرا‌پلە هەمان بە كە واشنتۆن، لە تــاران‌بەم بەرلین، لە بووه سەرقاڵ پایەوە‌نێوای شێوەیە‌پەیوەندیی‌دیپلۆماسیی‌ـــه‌وه‌دۆخــی ـــەڕاوه‌ت گ هــــەردوو‌واڵت‌شێوەیەك بە دروستبۆته‌وه، جــاران‌‌و‌ئەمریكا یــەكــگــرتــووەكــانــی ویــالیــەتــە‌سوور‌بووه‌لە‌سەر‌كاراكردنی‌رۆلی‌خۆی‌لە‌ئێران،وەك‌لە‌دواییدا‌روونی
دەكەینەوە.ئەمریكا بەرژوەندیەكانی چەسپاندنی‌ــ ١٩٢٥( پەهلەویدا رەزا سەردمی لە
)١٩٤١
لێرە‌بە‌دوا،كۆمەڵێك‌نموونە‌دەخەینە‌بــەرژەوەنــدیــیــەكــانــی ـــارەی ب لــە روو‌ئەمریكا،كە‌لە‌كاتی‌قەیرانی‌دیپلۆماسی‌نێوان‌هەردوو‌واڵتدا‌زیانی‌لێكەوتبوو،لەگەڵ‌چۆنیێتی‌رەفتاكردنی‌بەرپرسانی‌وەك قەیرانانەدا ئەم لەگەڵ ئەمریكی‌لە ئایندەییان رۆڵــی بۆ هاوكارییەك‌ئێرانی حكومەتی جۆرێك بە ئێراندا.هەندێ راوەستاندنی بۆ بــرد پەنای‌چاالكی‌پەیوەست‌بە‌بەرژەوەندییەكانی‌پچڕانی پێش كــە لەئێراندا، ئەمریكا‌ئامادەگیان كردەیی بە پەیوەندییەكان‌ــی ــردن ــەك ــەدەغ ـــەش‌ق ـــەوان ـــوو،ل هـــەبرێگرتن‌لە‌گەیشتنی‌پۆستەی‌ئەمریكی‌ئاستی ســەر لــە چ جــا پیاوەكانی بــۆ‌ئەمریكی‌‌و باڵوێزی وەكو بێت فەرمی‌سەر لە یان ئەمریكی، كونسوڵخانەی‌كەسایەتییەكان، دامـــەزراوە‌‌و ئاستی‌هەروەها‌دەركردن‌‌و‌دەستگرتن‌بە‌سەر‌موڵك‌‌و‌ماڵەكانی‌دامەزراوەی‌تەبشیری‌ئەمریكی‌لە‌نێو‌كوردەكانی‌ئێراندا،كە‌ئەو ئەمە‌ســـەرەڕای كــارابــوون، زۆر‌ئاستەنگە‌بەردەوامانەی،كە‌حكومەتی‌ئێرانی‌لە‌بەردەم‌لێكۆڵینەوە‌لە‌پرۆژەی‌تاوانبارانی رادەستكردنەوەی پەیمانی‌نێوان‌هەردوو‌واڵتدا‌دروستی‌دەكرد.لــە‌ســەرەتــای‌دەســتــاودەســتــكــردنــی‌ـــرۆژە‌یاسای ئــــەوەی،كــە‌تــووشــی‌پسزادانی‌نێوان‌ئێران‌‌و‌ئەمریكا‌بۆته‌وه‌لــە‌دەســتــی‌دەســتــیــكــردن‌‌و‌ئــەمــڕۆ‌بە
48
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
سبەی‌پێكردنی‌بە‌درێژایی‌چوار‌ساڵ،ئەمە‌وێڕای‌ئەوەی‌وتوێژەكان‌لە‌بارەی‌هــەردوو نێوان پەیمانی واژۆكــردنــی‌ــاری ســەرب ــاوه، ــن هــێ شكستی واڵت‌سووربوون‌‌و‌جەختی‌ئەمریكا‌لە‌سەر‌حكومەتی لەگەڵ ئەوپەیمانە گرێدانی‌ئێرانیدا‌لە‌چواچێوەی‌ئەو‌پەیمانانەی،دوڵەتانی لە زۆرێك لەگەڵ پێشتر كە
جیهاندا‌گرێیداوه.بە ـــی دەســـت زوو هــــەر ــا ــك ــری ــەم ئپێشكەشكردنی بۆ كردووه هەنگاونان‌ڕادەستكردنەوەی پەیمانی پـــرۆژەی‌ــی‌ئــێــرانــی‌پێش ــەن ــەالی تــاوانــبــارن‌بنێوان پەیوەندییەكانی ئــاڵــۆزبــوونــی‌هەدوو‌واڵت‌لە‌ساڵی١٩٣٤،بەكردەیی‌وەزارەتــی ــەردەم ب خستە پرۆژەكەی‌دادی‌ئێرانی‌بە‌مەبەستی‌لێكۆڵینەوە‌‌و‌لەم پێشنیارەكانیان پێشكەشكردنی‌لە داوای ئەمریكی ئیدارەی بارەیەوە،خۆی دیدگای كە كرد، ئێرانی الیەنی‌چەمكی بــــارەی ــە ل ــكــاتــەوە ب ڕوون‌ــاوانــە تـــاوانـــی‌ســیــاســی،هـــەروەهـــا‌تمەدەنی، دارایـــی‌‌و جۆرەكانی جــۆرا‌‌و‌لەسەر بەڵگە سەلماندنی شێوازەكانی‌بتوانرێت كە ــی، ــەواوەت ت بە تاوانبار‌گونجاو ســزای بنەمایە ئــەو ســەر لە‌بكرێت، جێبەجێ تــاوانــبــاردا ســەر بەئەندازەی چەشن‌‌و دیاریكردنی لەگەڵ‌ئــیــدارەی‌ئەمریكی ئــەوەش ســزاكــان.رەفتار هەندێک دەیــزانــی پێشوەخت
هەیە،كە‌ئێران‌سزای‌بەسەردا‌نادات،یاسای پێچەوانەی بە فرەژنی وەكــو‌ئەمریكییەوە،سەرەڕای‌بوونی‌هەندێ‌كەمتر سزایەكی تووشی كە تـــاوان،توندوتیژ‌دەبووەوە‌لە‌ئێراندا‌وەك‌لە‌ئەمریكا‌وەكو‌تاوانی‌بازرگانیكردن‌بە
تلیاك‌‌و‌هیرۆینەوە.)١٤١(یادی لە نابێت كە هەیە، راستیەك‌بكەین،گفتوگۆكانی‌تایبەت‌بە‌پرۆژەی‌ـــەوەی ـــكـــردن ــامــەی‌رادەســـت ــن ــمــان ــەی پدوو ــــەردوو‌واڵت ه ــە ل تــاوانــبــاران‌ساڵی‌خایاند‌بێ‌ئەوەی‌هیچ‌ئاكامێكی‌تەواوی بۆچوونی ئێران لێبكەوێتەوە،داواكارییەكانیشی دەرنــەبــڕی، خــۆی‌بــــە‌روونـــــــی‌دیـــــــاری‌نـــــەكـــــردووه،ســــەرەڕای‌نــەفــەس‌درێـــژی‌ئــیــدارەی‌ــی ــەردەوام ئــەمــریــكــا‌‌و‌ئــامــادەبــاشــی‌ببــەنــدانــەی، ــەو ئ دەستكاریكردنی بــۆ‌ناڕەزای جێگەی ئێرانەوە لەالیەن كە‌ســەرەكــی ئاستەنگی ــە ــگ رەن بــــووه،گفتوگۆو دانــوســتــانــەكــانــدا بــــەردەم‌پێناسەی ســەر لــە بووبێت مشتومڕ‌پێناسەكردنی وێــڕای سیاسی، تاوانی‌ئەمریكییەكاندا،كە یاسا لە بە‌روونی‌ئەمە‌تەواو‌پێچەوانەی‌بوو‌لە‌ئێراندا،كە تاكڕەودا، فەرمانڕەوایەكی ژێر لە‌چوونەكانی بۆ سەرپێچی هەریەكێك‌بكات‌بە‌وەها‌دوژمنێك‌دەژمێردرێت،كە‌شایەنی‌توندترین‌چەشنی‌سزا‌بێت.قۆناغەكانی لە قۆناغ كۆتا هــەروەهــا
49
لەگەڵ بــوو هــاوكــات دانوستاندنەكە‌پــرســی‌راگــرتــنــی‌بــاڵــوێــزی‌ئــێــرانــی‌‌و‌پەیوەندییە پــچــڕانــی ــەویــش ئ دوای‌دیپلۆماسییەكانی‌بەدوا‌داهات.ئەمەش‌لە گفتوگۆكان كــردەســەر كاریگەری‌چاودێری گواستنەوەی پرسی بارەی‌بیانییەكان‌بۆ‌یاسایەك،رێكکەوتننامەكە‌هەتاوەكو‌ساڵی١٩٤٥و‌كۆتای‌جەنگی
دووەمی‌جیهانی‌گرێنەدرا.
قەیرانی‌پۆستەی‌ئەمریكیلە‌میانەی‌تێكچوونی‌پەیوەندییەكانی‌پۆستەی ئیدارەی ئێرانی، ــ ئەمریكی‌ئێرانی‌گەیشتنی‌پۆستەی‌ژمارە‌دووی‌ئەمریكی‌بە‌خاوەنەكانیان‌قەدەغەكرد،كە‌مەبەست‌لێی‌رۆژنامه‌‌و‌گۆڤارەكان‌زانستی ئاڕاستەیان جیاوازی بە بوو‌بن،یان‌ئەدەبی‌یان‌تەنانەت‌هونەریش‌وتارانەشی، ئەو شێوە هەمان بە بن،ئەمریكییانەی، بەو بــوون تایبەت كە‌نیشتەجێبوون. ئێراندا لــەتــەواوی كە‌ــــو‌ئـــەركـــی‌ســەرشــانــی ــام‌وەك ــری ــی محكومەتەكەی بۆ بروسكەیەكی خۆی‌ئــەوەی بۆ واشنتۆن لە كــرد رەوانـــە‌ئاگاداریان‌بكاتەوە‌لەوەی‌سێ‌هەفتەیە‌لە بـــەدواداچـــوون بــۆ گفتوگۆدایە لــە‌بارەی‌ئەم‌پرسەوە‌لەگەڵ‌بەرپرسانی‌ــێ‌ســوود ــــاران‌بـــەاڵم‌ب ــەت پــۆســتــە‌لبووە.لەبەرئەوە‌بەرپرسیارانی‌ئێرانی‌ــاری‌راســتــەقــیــنــەی‌ئــەم ــۆك ــان‌ه خــۆی
ئەو تەنانەت شاردۆتەوە، ڕەفتارەیان‌نێو لە كە كراوە، یاساغ ڕۆژنامانەش‌ئیدارەی‌پۆستەدا‌بوون‌‌و‌تایبەت‌بوون‌بەهۆی ئەمریكییەكانەوە. بــە تەنها‌ئەمریكییەكان رۆژنــامــه ــی ــەردەوام بسوكایەتی وتــارە بــاوكــردنــەوەی لە‌ــــارەی‌هــۆكــاری ئــامــێــزەكــانــیــان‌لــە‌بكشانەوەی‌نوێنەرانی‌دیپلۆماسی‌ئێرانی‌ئەمریكا یەكگرتووەكانی ویالیەتە لە‌ــەری ــوەب ــەڕێ ــارب ك هـــەروەهـــا .)١٤٣(ـــزاری‌تــــــەواوی‌خــۆی ـــێ ئــەمــریــكــی‌بلە یاساغ بەردەوامبوونی لە نیشاندا‌ــكــراوەكــان‌بــەجــۆرێــك،كە ســەر‌چــاپبوارە‌هونەرییەكانیشی‌گرتۆتەوە،ئەو‌خاوەنی كە گرتۆتەوە، چاپكراوانەشی‌نموونەی لە پەتین، زانستی ستایلێكی‌ئەو ئەمریكی(و پزیشكی )ساڵنامەی‌ــە‌هیچ ــەب گــۆڤــارە‌زانــســتــیــیــانــەی،كشێوەیەك‌لە‌دوورو‌نزیكەوە‌ڕەخنەی‌بەاڵم واڵتــەكــەی. شــا‌‌و لە تێدانەبووە‌دەستاودەستكردن‌‌و ئێرانی پۆستەی‌بــوو، كــرد یــاســاغ بەدەستەوەگرتنی‌بەرباو قەدەغەكردنە ئەم بەجۆرێك‌توانای مرۆیی ڕەگــەزی تەنانەت بوو‌ــاو ــەن ـــەگـــات‌ل زانــســتــی‌بـــەدەســـت‌نهەتاوەكو ئێرانیدا، بەریدی ئیدارەی‌چاپكراوە بەسەر چــاودێــری لیژنەی‌گەیشتنی ـــــار دواج بــیــانــیــیــەكــانــەوە‌هــەمــوو ــە ل ژمــــارە‌دووی پــۆســتــەی‌پەنابەرە،بیانییەكان‌قەدەغەكرد.)١٤٤(
50
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
لە‌چوارچێوەی‌هەوڵی‌ئەمریكییەكان‌بۆ‌البردنی‌یاساغ‌لە‌سەر‌پۆستەی‌ژمارە RemondHarدوو‌لە‌تاران،ڕیمۆند‌هیر‌نزیك ڕۆژهەاڵتی كاروباری لەبەشی‌نارد یاسایی یاداشتێكی واشنتۆن لە‌تاران لە ئەمریكی كاربەڕێوەبەری بۆ‌یاساغكردنی كە ــردەوە، ــك ڕوون بــۆی‌چەشنگەلێكی‌دیاریكراو‌لە‌نێردراوەكانی‌بــاوە، كارێكی بەكردەیی دوو ژمــارە‌كەندا، نموونەی لە زۆرێــك لە پێشتر‌چیكوسلۆڤاكیا‌‌و ــان، ــاب ی هــنــدســتــان،تێیاندا قەدەغەكردن بەاڵم ئوسترالیا.جەختی‌كردۆتەوە‌سەر‌پەرتوكێك،یان‌چاپێكی چاپكراوێك، یان نامیلكەیەك‌ــان‌كۆی ــەك،ی ــه‌ی ــام تــایــبــەت‌لــە‌رۆژندیاریكراو رۆژنامه‌یەكی ژمارەكانی‌بابەتە لەسەر‌بنەمایەكی‌پەیوەست‌بە‌لە سیاسییەكان، یــان ئەخالقییەكان،كە نەبیستراوە، پێشوودا حاڵەتەكانی‌هەموو تەواوەتی یاسغكردنێكی تێیدا‌ئەمریكاوە لــە هــاتــوو چاپكراوەكانی‌لە ــــــەوەی ئ وەك قـــەدەغـــەبـــكـــرێـــت‌ڕیمۆند هــەروەهــا روویــــداوە. ئێراندا‌یاسایی خالێكی بۆ ئاماژەیشی هێر‌ـــــردووە‌بـــۆ‌وێـــبـــەر‌بــەرپــرســی تـــر‌كتێیدا نێودەوڵەتی دەرەوەی نــاردنــە‌ــاســای‌هــەنــگــاوەكــەی ــوەی‌ی چــوارچــێــنــای‌بۆ ئــێــرانــی‌روونـــكـــردۆتـــەوە،وێیــەكــەم ــەشــی ب لــە )٤٦(ی ـــــاددەی مكردووە‌لە‌ژێر)پیتی‌دال(،كە‌راڤەی
هەڵوێستی‌ئێرانی‌لە‌بارەی‌پرسەكەوە‌بابەتانەی، )ئەو نوسیویەتی: كردووە،كە‌هاتنەناوەوە‌یان‌دەستاودەستكردنی‌لە‌واڵتدا‌یاساغ‌بكرێت‌پێویست‌ناكات‌بە پەیوەندیدار دەزگای سەرەتاوە لە‌ئەمە ئەگەر نەكات، قبوڵی پۆستەوە‌روویدا‌‌و‌هەناردەكرا‌یان‌گواسترایەوە،پەیوەندیدارە دەوڵــەتــی ئــەركــی ــەوا ئــە‌خــۆی ــاســای‌تــایــبــەت‌ب مــلــكــەچــی‌یقەدەغەكردنە ئەو بۆ بەڵگەش بكات،
بهێنێتەوە.()١٤٥(چڕوپڕەكانی جموجۆڵە بەرئەنجامی‌ئیدارەی الیەكەوە هەموو لە ئەمریكا‌ئــەمــریــكــی‌ژمـــارەیـــەكـــی‌بـــەرچـــاو‌لە‌مادەی رۆژنامه‌‌و گۆڤارو پەرتووك‌‌و‌پڕوپاگەندەی‌تایبەت‌بە‌بەشداربووانی‌ئازاد‌كردووه.هەروەها ئەمریكییەكان‌رێگەیداوه‌بە‌رادەستكردنی‌ژمارەیەك‌زانكۆ دەرچووانی كە گۆڤارانەی، لەو‌ساڵ ســەری ئاهەنگێڕانی بۆنەی بە‌ـــــردووه.ئەو ــان‌دەرك ــی بــۆ‌دەرچــووانمۆركێكی خاوەنی كە رۆژنــامــانــەش،ـــەوەو ـــوون ـــداچ ـــێ ــی‌بـــــــوون‌‌و‌پ ــشــت گپشكنینیان‌بۆ‌دەكرا.بەاڵم‌باڵوێزخانەی‌ـــــاران‌رووبـــــــەڕووی ـــەت ــال ــك ــەمــری ئبوویەوە ـــەردەوام ب نــاڕەزایــی گەلێك‌ــی‌تــــرەوە، ــان ــراوەك ــك لــە‌بــــارەی‌چــاپنــاڕەزای ناڕەزاییان توندترین رەنگە‌بــووبــێــت، تەبشیرییەكان نـــێـــردراوە‌دەســتــەكــانــی دوورە ــە ــاوچ ن ــە ل ــە ك
51
نەبوو ئاگایان نیشتەجێبوون‌‌و ئێران‌بۆیە ڕوودەدا چی تاراندا لە ــەوەی لتــاران ــە ل ئەمریكیان بــاڵــوێــزخــانــەی‌تــاوانــبــار‌كــــردووه‌بــە‌كــەمــتــەرخــەم‌‌و‌هەستنەكردن‌بە‌مەترسی‌یاساغ‌كردنی‌گەیشتنیان لە نێردراوەكان دەوریاتی‌بە‌دەستیان،كە‌چۆن‌بووەتە‌ئاستەنگ‌لەبەردەم‌كارەكانیاندا.)١٤٦(لە‌راستیدا‌شای‌ئێران‌رەزا‌شای‌پەهلەوی‌بالێك‌رۆژنامه‌كانی هەموو ئــازادی مــەودای‌چونكە كردۆتەوە. بەرتەسك جیهانی‌تەنها‌بە‌رۆژنامه‌فەرەنسی‌‌و‌ئینگلیزی‌‌و‌نــەوەســتــا، ئەڵمانییەكانەوە ســویــد‌‌و‌بەڵكو‌بەهەمانشێوە‌رۆژنامه‌میسری‌‌و‌عــێــراقــیــیــەكــانــیــشــی‌قـــەدەغـــەكـــرد‌لە‌ئاڕاستەكردنی‌رەخنە‌لەسیاسەتەكانی.ئەمەبووە‌هۆی‌ئەوەی‌ئەو‌رۆژنامانە‌قــــەدەغــــە‌بــــكــــات‌‌و‌بــــە‌تــــەواوەتــــی‌بەكارهێنانیان‌لە‌ئێراندا‌یاساغ‌بكات.
ــی ــەت ـــــەوەی‌ســووكــای ســـــــەرەڕای‌ئپێكردنیان‌زیاتر‌قوڵتر‌بوو‌لە‌رۆژنامه‌كاتێك، ــەوە ئ لەبەر ئەمریكییەكاندا،لە قــەدەغــە هەڵگرتنی بە رێگەیدا كە‌دوای دەوڵەتانە ئەو نێردراوی سەر‌قــەدەغــەكــردنــیــان، لــە نیوێك مــانــگ‌‌و‌ــاســاغ‌لــەســەر ــە‌بــەردەوامــبــوونــی‌ی لئەمریكی دووی ژمارە نێردراوەكانی‌بۆ‌ماوەیەك،كە‌زیاتر‌بوو‌لە‌دە‌مانگ،باڵوێزخانە بە رێگەدان بەهەمانشێوە‌چاپكراوەكانیان كــە ئــەوروپــیــیــەكــان،
قەدەغه كە كاتێكدا، لە ئەمە پێبگات،كرابوو‌لە‌سەر‌باڵوێزخانەی‌ئەمریكی‌ــان‌پێ ــی ــان ــردراوەك ــێ ــەن ــە‌تــەنــهــا،ك بپەیوەندیانكرد ــەوەی ئ هەتاكو بگات‌نوێنەری رێــگــەی لــە بەریتانیاوە بــە‌لەندەن. لە ئەمریكییەكانەوە رۆژنامه‌بەڕێوەبەری‌كارەكانی‌ئەمریكا‌هەستی‌كرد‌بەوەی،كە‌لەوێدا‌جیاوازی‌هەیە‌لە‌نێوان لە )رەفتاركردنی( مامەڵەكردنی‌ئەوروپییەكان‌‌و‌ئەمریكییەكان‌‌و‌شكۆی‌ئەمریكا‌لە‌تاراندا‌نزمبووەتەوە.)١٤٧(
ئەو‌بارە‌ئاڵۆزە‌بووە‌هۆی‌توڕەیی‌‌و‌كۆمیسیۆنی لــە كــارمــەنــدان ــێــزاری برۆژنامه‌کان، ئەوە بەر لە ئەمریكیدا.ــســی‌‌و ــەرەن ــەت‌رۆژنــــامــــه‌ف ــب ــای بـــە‌تهێرشیان تــونــدی بــە ئینگلیزییەكان،كتێبەی لەو دەكردۆتە‌سەر‌ره‌زا‌شا،لە‌لەندەن‌دەرچــووه‌لە‌ژێر‌ناوی‌بێ Innocenc and نه‌خشه‌دانان تاوانی‌و‌لە زۆری رەخــنــەیــەكــی كــە ،Designخۆگرتووه‌لە‌بارەی‌هەموو‌بوارەكانی‌ژیان‌لە‌ئێراندا،میریام‌بە‌ئەركی‌خۆی‌لەگەڵ‌دەسەاڵتی راو‌بۆچوون زانیوه‌لەمەڕ‌هۆكارەكانی بگۆڕێتەوە ئێرانیدا‌بــەرامــبــەر ــە ل ــدیــان تــوون هەڵوێستی
رۆژنامه‌ئەمریكییەكان.)١٤٨(دەستبەجێ )میریام( كاربەڕێوەبەر)مــەســعــد ڕێــــــزدار روویــــكــــردە‌الی‌سێیەم دەزگــای سەرۆكی ئەنساڕی(١٦ی لە ئێران دەرەوەی وەزارەتـــی
52
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
گفتوگۆكانیدا كاتی لە ،١٩٣٧ مارسی‌وەكو تەنها نــەك ئــەو كە تێگەیشت،نوێنەری‌ئەمریكا،بەڵكو‌وەكو‌نوێنەری‌كە دەكات، قسە واڵتێكیش رۆژنامه‌ی‌ناوبراو قسەكردن، بە دەدات ئــازادی‌ئێرانی، هەڵوێستی بــووبــە ســەرســام‌لەبەرئەوە‌ئەو‌وتارانەی،كە‌هێرشیان‌رۆژنامه‌كانی لە ئێران سەر كردۆتە‌ویالیەتە‌یەكگرتووەكانی‌ئەمریكا،ئەگەر‌بەرواوردیان‌بكەین‌بەو‌وتارانەی،كە‌ئینگلیزیەكاندا فەرەنسی‌‌و رۆژنامه لە‌توندبووه‌بۆ‌چی هاتوون‌زۆر‌كەمتر‌ڕەفتاركردنیاندا؟ لە هەیە جــیــاوازی‌هــــەروەهــــا‌فـــێـــرخـــوازانـــی‌زانـــكـــۆی‌خۆیندنیان ساڵێك تــاران لە ئەمریكی‌دەستنەگەیشتن لــەبــەر دواخــســتــووه‌بە تــایــبــەت فــەرمــانــەكــانــی كتێب‌‌و بــە‌هەڵسەنگاندنیاندا لە كە خوێندنیان،بەكاریان‌دەهێناوه،لەبەر‌قەدەغكردنی‌ئەمریكییەكان، نامەنێردراوە گەیشتنی‌كە‌ئەوشتانەی‌تێدابووه،كە‌بەرنامەی
خوێندنیاندا‌هەیە.)١٤٩(ــــی ــــاســــاغــــكــــردن ســــــــــــــــەرەڕای‌یباڵوێزخانەی لــە ــێــردراوەكــان ــامــەن نــی(ی ــب ئــەمــریــكــی،)دانــپــێــدانــانــی‌زەریــەوە،كــە‌هــەمــوو ــای ــەك ســااڵنــەش‌هــاتدەرەوەی نیشتەجێی ئەمریكیەكان‌دەگرتەوە،گەڕانەوەی‌بۆ‌بەرژەوەندی‌ــەوەی، ئ مەگەر ئەمریكییەكان باجی‌بەریەك ئەمریكا یاساكانی لەگەڵ كە
هۆكاری ئەگەر بە‌جۆرێك بكەوتنایە،نیشتیمان لـــە ـــەی ـــەوەك ـــن ـــەوت دوركــســاری‌لــەوە ــەن ــت،ئ ــێ ــیــەك‌ب هــەرچــیــاكــردەوە،كــە‌راپــۆرتــێــكــی‌تێر‌‌و ــی ــن دڵئێرانی بۆ‌وەزیری‌دەرەوەی تەسەلی‌ــە‌مــەتــرســیــەوە ــووە،هــــەروا‌ب ــوســی نگەڕانەوەی ئەنجامی لە گــەڕاوه‌تــه‌وه
وەاڵم‌بۆ‌وەزیر.)١٥٠(وەك‌لە‌پێشەوە‌روونمان‌كردەوە،كە‌وەزارەتی‌دەرەوەی‌ئەمریكی‌شێوازی‌لە بەگەڕخستووە چوونەوەی بەخۆدا‌مەدەنییەكان گرفتە چارەسەركردنی‌فەرمی، دیپلۆماسی لە‌شێوازی دوور‌هەموو‌سەرەداوەكانی‌ئیدارە‌لەدەستی‌ــۆمــاســی‌ئــەمــریــكــیــدا ــل ــپ ــــــای‌دی دەزگمابوویەوە‌لە‌تاران‌هەتا‌لە‌سەختترین‌ــی‌پــچــڕانــی ــات ــدا،لـــە‌ك ــشــی ــی ــان ــاوەك مپەیوەندیە‌فەرمییەكانی‌نێوان‌هەردوو
واڵت.لەبەر‌ئەوە‌كاربەڕێوەبەری‌ئەمریكی‌بە پەیوەندیكردن سەر لە سووربوو‌بەسیفەتی ئێرانییەكانەوە بەرپرسە‌شەخسی،تاوەكو‌بۆیان‌روون‌بكاتەوە‌چــاپــكــراوە كــردنــی یــاســاغ مەترسیی‌زانستی‌‌و پەرتووكە ناسیاسییەكان‌‌و‌وتارەكان‌‌و‌حەواڵە‌داراییەكان‌لە‌سەر‌بەردەوامی‌دۆستایەتی‌نێوان‌هەردوو‌زۆرێــكــی وردەوردە هــەتــاكــو واڵت،ــــردن‌بـــە‌ئــــازادكــــردن‌‌و ــــارك لـــێ‌رزگهەروەها سەریان، لە یاساغ البردنی
53
لەگەڵ بــوو بــەردەوامــدا پەیوەندی لە‌لە ئەمریكییەكاندا یاساییە راوێژكارە‌پەیماننامە دەقەكانی بە پەیبردن پێناو‌بۆ بــارەیــەوە ــەم ل نێودەوڵەتییەكان‌ئەركەكانی مــاف‌‌و بــە ــوون ب شـــارەزا‌هاواڵتیانی‌ئەمریكی‌لە‌تاران،هەتاوەكو‌چــاپــكــراوە‌گــیــراوەكــان‌بـــەرەاڵو‌ئــازاد‌هەماهەنگیی گرنگی هــەروەهــا بكات.ـــ‌بــەریــتــانــی دیــپــلــۆمــاســی‌ئــەمــریــكــی‌ـباڵوێزی جۆرێك بە بــەدەركــەوتــووه‌بــەریــتــانــی‌تــوانــی‌شــای‌ئــێــران‌رازی‌بكەن‌بە‌ئازادكردنی‌نامەنێردراوەكانی‌لەگەڵیدا بـــەردەوام لەكاتێكدا ئەمریكا‌ــی‌گــرێــدانــی‌پــەیــمــانــی ــات ــــووه‌لـــە‌ك بسەعدئاباد١٩٣٧پێش‌جەنگی‌جیهانی‌هاوپەیمانێكی راگــەیــانــدنــی دووەم‌‌و‌فەرمی‌لە‌ژێر‌سایەی‌هاوپەیمانەكان.
ـــردراوە‌لــۆســەریــیــە ـــێ ــوســی‌ن چــارەنتەبشیریەكان
لەو‌شتە‌ترسێنەرانەی،كە‌بە‌راستی‌ئەمریكیدا تــەبــشــیــری ســیــاســەتــی ــە لرێكکەوتنێكی كە ئــەوەبــووه، هــەبــوو،لەگەڵ‌حكومەتەكانی‌هەریەكە‌لە‌ئێران‌‌و‌عێراق‌‌و‌توركیا‌گرێدا‌بووه‌لە‌ئەدەنبەرە‌له‌ساڵی١٩١٠،كە‌بە‌راشكاوی‌تێیدا‌لۆسەری ئینجیلی كەڵێسەی هاتبوو‌مـــافـــی‌ئـــــەوەی‌هـــەیـــە‌هــەســتــێــت‌بە‌لەناو مەسیحی ئایینی باوكردنەوەی‌نەتەوەی‌كوردی‌موسڵماندا‌لە‌هەرسێ
ئێرانی حكومەتی نــاوبــراودا. دەوڵەتی‌پەهلەویدا شــای رەزا ســەردەمــی لــە‌رێكکەوتنامەی هــەمــان ١٩٢٨ ساڵی‌نوێكردۆتەوە،كە‌مەبەستی‌شای‌ئێرانی‌لەم‌كارە‌بەدەستهێنانی‌چەند‌ئامانجێك
بووه‌لەوانەش:ــە‌چــڕی ــۆ‌رزگــــاربــــوون‌ل یـــەكـــەم:بسەدەها كە بوو، كــوردی دانیشتوانی‌لە بوون ئازەربایجان نیشتەجێ ساڵ‌ئێران،كە‌زۆربەی‌جار‌پەنایان‌بردبووە‌بەر‌توركیای‌سوننی‌بۆ‌رزگاربوون‌لە‌جەورو‌ستەمی‌سەپێنراو‌بە‌سەریاندا.بە دركـــیـــان بــۆشــكــانــدنــی دووەم:دوای كــرد، مەسیحیەت بۆ گۆڕینیان‌توركی حكومەتی هەڵوێستی گۆڕانی‌شۆڕشی دوای پشتگیریكردنیان لــە‌ئەتاتورك‌لە‌چارەكی‌یەكەمی‌سەدەی
بیست.كوردی ناسنامەی توانەوەی سێیەم:ــە‌بــۆتــەقــەی‌نـــەتـــەوەی‌ئــێــرانــیــدا‌بۆ لــوون‌بــە‌ســەریــانــدا‌‌و‌لــە‌بــەریــەك ــب زاڵلەگەڵ یەكنەگرتنیان هەڵوەشاندنەوە‌‌و‌نەتەوەی‌كوردی‌براكانیان‌لە‌هەریەكە
لە‌عێراق‌‌و‌توركیا‌‌و‌سوریا.رێكکەوتنامەی‌ئەدەنبەرە‌ی‌ناوبراو‌لە‌ساڵی١٩١٠مافی‌دابوو‌بە‌دامەزراوە‌لە ئـــازادن ئەمریكییەكان تەبشیرییە‌هــەڵــبــژاردنــی‌بــارەگــای‌ســەرەكــی‌بۆ‌لە لــەهــەریــەكــە تەبشیری ســەنــتــەری‌ئیسالمیە واڵتە ئەوسێ پایتەختەكانی
54
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
)تــوركــیــا،ئــێــران،عــێــراق(.هــەروەهــا‌پــێــدابــوون پایتەختی گــوڕیــنــی مــافــی‌بۆ پایتەختە سێ لەو یەكێک هەر لە‌یەكێكی‌تر‌لە‌كاتی‌ناچاریدا،لەبەر‌ئەوە‌هەتا بــەردەوامــبــوون باوكردنەوە لە‌دەرچوونی‌بڕیاری‌ڕەزاشای‌پەهلەوی‌تەبشیری نێردراوەكانی داخستنی بە‌لە‌مەهاباد،كە‌پێشتر‌بە‌ناوی‌سه‌باح‌ــــوو،لــەویــالیــەتــی ـــاســـراو‌ب ــــوالڤ‌ن ب،١٩٣٦ ساڵی مارسی لە ئازەربایجان‌بــە‌دامــەزرانــدنــی بــە‌جــۆرێــک‌هەستا‌فێرگەی‌تەبشیری‌هەندێ‌‌دامەزراوەی‌ــاری چـــارەســـەركـــردن،ســـــەرەڕای‌كئایینی بــاوكــردنــەوەی لە سەرەكیان
مەسیحی.لەبەرئەوە،كاربەڕێوەبەری‌ئەمریكی ١٩٣٦ مارسی لە )میریام( ئێران لە‌لە ئاگاداركردەوە واڵتەكەی ئیدارەی‌فەرمانی‌راگوێزان،كە‌حاكمی‌ویالیەتی‌ئازەربایجان‌دەریكردووە‌بۆ‌دامەزراوە‌ــەی، ــەك ــەت ــالی تــەبــشــیــریــیــەكــان‌لـــە‌ویـــری ــە‌وەزی وێــــڕای‌ئــــەوەی‌چـــاوی‌بداوای ــووە‌‌و كــەوت ئێرانی دەرەوەی)پەلەنەكات( لەسەرخۆبێت لێكردووە‌هەتا ــارەكــەدا ــڕی ب جێبەجێكردنی لــە‌ئـــەوكـــاتـــەی‌تــــــەواوی‌لــێــكــۆلــیــنــەوە‌‌و‌توێژینەوەكان‌بەیەكجاری‌ئیدانەكردنی‌نـــێـــردراوەكـــان‌پــشــتــڕاســتــدەكــاتــەوە،وەزارەتی‌دەرەوەی‌ئێران‌بەردەوامبووه‌مسێونێرەكان تــۆمــەتــبــاركــردنــی ــە ل
هێزە جــەمــكــردنــی بـــەكـــۆكـــردنـــەوە‌‌و‌ـــان‌لە ـــدەك ـــەن كــۆمــەاڵیــەتــیــیــە‌زەرەرم)كوردەكان كە ئازەربایجان، هەرێمی‌سنووری، ناوچەی دەوری لە بوون(دەترسا ئــێــران دەرەوەی وەزارەتــــی‌چــاالكــی‌سیاسی‌‌و گــواســتــنــەوەی لــە‌مژدەدەرەكان دوژمنكارانەی نەیاری‌‌و‌ئازەربایجانەوە لــە )مسیۆنێرەكان(لەبەر ئــێــران. لــە ناوچەكانی‌تری بــۆ‌پێدان مۆڵەتی رۆژ پــازدە تەنها ئــەوە‌پیاوانی راگــواســتــنــی چــۆڵــكــردن‌‌و بــۆ‌تەبشیری‌لە‌هەرێمەكانی‌ئێراندا.بەاڵم‌بارو‌دۆخی‌بڕیاری‌راگواستنی‌شاندی‌یەكەم پلەی بــە ئەمریكی تەبشیری‌رۆژنامه‌ی لە ئــەوەی بۆ دەگەڕێتەوە‌باوكرایەوە، میرۆر( دەیلی )نێۆرك‌ــە‌بــــارەی‌بـــارودۆخـــی‌مـــــوژدەدەرە ل
لۆسەرییەكان‌لە‌ئێران.دوای‌ئەوەش‌ئەگەری‌گەورە‌ئەوەیە،حكومەتی نـــەیـــاری هــەڵــوێــســتــی ــە كئێرانی‌بەرامبەر‌بەو‌دامەزراوەیەی‌بە‌پەرچەكرداری‌ئەو‌وتارە‌توندەی‌دژی‌ئێران‌دادەنرێت.هەروەها‌دیاریكردن‌‌و‌یەكێك كە سامیعی، ئایەتولا دانانی‌شیعە ئایینی پیاوانی گــەورە لە بــوو‌ئێراندا، دەرەوەی وەزیری پۆستی لە‌پاڵپشتی‌حكومەت لە بۆ‌جەختكرنەوە‌ــەی‌بــاڵــوێــزی ــای ــە‌پ ــــردووه‌ل ـــاری‌ك كواڵتــەكــەی‌لــە‌بــەغــداد،كــە‌زۆر‌شتی‌پایتەختی بۆ هێناوه‌ته‌وه بیستبوو‌‌و
55
چــاالكــی ــــارەی ب ــە ل نیشتیمانەكەی‌ـــاری‌‌و‌دوژمـــنـــكـــارانـــەی‌شــانــدی ـــەی نتەبشیری‌لە‌دژی‌ئێرانییەكان‌لەوێدا.
ـــەوەی ـــردن ـــژك ــام‌هـــەوڵـــی‌درێ ــری ــی ممــوژدەدەر بە پێدراو)مۆلەت( مــاوەی‌مانگ شـــەش ــۆ ب دا لــۆســەریــیــەكــان‌ـــەل‌‌و ـــوپ ـــەل ــــاوەكــــو‌هــــەمــــوو‌ك هــــەتــەاڵم پــەیــوەســتــیــەكــان‌بـــگـــوازنـــەوە،بپێویستكرد‌‌و ئەوەی ئێرانی حكومەتی‌ــەجــێ ــب ـــرای‌‌و‌دەســت ـــێ ـــەخ ــی‌ب ــســت ویكەلوپەل‌‌و خۆیان ــر دوات بگوێزنەوە،ئەوە پێدەگەیەنن. پەیوەستییەكانیان‌بیرۆكەیەكی‌گونجاو‌بوو،كە‌حكومەتی‌تەبەنی‌سیاسەتێكی‌نوێ‌بكات ئێرانی‌تــەواوی لــە قــوتــاربــوون ئامانجی بــە‌دوای بەتایبەت تەبشیرییەكان، شاندە‌ئێرانی دەرەوەی وەزارەتــــی ئـــەوەی‌ئەمریكییەكان میسیۆنێرە لێدوانیدا‌ــوون‌لە لــە‌ژێــر‌چــاودێــری‌تـــەواودا‌بالیـــەن‌دەســەاڵتــەكــانــی‌ئــازەربــایــجــان‌پێش تــەواوی مانگی پێنج ــاوەی م لە‌داخستنیان.)١٥١( بڕیاری دەرچوونی‌ئەمریكا دەرەوەی وەزارەتــــی ــەاڵم بئێرانی بــیــانــووەكــانــی ــوەی ــێ چــوارچگونجاوە كــە لــەقــەڵــەمــدا، لۆژیكی بــە‌لـــەگـــەڵ‌بـــەرژەوەنـــدیـــیـــەكـــانـــی‌گــەلــی‌لە كرد پێویستی ئێرانی، موسوڵمانی‌سەر‌كاربەرێوەبەری‌خۆی‌جەخت‌لە‌نەبوونی‌بەڵگەی‌یەكالكەرەوە‌بكاتەوە‌لە‌سەر‌كۆنەكردنی‌چاالكی‌تەبشیری
هــەتــاوەكــو‌بــۆیــان‌ئــاســان‌بــكــات،كە‌فشار‌بخاتە‌سەر‌حكومەتی‌ئێرانی‌بۆ‌پاراستنی‌دامەزراوە‌‌و‌موڵك‌‌و‌ماڵەكانی‌مانای ئەمەش ئاینییەكان. موژدەدەرە‌ــە‌چــاالكــی شـــــاڕەزای‌دیــپــلــۆمــاســیــە‌لئەمریكی تەبشیری دەزگای ترسناكی‌لە داوای پەیامێك بە ئازەربایجان لە‌كاربەڕێوەبەری‌خۆی‌كرد،كە‌هەندێک
خاڵ‌بگرێتەبەر‌لەوانەش:نەبوونی لە تەئكیدكردنەوە یەكەم:ــەی ــدان ــی ئ كـــە ڕوون، ــەكــی ــەی ــگ ــەڵ بمــــــوژدەدەرە‌لــۆســەریــیــەكــان‌بــكــات،یەكێكیان هیچ تێوەنەگالنی هەروەها‌لە‌چاالكی‌گەلێك،كە‌پێچەوانەی‌بەندە‌كاركردنیان‌و مۆڵەتی نوسراوەكانی‌بەپێی ئــەركــەكــانــیــان جێبەجێكردنی‌ساڵی مــایــۆی ١٤ی ڕێكکەوتنامەی‌رێكکەوتننامەیەی، ئــەو بێت. ١٩٢٨چاالكییەكانی ــوازی هــۆكــاروشــێ كــە‌ــوو‌لە ــردب ــك ــاری ـــی‌دی ـــان مـــوژدەدەرەكلــە‌حاڵەتی بــەجــۆرێــك ئــێــرانــدا.)١٥٢(تێوەنەگالنیان پــشــتــڕاســتــكــردنــەوەی‌ــە‌هــیــچ‌چــاالكــیــیــەكــی‌ســیــاســی‌دژی لجەخت پێویستە ئــێــرانــی حكومەتی‌فەرمانی كێشانەوەی پێویستی لەسەر‌ــەن ــەالی ـــان‌بـــدرێـــت،كـــە‌ل ـــی دەركـــردنــــــراوە، ــەوە‌دەرك ــی ــران ــێ حــكــومــەتــی‌ئلەسەر بڕیار مافە بە دانــنــان لەگەڵ‌مــوژدەدەرەكــان لەالیەن دراوەكانیان
بەپێی‌ڕێكەوتننامەكە.
56
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بەڵگەی ــی ــوون ب كــاتــی ــە ل دووەم:ئێرانی حكومەتی الی یــەكــالكــەرەوە‌داوای پێویستە مــوژدەدەرەكــان دژی‌راوەســتــانــدنــی‌بــڕیــاری‌دەركــردنــیــان‌نەكرێت،بەڵكو‌هەوڵبدرێت‌بەشێوەیەكی‌ئێرانی حــكــومــەتــی ــە ل وا ــە ــان دۆســتبكرێت،كە‌بەشێوەیەكی‌شیاو‌لە‌كاتی‌دەركــردنــیــان بــڕیــاری جێبەجێكردنی
رەفتاریان‌لەگەڵدا‌بكرێت.جەختكردنەوە حالەتی لــە سێیەم:لەسەر‌ئەوەی،كە‌بڕیاری‌دەركردنیان‌چــارەســەر، بێ دیفاكتۆیەكی بــووەتــە‌ئێرانی حكومەتی لە داوا ــە وای بــاش‌بــكــرێــت،كـــە‌ڕوونـــكـــردنـــەوەیـــەكـــی‌ــەســەر‌ئــەو ــێــروتــەســەل‌بــنــوســێــت‌ل ترووبــەڕووی كە سەرپێچیكردنانەی،مـــوژدەدەرەكـــانـــی‌كـــردۆتـــەوە.بــەاڵم‌ــەوەی‌موڵك‌‌و ــزان ــوێ بــە‌گ ســەبــارەت‌ــــــان‌پــێــویــســتــە ــــــوژدەدەرەك مـــاڵـــی‌مئیدارە رێنماییەكانی بــۆ بگەڕێنەوە‌باڵویزخانە، )٥٩٦(ی ژمـــارە ــر ژێ لــە‌دیسەمبەری یــەكــی بــــەرواری لــە كــە‌كە بەشێوەیەك، دەرچـــووە، ١٩٢٧دا‌لەبارەی روونكردنەوە لە نییە خاڵی‌مــافــی‌خـــاوەنـــدارێـــتـــی‌خــانــوبــەرەی‌حاڵەتی لە موژدەدەرەكان، بە تایبەت‌پــشــتــڕاســتــكــردنــەوەی‌خــاوەنــدارێــتــی‌خانوبەرە‌‌و ئــەو بــۆ مـــوژدەدەرەكـــان‌مـــەنـــقـــوالتـــانـــە،ئــــەوكــــات‌پــێــویــســتــە‌باڵویزخانەی‌ناوبراو‌كۆمەكی‌خاوەنی
فرۆشتنی لــە بكات خــانــوبــەرانــە ئــەو‌موڵك‌‌و‌ماڵەكانیان‌بە‌نرخێكی‌گونجاو.
)١٥٣(ــــاوی‌كـــەوت ــام‌چ ــری ــی هــــەروەهــــا‌مــــــوژدەدەرە بـــە‌ســەرپــەرشــتــیــاری‌مــری‌مــولــلــەر ــان‌ســێــر‌هــن ــەك ــۆســەری لبە كە روونــیــكــردەوە، Henry mullerــۆ‌چــاالكــی ــــی‌ب ــگــرەی‌دەول پــێــی‌كــۆنمسیۆنێرەكان‌گرێدراو‌لە‌ئەدەنبەرە‌لە‌ئینجیلی باوكردنەوەی ،١٩١٠ ساڵی‌لەنێو‌كــوردەكــانــدا‌وەكــو‌نــەتــەوە..لە‌ئێران توركیا‌‌و عــێــراق‌‌و لە هەریەكە‌كــوردەكــان نیشتەجێبوونی بــەپــێــی‌ــــدراوە.بــەهــەمــا‌شــێــوە ــــێ ـــگـــەی‌پ رێرۆژهەاڵتییەكان مسیۆنێرە مانەوەی‌لە‌یەكێك‌لەو‌سێ‌واڵتــەدا‌لە‌جێگەی‌ــدات رووب دەچێت ــەوە ل واڵتەكانی‌تر‌پێویستیی كە هۆكارگەلێك، ئاكامی لە‌سەنتەری جۆرێک بە بكات. ــەرزی فكە كــردۆتــەوە، روونــی مسیۆنێرەكان‌كە كوردەكان، خاكی لە چاالكییەكانی‌دەكەوێتە‌ئێرانە‌‌و‌هیچ‌رێگریەك‌نییە،كە‌سەنتەری‌مسیۆنێری‌خۆی‌بگوازێتەوە‌عێراق ــاو ن كوردییەكانی نــاوچــە بــۆ‌لەبەرئەوە‌هەڵوێستی‌حكومەتی‌توركی‌تەبشیرییەكان نـــێـــردراوە بــەرامــبــەر‌لــە‌چـــارەكـــی‌كــۆتــای‌ســـــەدەدا‌زۆر‌ــوو‌ئــەمــەش‌وای‌لــێــكــردوون، تــونــد‌بكارە لەو بیر كاتی شێوەیەكی بە كە‌توركیادا. نێو‌كوردەكانی لە نەكەنەوە
57
هەروەها‌سێر‌موللەر‌روونیكردۆتەوە‌بــڕیــاری‌كــۆتــای‌جــا‌چ‌پــەیــوەســت‌بە‌ناوچەی‌باوكردنەوەی‌نوێ‌بێت،یان‌بڕیاری جێبەجێكردنی هەنگاوەكانی‌بۆ دەگەڕێتەوە تەنها بە راگواستنی‌لە مـــوژدەدەرەكـــان گشتی ــدارەی ــی ئ
ویالیەتە‌یەكگرتووەكانی‌ئەمریكا.ــامــۆژگــاری ـــەوە‌نـــاوبـــراو‌ئ ــەر‌ئ ــەب لــە‌عــێــراقــدا ــەل ـــــردووه،ك مــیــریــامــی‌كبوەستێت‌لە‌كاتی‌گەشتی‌بۆ‌ئەمریكا‌‌و‌باڵوێزی بــە بــكــەوێــت ــدا‌چـــاوی ــەوێ لــــەوەی‌لە ــۆ‌ئ ــە‌بـــەغـــداد‌ب ئــەمــریــكــا‌لئاگابیت. بە ئەوێ بارودۆخی‌سیاسی‌بۆ‌ئەوەی‌لە‌بەندەكانی‌ڕێكکەوتننامەی‌كوردەكانی بە پەیوەست ئەدەنبەرەی‌بكات لێكۆڵینەوە بێت، ئاگادار عێراق‌لەمەڕ‌هەموو‌ئەو‌فاكتەرانەی،كە‌كار‌لــە‌چــاالكــی‌مـــژدەدەرەكـــان‌دەكـــات‌لە
ناوچە‌كوردییەكانی‌عێراقدا.میریام‌باوەڕی‌وابووه،که‌حكومەتی‌ــرانــی‌بــەتــوانــای‌درێـــژبـــوونـــەوە‌‌و ــێ ئبە پەلهاویشتنی‌چاالكی‌لۆسەرییەكان‌درێژای‌سنوری‌ئێرانـ‌ـ‌عێراقی‌زانیوە‌‌و‌دەركی‌پێكردووە.ئێران‌لەو‌راستییە‌بە‌ئاگا‌بووە،كە‌نەتەوەی‌كورد‌ئەگەرچی‌ئێستا‌هۆشیارنییە‌بەاڵم‌بەئاگادێتەوە‌‌و‌لەو یەكێك هــەر ــە ل سەرهەڵدێنێت‌ــدارە‌بــە‌هەر ــدی ــەیــوەن ســێ‌واڵتــــەدا‌پجۆرێک،كە‌كوردی‌لێبێت،لەبەر‌ئەوە‌توانایدا لە ــەوەی ب ئێرانی حكومەتی
هەڵوێستە ــەو ئ ــداوه ــی هــەوڵ ــووه هــەبزەوییەكانی خــاك‌‌و سەر لە توڕەییە
ئەو‌نەتەقێتەوە.سەختتر مــەبــەســتــەی ئـــەم ئــــەوەی‌جوگرافی سروشتی هۆكاری دەكــرد‌هاو‌سنوری‌ئێران،عێراق،توركیا‌بوو.ـــارە‌لەساڵی ئـــەوەی‌دووب ســـەرەڕای١٩١٤دا‌سنوری‌سروشتیان‌كێشرایەوە‌لـــەســـەر‌دەســـتـــی‌كــۆمــیــســیــۆنــەكــانــی‌بەریتانی‌‌و هاوكاری بە توركی ئێران‌رووسەكان،بەاڵم‌موللەر،كە‌بست‌بە‌بستی‌ئێران‌شاڕەزابوو‌دانی‌بەوەدانا،كۆتای ڕەهــای بە نییە تــوانــادا لە كە‌لەو هەریەكە )سنووری( قەڵەمڕەوی‌سێ‌واڵتە‌دیاری‌بكرێت،كە‌لە‌كوێوە‌دەست‌پێدەكات‌‌و‌لەكوێدا‌تەواو‌دەبێت‌بۆ كردووه هێمایشی هەروەها .)١٥٤(ئێرانی حكومەتی بەرەنگاربوونەوەی‌كــوردی نــەتــەوەی بــەرامــبــەر شیعی‌سوننی‌نەك‌تەنها‌لە‌نێو‌خاكی‌خۆیدا،بەڵكو‌لە‌هەر‌یەكە‌لە‌عێراق‌‌و‌توركیاشدا‌یەك بەر لە پەرتكردن‌‌و بەمەبەستی‌هەڵوەشاندنەوەی‌كۆگیری‌كوردەكان‌‌و‌هەڵوەشاندنەوەی‌تەواوەتیان‌بۆ‌ئەوەی‌هــەریــەكــە‌لــەو‌ڕەگـــەزانـــە‌پــەیــوەنــدی‌نــەكــەن‌بــە‌بـــرا‌‌و‌هــاوڕێــكــانــیــانــەوە‌لە‌لە سیاسەتەش ئــەو واڵتــەكــانــی‌تــردا.دەستی سەفەوییەكانەوە ســەردەمــی‌پێكرد‌بوو‌لەسەر‌دەستی‌شا‌عەباسی‌بە هەستا كە ،١٥٨٧ ساڵی سەفەوی
58
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
راگوێزانی‌زیاتر‌لە‌پێنج‌هەزار‌خێزان‌پەڕی لەو ئازەربایجان لە‌كوردەكانی‌ــاوچــەی‌خــۆراســان ڕۆژئـــــاواوە‌بــۆ‌نــــەو‌پـــــەڕی‌بـــاكـــوری‌رۆژهـــەاڵتـــی للە ببنە‌سووتەمەنی ئــەوەی بۆ ئێران‌پێكدادانەكانیدا‌لەگەڵ‌ئوزبەكی‌سوننی‌خۆراسان‌‌و باكوری لە ــ كات ئەو ــ‌ئەودیو‌رووبار.دواتر‌حكومەتی‌ئێرانی‌لــە‌چــاالكــی‌خـــاوەن‌مــۆركــی‌سیاسی‌كەوتبووە لۆسەرییەكان مسیۆنێرە‌ـــەوەی‌كــوردیــی ـــەت گـــومـــانـــەوە،كــە‌ندەوروژاند‌‌و‌زیندووی‌دەكردەوە.لەبەر‌لە پێشوازی هەمیشە ــەردەوام ب ئەوە‌ئینجیلییەكانی چڕوپڕەكانی چاالكییە‌لەسەر میسیۆنیرانە ئەم بۆ نەدەكرد‌هانیدان ئەمە هــەروەهــا زەویــەكــانــی.ـــۆ‌پــچــڕانــدنــی‌دەمـــــاری هـــەوڵـــبـــدا‌بئێران‌‌و كوردەكانی نێوان پەیوەندی‌كوردەكانی‌هەریەكە‌لە‌عێراق‌‌و‌توركیا‌ناسنامەی تـــوانـــەوەی مەبەستی بــە‌ناسنامەی لە جەختكردنەوە كــوردی،ئێرانیان‌هەتاوەكو‌كوردەكان‌تێكەڵ‌بە‌كۆمەڵگای‌ئێرانی‌بن.لەبەر‌ئەوە‌چاالكی‌جارێكی‌تر )مــــوژدەدەری( تەبشیری‌كــۆمــەكــی‌كـــوردەكـــانـــی‌دەكــــــردووه،ئێرانییەكان‌‌و نێوان جــیــاوازی بەڵكو‌كوردەكانی‌قووڵتر‌كردۆتەوە،چاالكی‌ــی‌كــەمــەوە ــەن ــەالی مــیــســیــۆنــێــرەكــان‌بزەمینەسازی‌كردووه‌بۆ‌گەشەكردنی
نەتەوەی‌كوردی.
ـــە‌راســـتـــیـــدا‌مــولــلــەر‌دەركـــــی‌بە لسه‌رده‌می ئێرانی سیاسی رەهــەنــدی‌ـــردووه، ك حــكــومــەتــەكــەی شــا‌‌و ره‌زا‌تێگەیشتووه،كە پاڵنەرانەش لەو باش‌بۆ جواڵندووه ئێرانییەكانی دەسەاڵتی‌مسیۆنێرەكان وەدەرنانی راگوێزان‌‌و‌لە‌ئازەربایجان،بە‌جۆرێك،كە‌لەوێدا‌جیاوازییەكی‌جەهەری‌هەبوو‌لە‌نێوان‌سیاسەتی مــســیــۆنــێــرەكــان‌‌و ــی هــەوڵحكومەتی‌ئێرانیدا،كە‌بەسروشت‌ئەمەی‌دواییان‌خاوەن‌وشەی‌كۆتای‌بوو‌لە‌دژی كــە ــەی، ــەوان ئ ریشەكێشكردنی‌دەوەستانەوە، سیاسیەكانی مەبەستە‌ــەگــەر‌ســەرســامــبــوونــی ــە‌تــایــبــەت‌ئ ببەهەند كــوردەكــان بــە مــولــلــەر سێر‌وەربـــگـــریـــن،كــە‌پــێــی‌وابــــوو‌كــورد‌بەاڵم زیرەكن،سادەن میللەتێكی‌زۆر‌توشی‌چەوسانەوە‌‌و‌سیاسەتی‌جەور‌‌و‌دەستی سەر لە بوون سەركوتكەری‌یەكەكانی دوای لــە یــەك حكومەتە‌ئێرانی،بەاڵم‌كوردەكان‌بەردەوامبوون‌درێژی مــەودای بەرەنگابوونەوەی لە‌هەروەكو پشتگوێخستن، پەرتكردن‌‌و‌چۆن‌هەزارانیان،كە‌لە‌نێویاندا‌ئافرەت‌ــری‌بە ــاگ ــە‌ئ هـــەبـــوون،كـــــوژراون‌بئێران، توندەكانی سیاسەتە ئەنقەستی‌كە‌بە‌هەمان‌شێوە‌تووشی‌كوردەكانی‌ـــه‌وه‌لـــە‌ســـەر‌دەســتــی ـــۆت ــاب ــی ــورك تكوردەكانی بەاڵم حكومەتەكانی.)١٥٥(عێراق‌هەر‌چەندە‌حكومەتی‌عێراقی‌بە
59
دەستی‌پۆاڵیین‌كاروباری‌كوردەكانی‌بە‌دەستەوە‌گرتووه،بەاڵم‌وەك‌نەتەوە‌پشتگوێی‌نەخستبوون،چەند‌لە‌توانایدا‌گەشەپێدانی بــۆ هــەوڵــیــداوە هــەبــووە‌بارودۆخی‌بژێویان‌لەبەر‌ئەوە‌زۆرێك‌لــە‌كــوردەكــان‌كــۆچــیــان‌كــــردووە‌بۆ
عێراق.)١٥٦(ــدا‌هــاریــكــاری‌ســەرۆكــی ــای ــۆت لــە‌كبوو ئامادە ئەمریكییەكان مسیۆنێرە‌دانوستانكردن بــۆ ـــاران ت بــۆ بچێت‌ـــە‌بــــــارەی‌نــرخــەكــانــی‌فــرۆشــتــنــی لخانوبەرەی‌مژدەدەرەكان‌بە‌حكومەتی‌دەستەپاچەیی لەبەر ئەمەش ئێرانی،ئەمریكی كونسوڵخانەی باڵوێزخانە‌‌و‌ــكــاری ــری ــــی‌ب ــانــی‌بـــە‌رۆڵ لـــە‌هــەســتفرۆشتنی بابەتی لە ــان ــوژدەدەرەك مخانوبەرەكانیان‌بە‌حكومەتی‌ئێرانی.
كــە‌چۆن ــەوە، ــت ــێ دەب روون ــرەدا ــێ لئــەمــریــكــی دەرەوەی وەزارەتـــــــــی‌تــوانــیــویــەتــی‌كـــار‌لــە‌بـــەرژەوەنـــدی‌مــســیــۆنــێــرەلــۆســەریــەكــان‌بــكــات،لە‌دیپلۆماسیەتێكی تایبەتی‌‌و پرسێكی‌بووەمایەی كۆتایدا لە كە زیرەكانە،داوا‌‌و ـــی ـــوون ب دیــــزەبــــەدەرخــــۆنــــە‌بێ بــە مسیۆنێرەكان خواستەكانی‌ئەمریكا دەرەوەی وەزارەتـــی ئــەوەی‌وا‌دەربكەوێت‌لە‌پشت‌ئەم‌كارەوەیە،وەك‌ئەوەی‌الیەنێكی‌راستەوخۆیە‌لە‌حكومەتی جۆرێك بە پــەروەنــدەكــەدا.لەسەر ــوو ــب رازی كــۆتــایــدا لــە ئێرانی
ــوو‌خــانــووبــەرەكــان‌بە ــەم كــڕیــنــی‌هنرخێكی‌گونجاو،هەروەها‌قەروەبووی‌سلكی لە ئەوانەی هەموو بەخشیو‌تە‌كــردووە كاریان ئەمریكیدا تەبشیری‌بە‌پێی‌ئەو‌رێسایەی،كە‌باڵوێزخانە‌‌و‌تــارانــدا لــە ئەمریكی كونسوڵخانەی‌پیاوانی بە پێشكەش كە دەریكردووە،كۆتای لــە مەهاباد لــە كـــراوه ئێرانی‌ــە‌ســەری ل ــــەوەی ئ ــۆ ب ســاڵــی١٩٣٩بڕۆن،كە‌ماڵ‌و‌دارایی‌شیاو‌بە‌خۆیان .١٩٤٢ ساڵی هەتاكو دەستنەكەوت‌هەروەها‌حكومەتی‌ئێرانی‌چاوەڕوانی‌ــەوەی‌كـــردووه،كە‌نــەتــەوەی‌كورد ئكاتی لە ڕادەپـــەڕن هۆشیاردەبنەوە‌‌و‌هۆكاری بە جیهانیدا دووەمی جەنگی‌خــراپــی‌بـــارودۆخـــی‌كــۆمــەاڵیــەتــیــان‌‌و‌یەكێتی الیــەن لە دنەدانیان هــانــدان‌‌و
سۆڤیەتەوە.
ــی‌دامــــــەزراوە ــن ــرت ــەســەراگ ــب دەســتفێركارییە‌ئەمریكییەكان‌لە‌ئێراندا
لەو ئێران ــ ئەمریكا نێوان قەیرانی‌قەیرانی دوای نــەوەســتــاوه، ئاستەدا‌درێـــژەی ســاڵ ســێ كــە دیپلۆماسی،تیایدا ئــێــرانــی حكومەتی كــێــشــا‌‌وه‌و‌بە دوو ژمـــارە پــۆســتــەی گەیشتنی‌دواتر قەدەغەكردووه. ئەمریكییەكانی‌مسیۆنێرە راگرتنی داخستن‌‌و بڕیاری‌لــۆســەریــیــە‌بــــاوكــــەرەوەكــــانــــی‌لە‌ســەرەڕای دەركـــردووه. ئازەربایجان
60
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
لە دێــریــن رێكکەوتنامەیەكی بــوونــی‌مسیۆنێرەكان بە مافی كە نێوانیاندا،دەدا‌چاالكیان‌هەبێت‌لە‌نێو‌كوردەكاندا.حكومەتی موماتەڵەكردنی مــاوەی لە‌ــی‌لـــە‌فــەرمــانــی‌واژۆكـــردنـــی ــران ــێ ئیاسای یەكخستنی رێــكــکــەوتــنــامــەی‌ـــدا، ــێــوان‌هــــەردوو‌واڵت ــەن ســــزادان‌لبۆ ـــردووه دەرك بڕیارێكی‌تری ئێران‌خاوەندارێتی لێسەندنەوەی داماڵین‌‌و‌ــە‌ئــێــرانــدا‌‌و فــێــرگــە‌ئــەمــریــكــیــیــەكــان‌لخزمەتێكی دوای خــۆمــاڵــیــكــردنــیــان‌دوورو‌درێژیان،كە‌یەك‌سەدەی‌تەواو‌ــوون،بــە‌جــۆرێــک‌هەموو ــب ــەردەوام بهەنگا‌‌و‌رێوشوێنە‌ئێرانییەكان‌بە‌بەڵگە‌ره‌زا ئــارزووی سەر لە دەژمێردرێت‌شا‌لە‌بەڕێوەبردنی‌واڵتەكەی‌دوور‌لە‌مومارەسەی‌ئەمریكی،كە‌ویستوویه‌تی
دەسەاڵتی‌لە‌نێو‌ئێراندا‌زیاد‌بكات.ئەمریكی زانـــكـــۆی ــە ل ــرســان ــەرپ بچاوەڕواننەكراویان فەرمانێكی بڕیار‌‌و‌فــێــركــردنــی ــاری ــی شــال ــە ل پێگەیشت‌ئێرانەوە،كە‌بڕیاری‌دەستبەسەراگرتنی‌ــ‌جا دابوو ئەمریكییەكانی دامــەزراوە‌چ‌ئەوانەی‌لە‌پایتەخت‌بوون،یان‌ئەو‌بــوون، هەرێمەكان لە ــەی ــەزراوان دامكۆلێژ‌‌و هەردوو بڕیارەكە جۆرێك بە)سیستەمی ــدی ــاوەن ن فــێــرگــەی دوو‌ــاوخــۆی(و‌دووفــێــرگــەی‌لــە‌ڕەشــت‌‌و نلە‌هەمەدان قوتابخانەی تەبرێز‌‌و‌دوو‌دەگرتەوە‌ــ‌دەستگرتن‌بەسەر‌هەموو
واتا هەفتەدا دوو مــاوەی لە ئەمانەدا‌پێش‌وەرزی‌یەكەمی‌خوێندن‌لە‌پایزدا.بەڵێنی ئــێــرانــی حكومەتی ــا ــەروەه هدامەزراوانەدا، بەو قەرەبووكردنەوەی‌لە راگــەیــانــدووه ـــارەزووی‌خۆیشی ئهێشتنەوە‌‌و‌پارێزگاریكردن‌لە‌هەندێک‌‌پلەو لــە گــرنــگ ئەمریكی كــارمــەنــدی
پایەكانیاندا.)١٥٧(تــاران لە ئەمریكی كاربەڕێوەبەری‌حكومەتەكەی لــە داوای )ئــەنــجــرت(خــــۆی‌كــــــردووه‌بـــە‌بــروســكــەیــەكــی‌فێرگە كارگێڕی ئەنجومەنی پێویست‌ئایینی دەزگایەكی ــ بریسبیتارییەكان‌تەبشیری‌‌و‌فێركاری‌ئەهلی)ناحكومی(زانیارییە بەم ئاگاداربكاتەوە ــ بوون‌شــا‌‌و ره‌زا ـــاری ـــڕی ب كـــە ــە، ــان ــی ــوێ نجێبەجێدەكرێت وەزیــران ئەنجومەنی‌بیانیەكانی‌تردا، دامــــەزراوە ســەر بــە‌پەشیمان لێی كــۆتــایــیــەو بــڕیــارێــكــی‌وەزیــری لە داوای هەروەها نابنەوە.پارێزگاری كــردووه ئێرانی دەرەوەی‌بــكــات‌لــە‌مــافــی‌خــاوەنــدارێــتــی‌فێرگە‌بــوارەدا لەم ئەوانەی ئەمریكییەكان‌‌و‌بەهەمان‌شێوە ــردووە.)١٥٨( ك كاریان‌ئێرانی‌روونكردۆتەوە، بەرپرسانی بۆ‌كە‌ئەم‌پێشنیارە‌زۆر‌كەم‌دیقەتە،رێگە‌دامـــەزراوە‌‌و تەسفیەكردنی بە ــادات نسەد ماوەی كە ئەمریكییەكان، فێرگە‌ساڵی‌تەواو‌خزمەتی‌ئێرانیان‌كردووە.ناڕەزای جێگەی بووە هەڵوێستە ئەم
61
پێشبینی ئــەمــریــكــی، نـــەتـــەوەی الی‌چارەنووسی كە كـــردووه، ئەوەیشی‌نـــەخـــۆشـــخـــانـــە‌ئـــەمـــریـــكـــیـــیـــەكـــان‌‌و‌ــە‌تــەبــشــیــریــیــەكــان ــرگ ــێ هــــەروەهــــا‌فبەتایبەت هەڵبپەسێردرێت، هەموویان‌قــوتــابــخــانــەو‌فــێــرگــەی‌فــەرەنــســی‌لە‌تاران‌رووبەڕووی‌هەمان‌چارەنوسی‌ـــه‌وه،لە ـــۆت فــێــرگــە‌ئــەمــریــكــیــیــەكــان‌بهیچ ئینگلیزییەكان فێرگە كە كاتێكدا،كە پێنەگەیشت، ئاگاداركردنەوەیەكیان
لە‌باشوری‌ئێراندابوون.)١٥٩(هەفتە یەك تەنها تێپەڕبوونی دوای‌خاوەندارێتی لێسەندنەوەی بــڕیــاری‌خوێندنگا هەموو ئەمریكییەكان فێرگە‌بریسبیتارییەكانی‌لە‌ئێراندا‌گرتۆتەوە.ــكــی‌هـــەســـتـــاوه‌بە ــەمــری ئــــیــــدارەی‌ئئیدارەی ئەنجومەنی ئاگاداركردنەوەی‌بریسبیتارییەكان )خوێندنگە( فێرگە‌بە ئەمریكا یەكگرتوەكانی ویالیەتە لە‌ــەوە‌كۆی ئ ئــێــران،لەبەر بــڕیــارەكــەی‌ئەم‌دامــەزراوانــە‌دامـــەزراوەی‌تایبەت‌بوون‌نەك‌حكومی،لە‌دواییدا‌بێگومان‌بڕیارەكە‌لە‌نێوخۆدا‌دەرچووه،كاتێك‌ئەمریكی زانكۆی ئەمریكی‌‌و ئیدارەی‌لە ئاگابێت بە ئەیانویستووه تاران لە‌وەزارەتــی فەرمییەكەی بڕیارە بارەی‌ــەوە‌ســـەبـــارەت‌بە ــران ــێ فــێــركــردنــی‌ئزانكۆی خاوەندارێتی لێسەندنەوەی‌بیخاتە ــەوەی ئ بۆ ــاران ت لە ئەمریكی‌ـــاری‌لــە ـــرك ـــێ بــــــــەردەم‌ئـــــیـــــدارەی‌ف
رەتكردۆته‌وه‌و داواكەی كە نیویۆرك،ــوون،كــە‌مــەنــدووبــی ــدب ــان ــەی پــێــی‌راگوەزارەتی‌فێركاری‌ئێرانی‌چاوەڕوانی‌بە بوون زانكۆ كۆتای وەاڵمــدانــەوەی‌چۆڵكردنی‌لە‌ماوەی‌هەفتەیەكدا.)١٦٠(خاوەندارێتی داماڵینی راســتــیــدا لــە‌ئەمریكییەكان فێركارییە دامــــەزراوە‌ــوان‌ئــەو ــێ بــەرئــەنــجــامــی‌جـــیـــاوازی‌ندامەزراوانە‌‌و‌دەسەاڵتی‌ئێرانی‌نەبوون،ــە‌پــێــچــەوانــەوە، ــــەواوی‌ب ــەت بــەڵــكــو‌بزۆر فــێــركــاری ـــــەزراوەی دام چونكە‌پراكتیزەكردنی ســەر لــە ــووه ســورببە ئێرانی الیەنی بەرژەوەندییەكانی‌لەبەر رووخساردا. لە كەمەوە الیەنی‌بە ئێرانیان بڕیارەكانی تــەواوی ئەوە‌ئەژمار پێكردن سووكایەتی نەشیاوو‌هەبووه كاردانەوەیان زیاتر كــردووه.لەوەی،كە‌لە‌الیەن‌رۆشنبیرە‌ئێرانییە‌بوو، ئەنجامدرا خوازەكانەوە رۆژئاوا‌ئەمریكی بــاڵــوێــزخــانــەی جــۆرێــك بــە‌چەندین‌ناڕەزای‌بە‌دەست‌گەیشت‌لە‌دژی‌رێ‌و‌شوێنەكانی‌ئێران‌بەاڵم‌بێ
سوود‌بوو.)١٦١(ئیدارەی لە بروسكەیەكی ئەنجرت‌ئــەمــریــكــیــیــەوە‌پــێــگــەیــشــتــووه‌تــیــایــدا‌هەڵویستی‌كۆمەڵەی‌بریسبیتارییەكانی‌لێسەندنەوەی بــڕیــاری بــە بــەرامــبــەر‌خاوەندارێتی‌فێرگەكانیان‌پێڕاگەیاندووه،ــراو ــاوب ــە‌جــۆرێــک،کــه‌كــۆمــەڵــەی‌ن بدەسەاڵتی‌بە‌پیاوی‌خۆی‌داوه‌لە‌تاران
62
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
،HugoMullerخاوەنشكۆ‌هۆگۆ‌مۆللەر‌كە‌ئەمە‌كەسایەتییەكی‌تر‌بووه‌جیا‌لە‌مسیۆنێرە بەرپرسی موللەری هنری‌ــەكــان‌ــــ‌بــۆ‌تــەواوكــردنــی ــی ــۆســەری لهەنگاوی‌تایبەت‌بە‌فێرگەكانی‌سەربە‌خــۆیــان‌لــەگــەڵ‌حــكــومــەتــی‌ئــێــرانــی،ئێرانی حكومەتی بــە خــۆی وەاڵمـــی‌لە ئەمریكی بۆ‌كۆمیسیۆنی داوه‌تــه‌وه‌خودی لەگەڵ هەماهەنگی بە تـــاران،بە گەیشتن پێناو لە كاربەڕێوەبەردا‌مافەكانیان كە‌هەموو وەها، فۆرمێكی
لە‌خۆبگرێت.حكومەتی سووربوونی بەرامبەر لە‌ئــێــرانــی‌لــە‌هــەمــبــەر‌چــاودێــریــكــردن‌‌و‌شــوێــنــكــەوتــنــی‌پـــرۆســـەی‌فــێــركــاری‌هـــــاواڵتـــــیـــــانـــــی‌خـــــــۆی‌لــــــە‌ســــەر‌رۆژئــــاوا‌‌و ــە ل دوور ــیو ــان ــەك ــی زەویئەمریكا، یــەكــگــرتــوەكــانــی ویــالیــەتــە‌هاندانی بــە دەســتــیــكــردووه ئەنجرت‌لە تـــاران، لە بیانییەكان كۆمیسیۆنە‌ئینگلیزەكان‌‌و هەموویانەوە ســەروو‌ــەری ــەب ــن ــرت ـــۆ‌گ فــەرەنــســیــیــەكــان‌ببە بەرامبەر یەكگرتوو هەڵوێستێكی‌كێشەكە،دواتر‌دەقی‌دەستاودەستكردن،ــووه، ــەب ن روون نـــاوەڕۆكـــەكـــەی ــە كسەرەڕای حكومەتەكەی. بۆ نــاردووه‌ئێرانی دەرەوەی ــــری وەزی ئـــەوەی‌ئــاگــادار ئەمریكی ــەری ــوەب ــەرێ ــارب كحكومەتەكەی ئامانجی كە كردۆتەوە،خۆماڵیكردنی هەنگاوی ئەم پشت لە
ـــە‌واڵتـــــدا، ــەل ــی ــاری ــرك ــێ پــــرۆســــەی‌فئێرانییەكانە شیانی فەراهەمكردنی‌بەرپرسیارێتی ئەستۆگرتنی لــە بــۆ‌ــە‌ســەر ــن‌ب ــرت ــگ ــردن،دەســەاڵت ــرك ــێ فپێویست فــێــركــاریــەكــانــدا دامـــــەزراوە‌ئەنجامدانی‌كاری ناكات‌واتێبكەن،كە‌ئەوان، دژی )نەیاری(یە دوژمنكارانە‌بۆ كارگێڕییە بەجێهێنانێكی بەڵكو‌لە فــێــركــاری سیستەمی یەكخستنی
واڵتدا.)١٦٢(نیشاندانی رەزامـــەنـــدی ســــەرەڕای‌ـــاری ـــەواوی‌داواك ر‌‌زا‌شــا‌لــە‌ســەر‌تتــەواوكــردنــی پێدانی ئەمریكییەكان،ــــــــەواو‌بــە ـــی‌ت ـــدن ـــن ســـاڵـــێـــكـــی‌خـــوێبینا‌‌و هەتا ئەمریكییەكان دامـــەزراوە‌وەزارەتــی رادەستی دامەزراوەكانیان‌ــاری‌ئــێــران‌بــكــەنــەوە،لــەگــەڵ ــرك ــێ فئەوەشدا‌ئیدارەی‌ئەمریكی‌ناڕەزاییەكی‌ئێرانی بەكاربەڕێوەبەری پێشكەشی‌لەواشنتۆن‌كردووه‌ــ‌ژمارە)٣٦(ی‌لە‌بەرواری١٨ی‌ئۆگەستی١٩٣٩ــ‌تیایدا‌هێمای‌كردووه‌بۆ‌ئەوەی،كە‌هەموو‌سووسەیان تـــەواوی بە ئێرانییەكان‌بردووە‌بە‌رۆڵی‌دامەزراوە‌فێركارییە‌ئێرانیان پێشكەشی كە ئەمریكییەكان،تەواو بە‌درێژای‌سەد‌ساڵی كردووە‌كە پــەرەســەنــدووه، تێگەیشتنێكی بــە‌نەبووه، ئاشنا پێی ئێران نەك پێشتر‌كە بووه، نەدی پێوە خەویشی بەڵكو‌هەوڵەكانیان بەرهەمی دیارترین لە
63
لە ــك زۆرێ دەرچــوانــدنــی پێگەیاندن‌‌و‌گۆڕپانی ســەر دیارەكانی ســەركــردە‌سیاسی‌‌و‌ئیداری‌لە‌كۆمەڵگای‌ئێرانیدا.نوێ فێركاری ــای دەزگ دامــەزرانــدنــی)چاكی( بۆ دەگەڕێتەوە یەكەمجار بۆ‌سەر لــە ئەمریكییەكان دامـــــەزراوە‌نــەهــجــەی،كــە‌رەزا‌شا ئــەو هــەمــان‌دوای‌گرتنەدەستی‌دەسەاڵت‌لەسەری‌ــرە‌بۆ ــاشــت رۆیـــشـــت‌لـــە‌دوایـــشـــدا‌بئێرانییەكان‌تێگەیشتن‌‌و‌دیدێكی‌باشیان‌لەوەی وەك نەتەوە ئەو الی هەبێت‌ببێتە‌هۆی‌وروژاندنی‌توڕەییان)١٦٣(.هەوڵێكی ئەمریكی ئیدارەی هەروەها‌كۆمەڵەی رازیــكــردنــی بــۆ ــــداوه زۆریناردنی پێویستی بە بریسبیتارییەكان‌دوو‌نمایندەیان‌بۆ‌تاران‌بۆ‌دانوستاندن‌لە‌بارەی‌بارودۆخی‌دارایی‌دامەزراوە‌كۆمەڵەی بــەاڵم فێركارییەكانیانەوە،داوای لە پارێزكاریانكردووە ناوبراو‌بە ئــەمــریــكــی دەرەوەی وەزارەتــــــی‌بــاشــتــریــان‌زانـــی‌راســتــەوخــۆ‌راوێــژ‌دامــەزراوە ئەمریكی‌‌و ئیدارەی لەگەڵ‌پێیان ئێراندا، لە بكەن تەبشیرییەكان‌وابووه،كە‌پیاوەكانیان‌جا‌چ‌لە‌تاران‌بن،یان‌لە‌هەمەدان‌لە‌توانایاندایە‌بە‌تەنها‌هەڵوێستیان‌راست‌بكەنەوە.لەبەر‌ئەوە‌ناوبراو كۆمەڵەی رەوشتی خووو لە‌بە‌دوور‌بووه،كە‌رەگەزی‌دەرەوەیی‌رێكوپێكردنی ــە ل بــهــێــنــنــەنــاویــانــەوە)تەسفیە(ئەو‌كاروبارانەی،كە‌بەتەنها
خۆیان‌ئەتوانن‌چارەسەری‌بكەن.)١٦٤(دوای‌چەند‌رۆژێك‌هەواڵێك‌لە‌دوو‌ـــاوازەوە‌بــەرگــوێــی ســـەرچـــاوەی‌جـــیــە ــوای ــــووه،كـــە‌گ ــــەوت ـــجـــرت(ك ـــەن )ئكوتوپڕ‌‌و هەڵوێستی ئێرانی حكومەتی‌ــەزراوە دام دژی دەگرێتەبەر لەناكاو‌ئەنجامی لەبەر ئەمەش ئەمریكییەكان،رێگە چونكە سۆڤیەتی، ئاشوبگێڕیی‌هیچ سۆڤیەت یەكێتیی بــە نــــەدراوه‌لە ئەمە بكاتەوە، ئێران لە فێرگەیەك‌ئێرانی حكومەتی لــە داوای كاتێكدا‌بــدات. پێ مافی هەمان كە ـــردووه، كحكومەتی‌ئێرانی‌پێی‌وابووه‌لە‌جیاتی‌ــكــات‌بە ــب ئــــەوەی‌مــەتــرســی‌دروســترێگەدان‌بە‌رووسیا‌بۆ‌باوكردنەوەی‌فێرگە هەموو كە شیوعی، پرینسیپی‌بكاتەوە، پــاك ئێران نێو بیانییەكانی‌رووسیاوە دەســت بە بیانوو هەتاكو‌وابووه پێیان ئەمریكییەكان نه‌مێنێت،روون بەرچاو زۆر ئێرانی حكومەتی‌چاالكی مەترسی پێشبینیی كە بــووه،كە ئێراندا، لە كــردووە نوێی‌رووسی‌هەوڵی‌سووڕانی‌داوه‌لە‌سەر‌چەرخی
شیوعیەت‌‌و‌ئەوانی‌تر.)١٦٥(ــدارەی ــی ئ ١٩٣٩دا ئــوكــتــوبــەری ــە لـــــاردووه ــی‌ن ــك ــێ ــادداشــت ــكــی‌ی ــەمــری ئــە‌بــــەرواری ــۆ‌حــكــومــەتــی‌ئــێــرانــی‌ل ب J.A.Dodds دودزی دكتۆر گەیشتنی‌جەیمس ولیەم دكتۆر هاوڕێیەتی بە‌زانكۆی فــەخــری ســەرۆكــی هاجیزی
64
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئــــاگــــاداری تـــیـــایـــدا Beriaو ــا ــری ــی بدانوستان مەبەستی بە كە كردنەوە،گواستنەوەی هەنگاوەكانی بــارەی لە‌فێركارییەكان دامەزراوە خاوەندارێتی‌لەگەڵ‌وەزارەتی‌فێركاری‌ئێرانیدا‌دێن.لە‌هەمان‌یادداشتدا‌داوای‌لێكردبوون،كە‌ئاسانكاری‌بكەن‌بۆ‌جێبەجێكردنی‌ئەركی‌شاندەكە‌بە‌پێی‌پرەنسیپەكانی‌پەیوەست نێودەوڵەتییەكانی یاسای‌ــوو( ــەرەب ــووی)ق ــارب بــە‌پــێــدانــەوەی‌بگونجاو‌لە‌تەسفیەی‌ماڵ‌‌و‌موڵكەكانی،پایەدا‌روونیكردبووەوە،كە لە‌هەمان‌هەموو شوێن بە ئەمریكی ئــیــدارەی‌دەكات چاودێری هەنگاوەكانەوەیەو‌بۆ‌دڵنیابوون‌لە‌گەرەنتی‌دەستكەوتنی‌مــافــەكــانــی‌قـــەرەبـــوو‌كــردنــەوەیــەكــی‌ــــاوەی‌دواتـــــردا‌بۆ ــەم دادوەرانـــــــە‌لـــان،كـــە‌كـــاتـــەكـــەی‌دیــــاری ـــی ـــاواڵت هگەیشتنی بــە تەنها نــەكــرابــوو.)١٦٦(لە پێكهاتووه كــە ئەمریكی، شــانــدی‌هاوڕێیەتیی ــە ب هــاچــێــز‌‌و دودزی‌‌و‌سێر تـــاران لــە ئیرساڵیات ســەرۆكــی‌الی بــۆ بــردنــی ئەنجرتی Allen ئالن‌وەزیری‌دەرەوەی‌ئێرانی،بە‌جۆرێك‌دانوستاند بۆ پێكهێنراوه لیژنەیەك‌لەگەڵ‌مسیۆنێرەكان‌لە‌پێناو‌نرخاندنی‌ئێرانی الیــەنــی مــاڵــەكــانــیــان. مــوڵــك‌‌و‌مسیۆنێرەكان كــە كــــردووه، داوای‌هەندێک‌لە‌موڵك‌‌و‌ماڵەكانیان‌ببەخشن‌پرینسیپی ئەنجرت ــەاڵم ب ئــێــران. بــە
تــەواوەتــی بە بەخشینی پێ دیـــاری‌‌و‌رەتــكــردۆتــەوە.روونــیــان‌كــردۆتــەوە،پێشكەشی ئەمریكییەكان نوێنەرە كە‌ئامانجی ــە ب كـــــردووە ئــەمــریــكــایــان‌ــــەوەی،كە ــــاری،ئ فــرۆشــتــن‌نـــەك‌دیتەرخان دەیــدات قەرەبووی بە ئێران‌دەكرێت‌بۆ‌كاری‌مسیۆنێری‌هاوشێوە‌ــردا.هــەر‌وەك‌چۆن ــوارەكــانــی‌ت ب لــە‌ئەو خــودی مسیۆنێرەكان بریكاری
واتایەیان‌پشتڕاستكردۆتەوە.تــەواوی ــاوەڕی ب بە‌كورتی،وێــڕای‌دەزگـــــای‌دیــپــلــۆمــاســی‌ئــەمــریــكــی‌لە‌ئێران‌بەوەی،كە‌پرسی‌خۆماڵیكردنی‌دامـــــــەزراوە‌فــێــركــاریــیــەكــان‌دەســت‌ـــوەی‌كـــاری ـــێ ـــە‌چـــوارچ ـــــــە‌ل وەردانــی‌بە ــران ــێ ــی‌ئ ــردن ــرك ــێ ـــــــی‌ف وەزارەتلەگەڵ‌خاوەنی هاوكاری‌‌و‌هەماهەنگی‌ئەو‌دامەزراوە‌ئەمریكییانەی‌دوور‌لە‌هەر ئەمریكی. دەرەوەی وەزارەتـــی‌عورف‌‌و پێچەوانەی بە ئەوەی چەندە‌تەقالیدی‌دیپلۆماسی‌لە‌قەڵەمداوه،بەاڵم‌ئایینیی پیاوانی ئاسانكاریی ترسی لە‌ئەمریكی‌لە‌بەردەم‌مەرام‌‌و‌تەماعەكانی‌ــكــردوون‌دانــوســانــەكــە ــێ ــل ئــێــرانــدا‌وایــەوە‌وەكــــو)یــــادداشــــت(بە ــووســن ــن بلە یاساییەكان راوێــژكــارە بۆچوونی‌شێوازی مەنقواڵتەكان‌‌و نرخی بارەی‌رادەســـتـــكـــردنـــەوە‌بــە‌ئــێــرانــیــیــەكــان،لە بـــووە جەختكردن وەكـــو ئــەمــەش‌سەر‌چاودێری‌دەزگای‌دیپلۆماسی‌بە
65
سەریانەوە.دەزگای‌دیپلۆماسیی‌ئەمریكی‌لە‌تاران‌پیالنگێڕی بە‌دەمامكی‌رۆلی دەركیان‌رووسی‌كردووه،كە‌پاڵی‌بە‌حكومەتی‌خۆماڵیكردنی ــۆ ب ـــاوە ن ئــێــرانــیــیــەوە‌ئەمریكیەكان، فێركارییە دامــــەزراوە‌بە بـــەردەوامـــیـــان ــی ــردن ــارك ك دوای‌درێژای‌یەك‌سەدەی‌تەواو،لە‌ترسی‌پێناو ــە ل ســۆڤــیــەت یەكێتی فــشــاری‌ــكــردن‌‌و دروســت مــافــی دەستخستنی‌فێركاری ــــەزراوەی دام دامــەزرانــدنــی‌ویالیەتە بــۆ نموونە بــۆتــه ئــێــران لــە‌بەریتانیا‌‌و ئەمریكا‌‌و یەكگرتوەكانی‌ــە‌مافی ــە‌گــوێــنــەدانــیــان‌ب فــەرەنــســا‌لئێرانییەكان‌لە‌چاودێریكردنی‌تەواو‌بە
سەر‌فێركردنی‌رۆڵەكانیانەوە.بەم‌جۆرە‌‌‌و‌دوای‌ئەوەی‌ئێران‌كاتێكی
نرخاندنی گفتوگۆو بۆ دیاریكردووه‌قەرەبووەكانی مەنقوالت‌‌و فرۆشتنی١٩ی ــە ل ئەمریكییەكان ــە ب تــایــبــەت‌بە‌گرفتی یۆلیۆی‌ساڵی١٩٤٠كۆتای‌ئەمریكییەكان فێرگە خۆماڵیكردنی‌ــك،كــە ــێ ــن ــخــســت ــك ـــــووه،بــــە‌رێ هـــــاتبەرژەوەندییەكانی‌هاواڵتیانی‌ئەمریكی‌بەرجەستە‌كردووه،لە‌ژێر‌چاودێریی‌دەزگای‌دیپلۆماسی‌لە‌تاراندا.رێكەوتن‌هەزار ملیۆنێك‌‌و‌سەد پێدانی لە‌سەر‌دۆالر‌بــە‌ســێ‌جــار‌لــە‌ســاڵــێــكــدا،بە‌كۆتای لە بەش دوا جار دوا جۆرێك
یۆلیۆی١٩٤١دا‌دراوه.
ـــــی‌ســـه‌رچـــاوه‌کـــان *لـــه‌بـــه‌ر‌زۆریدابنێین ســه‌رچــاوه‌کــان نــه‌مــانــتــوانــی‌سه‌رچاوه‌کان‌الی‌که‌وانه‌‌پارێزراون
66
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
چین‌له‌‌سه‌ده‌ی‌بیست‌و‌یه‌كدا‌جه‌مسه‌رێكی‌سه‌ره‌كیی‌نوێی‌ئابووری
Chinainthetwentyfirstcentury
موعته‌سه‌م‌نه‌جمه‌دینMutasamNajmaddin
به‌شی‌یه‌که‌م
67
چــیــن‌ئــه‌مــرۆ‌بــه‌‌یــه‌كــێــک‌لــه‌‌‌واڵتــه‌‌ســه‌ركــه‌وتــووه‌كــان‌هــه‌ژمــار‌ده‌كــرێــت.سه‌ركه‌وتنی گــه‌شــه‌كــردن‌و خــێــرایــی‌ــراودا ــك ــاری ــه‌كــی‌كــورتــی‌دی ــه‌‌مــاوه‌ی لسه‌رجه‌م‌بیرمه‌ندان‌و‌سیاسه‌تمه‌دارانی‌كــردووه. سه‌رسامی تووشی دنیای‌ــه ــه‌‌نــێــو‌‌واڵت ــر‌ل ــات ــه‌ش‌زی ــه‌م ــگــره‌‌ل بده‌په‌رێته‌وه چین سه‌ركه‌وتووه‌كانیش‌جه‌مسه‌رێكی ــه ب ـــوون ب ئــاســتــی ــۆ بچیرۆكی‌سه‌ركه‌وتن‌و دنیا. سه‌ره‌كیی‌نوێی سیستمی لــه چین پــه‌ڕیــنــه‌وه‌ی‌بیره وابه‌سته‌ی كرۆكدا له جیهانیدا‌له كه )دینگ(ه، سه‌رۆك تیۆرییه‌كانی‌هاتۆته‌‌سه‌ر‌كورسی ساڵی١٩٧٨ه‌وه
ده‌سه‌اڵتی‌ئه‌م‌‌واڵته.سه‌رسامی تووشی جیهانی ئــه‌وه‌ی‌كـــــــردووه،لـــه‌‌گــــه‌وهــــه‌ردا‌ئـــه‌وه‌یـــه،ــه‌‌یــه‌ك‌بـــواردا كــه‌‌ئــه‌م‌گــه‌لــه‌‌ته‌نیا‌لتۆمار گه‌شه‌كردنێكی‌مه‌زنی‌بۆ‌خۆی‌بواره‌كانی سه‌رتاپا له بگره نه‌كردوه.سیاسی،کلتووری، ئــابــووری، ــان، ژیچه‌كسازی.. سه‌ربازی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی،زۆرو گۆرانكاریی پێشكه‌وتن‌و هتد،بۆ نموونه‌ییدا ما‌وه‌یه‌كی له مه‌زنی
خۆی‌ده‌سته‌به‌ر‌كردووه.له‌‌بواری‌ئابووریدا،لهساڵی٢٠٠٦دا‌ئابووری واڵتی چواره‌مین بووه چین‌له‌‌سه‌ر‌ئاستی‌جیهان.لهساڵی٢٠١١دا‌‌ئه‌م‌واڵته‌‌په‌رییه‌وه‌‌بۆ‌پله‌ی‌دووه‌م‌له‌‌له‌‌ساڵی٢٠٠٢دا ئاستی‌جیهان. سه‌ر
ناوچه‌ی داهاتی له چینی تاكی به‌شی‌گشتی‌بڕی١١٣٥دۆالری‌تۆمار‌كرد.ئه‌م‌بڕه‌‌له‌‌ساڵی٢٠١١دا‌بوو‌به٥٤٣٢
دۆالری‌ئه‌مه‌ریكی.داهێنانه‌كانی گه‌وره‌ترین له یه‌كێک‌ـــه،کـــه‌تـــا‌ئــه‌مــرۆ ـــه‌وه‌ی ــــه‌‌ئ ـــه‌م‌واڵت ئنه‌یتوانیوه جیهانی ئابووریی قه‌یرانی‌که كاتێكدا، له سنووره‌كانی‌‌ببرێت،مه‌زن‌و واڵته سه‌رتاپا ته‌نگه‌ژه‌یه ئه‌م‌چین گــرتــۆتــه‌وه. پێشكه‌وتووه‌كانی‌ده‌ربازی قه‌یرانه له‌م سانایی به زۆر‌ئابووری‌و چاودێرانی زۆربه‌ی بووه.سیاسیی‌جیهانی‌ئه‌م‌سه‌ركه‌وتنه‌ی‌چین‌جیهاندا ئابووریی ته‌نگه‌ژه‌ی سه‌ر به
ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌‌بۆ‌چه‌ند‌فاكته‌رێك:دراویی مه‌زنی یه‌ده‌كێكی بوونی ١ــ‌بیانی،كه‌‌به‌‌بڕی‌دوو‌تریلیۆن‌دۆالر
مه‌زه‌نده‌‌ده‌كرێت.٢ــ‌كۆنترۆڵكرنێكی‌ته‌واوی‌دامه‌زراوه‌‌دارایــیــه‌كــانــی‌بــه‌‌شــێــوه‌یــه‌ك،كــه‌‌هیچ‌سه‌رمایه‌یه‌كی‌چینی‌نه‌یتوانی‌له‌م‌‌واڵته‌‌هه‌ڵبێت‌و‌بچێته‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌سنووره‌كانی.٣ــ‌تواناو‌هێزی‌حكومه‌ت‌له‌‌گۆڕینی)گۆڕینی ئابووری پرۆسه‌ی رێــره‌وی‌بۆ هه‌نارده‌كردنه‌وه له به‌ستن پشت‌ماوه‌یه‌كی له نــاوخــۆی( ــواری ب بــارو
زۆر‌پێوانه‌ییدا.ــیــداره‌یــه‌كــی ـــراده‌‌و‌ئ ـــی ــــ‌بــوونــی‌ئ ٤ـپڕۆسه‌ی به‌رجه‌سته‌كردنی بۆ به‌هێز
چاكسازی‌و‌نوێبوونه‌وه.
68
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بازدانه پێشكه‌وتن‌و ئه‌م راستیدا له‌‌قۆناغێكدا به‌‌چه‌ند مه‌زنه‌ی‌‌ئه‌م‌واڵته‌‌ریشاڵی ره‌گ‌و وه‌ك به‌اڵم تێپه‌ریوه،كێشه‌یه‌كیدا گــرفــت‌و هــه‌مــوو لــه‌گــه‌ڵ‌سه‌ره‌تای بۆ بگه‌ڕێنرێته‌وه ده‌شێت‌ــن‌و ـــــی‌كــــۆمــــاری‌چــی ـــــدن دامـــــه‌زرانــزم‌و ــاوی بــه‌رجــه‌ســتــه‌كــردنــی‌بــیــری‌مدواتریش‌داهێنانێكی‌مه‌زن‌له‌‌رابردوو‌و
خواسته‌كانی‌سه‌رده‌م.چین‌له‌‌نێوان‌سااڵنی١٩٤٩تا١٩٧٨سه‌رده‌می قۆناغی یه‌كه‌م سه‌ره‌تایی‌ئه‌یلولی ٣٠ی له چین گه‌لی كۆماریی‌ساڵه‌دا له‌م ده‌ستیپێكردووه. ١٩٤٩وه‌‌كــۆمــاری‌چین‌‌وه‌ك دامــه‌زرانــدنــی به‌‌ده‌وڵه‌تێكی‌سۆسیالستی‌و‌دانانی‌بناغه‌ی‌كێشراو بۆ نه‌خشه ئابووری مۆدێلی‌ــداره‌‌و‌بــه‌رێــوه‌بــردنــی‌ئــابــووری ــی بــۆ‌ئبۆ سۆڤیه‌ته‌وه یه‌كێتی له مــه‌ركــه‌زی‌ئــه‌م‌مۆدێله لــه‌‌ســـه‌ره‌تـــاوه مــایــه‌وه،له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌نوسخه‌یه‌كی‌كۆپیكراوی‌بیر‌ماركسی‌لینینی‌بوو،به‌اڵم‌مۆرك‌و‌چین‌یشی كلتووری واقــع‌و ریشاڵێكی‌‌له‌‌خۆ‌گرت.ئه‌و‌كات‌ماو‌تا‌ئاستێكی‌تایبه‌ت، كه‌رتی به رێگه‌یدا سنووردار‌به‌اڵم‌دواتر‌به‌‌هۆی‌زیاده‌رۆیكردن‌له‌‌به‌‌كه‌رتی‌گشتی‌و‌زیاتر خۆبه‌ستنه‌وه‌‌جــه‌خــتــكــردن‌لــه‌‌ســه‌ر‌مــه‌ركــه‌زیــه‌ت‌و‌ـــژراوو دارێ ئابووریی په‌یڕه‌وكردنی‌پێشتگوێخستنی‌رۆڵی‌بازارو‌ئابووریی‌ــووشــی ئــــه‌م‌واڵتــــه‌‌بـــه‌‌تـــــــه‌واوه‌ی‌ت
شێوه‌یه‌ك به بــوو، داڕمــان ئیفلیجی‌و‌هه‌ژاری‌و‌كه‌مده‌رامه‌تی‌ته‌نیا‌له‌‌چینی‌به‌ڵکو نه‌وه‌ستا، كۆمه‌ڵگا خـــواره‌وه‌ی‌هه‌ڵكشا‌بۆ‌چینی‌نێوه‌ندو‌سه‌ره‌وه‌ش.له‌م‌قۆناغه‌دا‌چین‌یه‌كێک‌له‌‌‌واڵته‌‌هه‌ره‌‌هه‌ژاره‌كانی‌دنیا‌بوو،لهساڵی١٩٥٢دا‌به‌رهه‌می‌ناوخۆیی‌چین‌كه‌متر‌بوو‌له٦٧،٩ملیار‌دۆالر.ئه‌م‌دۆخه‌ی‌چین‌بۆ‌ماوه‌ی‌سێ‌سه‌ده‌‌به‌رده‌وام‌بوو.تا‌له‌ساڵی١٩٧٨دا‌چینیه‌كان‌له‌‌بارێكی‌زۆر
دژواردا‌ده‌ژیان.چین‌به‌‌سه‌رۆكایه‌تیی‌ماوتسی‌تۆنگ‌و‌چینی, كۆمۆنیستی پارتی رابه‌رایه‌تیی‌بنه‌مای نــوێ‌‌و سه‌رده‌مێكی نایه پێی‌له‌‌راستیدا ــد. دامــه‌زران خــۆی پته‌وی‌به‌بنه‌مای كه پارتی‌كۆمۆنیستی‌چین،داده‌نـــرێـــت، ـــه ئـــه‌و‌‌واڵت پێشكه‌وتنی‌سه‌ره‌تا‌له‌‌نێوه‌ندی‌توێژی‌رۆشنبیری‌شه‌ڕی دووهم كۆتایی له شۆرشگێڕ‌توانی زوو هــه‌ر له‌دایكبووو جیهانی‌به‌هێزی ـــه‌ره ه ــه‌‌شــه‌پــۆلــی ب تــێــكــه‌ڵ‌كۆمۆنیزم‌ببێت،كه‌‌ئه‌و‌سه‌رده‌مه‌‌زۆر‌له بــوو. فر‌وانبووندا گه‌شه‌كردن‌و له‌‌‌هه‌مان‌كاتدا‌له‌‌سه‌ر‌ئاستی‌ناوخۆییش،چینی نێو به توانی خێرایی به زۆر‌باوببێته‌وه. پیشه‌سازیدا كرێكاری‌به‌اڵم‌هه‌ر‌زوو‌قورسایی‌چاالكییه‌كانیان‌گوێزایه‌وه‌‌بۆ‌الدێ‌‌و‌له‌‌نێو‌جوتیاراندا‌نییه ــه‌رج م راستیدا لــه بــاوه‌یــانــكــرد.له بووبێت‌و پالن پڕۆگرام‌و به ئه‌مه
69
به‌ڵكو جێبه‌جێكرابێت, حزبه‌وه الیــه‌ن‌پێویستیی‌‌واقیعی‌ئه‌و‌سه‌رده‌مه‌ی‌چین‌ئه‌م‌گۆڕانه‌ی‌ده‌خواست‌و‌ده‌بوو‌خۆی‌ئابووریی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و له‌گه‌ڵ‌‌واقیعی‌تسی مــاو بگونجێنن. ــانــدا واڵتــه‌كــه‌یتۆنگ‌و‌هاوبیرانیشی‌به‌‌هیچ‌شێوه‌یه‌ك‌رووبه‌رووی‌ئه‌و‌‌واقعه‌‌نه‌بوونه‌وه،كه‌ئه‌وه‌ی‌سۆڤێتییه‌كان‌كردیان.به‌ڵکو‌به‌‌پێچه‌وانه‌وه،ئه‌مان‌بۆ‌به‌رده‌وامبوون‌و‌گه‌شه‌كردن‌سوودیان‌له‌و‌‌واقعه‌‌بینی‌و‌بیری گــه‌ڵ له گونجاندنی بۆ كاریان
نوێیاندا‌كرد.ـــه‌و‌كـــاتـــه‌وه‌‌رژێـــمـــی‌و‌ده‌ســه‌اڵتــی لــرد،که ــه‌ك ن ــاچــار ن چین‌جــوتــیــارانــی‌به به‌رهه‌مه‌كانیان ته‌سلیمكردنی به‌ئه‌وه‌ی به‌‌حكومه‌ت،وه‌ك نرخی‌كه‌م‌سۆڤێتییه‌كان‌ده‌یانكرد،به‌ڵكو‌رێگایاندا‌به‌‌ویستی‌خۆیان‌هه‌ڵسوكه‌وتی‌له‌گه‌ڵ‌رێــره‌وی به‌‌مێژوو رێگایاندا بكه‌ن‌و
خۆی‌‌وه‌رگرێت.یه‌كێک‌‌له‌‌سیاسه‌ته‌‌هه‌ره‌‌گرنگه‌كانی‌گرتنه‌به‌ری چــیــن، ســـه‌رده‌مـــه‌ی ــه‌و ئواتــا، بــه ــوو. ب خۆبژێویی سیاسه‌تی‌پێویستیه‌كانی هه‌موو ناوچه‌یه‌ك هه‌ر‌خۆی‌به‌‌جیا‌بۆ‌خۆی‌به‌رهه‌م‌بهێنێت.ئه‌مه‌ش‌گومانی‌تیادا‌نییه،كه‌‌چاكترین‌ئاكامی‌هه‌بوو‌چینیه‌كان‌و‌به‌م‌سیاسه‌ته‌‌گرفت‌و چه‌ندین لــه خــۆیــان تــوانــیــان‌كێشه‌ی‌هه‌ژاری‌و‌بێكاری‌رزگار‌كه‌ن.بووه دواتر سیاسه‌ته ئه‌م راستیدا له
هۆی‌ئه‌وه‌ی‌چینه‌كان‌رێگایه‌كی‌جیاواز‌بگرنه‌به‌رو‌تووشی‌هه‌مان‌قه‌یرانه‌كانی
یه‌كێـتی‌سۆڤێت‌نه‌بن.له‌‌راستیدا‌ماو‌سیاسه‌تی‌خۆبژێویی‌له‌‌ئه‌زموونی،یان‌به‌هره‌ی‌سه‌ربازی،ژاپۆنییه‌كاندا لــه‌گــه‌ڵ شــه‌ڕ كــاتــی لــهله به‌رگریی ستراتیژی له وه‌رگـــرت.واڵته‌كه‌ی،ئه‌و‌كات‌بیری‌له‌وه‌‌كرده‌وه،بیانه‌وێت‌‌‌واڵتی ژاپۆنیه‌كان ئه‌گه‌ر كه‌‌چین‌داگیر‌بكه‌ن،ئه‌وه‌‌به‌‌الی‌كه‌مه‌وه‌‌رێژه‌ی ئه‌وه‌نده‌ی دوو به پێویستیان‌ژاپۆنیه‌كان بۆیه هه‌یه. ژاپۆن سوپای‌سیاسه‌تی واڵتــه، داگیركردنی‌‌ئه‌م بۆ‌ــه‌‌بــــه‌ر.له بــه‌شــكــردنــی‌چــیــنــیــان‌گــرتهه‌مان بــه چینیه‌كان بــه‌را‌مــبــه‌ریــشــدا‌میكانیزم‌به‌رگریانكرد؛هه‌ر‌ناوچه‌یه‌ك‌خۆی پێویستیه‌كانی ده‌بــوو خۆی بۆ‌دابین به‌رگریكردن به‌رهه‌مهێنان‌و له‌‌ناوچه‌كان هه‌موو دواتر به‌اڵم بكات.تــه‌واوكــردنــی ستراتیژی بــه پــێــكــه‌وه‌‌به‌رگریكردن‌و پالنی نه‌خشه‌‌و یه‌كتر‌هه‌ر واتـــا ـــــژن، داده‌رێ به‌رهه‌مهێنان‌یه‌كه‌یه‌كی جیاو‌‌وه‌ك به ناوچه‌یه‌ك‌تایبه‌ت‌مامه‌ڵه‌یان‌له‌‌گه‌ڵدا‌ده‌كرا.هه‌ر‌له‌و‌كاته‌وه‌‌چینییه‌كان‌ئه‌و‌ئه‌زموونه‌ی‌سه‌رۆك‌ماویان‌گواسته‌وه‌‌بۆ‌سه‌رجه‌م‌بواره‌‌جیاجیاكانی‌ئابووری‌و‌پانتاییه‌كی‌ــووری‌و ــاب ــه‌‌پــالنــه‌‌ئ زۆر‌فـــره‌وانـــی‌لكرد. داگیر حكومه‌ت سیاسییه‌كانی‌گومانی‌تیادا‌نییه‌‌ئه‌م‌سیاسه‌ته‌ی‌چین
70
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بووه‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌توانای‌پیشه‌سازی‌و‌ته‌كنۆلۆژیا‌و‌به‌رهه‌مهێنان‌و‌پێشكه‌وتن‌و‌به‌رفره‌وانبوونێكی‌مه‌زن‌به‌‌خۆوه‌‌ببینن‌به‌‌هه‌ردوو‌ئاستی‌ئاسۆی‌و‌‌ستوونیدا.نــێــوان‌ساڵی١٩٥٢ لــه نــمــوونــه، بــۆ‌به‌رهه‌مهێنانی نــێــوه‌نــدی ١٩٧٨دا ـــ‌سااڵنه‌ی‌دانه‌وێڵه‌‌له١٦٠ملیۆن‌ته‌نه‌وه‌‌هــه‌روه‌هــا تـــه‌ن، ملیۆن ٢٨٠ بــه ــوو بماوه‌ی له كاره‌با وزه‌ی وه‌به‌رهێنانی‌‌كیلۆ‌واته‌وه ٧ له سه‌ده‌یه‌كدا چاره‌كه‌‌ــا هــه‌روه‌ه وات. كیلۆ ٢٥٦ ــه ب بـــوو‌ملیۆن ٦٦ لــه خــه‌ڵــوز وه‌بــه‌رهــێــنــانــی‌بڕی ته‌ن. ملیۆن به٦١٨ بوو ته‌نه‌وه‌‌ملیۆن یه‌ک له پــۆاڵش به‌رهه‌مهێنانی
ته‌نه‌وه‌‌بوو‌به٣٢ملیۆن‌ته‌ن.چین‌له‌‌نێوان‌سااڵنی١٩٧٨تا٢٠١٢كۆمه‌نیستی حزبی ١١ی كۆنفرانسی‌به‌‌سه‌ره‌تای‌قۆناغێكی له١٩٧٨ چین‌نوێی‌مێژووی‌چین‌داده‌نرێت،له‌‌هه‌مان‌وه‌رچه‌رخان خاڵی گرنگترین به كاتدا‌له داده‌نــرێــت. چین نوێی مێژووی له‌‌كۆنفرانسه‌‌دا ئــه‌م بــڕیــاره‌كــانــی ســه‌ر‌ــه‌‌شــێــوه‌ی ــی‌ب ــه‌ڕه‌ت ــن ــی‌ب ــاری ــك ــۆڕان گله وردی به زۆر ئه‌قانی ته‌دریجی‌و‌بوو, به‌رجه‌سته چینییه‌كاندا رێــڕه‌وی‌چاكسازی كه‌‌ئه‌ندازیاری كــات، ئــه‌و‌دینگ‌شیاو‌بینگ‌پڕۆژه‌ی‌چاكسازی‌و‌كرانه‌وه‌ی‌له‌‌كۆنگره‌دا‌باسكردو‌سیما‌له‌گه‌ڵ روو. خسته سه‌ره‌كییه‌كانی‌چه‌ندین الیـــان لــه به‌رهه‌ڵستكردنی
ــی‌حـــزب،كه ئـــه‌نـــدام‌و‌ســه‌ركــرده‌كــانله كشانه‌وه‌یان الدان‌و به كــات ئــه‌و‌ـــه‌اڵم‌ئــه‌م ـــرد،ب ـــاوده‌ب ســۆســیــالــیــزم‌نتوانی‌قه‌ناعه‌ت‌به‌‌به‌شی‌هه‌ره‌‌زۆری‌ئه‌ندامانی‌كۆنفراس‌بكات‌و‌ئه‌و‌پرۆسه‌یه‌‌چینییه‌كان مێژووه‌وه له‌م بسه‌پێنێت.تێڕوانینه‌كانی‌دینگ‌یان‌پراكتیزه‌‌كردو‌چاكسازیی رووه‌‌و مه‌زنیان هه‌نگاوی‌له‌و هــه‌ر نــا. كۆمه‌اڵیه‌تی ــابــووری‌و ئسه‌رده‌مه‌وه‌‌سیاسه‌تی‌خۆ‌گونجاندنیان‌په‌یڕه‌و گۆڕانكارییه‌كان هه‌موو له‌گه‌ڵ‌نهێنییه‌كانی ــه ل یــه‌کــێــک ئــه‌مــه ـــرد, كپیالنه بـــه‌ره‌نـــگـــاربـــوونـــه‌وه‌ی هــێــزی‌سۆسیالیزم‌و دژه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی‌كێشه ــــرانو ــــه‌ی ق كــۆنــتــرۆڵــكــردنــی‌ئه‌م راستیدا له بوو. ناوخۆییه‌كانیشی‌هه‌نگاوه‌ی‌چین‌به‌‌هاوئاهه‌نگی‌له‌‌نێوان‌نراو چیندا گه‌لی سیاسیو ده‌سه‌اڵتی‌له‌‌نێوانیاندا‌حزب‌توانی‌رۆڵی‌پێشه‌نگ‌له‌‌بواری بهتهنیا ههر نه‌ك ببینێت.كه‌ڵه‌كردنی ئــابــووری‌و پێشخستنی‌ــژووی‌له ــێ ســه‌رمــایــه,بــگــره‌‌رۆڵـــی‌مهۆشیاری‌و ئاستی ــه‌وه‌ی ــه‌رزكــردن بــوان‌و ــشــت ــی ــی‌دان ــوی ــژێ ــی‌ب ــكــردن چــاكپێشخستنی‌بواری‌زانستی‌و‌په‌ره‌پێدانی‌توانی بینی‌و فكریشدا كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‌ــه‌‌ناخی ل نــیــشــتــمــانــپــه‌روه‌ری گــیــانــی
تاكه‌كاندا‌بچێنێت.چینییه‌كان ــه‌‌رووه‌یـــه‌كـــی‌تـــره‌وه، لــان‌چـــاودێـــریـــی‌گــۆڕانــكــاریــیــه ــی ــوان ت
71
نــێــوده‌وڵــه‌تــیــیــه‌كــان‌بــكــه‌ن‌و‌ســـوود‌له‌‌ئه‌زموون‌و‌توانا‌ته‌كنۆلۆژیاو‌زانستیان‌ئه‌زموونانه ئــه‌و توانییان وه‌ربــگــرن؛ــه‌ری ــون ــی‌بـــكـــه‌ن‌و‌ســــوود‌لـــه‌‌ه ــۆپ كئــه‌وروپــای ته‌كنۆلۆژیای كــارگــێــڕی‌و‌لــه‌گــه‌ڵ‌‌واقیعی ــــاوا‌‌وه‌ربــگــرن‌و رۆژئواتایه‌كی‌تر، به بیانگونجێنن. خۆیاندا‌قه‌ناعه‌تیان‌به‌وه‌‌كرد،كه‌‌سه‌رمایه‌داری‌و‌خه‌سڵه‌تی ــدیــن چــه‌ن ئــــازاد ـــــازاری بلێ سوودیان دهكرێت هه‌یه‌و چاكه‌ی‌‌وه‌ربگێرێت.به‌‌پێه‌وانه‌ی‌سۆڤێتییه‌كان،كه‌‌هه‌موو‌كرده‌وه‌‌و‌هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی‌خراپه‌وه چــاك‌و به سه‌رمایه‌دارییان‌توانییان چینیییه‌كان ــرده‌وه، ده‌ك ره‌ت‌رق‌و‌دژایه‌تییان‌له‌‌بیری‌سه‌رمایه‌داری‌‌وه‌ال‌نێن‌و‌به‌‌بیر‌و‌بۆچونێكی‌كراوه‌وه‌‌رووداوه‌كـــان دیـــارده‌‌و له‌گه‌ڵ مامه‌ڵه‌‌ــكــی‌چنیی ــێ مــرۆڤ ــان ــی ــی ــوان ت بـــكـــه‌ن؛لۆژیك‌و بناغه‌ی لهسهر تێگه‌یشتوو‌له توانییان‌سوود بنێن. بنیات عه‌قڵ‌و‌پێشكه‌وتووی ته‌كنۆلۆژیای بواره‌كانی‌سه‌ركه‌وتن فاكته‌ره‌كانی پیشه‌سازی‌و‌سه‌رمایه‌داره واڵته ئه‌زموونی ببینن‌و‌بــارودۆخــی لــه‌گــه‌ڵ پێشكه‌وتووه‌كان‌بــگــونــجــێــنــن‌و‌الی‌خــۆیــان خــۆیــانــدا‌ــه‌م ـــه‌‌ســــه‌ر‌ئ ـــه‌ن.ل ـــك پـــراكـــتـــیـــزه‌ی‌بچین حكومه‌تی ده‌ســــه‌اڵت‌و بناغه‌یه‌‌ــردن‌و ــازادك ئ بــه ــادان ــگ رێ سیاسه‌تی‌ســـووك‌و پــیــشــه‌ســازی پێشخستنی‌بواره‌كانی‌تری بچووكه‌كان‌و كارگه
پشتگوێ خزمه‌تگوزارییان كشتوكاڵ‌و‌سۆڤێتییه‌كان ئـــه‌وه‌ی وه‌ك نه‌خست‌‌بنه‌ماو‌بڕبڕه‌ی كردیان،چونكه‌‌ئه‌مانه‌‌بژێویی سه‌ره‌كیی چاوگی ئابووری‌و‌گه‌لی‌چین‌بوون.له‌‌بواری‌بازرگانیشدا‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌به‌شداریكردنی‌چین‌تێیدا‌زۆر‌الواز‌بوو،له‌‌هه‌فتاكاندا‌له‌‌بیست‌و‌بــه‌اڵم ــرد، ــه‌ده‌ك ن تێپه‌ڕی ملیار ــه‌ک یتوانییان‌ته‌كانێكی‌باشیش‌له‌م‌بواره‌دا
بده‌ن.ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ قۆناغه ئه‌م گشتی به‌‌له قه‌یرانی گــرفــت‌و كێشه‌‌و چه‌ندین‌ئاكامی‌زیادبوونی‌رێژه‌ی‌دانیشتوان‌و‌ئاستی دابه‌زینی ژینگه‌و پیسبوونی‌چینییه‌كان بــۆ هتد خــزمــه‌تــگــوزاری..زۆر قۆناغێكی ــردووهك ــك دروســتناسك‌و‌گران‌له‌‌سه‌ریان‌كه‌وت،به‌اڵم‌له‌‌هه‌مان‌كاتدا‌به‌‌سه‌ره‌تای‌گرنگترین‌و‌پێشكه‌وتن قۆناغی سه‌ركه‌وتووترین‌چینییه‌كان سه‌رده‌مه‌دا له‌م داده‌نرێت.توانییان‌له‌‌سه‌ر‌پێی‌خۆیان‌راوه‌ستن‌و‌ــی‌لـــه‌‌ســه‌رجــه‌م ــه‌ڕه‌ت ــن ــســازی‌ب ــاك چكۆمه‌اڵیه‌تییدا ئــابــووری‌و بــواره‌كــانــی‌ئه‌نجام‌بده‌ن.ئه‌م‌پرۆسه‌یه‌‌‌له‌‌بناغه‌دا‌ســه‌ره‌تــا‌لــه‌‌گــونــده‌وه‌‌ده‌ســتــی‌پێكرد،به‌شی پێدانی هـــه‌ره‌وه‌زی‌و رێگای له‌‌جوتیاران‌له‌داهات‌و‌به‌‌رهه‌می‌زه‌وی،ــه‌ت‌تــه‌كــانــێــكــی‌گــــــه‌وره‌ی‌به ــوم حــكپێشخستنی‌ئابووریی‌‌واڵت‌‌دا.بێبه‌ش‌به‌رهه‌مه‌كانیان, له جوتیاران نه‌كردنی
72
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بــووه‌‌هــۆی‌بــه‌رزركــردنــه‌وه‌ی‌ئاستی‌به‌رهه‌مهێنانی‌الدێ‌‌به‌‌بڕی٢/٣.
به‌‌گشتی،ئاكامه‌‌سه‌ره‌كییه‌كانی‌ئه‌م‌قۆناغه‌‌ئه‌وه‌‌بوو،که‌چینییه‌كان‌توانییان‌له‌‌ماوه‌ی‌كه‌متر‌له٢٠ساڵ‌پڕۆسه‌ی‌جێبه‌جێبكه‌ن‌و خۆبژێوی ئــابــووریــی‌له‌‌ده‌ستخستنی ببه‌ستن خۆ به پشت‌خۆراك‌و‌داشكاندنی‌رێژه‌ی‌هاورده‌ی‌چین بــه‌مــه‌ش ده‌ره‌وه. لــه شــمــه‌ك‌بۆ ئاماده‌كات به‌‌ته‌واوی توانی‌خۆی‌چوونه‌‌گه‌وره‌ترین‌ته‌كه‌تولی‌ئابووریی‌به‌هێزترین ــــــه‌ڕووی رووب جــیــهــان‌و‌شه‌پۆلی‌پوكانه‌وه‌ی‌ئابووری‌ببێته‌وه‌‌و‌نوێی سیستمی له‌‌پێكهاته به‌شداری‌فره‌وان زۆر هه‌نگاوی بكاتو جیهان‌ئــــابــــووری‌و ــنــی پــێــشــكــه‌وت رووه‌‌و‌بنێت. سه‌رمایه‌گوزاری گه‌شه‌كردنی‌ئه‌م سه‌ره‌تاییه‌كانی قۆناغه له هــه‌ر‌بۆ پێویستی هه‌نگاوی سیاسه‌ته‌یدا‌چوونه رێگاخۆشكردنی ئاسانكردن‌و‌نێو‌ئه‌م‌سیستمه‌وه‌‌نا.له‌م‌هه‌نگاوانه‌‌وه‌ده‌ستیان‌كرد‌به‌‌كه‌مكردنه‌وه‌ی‌كه‌رتی‌گشتی‌له‌‌بواری‌كشتوكاڵیدا‌له‌‌رێژه‌ی‌رێژکه‌ی بۆ ١٩٧٨ه‌وه ساڵی ٢٨%ی‌مه‌زه‌نده وا ١٩٩٥شــدا لهساڵی .%٢١کراوه،که‌له٢٠%دابه‌زیبێت‌‌بۆ١٠%. وه‌ك‌كه‌رتی‌به‌شی‌خزمه‌تگوزاریش،له٢٤%وه‌‌سه‌ربكه‌وێت‌بۆ٣١%.دواتریش‌ــه‌اڵم‌به‌شی ــووه‌بــه٤٠%.ب رێــژه‌کــه‌بپیشه‌سازی‌به‌‌نه‌گۆڕی‌له‌‌نێوان٤٨%
كاتدا لهههمان مــاوه‌تــه‌وه. دا و٥٠%به‌شی‌پیشه‌سازیی‌سه‌نگین،له%75وه
دابه‌زیوه‌بۆ٤5%. ــه‌م‌هــه‌نــگــاوانــه‌ی‌چین لــه‌‌راســتــیــدا‌ئچه‌ندین رووكـــه‌ش به ــه‌وه‌ی ئ له‌گه‌ڵ‌پرسیار‌و‌تێڕامان‌دروستده‌كه‌ن،به‌اڵم‌سه‌ركه‌وتنی ئــامــاژهی گــه‌وهــه‌ردا لــه‌‌بارێكی‌تردا به هاوكات چینییه‌كانه‌‌و‌كــه‌‌ئه‌مه سه‌لماندیان، ــه‌زمــوون ئ بــه‌‌چاكترین‌و‌سه‌ركه‌وتووترین‌سیاسه‌تی‌رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی‌بازاڕی‌ده‌ره‌كی‌و‌سه‌رمایه‌داری‌و فراوانخوازی شااڵوی
بازرگانی‌نێوده‌وڵه‌تیه.ــه‌كــی‌تــره‌وه،هــه‌ر‌له‌‌بــواری له‌‌روویله‌‌ساڵی١٩٧٥دا‌حكومه‌ت كشتوكاڵی‌پالنی‌به‌رهه‌مهێنانی‌سیستمی‌فرۆشتن‌‌المركزي( )التخطیط سه‌نته‌ر پالنی به‌سه‌ربه‌ست پالنی سیستمی به گۆڕی)تخطیط‌إختیاری(،به‌‌مه‌ش‌جوتیاره‌كان‌به‌رهه‌مهێنان‌و هه‌ڵبژاردنی ئــازادیــی
فرۆشتنی‌به‌رهه‌مه‌كانیان‌‌وه‌رگرت.له قسه‌كردن گشتی، شێوه‌یه‌كی به‌‌سه‌ر‌ئه‌م‌شۆرشه‌ی‌چینییه‌كان،به‌‌بێ‌قسه‌كردن‌له‌‌سه‌ر‌رابه‌ر‌و‌ئه‌ندازیاریی‌كورت‌و كــه‌م‌و كارێكی شۆڕشه، ئه‌م‌ــه ــۆی ــــــت.ب نــــا‌دروســـــــت‌ده‌رده‌چــــــێمێژووی به خێرا پیاداچوونه‌وه‌یه‌كی‌دینگ كرداره‌كانی كــار‌و بیرو ژیــان‌و‌ده‌سه‌پێنێت‌و خۆی لێره‌دا بنگ، شیاو
ناكرێت‌په‌راوێز‌خرێت.
73
دینگ‌شیاو‌بینگ‌مه‌زنترین‌پیاوه‌كانی‌سه‌ده‌ی‌بیسته‌مه.
له قسه بمه‌وێت چــۆن راســتــیــدا لــه‌‌ناتوانم هــه‌ر نــه‌ك بكه‌‌م، دینگ ســه‌ر‌هه‌ندێك به‌ڵكو بــده‌مــێ، خــۆی مــافــی‌حه‌قیقه‌تی وردكــردنــه‌وه‌ی بێ به جار‌ئه‌و‌پیاوه‌‌مه‌زنه،دوور‌نییه‌‌حه‌قیقه‌تی‌قۆناغێكی‌مێژوویی‌ئه‌زموونی‌گه‌لێكی‌بۆ لــێــره‌دا بــۆیــه، نه‌شێوێنم. زیــنــدوو‌سه‌ره‌تای‌خۆ‌ئاماده‌كردنم‌له‌‌ناساندنی‌ته‌نیا‌‌وته‌یه‌كی من مه‌زنه، پیاوه ئه‌و‌ئه‌مه‌ریكی سیاسه‌تمه‌داری بیرمه‌ند‌و‌ده‌ستپێكی ده‌كه‌مه كێسنیجه‌ر هنری‌ئه‌و ژیــان به خێرا پیاچوونه‌وه‌یه‌كی‌پیاوه‌‌مه‌زنه،كه‌‌ده‌ڵێت:»دینگ‌یه‌كێک‌ــی‌ســـه‌ده‌ی ــان ــاوه‌ك ــی ــتــریــن‌پ لــه‌‌مــه‌زنبیسته‌مه،بۆیه‌‌تا‌ئه‌مرۆش‌ناکرێت‌به‌‌چین باسی پیاوه ئه‌م باسكردنی بێ
بكه‌یت.«که‌‌واڵتی كاتێک، ١٩٧٨دا، ساڵی له‌‌له ـــوو، ب مــه‌زنــدا قیرانێكی ــه ل چــیــن‌لێكترازاندا ــــان‌و داڕم ــواری ــێ ل ســه‌ر‌كۆمه‌اڵیتییه‌كان ته‌نگه‌ژه گرفت‌و بوو،ده‌ستیان‌خستبووه‌‌بیناقه‌ی‌ده‌سات‌و‌گه‌النی‌ئه‌و‌‌واڵته،له‌و‌ساته‌دا‌پیاوێكی‌دێته پۆاڵیینه‌وه ده‌ستێكی به مــه‌زن‌ئه‌و ــه‌وه‌ی ــه‌رووبــوون رووب گۆڕه‌پانی‌دۆخه‌‌ناله‌باره.پیاوێك‌به‌عه‌قڵ‌و‌بیرێكی‌بناغه‌ی لۆجیكییه‌وه، قـــووڵ‌و زۆر‌سه‌رده‌مێكی‌نوێ‌و‌ئایینده‌یه‌كی‌گه‌ش‌و
داده‌رێــژێــت. واڵتــه بۆ‌‌ئــه‌م پرشنگدار‌پیاوێك‌كه‌‌هه‌موو‌پێكهاته‌ی‌پڕ‌بوو‌له‌‌جه‌رائه‌ت‌و‌هێز،پیاوێك،كه‌‌به‌‌هه‌موو‌پێوه‌ره‌كانی‌ژیان‌له‌‌سه‌رده‌می‌دابڕانی‌كارێزمادا،كارێزمایه‌كی‌بێ‌‌وێنه‌‌بوو.
دهبێت كه رایگه‌یاند، كات ئه‌و دینگ‌ستراتیژی بكه‌ینه كــرانــه‌وه ریــفــۆرم‌و‌كاركردنمان.ده‌بێت‌زۆر‌به‌‌جه‌رگه‌وه‌‌ته‌نگه‌شه‌كانمان كێشه‌‌و رووبــه‌ڕووی‌له ئێمه پــرۆســه‌یــه‌دا لـــه‌م بــبــیــنــه‌وه.ـــــی‌ســۆســیــالــســتــی‌ال‌نـــاده‌یـــن، ره‌وتله‌گه‌ڵ گرفتكانمان چاره‌سه‌ری به‌ڵكو‌پرینسیپه‌كانی‌سۆسیالزمدا‌ده‌گونجێن.بیرو به‌جه‌سته‌كردنی بۆ ساته‌دا له‌م‌پرینسیپی چــوار دینگ بــاوه‌ره‌كــانــی،
سه‌ركیی‌خسته‌‌روو:دیكتاتۆریتی ــه ب ــوون ــدب ــه‌ن ــاب پ ــــ ١ـ
پرۆلیتاریا.٢ــــ‌بــه‌‌رده‌وامــبــوون‌له‌‌ســه‌ر‌رێبازی
سۆسیالستی.٣ــ‌به‌‌سه‌رۆكایه‌تی‌حیزبی‌كۆمه‌نیستی
چین.٤ــ‌به‌‌بیرو‌باوه‌ڕی‌ماركس‌ــ‌لینین‌ــ
ماوتسی‌تۆنگ.له٢٢ی‌ئابی١٩٠٤دا،له‌‌شارۆچکه‌ی‌قوانگ‌له‌‌هه‌رێمی‌سیچوان‌له‌‌باشوری‌خۆرئاوای‌چین‌دا،دینگ‌له‌‌‌خێزانێكی‌تــا‌قۆناغی ــووه. ــكــب لــه‌‌دای جــوتــیــاردا‌سیچوان لــه خوێندنی ـــدی ـــاوه‌ن دوانته‌واوكردنی بۆ دواتر کردووه. ته‌واو
74
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ـــی کـــردۆتـــه‌‌‌واڵت رووی خـــوێـــنـــدن،كاری به تێكه‌ڵ ــه‌دا له‌و‌‌واڵت فه‌رنسا.له‌گه‌ڵ ئاشنایه‌تیی ـــووه‌و ب سیاسی‌په‌یدا سه‌ره‌كییه‌كاندا سیاسییه ره‌وته‌‌بــووه. چــه‌پ بیری ئاشنای كـــردووه.دامــه‌زرانــدنــی بــه ١٩٢١دا، ســاڵــی لــه‌‌به په‌یوه‌ندیی چینی شیوعیی حیزبی‌چین‌ه‌وه كۆمۆنیستی الوانــی یه‌كێتیی‌له‌‌ئه‌وروپادا‌کردووه.لهساڵی١٩٢٤دا‌په‌یوه‌ندیی‌به‌‌رێكخستنه‌كانی‌حیزبه‌وه‌پاریس‌ی ســاڵ دوو دوای كـــردووه.یه‌كێتیی لــه رووی به‌‌جێهێشتوو‌ه‌و‌سۆڤیه‌ت‌کردووه.له‌وێدا‌زیاتر‌ئاشنای‌بیری‌ماركسزم‌بووه.له‌‌كۆتایی‌ساڵی‌كۆمه‌نتێرن داوای ســه‌ر له ١٩٢٦دا،
گه‌‌ڕاوه‌ته‌وه‌بۆ‌چین.نــاوی ــای‌ســاڵــی١٩٢٧دا لــه‌‌ســه‌ره‌تخۆی‌له‌‌دینگ‌شیاو‌شینگ‌ه‌وه‌‌‌گۆڕیوه‌به بینگ شیاو بینگ، شیاو دینگ بۆ‌له دێـــت، کـــاڵ‌و‌کــرچ واتـــه‌ی‌ئاشتیی‌قۆناغێكی ســه‌ره‌تــای ئه‌مه گــه‌وهــه‌ردا‌بووه. ئه‌و ژیانی بیركردنه‌وه‌‌و نوێی‌ــزم‌و ـــره‌وه‌‌ئــیــتــر‌بــیــری‌مــاركــســی ـــێ لتێكه‌ڵی ئــاوێــتــه‌‌و خــۆیــی چه‌پایه‌تیی‌پــه‌روه‌ری‌و نیشتمان ئینتمای بــاوه‌ڕ‌و‌گرتنه‌به‌ری‌رێبازی‌ئاشتی‌بۆ‌گه‌یشتن
به‌‌ئامانجه‌كانی‌كردووه.دینگ‌له‌‌دوای‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌له‌‌باكوری‌بــه‌‌هۆی بـــه‌اڵم چین‌گــیــرســاوه‌تــه‌وه.ـــه‌ن‌دســه‌اڵتــه‌وه، ــه‌‌الی ـــی‌ل ـــان راودوون
كردۆته رووی سه‌فه‌ركردن. كه‌وتۆته‌‌باشور.لهساڵی١٩٢٩دا‌سه‌رپه‌رشتیی‌دژی له جــه‌مــاوه‌ری خۆپێشاندانێكی‌ساڵدا هه‌مان له كـــردووه، ده‌ســـه‌اڵت‌ــه‌شــداریــی‌حــه‌مــلــه‌ی‌ریــفــۆرمــی‌نێو بدینگ به‌شداریكردنی كردووه. حیزبی‌هێرشه‌كانی لــه ــه‌رگــری ب شـــه‌ڕی لــه‌‌شاره‌زاییه‌كی چین، دژی لــه ژاپـــۆن‌سه‌ربازی‌و ته‌كتیكی بواری له زۆری‌په‌یوندیدا دروستكردنی رێكخستن‌و١٩٤٩دا، ســاڵــی ــه ل كـــــردووه. ــدا ــه‌ی پــنــی‌كــۆمــۆنــیــســتــه‌كــان‌و ــه‌‌ســه‌ركــه‌وت بــاری‌چــیــن،دینگ ــۆم دامــه‌زرانــدنــی‌كبه‌رده‌وام‌بوو‌له‌‌كاری‌حیزبی‌و‌ناوچه‌‌ناوچه‌‌و‌به‌ش‌به‌‌به‌شی‌حیزب‌گه‌ڕا‌وه‌و‌ده‌روێـــشـــانـــه‌‌كـــه‌وتـــه‌‌كـــاركـــردن‌بۆ‌پێشخستنی رێكخستن‌و به‌هێزكردن‌و١٩٥٢دا ساڵی له حیزب. ئۆرگانه‌كانی‌ماوه‌یه‌كی له پێکین‌و بۆ گــه‌ڕاوه‌تــه‌وه‌حیزبی‌و پایه‌ی پله‌‌و چه‌ندین كورتدا‌له‌وانه گرنگی‌‌وه‌رگــرتــووه، حكومیی‌جێگری‌سه‌رۆكی‌ئه‌نجومه‌نی‌ده‌وڵه‌ت‌و‌باری كارو لیژنه‌ی سه‌رۆكی جێگری‌ــــر‌‌وه‌زیـــــری‌دارایــــی‌و ـــــی‌و‌دوات دارایتا حیزب، په‌یوه‌ندیكانی به‌ڕێوه‌به‌ری‌بووه‌به‌‌ئه‌ندامی‌مه‌كته‌بی‌سیاسی‌و‌له‌‌له‌‌ساڵی كۆنفراسی‌هه‌شته‌می‌حیزبدا١٩٥٦دا‌بۆته‌‌سكرتێری‌گشتی‌لیژنه‌ی
مه‌ركه‌زیی‌حیزبی‌شیوعیی‌چین.لهساڵی١٩٦٦دا،له‌‌گرمه‌ی‌شۆرشی
75
ــه‌‌ســـه‌ر‌بیرو ــنــگ‌ل ــبــیــریــدا،دی رۆشــنچاكسازی‌و خواستی ــاوه‌ره‌كــانــی‌و بنوێبوونه‌وه گۆڕان‌و به‌رجه‌سته‌كردنی‌دوور پـــۆســـتـــه‌كـــانـــی هــــه‌مــــوو ــــه لــت‌و‌‌وه‌ك ــرێ ــه‌وه‌‌و‌نــه‌فــی‌ده‌ك ــت ده‌خــرێبۆ ده‌گوازرێته‌وه ئاسایی كرێكارێكی
كارگه‌یه‌كی‌پیشه‌سازی.دینگ‌به‌‌هۆی‌جیاوازیی‌بیرو‌تێڕوانین‌و‌به سییه‌كانه‌وه له كه باوه‌ره‌كانیه‌وه،تــه‌واوی به روو، خستبوویه ئاشكرا‌پێچه‌‌وانه‌ی‌بیر‌كالسیكیی‌ماویزم‌بووه؛گرفت كێشه‌‌و تووشی جــار چه‌ندین‌ده‌ست كــراوه ناچار جار زۆر بــووه.پایه‌ی‌حیزبی‌و‌حكومی پله‌‌و به‌رداری‌تۆمه‌تبار ١٩٦٦ه‌وه ســاڵــی لــه بــێــت،بیری بۆ بانگه‌شه كه ــه‌وه‌ی، ب كــراوه‌فه‌رمی به بۆیه ده‌كات. سه‌رمایه‌داری‌جه‌بریه‌وه. چاودێریی ژێــر خــراوه‌تــه‌خێزانه‌كه‌ی خــۆی‌و ١٩٦٩دا ساڵی له‌‌جیانگشی موقاته‌عه‌ی بۆ نه‌ف‌‌كراون‌له‌‌باشوری‌خۆرهاتی‌چین.بۆ‌جاری‌نه‌یارانی ١٩٧٦دا ساڵی له سێیه‌میش‌به قه‌ناعه‌تیان حوكمرانیدا بازنه‌ی له‌‌مــاو‌‌كـــردووه‌له‌‌ســه‌ر‌كــار‌الیبه‌رێت،چــونــكــه‌‌ئــــه‌وه‌ی‌دیــنــگ‌گــوتــوویــه‌تــی،پــێــچــه‌وانــه‌ی‌بــیــری‌مــاویــزم‌بـــووه.لهبه مــاو، مردنی دوای ١٩٧٧دا، ساڵی‌له هاورێیانی هـــــه‌واداران‌و پاڵپشتی‌جارێكی‌تر حیزبدا حكومرانیی بازنه‌ی‌له گڕاوه‌ته‌وه‌هه‌موو‌پۆسته‌كانی‌زۆر
پێشوو‌به‌به‌هێزتر‌‌وه‌ر‌گرتۆته‌وه.ئه‌وجا‌راسته‌‌وخۆ‌كه‌وتۆته‌دژایه‌تیكردنی‌ئه‌و‌فه‌وزا‌و‌كێشانه‌ی،که‌ماو‌به‌شۆڕشی
رۆشنبیری‌دروستی‌کردبوون.به‌‌مردنی‌ماو‌گۆره‌پانی‌سیاسیی‌چین‌شه‌ڕێكی‌توندی‌له‌‌نێوان‌هه‌ردوو‌ره‌وتی‌خۆ. گرته ریفۆرم ره‌وتی محافزكار‌و‌پرینسیپه له به‌رگرییان محافزكاره‌كان‌ده‌كــرد. كۆمۆنیستی كالسیكییه‌كانی‌سه‌رۆكایه‌تی به ریفۆرمیش، ــی ره‌وتگــۆڕان‌و پێویستیی له باسیان دینگ،ریفۆرم‌و‌نوێبونه‌وه‌‌ده‌كرد.ئه‌م‌شه‌ڕو‌ركا‌به‌ریه‌‌له‌‌ده‌وره‌ی‌سێیه‌می‌كۆمیته‌ی‌كۆمۆنیستی حیزبی یــازده‌ی نێوه‌ندی‌چین‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌ره‌وتی‌ریفۆرم‌و‌ساڵی كۆتای له بــووه‌وه. نوێبوونه‌وه‌‌چین، ســه‌رۆكــی ــووه ب دینگ ١٩٧٨دا‌ــه‌و‌كــاتــه‌وه‌‌راســتــه‌وخــۆ‌كه‌وته هــه‌ر‌لبیر‌و پــراكــتــیــزكــردنــی دارشـــتـــنـــه‌وه‌و‌بۆچونه‌كانی.به‌رنامه‌‌و‌پرۆژه‌ی‌سه‌ر‌له‌‌نوێ‌بنیاتنانه‌وه‌ی‌چینی‌ده‌ست‌پێكرد.له چینی ماڵی رێكخستنه‌وه‌ی كه‌وته‌‌نێوه‌وه.پرۆسه‌یه‌كی‌كامڵی‌بۆ‌ریفۆرم‌و
كرانه‌وه‌ی‌‌واڵته‌كی‌خسته‌‌روو.
دینگ‌ئه‌ندازیاری‌ریفۆرم‌و‌كرانه‌وه‌به‌‌شێوه‌یه‌كی‌گشتی،دوو‌بۆچوون،یان‌دوو‌رای‌جیاواز‌له‌‌سه‌ر‌شۆڕشه‌كه‌ی‌دینگ‌هه‌ن.بۆچوونێك،كه‌‌پاشماوه‌ی‌ئه‌وه‌ی وایه پێیان که ماویزمن، بیری
76
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
دینگ‌كردوویه‌تی،كودتا‌بووه‌‌له‌‌بیر‌و‌رێبازی‌ماوتسی‌تۆنگ.رێبازێکی‌تێکه‌ڵ‌له‌و سه‌رمایه‌داریی سۆسیالیستی‌‌و له‌‌‌واڵته‌دا‌‌به‌رپا‌كرد.بۆچوون‌و‌رایه‌كیش،كه‌‌زیاتر‌له‌هه‌وادارانی‌دینگ‌خۆیه‌تی،ده‌ڵێن:»ئه‌وه‌ی‌دینگ‌ئه‌نجامی‌ده‌دات‌چینیه. بیری‌سۆسیالستی پێشخستنی‌رێبازێكی دارشتنی لهسهر كار ئه‌وه
تایبه‌ت‌به‌‌چین‌ده‌كات.«ئیلهامی سه‌رچاوه‌ی له وردبوونه‌وه‌‌دینگ‌له‌‌پرۆسه‌ی‌ریفۆرم‌و‌نوێبوونه‌وه‌‌رووی ــه ل هــه‌یــه. بناغه‌یه‌كی چــه‌نــد‌عورفی بــیــر‌و لــه یه‌كیان تــیــۆریــه‌وه،شێوه‌یه‌كی بــه كــه چینیه‌كان، كۆنی‌كۆنفۆشیۆسه‌وه فه‌لسه‌فه‌ی له گشتی‌له ئه‌وی‌تریان گــرتــووه. ســه‌رچــاوه‌ی‌بیری‌نوێ‌و‌گۆڕانكاریه‌كانی‌سه‌ره‌تای
سه‌ده‌ی‌بیست‌و‌یه‌كه‌وه‌یه.له‌‌روی‌پراكتیزه‌ییه‌وه‌‌دینگ‌سوودی‌سه‌ركه‌وتنی ئــه‌زمــوونــی هـــه‌ردوو لــه‌‌نموونه بۆ وه‌رگرتووه. ئاسیا واڵتانی‌سه‌رکه‌وتنی ئــه‌زمــوونــی لــه ســـوودی‌ــگــاپــوور ــن ـــد‌و‌مـــالـــیـــزیـــاو‌ســی ـــالن ـــای تـــووه.هــه‌روه‌هــا‌ســـوودی‌له وه‌رگـــرتده‌وڵه‌ته شكستخواردنی ئه‌زموونی‌ریفۆرمی پرۆسه‌ی سۆسیالسته‌كان‌و‌ـــه‌تــایــبــه‌تــی یــه‌كــێــتــیــی‌ســـۆڤـــیـــه‌ت،بنهێنیی وه‌رگــــرتــــووه. پــیــرســتــڕۆیــکــا‌بووه، لــه‌وه‌دا چینییه‌كان سه‌ركه‌وتنی‌ریفۆرمی مۆدێلی له پراكتیكی به که
وه‌ک کــه دوورکــه‌وتــنــه‌وه، سۆڤیه‌ت‌الیــه‌ن ــه ل بـــوو ئــامــاده‌كــراو قاڵبێكی‌شێوازی ــاچــۆڤ‌ه‌وه‌‌و گــۆرب ســـه‌رۆك‌چـــاره‌ســـه‌ركـــردنـــی‌لـــه‌‌ســـــه‌ره‌وه‌‌بۆ‌ــه‌كــه‌ی‌دینگ ــل بـــوو.مــۆدێ خـــــواره‌وه‌‌ئیلهامی‌له‌‌‌وته‌‌به‌ناوبانگه‌كه‌ی‌ماوه‌وه‌به واقعدا ده‌ڵێت:»له كه وه‌رگرتووه،دوای‌راستیدا‌بگه‌رێ،كه‌‌مه‌به‌ست‌لێی‌ئاماده‌كراو مۆدێلێكی رێگاو نه‌خشه‌‌و‌یه‌ك وه‌ك هه‌موو‌‌واڵتان بۆ كه نییه،
بگونجێت،یان‌بشێت.«پــرۆســه‌كــه‌دا لــه چینیه‌كان مــۆدێــلــی‌ره‌تكردنه‌وه‌‌و قبووڵكردن‌و گفتوگۆ‌و‌ــه‌‌خــۆ‌ده‌گـــرێـــت،ره‌گ‌و ئـــه‌زمـــوون‌لله‌‌‌واقعی‌‌واڵتی مۆدێله ئه‌م ریشاڵی‌سه‌رچاوه‌یه‌كی‌تر ههر پێش چینه‌وه،رێچكه‌‌ده‌گرێت.به‌‌شێوه‌یه‌كی‌گشتی،ریفۆرمی گــۆڕان‌و پرۆسه‌ی ــرۆژه‌‌و پ
چینیه‌كان‌به‌‌دوو‌ئاڕاسته‌دایه:له‌م :Transformation گواستنه‌وه ١ــ‌ئاڕاسته‌یه‌دا‌چینییه‌كان‌كار‌بۆ‌گۆڕانی‌ــه‌‌ســتــراكــچــه‌ری‌هـــه‌ردوو ریــشــه‌یــی‌لواڵت سیاسی ــووریو ــاب ئ سیستمی‌ئه‌م ــه‌ن. ده‌ك دارێـــژراو به‌‌شێوه‌یه‌كی‌ــه‌‌ســه‌رجــه‌م‌بـــواری گــواســتــنــه‌وه‌یــه‌‌لئاستێك تـــا ــاســی‌و ســی ئــــابــــووری‌و‌ــوری‌و‌كــۆمــه‌اڵیــه‌تــیــش‌گــۆڕانــی ــت ــهل ك
ریشه‌یی‌‌له‌‌رابردوودا‌ده‌كه‌ن.٢ــ‌ریفۆرمReform:له‌مه‌دا‌پڕۆسه‌ی‌ریفۆرم‌الی‌چینیه‌كان‌به‌‌‌واتا‌ی‌گۆڕان
77
چ‌‌وه‌ك دێــت، كاركردن سیاسه‌تی له‌‌سیاسه‌تدا، له چاكسازی ئه‌نجامدانی‌سیاسه‌تێكی دارشتنی گــۆڕیــن‌و یــان
نوێ.به‌م‌ستراتیژه،چینییه‌كان‌پڕۆسه‌یه‌كی‌قۆناغێكی لـــه پـــه‌ڕیـــنـــه‌وه بـــۆ ــڵ ــام كدواكه‌وتووه‌وه‌‌بۆ‌قۆناغێكی‌پێشكه‌وتوو‌زیاتر، له‌مه‌ش به‌ڵكو ده‌ده‌ن، ئه‌نجام‌گه‌وره زۆر بازێكی واڵته ئه‌م ئه‌مرۆ
بۆ‌پێشه‌وه‌‌ده‌دات.یان بێت، ره‌ش پشیله‌كه نییه گرنگ
سپی،گرنگ‌ئه‌وه‌یه‌‌مشك‌راوكاتله كه كــرانــه‌وه، ریــفــۆرم‌و پرۆسه‌ی‌دوو‌‌وشه لــه زمــانــه‌وانــیــیــه‌وه رووی‌پێكهاتووه،له‌م‌‌گوزارشته‌دا‌دوو‌پایه‌ی‌نوێبونه‌وه‌ی به‌رنامه‌ی كــۆی گرنگی‌‌ئه‌م‌واڵته‌یه،ئه‌م‌دوو‌پایه‌یه‌‌له‌‌رووی‌ــۆری‌و‌پــراكــتــیــكــیــه‌وه‌‌تـــه‌واوكـــه‌ری ــی تهێزی گه‌وهه‌ردا له ریفۆرم یه‌كترن،پاڵنه‌ری‌كرانه‌وه‌یه،هاوكات‌كرانه‌وه‌ش‌به‌‌بارێكی‌تردا‌ده‌بێته‌‌هانده‌ری‌ریفۆرم،له كرانه‌وه ریفۆرم‌و پرۆسه‌ی به‌‌واته‌‌كرۆكدا‌پرۆسه‌یه‌كی‌داهێنه‌رانه‌یه،بۆیه‌‌ته‌نگ‌و ترس‌و پڕ ئاڵۆز‌و پرۆسه‌یه‌كی‌پراكتیزه‌كردنی ئه‌نجامدان‌و چه‌ڵه‌مه‌یه.نــیــه،به‌ڵكو ــكــراوی ــاری زه‌مــه‌نــێــكــی‌دیپرۆسه‌یه‌كی‌به‌رده‌وامه،به‌‌به‌رده‌وامی
نوێ‌جێگای‌كۆن‌ده‌گرێته‌وه.ــان ــه‌ك ــی ــن ــی ئــــــه‌م‌ئـــــه‌زمـــــوونـــــه‌ی‌چـــڵ‌و‌گــشــتــگــیــره، ـــام پـــرۆســـه‌یـــه‌كـــی‌ك
سه‌رجه‌م‌بواره‌كانی‌ئابووری،سیاسی،بناغه‌ی دانانی كۆمه‌اڵیه‌تییه، كلتوری،
شارستانیه‌تێكی‌ئیكیۆلۆژییه.ــیــۆره‌كــه‌ی‌دیــنــگ‌ریــفــۆرم ــه‌‌پــێــی‌ت بده‌ست ئابووریه‌وه بواری له سه‌ره‌تا
پێ‌ده‌كات.ته‌نگه‌شه‌كانی‌‌واڵتدا شیكاركردنی له‌‌ــــــاوه‌ره‌ی،كه ـــه‌و‌ب ــگ‌گــه‌یــشــتــه‌‌ئ ــن دیمۆدێلی گــه‌وره‌كــانــی گرفته لــه یه‌كێ‌كرۆكدا له سۆسیالزم به‌رهه‌مهێنانی‌ــه‌‌ئــه‌م‌مــۆدێــالنــه‌‌لــه‌‌پــرۆســه‌ی ــه‌وه‌ی ئكاركردنیاندا‌سیاسه‌ت‌به‌‌سه‌ر‌قازانجدا‌هه‌شتاكان ســاڵــی هــه‌تــا ده‌ســه‌پــێــنــن.ــزم‌ه‌و ــاوی چین‌بــه‌‌ده‌ســـت‌مــۆدێــلــی‌مهه‌شتاكاندا كۆتای له بۆیه ده‌یننااڵند،مه‌زنه‌كانیان پیشه‌سازییه كارگه كۆی‌تووشی‌قه‌یران‌و‌گرفتی‌گه‌وره‌‌بوون.له‌‌فه‌رهه‌نگ‌و‌ئه‌ده‌بیاتی‌سۆسیالستیدا‌‌ــه‌داری‌له ــای وشـــه‌ی‌‌ســـوود‌و‌ســه‌رمكــێــڵــگــه‌كــانــی‌بــه‌رهــه‌مــهــێــنــان‌عــه‌یــب‌و
شوره‌ی‌بوو.بـــه‌م‌پــرنــســیــپــه‌‌ســۆســیــالــیــســتــه‌كــان‌به‌رژه‌وه‌ندیی له كاریگه‌ریان گورزی‌ئابووری‌و هه‌موو ئابووریی‌‌واڵتــدا،خزمه‌ت خستبووه خه‌ڵكیان بــژێــوی‌ئـــایـــدیـــۆلـــۆژیـــاوه.بـــۆ‌رزگـــــار‌بـــوون‌لــه‌م‌دۆخــه‌‌ده‌بــوو‌دینگ‌كــار‌له‌‌سه‌ر‌بیروباوه‌ره ئه‌و به‌سته‌ڵه‌كی شكاندنی‌ره‌قانه‌‌بكات،بۆیه‌‌له‌‌راستیدا‌ئاسته‌نگ‌و‌له به‌هێز گــــه‌وره‌‌و زۆر بــه‌ربــه‌ســتــی
78
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
به‌رنامه‌‌و بتوانێت تا بــوو به‌رده‌میدا‌بیرو‌بۆچونه‌كانی‌پراكتیزه‌‌بكات.
به ـــدا ـــاری ـــڕی ب ١٩٨٦دا ســـاڵـــی ـــه لئازادكردنی‌ئیداره‌ی‌كارگه‌كان‌له‌‌ژێر‌به‌م سیاسییه‌كان. سه‌ركرده ده‌ستی‌بڕیاره‌‌رێگای‌له‌‌ده‌ستتێوه‌ردانی‌حیزب‌له‌‌ئیدار‌و‌به‌رێوه‌بردنی‌كارگه‌كان‌گرت.رووبــه‌ڕووی بریاره‌ی ئه‌م هه‌رچه‌نده‌‌بــووه‌وه توند زۆر ناره‌زایی ره‌خنه‌‌و‌سه‌ركرده‌ی كــادر‌و چه‌ندین الیــه‌ن له‌‌له بوو ســوور دینگ بــه‌اڵم حیزبه‌وه.كــرد. تــا‌جێبه‌جێ بــریــاره‌كــه‌ی ســه‌ر‌كارگه چه‌ندین ده‌رگـــای ســاڵــه‌دا لــه‌م‌ــه‌وانــه‌ی‌كــاره‌كــانــیــان‌لــه‌‌زیــانــدا‌بوو ئــه‌زاران‌كرێكار داخــرا.به‌م‌كــاره‌‌به‌‌هگه‌یشته بێكاری ــــرانو ده‌رك ــار ك لــه
ئاستێكیر‌ترسناك.كاری په‌له به زۆر ١٩٨٨ ساڵی له‌‌له‌‌سه‌ر‌ئازادكردنی‌بازار‌كرد،نرخی‌حكومه‌ت حیزبو ده‌ســه‌اڵتــی ژێــر له‌‌سیاسه‌تانه‌ی بــریــار‌و ــه‌م ئ ده‌ركــــرد.ــه‌‌بێ ــاســانــی‌و‌ب ــهئ دیــنــگ‌هـــه‌ر‌وا‌بتێنه‌په‌ری؛شه‌پۆلێكی‌گه‌وره‌ی گرفت‌زۆر خه‌ڵكێكی كرد. به‌رپا هه‌ڵئاوسان‌له‌‌ترسی‌گرانی‌و‌قاتوقری‌روویانكرده‌‌بازاڕه‌كان‌بۆ‌كرینی‌شمه‌ك‌و‌كه‌ل‌و‌په‌ل،ئه‌م‌قه‌یران‌و‌گرفته‌‌بووه‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌پووله‌كانیان ـــاره‌‌و پ زۆر خه‌ڵكێكی‌هه‌له‌دا له‌م بكشێننه‌وه. بانقه‌كاندا له‌‌پــاره‌و بــچــووك، شمه‌كی بازرگانانی
داهاتێكی‌زۆریان‌كۆكرده‌وه،گه‌نده‌ڵی‌به‌‌تایبه‌تی‌له‌‌نێو‌ئه‌ندام‌و‌سه‌ركرده‌كانی‌به‌رباو زۆر شێوه‌یه‌كی بــه حیزبدا‌مانگی سێ له ته‌نیا كــرد، ته‌شه‌نه‌ی‌سه‌ره‌تای‌زیاتر‌له‌‌شه‌ش‌هه‌زار‌كه‌س‌له‌م دادگــا. درانــه گه‌نده‌ڵی تومه‌تی به‌‌ـــارودۆخـــه‌دا‌بــه‌‌هــۆی‌بــاوه‌كــردنــی ببــه‌رزبــوونــه‌وه‌ی بێكاری‌و گه‌نده‌ڵی‌و‌نــــرخ‌ده‌نـــگـــی‌نـــــــاره‌زای‌و‌خــواســتــی‌ترسناك. بارێكی گه‌یشته چاكسازی‌ساڵی له ئاسته‌ی ئه‌و گه‌یشته كار تا١٩٨٩به‌‌سه‌دان‌هه‌زار‌له‌‌خوێندكارانی‌جــه‌مــاوه‌ری خۆپێشاندانێكی زانــكــۆ‌ئه‌نجام تینانمن مــه‌یــدانــی لــه گـــه‌وره‌‌چه‌ندنین بریندار‌و ســه‌دان به بــده‌ن‌و‌كوژراویشی‌لێ‌بكه‌وێته‌وه.له‌‌راستیدا‌هه‌موو‌ئه‌م‌كێشه‌‌و‌ئاسته‌نگانه‌‌سه‌رۆك‌ــه‌‌و‌بــڕیــاره‌كــانــی ــام ــه‌رن ــهب ــگ‌ی‌ل ــن دیپاشگه‌ز‌نه‌كرده‌وه،بۆیه‌‌ئه‌مرۆ‌هه‌موو‌به خۆیان چینیه‌كان گشتی به جیهان‌له‌و تایبه‌تی‌به‌‌پیرۆزی‌و‌مه‌زنی‌باس‌گــه‌وره ره‌بـــه‌ر‌و ده‌كـــه‌ن‌و‌‌وه‌ك پیاوه‌‌واڵتــه‌كــه‌یــان‌و‌جیهانیش مــێــژووی لــه
تۆماری‌ده‌كه‌ن.سیستمێكی چینیه‌كان قۆناغه‌دا له‌م‌واقعی بــۆ الیــه‌نــه‌یــان دوو ــووری ــاب ئتێكه‌ڵیان سیستمێكی داڕشــت. خۆیان‌سه‌رمایه‌داری‌و سیستمی هــه‌ردوو لهبه سیاسه‌ته ئه‌م داهێنا، سۆسیالستی‌گه‌شه‌كردنی سه‌ركیی هــۆی واقــعــی
79
گه‌وره‌‌و‌فره‌وانی‌ئابووری‌‌ئه‌م‌واڵته‌یه.ده‌ره‌كــی هه‌لی‌‌وه‌به‌رهێنانی چه‌ندین‌ـــه‌م‌هــــه‌الن‌بــوونــه دروســـــت‌كــــرد،ئنیشتمانی به‌رهه‌می زیادبوونی هۆی‌سه‌رجه‌می‌‌له‌‌ساڵی١٩٧٠ه‌وه‌‌سااڵنه
به‌‌رێژه‌ی١٠%.ئابووری گه‌شه‌كردنی پرۆسه‌ی له‌‌ناوچه‌كان هه‌رێم‌و هه‌موو بۆ چیندا‌پڕاكتیزه سیستم یه‌ك ستراتیژ‌و یه‌ك‌پێی به ناوچه‌یه‌ك ههر به‌ڵكو نه‌كرا،خواست‌و‌پێویستییه‌كن‌بۆ‌گه‌شه‌كردن‌و‌ئــابــووری سیستمێكی پــێــشــكــه‌وتــن‌تایبه‌ت‌به‌‌خۆی‌بۆ‌دارێژرا،هه‌ر‌وه‌ها‌له تایبه‌ت شێوازێكی هه‌رێمێك هــه‌ر‌‌‌وه‌به‌رهێنان‌و‌سیستمێكی‌تایبه‌تی‌باج‌و
گومرگی‌بۆ‌دانرا. ١٩٧٨ ساڵی ــی دووهم تشرینی له له‌‌كۆنفراسی‌حیزبدا‌چوار‌پێشنیار‌بۆ‌پێشخستنی‌ئابووری‌‌واڵت‌خرایه‌‌روو:ـــووری‌چــیــن‌بـــه‌‌شــێــوه‌یــه‌ك ـــاب ١ـ‌ئستراكچه‌ری له‌گه‌ڵ كه بگونجێندرێت‌گۆرانكاریه‌‌جیهانیه‌كاندا‌بگونجێت،ئه‌م‌گرێكوێره‌یه‌كی كۆنفڕانس پێشنیاره‌ی‌له ده‌وڵــه‌تــان واقعدا له چونكه هه‌یه،سیستمی‌نوێی‌جیهان‌یه‌ك‌سروشت‌و‌چینیه‌كان ده‌بوو بۆیه نییه، شێوازیان‌پێشنیاره‌دا ئه‌م له‌گه‌ڵ مامه‌ڵه وردتــر‌راوێژكاری كات ئه‌و ههر بۆیه بكه‌ن،زیانج زهــاو حیزب گشتی سكرتێری
ئه‌و‌‌واڵتانه‌ی‌كرده‌‌سێ‌به‌شه‌وه:
ئه‌م ره‌ق، ئابووریی حكومه‌ت‌و ــ ئا‌ئابووری‌هیچیان مۆدێله‌دا‌ده‌سه‌اڵت‌و‌نه‌رمیان‌تیادا‌نیه،زۆر‌به‌‌زه‌حمه‌ت‌له‌‌گه‌ڵ‌گۆڕانكاریه‌‌گه‌وهه‌ریه‌كانی‌جیهاندا
ده‌گونجێن.ــ‌حكومه‌تێكی‌ره‌ق‌و‌ئابوورییه‌كی ب‌ئابووری كه‌رتی مۆدێله‌دا له‌م نــه‌رم،ــواری زیــاتــر‌لــه‌‌ده‌ســـه‌اڵت‌نــه‌رمــی‌و‌ب
گونجانی‌تیادایه.ئه‌م نــه‌رم، ئــابــوری حكومه‌ت‌و ــ ج‌شێوازه‌‌مۆدێلی‌‌واڵته‌‌پێشكه‌وتوه‌كانه،كه‌‌به‌‌به‌رده‌وامی‌له‌‌گه‌ڵ‌گۆرانكاریه‌كاندا
خۆیان‌ده‌گونجێنن.ته‌حه‌فوزیان به‌م‌سیاسه‌ته‌‌چینیه‌كان‌ده‌رگای نه‌كرد‌و هیچ‌‌واڵتێك له‌‌سه‌ر‌كـــاركـــردن‌و‌بــازرگــانــیــیــان‌بــه‌‌رووی‌كه‌سدا‌دانه‌خست.به‌‌بارێكی‌تریشدا‌به‌م‌سیاسه‌ته‌‌ده‌رگایه‌كی‌زۆر‌فر‌ه‌وانیان‌له‌‌رووی‌بواری‌پێشكه‌وتن‌و‌گه‌شه‌كردنی
خۆیاندا‌كرده‌وه.ـــه‌‌نــــوێ‌پــیــاچــوونــه‌وه ـــــ‌ســــه‌ر‌ل ٢ـــدی‌كــه‌رتــه ــه‌ن ــزب ــه‌‌ســتــراكــچــه‌ر‌و‌ری بئابووریه‌كان‌به‌‌پێی‌پێویستی‌قۆناغی‌ئه‌وه‌ی چین بواره‌دا‌واقعی له‌م نــوێ،ده‌سه‌پاندا،كه‌‌ریزبه‌ندی‌گرنگیدان‌به‌م‌كشتوكاڵ، بێت، شێوه‌یه به‌م كه‌رتانه‌‌له زانستی، لێكۆلێنه‌وه‌ی پیشه‌سازی،
كۆتایشدا‌بواری‌به‌رگری.٣ــــــ‌ســــه‌ر‌لـــه‌‌نــــوێ‌دارشـــتـــنـــه‌وه‌ی‌به‌رهه‌مهێنان، كه‌رته‌كانی ستراكچه‌ری
80
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
لــهســاڵــی١٩٨٠حــیــزب‌بــریــاریــدا‌به‌‌گشتیه‌كان كێڵگه موڵكایه‌تی گۆرینی‌بۆ‌موڵكی‌خێزان‌و‌رێگادان‌به‌‌پرۆژه‌ی‌پیشه‌سازی ته‌نیا بریاره به‌م تایبه‌ت.قورس‌و‌كه‌رتی‌‌وزه‌‌له‌‌ژێر‌كۆنترۆڵی
حكومه‌تدا‌مایه‌وه.شیوعی حیزبی ١٨٨٤ ساڵی له ٤ــــ‌چین‌بریاریدا‌به‌‌چاكسازی‌شارستانی‌ــه‌وه‌‌به ــاداچــوون ــی لــه‌‌ســه‌ر‌بــنــاغــه‌ی‌پسه‌پاندنی كرێ‌و نرخ‌و سیستمه‌كانی‌كــردنــه‌وه‌ی ـــه‌زی، ـــه‌رك الم سیستمی‌بیانی‌و به‌رده‌م‌وه‌به‌رهێنانی له ده‌رگا‌له‌گه‌ڵ هاوبه‌ش پــرۆژه‌ی بدرێت رێگا‌‌وه‌به‌رهێنانی‌ده‌ره‌كیدا‌ئه‌نجام‌بدرێت‌و‌ده‌رگا‌له‌‌رووی‌كردنه‌وه‌ی‌دامه‌زراندنی
پرۆژه‌ی‌تایبه‌ت‌بكرێت.به ســه‌ربــه‌خــۆی پله‌یه‌ك پێدانی ـــ ٥ـرزگاركردنی ئیداریه‌كان‌و ــه‌زراوه دام
له‌‌بیروكراتیه‌تی‌حیزبی.باجی كــردنــه‌وه‌ی كه‌م رێگای له ٦ــ‌كه‌نااڵكانی بۆ ئاسانكاری گومركیه‌وه
بازرگانی‌ده‌ره‌كی‌ئه‌نجام‌بدرێت.ــۆ‌ئــیــنــزمــامــكــردن‌به ٧ـــــ‌هـــه‌وڵـــدان‌ب
دامه‌زراوه‌‌دارایی‌و‌بازرگانیه‌كانه‌وه.٨ــ‌هاندانی‌سێکته‌ره‌کانی‌گه‌شتیاری‌و
پێشخستنی‌به‌‌پرۆسه‌یه‌كی‌فره‌وان.ـــــواری‌چــاكــســازی‌لـــه‌‌كــه‌رتــه لـــه‌‌بته‌رخانكردنی سیاسه‌تی گشتیه‌كاندا‌پێشخستن‌و بـــۆ ـــج ـــازان ق لـــه ــك ــڕێ بسه‌ره‌تای كه‌رته ئه‌م تازه‌كردنه‌وه‌ی
قۆناغێكی‌نوێ‌بوو.له‌‌پرۆسه‌ی‌ریفۆرم‌و‌بیریان ته‌نیا چینیه‌كان كـــرانـــه‌وه‌دا‌ــه‌كــرده‌وه،به‌ڵكو له‌‌ســوود‌و‌قــازانــج‌نبه‌رنامه‌یه‌كی‌ته‌واویان‌بۆ‌فراوانكردن‌و‌هــه‌ر بــه‌رده‌وامــبــوونــی پێشخستن‌و‌ــه‌‌بـــواری ـــرد.ل ــۆ‌خـــۆی‌ك كــه‌رتــێــك‌ببه‌و سیاسه‌ته‌كانیان گشتیدا كه‌رتی‌به شان كه‌رتانه ئه‌م بوو ئاڕاسته‌یه‌‌بكه‌ن‌و گه‌شه تایبه‌ت كــه‌رتــی شانی‌سه‌رجه‌م ئه‌مانه‌‌‌وه‌ك تــا پێشكه‌ون‌له دواكه‌وتوو‌و‌سۆسیالسته‌كان واڵته
سه‌ر‌سكی‌ده‌وڵه‌ت‌و‌نه‌ژێن.به‌شی سیاسه‌ته‌دا، ئــه‌م ئاكامی لــه ١٩٧٨ لهساڵی ده‌وڵــه‌ت خاوه‌ندارێتی‌تا‌ساڵی١٩٩٦له)٥٦%(وه‌‌دابه‌زی‌بۆ‌خاوه‌ندارێتی به‌شی هــه‌روه‌هــا ,%٤١له %٣٥ بۆ ــه‌زێ داب ٤٣%وه له گشتی٢٤%ی به بــوو قۆناغه‌دا ئــه‌م كۆتایی‌له ئه‌مه ناوچه‌یی، به‌رهه‌می سه‌رجه‌م‌به‌شی )مـــاو(دا ســه‌رده‌مــی له كاتێكدا‌به زۆر ــان ی نــه‌بــوو، تایبه‌ت كــه‌رتــی‌كه‌می‌بوونی‌هه‌بوو.لهساڵی١٩٩٦دا‌له ــكــاری كــرێ مــلــیــۆن ده‌وڵــــه‌ت١١٢كه‌رتی خستبوو، بــه‌گــه‌ڕ شــاره‌كــان‌گشتیش)٣٠٦(ملیۆن‌كرێكار‌و‌كه‌رتی‌تایبه‌ت)٣٠(ملیۆن‌كرێكاری‌هه‌بوو.)٤(بههێزی زۆر سه‌ره‌تایه‌كی ــا وات به‌‌دروســـتـــبـــوونـــی‌كـــه‌رتـــی‌تــایــبــه‌تــی‌و‌سیستمی‌سه‌رمایه‌داری‌به‌ده‌ر‌كه‌وت‌و‌پێویسته‌وه سه‌نگێكی بــه تــوانــیــیــان
81
تــێــكــه‌ڵ‌بــه‌‌بـــازنـــه‌ی‌بــه‌رهــه‌مــهــێــنــانــی‌سه‌رمایه‌داری‌و‌سیستمی‌نوێ‌‌جیهان‌و‌ــخــراو‌و‌تــه‌كــه‌تــوالتــه‌‌ئــابــووریــیــه ــك رێله ببن، هه‌رێمایه‌تییه‌كان جیهانی‌و‌ســه‌رمــایــه‌داره ده‌وڵــه‌تــه كاتدا هه‌مان‌ـــكـــخـــراو پــــێــــشــــكــــه‌وتــــووه‌كــــان‌و‌رێجیهانییه‌كانیش‌گه‌یشتنه‌‌ئه‌و‌باوه‌ڕه‌ی،نوێیه‌ی ئه‌م‌دۆخه ناكرێت نابێت‌و كه‌‌بۆیان چیتر بــخــه‌ن. پشتگوێ چین‌نابێت ــدا ــان ــدی ــه‌رژه‌وه‌ن ب لــه نــالــوێــت‌و‌فــر‌ه‌وانــخــوازی سیاسه‌تی رووی لــه‌‌له‌م بوه‌ستن. واڵتـــه‌دا ئــابــووری‌‌ئــه‌م‌ــه‌‌بــیــرمــه‌نــدان‌و ــه‌دا‌زۆرێــــك‌ل ــه‌ی ــازن بســـیـــاســـه‌تـــمـــه‌دارانـــی‌ئــه‌مــه‌ریــكــا‌له‌‌نێویشیاندا‌گه‌وره‌‌دیپلۆماتی‌ئه‌مه‌ریكی‌ده‌بێت كه رای‌‌وایــه، كسنجه‌ر هنری‌له‌م‌قۆناغه‌‌به‌‌دواوه‌‌ئه‌مه‌ریكا‌هه‌وڵی‌شه‌ریكبوونه‌وه‌‌له‌‌بریی‌له‌‌روو‌‌وه‌ستان
له‌‌گه‌ڵ‌چیندا‌بدات.ـــــه‌وه‌ی‌داڕمــــانــــی‌بــلــۆكــی ـــه‌گـــه‌ڵ‌ئ لخۆرهه‌اڵت‌قۆناغێكی‌نوێی‌بۆ‌سیستمی‌ســـه‌رمـــایـــه‌داری سیستمی بــۆ ـــوێ نهێنایه‌كایه‌وه،هاوكات‌چینییه‌كانیش‌له‌م‌گۆڕانه‌‌بێ‌‌به‌ش‌و‌دووره‌‌په‌رێز‌نه‌نوون,به‌ڵكو‌له‌‌چه‌ندین‌روه‌وه‌‌كاریان‌بۆ‌خۆ‌گونجاندن‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌م‌سه‌رده‌مه‌‌نوێیه‌دا‌كرد.له‌م‌بواره‌دا‌سه‌ره‌تای‌نه‌وه‌ده‌كان‌بـــه‌‌ســــه‌ره‌تــــای‌تـــازه‌تـــریـــن‌قــۆنــاغــی‌پێشكه‌وتنی‌چین‌و‌خاڵی‌‌وه‌رچه‌خان‌له‌‌رێڕه‌وی‌به‌ره‌و‌پێشچوونی‌داده‌نرێت.
لهساڵی١٩٩٤دا‌زیاد‌له٢٠٠كۆمپانیای‌فره‌‌ره‌گه‌ز‌و‌بیانی‌سه‌رمایه‌یان‌له‌‌چین‌به‌گه‌ڕ‌خست‌له‌مانه٥٢یان‌له‌‌كۆمپانیا‌به كــه ـــوون، ب ئه‌مه‌ریكا مــه‌زنــه‌كــانــی‌سه‌ره‌كی میكانیزمی ئامراز‌و خاوه‌نی‌بــوون، پێشكه‌وتوو زانــســتــی نـــوێ‌و‌نه‌ك به‌م‌گۆڕان‌و‌رووداوه،چینیه‌كان‌هه‌ر‌توانیان‌پێ‌‌له‌‌سه‌ر‌به‌شی‌خۆیان‌بـــازاڕی جــیــهــان‌و نــوێــی له‌سیستمی‌جیهانیدا‌داگرن.به‌ڵكو‌بوون‌به‌هێزێكی‌مه‌زن‌و‌سه‌ره‌كی‌نوێی‌ئابووری‌جیهان
له‌‌پاڵ‌ئه‌مه‌ریكا‌و‌ئه‌وروپا‌و‌ژاپۆندا.له‌‌كۆتایی‌ساڵی١٩٩٨دا٦٥ده‌وڵه‌ت‌و‌هه‌رێمی‌بیانی‌نزیكه‌ی٢٢،٠٥٠چاالكی ٢٧،٦١ به‌‌بڕی پڕۆژه‌یان ئابووریی‌و‌بلیۆن‌دۆالر‌له‌‌شاری‌شنگی‌جێبه‌جێ‌یه‌ك ماڵی به بوو چین به‌مه‌ش كرد،له‌‌سه‌ر‌ده‌ی٥٠٠گه‌وره‌‌كۆمپانیاكه‌ی
جیهان.)٥(به‌‌گشتی‌له‌‌ئاكامی‌ئه‌م‌گۆڕانكارییانه‌‌ــێــوه‌نــدی چــیــن‌تـــوانـــی‌بـــه‌رزتـــریـــن‌نگه‌شه‌كردنی‌ئابووری‌له‌‌ماوه‌ی١٩٧٨ ــه)٩%( ل ــاتــر زی رێـــژه‌ی بــه ـــ١٩٩٦ ـنێوه‌ندی‌سااڵنه‌‌بۆ‌خۆی‌تۆماربكات.)٦(ئه‌م‌رێژه‌یه‌ش‌بێگومان‌زۆر‌له‌‌ئاستی‌هه‌مان له بوو‌و زیاتر خۆیان ئاسایی‌كاتدا‌به‌رزترین‌رێژه‌ی‌گه‌شه‌كردنه‌‌له
سه‌ر‌ئاستی‌هه‌موو‌‌واڵتانی‌جیهان.لهساڵی١٩٩١دا‌رێژه‌ی‌گه‌شه‌كردنی‌ساڵی لــه تــۆمــاركــرد‌و ١٠.٩%ی چین
82
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
.%١١ گــه‌یــشــتــه ڕێـــژه‌یـــه ـــه‌م ئ ١٩٩٤ــــــژه‌ی‌گــه‌شــه‌كــردنــی هــــه‌روه‌هــــا‌رێپیشه‌سازی‌له١٩٩٢بڕی١٨%ی‌تۆمار‌بژێوی ئاستی هه‌نارده‌ی٢٤%و كرد‌و‌ئه‌وه‌نده‌ی چــوار ساڵدا ده مــاوه‌ی له
خۆی‌به‌رزبووه‌وه.)٧(به‌‌گشتی‌رێژه‌ی‌ناوه‌ندی‌هه‌نارده‌ی‌له‌بازرگانی‌ده‌ره‌كیدا‌له١٩٧٩ــ١٩٩٣ لهساڵی تۆماركرد‌و ١٤.5%ی سااڵنه‌‌ئه‌م ،%3١.9 بــوو رێــژه‌یــه ئــه‌م ١٩٩٤تۆمار دۆالر ملیار ١٢١ بڕی رێژه‌یه‌‌كرد،له‌‌هه‌مان‌كاتدا‌رێژه‌ی‌هاورده‌ی‌بڕی١١.٢%یتۆماركرد،كه‌‌ده‌یكرده
بڕی)١١٥.٧(ملیار‌دۆالر.دۆخی له چینییه‌كان واتایه‌كی‌تر به‌‌ده‌رچــوون‌و‌چوونه‌‌دۆخی كورتهێنان‌بــرده چینییه‌كانی ئــه‌مــه‌ش ــــده‌وه. زێپێگه‌یه‌كی‌نوێ‌‌و‌توانی‌بچێته‌‌یانه‌ی‌ده‌‌جیهان‌و زه‌به‌الحه‌که‌ی هه‌نارده‌‌که‌ره‌‌بازرگانی رێكخراوی بچێته دواتریش‌كۆنفرانسی له كه WTOوه، جیهانی٢٠٠٢ی‌ده‌وحه‌دا‌به‌‌ره‌سمی‌راگه‌یاندرا.ــه‌كــی‌گــشــتــی‌ســه‌رجــه‌م ــوه‌ی بـــه‌‌شــێــه‌‌ساڵی بــه‌رهــه‌مــی‌نــاوچــه‌یــی‌چــیــن‌ل١٩٩٦دا‌رێژه‌ی١١%كۆی‌سه‌رجه‌می‌به‌رهه‌می‌خۆماڵی‌له‌‌سه‌ر‌ئاستی‌گشت‌به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌ش ده‌هێنا. پێك جیهان‌ناوچه‌ی به‌رهه‌می ســه‌رجــه‌م نیوه‌ی‌كیشوه‌ری‌ئاسیا‌و٢٨%كۆی‌به‌رهه‌می‌ناوچه‌یی‌‌واڵته‌‌گه‌شه‌كردووه‌كان‌بوو.
)١٠(خێرای بــه زۆر قــۆنــاغــه‌دا لــه‌م چین‌هه‌نگاوی‌به‌ره‌و‌گه‌یشتن‌به‌‌لوتكه‌‌ده‌نا،ئابووریدا‌شه‌ڕ بواری له ئه‌مرۆ چین‌له‌‌سه‌ر‌گه‌یشتن‌به‌‌پله‌ی‌یه‌كه‌م‌ده‌كات.له‌‌بواری‌گه‌شه‌كرندا‌نێوه‌ندی‌رێژه‌ی‌گه‌شه‌كردنی‌له‌‌نزیكه‌ی9%یه.لهساڵی
٢٠٠٧دا‌ئه‌م‌رێژه‌یه‌‌گه‌یشته١١%.به‌‌شێوه‌یه‌كی‌گشتی‌چین‌له‌‌سه‌رجه‌م‌گه‌شه‌كردن‌و ئــابــووریــدا كه‌رته‌كانی‌هه‌ندێك به‌رپاكرد، مه‌زنی پێشكه‌وتنی
له‌م‌كه‌رت‌و‌بوارانه:١ــ‌بواری‌جوتیاری‌و‌كشتوكاڵی.
به‌رز‌و ههر پله له چینیه‌كان ئه‌مرۆ‌به‌رهه‌مهێنانی لوتكه‌ی له نزیكه‌كانن‌ـــــواری‌كــشــتــوكــاڵــیــدا، جــیــهــانــی‌لـــه‌‌بگرنگترین ــه ل ــه‌كــێ ی ــه ب واڵتــــه ئـــه‌م‌به‌رهه‌مهێنانی سه‌رچاوه‌كانی پێگه‌‌و‌لۆكه‌‌و‌سه‌وزه‌مه‌نی‌و‌چای‌و دانه‌وێڵه‌‌و‌سه‌ر له خۆراك له جۆری‌تر چه‌ندین‌جگه ئه‌مه ــرێــت. داده‌ن جیهان ئاستی‌گه‌وره‌ی‌كشتوكاڵی ناوه‌ندێكی له‌‌وه‌ی‌خێوكردنی به بــواری له پیشه‌سازیه،بێشومار سامانێكی خاوه‌نی ئــاژه‌ڵــدا‌ــگــا‌و‌بــــه‌راز‌و لـــه‌‌مــــه‌ڕو‌مـــــااڵت‌و‌مــانشێوه‌یه‌كی بــه ده‌ریــایــه‌كــانــه. ئــاژه‌ڵــه‌‌نێوان له چین بڵێین ده‌كــرێــت گشتی‌شۆڕشێكی ١٩٨٣ – ١٩٧٨ ســااڵنــی‌گونده‌كانیدا لــه بێده‌نگی بــه مــه‌زنــی‌به‌رپاكرد،سه‌ره‌تا‌دامه‌زراندنی‌بناغه‌ی
83
گوندانه له‌و نوێبوونه‌وه چاكسازی‌و‌نــێــوان ــه ل گرێبه‌ستێك گــرێــدانــی ــه بــدا‌ده‌ســتــی‌پێكرد ــه‌ت جــوتــیــاران‌و‌ده‌وڵگه‌وهه‌ری‌ئه‌م‌گرێبه‌سته‌‌ئه‌وه‌‌بوو،كه‌‌ده‌وڵه‌ت‌زه‌ویه‌‌كشتوكاڵیه‌كان‌بدات‌به‌‌جوتیاران‌ئه‌وانیش‌له‌‌به‌رامبه‌ردا‌بڕێك‌ده‌وڵــه‌ت‌و به بده‌ن به‌رهه‌مه‌كانیان لهبه مامه‌ڵه‌كردن چۆنێتی له بن ــازاد ئدواتر ئه‌زموونه ئه‌م بره‌كه‌ی‌تریه‌وه.پراكتیزه‌كرا‌و ناوچه‌دا جێگا‌و زۆر له‌‌سه‌ركه‌تنی‌گه‌وره‌شی‌به‌‌ده‌ست‌هێنا.
پرۆژه‌ی چین حه‌فتاكاندا كۆتایی له‌‌بواری خسته نوێبوونه‌وه‌ی ریفۆرم‌و‌جــێــبــه‌‌جــێــكــردنــه‌وه،ســیــاســه‌تــمــه‌دار‌و‌بــیــرمــه‌نــدی‌گــــه‌وره‌ی‌چین‌دیــنــگ‌بۆ‌رێگای پـــرۆژه‌كـــه‌ی پــراكــتــیــزه‌كــردنــی‌چاكسازی‌و‌گۆرانی‌هه‌نگاو‌به‌‌هه‌نگاو‌گرته‌به‌ر،له‌‌پڕۆسه‌كه‌یدا‌هاوسه‌نگیه‌كی‌له‌‌نێوان‌ئازادكردنی‌بازار‌و‌پارێزگاری‌ـــه‌ت ــه‌‌ســتــراكــچــه‌ر‌و‌هــه‌یــبــه‌تــی‌ده‌وڵ لــه‌گــه‌ڵ‌هه‌موو دروســـت‌كـــرد،بــۆیــه‌‌لــی‌نـــادروســـت‌و ــه‌ك ــه‌وه‌ی ــدان ــه‌رچ ــه‌رپ بئه‌و نــه‌خــوازراوی، ده‌رهاویشته‌یه‌كی‌دامه‌زراوه‌یه‌كی وه‌ك ده‌وڵه‌ت قۆناغه‌‌به‌هێز‌رووبه‌رووی‌ده‌بووه‌وه.سه‌رۆك‌ریفۆرمی گــه‌شــه‌كــردن‌و بریاره‌كانی‌جێبه‌جێ لهسهرخۆ ــه‌وردی‌و ب زۆر‌كرد،تا‌به‌‌ته‌واوی‌توانی‌جێپێی‌خۆی‌كه پرۆسه‌كه‌یان سه‌ره‌تای كات. قایم‌پێكرد، ده‌ستی ئابووری ریفۆرمی به
له یه‌كه‌میان هه‌نگاوی كــه‌رتــه‌دا لــه‌م‌پێشخستنی ستراكچه‌ر‌و دارشتنه‌وه‌ی‌پێكرد. ده‌ستیان كشتوكاڵیه‌وه كه‌رتی‌به كاركردنیان سه‌ره‌تا بواره‌شدا له‌م‌هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌‌و هه‌ره‌وه‌زی سیستمی‌شێوه‌یه‌كی بــه كشتوكاڵیان ـــازاری بكۆت‌و ئاسته‌نگ‌و كرد. ئازاد به‌رچاو‌ئه‌م گه‌شه‌كردنی بــه‌رده‌م به‌نده‌كانی‌كه‌رته‌یان‌به‌‌ته‌واوی‌البرد،ئه‌مه‌ش‌له‌‌كرۆكدا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌كه‌رته‌‌جارێكیتر‌ئیداره‌ی زیان بناغه‌ی‌سود‌و لهسهر
خۆی‌دارێژێته‌وه.كه ــــازار، ب سۆسیالستیی مــۆدێــلــی‌ــگ‌بــوو، ــن لــه‌‌داهــێــنــانــی‌ســــه‌رۆك‌دیهــه‌وێــنــه‌کــه‌ی‌ســه‌ركــه‌وتــنــی‌پــڕۆســه‌ی‌به بوو بوو،که نوێبوونه‌وه ریفۆرم‌و‌ئه‌و به‌رده‌وامی سه‌ركه‌وتنی چیرۆكی‌ریفۆرم‌و قۆناغی كرۆكی نه‌ته‌وه‌یه.ساڵی له كــه‌رتــه‌دا لــه‌م نووێبوونه‌وه١٩٧٨وه‌‌به‌‌دوو‌قۆناغ‌ده‌ستی‌پێكرد:ـــه‌‌به ـــا‌ل ـــه‌م:ســـه‌ره‌ت ـــه‌ک قــۆنــاغــی‌یــی ــازادكــردن ئ زه‌وی‌و تــایــبــه‌‌تــكــردنــی‌به‌شداركردنه‌وه‌ی كشتوكاڵی‌و كه‌رتی‌لــه‌‌ســود‌و‌قازانجی جــووتــیــاران‌بــوو‌سیاسه‌ته‌یان بــه‌م بــه‌رهــه‌مــه‌كــانــیــان.چینی‌یه‌كان‌گه‌شه‌كردن‌‌و‌پێشكه‌وتنێكی‌بارێكی‌تردا بــه تــۆمــاركــرد، زۆریـــان‌به‌رهه‌مهێنان‌و ـــژه‌ی رێ ــی ــوون ــادب زیبۆ هانده‌ر به ببو داهــات، زیادبوونی‌كشتوكاڵی پیشه‌سازی دامــه‌زرانــدنــی
84
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئه‌م‌كه‌رته، پێشكه‌وتنی له‌‌گونده‌كان‌و‌هاوكات‌زیادبوونی‌داهات‌و‌باشبوونی‌سه‌ر له ده‌رگــای جووتیاران بژێوی‌له‌‌‌واڵتــه‌دا سه‌رمایه‌ش كه‌ڵه‌كه‌بوونی‌رێكخستنه‌وه‌و بۆ چینیه‌كان كــرده‌وه.گه‌شكردنێكی بناغه‌ی ــدنــی دامــه‌زرانبـــــــــــه‌رده‌وام‌و‌بــــــه‌رز‌پــــــــرۆژه‌ی‌بــه‌‌ئه‌م داهێنا، گوندیان دامه‌زراوه‌كردنی‌پرۆژه‌یه‌‌له‌‌قۆناغه‌‌بااڵكانیدا‌پرۆسه‌ی‌بــه‌‌دامـــه‌زراوه‌كـــردنـــی‌گــونــد‌بــازنــه‌ی‌ــــداری‌و‌چــه‌نــدیــن ــــاژه‌ڵ ــی‌ئ ــان ــه‌ك كــه‌رتبیناسازی‌و كه‌رتی وه‌ك بــواری‌تــری
پیشه‌سازی‌بچوك..هتد‌لێكه‌وته‌وه.سیاسه‌تی‌نوێی‌و‌ستراتیژیی‌ده‌وڵه‌ت‌بوو گرنگیدان لــێــروه گــونــده‌كــان بــۆ‌روه‌كـــه شــمــه‌ك‌و به‌رهه‌مهێنانی ــه بماوه‌ی له گرانبه‌هاكان. كشتووكاڵییه‌‌ـــــژه‌ی‌پــیــشــه‌ســازی ــدا‌رێ ــان ــاك هــه‌شــتــی ـــه‌‌بـــه‌رهـــه‌مـــی‌كــه‌رت كــشــتــوكــاڵــی‌لكشتوكاڵی٢٣%یتۆماركرد،به‌رهه‌می‌ریفۆرم‌له‌‌كه‌رتی‌كشتوكاڵی‌له‌‌قۆناغی‌یه‌كه‌میدا‌بوو‌هۆی‌ئه‌وه‌ی١٧٠ملیۆن‌جووتیار‌له‌‌بازنی‌هه‌ژاری‌رزگاركات.پـــێـــشـــكـــه‌وتـــنـــی ئــــاســــتــــی وه‌ك ١٩٧٨ ساڵی نێوان له به‌رهه‌مهێنانیش‌بۆ٢٠٠٤به‌رهه‌می‌لۆكه‌‌سێ‌ئه‌وه‌نده‌ی‌تۆنه‌وه ملیۆن ٢،٢ له زیادیكرد خۆی‌بوو‌به٦،٣ملیۆن‌تۆن،به‌رهه‌می‌رۆن)له زیادیكرد خــۆی ئــه‌وه‌نــدی شــه‌ش‌ملیۆن ٣٠ به بــوو تۆنه‌و ملیۆن ٥،٢
٢٠٠٤ تــا ١٩٨٤ه‌وه نــێــوان لــه تـــه‌ن،پێشكه‌وتنی ئاژه‌ڵداری په‌روه‌ردكردنی‌به‌رچاه‌ی‌به‌خۆوه‌‌بینی،به‌رهه‌مهێنانی‌گۆشته‌وه تــۆن ملیۆن ١٩ له گۆشت
بوو‌به٧٠ملیۆن‌تۆن.ــی‌خــســڵــه‌تــی بـــه‌‌شــێــوه‌یــكــی‌گــشــتدوو كشتوكاڵی كــه‌رتــی پێشكه‌وتنی‌رێكخستنی الیه‌ك له گرته‌وه، بــواری‌ــــواری‌جــووتــیــاری‌و‌فــراوانــكــردنــی بزیادكردنی‌جۆره‌كانی رێژه‌ی‌زه‌وی‌و‌الیه‌كیتر له كشتوكاڵی، برهمهێنانی‌ئاژه‌ڵداری، به‌خێوكردنی به گرنگیدان‌لۆكه‌‌و گه‌نم‌و به‌رهمهێنانی بــواری له‌‌گه‌نمه‌شامی‌و‌سه‌وزه‌‌و‌چای،له‌‌بواری‌ئاژه‌ڵداریش‌به‌خێوكردنی‌مه‌ڕ‌و‌مااڵت‌و‌ـــه‌راز‌و‌ئـــاژه‌ڵ‌ده‌ریــایــه‌كــان‌لــه‌‌پله‌ی ب
یه‌كه‌مدا‌بوو.٢ــ‌بواری‌پیشه‌سازی.
ــایــدا ــیــســت‌و‌پــێــنــج‌ســاڵــی‌كــۆت لـــه‌‌ببكه‌نه پیشه‌سازی توانیان چینیه‌كان‌زۆر ــێــكــی گــه‌شــه‌كــردن ره‌وره‌وه‌ی‌له گه‌وهه‌ری گۆڕانێكی بته‌و. خێراو‌پیشه‌سازی كه‌رتی واقعی سروشت‌و‌‌ئه‌نجام‌بده‌ن.ئه‌مرۆ‌چین‌خاوه‌نی٢٢٠ هه‌زار‌كارگه‌یه،له‌مانه٢٠٠٠كارگه‌یان‌گه‌وره‌‌و‌مه‌زنن،٢٢هه‌زاریان‌كارگه‌ی‌مام‌ناوه‌ندین‌و٢٠٠هه‌زاریان‌كارگه‌ی،
دامه‌زراوه‌ی‌قه‌باره‌‌بچوكن.ــی‌كـــه‌رتـــی ــشــت بــــه‌‌شـــێـــوه‌یـــه‌كـــی‌گدابه‌شبوونی رووی لــه پیشه‌سازی
85
جوگرافیه‌وه‌‌به‌‌پێی‌بنه‌ماكانی‌زانستی‌ــدا ــاوچــه‌كــان ــیــشــه‌ســازی‌بـــه‌‌ســـه‌ر‌ن پدابه‌شكران،چینیه‌كان‌نه‌خشه‌‌و‌پالنێكی
وردیان‌بۆ‌ئه‌م‌دابه‌شكردنه‌‌هه‌بوو.له‌م‌سیاسه‌ته‌یاندا‌به‌‌‌وردی‌حیسابیان‌بۆیه كرد، سه‌ركه‌وتن ئاسانكاری بۆ‌له‌‌ماوه‌یه‌كی‌كورتدا دابه‌شكردنه‌كایان‌ــه‌وره‌ی گ زۆر ئاكامی ــه‌وت‌و ده‌ســه‌ك
هه‌بوو.ئه‌زموونی‌چینیه‌كان‌تایبه‌ته‌مه‌ندییه‌كی‌برگه‌‌و هه‌موو له هه‌یه، گرنگی زۆر‌چه‌ندین شیكار ده‌خــوازێــت به‌شێكیدا‌لێكۆڵینه‌وه‌‌و‌دیراسه‌ی‌بۆ‌بكات،ئه‌مرۆ‌زۆربه‌ی‌‌واڵتانی‌دواكه‌وتوو،یان‌تازه‌‌واڵته‌‌و ده‌كه‌نه‌‌‌ئه‌م روو گه‌شه‌كردوو‌ده‌یـــانـــه‌وێـــت‌ســــوود‌لــه‌‌ئـــه‌زمـــوون‌و
نه‌خشه‌ی‌سه‌ركه‌وتنیان‌‌وه‌رگرن.ئاكامی‌ئه‌م‌ئه‌زموونه‌‌له‌‌ماوه‌ی‌كه‌متر‌زۆر بــازی چینیه‌كان ســه‌ده‌دا نیو له‌‌مه‌زنیان‌داوه،بۆ‌نموونه‌‌له‌‌ماوه‌ی‌نێوان١٩٤٩ــ٢٠٠٠له‌‌به‌رهه‌مهێنانی‌ئاسندا‌پله‌ی بۆ په‌ریونه‌ته‌وه ٢٦ه‌وه پله‌ی له‌‌له خه‌ڵوزدا به‌رهه‌مهێنانی له یه‌كه‌م،پله‌ی٩یه‌مه‌وه‌‌په‌ریونه‌ته‌وه‌‌بۆ‌یه‌كه‌م،له‌‌به‌رهه‌مهێنانی‌پترۆڵدا‌له‌‌پله‌ی٢٧ه‌وه‌‌گه‌یشتوونه‌ته‌‌پله‌ی‌پێنجه‌م.ئه‌مرۆ‌چین‌چنینی لۆكه‌‌و تیره‌ی به‌رهه‌مهێنانی له‌‌پێاودا به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازی‌و‌به‌رهه‌مهێنانی له یه‌كه‌مدان، پله‌ی له‌‌ــه‌‌پــلــه‌ی‌شــه‌شــه‌مــن.له ئــۆتــۆمــبــێــلــدا‌ل
ــــواری‌پــیــشــه‌ســازی‌تــه‌كــنــۆلــۆژیــای بتۆره‌كان زانیاری‌و )ئه‌لكترۆن‌و بااڵدا‌مانگه پێداویستیه‌كان ئــه‌نــتــه‌رنــێــت‌و‌ده‌سكرده‌كاندا(هه‌نگاوی‌زۆر‌مه‌زنیان
ناوه.ــی‌یــه‌كــه‌مــی‌ئــه‌زمــوونــی لــه‌‌ده‌‌ســاڵـــیـــۆری‌بـــــازاری پــراكــتــیــزه‌كــردنــی‌تبه پیشه‌سازی كه‌رتی سۆسیالستی،ستوونیدا ــاســۆی‌و ئ بـــاری هــــه‌ردوو‌خۆیه‌وه به خێرای زۆر پێشكه‌وتنێكی‌بینی،به‌واتا‌هه‌م‌له‌‌بواری‌زیادكردنی‌جۆره‌كانی‌پیشه‌سازی‌و‌هه‌م‌له‌‌بواری‌قۆناغه‌دا له‌م كارگه‌یدا، فراوانكردنی‌به‌‌پرۆژه‌‌و‌كارگه‌ی سه‌ره‌تا‌چینیه‌كان‌بچوك‌ده‌ستیان‌پێكرد،ئه‌م‌شێوه‌‌كارگانه‌‌شارۆچكه گوند‌و له خێرایی به زۆر‌كرد، باوه‌یان نێوه‌نده‌كاندا بچووك‌و‌واڵتیان ناوچه‌كانی ســه‌رجــه‌م دواتــر‌ــی ــدن ــه‌زران ــه‌‌راســتــیــدا‌دام گـــرتـــه‌وه.لكارگه‌‌و‌پیشه‌سازی‌قه‌باره‌‌بچوك‌یه‌كێ‌چینیه‌كانه، سه‌ركه‌وتنی نهێنیه‌كانی له‌‌جێگای پیشه‌سازیه جــۆره ئــه‌م بۆیه‌‌به‌شێكی ــــه‌ت‌و ده‌وڵ گرنگیی ــایــه‌خ‌و بكار‌و پیاوان سیاسه‌تمه‌داران‌و گرنگی‌پیشه‌سازی‌بوو،ته‌نانه‌ت‌دوای‌هێنانی‌ــی ــدن وه‌بــه‌رهــێــنــانــی‌بــیــانــی‌و‌دامــه‌زرانــشــه‌ســازی‌مــه‌زنــیــش.یــه‌كــێــک‌له ــی پپیشه‌سازیه، جــۆره ئــه‌م گرنگیه‌كانی‌بوو سه‌ره‌تای كه‌ره‌سه‌ی دابینكردنی‌به مه‌زنه‌كان كارگه پیشه‌سازی‌و بۆ
86
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
نرخێكی‌كه‌م،به‌‌واتا‌هاوكارێكی‌گرنگ‌بـــوو‌بــۆ‌كـــه‌م‌كـــردنـــه‌وه‌ی‌خــه‌رجــی‌و‌ــچــووی‌شـــمـــه‌ك‌‌و‌بــه‌رهــه‌مــه‌كــانــی ــێ تئه‌م ره‌هه‌ندێكی‌تردا له كارگانه، ئه‌و‌باش یارمه‌تیده‌رێكی كه‌مبوونه‌وه‌یه‌‌له هێزكردنی‌‌واڵته‌كه‌یان به بۆ بــوو
ملمالنێكردنی‌شمه‌كه‌‌بیابیه‌كاندا.قۆناغی نه‌وه‌ده‌كانه‌وه سه‌ره‌تای له‌‌گه‌شه‌كردنی پێشكه‌وتن‌و دووه‌مــــی‌ــــی‌پــــیــــشــــه‌ســــازی،قـــۆنـــاغـــی ــــه‌رت كــشــه‌ســازی‌مـــه‌زن ــی دامــــه‌زرانــــدنــــی‌پپیشه‌سازیی كــه‌رتــی پێكرد. ده‌ســتــی‌پله‌ی‌یه‌كه‌م‌پشتی‌به‌‌هاتنی مه‌زن‌به‌‌ئه‌م ده‌بــه‌ســت. ــی ده‌ره‌ك وه‌به‌رهێنانی‌گه‌شه‌كردنی رووی لــه پێشكه‌وتنه‌‌توێژی داهێنان‌و‌پێشخستنی مرۆی‌و‌زۆر كاریگه‌ری به‌هه‌ره‌دار كرێكارانی‌دیـــاری‌هــه‌بــوو،ژمــاره‌یــه‌كــی‌زۆر‌له‌‌كرێكاره‌‌خوێنده‌واره‌كان‌روویان‌كرده‌‌ئه‌م‌كه‌رته،له‌‌گه‌ڵ‌كرانه‌وه‌ی‌ئابووری‌كرێكاری ملیۆن سه‌د له زیاتر چیندا‌ئابووریی‌جیهانی تێكه‌ڵ‌به ئه‌م‌واڵته‌‌زیاتر ژماره‌یه ئه‌م راستیدا له بوون،بوو‌له‌‌ژماره‌ی‌كرێكارانی‌هه‌ر‌حه‌وت‌‌واڵته‌‌پیشه‌سازیه‌‌گه‌وره‌كه‌ی‌دنیا.كۆی‌گه‌وره‌كان پیشه‌سازیه به‌رهه‌مه‌كانی‌به ده‌كران ده‌ره‌وه هه‌نارده‌ی‌‌واڵتانی
تایبه‌تیش‌ئه‌مه‌ریكا.له‌‌پێناو‌كۆنترۆڵكردن‌و‌رێكخستنه‌وه‌ی‌به‌شه‌‌ده‌وڵه‌ت‌چه‌ندین‌كۆمه‌ڵگای ئه‌م
ئه‌م دامـــه‌زرانـــد. مــه‌زنــی پیشه‌سازی‌بۆ كامڵیان بازنه‌یه‌كی كۆمه‌ڵگایانه‌‌كه‌ره‌سه‌كانی شمه‌ك‌و به‌رهه‌مهێنانی‌ئه‌مانه ده‌كرد. دروست هه‌نارده‌كردن‌بـــوون‌بــه‌‌پــایــه‌ی‌بــه‌‌هــێــزی‌راگرتنی‌ئابووری‌چین‌له‌‌ئاستێكی‌به‌رز‌و‌بااڵدا،ئه‌و‌زه‌مینه‌یه‌یان‌خوڵقاند،كه‌‌‌ئه‌م‌واڵته‌‌له یه‌كێ ببێته ئــه‌وه‌ی بۆ بێت ئاماده‌‌ئــابــووری سه‌ره‌كیه‌كانی جــه‌مــســه‌ره‌‌پله‌ی بــه گه‌یشتن خــه‌ونــی جــیــهــان‌و‌ئابووری واڵتــی هێزترین به یه‌كه‌م‌و‌جیهان،واته‌‌له‌‌ماوه‌یه‌كی‌كورتدا‌پێش‌ئه‌مه‌ریكا‌بكه‌وێت،نزیك‌كاته‌وه‌‌له‌‌واقع.٣ــ‌بواری‌‌وزه‌‌و‌سامانه‌‌سروشتییه‌كان‌یه‌ده‌كی مه‌زنی برێكی خاوه‌نی چین‌ــه،لـــه‌‌بـــواری ــان ــه‌ك ــی كـــانـــزا‌ســرۆشــتده‌رهــێــنــانــی‌پــتــرۆڵــدا‌تــا‌ســاڵــی٢٠٠٠ ته‌نی ملیۆن ١٧٤ به‌رهه‌مهێنانی بری‌تۆماركروه،له‌‌بواری‌یه‌ده‌كی‌خه‌ڵوزدا‌له‌‌پله‌ی‌یه‌كه‌مدان،بڕی‌به‌رهه‌مهێنانیان‌تۆمار تــه‌ن ملیۆن ١٩١٠ ساڵیكدا له‌‌ده‌كات.له‌‌به‌رهه‌مهێنان‌ئاسن‌و‌زنك‌و‌قورقۆشم‌له‌‌پله‌ی‌یه‌كه‌می‌جیهاندان.
ئاكامی لــه ٢٠٠٤ -٢٠٠٣ ساڵی لــه‌‌فـــره‌وانـــبـــوون‌و‌خــێــرابــوونــی‌گــه‌شــه‌‌و‌پــێــشــكــه‌وتــنــی‌بـــواره‌كـــانـــی‌ئــابــووری‌كرد، زیــادی پترۆڵ له پێویستیه‌كانی‌پیشه‌سازی پێشكه‌وتنی بواری مه‌زنی‌نه‌وت نرخی ئــه‌وه‌ی هۆی بووه چین‌به‌رزبێته‌وه. جیهان ئاستی ســه‌ر له
87
ــرۆ‌چــیــنــیــه‌كــان‌له ــه‌م ـــه‌م‌بـــــواره‌دا‌ئ لده‌ستخستنی بــۆ زۆردان هــه‌وڵــی‌سه‌رچاوه‌كان‌و له پێداویستیه‌كانیان‌هــۆی بـــه ــه مــه‌بــه‌ســت ئــــه‌م بـــۆ وزه،له سه‌رچاوه‌كانی‌‌وزه كۆنترۆڵكردنی‌الیــه‌ن لــه دنیا ناوچه‌كانی بــه‌ی زۆر‌روو زیــاتــر چینیه‌كان ئــه‌مــه‌ریــكــاوه،له‌‌واڵتانه‌‌ده‌كه‌ن‌كه‌‌نه‌یاری‌ئه‌مه‌ریكان،یان‌له‌‌بازنه‌ی‌ده‌سه‌اڵته‌كانی‌ئه‌ودا‌نین.ـــواری‌بــازرگــانــی:چــیــن‌ئه‌مرۆ ـــب ٤ـبــواری مه‌زنه‌كانی هێزه له یه‌كێ به‌‌له شێوه‌یه‌ك به داده‌نرێت، بازرگانی‌كاتێكدا‌زۆربه‌ی‌‌واڵتانی‌دنیا‌له‌‌باری‌ئه‌م بازرگانی ته‌رازوی كورتهێناندان،نێوان له زیادبووندایه. له ــه‌رده‌وام بساڵی٢٠٠٠بۆ٢٠٠٥ئه‌م‌زیاده‌یه‌‌له ٩٠ بۆ پــه‌ریــه‌وه دۆالره‌وه ملیار ٢٥
ملیار‌دۆالر.بازرگانیان تــه‌حــه‌فــوزی چینیه‌كان‌بۆیه دانــه‌نــاوه، واڵتێك هیچ ســه‌ر له‌‌ـــه‌ی‌‌واڵتانی بــازرگــانــی‌لــه‌‌گــه‌ڵ‌زۆربپێشه‌وه‌ش له ده‌ده‌ن، ئه‌نجام جیهان‌ئه‌وروپا‌و ئه‌مه‌ریكا‌و ژاپــۆن، واڵتانی‌پڵنگه‌كانی‌ئاسیا.له‌‌پرۆسه‌ی‌بازرگانیدا‌هه‌ره به‌شی پیشه‌سازیه‌كان به‌رهه‌مه‌‌زۆری‌هه‌نارده‌كانی‌داگیر‌ده‌كات،به‌اڵم‌‌وه‌ك‌بواری‌هاورده‌‌زۆرترین‌رێژه‌یان‌كه‌ره‌سه‌‌و‌شمه‌كیی‌خاو‌و‌سه‌ره‌تاییه.
به چین حكومه‌تی هه‌شتاكانه‌وه له‌‌شێوازێكی‌ته‌دریجی‌و‌له‌‌سه‌رخۆ،كاری
بۆ‌رزگاركردنی‌كه‌رتی‌بازرگانی‌كرد،ئاراسته‌كراوه‌ی، بازرگانی شێوازی‌ــوه‌شــانــده‌وه،له قــۆنــاغ‌بــه‌‌قــۆنــاغ‌هــه‌ڵسیستمی هه‌شتاكانه‌وه نــاوه‌راســتــی‌سیستمی به‌رجه‌سته‌كرد، دووالیه‌نه‌ی‌گومركی‌ته‌فزیلی،به‌‌پێی‌ئه‌م‌سیستمه‌‌ــه‌ی ـــان‌هــه‌واڵ ـــاورده‌ك بــه‌رهــه‌هــه‌مــه‌‌هـــــه‌ن،بــــه‌اڵم‌‌وه‌ك ــكــردن‌ده‌ك ــرك ــوم گخۆش بــاج له هــه‌نــارده‌كــان به‌رهه‌مه‌‌نه‌خشه‌ی ١٩٩٢ ســاڵــی لــه ــن. ــرێ ده‌كـــه‌كـــی‌بـــه‌رچـــاو ـــژه‌ی ـــهرێ ــی‌ب ــزام ــل ــی ئ
هه‌ڵوه‌شایه‌وه.ـــــای‌نــــه‌وه‌تــــه‌كــــانــــه‌وه ــــه‌‌ســـــه‌ره‌ت لگه‌شه‌كردنی‌كه‌رتی‌بازرگانی‌چینی‌له‌‌دۆخی‌كورتهێنان‌به‌‌ته‌واوی‌ده‌رچوو.لهساڵی١٩٩٥ه‌وه‌‌تاریفه‌ی‌گومركی‌چوو، داكشان به‌ره‌و خێرایی به زۆر‌ــه‌كــان‌و ــاوخــۆی ـــه‌وه‌ی‌بـــــازاره‌‌ن ـــردن كچاكسازی گــۆڕان‌و به‌رجه‌سته‌كردنی‌ـــوو‌بۆ ــه‌ر‌ب ــا‌خــۆشــك ــگ ـــاوخـــۆی‌رێ نبازرگانی رێكخراوی به تێكه‌ڵبوونی
. WTOجیهانی‌بۆ چین ســه‌ركــردایــه‌تــی ستراتیژی‌پشتیان گــه‌شــه‌كــردن بــه بــــــره‌ودان‌بــه‌‌كـــرانـــه‌وه‌ی‌بـــــه‌رده‌وام‌بــه‌‌رووی‌به‌ست، نــێــوده‌وڵــه‌تــیــه‌كــانــدا ملمالنێی‌بووه چین ٢٠٠١ یه‌كه‌می كانونی له‌‌بازرگانی‌جیهانی، ئه‌ندامی‌رێكخراوی‌نێو چوونه پرۆتۆكۆڵی ده‌قــی پێی به‌‌ساڵ 5 مــاوه‌ی بۆ رێكخراوه‌وه، ئه‌م
88
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
تا به‌‌‌واتــا دهبێت، چاودێریدا ژێر له‌‌دواتر دیاریكرابوو، بۆ ٢٠٠٦ی ساڵی‌ده‌بێته‌‌ئه‌ندامی‌مافی‌خاوه‌نداری‌فكری‌چین دوای‌‌وه‌رگرتنی قۆناغی .TRIPــه‌م‌رێــكــخــراوه،بــه‌رزبــوونــه‌وه‌یــه‌كــی لبه‌كاربه‌ری وه‌به‌رهێنان‌و بــه‌رچــاوی‌‌ــــه‌وه،چــه‌نــدیــن ــــه‌وت ـــێ‌ك نـــاوخـــۆی‌لگه‌وره‌یان وه‌به‌رهێنه‌ر‌و‌‌وه‌به‌رهێنانی‌ـــرۆســـه‌‌و‌بــــازاری ــه‌‌نــــاو‌پ ــشــای ــێ راكتوانییان رێگایه‌شه‌وه له‌م خۆیانه‌وه‌‌سنووری‌بازاره‌‌جیهانیه‌كان‌ببڕن.له‌م‌ئابووری مۆدێلی چینیه‌كان ماوه‌یه‌دا‌خۆیان‌له‌‌سه‌رر‌بناغه‌ی‌پشت‌به‌ستن‌به‌‌هه‌نارده‌‌كردن‌و‌‌وه‌به‌رهێنانی‌بواری‌واڵتــه ــه‌م ـــد،ئ دامـــه‌زران پیشه‌سازیی‌وه‌به‌رهێنانی هه‌نارده‌‌و رێژه‌ی توانی‌راسته‌وخۆ‌به‌‌رێژه‌ی٦٠%ی‌گه‌شه‌ی‌به ــه‌ش ــژه‌ی رێ ــه‌م ئ هێنا، پێك چینی‌پیشه‌سازییه به‌‌حه‌وت‌‌واڵته به‌راورد‌گه‌ره‌كه‌ی‌جیهان،كه‌‌بری١٦%بووه،
ناوچه‌ی‌یۆرۆ٣٠%بووه.ـــابـــووریـــی‌چــیــن، ــژی‌ئ ــی ــرات ـــه‌‌ســت لهه‌بوو، الیــه‌نــه‌یــان دوو سیاسه‌تێكی‌بــه‌رهــه‌مــهــێــنــانــی‌شمه‌كی الیــــه‌ك لــه‌‌ــی‌هـــــه‌ژار‌و‌كــه‌م ــان ــۆ‌واڵت نـــرخ‌كـــه‌م‌بـــــران‌بــه‌هــا، درامــــــــه‌ت‌و‌شــمــه‌كــی‌گده‌وڵــه‌مــه‌نــد. پێشكه‌وتوو‌و بــۆ‌واڵتــنــی٢٠٠٤دا ساڵی له چوارچێوه‌یه‌دا له‌م‌رێژه‌ی‌به‌رهه‌مهێنانی)نرخ‌كه‌می(بڕی٧٠%ی‌بڕی.له‌‌ده‌یه‌ی‌یه‌كه‌می‌سه‌ده‌ی
ئه‌لكترۆنیه‌كان به‌رهه‌مه یه‌كدا بیست‌و‌سێ‌له‌‌سه‌ر‌چواری‌به‌رهه‌مه‌كانیان‌له‌‌ئاستی‌نرخی‌كه‌مدا‌بوو.به‌‌شێوه‌یه‌كی‌جیهانگیری شه‌پۆلی دهكرێت گشتی‌یه‌كه‌می پله‌ی برده‌نه له بێت هاوكار‌چین هه‌نارده‌كردن، له جیهانه‌وه‌ه‌وه‌‌سه‌نگی هه‌شتاكانه‌وه ــای ســهرهت لــه‌‌هه‌ڵكشاندایه، له بـــه‌رده‌وام بازرگانی‌له‌‌ساڵی١٩٨٠دا‌بری‌هه‌نارده‌كردنی‌ره‌ت ی %١ پیشه‌سازیه‌كان به‌رهه‌مه‌‌رێژه‌یه ئه‌م ١٩٩٣ ساڵی له نه‌ده‌كرد،گه‌یشته٤%و‌ساڵی٢٠٠٤گه‌یشته٩%،ئه‌لكیرۆنیاتدا بواری‌هه‌نارده‌كردنی له
له‌م‌ساڵه‌دا‌گه‌یشته‌‌نزیكه‌ی١٥% .ــه‌ی‌یــه‌كــه‌مــدایــه ــل ئــه‌مــرۆ‌چــیــن‌لــه‌‌پــدا.له ــه‌رگ لــه‌‌هــه‌نــارده‌كــردنــی‌جــل‌و‌بپله‌ی ــه ل چنینیشدا ــی ــارده‌كــردن هــه‌ن
دووه‌مدایه،ــی‌چــیــن‌به ــان ــازرگ ســتــراتــیــژیــه‌تــی‌بــه‌كــی‌گــشــتــی‌كـــرانـــه‌وه‌یـــه‌‌به ــوه‌ی شــێبازاره‌كانی سه‌رجه‌م‌‌واڵتــان‌و رووی‌جیهاندا،بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌ش‌چینیه‌كان‌دابه‌ش كۆی‌‌واڵتانیان خۆیانه‌وه الی‌شێوه یه‌كه‌شیان هــه‌ر بــۆ ـــردووه‌‌و كده‌كه‌ن، په‌یڕه‌و سیاسه‌تێك به‌رنامه‌‌و‌ئامانجی مامه‌ڵه‌كردنیان‌و شــێــوازی‌به بۆ‌گه‌یشتنه له‌‌گه‌وهه‌ردا كۆتاییان‌ئابووری، قازانی ســوود‌و به‌رزترین‌له‌م‌چوارچێوه‌یه‌دا‌ئه‌وه‌ی‌چینیه‌كان‌تا‌ئه‌مرۆ‌توانیویانه‌‌پێی‌بگه‌ن‌له‌‌كۆنترۆڵ
89
ئاڵوگۆری بازرگانیو كه‌رتی كردنی‌شمه‌ك‌و‌كه‌ل‌و‌په‌ل‌له‌گه‌ڵ‌‌واڵتاندا‌به‌م
شێوه‌یه‌یه:٤ــ١ــ‌چین‌و‌هۆنگ‌كۆنگ.
ــه ــدی ــوه‌ن ــه‌ی پ ٢٠٠٣ه‌وه ســـاڵـــی ـــه لئه‌م نێوا ئــابــووریــه‌كــانــی بــازرگــانــی‌و‌پێشكه‌وتن‌و‌گه‌شه‌كردنێكی دوو‌‌واڵته‌‌ساڵ له بینی، خۆیه‌وه به بــه‌رچــاوی٢٠٠٤دا‌به‌‌هۆی‌به‌ستنی‌گرێبه‌ستێكی‌بازاره‌كانی نێوانیانه‌وه الیه‌نه‌ی دوو‌به ــگــدا كــۆن ــگ هــۆن بــه‌‌رووی چــیــن‌له گومركی باجی كــرایــه‌وه، تـــه‌واوی‌ســه‌ر‌دامـــه‌زراوه‌كـــانـــی‌هــۆنــگ‌كۆنگ‌كرایه‌وه، كــه‌م به‌رچاو رێژه‌یه‌كی به‌‌ئاسانكاری‌بۆ‌پرۆسه‌كانی‌‌وه‌به‌رهێنان‌به‌‌تایبه‌تی‌له‌‌بواره‌كانی‌خزمه‌تگوزاری
له‌‌رویاندا‌‌وااڵ‌كرا.كۆی‌رێژه‌ی‌ئاڵوگۆره‌‌بازرگانیه‌كانی‌نێوان‌ئه‌م‌دوانه‌‌بڕی٤٥%یتۆماركرد،له‌م‌رووه‌وه٤٠%وه‌به‌رهێنانه‌كانی‌چین٣٠%ی بڕی ده‌كاته كه له‌م‌‌واڵته‌دایه،كۆی‌‌وه‌به‌رهێنانی‌بیانی‌هۆنگ‌كۆنگ.
٤ــ٢ــ‌تایوان‌و‌چین.لـــه‌‌نــــه‌وه‌تــــه‌كــــانــــه‌وه‌‌دامــــــــه‌زراوه‌‌تایوانیه‌كان‌به‌‌شێوه‌یه‌كی‌چڕ‌روویان‌له بــڕی‌دوو ــه‌م‌واڵتــه كــرده‌‌چین.ئچینیه‌كانی سێی‌‌وه‌به‌رهێنانی ســه‌ر‌چین ٢٠٠١ه‌وه ساڵی له خــۆی، گرته‌‌هه‌نارده‌كردنی بـــازاری یه‌كه‌م ــووه بتایوان،٣٨%ی‌هه‌نارده‌ی‌تایوانه‌یه‌كانی
وه‌رگرت،به‌مه‌ش‌تایوان‌بووه‌‌دووه‌م‌دوای له چینیه‌كان بازرگانی وێزگه‌ی‌هۆنگ‌كۆنگ.له‌‌ئاكامی‌ئه‌م‌سیاسه‌ت‌و‌سوودێكی تایوانییه‌كان په‌یوه‌ندیه‌ش‌زۆریان‌كرد‌و‌توانییان‌ته‌كانێكی‌گه‌وره‌‌پێشخستنی گه‌شه‌كردن‌و پڕۆسه‌ی به‌‌پێشه‌وه بۆ خۆیان ئابووریی بــواری
بده‌ن.٤ــ٣ــ‌چین‌و‌ژاپۆن.
بــووه چین حه‌فتاكاندا مـــاوه‌ی لــه وه‌رگرتنی له ئاسیاوی واڵتــی یه‌كه‌م‌‌‌وه‌به‌رهێنانه‌كانی‌ژاپۆن،له‌‌نێوان١٩٩٠ تا٢٠٠٤به‌شی‌بازرگانی‌ده‌ره‌كی‌چین‌تۆمار ئه‌وه‌نده‌ی‌خۆی دوو ژاپۆن له‌‌هه‌نارده‌ی ١٦%ی چین به‌مه‌ش كــرد،به‌‌دووه‌م بــوو ژاپــۆنــی‌گرته‌‌خــۆی‌و
بازاری‌ژاپۆنیه‌كان.ــی ــان ــه‌ی‌واڵت ــه‌ڵ ــۆم ٤ـــــ٤ـــــ‌چــیــن‌و‌ك
خۆرهه‌اڵتی‌ئاسیا.ــازرگــانــی‌ئـــه‌م‌‌واڵتــانــه ــوگــۆری‌ب ــاڵ ئ)تایله‌ند،فلپین،ئه‌ندۆنیسیا،سنگافۆره،مالیزیا،كۆمبۆدیاو‌الوس‌و‌برونای(له‌‌گه‌ڵ‌چیندا‌پێشكه‌وتنێكی‌زۆر‌خێرایان‌لــه‌‌ســـاڵ٢٠٠٢دا بــیــنــی، بــه‌‌خــــۆوه‌‌ئاڵوگۆڕكردن‌و بۆ رێكه‌وتنێكی چین‌ئه‌م‌‌واڵتانه‌دا گه‌ڵ له ئــازاد بازرگانی‌وای بریاری رێكه‌وتنه ئه‌م مۆركرد،له‌‌سه‌ر‌درا،كه‌‌له‌‌ساڵی٢٠١٢ه‌وه‌‌تا‌پێناو له كامڵ. قۆناغێكی بگاته ٢٠١٥ــی‌و‌ئــاڵــوگــۆری ــان ــازرگ پــتــه‌وكــردنــی‌ب
90
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
رێكه‌وتنێك ٢٠٠٧دا ساڵی له شمه‌كدا‌له‌‌نێوان‌چین‌و‌ئه‌م‌كۆمه‌ڵه‌یه‌‌و‌كۆریای‌راستیدا له كرا، ژاپۆن‌مۆر باشوور‌و‌زۆر ناوچه‌یه لــه‌م چینیه‌كان خه‌ونی‌چینیه‌كان ــره، ــت ــراوان ف ــر‌و ــات زی لــه‌مــه‌‌ستراتیژیی‌سه‌ره‌كیان‌كۆنترۆڵ‌كردنی
ته‌واوی‌ئه‌م‌ناوچه‌یه‌یه.٤ــ٥ــ‌‌ئه‌مه‌ریكا‌و‌چین.
ــێــوان‌ئــه‌م‌دوو‌‌واڵتــه پــه‌یــوه‌نــدیــی‌نــاهــاوســه‌نــگ‌و‌نــا‌تــه‌بــایــه، ــه‌‌‌واقــعــدا‌ن لناهاوسه‌نگییه‌ش ئه‌م سه‌ره‌كی هۆی‌ــاك ـــه‌وه‌‌بـــۆ‌ســــه‌رده‌مــــی‌ت ـــت ـــهرێ ده‌گجــه‌مــســه‌ری‌ئــه‌مــه‌ریــكــا‌و‌ســه‌پــانــدنــی‌سه‌ر به به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خواست‌و‌‌ئه‌م‌واڵته‌دا.بۆ‌رزگار‌بوون‌له‌م‌گرفته‌‌ــه‌وه‌ی ــن ــه‌‌ســـه‌ر‌داڕشــت ـــاری‌ل چــیــن‌كپه‌یوه‌ندییه‌كان‌له‌‌رێگای‌دیپڵۆماتییه‌وه‌‌به ئاكامدا‌چینیه‌كان له پێكرد، ده‌ست‌پشتیوان‌‌گۆڕانكاریه‌‌نێوده‌وڵه‌تیه‌كان‌و‌پێشكه‌وتنی‌ناوخۆیان‌له‌‌نه‌وه‌ته‌كانه‌وه‌‌توانیان‌سه‌ركه‌وتنێكی‌گه‌وره‌‌به‌‌ده‌ست‌بێنن،هه‌نارده‌ی‌چین‌بۆ‌ئه‌مه‌ریكا‌زۆر‌به‌‌خێرایی‌زیادی‌كرد،له‌‌ساڵ١٩٩١ه‌وه‌‌ئـــه‌وه‌نـــده‌ی‌خۆی نــۆ تــا‌ســاڵ٢٠٠٥زیادیكرد،به‌مه‌ش‌چین‌بووه‌‌بازاڕی‌هه‌نارده‌كردن‌و له ئه‌مه‌ریكا یه‌كه‌می‌رێژه‌ی٢١%ی‌هه‌نارده‌ی‌ساڵ٢٠٠٥ی
تۆماركرد.٤ــ٦ــ‌چین‌و‌یه‌كێتی‌ئه‌وروپا.
بیست‌و هــه‌ر بــه ــا ــه‌وروپ ئ یه‌كێتیی
بــازاری دووهم ده‌وڵه‌ته‌كه‌یه‌وه پێنج‌بــه‌‌واتــه‌‌راســتــه‌‌و هــه‌نــارده‌كــانــی‌چینه‌‌له ـــن. ئــه‌مــه‌ریــكــاوه‌‌دێ ــه‌‌دوای ل خــۆ‌هاورده‌كانیان ی %١٩ ٢٠٠٤دا ساڵی‌هه‌نارده‌شیان %١١ ــوو، ب چینه‌وه له
راوانه‌ی‌‌ئه‌م‌واڵته‌‌ده‌كرا.٤ــ٧ــ‌چین‌و‌ئه‌فریقیا.
ــیــســتــه‌م ــــای‌ســــــــه‌ده‌ی‌ب ــــا‌كــــۆت تئــاڵــوگــۆری‌بــازرگــانــی‌نێوان ـــژه‌ی رێله گشتی بــه ئه‌فریقیا چین‌و‌واڵتانی‌ئاستێكی‌زۆر‌نزمدا‌بوو.كه‌‌بری%2 ٢٠٠٣ه‌وه ساڵی له تێنه‌ده‌په‌راند. ی‌ئه‌و نرخی بــه‌رزبــونــه‌وه‌ی ئاكامی له‌‌سوته‌مه‌نیه‌ی‌چین‌له‌‌واڵتانی‌ئه‌فریقیای‌بازرگانی ئاڵوگۆری ــرد، ده‌ك هــاورده‌‌شێوه‌یه‌كی به الیه‌نه دوو ئه‌م نێوان‌به گــه‌شــه‌كــردنــی پێشكه‌وتن‌و خــێــرا٢٠٠٥ه‌وه ســاڵــی ــه ل بینی. ــهوه خــۆیئه‌م نێوان بازرگانیه‌كانی په‌یوه‌ندیه‌‌‌واڵتانه‌‌به‌‌تایبه‌تی)ئه‌نگۆال،ئه‌فریقیای‌ــاری ــۆم بـــاشـــور،ســـــودان،گــیــنــیــا،كبــااڵتــره‌وه، قۆناغێكی چــووه كۆنگۆ(ته‌واویان چاوی چینیه‌كان راستیدا له‌‌بتوانن ــه ك ئــه‌م‌واڵتــانــه‌یــه، ــه‌‌ســـه‌ر لبۆ سووته‌مه‌نیان پێداویستییه‌كانی‌دابین‌بكه‌ن.به‌اڵم‌پێده‌چێت‌ئه‌مه‌ریكا‌له‌‌ناوه‌راستی خۆرهه‌اڵتی پڕۆژه‌ی رێگا‌گه‌وره‌وه‌‌كۆمه‌ڵێ‌ئاسته‌نگ‌و‌گرفت‌بۆ
چینیه‌كان‌دروست‌بكات.٥ــ‌له‌‌بواری‌‌وه‌به‌رهێنانی‌ده‌ره‌كیدا
91
جیهانی رووی بــه چین ــه‌وه‌ی ــران كبــوو هــێــز ــه ب ئــامــرازێــكــی ده‌ره‌وه‌دا‌كاریگه‌ری ئــابــووری‌و تــازه‌گــه‌ری بۆ‌پرۆسه‌ی زیادكردنی سه‌ر له ئیجابی‌بــه‌رچــاو شێوه‌یه‌کی بــه گــه‌شــه‌كــردن‌ـــاوه ـــه‌‌ســـه‌رت هـــه‌بـــوو،بـــۆیـــه‌‌هــــه‌ر‌لته‌دبیری‌خۆی ده‌ســه‌اڵتــی‌‌ئــه‌م‌واڵتــه‌‌كرد. بیانی سه‌رمایه‌یی راكێشانی بۆ‌دا. هه‌نارده‌كردنی پیشه‌سازی هانی‌تایبه‌ت یاسایه‌كی به ١٩٧٩ ساڵی له‌‌بــه‌‌‌وه‌بــه‌رهــێــنــانــی‌بــیــانــی،رێــگــایــدا‌به‌‌دامه‌زراندنی‌پڕۆژه‌ی‌بیانی‌و‌هاوبه‌ش،هه‌ر‌له‌م‌ساڵه‌دا‌چوار‌ناوچه‌ی‌ئابووریی‌تایبه‌ت‌به‌‌وه‌به‌رهینانی‌بیانی‌دامه‌زرا،هاوكات‌ئاسانكاری‌و‌هانده‌ری‌زۆریش‌خرایه بیانی سه‌رمایی راكێشانی بۆ‌روو‌له‌وانه‌‌كه‌مكردنه‌وه‌ی‌باج‌له‌‌سه‌ر
قازانجه‌كانیان.بیانی نه‌وه‌ده‌كانه‌وه‌‌وه‌به‌رهێنانی له‌‌لــه‌م‌‌واڵته روویـــان چڕ شێویه‌كی به
كرد. ٢٠٠٣ تــا ١٩٩٠ ــی ســاڵ نــێــوان لــه‌‌ــن١٧ ــــــی‌چــی وه‌بــه‌رهــێــنــانــی‌ده‌ره‌كــــادی‌كــــردووه، ـــده‌ی‌خـــۆی‌زی ـــه‌وه‌ن ئبه‌مه‌ش‌سێ‌یه‌كی‌‌وه‌به‌رهێنانی‌‌واڵتانی
گه‌شه‌كردووی‌داگیر‌كردووه.
٦ــ‌دامه‌زراندنی‌سیسمی‌بانكی:كاریگه‌ریی ژێر له ١٩٨٠دا ساڵی له‌‌ئابووریی ئه‌و‌گۆرانكاریانه‌ی‌به‌‌سه‌ر‌دراوو‌به‌رزبوونه‌وه‌ی‌ده‌خیله‌نقدییه‌دا‌هـــات،ده‌خــیــلــه‌ی‌خــێــزان‌زیــاده‌یــه‌كــی‌ــه‌رچــاوی‌بــه‌‌خــۆیــه‌وه‌‌بینی، خــێــرا‌و‌بداهاتی‌تاك‌له‌‌ساڵ1978ه وه بۆ١٩٩٠ له٥%ه‌و‌بوو‌به٧٣%.لهساڵی٢٠٠٤
بوو‌به٨٧%.لهساڵی١٩٩٠دا‌چین‌یه‌كه‌م‌بازاری‌شنگای شــاری لــه دراوی بــۆرســه‌ی
كرده‌وه.هۆنگ رزگاربوونی ١٩٩٧ ساڵی له‌‌ــه‌‌ژێـــر‌ده‌ســتــی‌داگــیــركــه‌ری كــۆنــگ‌لئامێزی بــۆ گـــه‌رانـــه‌وه‌ی بــه‌ریــتــانــی‌و‌بوو كوده‌تایه‌ك شێوه دایكی واڵتــی‌ئه‌م نیوده‌وڵه‌تی. یاسای زانستی له‌‌تیۆره‌كه‌ی راستی بارێكدا به روداوه‌‌سیستمی دوو به )ده‌وڵه‌تێك دینگ‌ی‌ساڵ له سه‌لماند. حوكمرانیه‌وه(ه‌وه‌‌به‌‌بڕی ٢٠٠٤دا‌هێزی‌بۆڕسه‌ی‌چین٤٥٠ملیار‌دۆالر‌مه‌زه‌نده‌‌كرا،له‌‌ساڵ ٩٠٠ به دراوی یه‌ده‌كی بری ٢٠٠٦دا‌ملیار‌دۆالر‌مه‌زه‌نده‌كرا‌له‌‌راستیدا‌به‌‌گه‌یشتنی‌یه‌ده‌كی‌دارایی‌ئه‌م‌‌واڵته‌‌به‌م‌ژماره‌یه‌‌یه‌ده‌كی‌دارای‌ژاپۆنی‌ره‌تكرد.
92
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
پێوه‌ندیی‌نێوان‌زانستی‌سیاسه‌ت‌و‌رێفۆرمی‌سیاسی
Therelationshipbetweenpoliticsandpoliticalreform
خالید‌عه‌لیزادهKhalidAli-Zada
93
رێفۆرمی سیاسیو زانستی ته‌وه‌ری‌زانستی رۆڵــی ده‌ور‌و واتــه سیاسی،ژیانی سیاسیو رێفۆرمی له سیاسی‌سیاسیدا،یه‌کێک‌له‌و‌بابه‌ته‌گرنگانه‌یه،که‌ئه‌مڕۆ‌له‌الیه‌ن‌بیرمه‌ندانی‌زانستی‌سیاسی‌به‌جیددی‌ئاوڕی‌لێده‌درێته‌وه‌و‌جــۆراو هه‌ڵسه‌نگاندنی خوێندنه‌وه‌و‌جۆری‌بۆ‌ده‌کرێ،هه‌روه‌ها‌قسه‌و‌باس‌سه‌باره‌ت‌به‌م‌بابه‌ته‌مێژوویه‌کی‌دوورو‌درێژی‌هه‌یه.له‌م‌وتاره‌دا‌هه‌وڵ‌ده‌درێ،لهسهر سیاسی زانستی کــاریــگــه‌ری‌واتایه‌کی بــه یــان سیاسی رێفۆرمی‌سیاسی‌و گــه‌شــه‌ی لــهســهر گشتی‌تر،ره‌وتـــــی»دیـــمـــۆکـــراتـــیـــزه‌کـــردن«ی‌کۆمه‌ڵگه‌‌بخرێته‌به‌ر‌باس‌و‌لێکدانه‌وه‌و‌له‌هه‌مانکاتدا‌هه‌ل‌ومه‌رجی‌پێویست،بۆ‌‌ئه‌م‌کاره‌ده‌ستنیشان‌بکرێ.سه‌ره‌ڕای‌هــه‌وڵ ــرد، ک باسمان کــه شتانه، ئــه‌و‌ده‌درێ‌گرنگی‌و‌بایه‌خی‌ئه‌م‌ته‌وه‌ره‌بۆ‌هه‌رێمێکی وه‌ک کوردستان، هه‌رێمی‌عێراقی‌فیدڕاڵ،که‌له‌سه‌ره‌تای‌ره‌وتی‌دیمۆکراتیزه‌کردنی‌کۆمه‌ڵگه‌و‌رێفۆرمی‌ـــه‌ر‌بـــاس‌و ســیــاســیــیــدایــه،بــخــه‌یــنــه‌ب
لێکدانه‌وه.
سه‌ره‌تاــه‌شــداری‌و لــه‌کــۆمــه‌ڵــگــه‌یــه‌کــدا،کــه‌بکێبه‌رکێیی‌سیاسی‌گه‌شه‌ی‌سه‌ندووه‌و‌له ده‌یانه‌وێ، خه‌ڵک له زۆر به‌شێکی‌بواری‌چاالکی‌سیاسیدا،هه‌ڵسووڕاوانه
به‌شداری‌و‌چاالکییان‌هه‌بێت،پێویستی‌به‌رچاوو زۆر مــه‌ده‌نــی راهێنانی به‌مه‌ده‌نی راهێنانی له مه‌به‌ست روونــه.ــاری‌و‌بیرو ــی ــه،کــه‌هــه‌نــدێ‌زان ــه‌وه‌ی ئــســت‌بـــه‌خــه‌ڵــکــی ــوی ــێ ـــی‌پ ـــۆچـــوون ببتوانن تاکوو رابگه‌یه‌نرێ، کۆمه‌ڵگه‌‌له هاوواڵتی پێگه‌ی بۆ‌‌به‌ڕێوه‌بردنی‌ئاماده ــک‌ســه‌روه‌ردا خــه‌ڵ کۆمه‌ڵگه‌ی‌سه‌ره‌کی کاکڵه‌ی نـــاوه‌ڕۆک‌و بکرێن.راهێنانی‌مه‌ده‌نی،بریتییه‌له‌و‌زانیاری‌و‌ئاگادارییانه‌ی،که‌له‌زانستی‌سیاسیدا،بڵێین، بــکــرێ ئــه‌گــه‌ر کــۆکــراوه‌تــه‌وه.ناوه‌ڕۆک‌و‌کاکڵه‌ی‌سیستمی‌سیاسی،له‌هه‌ر‌واڵتێکدا‌به‌چۆنیه‌تی‌روانین‌و‌بیرو‌واڵته ئه‌و خه‌ڵکی زۆربــه‌ی بۆچوونی‌حاڵه‌تێکدایه، وه‌ها له به‌ستراوه‌ته‌وه،کــه‌راهــێــنــانــی‌زانــســتــی‌ســیــاســی‌له‌ناوه‌نده له بــااڵدا، به‌رباوو ئاستێکی‌ده‌تــوانــێ ئاکادێمییه‌کاندا، زانستی‌و‌سیستمی چۆنیه‌تی ناوه‌ڕۆک‌و له‌سه‌ر‌سیستمی هه‌بێت. کاریگه‌ری سیاسی‌ســیــاســی‌مـــودێـــڕن‌بــه‌هـــه‌ر‌شــێــوه‌و‌پاڵپشتی‌و به پێویستی بێت شێوازێک‌بیرو‌بۆچوونی‌ئه‌رێنی‌زۆربه‌ی‌خه‌ڵکه،هه‌ر‌بۆیه‌هه‌ر‌جۆره‌دووره‌‌په‌رێزی‌و‌پشتکردنه‌کاروباری‌سیاسی‌و‌سه‌رقاڵ‌به کۆمه‌ڵگه خه‌ڵکی زۆربـــه‌ی بوونی‌کاروباری‌که‌سیه‌تی‌و‌ژیانی‌تاکه‌که‌سی‌هــاوواڵتــی پێگه‌ی ده‌تــوانــێ ــان، خــۆی)سه‌رڤانی( فه‌زیله‌تێکی وه‌کــوو بوون
94
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
له بــکــات‌و الواز سیاسی مــه‌ده‌نــی‌و‌گشتی پانتایی گه‌شه‌ی په‌ره‌سه‌ندن‌و‌راهێنانی بــه‌اڵم بکات. به‌رگری ژیــان‌هاتنه له ده‌تــوانــێ سیاسی مــه‌ده‌نــی‌و‌‌ئارای‌وه‌ها‌بارودۆخێک‌به‌رگری‌بکات.له ته‌نانه‌ت‌کاتێک،که‌زۆربه‌ی‌خه‌ڵک‌کاروباری‌سیاسیدا‌به‌شداری‌چاالکیان‌راهێنانی‌سیاسی‌و پێداویستی هه‌بێت،ــی،درێــــژه‌ی‌هــه‌یــه‌و‌ده‌تــوانــیــن ــه‌ده‌ن مبڵێین‌به‌به‌راورد‌له‌گه‌ڵ‌پێشتر‌زۆرتر‌ئه‌و جــار هــه‌نــدێ چونکه پێویسته،زۆریــنــه‌ی‌سیاسی‌و کــه کــه‌ســانــه‌ی،فیکری‌پێکده‌هێنن،مافی‌که‌مایه‌تییه‌کان‌له به‌وته‌ی‌هه‌ندێ ناگرن‌و له‌به‌رچاو‌دیکتاتۆری سه‌ره‌ڕۆیی‌و ره‌خنه‌گران،زۆرینه‌یی،له‌دیکتاتۆری‌که‌مینه‌که‌متر‌راهێنانی له مه‌به‌ست کــه‌وابــوو نییه.خه‌ڵک که ئهوهیه، سیاسی مه‌ده‌نی‌و‌لــه‌ژیــانــی‌سیاسیدا‌به بــه‌شــداری بــۆ‌ـــه‌روه‌رده پ دیمۆکراتیک شێوه‌یه‌کی
بکرێ.)به‌شیرییه،:1384 13ـ11(.ـــه‌وه،لـــه‌ده‌وڵـــه‌تـــه ـــک لـــه‌الیـــه‌کـــی‌دیمودێرنه‌کاندا،سیاسه‌توانان‌پێویستیان‌بــه‌راهــێــنــانــی‌ســیــاســی‌هـــه‌یـــه.لــه‌م‌سیاسه‌توانی،پیشه‌یه‌کی سه‌رده‌مه‌دا‌تایبه‌ت‌به‌ئه‌ژمار‌نایه‌ت‌و‌پێویستی‌به‌پسپۆڕی‌و‌لێهاتوویی‌تایبه‌ت‌نییه،به‌ڵکوو‌ئــه‌مــڕۆدا، دیــمــۆکــراســی سیستمی لــه‌هه‌موو‌خه‌ڵکێک‌له‌رێگه‌ی‌به‌ده‌ستهێنانی‌ــکــه‌مــێ‌لـــه‌تــایــبــه‌تــمــه‌نــدیــیــه‌کــان، ــی الن
کاروباری په‌رله‌مان‌و بچنه ده‌تــوانــن‌لــه‌ئه‌ستۆ‌بــگــرن.بــه‌اڵم ده‌وڵــه‌تــه‌کــان‌گرتنه‌به‌ری یاسا، دانانی بڵێین ده‌بــێ‌ــواری ب لــه ــاردان ــڕی ب سیاسه‌ته‌کان‌و‌ــدێ ــه‌ن ـــه‌ه ســـیـــاســـیـــدا،پــێــویــســتــی‌بزانیاری‌و‌لێهاتوویی‌شاره‌زایانه‌هه‌یه؛که‌وابوو‌به‌ده‌ستهێنان‌و‌سه‌رکه‌وتن‌له‌به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی‌پله‌و‌پایه‌ی‌سیاسی،به پێویستی که نییه، ئــه‌وه مانای به‌به نییه، سیاسی زانستی راهێنانی‌تایبه‌ت‌له‌هه‌ل‌ومه‌رجێکدا،که‌ده‌وڵه‌تی‌دامــه‌زراوه‌و هه‌ندێ خاوه‌نی مودێڕن،به‌ڕێوه‌بردن‌کارێکی ئاڵۆزه، پێکهاته‌ی‌ئاسان‌نییه.که‌وابوو‌راهێنانی‌مه‌ده‌نی‌بۆ‌سیاسه‌توانان‌زۆر‌پێویسته‌و‌ده‌بێ‌تێبگه‌ن، راستییه لــه‌و سیاسه‌توانان‌پیشه‌یه‌کی حکوومه‌ت سیاسه‌ت‌و که‌به‌س‌که‌سی‌تایبه‌تی‌نییه،که‌به‌ته‌نیا‌ده‌سه‌اڵتداران قازانجی به‌رژه‌وه‌ندی‌و‌له‌به‌رچاو‌بگیرێ،به‌ڵکوو‌سیاسه‌توانی‌ــدی ــه‌رژه‌وه‌ن ب بتوانێ ده‌بــێ واقیعی،هه‌ڵقواڵوی بگرێ‌و به‌رچاو له گشتی‌رای‌گشتی‌بێت.)سه‌رچاوه‌ی‌پێشوو:
12ـ11(باسمان کــه شــتــانــه‌ی، ئــه‌و پێی بــه‌مه‌ده‌نی‌و راهێنانی له مه‌به‌ست کــرد‌سیاسی‌ئه‌وه‌یه،که‌هه‌مووالیه‌ک،واته‌هاوواڵتیان‌و‌سیاسه‌توانان‌له‌روانگه‌ی‌ئاماده ئه‌خالقییه‌وه زانستی‌و تیۆری‌و‌مه‌به‌ستی ســـه‌رده‌مـــه‌دا، ــه‌م ل بکرێن.
95
سیاسی زانستی راهێنانی له کۆتایی‌پــه‌روه‌رده‌کــردنــی گشتیدا، ئاستی له‌ـــان‌بـــۆ‌‌ژیـــانـــی‌مـــه‌ده‌نـــی‌و ـــی هـــاوواڵتسیاسه‌توانانه راهــێــنــانــی ســیــاســی‌و‌ـــــردن‌و‌بــــه‌ئــه‌نــجــام ـــــوه‌ب ـــــه‌ڕێ بــــۆ‌بئه‌و شــێــوه‌ی باشترین بــه گه‌یاندنی‌به‌رپرسیاریه‌تییانه‌یه،که‌له‌ئه‌ستۆیانه.له‌سه‌رده‌می‌ئه‌مڕۆدا،سیاسه‌ت‌وه‌ک‌ناوخۆی به نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه رابردوو‌ته‌الر‌و‌قه‌اڵی‌پاشاکان،به‌ڵکو‌به‌شێکه‌له‌ژیانی‌گشتی‌خه‌ڵک.که‌وابوو‌راهێنانی‌ــان‌و‌به ــی ــی‌هــاوواڵت ســیــاســی‌و‌مــه‌ده‌نــه‌یــان‌بۆ تــایــبــه‌ت‌گــه‌نــجــان،ئـــه‌و‌هــه‌لده‌ڕه‌خسێنێ،تاکو‌خۆیان‌بۆ‌تێفکرین‌و‌گشتییه‌کان‌و ســیــاســه‌تــه ــه ل ــــان رامبه‌شداری‌له‌چاره‌سه‌رکردنیاندا،ئاماده
بکه‌ن.
پۆلێن‌کردنی‌زانستی‌سیاسه‌تده‌کــرێ، گشتییه‌وه روانگه‌یه‌کی له‌زانستی‌سیاسه‌ت‌به‌سه‌ر‌دوو‌به‌شی
سه‌ره‌‌کیدا‌دابه‌ش‌بکه‌ین:ــی‌ســیــاســی‌هـــزری ــســت یـــه‌کـــه‌م:زانـــی«و ــــــــه‌زه‌ری(یــــان»ســـرووشـــت )ن»کرده‌وه« سیاسی زانستی دووهه‌م:
یان»دامه‌زراوه«.ــــی‌ســــیــــاســــی‌نــــــــه‌زه‌ری ــــســــت زانداواکــــاری‌و کۆمه‌ڵێک ــی(، )ســروشــتکۆمه‌ڵناسانه، مــێــژوویــی، داخــــوازی‌ده‌روونـــنـــاســـانـــه‌و‌مـــرۆڤ‌نـــاســـانـــه،
هه‌ڵس‌وکه‌وتی چۆنیه‌تی به سه‌باره‌ت‌سرووشتی‌مرۆڤ‌له‌بواری‌سیاسه‌ت،ــنــه‌ری‌هــه‌ڵــس‌وکــه‌وتــی ــار‌و‌بــزوێ ــۆک هـــوه‌ی‌ســـه‌رهـــه‌ڵـــدانـــی ســـیـــاســـی،شـــێــــخــــوازی،که ـــی‌ده‌ســــه‌اڵت جـــۆره‌کـــاننه‌ته‌وه‌کان هۆز‌و زاڵبوونی له بریتییه‌زاڵبوونی سه‌یته‌ره‌و یه‌کتردا، به‌سه‌ر‌سه‌ره‌ڕۆکان، دیکتاتۆره سته‌مکاران‌و‌بــه‌ســه‌ر‌دانــیــشــتــووان‌و‌هــاوواڵتــیــانــی‌زاڵبوونی پــه‌کــکــه‌وتــه، بـــێ‌ده‌ســـه‌اڵت‌و‌ئابووری، بههێزی تاقمی گــرووپ‌و‌به‌سه‌ر ره‌گــه‌زی‌و عه‌شره‌تی‌و قه‌ومی‌زاڵــبــوونــی ــه‌دا، ــک دی تاقمی گــــرووپ‌و‌به‌‌سه‌ر‌ده‌وڵه‌ته به‌‌هێزه‌کان ده‌وڵه‌ته‌الوازه‌کـــانـــدا،هــه‌ر‌شــێــوازێــکــی‌دیکه‌ــه»ســروشــت«ی ـــبـــوون،کــه‌ل ــه‌زاڵ لکۆمه‌ڵگه‌‌و‌سیاسه‌تدا،بۆی‌هه‌یه،ببێ.
به‌اڵم‌زانستی‌سیاسی‌به‌کرده‌وه‌یان‌خوێندنه‌وه‌ی هه‌مان ههر دامــه‌زراوه،ههر به سه‌باره‌ت مێژوویی، گشتی‌و‌جۆره‌سیستمێکی‌سیاسی‌سروشتی‌و‌نییه، ده‌سه‌اڵتخوازانه هه‌ڵس‌وکه‌وتی‌وردتــر، رێک‌وپێک‌و زانستێکی به‌ڵکو‌دامه‌زراندنی چۆنیه‌تی به ســه‌بــاره‌ت‌رێک‌وپێککردنی سیاسی، سه‌قامگیری‌هاوواڵتیان، ده‌وڵــه‌ت‌و نێوان پێوه‌ندی‌ماف‌و ئازادیو سنوور‌و‌چوارچێوه‌ی‌گــۆڕدرانــی چۆنیه‌تیی ئـــه‌وان، ئه‌رکی‌داواکــاری‌گشتی‌به‌سیاسه‌تی‌گشتی،ــی ره‌وای ده‌سته‌به‌رکردنی چۆنیه‌تیی
96
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
رێک‌وپێککردنی سیاسی، سیستمی‌ـــی‌و ـــه‌ده‌ن ـــدی‌کـــۆمـــه‌ڵـــگـــه‌ی‌م ـــوه‌ن ـــێ پـــدی‌جـــۆره‌کـــانـــی ـــوه‌ن ـــێ ده‌وڵــــــــه‌ت،پــی،بـــه‌رگـــری‌له ــووم ـــی‌حــک ده‌ســـه‌اڵتگه‌نده‌ڵی‌و ده‌ســـه‌اڵت‌و کــۆبــوونــه‌وه‌ی‌ــاســی،چــۆنــیــه‌تــی لـــه‌نـــاوچـــوونـــی‌ســیوه‌ک به‌رباو، رێکخراوه‌ی گۆڕدرانی‌په‌رله‌مانه‌کان‌به‌رێکخراوه‌یی‌بڕیارده‌ر،به‌ره‌ی‌سیاسی دامه‌زراندنی چۆنیه‌تی‌ــوازی ســه‌قــامــگــیــر‌و‌بـــــــه‌رده‌وام،شــێکـــه‌مـــکـــردنـــه‌وه‌ی‌کــه‌لــێــنــی‌ســیــاســی‌و‌یه‌کێتیی‌و دامه‌زراندنی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‌یه‌کپارچه‌یی‌له‌ئاستی‌یه‌که‌ی‌سیاسی،گرنگترین جێبه‌جێکردنی ــوه‌ی شــێکاری‌حکوومه‌ت،به‌باشترین‌شێوه‌ی‌زۆر گشتیو کاروباری به‌ڕێوه‌بردنی‌ــه‌م‌بــابــه‌تــه‌یــه)هــه‌مــان شتی‌دیــکــه‌ی‌ل
سه‌رچاوه‌ی‌پێشوو:14ـ13(.ــره‌دا ــێ ــرێ،کــه‌ل ــوت ــگ ده‌بــــێ‌ئــــه‌وه‌بــاســی‌به ـــه‌زاســـتـــی‌ســی مــه‌بــه‌ســت‌لکرده‌وه،هه‌ر‌هه‌مان‌زانستی‌سیستمی‌لێکدانه‌وه‌ی دیمۆکراسی‌‌و‌خوێندنه‌وه‌و‌دیمۆکراسییه،که‌له‌م‌وتاره‌دا‌به‌زۆری‌نه‌وه‌ک گرنگه، مه‌به‌ست‌و الیه‌نه ئه‌م
الیه‌نی‌زانستی‌سیاسی‌نه‌زه‌ری.
چه‌مکی‌زانستی‌سیاسیزانستی‌سیاسی‌به‌سه‌ر‌دوو‌چه‌مکی‌دابـــه‌ش گــــــه‌وره، )ورد(و بــچــکــۆلــه‌مانای بــه سیاسی ـــرێ،زانستی ده‌ک
یه‌که‌م،پێوه‌ندی‌هه‌یه‌له‌گه‌ڵ‌سیستمی‌دامه‌زراوه‌ی یان‌حکوومه‌ت‌و سیاسی‌شێوازی سیاسه‌ته‌‌کان‌و حکوومه‌تی‌و‌جێبه‌جێکردنی‌ده‌سه‌اڵت‌و‌به‌ڕێوه‌بردنی‌کاروباری‌کۆمه‌ڵگه.له‌کاتێکدا‌زانستی‌به‌ستێنی دووهــه‌م، مانای به سیاسی‌کولتووری کــۆمــه‌اڵیــه‌تــی‌و ــووری، ــاب ئبه‌ستێنی حــکــوومــی، ـــــــه‌زرا‌وه‌ی دامکۆمه‌اڵیه‌تی‌ده‌سه‌اڵتی‌سیاسی‌و‌له‌‌ناو‌هه‌ڵس‌وکه‌وتی حکوومه‌ته‌کان، چوونی‌سیاسی‌تاک‌‌به‌‌کۆمه‌ڵه‌وه،دامه‌زراوه‌ی‌سیاسی‌ناده‌وڵه‌تی،وه‌ک‌رێکخراوه‌کان‌و‌گــــرووپــــه‌خــــــاوه‌ن‌ده‌ســـه‌اڵتـــه‌کـــان،ــــه‌کــــان، ــــه‌ت ـــدی‌نــــێــــوان‌ده‌وڵ ـــوه‌ن ـــێ پ)به سیاسی فــه‌لــســه‌فــه‌ی ئــه‌نــدێــشــه‌‌و‌ئه‌ندێشه‌ی ــهســهر ل جــه‌خــتــکــردنــه‌وه‌یه‌کسانی(، دادپــــــه‌روه‌ری‌و ــــازادی، ئکۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان هێزه نێوان پێوه‌ندی‌ژیانی له‌گه‌ڵ مه‌ده‌نی کۆمه‌ڵگه‌ی یان‌دادپــــه‌روه‌ری، کــولــتــووری، سیاسی،مێژووی جه‌وماوه‌ری، هه‌ڵس‌وکه‌وتی‌ئابووری دیپلۆماسی‌و یــان سیاسی‌له نێونه‌ته‌وه‌یی نه‌ته‌وه‌یی‌و سیاسی
پێوه‌ندیدایه.)به‌شیرییه،19:1384(هه‌ندێ‌به‌ستێنی‌سه‌رهه‌ڵدانی‌رێفۆرم‌و
گه‌شه‌ی‌سیاسی)دیمۆکراسی(زۆر‌له‌مێژه،که‌له‌زانستی‌سیاسیدا،به‌ستێنی هــه‌ل‌ومــه‌رج‌و به ســه‌بــاره‌ت‌گه‌شه‌ی رێفۆرم‌و به‌ره‌و ده‌ربازبوون‌ـــدێ‌تـــیـــۆری‌و‌بــیــرو ســیــاســی،هـــه‌ن
97
به ــاراوه. ئ هاتۆته جیاواز، بۆچوونی‌گشتی‌ره‌نگه‌بکرێ،هه‌موو‌ئه‌م‌تیۆری‌و‌به‌شه‌وه: بکرێنه‌دوو بیرو‌بۆچوونانه‌بۆچوونانه بیرو تیۆریو ئه‌و یه‌که‌م،ــهســهر ــــرێ،کــه‌جــه‌خــت‌ل لــه‌خــۆ‌ده‌گگه‌وره‌و پێکهاته‌یی به‌ستێنی هۆکار‌و‌ــــه‌م، درێـــژخـــایـــه‌ن‌ده‌کــــه‌نــــه‌وه.دووهله‌خۆ بیروبۆچوونانه تــیــۆری‌و ئــه‌و‌به‌ستێنی لهسهر جه‌خت که ده‌گــرێ،له ــهوه. ده‌کــه‌ن کورتخایه‌ن سیاسی‌و‌وه‌ک بابه‌تی هه‌ندێ یه‌که‌مدا به‌شی‌پـــه‌ره‌ســـه‌نـــدن‌و‌گــه‌شــه‌ی‌ئـــابـــووری،پــه‌ره‌ســه‌نــدنــی شارنشینی، گــه‌شــه‌ی‌سه‌رهه‌ڵدان‌و راگــه‌یــانــدن، فێرکاری‌و‌ــدی، ــاوه‌ن ــی‌چــیــنــی‌مــامــن ــدن ــه‌ره‌ســه‌ن پسه‌رهه‌ڵدانی‌کۆمه‌ڵگه‌ی‌مه‌ده‌نی‌به‌هێز،کولتووری په‌ره‌سه‌ندنی سه‌رهه‌ڵدان‌و‌ــابــووری ــدانــی‌ئ بـــه‌شـــداری،ســه‌رهــه‌ڵپێش وه‌ک ســـه‌رمـــایـــه‌داری.. ئــــازاد‌و‌سیاسی، رێفۆرمی به‌دیهاتنی مه‌رجی‌هاتۆته‌ئاراوه)Gill,2000.ch.1وه‌رگیراو‌بێگومان .)258 :1386 به‌شیرییه، له‌هه‌ل‌ومه‌رجه، به‌ستێن‌و ئه‌م به‌دیهاتنی‌بۆ‌‌به‌دیهاتنی‌هه‌ر‌مانایه‌ک‌له‌رێفۆرمی‌هه‌مبه‌ر له به‌اڵم گرنگه. زۆر سیاسی‌له لێکدانه‌وه‌دا،هه‌ندێ له ئه‌م‌شێوازه‌کاریگه‌ری ده‌ور‌و لهسهر بیرمه‌ندان‌ده‌سه‌اڵتی‌سیاسی‌و‌به‌تایبه‌ت‌جۆری‌له ـــدار ده‌ســـه‌اڵت نــوخــبــه‌ی پێکهاته‌ی‌ره‌وتــی‌ده‌ربــازبــوون‌بــه‌ره‌و‌رێفۆرمی
سیاسی‌جه‌خت‌ده‌که‌نه‌وه.له‌م‌وتاره‌دا‌پێکهاته‌یی‌و فاکته‌ری رۆڵی ئه‌گه‌رچی‌درێــژخــایــه‌ن‌زۆر‌بــه‌گــرنــگ‌مــه‌زنــده‌واته دووهم، هۆکاری بــه‌اڵم ده‌کــرێ،له ـــدار ده‌ســـه‌اڵت نــوخــبــه‌ی پێکهاته‌ی‌هه‌رێمی له رێفۆرمی‌سیاسیدا ره‌وتی
کوردستان‌مه‌به‌سته.
پێوه‌ندی‌زانستی‌سیاسی‌و‌رێفۆرمی‌سیاسی
پێوه‌ندی چۆنیه‌تی که ــه‌وه‌ی، ئ پێش‌سیاسی رێفۆرمی سیاسیو زانستی‌کورتی به پێویسته بکه‌ین، تاووتوێ‌ــۆرمــی‌ســیــاســی‌پــێــنــاســه‌بــکــرێ. ــف رێبه‌گشتی‌ده‌کرێ‌له‌رووی‌سیاسییه‌وه‌به‌دوو‌شێوه‌کۆمه‌ڵگه‌‌بگۆڕدرێ.یه‌که‌م:سیاسی. رێفۆرمی دووهم: شــۆڕش،ئــه‌وه‌یــه،کــه‌له لــه‌شــۆڕش مه‌به‌ست‌رێگه‌ی‌توندوتیژی‌و‌خوێن‌ڕشتنه‌وه‌به‌‌گشتی‌سیستمێکی‌سیاسی‌بگۆڕدرێ‌و‌سیستمێکی‌نوێ‌جێگه‌ی‌بگرێته‌وه.به‌اڵم‌مه‌به‌ست‌له‌رێفۆرمی‌سیاسی‌ئه‌وه‌یه،به درێــژخــایــه‌نــدا پڕۆسه‌یه‌کی لــه کــه‌دوور‌له‌هه‌ر‌جۆره‌توندوتیژییه‌ک‌و‌به‌شێوه‌ی‌ئارام‌و‌له‌‌سه‌رخۆ)هێدی‌هێدی(سیستمی‌سیاسی‌ئاڵ‌وگۆڕی‌به‌سه‌ردا‌بێت‌و‌له‌ئاکامدا‌کۆمه‌ڵگه‌‌به‌ره‌و‌ئازادی،دیمۆکراسی‌و یه‌کسانی، دادپــه‌روه‌ری،شه‌فافیه‌ت‌و‌روونبێژی‌و‌به‌رپرسیارێتی
بچێت.)هانتیگتۆن،21:1987(
98
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ــۆرم‌شــێــوازێــک‌لــه‌گــۆڕانــکــاری ــف رێـــی‌لــه ـــک ـــێ ــه،کــــه‌لــــه‌ره‌وت ــی ــاســی ســیبه توندوتیژی له بـــه‌دوور ســه‌رخــۆ‌و‌هاوتایی‌و به‌ده‌ستهێنانی مه‌به‌ستی‌گیروگرفته‌کان، له‌نێوبردنی بااڵنس،راســتــکــردنــه‌وه‌ی‌هــه‌ڵــه‌و‌بــه‌رگــری‌له‌خراپ‌به‌کارهێنانی‌ده‌سه‌اڵت‌و‌به‌رگری‌له‌قه‌یرانی‌سیاسی‌و‌به‌ره‌وپێش‌چوون‌ـــاری ـــدازی ـــه‌ن ـــه‌ئ ـــک‌ل ـــۆرێ بــه‌پــێــی‌جکۆمه‌اڵیه‌تی‌هاتۆته‌ئاراوه)حاجی‌پوور،
.)2:1383ــاســی‌هــه‌نــدێــک ـــۆ‌رێـــفـــۆرمـــی‌ســی بــه‌بــه‌رچــاو گــریــمــانــه‌ی‌جـــۆراوجـــۆر‌لگریمانه‌کانی سه‌ره‌کیترین ــراوه. گــی
رێفۆرم‌بریتییه‌له:هه‌مبه‌ر ــه ل ـــــه‌رده‌وام ب ــۆرم ــف رێ )1گه‌نده‌ڵیدا‌دێته‌ئاراوه،2(رێفۆرم‌ئه‌گه‌ر‌بهێنرێ، به‌کار ده‌ســه‌اڵتــه‌وه الیــه‌ن له‌جـــۆرێـــک‌گـــۆڕانـــکـــاری‌لـــه‌ســــه‌ره‌وه‌بــۆ‌خـــواره‌وه‌یـــه،3(بـــه‌اڵم‌ئــه‌گــه‌ر‌له‌له پێچه‌وانه به بێت، خه‌ڵکه‌وه الیــه‌ن‌خواره‌وه‌بۆ‌‌سه‌ره‌وه‌یه،4(رێفۆرم‌له‌کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا‌سه‌ر‌هه‌ڵده‌دا،که‌جۆرێک‌له‌سه‌قامگیری‌و‌بااڵنس‌له‌ئارادا‌بێت،5(رێــفــۆرم‌ره‌نــگــه‌الیــه‌نــی‌ئــابــووری،ئایینی یاسایی‌و کۆمه‌اڵیه‌تی، سیاسی،هــه‌بــێــت،6(بــه‌شــداری‌جــه‌مــاوه‌ر‌له‌نه پێویسته مــه‌رجــی ــه ن ــدا ــۆرم ــف رێئاشکرا به رێفۆرم )7 تــه‌واو، مه‌رجی‌له که‌ڵک‌وه‌رگرتن یاسایی‌و رێگه‌ی له
ده‌چێ، به‌ڕێوه یاساییه‌کان دامه‌زراوه‌شــۆڕش، پێچه‌وانه‌ی بــه رێــفــۆرم )8پێکهاته‌ی توندوتیژییه‌و له دوور به‌سیاسی‌و‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌کۆمه‌ڵگه‌‌به‌گشتی)میرئه‌حمه‌دی، ناکات گۆڕان تووشی
.)17:1387پێوه‌ندی هانتینگتۆن، بۆچوونی به‌رێفۆرمی سیاسیو زانستی مێژوویی‌ــبــه‌ت‌و ــای ــه‌کــی‌ت ــی ــدی ــێــوه‌ن ــاســی،پ ســیلــه‌مــێــژیــنــه‌یــه‌و‌زانـــســـتـــی‌ســیــاســی‌سه‌ره‌کی گــرنــگ‌و رۆڵێکی ــێ، ــوان ده‌تنــاوبــراو‌بۆ ــاڵ‌وگــۆڕه‌دا‌بگێڕێ. ئ لــه‌م‌به ئــامــاژه راستییه، ئــه‌م سه‌لماندنی‌ئه‌مریکا رێفۆرمخوازی بزووتنه‌وه‌ی‌له‌کۆتایی‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌م‌ده‌کا،که‌چه‌ندین‌که‌سایه‌تی‌سیاسی‌سه‌ره‌کی‌و‌سیاسیدا، زانــســتــی ــه ل ــانــگ ــاوب ن ــه بوه‌کوو‌ئی.ئێل.الول،ودرو‌ویلسۆن،ئالبێرت‌باشنل‌هارت‌و فرانک‌گودناو،ــه‌وه‌ی ــن ــزووت ــه‌ڵ»ب ــه‌گ ــز‌بـــرو‌ل چــارڵله رێفۆرمخوازدا« پێشکه‌وتنخواز‌و Huntington, 1947.( بــوون پێوه‌ندیدا‌له هانتینگتۆن(. کتێبی له وه‌رگیراو 7له ــه، وای پێی هانتینگتۆن هه‌مانکاتدا‌ده‌ســه‌اڵتــی سیاسیو زانستی نــێــوان‌دێموکراتیدا،پێوه‌ندی‌هه‌یه‌و‌له‌روانگه‌ی‌ــی‌ســیــاســی‌و ــســت مـــێـــژوویـــیـــه‌وه،زانــه‌گــه‌ڵ‌یــه‌ک ــاوشــان‌ل دێــمــوکــراســی‌هبه‌مه‌رجێک واته گه‌شه‌یان‌سه‌ندووه،زانستی‌سیاسی‌له‌رێفۆرمی‌سیاسیدا،
99
که هه‌یه، سه‌ره‌کی کاریگه‌ر‌و رۆڵێکی‌بێت‌و دیمۆکراتیک سیاسی ده‌سه‌اڵتی‌به‌ستێنی‌له‌بار‌بۆ‌په‌ره‌سه‌ندنی‌زانستی‌نــاردنــه ــانو ــۆک ــک زان ســیــاســی،وه‌ک‌مه‌به‌سته ئه‌م بۆ خوێندکار ده‌ره‌وه‌ی‌بــۆ‌زانــکــۆکــانــی‌دیــکــه‌و‌ئــامــاده‌کــردنــی‌زانایانی بۆبهشداری له‌بار به‌ستێنی‌ــن‌لــه‌بیرو ــرت ســیــاســی‌و‌کــه‌ڵــک‌‌وه‌رگبۆچوونی‌ئه‌و‌که‌سانه‌و‌به‌گشتی‌هه‌ل‌و‌ئه‌ندامانی گشتی بۆبهشداری ده‌رفه‌ت‌هانتینگتۆن بــڕه‌خــســێــنــێ. کــۆمــه‌ڵــگــه‌‌ــه‌و‌بـــاوه‌ڕه‌یـــه،بــه‌مه‌رجێک لــه‌ســه‌ر‌ئبێت، دیمۆکراتیک سیاسی ده‌سه‌اڵتی‌زانایان‌و بۆبهشداری له‌بار به‌ستێنی‌ده‌خولقێنێ‌و سیاسی ــی ــان شــاره‌زایسه‌لماندوویه‌تی مێژوویی ئه‌زموونی‌به‌هێز دیمۆکراسی شوێنێکدا ههر له‌بووبێت،زانستی‌سیاسی‌به‌هیز‌بووه؛الواز دیمۆکراسی شوێنێکدا هــه‌ر له‌بووه. الواز زانستی‌سیاسی بووبێت،پێیوایه،ره‌نگه‌بڕێک‌جار بۆیه هه‌ر‌توتالیتا‌ردا، داخـــراو‌و کۆمه‌ڵگه‌ی لــه‌هه‌ندێ‌زانا‌له‌بواری‌بایۆلۆجی،فیزیا،خه‌اڵتی هه‌ڵکه‌ون‌و ... رۆماننووسین‌و‌ــه‌بـــواری ـــه‌اڵم‌ل ـــگـــرن؛ب نــۆبــێــل‌وه‌ربلێ گــه‌وره‌ی زانای‌سیاسی سیاسیدا،هه‌ڵنه‌که‌وتووه.بۆ‌‌وێنه‌ئاماژه‌به‌واڵتی‌چین‌ده‌کات،واته‌ئه‌گه‌رچی‌واڵتی‌چین‌زۆر ئــابــووریــدا، رێفۆرمی ــواری ب له‌بــه‌اڵم هێناوه، بــه‌ده‌ســت پێشکه‌وتنی
ئه‌و نادیمۆکراتی سیاسی ده‌سه‌اڵتی‌واڵته،بۆته‌هۆی‌دواکه‌وتوویی‌زانستی‌ئه‌م تــا کــه جێگه‌یه، ــه‌و ئ تــا سیاسی‌سااڵنه‌ی‌دوایی،له‌واڵتی‌چین‌شتێک‌به‌ناو‌زانستی‌سیاسی‌بوونی‌نه‌بوو‌و‌به بهتهنیا واڵته له‌م سیاسی زانستی‌مانای‌خوێندنه‌وه‌و‌لێکدانه‌وه‌ی‌واڵتانی‌له‌م کارکردن پێناسه‌کراوه‌و ده‌ره‌کی‌کارێکی وه‌ک واڵتــی‌چین له بــواره‌دا Morrison(پڕ‌مه‌ترسی‌به‌ئه‌ژمار‌دێت‌وه‌رگیراو and Thompson, 1985, 1به‌رانبه‌ردا له پێشوو(. له‌سه‌رچاوه‌ی‌کۆریای تورکیا، به‌ڕازیل، واڵتانی له‌باشوور،یۆنان،پڕۆ‌و...وه‌ک‌هه‌ندێ‌نموونه‌ی‌سه‌رکه‌وتوو‌له‌م‌بواره‌دا‌ناو‌سیاسی‌و زانستی ــی رۆڵ کــه ده‌بـــات،ره‌وتــی له سیاسه‌ت ــواری ب زانایانی‌حاشا بابه‌تێکی دیمۆکراتیزه‌کردندا،
هه‌ڵنه‌گره.ئــامــاژه‌به ــاســه‌دا، ب ــه‌م ئ لــه‌کۆتایی‌ده‌کا، رزگــاری درووشمێکی‌سوپای‌له بـــه‌اڵم بــکــه، واتـــه»جیهان‌رزگـــار‌ســه‌رخــۆ)هــێــدی‌‌هــێــدی(و‌بـــه‌رده‌وام.ئه‌م هێنانه‌وه‌ی له ناوبراو مه‌به‌ستی‌وته‌یه‌ئه‌وه‌یه،که‌به‌که‌ڵک‌‌وه‌رگرتن‌و‌یارمه‌تی‌زانستی‌سیاسی‌ده‌توانین‌ئه‌م‌پڕۆسه‌یه‌سه‌رکه‌وتووانه‌تێپه‌ڕ‌بکه‌ین،چونکه‌زانستی‌سیاسی‌ئه‌و‌پوتانسیه‌ل‌و‌ــه‌واوی ت ســـه‌ره‌ڕای تێدایه. توانایه‌ی‌ئــه‌م‌شــتــانــه،لــه‌ســه‌ر‌ئــه‌و‌بــاوه‌ڕه‌یــه،
100
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بۆ سیاسه‌ت ــه‌ی وان بنه‌ڕه‌تیترین که‌ئه‌وه‌یه، دیمۆکراتیزه‌کردن پڕۆسه‌ی‌بۆ‌‌رزگــاری دیکه رێگه‌یه‌کی هیچ که‌سیاسی‌بێجگه‌له‌پێکهێنانی‌دامه‌زراوه‌ی‌ــارام‌و ئ سیاسی رێفۆرمی سیاسی‌و‌الیه‌ن له که ـــه‌رده‌وام، ب سه‌رخۆ‌و له‌ژنان‌و‌پیاوانی‌واقیع‌بین،میانه‌‌ڕه‌و،که‌ده‌چێته لهسهرخۆ ئــارام‌و شێوه‌ی به‌پێش‌له‌ئارادا‌نییه.)هانتینگتۆن،1987:
33ـ32(
پێوه‌ندی‌زانستی‌سیاسی‌و‌رێفۆرمی‌سیاسی‌له‌هه‌رێمی‌کوردستان
هه‌روه‌ها،که‌له‌سه‌ره‌تای‌باسه‌که‌دا،ئه‌م گرنگی به ســه‌بــاره‌ت پرسیارێک‌هاته کوردستان هه‌رێمی بۆ بابه‌ته‌بۆ بابه‌ته ئه‌م بگووترێ ده‌بێ ئاراوه،ئه‌م‌بارودۆخه‌هه‌ستیاره‌ی‌کوردستان‌زۆر‌گرنگ‌و‌جێگه‌ی‌سه‌رنج‌و‌تێڕامانه.هه‌رێمێکی وه‌ک کوردستان، هه‌رێمی‌شۆڕشی ئاکامی لــه فــیــدڕاڵ عێراقی‌خه‌ڵکی بــه‌گــشــتــی‌و عـــێـــراق گـــه‌النـــی‌هه‌مانکاتدا، ــه ل تــایــبــه‌تــی‌و بــه کـــورد‌ـــری‌ده‌ره‌کــــی‌ســه‌ری یــارمــه‌تــی‌و‌زه‌ببه‌عس، توتالیتا‌ری رژیمی واته هه‌ڵدا،بــه‌هــۆی‌داخــــراوی‌و‌دواکــه‌وتــوویــی،چاکسازییه‌کی رێــفــۆرم‌و جــۆره هیچ‌ئاکامدا لــه تــاکــو نـــه‌ده‌کـــرد، ــووڵ ــهب قــی لــه‌رێــگــه‌ی‌شـــۆڕش‌و‌هێزی‌ده‌ره‌کهــات. تێک‌شکان ـــانو رووخ تــووشــی
که‌وابوو‌ئه‌گه‌رچی‌هه‌رێمی‌کوردستان‌خه‌ڵکی شۆڕشی خــه‌بــات‌و به‌رهه‌می‌کوردستانه‌و‌سااڵنێکی‌دوور‌و‌درێژی‌له‌دیکتاتۆریه‌ت‌و‌سه‌ره‌ڕۆیی‌ئه‌زموون‌به دیکتاتۆر رووخانی به‌اڵم کردووه،به سه‌ره‌تادا له که نییه، ئــه‌وه مانای‌مافه‌کان هه‌موو تێکۆشان هه‌وڵ‌و بێ‌به‌ڵکو ده‌بــێــت، ده‌سته‌به‌ر ئاسانی به‌پێشدایه له ــژ درێ دوور‌و رێگه‌یه‌کی‌خولیا حــه‌ز‌و زۆربـــه‌ی به‌دیهاتنی تــا‌ده‌بێ کــه‌وابــوو کــراوه‌کــان. سه‌رکوت‌‌ــددی‌و ــمــی‌کــوردســتــان‌بــه‌جــی هــه‌رێپێوه‌ندی ــه وات بابه‌ته، لــه‌م لێبڕاوانه‌زانستی‌سیاسی‌و‌رێفۆرم‌ئاوڕ‌بداته‌وه.ــدا، ــێ ـــان‌پ ـــاژه‌م ـــام هــــه‌روه‌هــــا،کـــه‌ئته‌فر‌و ئاکامی له کوردستان هه‌رێمی‌به‌عس توتالیتا‌ری رژیمی توونابوونی‌سه‌ره‌تای قۆناخی له سه‌ریهه‌ڵداوه‌و‌دیمۆکراسیدایه. ــه‌ره‌و ب ده‌ربــازبــوون‌ــه‌م‌چه‌ند‌ســاڵــه‌ی‌دوایــیــدا هــه‌ربــۆیــه‌لبه‌شداری‌و‌کیبه‌رکێی‌سیاسی‌گه‌شه‌ی‌خه‌ڵک لــه زۆر به‌شێکی ــدووه‌و ســه‌نله ده‌یانه‌وێ جــیــاوازه‌وه بیروڕای به‌به‌شدارییان چاالکانه سیاسیدا بواری‌هه‌ندێ ئه‌و‌شتانه، ســه‌ره‌ڕای هه‌بێت.سیاسی، ئـــازادی وه‌ک تایبه‌تمه‌ندی‌رۆژنامه‌و ئــازاد، ده‌نگدانی به‌شداری،راگــه‌یــانــدنــی‌ئـــــازاد،دامـــه‌زرانـــدنـــی‌راده‌ربــڕیــن، ــازادی ئ سیاسی، حیزبی‌شتی زۆی ئۆپۆزیسیۆن‌و هه‌بوونی
101
ئه‌و نیشانده‌ری بابه‌ته، لــه‌م دیکه‌ی‌تا کوردستان هه‌رێمی که راستییه‌یه،سیاسیدا، بـــواری لــه زۆر ــه‌کــی راده‌یکۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ســـه‌نـــدووه‌و گــه‌شــه‌ی‌الیه‌نێک هه‌موو سه‌قامگیره‌و کــراوه‌و‌باس ئۆپۆزیسیۆنه‌وه ده‌ســـه‌اڵت‌و به‌لـــه‌رێــــفــــۆرم‌و‌چـــاکـــســـازی‌ده‌کــــه‌ن.سیاسی زانستی گرنگی که لێره‌دایه،ــه‌مــه‌بــه‌ســتــی‌رێـــفـــۆرم‌و‌چــاکــســازی بسیاسی‌زۆرتر‌ده‌رده‌که‌وێ.هه‌ر‌بۆیه‌پێویسته‌و‌ده‌بێ‌له‌م‌هه‌ل‌ومه‌رجه‌دا،له‌له‌زانستی‌سیاسی‌که‌ڵک دوو‌ئاستدا‌وه‌ربگیردرێت.یه‌که‌م،واته‌له‌زانستی‌سیاسی‌به‌مه‌به‌ستی‌راهێنانی‌مه‌ده‌نی‌هاوواڵتیان‌که‌ڵک‌وه‌ربگیریێت،چونکه‌سیاسی سیستمێکی هــه‌ر نــاوه‌رۆکــی‌بۆچوونی بیرو روانین‌و چۆنیه‌تی به‌ــه‌وه.له ــراوهت ــه‌ســت زۆربــــه‌ی‌خــه‌ڵــک‌بــان‌له ــوان ــاســه‌ت الیــه‌کــی‌دیـــکـــه‌وه‌ســیله پێویسته ســیــاســیــدا، ـــاری ـــاروب کشاره‌زایی‌و‌لێهاتوویی‌زانایانی‌بواری‌سیاسه‌ت،که‌ڵک‌وه‌ربگرن.تاکو‌ره‌وتی‌سه‌رکه‌وتووانه رێفۆرم چاکسازی‌و‌بچێته‌پێش.به‌اڵم‌نابێت‌ئه‌وه‌مان‌له‌بیر
دی‌و دێته ئاواتانه ئه‌م کاتێک بچێت،مسۆگه‌ر‌ده‌بێ،که‌ده‌سه‌اڵتی‌سیاسی‌دێموکراتیک کوردستان هه‌رێمی له‌بــۆ‌‌بــه‌شــداری لــه‌بــار به‌ستێنی بێت‌و‌گرنگی بڕه‌خسێنێ‌و سیاسی زانایانی‌تێبینی ــه‌ســـه‌رنـــج‌و ب بـــدات تــایــبــه‌ت‌شاره‌زایانی‌ئه‌م‌بواره.تاکو‌له‌ئاکامی‌ـــه‌م‌پـــڕۆگـــرامـــه،له پــه‌یــڕه‌وکــردنــی‌ئئه‌وپه‌ڕگیری ده‌مــارگــرژی، هه‌رجۆره‌بکرێ‌و به‌رگری پشێوییه‌ک ئـــاژاوه‌و‌ده‌بێ‌ئه‌و‌وانه‌گرنگه‌ی‌هانتینگتۆن‌هیچ‌پرۆسه‌ی له که نه‌که‌ین، یــاد له کــات‌ــدا،رووخـــــان‌و ــراســی ــۆک ــم بـــــه‌ره‌و‌دیزۆر توتالیتار ده‌سه‌اڵتی له‌ناوبردنی‌پێکهێنانی به‌ڵکو نییه، ئه‌سته‌م دژوار‌و‌سه‌قامگیر دیموکراتیک‌و دامــه‌زراوه‌ی‌چاره‌ی رێگه له بێجگه گرنگه‌و زۆر‌ـــه‌‌ســـه‌رخـــۆ‌و ــــــارام‌و‌ل چـــاکـــســـازی‌ئبه‌رده‌وام،رێگه‌یه‌کی‌دیکه‌بوونی‌نییه.وه‌ک‌دواقسه‌ده‌بێ‌ئه‌وه‌له‌بیر‌نه‌که‌ین،واڵت زانـــا ژیـــر‌و مرۆڤێکی هیچ کــه‌ناڕووخێنێ‌بۆ‌‌ئه‌وه‌ی،که‌سه‌ر‌له‌نوێ‌درووستی‌بکاته‌وه،مه‌گه‌ر‌ئه‌وه‌ی،که
هه‌ڵگری‌چاکسازی‌نه‌بێت.
102
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
سه‌رچاوه‌کانـــوزش آم ،)١٣٨٤( حــســیــن بــشــیــریــه، ١ـ‌نظری‌و سیاست علم )مبانی سیاسی دانش
تأسیسی(،تهران،نشر‌نگاه‌معاصر.به گــــذار ،)١٣٨٧( حــســیــن بــشــیــریــه، ٢ـ
مردم‌ساالری،تهران،نشر‌نگاه‌معاصر.دگردیسی چگونگی ،)١٣٨٣( حاجی‌پور ٣ـ
گفتمان‌اصالحات،روزنامه‌ی‌شرق.انقالب ،)١٣٨٧( سیدحسین میراحمدی، ٤ـ‌اسالمی‌ایران،دانشگاه‌آزاد‌واحد‌اسالم‌شهر.،)١٣٨٦( دیگران هانتینگتون،ساموئل‌و ٥ـ‌ــراســی)مــجــمــوعــه‌مــقــاالت(، ــک گــــذار‌بــه‌دمتهران، کدیور، محمدعلی تألیف ترجمه‌ی‌و
نشر‌گام‌نو.
103
رهوشتودەسەاڵتیسیاسیEthicsandPoliticalPower
نووسینی:د.عهبدولکهریمسرووش Writtenby:Dr.AbdulkarimSrush
وه‌رگێڕانی)له‌فارسییه‌وه(:هەڵكەوت‌هەورامیTranslatedby:HalkawtHawrami
104
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ـــــاره‌ی‌دەســەاڵتــی ئـــەم‌بــابــەتــە‌ده‌ربسیاسییه،که‌پەیوەندیی‌به‌ره‌وشته‌وه
هه‌یه.دەسەاڵتی‌سیاسی‌رەنگە‌هەستیارترین‌دروستکردندا، رووداو له بێت بابه‌ت
كە‌لە‌نێو‌كۆمەڵگەدا‌بوونی‌هەیە.ــن‌جـــۆر‌دەســــــەاڵت‌لـــه‌نێو ــدی چــه‌نلەوانە: هەیە، بوونیان كۆمەڵگاکاندا‌زانستی، رۆحانی، ــ ئایینی دەسەاڵتی‌ـــەوە، ـــردن ـــاوك ــا،گـــەیـــانـــدن‌و‌ب ــدی ــی متێكنۆڵۆجی.به‌اڵم‌له‌دەسەاڵتی‌سیاسیدا‌یه‌کتر به ئاوێته جۆرانه ئەو هه‌موو‌ده‌بنه‌وه، یه‌کتر ـــه‌ڕووی رووب ده‌بــن‌و‌جار هەندێک که جۆره‌یه، ئه‌و یاخود‌بە‌سەر‌هەموو‌دەسەاڵتەكانی‌تردا‌زاڵ‌ده‌بێت.له‌م‌رووه‌وه،دەسەاڵتی‌سیاسی‌‌هەستیاریی زیاتر دەسەاڵتەكانی‌تر لە
دروستكردووە.شاعیران‌و بیرمەندان، فەیلەسووفان،نــــووســــەران‌لـــە‌بـــــارەی‌دەســـەاڵتـــی‌سیاسییه‌وه‌قسەیان‌كردووە.کاتێکیش،ــه‌قــســه‌یــان‌لـــه‌و‌بــــاره‌وه‌کــــردووه، کبەشێكی نه‌بوون. الیــەن بێ هه‌ڵبه‌ت‌گرنگ‌لە‌فەلسەفە‌بە‌ناوی‌فەلسەفەی‌ســیــاســی‌بــوونــی‌هــەیــە،كــە‌بــابــەتــه‌سەرەكییه‌که‌ی‌تیۆری‌دەسەاڵتە.یەكێك‌لە‌باسە‌گرنگەكانی‌ئەم‌لقی‌فەلسەفەیە،دەســەاڵتــه. ئــامــادەكــردنــی چۆنیەتیی‌پێناسه‌ی كە رووەوەیـــە، لەو ئه‌مه‌ش‌واتای دەقــاودەق سیاسی، دەسەاڵتی
فره‌وانكردنی‌داخوازی‌و‌داواكارییە‌کانی‌له بـــه‌اڵم کۆمه‌ڵگایه، نێو تاکه‌کانی‌چونکه دیــاریــکــراودا. هێڵی ســنــوور‌و‌بێت‌و‌كۆنترۆڵکردنی ئەگەر ده‌سه‌اڵتی‌تیادا‌نه‌بێت‌و‌به‌راستی‌ئامادە‌نەكرێت،هه‌ڵبه‌ت‌مەترسیدار‌ده‌بێت‌و‌رووداوی‌ــه‌وه. ــت ــه‌وێ ده‌ک ــێ ل ــواری ــه‌م ــاه ن زۆر‌ئامادەكردنی پــڕۆســه‌ی ئــە‌وه، لەبەر‌ــه ــووان دەســـەاڵتـــی‌چـــاک‌و‌ســه‌رکــه‌وتهــەمــیــشــە‌بــه‌شــێــکــی‌گــرنــگ‌بــــووه‌له‌تیۆری‌چاک‌و‌سه‌رکه‌وتن‌به‌دیهێنه‌ری‌دابه‌شکردنی بنه‌ماکه‌ی که ده‌ســه‌اڵت،ـــه‌کـــســـانـــی‌و‌دادپــــــــــــه‌روه‌ری‌بــێــت یداخوازیی سه‌ره‌کیترین کۆمه‌ڵگایه‌کدا.هه‌ر‌ده‌سه‌اڵتێکی‌راسته‌قینه‌ش‌ئه‌‌مه‌یه،نێو له جڵه‌وکاری بتوانرێت چۆن که‌به کۆمه‌ڵگایه‌کدا هــه‌ر نێو تاکه‌کانی‌ئه‌نجام به بکاتو به‌رقه‌رار یه‌کسانی
بهێنێت.ئاکاریی رووگــەی راستیدا لە ئەمە‌ــه‌هــه‌ر ـــه‌دی‌ده‌کـــرێـــت.بــۆیــه‌ل تــێــدا‌بده‌سه‌اڵتێکی ههر خراپی سیستمێکی‌ره‌وشتی بنه‌مای داڕمــانــی سیاسیدا،به‌دوادا‌دێت،كە‌لە‌هەندێك‌رووەوە‌لە‌سەدا‌سەد‌‌كارەساتی‌ژیانی‌داک‌و‌ئەوە لەبەر دێت. دوادا به کۆمه‌ڵگای‌بنه‌مای‌جڵەوکاری‌له‌هه‌ر‌ده‌سه‌اڵتێکی‌سیاسیدا،کردارێکی‌ته‌واو‌ره‌وشتییه.
له‌راستیدا‌هیچ‌دەسەاڵتێکی‌سیاسی‌نییه،که‌یۆتۆپیا‌بێت،واته‌به‌ده‌ر‌بکرێت
105
ده‌سه‌اڵتێکی هیچ نـــادادپـــه‌روه‌ری. له‌سیاسی‌لــه‌مــێــژوودا‌نــه‌‌بــووه،کــه‌به‌ره‌هایی‌و‌هه‌تا‌سه‌ر‌دادپه‌روه‌رانه‌بێت‌و‌دواییدا له نه‌بێت، سه‌ره‌تادا له ئه‌گه‌ر‌جڵه‌وی ورده ورده له‌رزه‌و نه‌که‌وێته‌دادپه‌روه‌ری‌له‌‌ده‌ست‌نه‌دات.بااڵترین‌کۆمه‌ڵگا تاکێکی هــه‌ر تاقیکردنه‌وه‌ی‌ــی ئــه‌وه‌یــه‌پــلــه‌و‌پــایــه‌‌یــه‌کــی‌ده‌ســه‌اڵتسیاسیی‌پێ‌ببه‌خشیت،ئه‌وجا‌ده‌زانیت،ـــه‌ک ــه‌و‌تــاکــه‌تــاکــو‌چ‌راده‌ی کــه‌ئــایــا‌ئ
خاوه‌ن‌کاراکته‌رێکی‌ئایدیالییه.بۆ رابـــردوو كەسانی بە ئــامــاژەدان‌تێڕوانینیان دیــدگــا‌و هەڵسەنگاندنی‌ــە‌ســـــوودە.لە ـــەم‌بـــاســـەدا‌‌زۆر‌ب لشیرازی ســەعــدی شاعیراندا نــێــوان‌كــەســێــكــی‌هــەســتــیــار‌بــــووه‌لـــە‌مــەڕ‌ئامۆژگاریكردندا. دەسەاڵت‌و چیرۆكی‌ئامۆژگاریی‌پادشایان‌و‌فەرمانڕەوایان‌و‌ـــە‌مــــاوه‌ی ـــــــردووه،كـــە‌ل مــیــرانــی‌كــجــی‌خــۆیــان ــازان ــهق ــداب ــان ــی دەســەاڵتنادادپه‌روه‌ری‌نیشان‌نه‌ده‌ن‌و‌نه‌نوێنن.ســه‌عــدی‌لــه‌بــه‌یــت‌و‌ده‌ســـتـــه‌واژه‌ی‌شیعره‌کانیدا نێو هه‌ڵگری ئامۆژگاری‌به‌تـــەواوی‌ئــازایــەتــی‌و‌بە‌فــره‌وانــی‌و‌ــی كــرا‌‌و‌‌یــی‌بــیــرو‌بــۆچــوونــی‌بــه‌روون
نیشان‌داوه.بۆ‌نموونه‌گوتوویه‌تی:نە‌هركس‌حق‌توند‌گفت‌گستاخسخن‌ملكی‌است‌سعدی‌را‌قسم
تــونــدو‌خــرۆشــێــنــەرانــەی، ــەو‌قسە ئ
رووبـــــــــــەڕووی ــــدی ســــەع وا ــــە كفرمان‌و ئــەو کــردۆتــه‌وه‌و پاشاكانی)امر‌و‌نهی(،كە‌بۆی قەدەغەكردنانه‌ی‌هیچ رەنــگــە چـــاو، بــه‌ر خستوونه‌ته‌نەیكرد دیكە شاعیرێكی ئــامــۆژگــار‌و
بێت.ئەو هــە‌بــووه‌و تیۆریایەكی سەعدی‌تیۆریایەش‌ئەوە‌بووه،كە‌دەسەاڵتدارو‌ــێ‌ئـــامـــۆژگـــاری‌بــكــرێــت. ســوڵــتــانــی‌پبــنــەوەڕاو لــە تیۆریایە ــەم ئ هەڵبەت‌رەگ‌و‌ریشەوە‌پووچە،یان‌بە‌الیەنی‌كەمەوە،ئەمرۆ‌ئێمە‌تێگەیشتووین،كە‌نییە. سەركەوتوو شتێكی جــۆرە بەم
سەعدی‌بە‌پادشای‌گوتووه:توبرتخت‌سلگان‌خویش‌باشبەاخالق‌پاكیزە‌درویش‌باش
واتە:»تۆ‌لە‌سەر‌تەختی‌دەسەاڵت‌و‌ــڕەوای‌خــۆتــدا‌بــە‌بــە‌خــاوه‌ن ــان ــەرم فدەروێــش .. خاوێن پــاك‌و ره‌وشتێکی‌بە.«ئەمڕۆش‌تیۆری‌دەسەاڵت‌پێمان‌پادشا جــۆری له که‌سێک كە دەڵێت،ره‌وشتی خاوه‌ن ده‌روێشێکی مه‌حاڵه‌پاک‌و‌خاوێن‌بێت،که‌دادپه‌روه‌ر‌بێت.ئامۆژگارییه‌ی ئەم بــەرده‌م لە که‌واته‌چونكە هه‌یه، پاڕادۆکسێک سه‌عدی‌دا‌كۆكردنەوە‌ی‌تەواو‌له‌نێوان‌دوو‌دژدا،واته‌له‌نێوان‌ده‌سه‌اڵتی‌فه‌رمانڕه‌وایی‌و‌دادپه‌روه‌ریدا‌کارێکی‌هه‌ڵبه‌ت‌مه‌حاڵه.ــای ــاگ هـــەڵـــبـــەت‌خـــــودی‌ســـەعـــدی‌ئ
106
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ــەم‌داخــــوازی‌و‌داواكــاریــە‌بـــوو‌ه.لە ل)بوستان(ه‌که‌یدا‌لەم‌قسانە‌ی‌زۆر‌هەن.له لەو‌داستانەی،كە‌باس بۆ‌نموونە‌شامرا شاری ژاوەژاوی قەرەباڵغی‌و‌ده‌کات،وته‌ی‌پیرەمێردێک‌ده‌گێڕێته‌وه،که‌دەڵێت:»هۆکاری‌هەموو‌ئەم‌دۆخه
لە‌ژێر‌سەری‌خودی‌سوڵتانداندایه:بگفت:ارنە‌سلگان‌اشارت‌كندكە‌را‌زهرە‌باشد‌كەغارت‌كند
كە بڵێت، ئەوەیە مەبەستی سه‌عدی‌ــە‌كــۆمــەڵــگــەی‌ســتــەمــكــاریــدا‌هەموو لدەسەاڵت‌لە‌دەستی‌تەنها‌كەسێكدایە،سەری‌دەزووی‌هەموو‌ژاوەژاوەكــان‌ــەرەم‌دەگـــات‌و‌پەیوەست بــەســەری‌همیكانیزمەی ئـــەم ســەعــدی دەبــێــت.زانــیــویــه‌تــی، بینیوه‌و كــۆمــەڵــگــەدا ــە لــدار،لــە‌ســەری‌هــه‌ڕه‌مــدا كــە‌دەســەاڵتجووڵێنەری زنجیرەی دانــیــشــتــووەو‌ــەوەشــدا‌و‌بە ـــە.لــەگــەڵ‌ئ رووداوەكـــانپادشاكانی‌گوتووه،که‌ده‌بێت‌هەوەس‌و‌ــان ــــــــارەزووی‌جـــڵـــەوكـــردنـــی‌خــۆی ئبخەسێنن،جڵەوی‌بكەن.بە‌خراپی‌و‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌خود‌سوود‌لە‌دەسەاڵت‌ئــەوەیــە گرنگیش خــاڵــی وەرمـــەگـــرن.به دەســەاڵت که بینیویه‌تی، سەعدی‌زه‌برو‌هێز‌زیان‌ده‌نێته‌وه.به‌اڵم‌ئه‌گه‌ر‌ته‌ماشای‌که‌سایه‌تیی‌حافزی‌شیرازی‌که ده‌بینین، بکه‌ین، شیعره‌کانیدا له‌که‌سایه‌تییه‌ک‌بووه‌رێک‌به‌پێچه‌وانه‌ی
سه‌عدی‌بووه.واته‌که‌سێک‌بووه‌هەڵبەتە‌حافز‌كەسێك‌بوو،كە‌خۆی‌لە‌دەسەاڵت‌بە‌دوور‌گرتووه،چونكە‌نزیکبوونه‌وه له ترسی لــه‌وه‌ی جگه‌بــووه،هه‌روه‌ها‌ترسی له‌‌دەســەاڵت‌ئارامی دەسەاڵت که هەبووه، له‌وه‌ش
به‌رقه‌رار‌نه‌کات.بۆیه‌گوتوویه‌تی:سلگان‌وفكر‌شكرو‌سودای‌تاج‌و‌گنج
درویش‌وامن‌خاگرو‌كنج‌قلندریدر‌شاهراە‌جاە‌وبزرگی‌خگر‌بسی‌استان
بەكزین‌گریوە‌سبكبار‌بگژری
یان‌گوتوویه‌تی:شكوە‌تاج‌سلگانی‌كەبیم
جان‌دراودرج‌استكالهی‌دلكش‌است‌اما‌بەترك‌سرنمی‌ارد.
دەدا‌وه‌و پــەنــدی هەمانكاتیشدا لــە‌گوتوویه‌تی:
شاەرا‌بەبود‌از‌گاعت‌سد‌سالە‌و‌زهدقدر‌یك‌ساعت‌عمری‌كە‌در‌اوداد‌كند
بەاڵم‌مەوالنای‌فارسی‌لە‌هەموویان‌ــووه.ئــەم‌بە‌روونــی وااڵتـــر‌و‌بااڵتر‌ببینیوه. ـــی دەســـەاڵت ــافــاتــی ئ ــــان‌و زیلە ــووه ب گرتن كه‌نار ئامۆژگاریشی‌ــە‌بــەڵــگــەی‌ئــــەوەی،كە دەســـــەاڵت.بژاوەژاوی‌یاده‌وەری‌دەروێش‌فەراهەم‌کردووه.بە‌بەڵگەی‌ئەوه‌ش،که‌خودی‌که هه‌بووه، تێدا ئامادەیی ده‌ســه‌اڵت
107
گه‌نده‌ڵی‌بکات:اورا مــكــش اژدهارا‌دار‌دربرف‌فراق‌‌هــیــن
بەخورشید‌عراقتافسردەمی‌بود‌ان‌اژدهاتلقمەی‌اولی‌چواد‌یابد‌بخات
)مــەســنــەوی‌مــەعــنــەوی(دفتر‌ســوم،ابیات١٠٥٧ــ١٠٥٨
مەوالنا‌گوتوویه‌تی:وا‌نه‌زانیت‌ئەگەر‌که‌سێک‌دوو‌پاروو‌بخاتە‌بەردەم‌ئەم‌گیانەوەرە ئەم .. دەسەاڵتە ئەژدیهای‌بێت. رازی تێرو پێی ئیدی دڕنــدەیــە،به‌ڵکو‌بــه‌پــێــچــه‌وانــه‌وه،زیــاتــر‌حــەزی‌دەبێت. برسی‌تر دەبێت‌و خــواردن لە‌دابنیشەو كــەنــارەوە لــە ئـــەوە لــەبــەر‌هەرگیز‌بەرەو‌الی‌دەسەاڵت‌نەڕۆیت،چونكە‌ده‌سه‌اڵت‌جڵەوكردنی‌‌مه‌حاڵه‌و‌به‌رقه‌رار‌بێت. مه‌حاڵیشه‌دادپه‌روه‌ری‌مەوالنا نیگای تێڕوانین‌و باشترین بۆ
ئەمە‌بوو،كە‌گوتوویه‌تی:مر‌بشر‌را‌پنجە‌و‌ناخن‌مباد
كە‌نە‌دین‌اندیشدان‌گە‌نەسدادابیات ششم، دفتر مەعنەوی( )مەسنەوی
٤٧٩٤
بــاشــتــر‌وایــــه‌نــیــنــۆكــی‌پــه‌نــجــه‌کــانــی‌لە وایه باشتر نەبن؛ تیژتر ئاده‌میزاد‌بنەڕەته‌وه‌چەكی‌تیژبڕمان‌بە‌دەستەوە‌نەبێت.باشتر‌وایه‌مرۆڤ‌لە‌بنەڕەته‌وه‌بچێته‌ژێر‌سێبه‌ری‌دەسەاڵته‌وه.دیاره‌مه‌والنا‌بۆ‌ئه‌وه‌ئه‌مه‌ی‌گوتووه،چونکه
بــاوه‌ڕی‌وا‌بــووه،که‌ده‌ســه‌اڵت‌خۆی‌له ئه‌‌م‌و سەرەتا ئەژدیهایە، خۆیدا له‌هــه‌مــوو‌خه‌ڵکیش دواتــــردا هــەنــگــاوی
دەخاتە‌نێو‌ورگی‌خۆیەوە.ئامۆژگارییی که دەبینرێت، له‌مانه‌وه‌ــووه‌لە گــەورەكــان،دووركــەوتــنــەوە‌بدەسەاڵت.هەر‌لەبەر‌ئەمەش،ره‌‌وشتی‌دەسەاڵتدار‌له‌دیدو‌روانگه‌ی‌ئه‌مانه‌وه‌به هەرچیان كە لــە‌وه‌ی، بووه بریتیی
الوه‌په‌سه‌ند‌بووبێت،کردوویانه.گەندەڵی دەســەاڵت، بۆچوونی بــەاڵم‌ــكــەرە؟روونـــە،كــە‌دەســـەاڵت دروســتدروســت زۆر گەندەڵییەكی تاكدا، لە‌دەكات.كەم‌كەسێك‌هەیە‌لەم‌جیهانەدا،توانایەكی هەبێت، ئــەوەی توانای كە‌جارێكی ئەویش بسپێرن‌و پێ زۆری‌دی‌هەمان‌ئەوە‌بێت،كە‌پێشتر‌هەبووە.پیشان ئــەوە مێژوویی جیێگیربوونی‌لە كەسانەی ئەو زۆربــەی كە دەدات،جۆرەكانی دەســـەاڵتـــدان، ســەنــگــەری‌ریــشــەی رەگو ــدا ــان ــای ــی ت ــی ــدەڵ ــەن گبەم دەسەاڵتێك هەر دروستكردووە.جۆرەیە،واتە‌تەنها‌دەسەاڵتی‌سیاسی‌دەسەاڵتی هێنەرە، گەندەڵی كە نییە،ــارەو‌دەســەاڵتــی‌زانستیش پ ســامــان‌و‌گەندەڵی‌هێنەرن.زۆركەس‌هەن‌كاتێك‌زانستیان‌بەرەو‌بەرزبوونەوە‌دەڕوات،شتێك واتە دادەبەزێت، مرۆڤبوونیان‌دەگـــۆڕنـــەوە. ــكــەدا دی شتێكی لــەگــەڵ‌بۆ نــوح كــوڕەكــەی مــەوالنــا‌چیرۆكی
108
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
سەركەشانی،بەهۆی‌زانست‌و‌توانایی‌خۆیان‌دەهێنێتەوە:
كاشكی‌او‌اشنا‌ناموختیتاگمح‌در‌نوح‌و‌كشتی‌دوختی
)مەسنەوی‌مەعنەوی‌دفتەری‌چوارم،بەیت)1413
ــەو‌بڕە خــۆزگــە‌كــوڕەكــەی‌نـــووح،ئتاكو نەبووایە، فێر زانستیش هیچەی‌ناتەواو‌و زانستی بە بەستن بەپشت‌كەم‌وكورتی‌خۆی،لە‌كەشتی‌رزگاری‌هۆی نەبوویە نــەمــاوە‌و بەجێ نــووح‌لەناوچوونی‌خۆی.هەر‌بەم‌جۆرەیە: بد‌گهر‌راعلم‌و‌فن‌اموختن
دادن‌تیغی‌بەدست‌راهزن)مەسنەوی‌مەعنەوی‌دفتەری‌چوارم،
بەیت1435(
دەســـەاڵتـــی‌زانــســتــی‌و‌دەســـەاڵتـــی‌ناتەواوو مرۆڤە ئاسا تۆفان سامان،ــوش‌و‌پــەاڵش ــوپ كــەم‌تــوانــاكــان،وەك
لەگەڵ‌خۆی‌دەبات:مرسفیهان‌راژ‌باید‌هر‌هقواز‌أنك‌نبودشان
گرانی‌قوا)مەسنەوی‌مەعنەوی‌دفتەری‌سێیەم،
بەیت،4309(
سیاسی، دەســـەاڵتـــی دی جــارێــكــی‌لـــەگـــەڵ‌دەســـەاڵتـــەكـــانـــی‌تـــردا‌چــەنــد‌جیاوازیەكی‌هەیە،ئەو‌جیاوازیانەشن،
ــو‌لە ــاك كـــە‌نـــاچـــاریـــان‌كـــردوویـــن‌تزیاتر هەستیارییەكی بــەرامــبــەریــدا‌بــدەیــن.دەســـەاڵتـــی‌سیاسی پــێــشــان‌واتە گەورەكەرە، بەتایبەت سەرەتاو‌چەند گــەورەكــان زۆر فیڵە لە شتێك‌من كە بكەن، گریمانە دەكــات. جــارە‌ـــەك‌بــە‌دۆســتــەكــەم‌دەڵــێــم،ئەم درۆیلە‌سنووری‌ئەم‌دوو‌كەسەدا درۆیە،دەمــێــنــێــتــەوە،بـــەاڵم‌ئــه‌گــەر‌ســەرۆك‌پاشایەك، فــەرمــانــڕەوایــەك، واڵتــێــك،یان‌سەرۆك‌كۆمارێك‌درۆیەك‌بڵێت،بەڵكو نییە، درۆیەك تەنها ئیدی ئەمە‌ئەمەشە لەبەر هــەر دۆریـــە. ملیۆنان‌گرنگە‌و‌لەم‌رووەوەیە،كە‌گەندەڵی‌لێ‌‌دێتە‌دەرەوە.ئه‌گەر‌ئێوە‌كەسێك‌بن،قسەكانیان لە گوێ كۆمەڵگەدا لە كە‌ئه‌گەر بگرن، گوێ دەبێت یان بگرن‌تاكەكانی بەئەندازەی بكەن، درۆیــەك‌ئەو‌كۆمەڵگەیە‌درۆتان‌كردووە.ئه‌گەر‌بەتاكەكانی خیانەتان بكەن خیانەتێك‌ئەوە لەبەر كــردووەو كۆمەڵگەیە ئەو‌ئێوە رەفــتــاری ئەنجامی سەرەنجام،لە‌هەر‌شوێنێكدا، زۆر‌گەورە‌دەبێت.كە‌سیاسەت‌كار‌دەكات‌بەم‌جۆرەیە.لـــەبـــەر‌ئــــەوە‌تــایــبــەتــمــەنــدی‌خـــودی‌بەشێوەیەك گەورەكردنە سیاسەت،خراپەیەك‌زۆر‌گەورە‌دەبێت،هەڵبەتە‌بڕیارە دەبــێــت. ــەورە گ زۆر چاكەش‌سیاسییەكانیش‌بڕیارە‌زۆر‌گەورەكانن،بگۆڕدرێن. بەئاسانی ناتوانرێت كە
109
ــاردان‌لــەســەر‌شــەڕكــردن، ــڕی وەكــو‌بنرخ‌و كەمكردنەوەی یان ئاشتی یان
قازانج‌و‌نموونەی‌ئەمانە.شوێنگەی ـــارەی ـــەب ل قــســە كــاتــێــك‌دەســەاڵتــەوە‌دەكــرێــت،یــان‌كردارێك‌یان قسە ناوەڕۆكی دەدرێــت، ئەنجام‌كردارێك، یان گوفتاردا، لەگەڵ كردار‌تاكەكەسییەوە شوێنی لە ئەویتر كە‌جیاواز دەدات، ئەنجامی یان دەیڵێت،كە ئەو‌شتانەن هەمان ئەمانە دەبێت.سیاسی دەسەاڵتی الی لە هەستیاری‌زۆربەرەو‌سەرەوە‌دەبات،هەر‌لەبەر‌بۆ ئەخالق ــاوەوەی ن چوونە ئەمەشە‌كاتێك دەكــات. پێویستتر مەیدانە ئەم‌زیاتر هەستیارییەكی گرنگی‌و شتێك‌لەوێدا ئەخالق ئامادەیی دەكات، پەیدا
پێویستر‌دەبێت.فەیلەسوفانی كە توخمێك، گرنگترین‌دوورەوە، ـــــردووی راب ــە ل ســیــاســی،تاكو ئەفالتۆنەوە سەردەمی لە واتــە‌بیریان دەســـەاڵت جــڵــەوی بــۆ ئێستا‌كردۆتەوە،چەمكێكی‌گەورەی‌پیرۆزی‌هەبووە‌و بوونی سیاسی ــ ئەخالقی‌ئــەویــش‌بــریــتــیــیــە‌لــە‌عـــەدالـــەت،که‌دوو كە فــراوانــە، ــەورەی گ چەمكێكی‌مرۆیی تیۆری كــردار‌و گــەورەی لقی‌هەن، فەرمانڕەوایدا دەســت‌و ژێر لە‌لقی‌سیاسەت. ئەخالق‌و لقی ئەوانیش‌ــەم‌بە ــەو‌بــەهــاو‌فــەزیــلــەتــەی،كــە‌ه ئهەم ــات‌و دەك حوكم سیاسەتدا ســەر
بریتییە ئــەخــالقــدا، جیهانی ســەر بــە‌ـــەت.عـــەدالـــەت، ـــەدال ــە‌فــەزیــلــەتــی‌ع للە دەكــات‌و جڵەو سیاسی دەسەاڵتی‌الیەكی‌دیكەوە‌فەزیلەتە‌ئەخالقییەكان‌لەبەر‌ئەمەش‌هەندێك پێناسە‌دەكات،لە‌زانایانی‌ئەخالق‌باوەڕیان‌وایە،كە‌فەزیلەتە ناونیشانی ژێــر لــە ئـــەوەی‌ــــت،لە ــــەوێ ئــەخــالقــیــیــەكــانــدا‌دەردەكعەدالەتەوە‌دێنەدەرەوە،بەو‌مانایەیی،كـــە‌هـــەركـــارێـــكـــی‌چــــاك‌دەتــوانــیــن‌كارێكی ناوی بزانین‌و دادپەروەرانەی‌دادپەروەرانەی‌لێ‌‌بێنێت،هەر‌كارێكی‌خراپیش‌بە‌كارێكی‌نادادپەروەرانە،بۆنموونە:خزمەتكردن،دادپەروەرانەیەو‌ئەم لەسەر نــادادپــەروەرانــە‌و خیانەت
پێوەرە.عەدالەت چییە؟ عەدالەتە ئەم باشە‌بــەاڵم هــەیــە، زۆری گەلێكی پێناسە‌هــەن، عــەدالــەت گرنگی توخمی دوو‌ئەو لەسەر فەیلەسوفەكان هەموو كە‌توخمێكی یەكەمین كــۆكــن، دووانــــە‌بە یان راستگۆییە، عــەدالــەت، گرنگی‌دەستەواژەی‌من‌دروستزان‌بە‌مانای‌لە دروست راست‌و زانیاری‌و بوونی‌مەڕ‌رووداوێــك.دادگایەك‌بهێنە‌پێش‌لێكراو گومان تاوانبارو كە چاوتان،ـــەردەم‌قــازیــدا‌خەریكی لــەوێــداو‌لــە‌بشكات‌دەبن.یەكەمین‌كارێك،كە‌ئەم‌عەدالەت، جێبەجێكردنی بۆ دادوەرە‌دەبێت‌ئەنجامی‌بدات،ئەمەیە،كە‌راست
110
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ــــداوە، ودروســــت‌بــزانــێ‌‌كــەچــی‌روویبەزانیارییەكی بۆ‌گەیشتن ئەوە لەبەر‌بینراو لەشتی جـــۆرە، لــەم دروســتــی‌بیركاری‌و زانستی‌و وتاقیكردنەوەی‌وێنای تاكو وەردەگــرێــت سود بەڵگە‌توانایی سنوری لە بابەتەكە كێشەو‌ـــۆ‌خـــــودی‌خــــۆی‌روون ب مــــرۆیــــدا‌لەبارەی دروســت وزانــیــاری بكاتەوە‌لەبەر بۆچی؟ هەبێت. رووداوەكــــەوە‌ـــازی‌دەیــەوێــت‌حوكم ــــەوەی،كــە‌ق ئــه‌گــەر‌نــەزانــێــت ــكــات،ئ ــەت‌ب ــەدال ــەع بــەوە،چ ــع ــی ــــەڕووی‌واق لــەراســتــیــداو‌للێكراوو گــومــان روویـــــداوەو شتێك‌لەو ــێــن، دەڵ راســـت كامیان تــاوانــبــار‌عەدالەتی توانای‌جێبەجێكردنی كاتەدا‌بۆنامێنێتەوە.كەواتە‌یەكەمین‌مەرجێك‌پێویستە، عەدالەت جێبەجێكردنی بۆ‌دروست راســت‌و زانستی كە ئەوەیە
لەوەی،كە‌روویداوە‌بوونی‌هەبێت.ــــش‌بــریــتــیــیــە‌لە ــی‌دووەمــــی ــوخــم تلە ئێوە بۆنموونە، »دروســتــكــاری«حەقیقەت مومكینە قــازیــەكــدا پــلــەی‌حوكم حەقیقەت بەپێی بــەاڵم بزانن،ــــارەزوو ــەن‌مــومــكــیــنــە،هــــەواو‌ئ ــەك نــێــوەش وئ ــت ــێ دەب زاڵ ــدا ــان ــەســەرت بدروســـت‌بــەپــێــچــەوانــەی‌ئــــەوەی،كە‌دەیزانن‌راست‌وحەقە،راو‌بۆچوونتان‌كەمەوە بەالیەنی لەبەرئەوە دەرببڕن.دوو‌توخم‌لە‌عەدالەتدا‌بوونیان‌هەیە‌ــیــش:دروســـت‌زانـــی‌و‌راســت ــەوان وئ
)واتــە‌زانینی‌راســت(و‌دروست زانــی‌ودروستی(. بەراست )كاركردن كاری‌یەكێكیان‌زانست‌و‌ئەوی‌دی‌پارێزگاری)تەقوا(،ئەم‌دووانەش‌ئەو‌كەمینانەن،پێویستمان عەدالەتگەریدا پلەی لە كە
پێیان‌دەبێت.ناونیشانی ــر لــە‌ژێ لــە‌وتــارێــك مــن‌خاڵەم هەرئەم رێگە« وەكو »ئــازادی‌بۆ سیاسی ــازادی ئ كە هێنابوویەوە،بەو تەنها نەك پێویستە، هاوواڵتیان‌بەهۆی بەڵكو مافیانە، كە بەڵگەیەی‌لەئازادی كە ئەمەی، بااڵتر، بەڵگەی‌راست دروســـت‌و زانــیــاری سیاسیدا،بەدەست كۆمەڵگە رووداوەكـــانـــی لــە‌ـــازادیـــدا‌ئــەو ــە‌نــەبــوونــی‌ئ دێـــن‌كــە‌لدەست دروستی بەراست‌و زانیاریانە‌گرنگە. زۆر خاڵێكی ئەمە ــاكــەون، نحكومەتێكی‌سەركەوتوو،پێویستی‌بە‌بزانێت دەبێت هەیە. زانیاری‌دروست‌چی دڵیاندا لە دەوێــت، چییان خەڵكی‌تەنیا ئــەوە دەڵێن. دەگــوزەرێــت‌و‌چی‌بەس‌نییە‌ژمارەیەك‌كەس‌بەشاراوەیی‌لەرێی بـــڕۆن‌و تاكو چــاودێــر، بكەنە‌زانــیــاریــانــەدا ــەم ئ بــە‌شــوێــن خەڵكی‌بگەرێن،ئەمە‌شتێكی‌راست‌و‌دروست‌نییە.خودی‌خەڵكی‌ئه‌گەر‌ئازادبن،كەم‌دەكەنەوەو روون شتانە ئەم زۆر تا‌دەڵێن،كە‌چ‌بیرێك‌دەكەنەوە.ئازادی،ــدەری‌و ــشــان ــی ـــــكـــــەرەوەو‌پ كـــە‌ڕوونئاشكراكەری‌نهێنی‌خەڵكییە،بۆحكومەت
111
ئازادییە ئەم پێویستترە. شەو لەنانی‌عەدالەتخوازیدا. لە گەورەیە توخمێكی‌حاكمێك‌ئه‌گەر‌بیەوێت‌عەدالەت‌بێت‌و‌زانیاری بــەاڵم بگەیەنێت، بەئەنجامی‌ناتوانێت نەبێت، لەبەردەستدا راستی‌عەدالەتگەری‌و‌عەدالەتخوازی‌بكات.
ــی‌بــۆ ــســت ــوی ــێ مــــەرجــــی‌یــــەكــــەم‌پئەو هەمان دادپەروەرانە، حكومەتێكی‌زانیارییە‌دروستانەیە،كە‌ئەویش‌لەنێو‌لەبەرئەوە خەڵكیدایە. ــازادی ئ گــرۆی‌ــرێــت ــدێ‌‌جـــار‌دەوت ــــەوەی،كــە‌هــەن ئمانایەكی لەعەدالەت، بەشێكە ئــازادی‌دابینكردنی عـــەدالـــەت، كــە ئـــەوەیـــە،بەشێكی ئــازادیــش مافەكانەو هەموو‌دەبێت لەبەرئەوە خەڵكییەو مافەكانی
دابین‌بكرێت.بـــەاڵم‌ئــــەوەی،كــە‌ئــــازادی‌مەرجی‌ــەو‌مــانــایــەیــە،كــە‌تــوانــای عــەدالــەتــە‌بكەسی بە عەدالەتخوازی دادگـــەری‌و‌دادپەروەر‌دەدات‌و‌توخمی‌راستگۆیی‌و‌تــوخــمــی‌زانـــیـــاری‌راســتــی‌بــۆ‌دابــیــن‌ئــازادی‌رۆڵێكی دەكــات.بەو‌مانایەی،كە كۆمەڵگەیەكدا، هەر لە گرنگ زۆر‌ــاری‌عــەدالــەتــە،پــەیــدا‌دەكــات. خــوازیقۆناغی پلەو ئــازادیــەش ئەم هەڵبەتە‌سیاسی ئاستی نزمترین لــە هــەیــە،دەست‌پێدەكات‌و‌تاكو‌بااڵترین‌پلەكان‌دەچێتە تــەنــانــەت دەكێشێت، ـــژە درێمرۆڤەوە، ــی دەروون مەیدانەكانی ناو‌مەیدانی لە گشتیدا‌و ئاستی لە بــەاڵم
سیاسی ئــازادی هەڵبەتە كۆمەاڵیەتیدا‌ــەرای ــگ ــەت ــەدال مــەرجــی‌پــێــویــســتــی‌ع
وعەدالەت‌ویستییە.لە ـــوو ب بــریــتــیــی دووەم، تــوخــمــی»دروست‌كاری«،كە‌پەروەردەكردن‌مرۆڤ هەیە. گەورەی رۆڵێكی لێرەدا‌بــزانــێــت‌چ‌شتێك ــەر ــەگ ئ ــەت، ــان ــەن تــە‌و‌چ‌كــارێــك‌حــق‌ە دروســــت‌و‌راســتپێكرد– ئاماژەم كە بەو‌جــۆرەی، –بانگەشەی بەڵگەو بــەهــۆی مومكینە‌راستی‌و ســەر بخاتە پێ جــۆراوجــۆر‌بەهەندی‌وەرنەگرێت‌و‌ببێتە‌ستەمكار،رەفتار دادپەروەرییەوە بەپێچەوانەی‌بكات.كۆی‌ئەمانە‌ئەوە‌پیشان‌دەدات،سیاسەت ئـــەخـــالق‌و ــدی ــوەن ــەی پ ــە كــات‌و‌چــۆن ــدەك ــێ ــوە‌دەســـت‌پ ــوێ ــەك لپەیوەندی‌و یەكدا لەگەڵ ــە دووان ئەم
پەیوەستی‌پەیدادەكەن.ـــوان‌ئــایــیــن‌و ـــێ ـــدی‌ن ـــوەن ـــەی ئــێــمــە‌پدەسەاڵتمان‌لە‌الیەكەوە‌و‌لە‌بابەتێكدا،ــن‌و‌دەســـەاڵتـــی ــی ــای ـــارەی»ئ ـــەب كـــە‌لـــە‌هـــەیـــەو‌بــاســمــان ـــاســـی«ەوەی ســـیوتمان: كــە بــوو، رووەوە ــەو ل كــرد،بەڵگەی بــە پشت كــە ئــایــیــنــەی، ئــەو‌بانگەشەكەری دەبەستێت‌و دەســەاڵت‌لە دەبێت حەقیقەت ســنــورداربــوونــی‌هەڵبژێرەریان بەمرۆڤە كە جیهانێكدا،سەركەوتن بۆ چانسێك پــڕكــردووە،فــەزا ئــەم جیهان‌و ئــەم نییە. بــوونــی‌کولتووره‌‌فتوا‌بۆجیاییان‌دەدات،بەاڵم
112
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئێستا‌لەرێگەیەكی‌دیكەوە‌بەئەنجامێكی‌تازەو‌نوێ‌‌دەگەین.
بۆ‌جڵەوکردن، بنەڕەتدا‌دەسەاڵت لە‌خاڵێكە، ئەمە عەدالەتە. بە پێویستی‌بیرمەندان فەیلەسوفەكان‌و هەموو كە‌ــەمــجــۆرەی،كە ــە‌ســـەری‌كــۆكــن‌و‌ب لپێویستی عەدالەتیش كــردەوە روونــم‌ئەوەشدا لەگەڵ ئــازادیو بەزانست‌و‌پێویستی‌بە‌پەروەردە‌كردن‌هەیە،بۆ‌كاری‌دروست»دروست‌كاری«چاك‌سوود‌وەرگرتن‌لە‌زانیارییەكان،بەاڵم‌ئێستا‌با‌لەم‌پرسیارە‌وردببینەوە،كە‌یان ئایینییە بەهایەكی عــەدالــەت ئایا‌ئەمەش‌خاڵێكه نییە؟ ئایینی بەهایەكی
جێگەی‌وردبوونەوەو‌تێڕامانە.ئایینەكان ئــەگــەر مــن بۆچوونی بــە‌بكەن، دابین خەڵكی ئەخالقی نەتوانن‌بەكاری‌هیچ‌نایەن،واتە‌دڵی‌فێركارییە‌بنەڕەتی‌و نــاوەڕۆكــی ئایینییەكان‌و‌پێغەمبەران، ئامانجگیری ســەرەكــی‌ئەخالقی كۆمەڵگەیەكی دروستكردنی‌ــه‌رێ بــــووە،تــــەواوی‌ئـــەو‌ئــــه‌رێ‌و‌نشەریعەتدا لــە كــە )امــرونــهــی(یــانــەی،دەخرێتە كە خــودایــەی، ئــەو هاتوون‌روو‌تاكو‌لێی‌بترسن،ئەو‌هەستانەوەو‌زیندوبوونەوەیەی،كە‌گوتراوە‌و‌لەوێدا‌خەڵكی‌پاداشتی‌چاكەو‌خراپەی‌خۆیان‌ئه‌گەر ـــەن، دەگ پێی ـــەوەو وەردەگـــرنكۆبكەینەوە، یەكتردا لــەگــەڵ ئەمانە‌دێتە لێ بنەڕەتی‌و‌سەرەكیان خاڵێكی
هەموو كە ئەوەیە، ئەویش دەرەوە‌و‌پــەروەردەكــردنــی خزمەتی لە ئەمانە‌ئەخالقین، كۆمەڵگەی ئەخالقی‌و تاكە‌بـــەجـــۆرێـــك،كـــە‌ئـــەگـــەر‌ئــایــیــنــێــك‌سەركەوتوو‌نەبێت‌لە‌پەروەردەكردنی‌تاكی‌ئەخالقی،دەبێت‌بوترێت‌ئەو‌ئایینە‌ئەگەر وەرناگیرێت. ناسەركەوتووە‌ئایینەكان‌نەتوانن‌خزمەت‌بەم‌ئامانجە‌گەورەیە،واتە‌ئەخالقیبوونی‌مرۆڤەكان‌نــەكــردووەو خزمەتێكیان هیچ بكەن،پاكی بە خۆیان كۆمەاڵیەتی گرنگی‌خزمەتكاری ئایین دەدەن. لــەدەســت‌ئەخالق خزمەتكاری ئه‌گەر ئەخالقە‌و
نەبێت‌رۆڵ‌و‌سودێكی‌نییە.رۆڵی‌ئەخالق‌لە‌كۆمەڵگەكاندا‌جۆرێكە،مەدەنیمان كۆمەڵگەی بۆیە ئێمە كــە‌ــە‌بـــەر‌بــەڵــگــەی‌ئـــــەوەی،كە قــبــوڵــە،لبۆ نــامــەدەنــی كۆمەڵگەی ئەخالقیترە.ئێمە نییە. بــەرهــەمــدار ئــەخــالق ــۆوی تچونكە دەكــەیــنــەوە، رەت ستەمكاری‌ستەمكاری‌نائەخالقییەو‌لەكۆمەڵگەیەكی‌ئەخالقی ــەشــەی گ ســـتـــەمـــكـــارزەدەدا‌شتێكی‌نامومكینە،كەسایەتی‌مرۆڤەكان‌لەو‌كۆمەڵگەیەدا‌گەشە‌ناكات‌و‌هەمووان‌سیفەت‌لەدەستچوو‌و‌نۆكەرو‌زەلیل‌و‌نزم‌بێ‌‌كەسایەتین.لە‌بەرامبەردا،كۆمەڵگەی‌بەرزتر دەكەین‌و پەسەند ناستەمكاری‌دایدەنێین،چونكە‌گەشەی‌ئەخالقی‌تێیدا
ئاسانترە.هـــەرئـــەم‌پــەیــمــانــە‌ئــەخــالقــیــیــەی‌كە
113
دەیبینین، رۆژئاواییەكاندا لەكۆمەڵگە‌واتە هەیە، ئایینی پشتیوانی پاڵپشتی‌و‌گەیشتووەو بەمیرات رابــردوویــانــدا لە‌مرۆڤەكان‌وا‌لێ‌‌دەكات‌تاكو‌لە‌قواڵیی‌گیانیان‌الیەنێك‌بگرێت‌و‌الیەنێك‌بخاتە
الوە‌و‌هەموو‌كارێك‌بەرەوا‌نەزانن.ئــەخــالق‌لــە‌روونــكــردنــەوەیــەكــی‌زۆر‌سادەدا‌بریتییە‌لەوەی،كە:»بەو‌جۆرە‌نییە،كە‌هەر‌كارێك‌رەوایە،بەڵكو‌هەندێك‌كەسێك ئەگەر نـــاڕەوان«. كارەكان بە‌باوەڕی‌وابوو،كە‌هەر‌كارێك‌رەوایە‌و‌لە‌واقیعیشدا‌فەلسەفەیەكی‌لەم‌جۆرەی‌ئەخالقی«یە. »بــێ ــاوی ن ئەمە هەبوو‌ــێــت‌هەندێك ئــەخــالق‌ئــەوەیــە،كــە‌دەڵلــە‌كــارەكــان‌رێــگــەپــێــدراون‌و‌هەندێكی‌دەتوانێت ئایین پێنەدراون. رێگە تریان‌لە بێتو ئــەخــالق پاڵپشتی پشتیوان‌و‌مێژووی‌كۆمەڵگەی‌مرۆییەكانیشدا‌تاكو‌دەبێت ئەنجامداوە. ــەی رۆڵ ئەم ئێستا‌ئاگایانەش‌ئەم‌رۆڵە‌گەورەتر‌و‌بەهێزتر‌جێگای ئایین كــە ئــــەوەی، بــۆ بكرێت
سەرەكی‌و‌بنەڕەتی‌خۆی‌پەیدابكات.هەیەو ــێــرەدا ل نــاســك خاڵێكی بـــەاڵم‌ئایین‌و ــرۆ ــەم ئ ــە ك ئـــەوەیـــە، ــش ــەوی ئحكومەت،پەیوەندی‌یاسایی‌‌خۆیان‌لە‌دەستداوە.ئەمرۆ‌ئایین‌پاڵپشتی‌یاسایی‌و‌مەشروعیەت‌بەخشی‌دەسەاڵتی‌سیاسی‌نییەو‌ئەمەش‌هەمان‌ئەوەیە،كە‌لە‌جیاتی‌ئایین‌لە‌سیاسەت‌تەعبیریان‌لێكردووە،بەاڵم‌بۆچی‌دەبێت‌پشتیوانی‌و‌پاڵپشتی
دەبێت بدات؟ لە‌دەست ئەخالقی‌خۆی‌دووانــە ئەم نێوان ئەخالقی پەیوەندی‌بەهێز‌بكرێت.مەگەر‌دەسەاڵت‌پێویستی‌نییە؟ عــەدالــەتــەوە بەهۆی جڵەوكردن‌نییە؟ ئایینی بەهایەكی عەدالەت مەگەر‌ئەگەر دەتوانێت ئایینێك ئــەوەی لەبەر‌بەراست‌و‌دروستی‌كار‌بكات،پەیوەندی‌ئەخالقی‌لەگەڵ‌دەسەاڵتدا‌پەیدادەكات‌و‌ئەمەش‌باشترین‌پەیوەندی‌پەیوەستییە،ـــەدا كــە‌دەتــوانــێــت‌لــە‌نــێــوان‌ئــەم‌دووان
بوونی‌ببێت.ئەوەی،كە‌لە‌كۆمەڵگەی‌ئێمەو‌لە‌تیۆریی‌دەگــوزەرێــت، كۆمەڵگەماندا سیاسی‌بایەخدانە‌بەجۆرێك‌پەیوەستی‌یاسایی‌و‌لە حــكــومــەتــە. ئــایــیــن‌و ــوان ــێ ن فیقهی‌ئایین یاساییەوە، فیقهی‌و ساتی ئێراندا‌دەسەاڵتی‌سیاسی پاڵپشتی پشتیوانی‌و‌بووەو‌هەر‌ئەمەشە،كە‌بەم‌جۆرە‌و‌بەو‌نەفیكردن‌و جێگەی بۆتە زۆرە شێوە‌ناتوانرێ راستیشدا لە رەتــكــردنــەوەو‌هەموو ئــەو دروستی روونو وەاڵمــی
تانە‌و‌رەخنانە‌بدرێتەوە.ئیالهی‌و مافی بــەیــەك بەستن پشت‌زانین‌و حكومەتی زانینی بەشیاو خود‌ـــگـــەی‌رەخـــنـــەو ــی‌رێ ــن بــەســتــن‌و‌گــرتسنورداركردنی‌خەڵكی‌لە‌هەڵبژاردنیاندا،شتێك‌نییە،كە‌گوێیەكانی‌ئەمرۆ‌بتوانن‌ببیستن‌وبدرەوشێتەوە‌و‌كاری‌پێ‌بكەن.پەیوەندی‌یاسایی‌نێوان‌ئایین‌و‌سیاسەت‌نابێت گەڕانەوەی ــارەزووی ئ پچڕاوە‌و
114
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
فــەرامــۆش ئـــەوە نابێت بـــەاڵم بكرێت.چەند پەیوەستبوونە ــەم ئ كــە بكەین،بوویە نــەمــاو الیەنێكی ئــه‌گــەر الیــەنــە،جێگای‌ئینكاریكردن،بەڵگەی‌نەفیكردنی‌كۆمەڵگەیە لە نییە. دیكەی الیەنەكانی‌ئەم دەســـەاڵتـــەوە‌و ئایین، ئــایــیــنــداردا،دیكەدا دەسەاڵتەكانی لەگەڵ دەسەاڵتە‌بەناچاری‌لەگەڵیاندا‌دێت‌و‌دەڕوات‌و‌لە‌بەرقەرار پەیوەندی جۆرێك نێوانیاندا‌دەبێت.دەبێت‌ئەم‌پەیوەندییە‌بە‌باشترین‌شێوە‌روون‌بكرێتەوە‌تاكو‌هیچ‌یەك‌لە
دوو‌الیەن‌تووشی‌زیان‌نەبن.چ – ئــێــران ــاو ن ڕۆشنبیرانی ئــەمــڕۆ‌ئایینداریان‌دەرەوەی‌ئایین–بەداخەوە‌لەروونكردنەوەی‌نێوان‌ئایین‌و‌دەسەاڵتی‌ببێت دەبێت كە جــۆرەی، بەو سیاسی‌قسە‌ناكەن‌و‌لەم‌پەیوەندییە‌ورد‌نابنەوەو‌سەیری‌ناكەن.هەندێك،بە‌تەقلید‌دەڵێن‌لەبەر‌ئەوەی‌لە‌ڕۆژئاوادا‌پەیوەندی‌نێوان‌ئەم‌دووانە‌بەرقەرار‌نییە،كەواتە‌دەبێت‌جیابكەینەوە. لێك ــە دووان ئەم ئێمەش‌بــەدوای كە پارێزگارانیش، لە هەندێك‌ئاییندانین،بەڵكو‌بەدوای‌دەسەاڵتەوەن،ئایین‌بیانوەو‌كردوویانە‌بە‌هۆكار‌و‌وەكو‌ئامێرێك‌وئامێریانە‌سوودی‌لێوەردەگرن‌خۆیان. دەسەاڵتی شوێنی داوەری بۆ‌نییە. ئێمە بۆ ســوودی ئەمانە شێوەی‌پەیوەندی لە ببینەوە قوڵ زیاتر دەبێت‌نێوان‌ئایین‌و‌دەسەاڵتی‌سیاسی.دەبێت‌ببینین،كە‌لە‌چ‌قۆناغێكدا‌دەژین‌و‌لەگەڵ
چ‌مرۆڤێكدا‌رووبەڕووین.ئەوەی‌لەمێژووی‌نوێ‌ی‌مرۆڤدا‌نەفی‌ئایین‌و نێوان یاسایی پەیوەندی بــووە،سیاسەتە‌نەك‌پەیوەندی‌ئەخالقی‌نێوان‌لەسیاسەت ئایین جیایی دووانـــە. ئــەو‌بەمانای‌جیایی‌یاسایی‌ئایین‌لەسیاسەت،كۆمەڵگەییەو قبوڵكراوی ئەمڕۆ كارێكە‌مەیل‌و‌ئارەزوو‌درۆزنییەكانی‌حەقیقەت‌پەنجەی بەچاكی لەرابردوودا فرۆشان‌لە‌سەر‌ئەم‌جیاییە‌داناوە.ناتوانرێت‌لە‌سەر‌پایەی‌دەسەاڵتی‌ئایینی،دەسەاڵتی‌تەنها نەك لەواقیعدا دابنرێت. سیاسی‌بخرێتە گــوزەران ژیانەو نابێت‌سەقفی‌نابێت بەڵكو پــایــەی‌شــەریــعــەت، ســەر‌سەقفی‌دەسەاڵتیش‌بخرێتە‌سەر‌پایەو‌ستونی‌شەریعەت.ئەم‌جیایی‌یاساییە‌لە‌هەر‌ماڵێكدا‌لە‌جێگەی‌خۆیدا‌پارێزراوە،بەاڵم‌ئەمە‌بە‌هیچ‌روویەك‌بەو‌مانایە‌نێوان ئــەخــالقــی ــوەنــدی ــەی پ كــە نییە،بپچڕێت. دەبــێــت سیاسەتیش ئایین‌و‌نەك پەیوەندییە بوون‌و پەیوەست ئەم‌بپچڕێت، نابێت بەڵكو ناپچڕێ، تەنها‌پشتیوان‌و ــت ــێ ــوان دەت ئــایــیــن چــونــكــە‌پاڵپشتی‌ئەخالق‌بێت‌و‌ئەخالق‌پشتیوانی‌عەدالەت‌و‌عەدالەت‌جڵەوكەری‌دەسەاڵت.
سەرچاوەادب‌قدرت‌ادب‌عدالت،د.عبدالكریم‌سروش،تهران، اول، چاپ صــراع، فرهنگی موسسەی
.1386
115
دیدار‌له‌گه‌ڵ‌ئارام‌رەفعەت‌کاندیدی‌خوێندنی‌دکتۆرا
InterviewwithadoctoralstudentAramRefat
سازده‌ری‌دیداره‌که:هه‌رێم‌عوسمانAninterviewby:HaremOthman
116
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
الیه‌نی له‌‌هه‌ندێک ته‌رحانه‌ی ئه‌و ــ‌ئۆپۆزسیۆن‌‌و‌په‌رله‌مانه‌وه‌‌کراون،پێت‌بۆ‌چاکسازی‌و پرۆژه‌‌بن ئه‌وانه وایه‌‌بن، پــرۆژە ئه‌گه‌ر سیاسی؟ ریفۆرمی‌کاریگه‌ر ئه‌گه‌ر بــوون؟ کاریگه‌ر ئایا
نه‌بوون،بۆ؟
بگوترێت، ئــەوە پێویستە سەرەتا ــ‌کولتووری‌سیاسیی ئەدەبیات‌‌و لە کە‌تێکەڵکردنی لە جۆرێک کوردستاندا‌ـــڕۆژە‌‌و ـــۆزەڵ‌‌و‌پ ـــرۆپ ســێ‌چــەمــکــی‌پتەنها کێشەکە هەن. )policy( پۆڵه‌سی‌وابەستە‌نییە‌بە‌الیەنی‌تێرمینۆڵۆجی‌و‌ــــــــان، ــی‌زاراوەک ــان ــن ــێ ــاره ــەک هـــەڵـــە‌بــی‌‌و ــاکــامــڵ ــــەوەی‌ن ــــدان ــــگ ــو‌رەن ــک ــەڵ بجێکەوتە‌نەبوونی‌پڕۆسەی‌چاکسازی‌‌و‌کوردستاندا. لە دروستکردنە پۆڵه‌سی‌بۆیە‌وا‌چاکە‌لە‌سەرەتاوە‌قسە‌لە‌سەر‌ئەم‌چەمکانە‌بکەین‌‌پێش‌ئەوەی‌باسی‌چەمکانە ئەم پەیوەندیی چاکسازی‌و‌جیاوازیی لە بکەین. چاکسازییەوە بەدەست پۆڵه‌سی‌یەوە ــڕۆژەوه پ نێوان‌پێدەکەم‌‌و‌دواتریش‌تیشک‌دەخەمە‌سەر‌نێوان جیاوازیی پــڕۆپــۆزەڵ. چەمکی‌پۆڵه‌سی کە ئەوەیە، پڕۆژە پۆڵه‌سی‌‌و‌تەبەننیکراوی کــارنــامــەیــەکــی پـــالن‌‌‌و‌حیزبێک، حکومەتێک، پەرلەمانێک،وەزارەتێک،یان‌تەنانەت‌کۆمپانییایەکە‌‌و‌یان جێبەجێکردنەوە، بواری خراوەتە‌ئامادەیە‌بۆ‌جێبەجێکردن،بەاڵم‌پڕۆژە
کە کارنامەکان، پالنەکان‌و لە بەشێکە‌بۆ‌جێبەجێکردنی‌بەشێک،یان‌الیەنێک‌مــەیــدانــی دەخــرێــنــە پۆلسییەکان ــە لدەکرێت نموونە بۆ جێبەجێکردنەوە.وەزارەتی‌ئاودێری‌‌و‌کشتوکاڵ‌پۆڵه‌سیی‌لە )self-sufficiency( زاتــی ئیکتیفای‌بواری‌خۆراکە‌کشتوکاڵییەکان‌بگرێتە‌ــن‌لە ــرت ــەر‌لــە‌رێــگــەی‌ســـوود‌وەرگ بسەرچاوە‌ئاوییەکانی‌کوردستان.لێرەدا‌دابینکردنی‌ئیکتیفای‌زاتیی‌خۆراک‌بۆ‌کوردستان‌دەکرێت‌وەک‌پۆڵه‌سیی‌ئەو‌وەزارەتە‌تەماشا‌بکرێت.دروستکردنی‌ئاوی گلدانەوەی بۆ بەنداوێک چەند‌سەر‌زەوی‌له‌کوردستان،کە‌هاوکار‌دەبێت‌بۆ‌زیادکردنی‌رێژەی‌بەرهەمە‌دەبێتە کوردستان، کشتوکاڵییەکانی‌یەکێک‌لەو‌پڕۆژانەی،کە‌بۆ‌ئەنجامدانی‌دەیگرێتە حــکــومــەت پۆڵه‌سییە ئــەو‌پۆڵه‌سیدا حاڵەتی لە لــەوە، جگە بــەر.کوتلەیەکی جا پۆڵه‌سییەکە، ــاوەن خیان بێت، حکومەت بێت، پەرلەمانی‌حــیــزب،یــان‌هــەر‌دامــەزراوەیــەکــی‌تــر‌یاسایی‌‌و ئیلتیزاماتی بە پابەندە بێت،ژێرکەوتنی. ســەرکــەوتــن‌‌و مــۆراڵــی‌‌و‌پۆڵه‌سییەکەشی‌راستەوخۆ‌کاریگەریی‌الیەنە ئــەو پێگەی جێگە‌‌و ســەر ــە لبە کوردستاندا لــە ئـــەوەی ــێــت. دادەن»پرۆژە«ناو‌دەبرێت،نە‌پڕۆژەن‌و‌نە‌پۆڵه‌سین،بەڵکو‌لەراستیدا‌پرۆپۆزەڵن.پرۆپۆزەڵ‌رێنمایی،یان‌توێژینەوە،یان
117
پێشنیارێکە،کە‌دەخرێتە‌بەردەم‌الیەنی‌بەرپرس،تا‌ئەو‌کاتەی‌وەک‌پرۆپۆزەڵ‌ــەوە.هــیــچ‌ئــیــلــتــیــزامــاتــێــک‌‌و ــت ــێ ــن ــێ دەمجێبەجێکردن‌‌و بۆ بەرپرسیارەتییەک‌ئەنجامدانی،نە‌دەخاتە‌سەر‌شانی‌ئەو‌ئەو نە دەکــات‌‌و پێشنیارەکە الیەنەی
الیەنەی‌پێشنیاری‌بۆ‌کراوە.لە غائیبە کــوردســتــانــدا ــە ل ئـــەوەی‌بواری‌چاکسازی‌سیاسیدا،مه‌نتاڵیتی‌‌و‌کــوردســتــان پــۆڵــه‌ســیــیــە. عەقڵییەتی‌جــۆراوجــۆری پرۆپۆزەڵی پێویستیی‌کە نییە، حیزبێک چەند یان حیزبێک،میکانیزمێک‌‌و هیچ پابەندبوون‌‌و هیچ‌حیزبە، ئەو سەر نەخاتە ئیلتیزاماتێک‌هەر بۆ حیزبێک هەر پێویستە بەڵکو‌چاکسازیی ــەش ــەوان ل مــەســەلــەیــەک،ســـیـــاســـی‌پـــۆڵـــه‌ســـی‌لــــە‌روانــــگــــەی‌سەر لــە حیزبەکەیەوە‌‌و جیهانبینیی‌کۆمەڵگای پێداویستییەکانی بنەمای‌ــکــات.ئــەگــەر کــوردســتــانــی‌تــەبــەنــی‌بحیزبەکە‌نوێنەری‌لە‌پەرلەماندا‌هەبێت،پێشنیارکراو یاسایەکی وەک دەکرێت‌تەبەننیکردنی بــۆ پــەرلــەمــان بــیــداتــە‌وەک یــان حکومەت، پۆله‌سیی وەک‌کەمپینی لە بەشێک ببێتە پرینسیپێک‌ـــاوەری‌‌و ـــەم هـــۆشـــیـــارکـــردنـــەوەی‌جبەرنامەی‌هەڵبژاردن.واتە‌کوردستان‌دامـــــه‌زراوه‌ی حــیــزب‌‌و بــە پێویستی‌ـــی‌چـــاکـــســـازی ـــه‌ســـی ـــۆڵ خــــــــاوەن‌پدەبێت کــە واتــایــه‌ی، ــەو ب سیاسییە،
پەیوەندیدارەکان دامـــه‌زراوە حیزب‌‌و‌ــدن‌بۆ ــان ــگ ــســەن ــەڵ ـــەوە‌‌و‌ه ـــدن ـــن خـــوێبارودۆخی‌سیاسی‌بکەن‌‌و‌ئەلتەرناتیڤی‌بن جێبەجێکردن قابیلی کە واقیعی،پێویستە، واتایه‌کی‌تر بە ــهوه. ــدۆزن بحیزبەکانیش دەســـــەاڵت، ــە ل بێجگە‌بناسرێنەوە‌‌و پۆڵه‌سییەکانییانەوە بە‌دەسەاڵتیشدا بە گەیشتن حاڵەتی لە‌خۆیان‌مولزەم‌بکەن‌بە‌جێبەجێکردنی‌‌و‌ـــەردەم‌دەرەنجامە ب لــە بــن بــەرپــرس‌ئەرێنی‌‌و‌نەرێنییەکانی‌پۆڵەسییەکانیان.ــەکــان‌‌و ــی ــی ـــت‌کـــەمـــی‌و‌کــورت ـــرێ دەکــی ــوون ــگــەرب هــۆکــارەکــانــی‌بـــێ‌کــاریپــۆڵــه‌ســیــی‌چــاکــســازیــی‌ســیــاســی‌لە‌ــورت ــدا‌ک ــە‌ســێ‌خــاڵ ــدا‌ل ــان کــوردســت
بکرێنەوە.مه‌نتاڵیتی‌‌و غیابی هــۆکــاری یــەکــەم:مه‌نتاڵیتی هێشتا پۆڵه‌سییە. عەقڵییەتی‌ــەســی‌لــە‌کــوردســتــان‌جــێــکــەوت پــۆڵنەبووە‌‌و‌تەنانەت‌نە‌لە‌کوردیدا‌و‌نە‌لە‌عەرەبیدا‌تێرمێکی‌مورادیف‌بۆ‌چەمکی‌کولتووری لــەوە جگە نییە. پۆڵەسی‌سیاسیی‌زاڵ‌لە‌کۆمەڵگه‌ی‌کوردستانیدا‌ئایدیۆلۆژی‌‌و بنەمای لەسەر هێندەی‌حیزبێکی لە پشتیوانی ناوچەگەرێتی‌دیاریکراو‌دەکەن،هێندە‌لە‌سەر‌بنەمای‌هەڵناسەنگێنن. حیزبەکەکان پۆڵەسیی‌مەسەلەی بە پەیوەست لە ئێستا تا‌باوی چاکسازی‌سیاسی‌کولتوورێکی‌لە کــە زاڵـــە، کوردستاندا لــە ســەقــەت
118
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ـــرداردا ک ــارو گــوت ئاستی دوو ســەر‌ـــار‌لــە‌ســـەر‌خــــراپ‌بــەکــارهــێــنــانــی کگوتاردا ئاستی لە ــات. دەک دەســەاڵتبەکارهێنانی خـــراپ لــە رەخــنــەگــرتــن‌ئەخالقی‌‌و جوغزە کایە‌‌و لە دەسەاڵت‌ئاستە لە کــراوە‌‌و قۆرخ مۆراڵییەکاندا‌کە حیزبەکانن، ئــەوە کردارییەکەشدا‌دادوەری‌لە‌سەر‌ئاست‌‌و‌رادەی‌خراپ‌بەکارهێنانی‌دەسەاڵت‌دەکەن.پێویستە‌بە چاکسازی یەک کە بزانرێت، ئەوە‌ئەخالقی‌‌و گــوتــارە رێنمایی‌‌و ــزو وەعمــۆراڵــیــی‌‌و‌پــابــەنــدبــوونــە‌نــەتــەوەیــی‌‌و‌كۆمەڵێك ئایینیەکان، ئــایــدیــۆلــۆژی‌‌و‌دوو، ناکرێت؛ هەمەڕەنگ دروشــمــی‌ئەوەش‌کاری‌حیزبەکان‌نییە،وەک‌لە‌کوردستاندا‌بۆتە‌مۆدێل،کە‌قەزاوەت‌بکات‌کێ‌تاوانبارە‌‌و‌کێ‌گەندەڵە‌‌و‌کێ‌کێ بەکارهێناوە‌‌و خــراپ دەســەاڵتــی‌واتایه بەو ئــەوە بەکارهێناوە. باشی‌نییە،کە‌حیزبەکان‌ناکرێت‌کار‌لە‌سەر‌دەرخستنی‌الیەنە‌ئەرێنی‌‌و‌نەرێنییەکانی‌پێچەوانەوە بە بەڵکو بکەن، دەسەاڵت‌حیزبەکانە، جــەوهــەری کـــاری ئـــەوە‌بەاڵم‌هەر‌وەک‌لە‌خوارەوەدا‌ئاماژەم‌پێداوە‌مەسەلەی‌قەزاوەتکردن‌لە‌نێوان‌دیعایەی‌الیەنی‌دەسەاڵت‌بۆ‌بێخەوشی‌الیەنی بانگەشەی حوکمڕانییەکەییی‌‌و‌بەکارهێنانی خــراپ بــۆ ئۆپۆزسیۆن‌دەسەاڵت‌پێویستی‌بە‌الیەن‌‌و‌دەزگاو
دامەزراوەی‌تر‌بسپێردرێت.
کاریگەربوونی بێ هۆکاری دووەم‌ـــســـازی‌ســـیـــاســـی‌لــە ـــاک پـــۆلـــســـی‌چــهــەجــی ـــدا‌غـــیـــابـــی‌مــەن ـــان ـــوردســـت کزانستییانەی‌چاکسازییە‌لە‌کوردستاندا.حیزبەکانی لــە ــام ک هیچ واقــیــعــدا لــە‌ـــە‌قــوتــابــخــانــە ـــان‌ســــەر‌ب کـــوردســـتجۆراوجۆرەکانی‌پۆڵەسی‌دروستکردن‌کامێکیان هیچ نین‌‌و policy makingبە تایبەت ــــه‌زراوه‌ی دام بە پشت نە‌نە ده‌به‌ستن‌و پۆڵه‌سی دروستکردنی‌لەو دەزگاگەلێکی خاوەنی خۆشییان
جۆرەن.ــەر ــگ ــاری ـــێ‌ک ســـێـــیـــەم:هــــۆکــــاری‌بسیاسیی چاکسازیی پۆله‌سی بوونی‌لەکوردستاندا‌ئەوەیە،کە‌نەحیزبەکانی‌دەسەاڵت نەحیزبەکانی ئۆپۆزسیۆن‌‌و‌خاوەنی‌پۆلسی‌دیاریکراوی‌خۆیان‌نین‌بۆ‌چاکسازی.وەک‌پێشتر‌ئاماژەم‌پێدا،ئەوەی‌تا‌ئێستا‌کراوە‌‌و‌ئۆپۆزسیۆن‌‌و‌نــاوە ــان ــاوی ن دەســــەاڵت حیزبەکانی‌پڕۆژە‌‌و‌پاکێجی‌جۆراوجۆر،نە‌دەچێتە‌بەڵکو ــڕۆژەوه، پ نە پۆڵه‌سی‌‌و خانەی‌هەیە. پرۆپۆزەڵیان سروشتی زیاتر‌لەو ئۆپۆزسیۆن هەوڵی سەرەکیترین‌بوارەدا‌بریتیی‌بووە‌لە‌بەیاننامە‌حەوت‌کە ،٢٠١١/١/٢٩ لە گۆڕان خاڵییەکەی‌حكومەتی هــەڵــوەشــانــدنــەوەی داوای‌ــی‌كــوردســتــانــی ــان ــەم ــەرل ـــم‌و‌پ هـــەرێسێ هـــەر شـــدا ٢٠١١/٨/٦ ــە ل كـــرد،ــۆن‌لــە‌دووتــوێــی ــۆزســی ــۆپ الیــەنــی‌ئ
119
پـــڕۆژەی نـــاوی بــە پاكێجدا‌‌و شــەش‌كوردستاندا هەرێمی لــە چــاكــســازی‌راستیدا لە دەســەاڵت. بــەردەم خستە‌هـــــەردوو‌هــەوڵــەکــەی‌ئــۆپــۆزســیــۆن‌هەیە‌‌و پرۆپۆزەڵیان سروشتی زیاتر‌هــەنــووکــەیــی ــی ــەک ــەوەی ــاردان ک وەک‌ـــی‌هـــەنـــووکـــەیـــی ـــک ـــۆڕێ ـــوگ ـــاڵ ــــۆ‌ئ بــر ـــە‌ژێ دەردەکــــــــــەون.یــەکــەمــیــان‌لتونس‌‌و رووداوەکانی کاریگەرییەکانی‌نــاڕەزایــەتــی‌‌و دووەمــیــشــیــان میسر‌‌و‌شــوبــاتــی ١٧ی خــۆپــیــشــانــدانــەکــانــی‌دەبینین بــۆیــە کــوردســتــان. هەرێمی‌نیشتنەوەی کاتدا تێپەڕبوونی لەگەڵ‌کەف‌و‌کوڵی‌رووداوەکاندا‌ئەو‌پرۆژەو‌دەخرێنە ئۆپۆزسیۆنیش پاکێجانەی
سەر‌رەفەکانەوە.پرۆپۆزەڵی سروشتی ــەوە، ل بێجگە‌ــۆن ــۆزســی ــۆپ ئ هـــەوڵـــەی دوو ئــــەو‌لەوەشدا‌بەرجەستە‌دەبێت،کە‌الیەنی‌لە ئــەوەیــان چــاوەڕوانــی ئۆپۆزسیۆن‌ــڕۆژەو الیــەنــی‌دەســـەاڵت‌هــەیــە،کــە‌پلە بــکــات. جێبەجێ پێشنیارەکانییان‌راستیدا‌ئەو‌چاوەڕوانییە‌لە‌دەسەاڵت‌جۆرێکە‌لە)وەهم(،چونکە‌بااڵنسی‌هێز‌سەرکەوتن‌‌و بۆ سەرەکییە فاکتەری‌چاکسازییەک. هــەر بەجێگەیاندنی‌ئۆپۆزسیۆن شوێنێکی‌تر هــەر وەک‌هەمان لە پەرلەمان نێو کەمینەیەکی‌بۆیە کۆمەڵگاشن، نێو کەمینەی کاتدا‌ئەستەمە‌بتوانێت‌وا‌لە‌دەسەاڵت‌بکرێت
جێبەجێی بکاتو تەبەنی پڕۆژەکانی‌بکات.بۆیەش‌هەوڵەکانی‌ئۆپۆزسیۆن‌لە‌بواری‌چاکسازیدا‌بێ‌ئاکام‌ماونەتەوە.ئۆپۆزسیۆن‌ئەوەندەی‌خۆی‌بە‌پرۆژە‌ــ‌لە‌راستیدا‌پرۆپۆزەڵ‌پێشکەشکردن‌ـــردووە،وا ــــ‌خــەریــک‌ک بــۆ‌حکومەت‌ــار‌لــە‌ســەر‌فــۆرمــەڵــەکــردن‌‌و چــاکــە‌کخۆی پالنی پۆله‌سی‌و تەبەننیکردنی‌کەمپین جەماوەریدا ئاستی لە بکات‌‌و‌بۆ‌پۆڵه‌سییەکانی‌خۆی‌بکات‌‌و‌هەوڵی‌ــاوەری جــەم پــەیــداکــردنــی پشتیوانی‌بدات‌‌و پۆلسییەکانی بنەمای سەر لە‌جەخت‌لەوە‌بکاتەوە،کە‌ئەگەر‌دەنگ‌‌و‌پشتیوانیی‌خەڵک‌بەدەست‌بێنێت‌‌و‌بێتە‌لە‌ســەر‌چاکسازی کــار ســەر‌حوکم،سیاسی‌لە‌سەر‌بنەمای‌جێبەجێکردنی
پۆڵه‌سی‌یەکانی‌دەکات.جــێــگــای‌ســـەرســـوڕمـــانـــە،کـــە‌لە٢٠١١/٦/٢٦پارتی‌‌و‌یەکێتیی‌پڕۆژەیەک‌پێشکەش‌بە‌سێ‌حیزبە‌ئۆپۆزسیۆنەکە‌ــوەی ــاوشــی دەکــــــەن.هـــەر‌چـــەنـــدە‌هپڕۆژەکانی‌ئۆپۆزسیۆن‌ئەو‌پڕۆژەیەش‌ــدا‌پـــرۆپـــۆزەڵـــە،بـــەاڵم‌لە ــه‌ڕه‌ت ــن ــەب لشایستەی پــڕۆپــۆزەڵــەکــە تەفاسیلدا‌ئەوە‌بوو‌وەک‌پۆڵه‌سیی‌حکومەت‌بۆ‌چاکسازیی‌تەبەننی‌بکرایە‌‌و‌خرابایەته‌‌دەســــتــــووری‌کــــــارەوە.دیـــــارە‌ئــەم‌قسەیەی‌من‌لە‌سەر‌بنەمای‌ناوەرۆک‌‌و‌پــڕۆپــۆزەڵــەکــە‌نییە، چـــاک‌‌و‌خــراپــیــی‌فرەالیەنی‌‌و تەفاسیل‌‌و سەر لە بەڵکو
120
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بەاڵم پڕۆپۆزەڵەکەیە. مەنهەجییەتی‌ــــورف‌‌و‌پــێــوەرەکــانــی ــەی‌ع ــچــەوان ــێ پــی ــەن چـــاکـــســـازی،کـــە‌هــەمــیــشــە‌الیوەک پڕۆپۆزەڵەکانییان دەســەاڵتــدار‌پێشنیارکراو یاسایەکی واته “bill”ێک،ــەمــان‌‌و‌هــەوڵ ــەرل ــە‌بــــەردەم‌پ دەخــەندەدەن‌دەنگی‌پێویستی‌بۆ‌دابین‌بکەن‌تا‌وەک‌پۆلسی‌تەبەنی‌بکرێت،کەچی‌دەسەاڵت‌و حیزبەکانی کوردستاندا لە‌لە‌دەرەوەی‌پەرلەمان‌پڕۆپۆزەڵەکەیان‌الیەنی ئۆپۆزسیۆن. ــەردەم ب دەخەنە‌دەسەاڵت‌هیچ‌گرفتێک،یان‌رێگرییەکی‌ــز،یــان ــێ ــســی‌ه ــااڵن یــاســایــی،یـــان‌بــاوەری‌بــۆ‌بــە‌پۆڵه‌سی فــشــاری‌جــەمتەبەننیکردن‌‌و پڕۆپۆزەڵەکە‌‌و کردنی‌نەبوو، پۆڵەسیەدا ئەم جێبەجێکردنی‌ــکــە‌بـــە‌حــوکــمــی‌رێـــژەیـــیـــان‌لە چــونئەو دەتــوانــرا ئاسانی بــە پــەرلــەمــان‌وەک بــەاڵم هەڵبهێنرێت. هەنگاوانە‌پڕۆسەی بە کە پڕۆپۆزەڵێکی‌تر، هەر‌ئەو تێناپەڕێت، کــردنــدا پۆڵه‌سی بــە‌سەر خرایە دەسەاڵتیش پڕۆپۆزەڵەی
رەفەکانی‌لەبیرچوونەوە.ــت،کە ــرێ ــگــوت پــێــویــســتــە‌ئـــــەوەش‌بیەکێکە خـــودی‌الیــەنــی‌دەســـەاڵتـــدار،ـــی‌بـــە‌پــۆڵــه‌ســی ـــان ـــدەک ـــەن لـــە‌زەرەملە ئەگەر پڕۆپۆزەڵەکەیان. نەکردنی‌پــڕۆپــۆزەڵــە ــەم ئ بەکارهێنانی بــریــی‌ئیحتیواکردنی بۆ ــەک ــەی وەرەق وەک‌حیزبەکەی دوو شــەقــام فشارەکانی
دەســــەاڵت‌هــەمــان‌پــرۆپــۆزەڵــی‌وەک‌دوو لــە بــکــردایــە‌‌و تەبەننی پۆڵه‌سی‌ــە‌ســەر ســاڵــی‌رابــــــردوودا‌کــاریــان‌لئێستا ـــە، ـــردای ـــک ب ــی ــکــردن ــەجــێ ــب جــێبــۆ‌خــۆیــان‌تۆمار ســەروەریــیــەکــیــان‌چاکسازیی‌سیاسی پڕۆسەی دەکرد‌‌و‌پێشەوە. دەچووە بەرچاو هەنگاوێکی‌بری لە کە دەســەاڵت، هەنگاوەی ئەم‌جێبەجێکار‌‌و ــی ــەن الی وەک ــــەوەی ئدەسەاڵتدار‌پۆڵه‌سییەک‌بۆ‌چاکسازی‌‌و‌ــۆ‌دەرچـــــوون‌لە هــەنــگــاو‌هــەڵــێــنــان‌بپڕۆپۆزەڵیک دێــت سیاسی، قەیرانی‌ــە‌بــــەردەم‌ئــۆپــۆزســیــۆن.هەر دەخــاتروون ئــەوەش هەبێت، واتایه‌کی‌‌تری‌پۆڵه‌سی مه‌نتاڵیتیی کــە دەکـــاتـــەوە،
سازکردن‌لە‌کوردستاندا‌غائیبە.
ــ‌میکانیزمه‌کانی‌پرۆژه‌یه‌کی‌سیاسی‌چۆن‌چێ‌ده‌کرێت‌‌و‌چین؟
ئێمە کرد، باسم پێشتر وەک هەر ــ‌باس‌لە‌پۆڵه‌سی‌دەکەین،نەک‌پڕۆژە.سەر دەخەمە تیشک لێرەدا من بۆیە‌پــڕۆســەی پــۆڵــه‌ســی. میکانیزمەکانی‌پــۆڵــه‌ســی‌ســـەرەتـــا‌‌و‌کــۆتــایــی‌هــەیــە‌‌و‌دەکــرێــت‌به‌‌ســەر‌حــەوت‌قــۆنــاغ،یان
فازدا‌دابەش‌بکرێت.دەستنیشانکردنی یــەکــەم: قۆناغی‌ــــە‌بـــوونـــی‌کــێــشــە‌‌و ــە،وات کــێــشــەکــەیدەستنیشانکردنی دیـــراســـەکـــردن‌‌و
121
بۆ پــێــشــمــەرجــە کێشەکە ســروشــتــی‌ئەوەی‌کار‌لە‌سەر‌پۆڵه‌سییەک‌بکرێت.دیـــاریـــکـــردنـــی دووەم: قـــۆنـــاغـــی‌خۆی زیــاتــر کــە ئەجێندایە، ئــامــانــج‌‌و‌کێشەیەدا ئــەو چــارەســەرکــردنــی لــە‌یەکەمدا قۆناغی لــە کــە دەبینێتەوە،
دەستنیشان‌دەکرێت.ــە‌کــردنــی ــەم:فــۆرمــەڵ ــی ــاغــی‌ســێ ــۆن قبەرنامە‌‌و دیاریکردنی واته پۆڵه‌سییە،جــۆراوجــۆر میکانیزمی ــامــەی ــارن کــە‌چــــارەســــەر ــشــەک ــێ بــــۆ‌ئـــــــەوەی‌کپۆڵه‌سی الیەنی قۆناغەدا لەم بکرێت.کە پــرۆپــۆزەڵ، کۆمەڵێک دروستکەر‌بە‌مەبەستی‌چارەسەرکردنی‌کێشەکە‌ــەن‌دامــــەزراوەی‌جــۆراوجــۆری لە‌الیدیراسە ئامادەکراون پەیوەندیدارەوە
دەکات.ــاغــی‌چــــــوارەم:تــەبــەنــنــیــکــردنــی ــۆن قــەو ـــە‌ســــەر‌بــنــەمــای‌ئ ــەل ــی ــەســی ــۆڵ پــەی،کــە‌لــە‌بــەردەســتــدان. ــڕۆپــۆزەاڵن پئاستی سەر لە پۆڵه‌سییە ئەم ئەگەر‌الیەن لە پێویستە ئەوا بێت، حکومەت‌تەبەننی دەنگ زۆرینەی بە پەرلەمان‌کــاری دەســـتـــوری بخرێتە بــکــرێــت‌‌و‌لە ئــەگــەر ـــەوە. ـــران وەزی ئەنجومەنی‌لە‌حاڵەتی بێت، ئاستی‌حیزبیش سەر‌دەزگــا ئــەوا ئۆپۆزسیۆنەکان، حیزبە‌پەیوەندیدارەکانی‌حیزب‌ئەو‌پۆڵەسییە‌کارنامە دەیــکــەنــە دەکــــەن‌‌و تەبەننی‌یان داهــاتــوویــان، هەڵبژاردنەکانی بۆ
بەردەم بیخەنە رەنگە‌وەک»بیل«ێک‌پەرلەمانەوە‌بۆ‌تەبەنیکردن.
جێبەجێکردنی پــێــنــجــەم: ــاغــی ــۆن قلە پۆڵه‌سییەکە ئەگەر پۆڵه‌سییەکەیە.وەزارەتێکەوە یان پەرلەمانەوە، الیەن‌وەزارەت‌‌و ـــەوا ئ کــرابــێــت، تــەبــەنــنــی‌کارە ئەم پەیوەندیدارەکان دامــه‌زراوە
ئەنجام‌دەدەن.ــە‌لــە ــی ــی ــت ــری ـــاغـــی‌شــــەشــــەم:ب قـــۆنهەڵسەنگاندنی‌ئەنجام‌‌و‌دەرەنجامەکانی‌الیەنە بــەراوردکــردنــی پۆلسییەکە‌‌و‌قۆناغەدا لــەم نەرێنییەکان. ئەرێنی‌‌و‌دەســـەاڵت الیــەنــی ــە ل جگە پێویستە‌رێکخراوەکانی حیزبو دامــــەزراوە‌‌و‌بـــەشـــدار ـــش ـــی دەســـەاڵت دەرەوەی‌رادەی ــدنــی ــگــان ــســەن هــەڵ ـــە ل دەبـــــن‌دەســکــەوت‌‌و ســەرکــەوتــن‌‌و شکست‌‌و‌جار زۆر پۆلسییەدا. ئــەو زیانەکانی‌هەندێک ــە ل ــانو ــەم ــەرل پ ــریــی چــاودێرۆڵی دادگاکان دامه‌زراوه‌یشدا واڵتی‌ــە‌بــــەدواداچــــوون‌‌و گــرنــگ‌دەگــێــڕن‌ل
هەڵسەنگاندنی‌پۆڵه‌سییدا.هێنانە کــۆتــایــی حـــەوتـــەم: قــۆنــاغــی‌ــە‌حــاڵــەتــی ــەل ــگ ــە‌پــۆلــســیــیــەکــە.رەن بشکستهێنانی‌پۆلەسییەکەدا‌کۆتاییهێنان‌ــن‌‌و‌هــەمــوارکــردنــی ــۆری ــە‌فــۆرمــی‌گ لحاڵەتی لە دەرکــەوێــت‌‌و پۆڵەسییەکە‌کۆتاییهێنان پۆڵەسییەکە، سەرکەوتنی‌لە بااڵتر قۆناغێکی بۆ دەستبردن بە‌چــاکــســازی‌‌و‌ریــفــۆرم‌وەربــگــرێــت.لە
122
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
الیەنەی ئــەو قۆناغانەدا ئــەو هەموو‌پۆلسییەکە‌فۆرمەلە‌‌و‌تەبەننی‌‌و‌جێبەجێ‌ــرس‌‌و‌خــاوەنــی ــەرپ دەکــــات،دەبــێــتــە‌بشکست‌‌و‌سەرکەوتنی‌پۆلەسییەکە.بە‌داخەوە‌لە‌کوردستاندا‌کەمتر‌ئەزمونی‌پێشتر وەک ــەر ه کــــراوە‌‌و پــیــادە وا‌مه‌نتاڵیتی‌‌و ئەم هێشتا پێدا، ئاماژەم‌جێکەوتە کوردستاندا لــە کــولــتــوورە
نەبووە.
ــ‌کێن‌ئه‌وانه‌ی‌ده‌بێت‌پرۆژه‌یه‌ک‌ساز‌بکه‌ن؟
دامـــەزراوەی ــ‌الیەنی‌جــۆراوجــۆر‌‌و‌جــۆراوجــۆردا‌‌و ئاستی لە هەمەڕەنگ‌ــە‌چه‌ندین ب قــۆنــاغــی‌جــیــاجــیــادا‌‌و ــە لــــن‌بــــەشــــدار‌بـــن‌لە ــــوان شـــێـــوە‌دەتــەش ــەوان ــدا.ل ــردن ــک پــۆڵــه‌ســی‌دروســتکـــوتـــلـــەکـــانـــی‌نـــێـــو‌پــــەرلــــەمــــان،ــان ــرەک وەزی ــــرانو وەزی ئەنجومەنی‌وەک جێبەجێکارەکانی‌تر ـــەزراوە دامــان،هـــەروەهـــا ــەک ــی ــی ــەت ــەرای ــوەب ــەڕێ بگروپی فشار‌‌و گروپەکانی دادگاکان، interest groups بــەرژەوەنــدیــیــەکــان‌گروپە ئەم سەرەتا هتد. حیزبەکان..پێشکەشکردنی ــە ب جـــۆراوجـــۆرانـــە‌پــڕۆپــۆزەڵ‌بــەشــداری‌دەکـــەن.ئەگەر‌الیەنێکی‌قەیرانی‌سیاسی‌لە‌کوردستان‌بە‌نموونە‌بهێنینەوە،کە‌ئەویش‌گرفتی‌ئەگەر هەڵبژاردنەکاندا. لە تــەزویــرە
ئەوەش‌بە‌گریمانە‌وەربگرین،کە‌الیەنی‌تەزویر کێشەی دەیەوێت دەسەاڵتدار‌چارەسەر‌بکات.لەم‌حاڵەتەدا‌دەکرێت‌پەرلەمان، یان وەزیــران، ئەنجومەنی‌یان‌سەرۆکایەتی‌هەرێم‌بۆ‌ئەنجامدانی‌لە داوا خەوش‌تر، کەم هەڵبژاردنێکی‌کە بکەن، پەیوەندیدار دەزگاگەلێکی‌ئاستی لــە پەرلەمانن‌‌و دەرەوەی لــە‌دەزگای نموونە بۆ نین. وەزارەتیشدا‌بااڵی‌هەڵبژاردنەکان‌‌و‌بەڕێوەبەرایەتیی‌پڕۆپۆزەڵێک تا هەرێم سەرژمێریی‌کــەمــکــردنــەوەی بــۆ بــکــەن پێشکەش‌ئەو حاڵەتەدا لــەم تــەزویــر. دیـــاردەی‌دەتوانن هەماهەنگی بە دەزگایە دوو‌پڕۆپۆزەڵی‌سەرژمێری‌گشتی‌‌و‌ژمارەی‌کارتی دروســتــکــردنــی ـــدەران‌‌و ـــگ دەنتایبەتی‌دەنگدان‌بۆ‌هەر‌دەنگدەرێک‌‌و‌ئیلزامیکردنی‌بەشداریکردن‌لە‌دەنگدان‌پێشکەش‌بکەن.ئەم‌پڕۆپۆزەڵە‌دەکرێت‌پەیوەندیدارەوە وەزارەتێکی الیەن لە‌وەزیران‌‌و ئەنجومەنی بەردەم بخرێتە‌ــگــای ــت،یــــان‌لـــە‌رێ ــرێ ــک ــی‌ب ــن ــەن ــەب تــەوە‌وەک ــی ــی ــان ــەم ــەرل پ کــوتــلــەیــەکــی‌پەرلەمان پێشکەشکەشی »بیل«ێک‌بکرێت‌‌و‌لە‌رێگای‌کۆکردنەوەی‌دەنگی‌کارنامەی بکرێتە هەوڵبدرێت پێویست‌تەبەننی یــاســایــەک وەک پــەرلــەمــان،بــەردەم خــرایــە ئەمە کاتێک بکرێت.لەسەر گفتوگۆی لــەوێــدا پــەرلــەمــان‌‌و‌ئاڕاستە‌‌و وەک فاکتەرگەلی دەکرێت‌‌و
123
نێو بااڵدەستەکانی هێزە سروشتی‌پڕۆسەی هێزو بااڵنسی پــەرلــەمــان‌‌و‌سازان‌‌و‌کاریگەریی‌گروپەکانی‌فشار‌‌و‌کە فاکتەرانەن، ئەو پەرلەمان نێو لە‌بەشداری‌دەکەن‌لە‌فۆرمەڵەکردنی‌ئەم‌هەڵبژاردندا. لە چاکسازییە پۆڵه‌سی‌دەبێتە کــار جێبەجێ الیەنی دواجـــار‌جێبەجێکردنی سەرەکیی بەرپرسی‌قۆناغەشدا لــەم دیـــارە پۆڵه‌سییەکە.پەرلەمان،حیزبەکان،گروپەکانی‌فشار‌‌و‌لــە‌رێگای ــی،دادگــاکــان ــدی ــەرژەوەن بدروستکردن‌‌و فشار چاودێریکردن،کاریگەرگەرییان هتد. کــردن.. رێگری‌جێبەجێکردن‌‌و رادەی سەر لە دەبێت
شکست‌‌و‌سەرکەوتنی‌پۆلسییەکە.
به‌‌شیاو پرۆژه‌یه‌ک ئێوه‌‌چ‌جۆره ــ‌ده‌زانن‌تایبه‌ت‌به‌‌هه‌رێمی‌کوردستان؟
رێــســایــەک وەک ـــەوە ئ پێویستە ـــ ـدەسەاڵت کوێدا له کە بکرێت، قەبوڵ‌بۆ میکانیزمێک لەوێدا دەبێت هەبوو‌ئەو لێپرسینەوەی چــاودێــریــکــردن‌‌و‌ــه‌‌کــوێ دەســـەاڵتـــە‌هــەبــێــت.چــونــکــە‌لهەبێت، لێپرسینەوە بــێ ــی دەســەاڵتبەکارهێنانی خــراپ بــۆ بــوار لــەوێــدا‌دەســـــەاڵت‌دەڕەخـــســـێـــت‌‌و‌قــەیــرانــی‌سیاسیش‌لەوێوە‌دەستپێ‌دەکات.لەم‌لە رێگرتن چاکسازی‌‌و سۆنگەیەوە‌خراپ‌بەکارهێنانی‌دەسەاڵت‌پێویستی
بە‌بونیادنان‌‌و‌هێز‌پێدانی‌دامه‌زراوه‌ی‌جۆراوجۆرە‌لە‌رێگای‌ئەفراندنی‌چەند‌چــاودێــریــکــردن‌‌و بــۆ میکانیزمێکەوە
لێپرسینەوەی‌دەسەاڵت.ــە‌بۆ ــە‌مــیــکــانــیــزمــەکــان،ک یــەکــێــک‌لبریتییە پێویستە کوردستانی حاڵەتی‌یاسایی سیستەمێکی ئــەفــرانــدنــی لــە‌لێپرسینەوە‌بۆ‌ئەوەی‌رێگری‌لە‌خراپ‌لێرەدا بکات. دەســەاڵت بەکارهێنانی‌رۆڵی دادوەری دەســەاڵتــی پێویستە‌ــری‌‌و چــاودێ ــە ل بگێڕێت جـــەوهـــەری‌چــاک خــــــراپ‌‌و ـــی ـــردن ک دادوەری‌بەکارهێنانی‌دەسەاڵت‌لە‌هەر‌ئاستێکی‌لە‌سەرۆکی هەر دەسەاڵتدا، هەرەمی‌ــەرپــرســی ـــەب ـــات هـــەرێـــمـــەوە‌تـــا‌دەگشارۆچکەیەک. لە ئیداری یەکەیەکی‌دەسەاڵتەکانی پێویستە بـــوارەدا لــەم‌داواکاری‌گشتی‌لەسەرووی‌دەسەاڵتی‌سەرۆکی‌هەرێم‌‌و‌سەرۆک‌وەزیرانەوە
هەموو‌دامەزراوەکانی‌ترەوە‌بێت.کولتووری گۆڕینی میکانیزمێکی‌تر‌شەرعیەتی کــولــتــووری لــە سیاسییە‌شۆڕشگێڕی‌بۆ‌شەرعییەتی‌پەرلەمانی‌لە‌رێگای‌راکێشانی‌دەسەاڵتەوە‌بۆ‌نێو‌فەزای‌پەرلەمان.لە‌فەزای‌شەرعییەتی‌شۆرشگێڕیدا،سەرچاوەی‌شەرعییەتی‌شۆڕشگێڕییە رۆڵـــە ئــەو دەســــەاڵت‌بینیویەتی‌‌و ــــــردوودا راب ــە ک ــــووە، بـــــردووی ـــۆی‌راب شــەرعــیــیــەتــی‌بـــە‌هلەبەر هێناوە. بەدەست شۆڕشگێڕی
124
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئەوەی‌شەرعییەتی‌شۆڕشگێڕی‌شتێک‌ــا‌‌و دەزگ هیچ بۆیە ببەخشرێت، نییە‌دامەزراوەیەک‌ناتوانێت‌ئەم‌شەرعییەتە‌ــێــت، ــن ــگــێ ــســەن شـــۆڕشـــگـــێـــڕیـــیـــە‌هــەڵوەریبگڕێتەوە. یــان بکات، چــاودێــری‌ـــەو‌دەســـەاڵتـــەی بــە‌واتــایــەکــی‌تــر،ئشۆڕشگێڕییە، شەرعییەتی زادەی‌خۆی بە مەعسومانەی خەسڵەتێکی‌کردارەکانی رەفــتــار‌‌و کە بەخشیوە،ـــەوەش، ل جگە نــیــن. هەڵگر پــرســیــار‌پێوانە دەبــێــتــە شــۆڕشــگــێــڕی چونکە‌دەسەاڵتە ئــەوا کــردن، حوکمڕانی بۆ‌شۆڕشگێرییەکانن،کە‌بڕیار‌دەدات‌کێ‌چۆن بکاتو بەشداری دەســەاڵتــدا لە‌دەسەاڵت‌دابەش‌بکرێت.بۆیە‌دەبینین،دەســەاڵت‌‌و جومگەکانی سەرجەم کە‌چــارەنــووســازەکــان سیاسییە بــڕیــارە‌باشترین لە بنەماڵەیەکەوە، الیــەن لە‌حاڵەتدا‌لە‌الیەن‌قیادەی‌حیزبێک،یان‌دوو‌حیزبەوە‌قۆرخ‌دەکرێن‌‌و‌ئەوەش‌کێشە‌‌و جــەوهــەریــتــریــن ــە ل یــەکــێــکــە‌کە کوردستاندا، لە سیاسی قەیرانی‌دەســەاڵت بەکارهێنانی خــراپ تێیدا
زۆرێک‌لە‌سنوورەکان‌دەبەزێنێت.هــەرێــمــی ـــی ـــەزمـــوون ئ وەک هــــەر‌دەرباز بۆ دەدات نیشانی کوردستان‌بوون‌لەم‌قەیرانە‌‌و‌گۆڕینی‌شەرعییەتی‌ــــۆ‌شــەرعــیــیــەتــی ـــڕی‌ب ـــێ شـــۆڕشـــگپەرلەمانی‌هەر‌ئەوەندە‌بەس‌نییە،کە‌لە حیزبەکان هەبێت‌‌و پەرلەمانێکمان
بگەنە هەڵبژاردنەوە پرۆسەی رێگای‌میکانیزمێک پێویستە بەڵکو پەرلەمان.دەست بااڵ پەرلەمان کە بدۆزرێتەوە،هەرێم‌‌و سەرۆکایەتی سەر بە بکات‌ئــەنــجــومــەنــی‌وەزیــــرانــــدا‌لــە‌رێــگــای‌راکێشانی‌ئەم‌دوو‌دامەزراوەیەوە‌بۆ
ناو‌فەزای‌پەرلەمان.دەستکردنی بااڵ بۆ یەکەم هەنگاوی‌به واته دەســەاڵت، بەسەر پەرلەمان‌کە ئەوەیە، جێبەجێکار، الیەنی سه‌ر‌حیزب‌رابکێشرێتە‌نێو‌پەرلەمانەوە‌لە‌رێگای‌دانانی‌یاسایەک،کە‌حیزبەکان‌ــەم‌‌و‌بڕیار ــەک نــاچــار‌بــکــات‌کــەســی‌یپەرلەمانەوە. نێو بهێننە بەدەستییان‌لێرەوە‌بۆ‌ئەنجامدانی‌هەنگاوی‌یەکەم‌دووەم هــەنــگــاوی ــە ل بــیــر پێویستە‌بکرێتەوە،کە‌ئەویش‌ئەوەیە‌ئەنجومەنی‌وەزیران‌وەک‌دامه‌زراوەیەکی‌جیاواز‌کە دەکــرێــت نەبینرێت. پــەرلــەمــان لــە‌پــەرلــەمــان‌یــاســایــەک‌دەربــکــات‌هیچ‌ــێــت‌ئــەنــدامــێــکــی‌لە ــەتــوان حــیــزبــێــک‌نئەندامی پەرلەمان،واتە،کە دەرەوەی‌دیاری وەزیــر وەک نەبێت، پەرلەمان‌ــە‌پــەرلــەمــان ـــوون‌ل ــدام‌ب ــەن ــکــات‌‌و‌ئ بپۆستە وەرگــرتــنــی بــۆ مــەرج بکرێتە‌واتایه‌کی‌تر،سەرۆک بە وەزارییەکان.کاتدا هەمان لە وەزیرەکان وەزیران‌‌و‌بــن‌‌و‌وەک‌هەر پــەرلــەمــان ئــەنــدامــی‌بە بێت ــزەم مــول پەرلەمانتارێکی‌تر‌رۆتینی‌‌و دانیشتنە لە بەشداریکردن
125
ــەمــان‌‌و‌لــەوێــدا ــی‌پــەرل ــەردەوامــەکــان بتیشک‌بخاتە‌سەر‌کار‌‌و‌چاالکییەکان‌‌و‌ــت‌‌و‌ئــاســتــەنــگــەکــان‌‌و‌کــارنــامــە‌‌و ــرف گلەحاڵەتی حکومەتەکەی پۆلسییەکانی‌ســەرۆک‌وەزیـــرداو‌وەزارەتــەکــەی‌لە‌دەبێت لــێــرەدا وەزیــرەکــانــدا. حاڵەتی‌کوتلەکانی بــە ســەر پەرلەمانتارانی‌ــۆ‌ســەر ــــەش‌بــکــرێــن‌ب دەســـــەاڵت‌دابریزی‌پێشەوە،کە‌لە‌سەرۆک‌وەزیر‌‌و‌وەزیرەکان‌پێک‌دێت‌و‌ریزی‌پشتەوە،پەرلەمانەکانی ئەندام زۆرینەی لە کە‌ــــت.لە ــێــک‌دێ ــەی‌دەســــــەاڵت‌پ ــل ــوت کبـــەرامـــبـــەردا‌هــەنــگــاوێــکــی‌گــرنــگ‌بە‌ئاڕاستەی‌چاکسازیدا‌ئەوەیە،کە‌بەرەی‌پێک سێبەر حکومەتی ئۆپۆزسیۆن‌بهێنن‌‌و‌بە‌هەمان‌شێوە‌ریزی‌پێشەوە‌ــەن،کــە‌رۆڵــی‌ســەرکــردایــەتــی‌‌و ــەوان ئرابەرایەتی‌کوتلەکانی‌ئۆپۆزسیۆن‌پێک‌دێنێت‌و‌ریزی‌پشتەوە،کە‌لە‌زۆرینەی‌پێک ئۆپۆزسیۆن کوتلەی ئەندامانی‌دێت.لێرەدا‌لە‌هەمبەر‌سەرۆک‌وەزیران‌رۆڵی ئۆپۆزسیۆن کوتلەی سەرۆکی‌لەهەمبەر سێبەر‌‌و وەزیرانی سەرۆک‌پەرلەمانتارێکی وەزارەتــێــکــدا هــەر‌ئۆپۆزسیۆن کوتلەی پێشەوەی ریزی‌ــۆڕی‌رۆڵـــی ــســپ ــەمــانــی‌پ ــن لـــەســـەر‌بوەزیرەکانی دەبینێت. سێبەر وەزیری‌سیمبۆلی‌‌و پــۆســتــی تــەنــهــا ســێــبــەر‌مـــاددی‌‌و ئیمتیازاتە ــەو ئ فەخریین‌‌و‌وەزیرەکان کە نابێت، مەعنەوییانەیان
وەک سێبەر وەزیـــری ــەاڵم ب هەیانە.دەکات، رەفتار وەزیــرە ئەو سێبەری‌کــراوە‌هەمیشە‌کار‌‌و دیــاری کە‌بۆی‌چاالکییەکانی‌دەخاتە‌ژێر‌چاودێرییەوە.کــولــتــووری ــە ــگ رەن میکانیزمە ئـــەم‌شەرعییەتی‌شۆڕشگێڕی‌بنەبڕ‌نەکات،بااڵدەستی حیزبو بااڵدەستی بــەاڵم‌ـــــه‌زراوەی دام دوو وەک ــەمــان ــەرل پدەرەوەی‌پەرلەمان‌بە‌سەر‌پەرلەماندا‌ــەم‌دەکـــاتـــەوە‌‌و‌تــا‌رادەیـــەکـــی‌زۆر کدەکـــەونـــە‌نـــاو‌فـــــەزای‌پــەرلــەمــان‌‌و‌لێرەوەش‌کەم‌تا‌زۆر‌له‌‌ژێر‌کۆنترۆڵی‌گوێرەی بە چونکە ده‌بــن. پەرلەمان‌ئەو دەبێتە پەرلەمان میکانیزمە ئەم‌کارنامەی پــۆڵــه‌ســی‌‌و کــە فــیــلــتــەرەی،تێدا الیەنی‌دەسەاڵتدار‌‌و‌جێبەجێکاری‌تێدەپەڕێت‌و‌دەبێتە‌ئەو‌دەزگایەی،کە‌چاالکییەکانی کار‌‌و چاودێری رۆژانــە‌ــات‌‌و‌لــێــرەوەش‌توانای دەســەاڵت‌دەکبەكارهێنانی خــراپ بۆ سنووردانانی‌ــە‌الیــــەن‌حــیــزبــێــک،یــان دەســـــەاڵت‌ل
بنەماڵەیەکەو‌دەبێت.ــەوەو ــردن ــەشــک داب میکانیزمێکی‌تر‌پـــەرتـــەوازەکـــردنـــی‌دەســـەاڵتـــەکـــان‌‌و‌ــکــی ــدێ ــاوەن دروســـتـــکـــردنـــی‌چـــەنـــد‌نالیەنێکی لێپرسینەوەیە. ــاردان‌‌و ــڕی بقەیرانی ئەساسی جــەوهــەری‌‌و هــەرە‌کە ــە، ــەوەی ئ کــوردســتــان لــە سیاسی‌ـــان‌لــەچــەنــد ـــەک زۆریــــنــــەی‌دەســـەاڵتکۆکراونەتەوە، کەمدا دامه‌زراوەیەکی
126
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ـــەوەی ـــــەش‌جــگــە‌ل ـــەم‌دامـــــه‌زراوان ئزەمینەش لێپرسینەوەن، لـــەدەرەوەی‌بنەماڵەیەکەوە لەالیەن کە رەخساوە،بــکــرێــن،وەک‌ســەرۆکــایــەتــی قـــۆرخ‌هەرێم‌‌و‌سەرۆکی‌ئەنجومەنی‌وەزیران‌‌و‌نەوت. ئابووریو گشتیو ئاساییشی‌قــۆرخــکــاریــیــە‌‌و‌بەهۆی ئــەم بــەهــۆی‌بااڵدەست‌نەبوونی‌دەسەاڵتی‌دادوەری‌کە رەخــســانــدووە، وای زەمینەیەکی‌ئیفلیج‌‌و دەزگــایــەکــی وەک پەرلەمان‌کارتۆنی،کە‌تەنها‌رۆلی‌شەرعییەتدان
بە‌قۆرخکردنی‌دەسەاڵت‌ببینێت.ــەو‌قەیرانی ــوون‌بــە‌ســەر‌ئ ــب بــۆ‌زاڵهەنگاو دوو دەســەاڵتــدا، قۆرخکردنی‌ــەکــی‌هــەنــوکــەیــی‌‌و ــەی دەبـــنـــە‌مــەســەلــەکــەم: چــارەنــووســســاز.هـــەگـــاوی‌یهەڵبژاردنی یاسای هەڵوەشاندنەوەی‌دەنگدانی رێگای لە هەرێم سەرۆکی‌هەڵبژاردنی ئەوە لەبری راستەوخۆو‌هەلبژاردنی پــەرلــەمــانــەوە. الیــەن لــە‌سەرۆکی‌هەرێم‌لە‌الیەن‌پەرلەمانەوە،بــــااڵدەســــتــــی‌پــــەرلــــەمــــان‌بـــەســـەر‌هەرێمدا سەرۆکایەتی ــــه‌زراوەی دامفەراهەم‌دەکات،کە‌ئەوەش‌زەمانەتێکە‌دیموکراسییەکان بنەما پتەوبوونی بۆ‌ــەگــەر ـــــەوە؛ئ لـــەهـــەرێـــمـــدا.بــێــجــگــە‌لزۆرینەی الیــەن لە هەرێم ســەرۆکــی‌پەرلەمانییەوە‌دەستنیشان‌بکرێت،هەر‌دەتوانێت پەرلەمانییەش زۆرینە ئەو‌ــە‌ســـەر‌کـــار‌البــەرێــت‌لە ســــەرۆک‌ل
حاڵەتی‌خراپ‌بەکارهێنانی‌پۆستەکەی،نەگەیاندنی بــەجــێ بــەدروســتــی ــان ی
ئەرکەکانیدا.ـــی ـــدن دامـــەزران دووەم هـــەنـــگـــاوی‌وەک ــــە ــــران ــــی پ ــــی ــــجــــوومــــەن ــــەن ئدامــــەزراوەیــــەک‌بــۆ‌چــاودێــریــکــردنــی‌سەرۆکایەتی کوردستان‌‌و پەرلەمانی‌هەرێم‌‌و‌دروستکردنی‌بااڵنس‌لە‌نێوان‌ناوەندەکانی‌بڕیاردان‌لە‌کوردستان‌دا.نییە دەزگــایــەک هیچ کوردستاندا لە‌ئەرکی‌لێپرسینەوەی‌هەبێت‌لە‌سەرۆکی‌هەرێم،کە‌ئەوەش‌وایکردووە‌سەرۆکی‌لێپرسینەوە‌‌و لــــــەدەرەوەی ــم ــەرێ هــەمــەش ـــدا‌بـــێـــت.ئ ـــردن چــــاودێــــری‌کسیستەمی جــدی کورتییەکی کەمی‌و‌حوکمڕانییە‌لە‌کوردستان،چونکە‌ئەو‌لێپرسینەوەیەی ســـەرووی ستاتۆی‌ئیتر بــەخــشــراوە، هەرێم بەسەرۆکی‌سەرۆک‌هەر‌کەسێک‌بێت،مەترسییە‌دیموکراسی‌‌و چارەنووسی ســەر بۆ‌ــمــدا،بــەتــایــبــەت،کە ــەهــەرێ ئــــازادی‌لــم‌ســەرۆکــی‌گشتی ســەرۆکــی‌هــەرێئەنجومەنی چــەکــدارەکــانــیــشــە. هــێــزە‌رۆڵ فلتەرێک وەک )سێنات( پــیــران‌بڕیارەکانی یاساو هەموو دەگێڕێت‌‌و‌پێدا هەرێمی سەرۆکایەتی پەرلەمان‌‌و‌تێپەڕ‌ببێت.واتە،یاساکانی‌پەرلەمان‌‌و‌بــڕیــارەکــانــی‌ســەرۆکــی‌هــەرێــم‌تەنها‌زۆریــنــەی بــە کــردنــی پەسەند دوای‌دەکەونە ئەنجومەنەدا لەو دەنگەکان
127
بواری‌جێبەجێکردن.ــــــەوەی‌ئــەنــجــومــەنــی‌پــیــران بـــۆ‌ئشـــەرعـــیـــیـــەتـــی‌لـــێـــپـــرســـیـــنـــەوەی‌لــە‌ــم‌‌و دەســەاڵتــەکــانــی‌ســـەرۆکـــی‌هــەرێـــی‌پـــەرلـــەمـــانـــی‌هــەبــێــت ـــارەکـــان ـــڕی بپەرلەمان ئەندامانی هاوتای پێویستە‌ســەراســەری‌‌و هەڵبژاردنی رێگای لە‌هەلبژێردرێن. ئەندامەکانی راستەوخۆ‌بۆ چــارەنــووســســاز هەنگاوێکی‌تری‌ـــی‌دەســـەاڵتـــەکـــان‌‌و ـــەوازەکـــردن ـــەرت پــــی‌هــــەمــــەڕەنــــگــــی‌‌و ــــردن ــــک دروســــتزۆریـــنـــەی‌خەڵک بــەشــداریــپــێــکــردنــی‌میکانیزمی پێویستە حوکمڕانیدا لــە‌ئەنجوومەنی ئەندامەکانی هەڵبژاردنی‌لــە‌هــی‌پەرلەمان. بــێ پــیــران‌جــیــاواز‌ــی ــژاردن ــب ــە‌دەکـــرێـــت‌هــەل ــمــوون بـــۆ‌نبنەمای ــەســەر ل ــران ــی پ ئــەنــجــومــەنــی‌لە بدرێت. ئەنجام ئیدارییەکان یەکە‌هەرێمی پرەنسیپ وەک حازردا حاڵی‌هەشت بۆ کــراوە ــەش داب کوردستان‌یەکەی‌ئیداری،کە‌بریتیین‌لە‌هەولێر،هەڵەبجە، گەرمیان، دهــۆک، سلێمانی،یەکێک هەر زاخۆ. ســۆران‌‌و راپەڕین،بۆ یەکسان. ژمارەیەکی ئیدارانە لەو‌ئەندام حەوت یان پێنج، سێ، نموونە‌واتــە، پــیــران. ئەنجومەنی بۆ دەنــێــرن‌ئەنجومەنی‌سێنات‌لە٢٤یان٤٠یان٥٦ئەندام‌پێک‌دێت.لە‌هەر‌یەکەیەکی‌ئیداری‌یەک‌بازنەی‌هەڵبژاردن‌دەبێت‌‌و‌ئــەو ــەســەر ل پێشبڕکێ کــانــدیــدەکــان
ژمارەی‌کورسییانە‌دەکەن،کە‌بڕیاری‌ــە‌ســـەر‌دەدرێـــــت.ئـــەو‌کــانــدیــدانــەی لهێناوە بــەدەســت دەنگییان زۆرتــریــن‌لەهەر‌یەکەیەکی‌ئیداری‌دەبنە‌نوێنەری‌ئەو‌یەکە‌ئیدارەییە‌لە‌ئەنجومەنی‌پیران.دەســەاڵتــی ئــەگــەر پــیــران ئەنجومەنی‌ــی ــردن ــدک ــەســەن چـــاودێـــریـــکـــردن‌‌و‌پسەرۆکایەتی پەرلەمان‌‌و بڕیارەکانی‌هەرێمی‌هەبێت،دەبێتە‌رێگا‌چارەیەکی‌ــــەوەی‌ئـــەم ــــردن ــــڕک گـــونـــجـــاو‌بــــۆ‌پحوکمڕانی سیستەمی کەموکوڕییەی‌هەرێم.لە‌کوردستاندا‌هیچ‌دەزگایەک‌‌و‌چــاودێــری کــە نییە، دامـــه‌زراوەیـــەک‌ـــەدای‌پــەرلــەمــان‌بــکــات،وەک کـــار‌‌و‌ئتێپەڕبوونی بۆ ببینێت رۆڵ فلتەرێک‌الیەنە. دوو ئــەم بڕیارەکانی یــاســا‌‌و‌حوکمی ئیرادە‌‌و ــەردەی پ لەژێر بۆیە‌هەندێک ــان ــەم ــەرل پ ــە ــگ رەن زۆریــنــە‌بڕیار‌‌و‌یاسا‌دەربکات،کە‌پەیوەستە‌بە‌هەرێمی تاکەکانی کۆی چارەنووسی‌کوردستان‌‌و‌تاڕادەیەک‌لەبەرژەوەندی‌کوردستان، حاڵەتی بۆ نەبێت. گشتیدا‌ــــــە‌لــە ـــــــوزەر‌دای ـــاغـــی‌گ ـــەقـــۆن کــــە‌لدەسەاڵتێک‌لەسەر‌بنەمای‌شەرعییەتی‌ــڕی‌بـــۆ‌دەســـەاڵتـــێـــک،کە ــێ شــۆڕشــگپەرلەمانی شەرعییەتی بنەمای لەسەر‌دامەزرابێت،ئەنجوومەنی‌پیران‌دەبێتە‌ــووســســاز‌‌و پــێــداویــســتــیــیــەکــی‌چــارەن
یەکالکەرەوە.
128
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
کە چین، رێگریانە لەمپەر‌‌و ئــەو ــــ‌ــە‌هــۆکــار ــن بــوونــەتــە‌هــۆکــار‌یـــان‌دەبلەبەردەم‌بە‌ئەنجام‌گەیاندنی‌ریفۆرمی
سیاسی‌لە‌هەرێمی‌کوردستاندا؟
ــ‌وەک‌هەر‌واڵتێکی‌تر‌کۆمەڵێک‌الیەن‌‌و‌لە بەرژەوەندییەکانی کە هەیە، گروپ‌قەیرانی‌سیاسیدا‌دەبینێتەوە‌‌و‌رێگرە‌لە‌بخاتە مەترسی کە هەرچاکسازییەک،زۆرینەی بەرژەوەندیەکانییان. سەر‌ئــەوانــەی‌ســەر‌بــەو‌بــەرەیــەن‌نزیکن‌بـــڕیـــاردان‌‌و‌جومگە لــە‌نــاوەنــدەکــانــی‌مۆنۆپۆل دەسەاڵتیان سەرەکییەکانی‌بەرەیە‌بۆ ئەو توانای کــردووە.بەاڵم‌رێگریکردن‌لە‌چاکسازی‌پەیوەستە‌بە‌هاوکێشەی‌ترەوە. هۆکارو کۆمەڵێک‌ــــە‌هـــــۆکـــــار‌‌و‌رێــگــریــیــە ـــک‌ل ـــەکـــێ یســەرەکــەیــیــەکــانــی‌بــــەردەم‌پــرۆســەی‌ریفۆرمی‌سیاسی،کە‌تایبەتە‌بە‌هەرێمی‌ــواســراوی کــوردســتــان‌ســتــاتــۆی‌هــەڵگەڕانەوەی تارمایی هەمیشە هەرێمە.ــۆ‌کــوردســتــان‌‌و ــراق‌ب دەســـەاڵتـــی‌عــێمەترسی‌لــەدەســت‌دانــی‌ئــەو‌قــه‌وارە‌نیمچە‌سەربەخۆییە‌وەک‌وەسیلەیەک‌ســـوودی‌لــێــوەرگــیــراوە‌تــا‌پــرۆســەی‌ببرێت. لەبار لەکوردستان چاکسازی‌سەرکەوتوانە هەرێم دەســەاڵتــدارانــی‌تەوزیفکردنی لــەرێــگــای تــوانــیــویــانــە‌دیکتاتۆرێک دروستبوونی مەترسی‌بەغداد‌‌و‌گەڕانەوەی‌سوپای‌عێراق لە
بــۆ‌کــوردســتــان‌ســەرنــجــی‌خــەڵــک‌لە‌کــوردســتــان لــە سیاسیی چــاکــســازی‌مەترسییە. ئـــەو ــۆ ب ــن ــن وەرچــەرخــێـــواســـراوەی ـــەڵ ــۆه ــات واتــــە‌ئــــەم‌ســتکــوردســتــان‌زەمــیــنــەی‌رەخــســانــدووە‌ئاڕاستەی تا هەرێم دەسەاڵتەکەی بۆ‌کۆمەڵگه‌ی هــەنــاوی نــاو ملمالنێکانی‌کوردستانی‌‌و‌فشاری‌شەقامی‌کوردی‌بۆ‌چاکسازی‌بگۆڕن‌بۆ‌ملمالنێی‌نێوان‌هەر لــەوەش بێجگە بەغداد. هەولێر‌‌و‌هەولێر‌‌و بەغداو نێوان ملمالنێی ئەم‌لە دیکتاتۆریەت گەڕانەوەی مەترسی‌هەرێمی حوکمڕانی سەرتاپای بەغداد‌ملمالنێ‌‌و ئــەم داوەتـــــەوە. ئــارایــیــش‌رەخساندووە زەمینەی مەترسییانە‌ـــی‌هــەرێــم‌لــەبــری ـــداران بــۆ‌دەســـەاڵتئەوەی‌لە‌سەر‌بنەمای‌حوکمرانییەکی‌کۆمەاڵیەتی‌و ئاسایشی مەدەنییانە‌کۆمەڵگه‌ی بنەڕەتییەکانی پێداویستییە‌هەمیشە بــکــەن ــن ــی داب کــوردســتــانــی‌کۆمەڵگه‌ی میلیتاریزەکردنی لــە بیر‌یەکێکە ئەوەش بکەنەوە‌‌و کوردستانی‌سەرەکییانەی سیاسییە قەیرانە لــەو‌چاکسازی بــە پێویستی کــە هــەرێــم،بـــوون‌بە بــۆ‌ئاشنا ریــشــەیــی‌هــەیــە.کۆمەڵگه‌ی میلیتاریزەکردنی رادەی‌بگوترێت، بەسە ئەوەندە کوردستانی‌هەرێم بودجەی ٤٠%ی لە نزیک کە‌بۆ‌هێزە‌چەکدارەکان‌تەرخان‌کراوە.
سەرێکەوە لە لێره‌دایە گرێکوێرەکە
129
بەدەست سەربەخۆیی کوردستان تا‌ــی ــان ــەک ــەڵ نــەهــێــنــێــت‌‌و‌ســـەرجـــەم‌راینەپچڕێن، کوردستان عێراقو نێوان‌هەمیشە دەرەکــی مەترسی بیانووی‌چاکسازی لەبەردەم لەمپەرێک وەک‌بە ــــەوە. ــــت دەکــــرێ زەق ســیــاســیــدا‌سیاسی‌‌و چــاکــســازیــی واتــایــه‌کــی‌‌تــر،کێشەی‌نەتەوەیی،دوو‌شتن،ناکرێت‌لە‌یەکتری‌جیابکرێنەوە.بێ‌گۆڕینی‌ئەم‌واقیعەی،کە‌تێیدا‌کەسێک،بنەماڵەیەک،لە بــەرگــریــکــردن نـــاوی بــە حیزبێک‌بڕیار هەرێمی‌کوردستان،تاک‌الیەنە‌چارەنوسسازەکان مەسەلە ســەر لە‌چاکسازیی لە باس ناتوانرێت دەدات‌الیەکی‌‌تریشەوە لە بکرێت. سیاسی‌لە ســەر چاکسازی‌‌و ئەنجامدانی بێ‌دەسەاڵتەکان‌‌و دابەشکردنەوەی نوێ‌کۆتایی‌هێنان‌بە‌قۆرخکاری‌دەسەاڵت‌فراوان‌‌و نیشتیمانی یەکڕیزی ناکرێت‌کــاریــگــه‌ری‌وا‌دروســـت‌بــکــرێــت،که‌‌قه‌یران‌و به‌رده‌م له خۆڕاگری توانای‌جای چ هه‌بێت ــدا گــه‌وره‌کــان ته‌نگژه‌‌کەناری بگەیەنەتە کوردستان ئەوەی‌هیچ لــــەوەش بێجگە ســەربــەخــۆیــی.هێزو خـــاوەن رێکخراوێکی حــیــزب‌‌و‌کار کە نییە، کوردستان لە کاریگەر‌بــۆ‌ســەربــەخــۆیــی‌کــوردســتــان‌بکات.لێرەوە‌دەکرێت‌رێگرییەکی‌‌تر‌لەبەردەم‌پرۆسەی‌چاکسازی‌دەستنیشان‌بکرێت‌هێزێکی یان حیزب غیابی ئەویش کە
یەک لە بتوانێت کە بەرهەڵستکارە،کاتدا‌هەم‌کار‌بۆ‌چاکسازی‌سیاسی‌‌و‌کۆمەاڵیەتی‌کۆمەڵگەی‌کوردی‌بکات‌‌و‌بەگشتی‌‌و نەتەوەییەکان مەلەفە هەم‌نێوان‌هەرێمی کێشە‌هەڵواسراوەکانی‌ــراق‌بــەتــایــبــەتــی‌لە ــێ کــوردســتــان‌‌و‌عبە ــتــەوە. وەربــگــرێ پــارتــی یەکێتیی‌‌و‌ــۆ‌پــرۆســەی ــــەوەی‌ب ــر،ئ ــی‌ت ــه‌ک ــای واتکــوردســتــان لــە سیاسی چــاکــســازیــی‌پێویستە‌هێزێک،یان‌حیزبێکە،کە‌لەیەک‌کاتدا‌کار‌بۆ‌چاکسازیی‌کۆمەاڵیەتی‌‌و‌کوردستان سەربەخۆیی بۆ سیاسیو
بکات.پــرۆســەی بـــەردەم رێگرییەکی‌‌تری‌ستاتۆی بە پەیوەستە کە چاکسازی،ـــواســـراوی‌کــوردســتــانــەوە‌ئــەو هـــەڵکە دەژی، تێیدا هەرێم کە حاڵەتەیە،quasi-دەکرێت‌بە‌شێوە-دەوڵەت،یانstateپێناسە‌بکرێت.شێوە‌دەوڵەتەکان)کــواســی‌ســتــەیــتــەکــان(ئـــەوانـــەن،کە‌بە‌سەر‌واڵتدا ناوخۆییان ســەروەری‌هــەیــە.بـــەاڵم‌ســــەروەری‌دەرەکــیــیــان‌نێودەوڵەتی لە‌الیەن‌کۆمەڵگه‌ی نییە‌‌و‌ــاســراون.هـــەر‌چــەنــدە ــەن بــەفــەرمــی‌نکوردستان‌بە‌فەرمی‌ستاتۆی‌فیدراڵی‌پێوەندیی ــعــدا ــی واق ــە ل ـــەاڵم ب ــە، ــەی هستاتۆی ــێــرو هــەول بـــەغـــدا‌‌دو ــوان ــێ نهەرێمی‌کوردستان‌ستاتۆی‌کواسی-ستەیتە.وەک‌هەر)کواسی-ستەیتێک(تایوان‌‌و قوبرس‌‌و باکوری لــەوانــەش
130
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئەبخازیا‌‌و‌سەحرای‌رۆژئاوا‌حکومەتی‌ســـەروەری شەرعییەتی هەرێمیش‌هەرێم ئــەوەی بــەاڵم هەیە. ناوخۆیی‌تایوان‌‌و‌کواسی- لە‌حاڵەتی‌قوبرس‌‌و‌ستەیتەکانی‌‌تر‌جیادەکاتەوە‌ئەوەیە،کە‌لەوێ‌ئەم‌شەرعییەتی‌دەسەاڵت‌دەمێکە‌شۆڕشگێڕییان شــەرعــیــەتــی فـــه‌زای‌بەجێ‌هێشتووە‌‌و‌دەستووری‌کراون‌‌و‌ـــردووە،کــە‌هەر ـــک هــەر‌ئــەمــەشــە‌وایروانگەی لە حوکم سەر بێتە هێزێک‌زۆرینەی‌دانیشتوانی‌ئەو‌واڵتانە‌وەک‌بناسرێت. ــووری دەســت دەسەاڵتێکی‌ــدا، ــەی ــەک ــی ــوردی ــەک ــەت ــــەاڵم‌لـــە‌حــاڵ بمەیلی هێشتا هەرێم دەســەاڵتــدارانــی‌لەسەر‌شەرعییەتی ئەوەیان‌هەیە،کە‌شۆرشگێڕی‌دەسەاڵتەکەیان‌بژین‌‌و‌کار‌بۆ‌بەدەستووری‌کردنی‌ئەو‌دەسەاڵتە‌ئەم کە ــردووە، ــک وای ئەمەش نـــەدەن.چاو، پێش بێتە وا ئێستا دەسەاڵتەی‌دەســتــووری شەرعییەتی خــاوەن کە‌نەبێت‌‌و‌لە‌حاڵەتی‌فەراغی‌دەستووریدا‌رێگرییەکی دەستوور نەبوونی بێت.لە چاکسازی. پرۆسەی بۆ گەورەیە‌بەند‌‌و هەبێت، دەستوور کە واڵتێکدا،پێوانە دەبنە دەستوور ناو یاساکانی‌ــووری ــە‌ســـەر‌دەســت ــۆ‌بـــڕیـــاردان‌ل بدەسەاڵتەکان‌‌و بوونی یاسایی بوون‌‌و‌زێــدەرۆیــیــەکــان‌‌و دەستنیشانکردنی‌ـــراپ‌بــەکــارهــێــنــانــی‌دەســـــەاڵت.بە خدەستووردا، غیابی لە پێچەوانەشەوە
الیەنی کوردستاندا، حاڵەتی لە وەک‌دەســـــــەاڵت‌دەتـــوانـــێـــت‌تـــەجـــاوزی‌لە پۆستەکان بکاتو دەسەاڵتەکانی‌پێناو‌بەرژەوەندییە‌شەخسی‌‌و‌حیزبی‌‌و‌بێ بکرێت ئیستیغالل بنەماڵەییەکاندا‌لێپرسینەوەی بەردەم بکەوێتە ئەوەی
دەستووری.
مامۆستايانى زانــکــۆکــان‌‌و رۆڵـــی ــــ‌سازكردنى داڕشتن‌‌و كوێی لە زانكۆ‌پرۆژەی‌ریفۆرمى‌سياسيیه‌‌لە‌هەرێمی
كوردستاندا؟
سیستەمی سیاسییەکان سیستەمە ــ‌پەروەردەی‌هاوشیوەی‌خۆیان‌بەرهەم‌خۆی کە سیاسی، سیستەمێکی دێنن.بە‌رەها‌‌و‌دوور‌لە‌لێپرسینەوە‌دەزانێت‌بونیاد پــەروەردەی‌وەها سیستەمێکی‌رەهاییە لــەو پــارێــزگــاری کە دەنــێــت،بە نــەکــات. پرسیار‌دروســـت بــکــات‌‌و‌واتایه‌کی‌تر،ئەگەر‌دەسەاڵتێک‌ئامادەیی‌بکەوێتە ئـــەو حــوکــمــی نــەبــێــت ــدا ــێ تشێوەش بەهەمان پــرســیــارەوە، ژێــر‌کە دەکـــات، پێشکەش ــەک ــەروەردەی پتاکی‌بێ‌گومان‌‌و‌بێ‌پرسیار‌‌و‌بەرهەم‌سیاسی سیستەمێکی ـــە وات بێنێت.پەروەردەیەکی چــاوەڕوانــی نەخۆش‌لــێــدەکــرێــت. ــەرهــەمــی ب ــێ ب ئیفلیج‌‌و‌جەوهەری سەرەکی‌‌و رۆڵی لێرەشدا‌دەبرێت، لەبار پـــەروەردە خوێندن‌‌و
131
کە نەوەیەکە، پێگەیاندنی ئەویش کە‌ــی‌پــرســیــار‌‌و‌گــومــان‌‌و‌وەاڵمــە عــەوداڵبــیــکــۆتــایــیــەکــان‌بــێــت.دروســتــکــردنــی‌داهێنەر‌‌و پرسیار‌‌و خاوەن نەوەیەکی‌ئەوەی قابیلییەتی باوەڕبەخۆ‌هەمیشە‌سیستەمی بخاتە پرسیار کــە هــەیــە،حوکمڕانی‌‌و‌مەیلی‌گوێڕایەڵی‌‌و‌ئیتاعە‌‌و‌ملکەچکردنی‌کەمتر‌بێت.لەبەر‌ئەوەی‌تا کوردستان حوکمڕانی سیستەمی‌رادەیەکی‌زۆر‌خۆی‌بە‌حوکمێکی‌رەها‌لەسەر‌شەرعییەتی پرسیار دەزانێت‌‌و‌کــاری نــاکــات قبوڵ حوکمڕانییەکەی‌ــەســەر‌ئـــەوە‌کـــــردووە‌تــاکــێــکــی‌بێ لپــرســیــار‌‌و‌بــێ‌ئــەنــدێــشــە‌‌و‌گــومــان‌لە‌کوردستان‌بەرهەم‌بێنێت.لەسەر‌ئەو‌بنەمایە‌سیستەمی‌پەروەردەی‌هەرێمی‌پرسیار کە ــژراوە، داڕێ وا کوردستان‌رووەوە لەم بێت. کاریگەر بێ کوژ‌‌و‌کــوردســتــان حــوکــمــڕانــی سیستەمی‌دەچێت دینی سیستەمێکی لە زیاتر‌عەلمانی‌‌و مۆدێرنەی سیستەمێکی تا
لیبراڵ.ــەروەردەی ئــەوەی‌وایــکــردووە،کە‌پبەتایبەتی زانکۆکانی بەگشتیو هەرێم‌نــەوەیــەکــی‌بــێ‌گــومــان‌‌و‌بــێ‌پرسیار‌لە زانکۆکان کە ئەوەیە، بەرهەمبێنێت‌دامه‌زراوەیەکی‌مەعریفی‌سەربەخۆوە‌گۆردراون‌بۆ‌دامه‌زراوەیەکی‌حیزبی‌‌و‌دامــه‌زراوەیــەکــی حاڵەتدا لەباشترین‌ــە‌لــــــەوەش‌بــەشــێــکــی حـــکـــومـــی.جــگ
زادەی زانکۆ مامۆستاکانی بەرچاوی‌گەندەڵی‌دەسەاڵتن‌‌و‌لەرێگای‌تەزکییە‌‌و‌ـــەک‌تــوانــا پــشــتــیــوانــی‌حــیــزبــیــیــەوە‌نبوونەتە خۆییان لێهاتووی مەعریفی‌‌و‌جێگە‌‌و شــەهــادەکــانــیــیــان‌‌و خــاوەنــی‌لەسەرێکەوە ئەمە وەزیفییان. پێگەی‌مەعریفە‌‌و رووی لە کە ــکــردووە، وایجێگای بــن. دەستکورت ئەفراندنەوە‌ــــک‌زانــکــۆی ــــێ ــە‌لـــە‌دەرزەن ــج ســەرنکوردستان‌هیچ‌کامیان‌لە‌لیستی‌هه‌زار‌باشییەوە رووی لە جیهان زانکۆکانی‌خراپتر لـــەوەش نــەبــۆتــەوە. جێگایان‌نەیانتوانییوە زانکۆکە دوانــزە هەر بە‌ــە‌بــابــەتــێــکــی‌ئــەکــادیــمــی‌لە ــەب ســااڵن peer-review or referee ژۆرناڵیکی
Journalبەرهەم‌بێنن.زۆری بەشێکی سەرێکی‌‌تریشەوە لە‌بەشێک‌‌و وەک زانــکــۆ مامۆستایانی‌دەرهاویشتەی‌ئەو‌دەسەاڵتە‌‌و‌وەجهی‌ـــۆدا‌هــەنــگــاوێــک ـــک دەســـــەاڵت‌لـــە‌زانگۆڕینی ئاراستەی بە کە هەڵناهێنن،ئـــەم‌ســیــســتــەمــەدا‌بــێــت.ســەرەنــجــام‌بەشێکی‌زانکۆکان‌‌و‌بەشێکی‌بەرچاوی‌مامۆستاکان،کە‌چاوەڕوانییان‌لێدەکرێت‌ببینن، رۆڵ کۆمەڵگه نوخبەی وەک‌رۆڵیان کەمترین پەراوێزن‌‌و پاسیڤ‌‌و‌هەیە‌لە‌ئاراستەکردن‌‌و‌وەرچەرخاندنی‌کــۆمــەڵــگــه‌ی‌کــوردســتــانــی.زۆریــنــەی‌کوردستان زانکۆکانی مامۆستاکانی‌نە‌توانای‌ئەوەیان‌هەبووە‌پرۆپۆزەڵ‌‌و
132
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
توێژینەوەی‌ئەکادیمی‌پێشکەش‌بکەن‌و‌ئیرادەی‌ئەوەیان‌هەبووە‌فشار‌بخەنە‌سەر‌دەسەاڵت.زێدەرۆیی‌نییە‌ئەگەر‌بگوترێت‌زۆرینەی‌مامۆستاکانی‌زانکۆ‌لەم‌هەرێمەدا‌بەقەد‌مەالیەکی‌سەلەفی‌ــە‌ســـەر‌کــۆمــەڵــگــه‌ی کــاریــگــەریــیــان‌لبۆخۆی ئەمەش کە نییە، کوردستانی‌دامـــــه‌زراوەی هێشتا کــارەســاتــێــکــە‌‌و‌ــدا‌پـــەی‌پێ ــان ــوردســت خــوێــنــدن‌لــە‌کنەبردووە‌‌و‌ئەگەر‌هەستیشی‌پێکردنبێت‌هێشتا‌بۆی‌نەبۆتە‌پرسیار.بێجگە‌لەوە،لە‌بریی‌ئەوەی‌زانکۆکان‌ببنە‌مەکۆی‌بۆنه‌تە کۆمەڵگه، مەعریفەی زانست‌‌و‌بە شەهادە بەخشینی بۆ سەنتەرێک‌جیلێک،کە‌لە‌کەمترین‌مەعریفەی‌ئەم‌سەردەمە‌بەهرەمەند‌بێت‌‌و‌سەرەنجام‌ــەشــکــرێــک‌لـــە‌خـــــاوەن‌شـــەهـــادەی لنەخوێنەوار.جێگای‌نیگەرانی‌و‌شۆکە،کە‌لە‌کوردستاندا‌نزیک‌بە‌سەد‌هەزار‌خوێندکاری‌زانکۆ‌هەیە،بەاڵم‌تا‌ئێستا‌لە ــە ــام رۆژن فرۆشترین پــڕ ــیــراژی تحەوت‌هەزار‌دانە‌تێناپەڕێت‌‌و‌زۆربەی
دەکــرێــن بــەخــش چـــاپ‌‌و کتێبانە ــەو ئهه‌زار لە تیراژەکەیان کوردستان لە‌دانە‌تێپەڕ‌ناکەن.بەکورتی‌سیستەمی‌راستەوانەی پێوەندییەکی حوکمڕانی‌زانستی‌‌و تــوانــا پێگە‌‌و لــەگــەڵ هــەیــە‌بۆیەش زانــکــۆدا‌‌و مەعریفەییەکانی‌خوێندکارەکانی مامۆستا‌‌و زانکۆکان،پرۆسەی لە هەیە رۆڵییان کەمترین
چاکسازی‌لە‌هەرێمی‌کوردستاندا.
پرۆفایلساڵی١٩٦٧دا‌لە‌دەڤەری‌رانییە‌لەدایکبووە.لە‌بەغدادی زانکۆی ئەندازیاری کۆلیژی ١٩٩٢دا‌ئوسترالیا ــە ل ٢٠٠١ەوە ــە ل کـــــردووە. تــــەواو‌ــەی‌لـــە‌پــێــوەنــدیــیــە ــام ــەرن ــاســت نــیــشــتــەجــێــیــە.مئوسترالیا ســاوس زانــکــۆی نێودەوڵەتییەکانی
بەدەستهێناوە،ــە‌بــەشــی‌مــێــژوو‌‌و ــەل ــۆرای ــت ــنــدکــاری‌دک خــوێسیاسەتی‌زانکۆی‌ئەدەالید‌لە‌ئوسترالیا.کتێبێک‌‌و‌لە ئینگلیزی زمــانــی بــە توێژینەوەیەکی چەند‌ژۆرناڵە‌موعتەبەرەکانی‌جیهاندا‌باوکردۆتەوە.
133
مەعریفەی‌رۆژگاری‌ئێستا‌و‌دەرهاویشتەكانیلە‌كۆمەڵگه‌ی‌كوردیدا
KnowledgeOfThePresentTimeanditsResultsinTheKurdishSociety
د.رەشاد‌میران
134
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
پێشەكیبە بـــووە بــۆتــەوە، بــچــووك جیهان‌گوندێك.ئەمە‌رستەیەكی‌كورتی‌باوە‌بــەاڵم دەگــوتــرێــتــەوە، زۆر ئیمڕۆكە‌دیاردەگەلێكی پڕۆسە‌و بۆ ئاماژەیەكە‌ــــــــەورە‌و‌كـــایـــگـــەر،كــە ـــەكـــجـــار‌گ یزۆربەی ژیانی شێوازی سەرلەبەری‌گۆی سەر كۆمەڵگه‌كانی زۆری هەرە‌پڕۆسە‌و ئەو ئەوە گۆڕیوه. زەوییان‌رۆژگــاری سیماكانی كە ــەن، ــاردان دیسەر ــازە‌و ت شێوەیەكی بە ئێستایان‌چەمكی بــە ـــەوەو ـــۆت داڕشـــت لــەنــوێ‌‌گوزارشتی Globalisation جیهانگیری‌لە جیهانگیرییەش ــەم ئ دەكـــرێ. لــێ‌‌هەیە، گیۆگرافیی رەهــەنــدی كاتێكدا‌زەوی گۆی جیهان‌و كە‌سەرانسەری‌رەهەندێكی هــەروەهــاش دەگــرێــتــەوە،مرۆڤایەتی‌و‌كۆمەاڵیەتیی‌بێ‌‌سنووری‌پڕۆسە‌و ئەو گوتەیەكی‌تر، بە هەیە.دیاردانەی‌جیهانگیری‌لەخۆیی‌گرتوون‌كاریگەرییان‌بەسەر‌ژیانی‌كۆمەاڵیەتیی‌هەیە، جیهانەوە سەرتاسەری خەڵكی‌ــــوار‌و‌الیــەنــەكــانــی‌ئــەم ــووب ــەم ــەه بفیكر‌و‌چەمكەكان، كۆمەاڵیەتییە. ژیانە‌رێكخراوە، دەزگـــا‌و پەیوەندییەكان،ئابووری،سیاسەت،پەروەردە..هتد.
چەمكی بەرفراوانی بــاوبــوونــەوەی‌گۆڕانكاری‌و ئەو بەڵگەی جیهانگیری‌پەرەسەندنانەیە‌كە‌ئاماژەیان‌بۆ‌دەكات.لە‌بزنسمانەوە‌تا‌سیاسەتمەدار‌و‌بگرە
تــا‌رۆشــنــبــیــرێــك،ئــیــمــڕۆكــە،گــوتــار‌و‌چەمكە لەم نابن خاڵی لێدوانەكانیان‌رابــردوو ســەدەی هەشتاكانی تا كە‌ئاسەوارێكی،نە‌لە‌كتێبە‌ئەكادیمییەكان‌و
نەلە‌زمانی‌رۆژانەدا،نەبوو.ئەگەر‌سەرنج‌بدەین،مەعریفە‌جۆر‌و‌شــاراوەی هێزی بنەما‌و ئاستەكەی،ـــالحـــەیـــە،واتـــه ـــەل ــــــاردە‌زەب ئــــەم‌دیدەبینین، ــر دوات وەكــو جیهانگیرییكە،كاریگەریی‌لەڕادەبەدەری‌هەیە‌لە‌سەر‌شێوازی‌ژیان‌و‌شێوازی‌بیركردنەوەی‌ئاستی لەسەر كۆمەڵگه‌كان ئەندامانی
هەموو‌جیهان.ــن لــەم‌تــۆیــژیــنــەوەیــەدا،هــەوڵ‌دەدەیئێستاكە‌و مەعریفەی ئاستی جــۆر‌و‌ــەكــەی‌لە ــی ــی ــەت چـــوارچـــێـــوە‌كــۆمــەاڵیبكەین. ـــاری دی ــدا كــوردی كۆمەڵگه‌ی‌كـــاریـــگـــەریـــی رادەی ـــــا ـــــەروەه هئینجا بــەســەریــیــەوە، جــیــهــانــگــیــریــی‌دەرهاویشتە‌ماددی‌و‌مانەوییەكانی‌ئەم‌جیهانگیرییە‌لە‌كۆمەڵگه‌ی‌كوردیدا.بۆ‌ئەمەش،وەكو‌چۆن‌سوود‌لە‌تیۆریا‌و‌ــووســراو‌وەرگــیــراوە، ســەرچــاوەی‌نكە راســتــەوخــۆ، سەرنجدانی ئـــاواش‌ـــواری تـــوێـــژەر‌خـــۆی‌پــســپــۆرێــكــی‌بئێتنۆكۆمەاڵیەتی‌و‌ئەندامێكی‌كۆمەڵگه‌ی‌كوردییە،وەكو‌میتۆد‌بەكارهاتووە.
مـــەعـــریـــفـــە‌وەكــــــو‌دیــــاردەیــــەكــــی‌كۆمەاڵیەتی
لە‌ڕوانگەی‌سۆسیۆلۆگیاوە‌مەعریفە
135
ــیــە،واتـــە ــی ـــەكـــی‌كــۆمــەاڵیــەت ـــاردەی دیكۆمەڵبوونە بە پەیوەستە دیاردەیەك‌ـــە‌ســـەرانـــســـەری مـــرۆیـــیـــەكـــانـــەوە‌لمێژوودا،بۆیه‌‌ناكرێ‌‌باس‌لە‌مەعریفە‌بكرێ‌‌لە‌دەرەوەی‌كۆمەڵگه‌ی‌مرۆیی.ــەش‌ئــەو ــۆچــوون ســەلــمــێــنــەری‌ئـــەم‌بسیما‌و هەموو مەعریفە كە فاكتەیە،كۆمەاڵیەتیی، دیــاردەی خەسڵەتەكانی‌دیاریكردوون سۆسیۆلۆگیا ئەوانەی‌ــەش‌كــەواتــە ــۆی ـــب ،لــەخــۆ‌دەگــــرێ‌‌ـمەعریفە‌دیاردەیەكی‌كۆمەاڵیەتییە.جا،مەعریفە،كە‌دیاردەیەكی‌كۆمەاڵیەتییە،میحوەری‌و كاریگەریی دەورو دەبــێ‌‌ــێ‌‌لـــە‌هــەمــوو ــەب یـــەكـــالكـــەرەوەی‌هبــــوار‌و‌الیــــەن‌و‌پــڕۆســەكــانــی‌ژیــانــی‌كۆمەاڵیەتیی‌ئەندامانی‌كۆمەڵگه‌دا.لەم‌پێناسەیەی ئەم ئێمە ڕوانگەیەشەوە‌خوارەوە‌بۆ‌مەعریفە‌پێشنیار‌دەكەین-كۆی ــە: ل بریتییە بەگشتی مەعریفە‌پسپۆری‌و شــارەزایــی‌و ــەو ئ هــەمــوو‌داهێنانانەی‌نەوە‌یەك‌لەدوای‌یەكەكانی‌كۆمەڵگه،لەماوەی‌هەموو‌مێژووی‌ئەو‌كۆمەڵگه‌یەدا،بەدەستیانهێناوە‌و‌كەڵه‌كە‌رۆژانــە ژیانی بەڕێوەبردنی بۆ بــووە
بەكاردێ.باسی ئێمە پێناسەیە، ــەم ئ پێی بــە‌جۆرێك‌لە‌مەعریفە‌ناكەین،چونكە‌وەكو‌دواتر‌دەبینین‌مەعریفە‌چەند‌جۆرێكی‌هەیە،بەڵكو‌كۆی‌مەعریفە‌لە‌كۆمەڵگه‌دا‌جۆرەكانییەوە هــەمــوو بــە بەگشتی
رەنگبێ ئەگەرچی دەگرین. لەبەرچاو‌بەشی مەعریفە جۆرەكانی لە یەكێك‌ئەمەش باسەدا. لەم بەركەوێ شێری‌بەگشتی‌چوارچێوەی مەعریفە چونكە‌دیــاریــدەكــات كۆمەڵگه كۆمەاڵیەتیی‌نەك‌تەنیا‌یەكێك‌لە‌جۆرەكانی،با‌ئەو‌سەرەكیشی بایەخی دەورو جــۆرەی‌ئەوەی پێناسەیەدا، لەو هەر هەبێت.جێگای‌ئاماژە‌بۆ‌كردنە-مەعریفە‌بۆ‌بەڕێوەبردنی‌ژیانی‌رۆژانە‌بەكاردێت.ــاردەی دی سەرەكیی سیمای ــەوەش ئبدەین، سەرنج ئەگەر كۆمەاڵیەتییە.هەر‌دیاردە‌و‌پڕۆسە‌و‌رووداوێك،هەر‌هەر بۆچوونێك، ڕەفتار‌و هەڵوێست‌و‌كارێك،پێویستی‌بە‌جۆریك‌و‌ئاستێك‌بە ژیـــان چونكە هــەیــە، مەعریفە لــە
مەعریفە‌بەڕیوەدەچێ.
جۆرەكانی‌مەعریفەلە هەمیشە‌و كۆمەڵگه‌یەكدا، هەر لە‌مەعریفە لە چەند‌جۆرێك كاتدا، یەك‌سروشت‌و یەكێكیان هــەر كــە هــەن،خۆیی ئەركی هەروەها تایبەتمەندی‌و‌سەرنج بـــەوردی ئەگەر ــەاڵم ب هەیه.بەشێوازێك جۆرەكان هەموو بدەین،ئاوێتەیەكی‌مەعریفییان‌دروستكردووە،كە‌خزمەت‌بە‌سیسته‌مە‌كۆمەاڵیەتییەكە‌دەربـــارەی هەیه جــیــاواز رای بــكــات.
جۆرەكانی‌مەعریفە‌لە‌كۆمەڵگه‌دا:ـــاژەی‌بە ـــام ئ ــت ــۆم ــۆگــۆســت‌ك -ئ
136
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
كــردووە)الهــوتــی، مەعریفە جــۆر سێ‌‌میتافیزیكی،وەزعی(
-ئێمیل‌دوركهایم)ئایینی،فەلسەفی،زانستی(
زاڵ‌و )مەعریفەی شیللەر ماكس -ــەر،مــەعــریــفــەی‌رۆشــنــبــیــری، ــگ ــاری ك
مەعریفەی‌رزگاركەر(ــەی ــف ــری ــەع )م -جـــــۆرج‌گـــۆرڤـــیـــچ‌ـــی‌هــەســتــی،مــەعــریــفــەی دركـــكـــردندرككردن‌بە‌ئێمە‌و‌ئەوانیتر،مەعریفەی‌مەعریفەی رۆژانــــە، ژیــانــی رۆتینیی‌مەعریفەی تــەكــنــۆلــۆگــی، تەكنیكی‌و‌سیاسی،مەعریفەی‌زانستی،مەعریفەی
فەلسەفی(ــفــەی د.مــعــن‌خــلــیــل‌عــمــر)مــەعــریئــەفــســانــەیــی،مــەعــریــفــەی‌ســیــحــری،مەعریفەی‌دینی‌و‌مەعریفەی‌زانستی(كــوردی، كۆمەڵگه‌ی بۆ ئێمە، بــەاڵم‌چوار بە دەكەین گشتی بە مەعریفە
جۆر.ــ‌مەعریفەی‌رەمەكی)عاممی،گەلەكی(
ــ‌مەعریفەی‌ئایینیــ‌مەعریفەی‌فەلسەفیــ‌مەعریفەی‌زانستی
مەعریفەی‌رەمەكی)عاممی،گەلەكی(بنەڕەتییەیه، سەرەكی‌و مەعریفە ئەو‌ــی ــك ــەوەرێ ــوون مــــرۆڤ‌دەكـــــات‌بـــە‌بكۆمەاڵیەتی.لەالیەن‌یەكەمین‌دەزگای‌بە‌مرۆڤ كۆمەاڵیەتییەوە،كە‌خێزانە،دەبەخشرێ،ئەگەرچی‌دەزگای‌تریش
واتە پڕۆسەیەدا. لەم بەشداریدەكەن‌كــۆمــەاڵیــەتــی پێگەیاندنی پــڕۆســەی‌خــزمــایــەتــی، وەكــــو: ،Socializationهاوڕێیەتی،قوتابخانە،دەزگای‌ئایینی.لە بریتییە مەعریفەیە ئەو ناوەڕۆكی‌چۆنیەتی بــەرەو فیكر ئاڕاستەكردنی‌قــســەكــردن،رەفــتــار،هــەڵــســوكــەوت‌و
هەڵوێستی‌تاكەكانی‌كۆمەڵگه.ـــە‌بـــنـــەڕەتـــدا‌ئــــەو‌مــەعــریــفــەیــەیــە لكەسایەتییەك جــۆرە چ ــاردەدات ــڕی بسیستمە بــۆ كۆمەڵگه‌‌و بــۆ پێویستە‌كەسایەتیی چونكە كۆمەاڵیەتییەكەی،پــارێــزگــاریــی‌سیستمە كــە تــاكــەكــانــە،
كۆمەاڵیەتییەكە‌دەكەن.باو‌و ئەگەرچی رەمەكی، مەعریفەی‌هەیە، ئەندامان هەموو الی گشتی‌و‌بــــەاڵم‌بــنــچــیــنــەیــیــشــە،ســتــراکــچــه‌ری‌ــڕێ، دەردەب كۆمەڵگه پەیوەندییەكانی‌سستێمی ــزەری ــارێ پ گوتمان، ــو وەككۆمەاڵیەتییە.كەسێك‌ئەو‌مەعریفەیەی‌نەبێت،نابێت‌بە‌ئەندامی‌كۆمەڵگه‌كەی.ـــان‌بــەقــســەی‌مــانــهــایــم،مــــرۆڤ‌لە یكۆمەڵگه‌یەكدا‌لەدایك‌دەبێت،پێدەگا‌ت‌و‌گەورەدەبێت،كە‌رەوشێكی‌دیاریكراوی‌ـــە،لــەو‌رەوشــەشــدا ـــارادای ــە‌ئ ــادا‌ل ــی تشێوازی‌بیركردنەوە‌و‌رەفتاری‌ئامادە‌فێریانبێ‌‌و دەبــێــت كــەســە ــەو ئ هـــەن،پیادەیان‌بكات.هەروەها‌ئەو‌مەعریفەیە‌نــــاوەڕۆكــــی زۆری هـــــەرە بـــەشـــی‌بە كە لەخۆدەگرێ دیاردەیەكی‌تریش
137
چەمكی‌كولتوورگوزارشتی‌لێ‌‌دەكرێ،ئەمەی‌دواییش،رۆڵی‌سەرەكی‌دەبینێ‌‌هەمان لە كۆمەاڵیەتیدا. كۆنترۆڵی لە‌دواتر وەكو رەمەكی مەعریفەی كات،هەست نادیار‌و بەشێوەیەكی دەبینین،تێكەڵێش جیاواز رادەی بە پێنەكراو‌و‌بووە‌لەگەڵ‌جۆرەكانی‌تری‌مەعریفەدا-
ئایینی،فەلسەفی‌و‌زانستی.
مەعریفەی‌ئایینیسیستمێكی خــاوەن مەعریفەیە ئــەم‌بنەماكانی‌خۆیی عەقیدەییە‌و ــ فیكری‌بە‌رێگەی بەسەر‌خەڵكدا‌دەچەسپێنێ‌‌ــانــەوە. ــتــوورەكــەی مــلــكــەچــكــردنــی‌كــولنــاخ‌و نــاو خۆخزاندنە ــە وات ئــەمــەش،ــەوە،بــەمــەشــەوە ــاكــەكــان دەروونـــــی‌تـــۆی‌لـــە‌كــۆمــەڵــگــه‌دا ــی‌خ ــی ــااڵدەســت ب
وەدەست‌دێنێت.سروشت‌و‌ناوەڕۆكی‌ئەم‌مەعریفەیە‌الیــەنــی ســـەر ــە كــاركــردن ــە ل بریتییە‌ــاكــەكــان ـــــــی‌و‌ســــۆزداریــــی‌ت دەروونـــان‌بە ـــی ـــاچـــاركـــردن بــەمــەبــەســتــی‌نئەو پێداویستییەكانی جێبەجێكردنی‌شــێــوازە‌ژیـــانـــەی،كــە‌ئــایــیــن‌لــەگــەڵ‌كولتوورەكە‌لە‌سەری‌رێككەوتوون.
ئــەگــەرچــی، مەعریفەیە جـــۆرە ئــەم‌ناڕاستەوخۆ،لە‌دەزگا‌كۆمەاڵیەتییەكانی‌دەزگای بەاڵم وەردەگیرێ، تریشەوە‌ـــاف(، ـــەوق )ئ وه‌ک فـــەرمـــی، ئایینیی‌ــەی‌ئــایــیــنــی‌و ــان ــخ ــاب ــوت مــــزگــــەوت،ق
شێخ، وه‌ک نافەرمی، ئاییینی دەزگای‌ئەم خــاوەنــی خــانــەقــاو تەكیە‌و مــەال،مەعریفەیەیە.دەزگای‌ئایینی‌دەورێكی‌بااڵ‌دەبینێ‌‌لە‌كۆنترۆڵی‌كۆمەاڵیەتیدا.گرنگ‌و هەرە توخمیكی ئایین چونكە‌هەر مانەویی كولتووری بایەخی بە‌كۆمەڵگه‌یەكە.ئەو‌دەور‌و‌پێگە‌گرنگەی‌ــفــەی‌ئــایــیــنــی‌لـــە‌كــۆمــەڵــگــه‌ی مــەعــریبەرجەستە ئاشكرا بە زۆر كــوردیــدا‌بووە،بەڕادەیەك‌لە‌هەموو‌بوارەكانی‌ئەندامانی ئاسایی كولتووری‌و ژیانی‌كۆمەڵگه‌دا‌هەستی‌پێدەكرێ.بۆنموونە،وەكو ماددیدا كولتووری بوارێكی لە‌مزگەوتەكان ژمــارەی دەبینین بینایە‌ئاماژەیەكی كوردستاندا شارێكی لە‌مەعریفەیەیە ئەم بااڵدەستیی روونــی‌ــەوەش ئ شانبەشانی كــۆمــەڵــگــه‌دا، لــە‌هــونــەری‌بــیــنــاســازیــی‌مــزگــەوتــەكــان‌جــیــاكــەرەوەی ـــاددی‌و م نیشانەیەكی‌سیمبۆلێكی‌ئایینیی‌ئەو‌كۆمەڵگه‌یەیە.
مەعریفەی‌فەلسەفیهەمەالیەنە، گشتگیر‌و مەعریفەیەكی‌ــان‌و دەســكــەوت‌و‌ئــەزمــوونــەكــانــی‌ژیزانستی مــەعــریــفــەی راســتــیــیــەكــانــی‌بەكاردێنێ‌‌بۆ‌گەیشتن‌بە‌دەرئەنجامی‌ـــــــــــارەی‌دیــــــــاردە‌و ــر‌دەرب ــی ــگ گــشــترووداوەكانی‌ژیان‌بەگشتی.مەعریفەی‌ـــارەی دەرب مەعریفەیەكە فەلسەفی،هەمەك‌بە‌جیاوازی‌لەگەڵ‌مەعریفەی
138
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
پسپۆریی بــوارو بەسەر كە زانستی،جۆراوجۆر‌دابەشكراوە.
هەروەها‌بەوەش‌لە‌مەعریفەی‌زانستی‌جیادەبێتەوە،كە‌مەعریفەیەكی‌فیكری‌و‌ــگــەری‌و ــەزمــوون تــەئــەمــولــیــیــە‌نـــەك‌ئمەعریفەیەكە بــۆیــەش تاقیكردنەوە،مەعریفەیەكە بەڵكو هــەمــووان، بۆ نە‌ئەم چونكە – )نخبە( ئیلیت بۆ تەنیا‌توانایەكی بــە پێویستی مەعریفەیە‌هزریی‌شیاو‌و‌رۆچوون‌بۆناو‌قواڵیی‌و‌بنەچە‌و‌ریشاڵەكانی‌بابەتەكانەوە‌هەیە.فەلسەفی، مــەعــریــفــەی ــدە هــەرچــەنلــەم‌رۆژگــــارەدا،بــووە‌بە‌نــاوەڕۆكــی‌بابەتێكی‌زانستی،بەاڵم‌وەكو‌زانستیش‌ـــاوازی‌و‌تــایــبــەتــمــەنــدیــی‌خـــۆی‌چ جـــیمیتۆدەكانی ــە ل چ بــابــەتــەكــانــی‌و ــە ل
پاراستوون.ئــەگــەرچــی‌جیایە مــەعــریــفــەیــە، ئــەم‌بـــــواری دی‌و مـــەعـــریـــفـــەكـــانـــی لــــە‌توخم‌و بــەاڵم هەیه، بەخۆیی تایبەت‌رەگەزەكانی‌مەعریفەی‌فەلسەفی‌لەناو‌مەعریفەدا ــری ت جــۆرەكــانــی هــەمــوو‌هــەمــوو ــەكــی‌دی، ــەی گــوت بـــە هــــەن.ریشاڵ‌و رەگو مەعریفە جۆرەكانی‌ــرێ دەك هــەیــە. فەلسەفییان بــنــەمــای‌یان بــەئــاگــا هــەمــوومــان ئێمە بڵێین،بێ‌ئاگا)فەلسەفێنەرین(،لەژێر‌رواڵەتی‌شاراوەكان شیمانە دیارمانەوە ژیانی‌بنچینەیان‌و لەسەر كە هەیە، بوونیان‌بەگوێرەی‌ئەوان‌ڕەفتارمان‌دەنوێنین‌و
حوكمەكانمان‌دەردەكەین.بڵێین ــن ــی ــوان دەت روانـــگـــەیـــەوە لـــەم‌هەموو‌دیاردە‌و‌پڕۆسە‌و‌رووداوەكان‌كــەواتــە هــەیــە. فەلسەفییان بــنــەمــای‌پیكهاتە بەهەموو كۆمەاڵیەتیش ژیانی‌بنچینە‌و مانەوییەكانییەوە مـــاددی‌و‌بنەمای‌فەلسەفیی‌خۆیان‌هەیه،چونكە‌لەخۆوە كۆمەاڵیەتی ژیانی كۆمەڵگه‌‌و‌بەرهەمی بەڵكو هەڵنەداوە، سەریان‌رەوت‌و‌ئەزموونەكانی‌مێژووی‌ژیانی‌كۆمەڵگه‌ی بە سەبارەت مرۆڤایەتین.تیایدا فەلسەفی مەعریفەی كـــوردی،لەناو‌كۆی‌هزری‌كۆمەاڵیەتیدا‌قەتیس‌ماوە،هێشتا،وەكو‌بوارێكی‌مەعریفیی
سەربەخۆ‌خۆیی‌نەسەلماندووە.مەعریفەی‌زانستی
ــی‌تــایــبــەتــیــی‌مــەعــریــفــەیــە. ــك جــۆرێبە مەعریفەیە ئەم دروستیی راستی‌و‌ئەزموون‌و‌تاقیكردنەوە‌لەسەر‌ئەرزی
واقیع‌سەلمێندراون.ــەو ــەرەســت ــی‌ك ــســت ــەی‌زان ــف ــەعــری مگەرەكە، زۆری پێداویستیی خواست‌و‌كۆمەڵگه تاكەكانی هەموو بۆ بۆیەش‌تایبەت دەزگــای بەڵكو نابێ، فەراهەم‌زانكۆ، ئەكادیمیا، زانستی: )دەزگـــای‌خاوەنی دەبێتە قوتابخانە...( پەیمانگا،ئـــەم‌مــەعــریــفــەیــە‌و‌دەیــبــەخــشــێ‌‌بــەو‌كەسانەی‌توانای‌دابینكردنی‌كەرەستە‌و
پێداویستییە‌زانستییەكانیان‌هەیە.مەعریفەیەكی زانستی، مەعریفەی
139
ماددییە،چونكە‌دەربارەی‌ئەو‌دیاردە‌و‌ــە،كــە‌بــوونــیــان ــەی ــەالن ــوپ ــەل شـــت‌و‌كیان هەستپێكراون، بەردەست‌و هەیە،ئــەرزی لەسەر هەیە رەنــگــدانــەوەیــان
واقیع.ئەوەشدا، لەگەڵ زانستی، مەعریفەی‌توند‌گرێدراوە‌بە‌رەوشی‌كۆمەاڵیەتی‌و‌ســیــســتــمــەكــەیــەوە،نـــەك‌هـــەر‌لــەبــەر‌هــەلــومــەرجــی سیستمە ئـــەم ئــــەوەی‌ـــێ،بــگــرە ـــن ـــۆ‌دەڕەخـــســـێ لــــەبــــاری‌بناوەڕۆكەكەشی تەنانەت زۆرجـــاران‌لەگەڵ كە شێوەیەك، بە دیاریدەكات‌سیاسییەكەیدا ئایدیۆلۆگیا رەوش‌و‌زانستە لە تەنیا نە ئــەوەش بگونجێ.مرۆیی‌و‌كۆمەاڵیەتییەكان،كە‌راستەخۆ‌ژیانی الیەنەكانی بـــوارو وابــەســتــەی‌زانستەكانی‌تریش بەڵكو كۆمەاڵیەتین،نموونەی نــەبــووە. رزگـــاریـــان لــەمــە‌ئەنجامی لــە ــە: ــەوان ل زۆرن، ئـــەوەش‌ساڵی ئــەوروپــا لــە بەهاكان قەیرانی‌ــەوەی ــن بــزووت پــەرەســەنــدنــی 1912و‌ئــایــدیــۆلــۆگــیــی‌رۆمــانــســیــزمــی‌نــوێ،زۆرێك‌لەزانایانی‌فیزیك‌دەسبەرداری)السببیە( ــی ــەرای ــارگ ــۆك ه ــای ــیــۆری تحەتمییەت تیۆریای بە دانیاننا بوون‌و‌لەژێر گــۆڕانــكــاریــی - Determinismهەروەها كۆمەاڵیەتی بەهای فشاری. روویــانــدا میكانیكاش ماتماتیك‌و لە‌هەرچی‌زانستە‌كۆمەاڵیەتییەكانن‌ئەوا،كارڵ‌پۆپەڕ‌گوتەنی،دەتوانین‌بەقەدەر
ژیانی هەڵوێستەكانی ــدی‌و ــەرژەوەن پتیادا الیەنگیرییان رێباز‌و كۆمەاڵیەتی‌تر نموونەی گەلێ ئەمە‌و . بدۆزینەوە‌دەمانگەێنن‌بەو‌ئەنجامەی‌كە‌مەعریفە‌زانستیشەوە، مەعریفەی بە بەگشتی،سیاسەتەوە بە پەیوەندیی ڕادەی بە‌لەسەر نابێ( )یــان دەبــێ كاریگەریی‌كۆمەڵگه.كەواتە‌هۆكاری‌كۆمەاڵیەتی‌هەیە كاریگەریی ــەردەوام ب هەمیشە‌و‌لەهەر زانستییەوە مەعریفەی بەسەر
كۆمەڵگه‌یەكدا.زانستی مەعریفەی رەوشـــەی ــەم ئروونتریش ــدا، ــوردی ك كۆمەڵگه‌ی لــە‌چاودێرێك، وەكو ئێمە، دەردەكەوێت.ــی وەزارەت كە ئاگادارین، نزیكەوە لە‌ـــــەروەردە،لــەژێــر‌فــشــاری‌دەزگـــای پئایینی،قوتابخانەیەكی‌بیانی،ئەمریكی‌و‌وانەی ناچاركردووە هیتریش، رەنگە‌ئایین‌و‌كۆمەاڵیەتیی‌تیادا‌بخوێنرێن.یان‌لەبەر كە هەن وا پسپۆری نووسەر‌و‌گەف فــشــار‌و لــەژێــر بەرهەمەكانیان‌جاریش - بووین هەندەران ــاوارەی ئ
هەبووە‌خوێنڕشتنی‌تێكەوتووە*.بۆ ــامــاژەن ئ گەلێكی‌تریش ئەمانە‌و‌كۆمەڵگه‌ی لە بــاو مەعریفەی جــۆری‌سیستمە ئـــەو هـــەروەهـــا ـــدا‌و كـــوردیدەكــات‌و پــیــادەی كە كۆمەاڵیەتییەی،
داكۆكیی‌لێ‌‌دەكات.مەعریفەی‌رۆژگاری‌ئێستا
مەعریفییەی پێكهاتە ئـــەو ــەڵ ــەگ ل
140
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ـــاژەی‌بـــۆ‌كــــرا،كە ـــام لــــەســــەرەوە‌ئـــوە‌و‌ســیــمــا‌گــشــتــیــیــەكــانــی چـــوارچـــێدەداتەوە رەنگ كۆمەاڵیەتی سستێمی‌وەكو پێكهاتەیە، ئەو كوردستاندا‌و لە‌ــدەیــن،هێشتاش ب دەتــوانــیــن‌ســەرنــج‌ـــەســـەر‌رەوشــــە ـــەرە‌ل ـــگ ـــاری هــــەر‌ككۆمەاڵیەتییەكە‌بەهەموو‌بوارەكانییەوە‌ــەڵ ــەگ ـــە‌كــۆمــەڵــگــه‌ی‌كــــوردیــــدا.ل لــەوەشــدا،مــرۆڤــی‌كــورد‌بــە‌ئاسانی ئلە دەكــات گۆڕانكارییەكان بە هەست‌ــەی زۆرب لە بگرە ژیانیدا‌و شــێــوازی‌وەكو ژیانەیدا– ئەو وردەكارییەكانی‌مەعریفە بە ژیان گوتمان، پێشتریش‌گۆڕانكارییەكان كەواتە بەڕێوەدەچێ،لە‌مەعریفە‌و‌جۆرەكانیدا‌روویانداوە‌و‌دروستبوونی واتە بێگومان، ئەمەش،بۆ نـــوێ )مینتالیت(ێكی زەیــنــیــیــەت‌ئەندامانی‌كۆمەڵگه‌ی‌كوردی،كە‌دواتر‌كاریگەرییەكانی بزانین دەدەین هەوڵ‌ئێستا ــــاری رۆژگ مەعریفەیەی ــەم ئــەســەر‌ئـــەو‌زەیــنــیــیــەتــی‌ئــەنــدامــانــی بكۆمەڵگه‌ی‌كوردییەوە‌تاچەند‌لە‌ئاستی‌دایە. پێداویستییەكانی رۆژگــارە‌و ئەو‌ئێستاش‌با‌بزانین‌ئێمە‌لە‌چ‌رۆژگارێكدا‌ـــــن،مــەعــریــفــەكــەی‌چــۆنــە،چی دەژیتاچەند ــارە‌و رۆژگ بەم گەیاند ئێمەی
توانیوومانە‌لەگەڵیدا‌بگونجێین؟تێك لەبەر ئێستاكەمان، رۆژگـــاری‌ــاو‌و ــەن ــیــیــەكــەی،ب ئـــاڵـــۆزی‌و‌نــاڕوونـــەواژەی‌جــۆراوجــۆر چــەمــك‌و‌دەســـت
گوندی : لەوانە دەكــرێ، بۆ ئاماژەی‌جیهانی،كۆمەڵگه‌ی‌پۆست‌پیشەسازی،پیشەسازی، كۆمەڵگه‌ی‌پۆست‌پۆست‌كــۆمــەڵــگــه‌ی‌بـــەكـــاربـــەر،كــۆمــەڵــگــه‌ی‌یان،كۆمەڵگه‌ی ... راگەیاندنی‌جیهانی‌كــۆمــەڵــگــه‌ی ـــەداری، ـــای ســـەرم دوای‌ــە‌ئــەگــەرچــی ــان ــەم ــی.ئ ــرۆن ــۆت ــەكــن تكۆمەڵگه‌ی بەپێستی پڕ ناوەڕۆكێكی‌پڕوشكەكانی بەاڵم هەیە، رۆژئاواییان
بەر‌ئێمەش‌كەوتوون.وەكو‌لە‌سەر‌لەبەری‌ژیانی‌ئاسایی‌جیهان پێدەكەین، هەستی رۆژانەمان‌مــرۆڤ بــۆتــەوە‌و بــچــووك لەڕاستیدا‌شوێنێكی لەهەر هەرشتێك، دەتوانێت‌‌بەدەستی بەئاسانی بێت، دنیایە ئەم‌بۆ رەنـــگـــە قــســەیــە ـــەم ئ – بهێنێت‌‌نەبێ، ڕەهاییە بــەو ئێمە كۆمەڵگه‌ی‌جیهان گــــەورەی بەشێكی بــۆ بـــەاڵم‌ئەمە‌زۆر‌ڕاستە.هۆكاری‌سەرەكیش‌بــۆ‌ئــەم‌ڕەوشـــە‌تــازەیــە‌دیــاردەیــەكــی»جیهانگیری«. بەناوی كۆمەاڵیەتییە‌لەم‌بارەیەوە‌زانای‌كۆمەڵناسی‌بریتانی‌جیهانگیری : دەڵـــێ گیدنز ئەنتۆنی‌كۆمەاڵیەتیی ــەكــی ــاردەی دی بــە بـــووە‌كاریگەر‌و‌یەكجار‌فراوان...جیهانگیری‌گەشە‌تەنیا‌بە‌بوار‌و‌الیەنەكانی‌تۆڕ‌و‌ئابوورییەكان كۆمەاڵیەتیو سیستمە‌بە بووە كات هەمان لە بەڵكو ناكات،سەر كاردەكاتە لۆكاڵی‌و دیاردەیەكی‌پسپۆر هەمان . رۆژانەشمان ژیانی
141
جیهانگیری ـــێ: دەڵ كــارێــكــی‌تــریــدا لــە‌ئێستا ئێمە ــێ دەل پێمان تیۆریایەكە‌ــن... دەژی جیهاندا یەك لە هەموومان‌ئێمە‌ناچارین‌لە‌سایەی‌یەك‌سستێمی‌بــەتــەواوی كــەس كــە بــژیــن، جیهانیدا‌بێگومان بــەاڵم نازانێ، رەهەندەكانی‌دەكەین كاریگەرییەكەی بــە هەست»دنیایەكی گیدنز كتێبەی لەم هەر .پێنووسی بە پاشكۆیەك چەموش«دا‌ئۆلریش ئەڵمانی ناوداری كۆمەڵناسی‌بێك‌هەیە‌بەناوی»ژیانی‌تاكەكەسی‌لە‌دنیایەكی‌چەموشدا«تیایدا‌سەرنجمان‌بۆ‌ئەوە‌رادەكێشێ،كە‌چۆن‌جیهانگیری‌ــەی‌ژیــانــی ــان ــی ــەت شـــێـــوازی‌كــۆمــەاڵیدەبات‌و نەمانی بەرەو كەمكردۆتەوە،تــاكــەكــەس‌بــەرامــبــەر‌بــە‌ژیـــان‌خۆی‌بێك ئۆلریش دەبینێتەوە. تەنیا بەتاقی‌تاكەكەسییەشی ژیانە ئەم سیماكانی‌لە)15(خاڵدا‌دەرخستوون–هەرهەمان‌بووە تاكەكەسی« »ژیانی بیرۆكەی‌ــــەورەی گ كتێبێكی نــــاوەڕۆكــــی بـــە»كۆمەڵگه‌ی بــەنــاوی نــووســەرە ئــەم‌ریسك«و‌تیایدا‌بە‌تێروتەسەلی‌باسی‌كۆمەڵگه‌ی ئەندامانی ژیانی شێوازی‌سەردەم‌دەكات،كە‌تاكگەرایی‌لەناودا‌فەیلەسوف‌و جــۆر هــەمــان بــە ـــە. زاڵمۆران ئێدگار فەڕەنسی كۆمەڵناسی‌كۆمەڵگه‌‌و تەكنۆلۆگیبوونی بە ئاماژە‌مەترسییەكانی‌دەكات،كە‌چۆن‌ژیانی‌ئامێری لۆگیكی ملكەچی مــرۆڤــانــە
دەخـــوازێ و... دەكـــات پــیــشــەســازی‌ئامێرێكی بە بكات كۆمەاڵیەتی ژیانی‌شتێك هەموو گــەورە‌و ئۆتۆماتیكیی‌هیوایەكی كۆمەڵگه و... كااڵ بە بكات‌تیادا‌نەمینێ‌‌و‌دڵەڕاوكێ‌‌و‌نادڵنیایی‌ببن‌بە‌نەخۆشیی‌بێ‌‌چارسەر‌لە‌دنیایەكی
بێ‌‌ئایندەدا.ســەرەوە پسپۆڕانەی ئەم ئەگەرچی‌ـــە‌دیــــــــاردەی‌جــیــهــانــگــیــریــی ــــاس‌ل بدنیا، هــەمــوو ئاستی لــەســەر دەكـــەن‌دەرهاویشتەكانی ســەرجــەمــی بــەاڵم‌ــەم‌دیـــاردەیـــە‌جـــارێ،بــێــگــومــان،لە ئرۆژئــاوا‌و پێشكەوتووەكانی كۆمەڵگه‌‌ــوون. دەركــەوت بــەڕوونــی ئەمەریكادا‌ئــەوا ــرە ت كۆمەڵگه‌كانی لــە هــەرچــی‌پــێــش‌هــەمــووشــتــێــك‌دەرهــاویــشــتــەی‌جیهانگیرییان سیاسیی ئــابــووری‌و‌تیادا‌بەئاشكرا‌دیارن،لەم‌رووەوە،كە‌كااڵ تژیی دوایی ئەمانەی بازاڕەكانی‌بازرگانییەكانی‌ئەمانەی‌یەكەم‌بووین‌و‌هەر‌لەبەر‌ئەمەش‌لەڕووی‌سیاسییەوە
ملكەچیان‌بووین.تیایدا دەژیـــن رۆژگــارێــكــدا لــە ئێمە‌بنەما‌سەرەكی‌و‌چەسپاوەكان‌نەماون.لە یە ڤیالنۆڤا هارتمان‌و قسەی ئەمە‌كتێبی”بنەما‌سەرەكییە‌بزربووەكان”ئەوانە بەڕای بۆیەش لەندەن... ١٩٩٢باڵی تایبەت رۆشنبیریی فــەزایــەكــی‌سیما كــە كــێــشــاوە، جیهاندا بــەســەر‌بێ‌بڕوایی‌و نادڵنیایی‌و گشتییەكەی
142
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
سەرسوڕمانی‌خەڵكە.بێ‌بڕواییە، نادڵنیایی‌و ئەو هۆكاری‌ــان ـــەوە‌ســەرچــاوەی ــــەوان،ل بــــەڕای‌ئگــرتــووە،كــە‌خەڵك‌مــاوەیــەكــی‌درێــژ‌پێوەرانەی بەها‌و بەو بەستبوو پشتی‌وەك‌بنەمای‌سەرەكی‌هەر‌لە‌رۆژگاری‌پێیانەوە ــژراون‌و داڕێ رۆشنگەرییەوە‌ژیاون،كە‌دیارترین‌و‌هەرە‌گرنگترین‌لەو‌بەهایانە)عەقڵگەراییـ‌ـ‌عەقانیەت(و‌بــوون‌و عه‌لمانیەت( ــ )زانستگەرایی‌بە بــوون ئەنجامدا لە ئــەوانــەش هــەر‌بنەمایەك‌بۆ‌درككردن‌بە‌زەروورەتی‌ــی‌كــۆمــەڵــگــه‌‌بــەڕێــگــەی ــردن ــدازەك ــەن ئ
زانست‌و‌تەكنۆلۆگیاوە.بەاڵم‌ئیمڕۆكە‌جیهان‌بەرەو‌چەرخی‌مۆدێرنیزم(، )پۆست مۆدێرنەیە دوای‌كە‌وێناكردنێكی‌نوێی‌هەیە‌بۆ‌جیهان‌جۆری چەمكی بەها‌و بنەمای لەسەر
تازە.بە‌قسەیAntony Giddensلە‌كتێبی ١٩٩٠ ساڵی مۆدێرنیزم( )ئاكامەكانی‌بیستەمدا ســەدەی كۆتایی لە ئێمڕۆ‌هەندێك‌وایدەبینن،كە‌ئێمە‌لە‌سەرەتای‌دوای بــەرەو دایــن‌و نــوێ چەرخێكی‌زانستە دەكــات، راپێچمان مۆدێرنیزم‌لە قسەیان دەبێ كۆمەاڵیەتییەكانیش‌سەر‌ئەمە‌هەبێت.بێگومان‌ئەم‌قسەیە‌سۆسیۆلۆگیا ئاڕاستەی ڕاستەوخۆ‌شــوێــنــی زۆر ـــە ل ــە ــك چــون كـــــــراوە،ــرازەی‌ژیانی ــەم‌دنــیــایــەدا‌ئــەوا‌شــی ئ
كۆمەاڵیەتی‌دەگۆڕێ‌‌و‌گەلێ‌‌نەخۆشی‌و‌دەردەسەریی‌كۆمەاڵیەتی‌ئازاری‌خەڵك‌كۆمەڵگه‌كان ئەندامانی بۆیە دەدەن،ــان‌بــڕیــوەتــە‌چــارەســەرێــك،كە چــاویبۆ ئاسوودەیان سەقامگیر‌و ژیانێكی‌ئــەمــەوە، سۆنگەی لــە بگەڕێنێتەوە.وەكو‌دەبینین،شارەزا‌و‌پسپۆڕانی‌ئەم‌دیاردەی هەمەالیەنانە بەچڕی‌و بوارە‌جیهانگیری‌و‌رەوشی‌ژیانی‌رۆژگاری‌نوێ‌‌شرۆڤە‌و‌شیتەڵ‌دەكەن.ئەگەرچی‌زۆرێك‌لەم‌پسپۆرانە،جارێک‌پرسیار‌دیاردەكە لە تێگەیشتن مەبەستی بە
ده‌ورووژێنن.لە‌ڕۆما لە‌كۆڕێكدا Andre Dahnzinناسەقامگیری فەلسەفەی ـــارەی دەربروون ئیمڕۆكە قەیرانەی ئەو دەڵێت:نییە‌و‌تێی‌ناگەین.ئێستاكە‌هەمووشتێك‌تــازە بەشێوازێكی دەبـــێ جــیــاوازە‌و‌بەندی ئێمە كــەچــی بــڕوانــیــن، لێیان‌فیكرمان كــە زەینییانەین، وێنا ــەو ئپێیانەوە‌رەحەت‌بوو‌و‌دنیای‌جارانیان
تێدەگەیاندین...بۆ پێشنیاركردووە میتۆدێكی دانزین‌تێگەیشتن‌لە‌جیهانی‌نوێ،كە‌بریتییە
لە‌چەند‌هەنگاوێك:ــ‌قەبووڵكردنی‌بیرۆكەی”دیاردەكان
ئالۆزن”لە هــەبــوونــی‌بۆشایی بــە ــان ــن دان ــــ
پەیوەندی‌و‌كارلێككردنی‌دیاردەكانــ‌داننان‌بەوەی،كە‌باوی‌پۆلێنكردنی
143
وشك‌و‌پێشوەخت‌نەماوەرووەو هــەمــیــشــە روانـــیـــنـــەكـــان -
پێشوەچوون‌بنلەبەرچاو زانیاری قودرەتی هێزو -
بگیرێنــــەی‌پــســپــۆران‌كــۆكــن‌لــەســەر زۆربئەوەی‌مرۆڤایەتی‌قۆناغی‌مۆدێرنیزمی‌قۆناغی بە گەیشتووە تێپەڕاندووە‌و‌ــزم.بــێــگــومــان‌ئــەم ــی ــرن ــۆدێ پــۆســت‌مــدن‌و‌گــەیــشــتــنــەش،دیــســان، ــەڕان ــپ ــێ تڕێژەییە‌و‌بەڕادەی‌جیاواز‌كۆمەڵگه‌یان‌دەگرنەوە.ئێمەش‌دەتوانین‌ئامادەگی‌و‌جێ‌پەنجەی‌هەر‌یەك‌لەو‌دوو‌قۆناغە‌كۆمەڵگه‌ی ــە ل بــكــەیــن دەســتــنــیــشــان‌ــەبــەر‌رۆشــنــایــی كـــوردیـــدا،ئــەویــش‌لئەم جــیــاوازیــیــەكــانــی تایبەتمەندی‌و‌كە خشتەیەی ئەم بەپێی قۆناغە دوو‌كتێبی) خــاوەن Beverly Southgate 2003 مێژوودا لە مۆدێرنیزم پۆست
لەندەن(ئامادەی‌كردووە:مۆدێرنیزم‌و‌پۆست‌مۆدێرنیزم
1ــ‌چیرۆكی‌مەزن‌‌دژایەتیی‌چیرۆكی‌مەزن
2ــ‌بیرۆكەی‌گشتی)كلیە(هەڵوەشاندنەوەی‌گشتەكان3ــ‌رەسەن)أصل(جیاوازی
4ــ‌یەك‌مەرجەعی‌فرەیی‌ودابەشبوون
5ــ‌دانان)تألیف(دژ‌بە‌دانان6ــ‌داخراوی‌كرانەوە
7ــ‌ریزبەندیبەڕەلایی)فەوزا(8ــ‌پالن‌رێكەوت
9ــ‌ئامانجگەری‌ڕابواردن10ــ‌لێكچواندن‌لێكترازاندن‌دیارنەبوون 11ــ‌ئامادەگی
12ــ‌خوێنەر‌نووسەر‌ناحەتمییەت 13ــ‌حەتمییەت
14ــ‌قواڵیی‌سادەیی 15ــ‌دووركەوتنەوە
بەشداربوون 16ــ‌پێشكەشكردن
ئارەزوو‌پاكستانی، بــیــرمــەنــدی هـــەروەهـــا ئەكبەر‌ئەحمەد،بۆ‌پۆست‌مۆدێرنیزم
ئەم‌سیمایانەی‌داناون:ــە‌فــیــكــر‌و‌دۆگــمــا ــكــردن‌ل 1ـ‌گــومــان
تەقلیدییەكانوەاڵمــــی ـــە ل ــــەوە ــــن ــــەوت دوورك 2ـ‌بۆ دانانی‌چارەسەری‌كۆتایی تەواو‌و
گیروگرفتەكان3ـ‌بانگاشەكردن‌بۆ‌فرەیی)پلورالیزم(،فیكری پــێــكــەوەبــوونــی دیــمــوكــراتــی‌و
جۆراوجۆر‌و‌لێك‌جیاوازهـــەرە راگـــەیـــانـــدن‌ســیــمــایــەكــی 4ـ
كاریگەری‌پۆست‌مۆدێرنیزمەبزووتنەوەی زیــنــدووبــوونــەوەی 5ـ‌بەمەبەستی ئەوەش ئێتنیكی، ئایینیو
دەستگرتن‌بە‌رابردووەوەرۆشنبیریی دەوری زێدەبوونی 6ـ
پایتەخت
144
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
7ــ‌زمانێكی‌پاراو،روون،ئاسان.پۆست سیمایانەی ئــەم ئێمە ئەگەر‌مۆدێرنیزم‌لەبەرچاو‌بگرین‌و‌بە‌رەوشی‌كۆمەڵگه‌ی‌كوردی‌بەراوردیان‌بكەین،لەو‌بڕوایەدانین،كە‌ئەم‌بەراوردكردنە‌بمانگەینێتە‌دەرئەنجامێكی‌دڵخۆشكەر،دەكــرێ، تێبینی وەكــو ئێمە، چونكە‌ــكــردن‌و هــێــشــتــا‌دووریـــــن‌لـــە‌گــومــانوەاڵمی قایمە. هەر دۆگماكان پێگەی‌راستەوخۆ‌و‌سەرپێیانەمان‌بۆ‌پرسیار‌و‌بانگەشە ئامادەیە. هــەردەم گرفتەكان‌بۆ‌فرەیی‌دەكەین‌و‌دیمۆكڕاسییه‌كەمان‌پــڕ‌خـــەوشـــە.ڕاگــەیــانــدنــێــكــی‌زۆر‌و‌دەوری ــدەبــوونــی زێ نــاپــڕۆفــشــۆنــاڵ.نـــەك‌دەوری پــایــتــەخــت، ــی ــووری ــاب ئزمانێكی ئێستا تــاكــو ــبــیــری. رۆشــننووسین‌و بۆ نییە ئاسانمان پـــاراو‌و‌بــۆ‌دەربــڕیــن.هــەرچــی‌بــووژانــەوەی‌ئێتنیكییەكانە، ئایینیو ــنــەوە بــزووترووداوە ئــەو رۆشنایی لــەبــەر ــەوا ئرۆژهەاڵتی سەرانسەری سیاسیانەی‌ئێمە، بــەڕای گرتۆتەوە، ناوەڕاستیان‌پێویست‌بە‌تۆژینەوە‌و‌ڕوانگەی‌تایبەت
دەكات.چەند دەمانگەینێتە ـــەوە ئ هــەمــوو‌سەرنج ئێمە، بــەڕای دەرئەنجامێك،
راكێش:ــ‌مەعریفە‌دیاردەیەكی‌كۆمەاڵیەتییە،پــەیــوەنــدیــی‌پــتــەوی‌هــەیــە‌بــە‌هەموو‌بوار‌و هەموو لە ــرەوە، ت دیاردەكانی
دایــە، كۆمەاڵیەتی ژیانی الیەنەكانی‌كەواتە،ژیان‌بە‌مەعریفە‌بەڕێوەدەچێ.-جــۆرەكــانــی‌مــەعــریــفــە:رەمــەكــی،
ئایینی،فەلسەفی،زانستیپێكهاتەیەكی كوردیدا، كۆمەڵگه‌ی لە‌كە داهــێــنــاوە، تایبەتییان مەعریفیی‌پێكهاتەی لە گــوزارشــت چــۆن وەكــو‌كولتوورەكەی سیستمو كۆمەاڵیەتی‌و‌پێكهاتە‌مەعریفییە ئەو ئاواش دەكات،لێ داكۆكیی سیستمەكەیە‌و پارێزەری
دەكات.دیــاردەیــەكــی وەكو جیهانگیری ــــ‌سەرلەبەری شــیــرازەی كۆمەاڵیەتی،كۆمەڵگه‌یانی لە كۆمەاڵیەتیی ژیانی‌گۆڕیوە‌و پێشكەوتووی رۆژئــاوایــی‌و‌ژیانی بە‌شێوازی كردووە تاكگەرایی
باو.وەكو جیهانگیری، كاریگەرییەكانی ــ‌دیاردەیەكی‌قۆناغی‌پۆست‌مۆدێرنیزم،نیمچە ــــوو‌و ــــەوت دواك كــۆمــەڵــگــه لـــە‌بــوارەكــانــی تەنیا پێشكەوتووەكاندا
ئابووری‌و‌سیاسییان‌گرتۆتەوە.كوردیش كۆمەڵگه‌ی دوایی ئەمەی ــ‌دەگرێتەوە.بازاڕەكانمان‌پڕن‌لە‌كااڵی‌بۆیە پێشكەوتوو، ــانــی واڵت مــاددیــی‌لە چــاومــان سیاسیشەوە رووی لــە‌واڵتانەیە. ئەو بڕیارەكانی هەڵوێست‌و‌ــە‌الیــەنــی كــەچــی‌گــۆڕانــكــاریــیــەكــان‌لمانەوی‌و‌مەعریفییەوە‌وەكو‌پێویست‌و‌مۆدێرنیزم پۆست قۆناغی ئاستی لە
145
ئابووریو كرانەوەی ئەگەرچی نین.سیاسی‌و‌رۆشنبیری‌بەڕادەیەكی‌دیار‌لە‌كۆمەڵگه‌ی‌كوردیدا شێوازی‌ژیانی‌گۆڕیوە،بەاڵم‌ئەم‌كۆمەڵگه‌یە‌هێشتا‌لە‌كە‌سیما وەرچەرخاندایە، رۆژگارێكی‌تێكهەڵكێشبوونی سەرەكییەكەی هەرە
دیاردە‌كۆن‌و‌نوێیەكانە.ــــوو‌ئـــــەو‌نـــــاوانـــــەی‌بــۆ ــــەم ــــە‌ه لبەكاردێن، ئێستا رۆژگــاری ناساندنی‌ئێمە كۆمەڵگه‌ی بــۆ گونجاوترینیان
ناوی‌كۆمەڵگه‌ی‌بەكاربەرە.تێكهەڵكێش‌بوونی‌دیاردەكانی‌پۆست‌پێشووتر قۆناغەكانی مــۆدێــرنــیــزم‌و‌پێكهاتەیەكی كــوردیــدا، كۆمەڵگه‌ی لە‌مرۆڤی زەینییەتی ڕاكێشی ســەرنــج‌ـــەڕای‌ئێمە، ــاوە،كــە‌ب ــن ـــوردی‌داهــێ كزانستیی ــەكــی ــەوەی ــن ــۆژی ت ــانــی شــای
سەربەخۆیە.
سەرچاوەكان)بە‌زمانی‌كوردی(عەبدولجەبار. عەبدولحەمید نەبیل د. ١ـ‌هــاوار هــەمــووان.وەرگــێــڕانــی بــۆ فەلسەفە‌محەمەد‌ڕەشید.دەزگای‌رۆژهەاڵت،هەولێر
2010بابەتێكی ــد چــەن مـــیـــران. رەشـــــاد د. ٢ـ‌ئــێــتــنــۆ-كــۆمــەاڵیــەتــی.دەزگــــای‌تــوژیــنــەوە‌و
باوكردنەوەی‌موكریانی‌هەولێر2010
سه‌رچاوه‌کان)بە‌زمانی‌عەرەبی(العمر. خليل معن د. القصري و عوني مليحة د. ١ـ
املدخل الي علم االجتماع. جامعة بغداد 1980
جتماع. ترمجة ديان يف علم أالاَ ٢ـ جان- بول ويليم. أالاَ
بسمة بدران. املؤسسة اجلامعية للدراسات، بريوت 2001
للمعرفة. أالجتماعية طــر االاَ غورفيتش. جــورج ٣ـ
اجلامعية املؤسسة خليل. ــد أمح خليل د. ترمجة
للدراسات. بريوت2008
بغداد املعرفة. اجتماع عام عمر. خليل معن د. ٤ـ
1991يف والطوبائية،مقدمة يديولوجية مانهايم.أالاَ كارل ٥ـ
علم إجتماع املعرفة.ترمجة د.عبداجلليل الطاهر،بغداد
1968٦ـ دومينيك فينك. علم اجتماع العلوم. ترمجة ماجدة
أباظة. املركز القومي للرتمجة، 2000 بال مكان الطبع
٧ـ د. صالح قنصوة. املوضوعية يف العلوم االجتماعية
– عرض نقدي ملناهج البحث. دار التنوير،بريوت2007العلم. االيديولوجيا و جدلية مورزا. كارا سريغي ٨ـ
ترمجة د. نواف القنطار. دار عال والدين- دمشق2005
الثقافة. التكنولوجيا و العوملة و يف اليحياوي. حييي ٩ـ
دار الطليعة بريوت2002
١٠ـ اوسيبوف. اصول علم االجتماع. دار التقدم، موسكو
،1990فايز د. ترمجة االجتماع. علم غدنز. أنتوني ١١ـ
الصياغ. مؤسسة ترمجان ،ط4، بريوت 2005،
العوملة تعيد كيف جامح- عامل جيدنز. انطوني ١٢ـ
ناظم، حسن كاظم و عباس ترمجة حياتنا. تشكيل
املركز الثقايف العربي بريوت2003
املخاطرة. ترمجة د.جورج أ ولريش بيك. جمتمع ١٣ـ
بريوت الشرقية املكتبة الشعراني. اهلــام د. كثورة و
2009،
إدغار موران. حنو سياسة حضارية. ترمجة أمحد ١٤ـ
العلمي. دار العربية للعلوم ناشرون بريوت2010
146
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
١٥ـ السيد يسني. حوار احلضارات يف عامل متغري. جملة
النهج 1997/47
ترمجة احلداثية. مابعد سياسة هتشيون. ليندا ١٦ـ
للرتمجةن العربية املنظمة امساعيل. حاج حيدر د.
بريوت2009
سه‌رچاوه‌کان)بە‌زمانی‌رووسی( L.S.Vasilev;EstoryaReligiy 1-
Vostoka.Moskva,1983 U.V.Bromley;OcherkiTeori 2-
Etnosa.Moskva,1983 U.G.Volkov & Others; 3-
Sociology.Moskva,2006
خلیل معن د. القصیر‌و عونی ملیحە د. ــ‌العمر.المدخل‌الی‌علم‌االجتماع.جامعە‌بغداد
1980،ص7 U.G.Volkov&Others;Sociology.
Moskva,2006,p.19ـجان-بول‌ویلیم.االدیان‌فی‌علم‌أاڵجتماع.الجامعیە المۆسسە ـــدران. ب بسمە ترجمە
للدراسات،بیروت2001،ل11ـ‌‌جورج‌غورفیتش.االطر‌االجتماعیة‌للمعرفة‌‌المۆسسە خلیل. أحــمــد خلیل د. ترجمە .
الجامعیە‌للدراسات.بیروت2008ص67هــەمــان‌ســەرچــاوە، جــورج‌غورفیتش. ـ
ص46-30ـ‌د.معن‌خلیل‌عمر.علم‌اجتماع‌المعرفە.
بغداد1991ص240بابەتێكی ــد چــەن مـــیـــران. رەشــــاد د. ـ ئــێــتــنــۆ-كــۆمــەاڵیــەتــی.دەزگــــای‌تــوژیــنــەوە‌و
،1 بەرگی هەولێر. باوكردنەوەی‌موكریانی‌ل-37 38
الگوبائیە أاڵیدیولوجیە‌و مانهایم. كارل ـ د. ترجمە المعرفە. إجتماع علم فی مقدمە –
عبدالجلیل‌الگاهر،بغداد1968ص57-55 L.S.Vasilev; Estorya Religiy
6-Vostoka.Moskva1983,p.5 U.V.Bromley; Ocherki Teori
Etnosa.Moskva1983,p.107عەبدولجەبار. عەبدولحەمید نەبیل د. ـ هــاوار هــەمــووان.وەرگــێــڕانــی بــۆ فەلسەفە‌محەمەد‌ڕەشید.دەزگای‌رۆژهەاڵت،هەولێر
2010،ل146-145ــد.نبیل‌عه‌بدولعه‌مید‌عه‌بدولجه‌بار،هه‌مان
سه‌رچاوه‌ی‌پێشوو،ل28 ـ دومينيك فينك. علم اجتماع العلوم. ترمجة ماجدة
أباظة. املركز القومي للرتمجة، 2000 بال مكان الطبع،
ص157-155
ـ د. صالح قنصوة. املوضوعية يف العلوم االجتماعية –
التنوير،بريوت2007، دار البحث. ملناهج نقدي عرض
ص63
العلم. االيديولوجيا و جدلية مورزا. كارا سريغي ـ
ترمجة د. نواف القنطار. دار عال والدين- دمشق2005،
ص86
*بۆنموونە:تیرۆركردنی‌سەالح‌هەورامی،مامۆستا‌لە‌بەشی‌كۆمەڵناسی-لەبەر‌فیكر‌و‌مــەریــوان ــی ــوون ــاوارەب ئ عیلمانی. ـــاوەڕی بــاوی: ــەن ــەر‌كــتــێــبــەكــەی‌ب ــەب هــەڵــەبــجــەیــی،لئیسالمدا مێژووی لە ژن شــەرع‌و سێكس‌و
ساڵی2005...
147
ـ‌يحيي‌اليحياوي.في‌العولمة‌و‌التكنولوجيا‌و‌الثقافة.دار‌الطليعة‌بيروت2002،ص25
ـ‌اوســيــبــوف.اصــول‌علم‌االجــتــمــاع.دار‌التقدم،موسكو1990،ص191
د. ترجمة االجتماع. علم غدنز. أنتوني ـ بيروت ،ط4، ترجمان مؤسسة الصياغ. فايز
2005،ص116ـ‌انــطــونــي‌جــيــدنــز.عــالــم‌جــامــح-كيف‌عباس ترجمة حياتنا. تشكيل العولمة تعيد‌العربي الثقافي المركز ناظم حسن كاظم‌و
بيروت2003نص26-25ـ‌هةمان‌سةرضاوة.ثاشكؤ،ل-121 142المخاطرة.ترجمة ـ‌أولريش‌بيك.مجتمع المكتبة الشعراني. الهام د. كثورة‌و د.جــورج
الشرقية‌بيروت،2009
نحو‌سياسة‌حضارية. مـــوران. ــار إدغ ـ للعلوم العربية دار العلمي. أحــمــد ترجمة
ناشرون‌بيروت2010،ص14،22ـ‌السيد‌يسين.حوار‌الحضارات‌في‌عالم‌متغير.مجلة‌النهج1997/47،ص125-122
ـ‌السيد‌يسين.هةمان‌سةرضاوةالسيد‌يسين.هةمان‌سةرضاوة،ل١٢٥ــ ـ
١٢٦ـ‌هةمان‌سةرضاوة،ل١٢٧
الحداثية. مابعد سياسة هتشيون. ليندا ـ‌ترجمة‌د.حيدر‌حاج‌اسماعيل.المنظمة‌العربية
للترجمةن‌بيروت٢٠٠٩،ص٨ــ٩ـ‌السيد‌يسين.هةمان‌سةرضاوة،ل١٢٧
148
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ره‌هه‌نده‌ئایینی‌‌و‌كۆمەاڵیەتیەكانی‌بیر‌الی‌ماكس‌ڤێبەر
MaxWeberandhisReligiousand
socialdimensionsofthought
د.محمد‌شوانیDr.MuhammedShwani
149
دەستپێكـــە‌بــابــەتــێــك،که ـــۆ‌قـــســـەكـــردن‌ل بگوزارشت‌لە‌ناوەڕۆكی‌ئەم‌ناونیشانە‌بگرینه میتۆدێک جــۆره دەبێت بكات،توێژینەوەی ده‌گوترێت پێی که بــه‌ر،ئهوهیه، بۆ ئه‌مه .Case Study قووڵ‌تایبه‌تی ــانــی ژی ــژووی ــێ م بــە ئــه‌گــه‌ر‌ماكس‌ڤێبەردا‌شۆڕبینەوەو‌دووڕێیانە‌گرنگ‌و‌كاریگەرەكانی‌روون‌بكەینەوە،لە ــه‌وه‌ی ئ ئامانجی ده‌گه‌ینه هه‌ڵبه‌ت‌مێژووییەوە ــ سۆسیۆ گۆشەنیگای‌سه‌رچاوه‌ی‌دروستبوونی‌ئەو‌ره‌هه‌نده‌ئایینی‌‌و‌كۆمەاڵیەتیانە‌بدۆزینەوە،كە‌لە‌بۆچوون‌‌و بیرو قاڵبێك وه‌ک كۆتاییدا‌پێكهێناوەو زانایەیان ئەم جیهانبینیی‌بەویان دیاریكراو خەسڵەتێكی وه‌ک‌بەخشیوە.دیارە‌ئەمەش‌بەرهەمی‌ئەو‌ڤێبەر ماكس كە كۆمەاڵیەتیەیە، ژینگە‌قۆناغەكانی‌ژیانی‌تێدا‌بەسەر‌بردووە.هەر‌وه‌ک‌پێشتریش‌لە‌كاتی‌قسەكردن‌ئەوەمان كۆمەڵناسی‌تر زاناو سەر لە‌دووبارە‌كردووەتەوە،كە‌تێگەیشتن‌لەو‌پەیوەستن تایبەتمەندیانەی رووداوو‌قۆناغەكانی‌ژیانی‌هەر‌كەسێكەوە، بە‌هۆكارێكی‌گرنگن‌بۆ‌تێگەیشتن‌لە‌بیرو‌ئەم كەسە. ئــەو جیهانبینیی بـــاوەڕو‌نووسینە‌بە‌سەر‌چەند‌باسێكدا‌دابەش
دەكەم:ـــەكـــەم:رەوشـــــی‌ئــایــیــنــی‌‌و ــاســی‌ی بكۆمەاڵیەتیی‌ئەڵمانیای‌سەردەمی‌ڤێبەر
دووپــاتــی بــۆنــەدا چەندین لــە ڤێبەر‌ـــەو‌جــیــهــانــەی‌ئــەو كــــردووەتــــەوە،ئــە‌ئــەڵــمــانــیــا،مــاركــس‌‌و تــێــیــدا‌ژیــــاوه‌لنــیــچــە‌دروســـتـــیـــان‌كـــــــردووە.واتـــە‌گۆڕانكارییەكانی‌ئەو‌قۆناغە،بەرهەمی‌ئەم بوون. فەیلەسوفە دوو ئەو بیری‌گرنگە، كاتێكدا لە ڤێبه‌ر بۆچوونەی‌ئەگەر‌ئەوە‌بزانین،كە‌بە‌بیرمەندێکی‌ـــەم.لــەگــەڵ ـــە‌قـــەڵ ـــت ــە‌دەدرێ ــرن ــۆدێ مبە پیشەسازی‌‌و شۆڕشی باسكردنی‌دامەزراوەییكردن‌‌و‌بیرۆكڕاسیدا،ناوی‌ئه‌م‌دێت.ئەمە‌وه‌ک‌ئەوە‌وایە‌بیەوێت‌بڵێت‌مۆدێرنیتە‌بەرهەمی‌نووسینەكانی‌ماركس‌‌و‌نیچەن.ئەمە‌بۆ‌ئەم‌باسەی‌ئەوەی بــه‌اڵم نییە. گرنگ هێنده ئێمە‌كوڕی ڤێبه‌ر که ئهوهیه، بێت، گرنگ‌ــەو‌گــۆڕانــكــاریــیــە ــرن رۆژگـــــاری‌مــۆدێبــووه. ئەڵمانیا ریشەییەكانی قــووڵ‌‌و‌بیرو جیهانبینی‌‌و ــایــدیــاو ئ لــێــرەوە‌بۆچوونەكانی‌سەرچاوەیان‌گرتووە.
رووداوەكــــانــــی‌ســـەرەتـــای‌ســـەدەی‌ــه‌ساڵی ــە‌دیـــاریـــكـــراوی،ل نــــۆزدە،بوەرچــــــەرخــــــان‌‌و ـــی ـــاڵ خ ١٨٠٦دا‌مێژووی لە بــووه مــەزن گۆڕانكاریی‌ئەو تــا ئــەڵــمــانــیــادا. دیینی ســیــاســی‌‌و‌سەد لە‌سێ زیاتر ئەڵمانیا رۆژگــارە‌دەســەاڵت‌‌و یەكەی بنەماڵەو ــەوارەو قپێكهاووه، جیاواز جــۆری میرنشین‌‌و‌ئیمپراتۆریەتی دەسەاڵتی ژێر لە که‌ئەم نێو لە ــوون. ب رۆمانیدا پیرۆزی
150
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
زۆر ده‌سه‌اڵتی دەسەاڵتانەدا، جۆری‌هەبووه. بوونیان الوازیــش بچووك‌‌و‌بوونی بەهێزیش دەسەاڵتی نێوەندی‌هەبووه.لە‌سەردەمی‌پەالماردانەكانی‌ئیمپراتۆریەتی دەسەاڵتی ناپۆلیۆن‌دا،پیرۆزی‌رۆمانی‌الواز‌بووه‌‌‌و‌قەوارەی‌ــەیــی‌‌‌بــەهــێــز‌بـــــووه.ئــەمــەش بــنــەمــاڵسەرەتایەك‌بووه‌بۆ‌پەیدابوونی‌بیری‌یەگرتنەوەو‌یەكخستنی‌قەوارە‌پەرش‌و‌دەسەاڵتی بەدەركەوتنی بــاوەكــان‌‌و‌دوای تایبەتی بە ئەڵمانی، نەتەوەیی‌ئیمپراتۆریەتەكەو هــەڵــوەشــانــەوەی‌فەرەنسا، سەرەتاییەكانی سەركەوتنە‌هەستی ١٨١٤ ســاڵــی ــا ت تــیــایــدا ــه کنەتەوایه‌تی‌لە‌گەشانەوەو‌بەهێزبووندا١٨١٥دا ساڵی لــه ئه‌ڵمانه‌کان بـــووه.بە واتـــەرلـــودا شـــەڕی لــە توانیویانه‌هه‌ر سەركەون. فەرەنسیەكاندا سەر‌لــه‌نزیك ــســادا، ــەڕه‌ن ف لــه‌نێو‌خــاکــی‌یەكخستنەوەی بڕیاری پاریس شاری‌ئەم چەندە هەر بــدەن. ئەڵمانیا خاکی‌تا ١٨١٥ەوە، ساڵی لە واتــە قۆناغە،مێتەرلینگ بە‌سەردەمی ساڵی١٨٤٨،ـــــارەی‌بە ـــــژك ــــەو‌راوێ نــــاســــراوە.ئــازادیو ئ دژایەتیی توانایەوە هەموو‌لە‌رووی بەاڵم كردووه، رۆشنگەریی‌نەتەوەیی‌‌و‌دروستبوونی‌رەوشێكی‌پڕ‌لە‌سەركەوتن‌‌و‌ئارامی‌و‌یەكگرتنەوەی‌ئەڵمانیا، جیاوازەكانی ناوچە هەرێم‌و‌ـــــەورە‌بــــوون‌لە ــكــی‌گ ــێ ــكــەوت دەســت
ــا‌لە ــەدا.ت ــگــای مـــێـــژووی‌ئـــەو‌كــۆمــەڵبه ،١٨٧١ بــۆ ١٨٦٦ ســااڵنــی نــێــوان‌یەكێتی‌‌و بسمارک، ده‌سه‌اڵتی توانایی‌دروستبووه. ئەڵمانی ئیمپراتۆریەتی‌ئەوروپای مێژووی سەركەوتنانە ئەم‌بە‌گشتی‌‌و‌مێژووی‌ئەڵمانی‌بە‌تایبەتی‌بەرهەمی هه‌ڵبه‌ت ئــەمــه‌ش گــۆڕیــوه.سەركەوتنەكانی‌ئه‌ڵمان‌بوون‌له‌پێش‌له ڤییەنا كۆنگرەی لە سه‌رده‌مه. ئه‌و‌کاریگه‌ری سیستمێكی ١٨١٥دا ساڵی‌دیبلۆماسیی سیاسیو بەرێوەبردن‌‌‌و‌ــــاراوه؛رەوشــێــكــی‌لە نــوێ‌هــاتــۆتــه‌ئپێشكەوتنی بــۆ بـــووه دروســـت بــار‌زانست‌‌و‌تەكنۆلۆژیا‌‌و‌فەلسەفە‌و‌زمانی‌بازرگانیی دەریاوانی‌‌و دواتر ئەڵمانی.بنچینەییان گــۆڕانــی ئــاویــەكــان رێگا١٨١٨ەوە ساڵی لە بەسەرداهاتووه.لە ــازاد ئ بازرگانیی هەڵگیراوه‌و بــاج‌دەستی بڕوسیادا خاکی سه‌رانسه‌ری‌ــە‌ســاڵــی١٨٣٥دا ل كــــــردووه.)١( ــێ پلــە‌رێــگــای‌هــێــڵــی‌شــەمــەنــدەفــەرەوە‌شارەكان‌بە‌یەكتره‌وه‌بەستراون.ئەم‌رەنگدانەوەیان الیەك لە پێشكەوتنانە‌گەشەكردنی لیبراڵی ئازادیو لە‌سەر‌ــە‌مـــرۆیـــی‌‌و‌كــۆمــەاڵیــەتــیــەكــان ــەت ــاب بــره‌وه‌بــە‌هۆی ــی‌ت ــەك هــه‌بــووه،لــە‌الیچاوچنۆكیی‌سەرمایەداری‌‌و‌سەپاندنی‌هێزی‌بازاڕو‌كۆنترۆڵكردنی‌سەرچاوە‌مەترسیی دەهاتووه تا سروشتیەكان،بووە. نزیكتر خۆپڕچەككردن جەنگو
151
لەم‌رەوشەدا‌ماكس‌ڤێبه‌ر‌لە‌دایكبووه.یەكخستنەوەی هــەوڵــی لــە ئەڵمانیا‌دەرەكییە هێزە ملمالنێی ناوخۆیی‌‌و‌ئینگلیزو وه‌ک ئــەوروپــیــەكــانــی‌تــری‌ئیسپانیەكاندا ئیتاڵی‌‌و فــەرەنــســی‌‌و‌بووه.شۆڕشەكانی‌ئەڵمانیا‌لە١٨٤٨و‌سەدەی دووەمــی نیوەی سەرەتاكانی‌ــۆزدە‌‌و‌دواتــریــش‌بە‌هــۆی‌شۆڕشی نپــادشــایــەك ــبــژاردنــی هــەڵ ئیسپانی‌‌و‌واتــە ،١٨٦٨ ســاڵــی ــە ل ئیسپانیا بــۆ‌ڤێبه‌ر، لەدایكبوونی دوای ساڵ چوار‌فەرەنسادا لەگەڵ ئەڵمانیا جارێكی‌تر‌بـــەشـــەڕ‌هـــاتـــنـــەوە.لـــەم‌شـــەڕەشـــدا‌بە گـــەورەی سەركەوتنێكی ئەڵمانیا‌دەستهێناوه‌و‌فەرەنسای‌داگیركردووه.گــوزارشــت باشترین ئەمانە هــەمــوو‌بوون‌لە‌پێگەیشتنی‌هزرێكی‌نەتەوەیی‌نوێ‌‌و‌شەڕكردن‌لە‌سەر‌دەستكەوتی‌بووه،که ئەگەرچی‌دەمێك نەتەوەیی.فشاریان‌خستۆته‌سەر ئەڵمانه‌کان لە‌حكومەتە‌ناوچه‌یی‌و‌هەرێمییەكانیان‌بۆ‌دروستكردنی)رایخ(،واته‌پەرلەمانێكی‌گشتی دەستورێكی دانانی بۆ گشتی‌ئەمە‌دەستكەوتێكی‌مەزن ئەڵمانیا. بۆ‌مێژوویی‌‌و سیاسیو رووی لە بــووه‌مه‌زنه. واڵتــه ئــه‌و بۆ كۆمەاڵیەتیەوە‌سەركەوتنەكانی‌دواتر،وه‌ک‌ئاماژەمان‌یەكگرتنانە ــەو ئ بەرەنجامی پێكرد،بوون.بسمارك‌بەو‌سیفەتەی‌سەرۆك‌وەزیرانی‌نەمسا‌بووه،بووە‌به‌یەكەم
ــــخ(ەو‌تــا‌ساڵی ــەو)رای راوێــژكــاری‌ئ١٨٩٠پاریزگاریی‌لەم‌نازناوە‌كردووه.باوكی‌ڤێبه‌ر‌یەكێك‌بووه‌لە‌ئەندامانی‌نوێنەری وه‌ک کــه )رایـــــخ(ه، یــەكــەم‌بنەماڵەیەكی لە بــووه. ئەندام بەرلین،لەم‌جۆرە‌دا،بە‌تایبەتی‌لەو‌قۆناغەدا،ـــەم‌تــایــبــەتــمــەنــدیــەشــدا،بۆ لــە‌نــێــو‌ئبەهێزیو قۆناغێکی لــە کــه كــەســێــك،شكۆداری‌ئەڵمانیادا‌ژیابێت،لە‌نیوەی‌دووەمــی‌سەدەی‌نــۆزدە‌دا،تا‌سااڵنی‌پڕ قۆناغی یــەكــەم، جیهانی جەنگی‌ســــەروەری‌‌و‌دەســتــكــەوتــی‌نــەتــەوەی‌ئەڵمانیا،دامەزراندن‌‌و‌سەركەوتنەكانی‌رووخــانــەكــەشــی ئیمپراتۆریەتەكەو‌ڤێبه‌ر وه‌ک که‌سێکی بێگومان دیبێت،نووسین‌‌و توانایی لوتكەی گه‌یشتۆته‌لە تا زانستی. داهێنان‌‌و‌شیكردنەوەی‌نەخۆشیی دووچــاری ژیانیدا كۆتایی‌كەسایەتی‌‌و مێژووی بووه. دەروونــی‌‌رەنـــگـــدانـــەوەی وه‌ک ڤــێــبــه‌ر ژیــانــی‌بــووه. وا ئیمپراتۆریەتەكە مــێــژووی‌جگە‌لەوەی‌كاریگەریی‌فەیلەسوفەكانی‌لە‌سەر‌بووە. تەمەنی‌خۆی لە نزیك‌وه‌ک‌خۆی‌دەڵێت:نووسەرە‌مەزنەكانی‌لەو رۆڵــیــان نیچە‌ش مــاركــس‌‌و وەك‌جیهانەدا‌بینیوه،كە‌ئەوی‌تیادا‌ژیاوە.دەركــەوتــن‌‌و بــۆ ئــه‌مــانــه‌ش، بێگومان‌ڤێبه‌ر، هزریەكانی بەرهەمە ناوبانگی‌‌هەر هــەبــووە.)٢( زۆریــان كاریگەری‌سەرچاوەكان‌‌و بە دەستڕاگەیشتن لە
152
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
دەست خوێندن‌‌و بەرده‌ستدابوونی لە‌بردن‌بۆ‌بابەتە‌مەزنەكان..هتد.
له قسه ڤێبه‌ردا ژیانی سەردەمی له‌سه‌ر‌قۆناغی‌یەكگرتنەوەی‌نەتەوەیی‌‌و‌چینایەتی‌و شیكردنەوەی ســەردەمــی‌ـــراوه،كە ک ئایین الوازبــوونــی‌رۆڵــی‌نموونە، بۆ بووه. سەدە سێ نزیكەی١٨١٧دا ســاڵــی یــەكــەمــی تشرینی لــە‌شــاری ــە ل ســـازكـــراوه میهرەجانێك‌سێ تێپەڕبوونی بۆنەی بە فارتبێرگ‌ــەوەی ــوون ــاوب ســەد‌ســاڵ‌بــە‌ســەر‌بدەسەاڵتی دژی له لۆتەر وتارەكانی‌پــاپــا‌‌و‌تــێــپــەڕبــوونــی‌چــــوار‌ســـاڵ‌بە‌خوێندكارانی ئــــازادی. شـــەڕی ســەر‌ــوون. ــەشــدارب زانــكــۆ‌لــەو‌بــۆنــەیــەدا‌بپەالماری ناوەته‌وه‌و پشێوییان دواتر‌ـــان‌داوه، ـــەری بــــازاڕو‌دەوروب هـــۆڵ‌‌و‌سیستەمی هێمای دروشـــم‌‌و هه‌رچی‌وه‌ک سووتاندوویانه، هــەبــووه كــۆن‌هێمایەك‌بۆ‌كۆتایی‌هاتن‌به‌قۆناغێك‌‌و
دەستپێكردنی‌قۆناغێكی‌نوێ.ئەوروپا‌بە‌گشتی‌قۆناغێکی‌پێگەیشتنی‌له بینیوه خــۆوه بــه نوێی نــەتــەوەیــی‌ماوەی‌نێوان‌شۆڕشی‌فەرەنسی‌ساڵی‌قۆناغه‌ش ئەو .١٨١٥ ساڵی تا ١٧٨٩ــە‌جــێــگــیــربــوونــی‌ئــەو بــریــتــی‌بـــووه‌لیەكگرتن‌‌و بــۆ كــاری کــه پرنسیپەی،ئــەوروپــای نەتەوەكانی بەهێزبوونی‌لە‌سەر كردووه رۆژئاوا نێوەڕاست‌‌و‌ــی‌دەوڵــەتــێــكــی ــوون ــب بــنــەمــای‌دروســت
بۆ بووه هۆكارێك ئەمەش نەتەوەیی.ـــزاوت‌‌و‌بــزووتــنــەوەی ســەرهــەڵــدانــی‌برزگــــاریــــخــــوازی‌‌و‌جـــیـــابـــوونـــەوە‌لە‌ئیمپراتۆریەتە‌گەورەكانی‌وه‌ک‌نەمساو
روسیاو‌دواتریش‌عوسمانی.قۆناغی گۆڕانكاریەكانی گرنگترین‌سەرەتای‌ژیانی‌ڤێبه‌ر،جگە‌لەو‌شەڕو‌یەكگرتنەوەو نێونەتەوەیی‌‌و ملمالنێ‌پێشكەوتنە‌زانستییانە،سەركەوتنەكانی‌شــۆڕشــی‌پــیــشــەســازی‌بـــووه،كــە‌لە‌تا پێكردووه دەستی ١٧٧٠ەوە ساڵی‌بــووه. باشی ئەنجامی ،١٨٣٠ ساڵی‌لە گۆڕانكارییانەی ئەو هەموو وەك‌كشتوكاڵی‌و بــازرگــانــیو بــوارەكــانــی‌كــۆبــوونــەوەو ــووریو ــاب ئ سیاسەت‌و‌پیشەسازیدا سەرمایەی كەڵەكەبوونی‌لە‌چل‌ساڵی بەاڵم ئــاراوە. هاتوونە‌ته‌دواتردا،واتە‌تا‌ساڵی١٨٧٠،پەرەسەندنە‌پێشكەوتوون؛ زۆر پیشەسازییەكان‌سەرمایەی، فره‌وانی كەڵەكەبوونێكی Moneyئــابــووری،دراو یــان دارایـــی،واڵتــانــی ئــــاراوە. هــاتــۆتــە Economyبازاڕ دۆزینەوەی كەوتنە پیشەسازی‌بۆ‌ساغكردنەوەی‌كااڵو‌شمەكەكانیان.ـــه ـــەت ـــوون لــــە‌الیـــــەكـــــی‌تـــــره‌وه‌كـــەوتهــەڵــپــەی‌داگــیــركــردنــی‌ئـــەو‌نــاوچــەو‌سروشتیەكان سەرچاوە بە واڵتانەی‌ـــوون‌بـــۆ‌دابــیــنــكــردنــی ـــدب ـــەن ـــەم دەوڵپیشەسازیەكانیان، خاوی كەرەستەی‌ـــان‌شــوێــنــێــكــی‌ســتــراتــیــژیــیــان‌بــوو ی
153
ــدا.بۆیە ــی ــەت ــودەوڵ ــێ ن بــازرگــانــی لــە‌ملمالنێیەكانی‌لەمە‌بە‌دواوە‌بەرەنجامی‌داوه. دەستەوە بە سەرسوڕهێنەریان‌كۆمەڵگا بـــوون. فـــره‌وان بـــازاڕەكـــان‌بەسەر‌چین‌و‌توێژی‌جیاوازدا‌دابەش‌ـــووه.داواكــــاری‌لــە‌ســەر‌خـــۆراك‌‌و بجوانكاری‌‌و كەرەستەی وبەرگ‌‌و جل‌پێكەوەنانی جەنگو پێداویستیەكانی‌هاتوونە‌ته هتد ــــەورەو.. گ لەشكری‌پێكەوە ئەمانە هەموو بە ئــــاراوە)٣(.ــت‌شــۆڕشــی‌پــیــشــەســازی. ــرێ ــوت دەگبۆ دەست ڤێبه‌ر که وایكردووه، ئەمە‌سەرهەڵدانی مێژووی نووسینه‌وه‌ی‌لە‌سەر كــار بەرێت‌‌و ســەرمــایــەداری‌بازرگانیی ــــارده‌ی دی شــیــکــردنــه‌وه‌ی‌هۆكارەكانی نــاوەڕاســت‌‌و سەدەكانی‌رۆمانی‌‌و ئیمپراتۆریەتی گەشەكردنی‌توێژینەوە‌لە‌سەر‌بزوێنەری‌مێژوو‌‌و‌له ئــاوڕ بكات. سەرمایەداری روحــی‌كۆمەاڵیەتی‌و گۆڕانکارییه دیـــارده‌ی‌دیارده‌ی وەك بداته‌وه، دەروونیەكان‌ئــاوه‌زگــه‌رایــی‌و قۆناغی پــەیــدابــوونــی‌بیرۆكراسی‌‌و سیستمی پەرەسەندنی‌ــی‌دەســــەاڵت‌‌و ــان ســروشــت‌‌و‌جــۆرەك
ئاكاری‌پرۆتیستانتی‌و..هتد.خــێــزانــی‌‌و ژیــنــگــەی دووەم: بــاســی
پەروەردەیی‌ڤێبه‌ردیاریكردنی پێناسەو لە ئەگەرچی‌هەن، جیاواز روانگەی خێزاندا مانای‌ــۆی‌ئــاڕاســتــه‌كــان‌جــەخــت‌له بـــەاڵم‌ك
بنه‌ماکانی که دەكــەنــەوە، ئــه‌وه ســه‌ر‌ئاکارو‌په‌روه‌رده‌و‌پێگەیاندن‌‌و‌كلتوور‌ئــەوەی وه‌ک خێزانیدا، پێناسەی لــە‌خێزان‌لە‌گروپێك‌له‌تاك‌پێكهاتبێت‌‌و‌بە خــوێــنــەوە پــەیــوەنــدیــی میانەی لــە‌رۆڵە پێی بە بن، بەستراو یەكترەوە‌لەگەڵ كــارلــێــك كــۆمــەاڵیــەتــیــەكــانــیــان‌هــاوبــەش كلتوورێكی بــكــەن‌و یــەكــدا‌خێزان واتە بــاو)٤(، بێته نێوانیاندا لە‌سەرەتاكانی کــه ــدە، ــاوەن ن ئــەو ببێته‌ــدا‌روو ــێ ـــەوەی‌مــرۆڤــی‌ت چـــاوكـــردنتوێژینەوە نووسین‌‌و لە جگە بــدات.قسەی پەندو كەلەپوورو زانستیەكان،له جەخت گەالنیش هەموو نەستەقی‌سه‌ر‌ئه‌وه‌دەكه‌نه‌وه،که‌گرنگیی‌خێزان‌بیركردنەوەو هزر‌‌و ئاڕاستە‌کردنی بۆ‌بەشێكی ــه ــت ــێ ده‌ب تـــاك ــی ــەت كــەســایتاکداو مرۆڤی ژیانی له گرنگ زۆر‌قۆناغێکی تێپەڕاندنی چۆنیەتیی بــۆ‌مێژوویی.ڤێبه‌ر‌لە‌نێو‌خێزان‌و‌بنەماڵەو‌كۆمەاڵیەتیی ژیــنــگــەیــەكــی نـــاوەنـــدو‌خانەدان‌‌و‌پایەبەرزو‌خاوەن‌دەسەاڵت‌‌و‌مناڵیی دایكبووە.سەردەمی لە نفوزدا‌پــەیــداكــردنــی بــۆ بــــووە لــەبــار زۆر‌ــژكــاری راوێ بــاوكــی ناوبانگییه‌که‌ی.ئەنجومەنی‌شارەوانی‌بەرلین‌‌و‌خاوەن‌ــە‌نێو ــەهــێــزبــووە‌ل كــەســایــەتــیــەكــی‌بهەشتاكانی نیشتمانیی لیبراڵی حیزبی‌سەدەی‌نۆزدە‌داو‌ئەندامی‌ئەنجومەنی‌بووە هەرێمەكەی خۆجێی نوێنەرانی
154
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
لە‌بروسیا‌‌و‌دواتر‌ئەندامی‌ئەنجومەنی‌نوێنەران)رایخ(ی‌ئەڵمانیا‌بووە.دایكی،که‌ناوی)هێلین‌ڤاالنستاین‌ڤێبه‌ر(بووه،یەكێك‌بووە‌لە‌ئافرەتە‌رۆشنبیرەكانی‌ژیانی له به‌شێک که ســەردەمــەكــەی،خۆی‌بۆ‌بزووتنەوەی‌چاكسازی‌ئاینی‌کردووه. ته‌رخان كالفینیەكاندا ناو لە)٥(پێ‌دەچێت‌دوواتر‌كاریگەری‌ئەو‌بووبێت‌لە‌سەر‌ڤێبه‌ر‌بۆ‌قسەكردن‌لە‌سەر‌ئاكاری‌پرۆتستانتی‌وەك‌روحی‌ــەداری‌‌و‌بــزوێــنــەری‌مــێــژوو. ــای ســەرمخێزانییەوە پاشخانی رووی لە دایكی‌خـــوشـــكـــی‌یـــەكـــێـــك‌لــــە‌نــــووســــەرە‌ڤێبه‌ر بــــووە. ئــەڵــمــانــیــا دیـــارەكـــانـــی‌بە نووسی مێژوو گــەورە خـــوارزای‌باومگارتن( )هێرمان ئەڵمانیا ناوبانگی‌خاڵی مێژوونووسە ئــەم ــه وات ــووه. بڤێبه‌ری ده‌یــڤــیــد كـــارڵ ـــووه. ب ڤێبه‌ر‌لە بــووه یەكێك ڤێبه‌ر ماكس مامی‌سەرمایەدارەكانی بەڵێندەرە ــەورە گرستن‌‌و كارخانەی خاوەنی ئەڵمانیا‌‌و‌ئەمانە بووه. ئەڵمانی ئینگلیزی چنینی‌ڤێبه‌ر ئیتر که ــوون، ب هۆكار هه‌موو‌گرنگی بایەخ‌‌و ــەوە الوی كاتی لە هەر‌بە‌پرسە‌گەورەكان‌بدات.هەروه‌ک‌لە‌دەر بە ئەمە خۆیشیدا بۆچوونەكانی‌بارەی‌شیكردنەوەی لە که دەكەوێت،ــەوە‌دەڵــێــت: ــاك چــیــنــایــەتــی‌‌و‌پــێــگــەی‌تبە پشت تاك كۆمەاڵیەتیی پلەوپایەی‌یەكێك دەبەستێت. گــۆڕاو كۆمەڵێكی
خێزانیە)٦(. باگراوندی گۆڕاوانە لەو‌خێزانێكی نێو ــەورەی گ كــوڕی ڤێبه‌ر‌دەوڵەمەند‌بووه‌‌لە‌رووی‌ئابووری‌‌و‌ســیــاســی‌و رووی لــە دەســـــەاڵت بــە‌هۆشیار‌لە‌رووی‌مەعریفیەوە.ژماره‌ی‌مندااڵنی‌ئەو‌خێزانە‌هەشت‌بوون،دوو‌كوڕو‌شەش‌كچ.ڤێبه‌ری‌كوڕە‌گەورە‌لە ١٨٦٤دا ســاڵــی نیسانی ٢١ی لــە‌شاری‌ئیرفۆرت‌لە‌دایكبووە.ئیرفۆرت‌شــارۆچــكــەیــەكــی‌بــچــووك‌بــــووه‌لە‌رۆژهەاڵتی‌ئەڵمانیا.سەرەتاكانی‌ژیانی‌ساڵی، نۆ بست‌و تەمەنی تا مناڵیی،دروســتــكــردنــی هێنانی‌‌و ژن تــا یــان‌لە شێنیتگەر مــاریــانــا لــەگــەڵ خــێــزان‌خێزانە ــەو ئ نێو لــە ١٨٩٣دا، ســاڵــی‌بەسەر دیندارەدا بەناوبانگە خانەدانە‌بردووه.كتێبخانەیەكی‌گەورەی‌باوكی‌چــواردە لە هەر بــووه. دەستدا لەبەر‌ساڵیەوە‌كتێبەكانی‌هۆمێر‌‌وس‌و‌گۆته‌‌و‌ئاشنایەتی خوێندۆتەوە.)٧( شكسپیری‌نووسەرە نووسینی بەرهەمی لەگەڵ‌خۆیدا سەردەمە‌که‌ی بەناوبانگەكانی‌لە‌بواری‌فەلسەفەشدا، پەیدا‌كردووه.نووسینەكانی كــورتــدا تەمەنێكی لــە‌سپینۆزاو‌شۆپنهاوەرو‌كانت‌‌و‌ماركس‌ی‌ــە‌هـــۆی‌كــاركــردنــی ــهوه.ب ــدۆت ــن خــوێزوو هەر سیاسیدا، بــواری لە باوكی‌بــووه. بابەتانە جــۆره ئــەم تێكەاڵوی‌نەك‌هەر‌خوێندنەوەی‌ئارەزومەندانە،خێزانیەوە، ژینگە ئەم هۆی بە بەڵكو
155
بـــەر‌کــاریــگــه‌ریــی ــە ــەوت هـــەر‌زوو‌كئابووری‌و بابەتی چڕی پـــەروەردەی‌فەلسەفەو یاساو مێژووو رامــیــاری‌و‌ئاییناسی.لە‌ساڵی١٨٨٢دا‌قۆناغەكانی‌خوێندنی‌بەرایی‌تەواو‌كردووه.لە‌ژێر‌سایەی‌فەلسەفەی‌ئادیالیزمی‌ئەڵمانیدا١٨٨٣دا ساڵی لــە كـــراوه. پــــەروەردە‌ئەڵمانیەوە ــای ســوپ ــە ب پــەیــوەنــدیــی‌سەربازی خزمەتی تــەواوكــردنــی بۆ‌بــۆتــه‌شوێنی مــاڵــه‌کــه‌یــان کـــــردووه.پێكه‌وه سیاسیو ــەوەی بــوون كــۆڕی‌كاربەدەستەكانی گـــەورە دانیشتنی‌زانا لە زۆر دیبلۆماته‌‌کان. ــەت‌‌و دەوڵکه ــه‌ی، ــەک ســەردەم بەناوبانگەكانی‌زۆربه‌یان‌مامۆستایانی‌زانكۆی‌بەرلین‌بوون،هاتوچۆی‌ماڵەكەیان‌دەكردووه،که‌لە‌ماڵی‌خۆیاندا‌چاوی‌پێ‌دەكەوتن.لە‌ساڵی١٨٨٦دا‌پەیوەندیی‌بە‌زانكۆی‌یاسادا بــواری لە كــردووه. بەرلینەوە‌بەشداریی‌تاقیكردنەوەیەكی‌ئاکادیمیی‌کردووه.له‌مه‌وه‌ئیتر‌ژیانی‌ئاكادیمی‌و‌بواری لە پێكردووه. دەستی زانستیی‌ــــه یـــاســـا‌‌و‌مــــێــــژوودا‌دەســـتـــی‌داوه‌تنووسین‌‌و‌توێژینەوە.لە‌ساڵی١٨٨٩دا‌ــە‌دەســـت‌هــێــنــاوه، پــلــەی‌دكـــتـــۆرای‌بئەویش‌بە‌نووسینی‌تێزی‌دكتۆراكەی‌لە بازرگانی )مێژووی ناونیشانی بە‌چاخی‌نێوەڕاستدا(.بەمەش‌لە‌زانكۆی‌یاسا. مامۆستای بــه کـــراوه بەرلین‌دواتر‌تێزێكی‌تری‌پێشكەش‌كردووه‌بە
ناونیشانی)مێژووی‌كاری‌كشتوكاڵیی‌رۆمانی(.
لە‌ساڵی١٨٩١دا‌بوارەكانی‌نووسین‌و‌بوون. فره‌وانتر ڤێبه‌ر لێکۆڵینه‌وه‌کانی‌به‌رهه‌می‌نووسنه‌کانی‌باوبوونه‌ته‌وه.به‌اڵم‌زۆربەیان‌راسته‌وخۆ‌ده‌رباره‌ی‌لە نـــه‌بـــوون.)٨( کۆمه‌ڵناسی بــابــه‌تــی‌زانكۆی‌هایدڵبێرگ‌بووه‌بە‌مامۆستای‌ئابووریناسی جێگاکه‌ی که ئابووری،كینزی كـــارڵ نــاوبــانــگ بــە ئەڵمانیی‌بابه‌تی‌وانه‌کانی نێوه‌ڕۆکی گرتۆته‌وه.ــی ــەت ـــادا‌ده‌ربــــــاره‌ی‌دەوڵ ــه‌ســـەرەت لبوون. ئابووری نیشتمانی‌‌و‌سیاسەتی‌لە‌ساڵی١٨٩٤دا‌بە‌هەمان‌پسپۆڕێتی‌لە‌زانكوی‌فڕایبۆرگ‌دا‌دامەزراوە.بە‌هۆی‌توێژینەوە ئاكادیمی‌‌و تەقەاڵ هــەوڵ‌و‌ماندوو ئەنجامی لە زانستییەكانییەوە،١٨٩٧دا ساڵی لە ــیــه‌وه، زۆری بوونی‌دووچــاری‌رووخانی‌بــاری‌ده‌روونــی‌بووه.سااڵنی‌نەخۆشییه‌که‌ی‌لە‌رۆمای‌پایته‌ختی‌ئیتاڵیادا‌بەسەر‌بردووه.ئیتر‌خوێندنەوەو تــوانــایــی ــه‌دا ســااڵن ــه‌و لدواتــر نووسینی‌‌‌نــەمــاوه. داهــێــنــانــی‌نــەخــۆشــی،چــاك دوای‌چـــوار‌ســـاڵ‌ــوێ‌ده‌ستی ن لــە ئیتر‌ســەر ــهوه. ــۆت بلە نووسین. خوێندنەوەو داوه‌تــــه‌وه‌بەناوبانگەكەی، كتێبە ١٩٠٤دا ساڵی‌که‌به‌ناونیشانی)ئاكاری‌پرۆتستانتی‌‌و‌نووسیوه. سەرمایەداری(ییه، روحــی‌بـــە‌بــــاوبــــوونــــه‌وه‌ی‌ئــــه‌م‌کــتــێــبــه‌ی،
156
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ناوبانگ كۆمەڵناسی زانایەكی وەك‌ئەمریكاوە لــە ئــه‌وجــا ده‌رکـــه‌وتـــووه.گه‌یشتووه‌و پــێ بانگهێشتنامه‌یه‌کی‌دوای كــردووه. واڵتەی ئەو سەردانی‌گەڕانەوەی‌لە‌ئەمریكاوه،له‌زانکۆکانی‌ــی‌بــەوانــە‌وتــنــەوە ئــه‌ڵــمــانــیــادا‌دەســتزانــكــۆی لــە تایبەتی بــە كـــردۆتـــەوە.هایدلبێرگ.لە‌ساڵی١٩١٩دا،له‌دوای‌سەردانی یەكەمه‌وه، جیهانی جه‌نگی‌زانکۆی له ــه‌وێ ل كـــردووه. نەمسای‌ئابووریدا بابه‌تی لــه وانـــه‌ی میونیخ‌ــــەاڵم‌لـــە‌پـــڕ‌بـــە‌هــۆی گـــوتـــۆتـــه‌وه.بتەمەنی لە سییەكانییەوە، نەخۆشی‌پەنجاوشەش‌ساڵیدا،لە‌ساڵی١٩٢٠دا‌دوای به دوا كــردووه. دوایــی كۆچی‌ئەوروپاو واڵتانی زۆربەی لە مردنی،توێژینەوەو چەندین ئەمریكادا ئاسیاو‌لە ته‌نها نەك جــۆراو‌جۆر، نووسینی‌بواری لە بەڵكو كۆمەڵناسیدا، بــواری‌سیاسەت‌‌و‌ئابووری‌‌و‌مێژووو‌فەلسەفەو‌بەرهەم‌و ژیانو سەر لە ئاینناسیشدا‌كتێب‌‌و‌باوكراوەكانی‌ئەنجامدراون.)٩(به‌رهه‌می‌نووسینه‌کانی‌وه‌رگێڕراونه‌ته‌چه‌ندین جیهانی. زمانی چه‌ندین سه‌ر‌ـــاره‌ی بــه‌چه‌ندین‌زمــان‌ده‌رب بــابــه‌ت‌له‌مه‌وه باوبوونه‌ته‌وه. نووسینه‌کانی‌بــواری پێشه‌نگێکی وه‌ک ڤێبه‌ر ئیتر
کۆمه‌ڵناسی‌و‌ئابووری‌ناسراوه.ـــی ــــارو‌رۆڵ ــــت بـــاســـی‌ســـێـــیـــەم:رەف
كۆمەاڵیەتی‌لە‌هزری‌ڤێبه‌ردا
رەفتار‌لە‌بیرو‌بۆچوونەكانی‌ڤێبه‌ردا‌تەنانەت هــەیــە، ــی ــه‌وه‌ری ت شوێنێكی‌پێناسە‌دەكات،كە بەوه كۆمەڵناسیش‌زانستێک‌بێت‌بریتی‌بێت‌لە‌توێژینەوە‌لــە‌رەفــتــاری‌كــۆمــەاڵیــەتــی‌تــاكــەكــان.خودی‌تیۆرەكەی‌ڤێبه‌ر‌لە‌سەر‌بنه‌مای‌كۆمەاڵیەتیی رەفتاری شیكردنەوەی‌رەفتار دامــەزراوە. كۆمەڵگا ئەندامانی‌هــەر ــە ل بریتییە ــه‌رەوە ــب ــێ ڤ الی ــە بچاالكیەك، یان ههر یان جووڵەیەك،که‌الیه‌ن‌تاكه‌وه‌بە‌مەبەستەوە‌ئەنجام‌بدرێت.بوونی‌تاكەكانی‌تری‌لەبەرچاو‌گرتبێت،به‌تایبه‌تی‌لە‌كاتی‌ئەم‌جووڵەو‌كۆمەاڵیەتیش رەفــتــاری كـــردەیـــەدا،مەرجی ســێ بــە پشت ڤێبه‌ر الی بــە
بنچینەیی‌دەبەستێت:١ـ‌بوونی‌دوو‌كەس،یان‌زیاتر‌پێكەوە‌دروســت رەفتارێك دەكــەن‌‌و كارلێك
ئەكەن.كۆمەاڵیەتی رۆڵێكی چەند بوونی ٢ـ‌تاكانە ئـــەو جـــیـــاواز یـــان ــەكــســان، یدەیگێڕن،كە‌رەفتارەكەیان‌ئەنجامداوە.٣ـ‌بوونی‌ئەو‌پەیوەندیی‌كۆمەاڵیەتی‌هاوكاته‌لەگەڵ‌پرۆسەی‌رەفتاردا.)١٠(پێش‌سەدەیەك‌لەمەوبەر‌ماكس‌ڤێبه‌ر‌لە‌سەر‌بنەمای‌شیكردنەوەی‌رەفتاری‌تاك‌لە‌كۆمەڵگادا‌بنچینەی‌ئەم‌تیۆرەی‌سێ بۆ مرۆڤی رەفتاری داڕشــتــووە،
جۆر‌دابەشكردووە:یـــــەكـــــەم:رەفــــــتــــــاری‌خـــۆڕســـكـــی
157
ـــل‌‌و‌حــەزێــكــی ســــەرچــــاوەكــــەی‌مـــەیئاژەڵی‌بایۆلۆژیە‌لە‌دەڤەری‌نەستەوە‌دەنێت پاڵ تاك دەگرێت‌‌و سەرچاوە‌داواكاریەكانی، حــەزو تێركردنی بۆ‌ئایندەی ئەنجام‌‌و لە بیر ئــەوەی بێ‌ئەمڕەفتارەی‌بكاتەوە.لە‌دەرووناسیدا‌ــەكــان، ــی ــەرای ــەرەب ــن ــاڵ ــن‌پ ــێ ــەمــە‌دەڵ بكــە‌لــە‌بــنــەڕەتــدا‌دوور‌كــەوتــنــەوە‌لە‌برسیەتی‌‌و‌لە‌ئێش‌وئازارو‌تێركردنی‌پێویستیە‌سێكسیەكان‌دەگرێتەوە)١١(،كــۆنــتــرۆڵــكــردن‌‌و ــە ب پێویستی بــۆیــە
بەرزەفتكردنە.ــی ــەت ــەاڵی ــۆم ك رەفــــتــــاری دووەم:نەریتی.ئەم‌رەفتارە‌لە‌داب‌و‌نەریت‌‌و‌نموونەییە ــارە ك كۆمەاڵیەتیو بەها‌سەرچاوە كۆمەڵگاوە ئاكارییەكانی‌دەگرێت،یاساو‌رێسا‌كۆمەاڵیەتییەكان‌ــی ــســوكــەوت ــــارو‌هــەڵ ــــت ـــە‌و‌رەف جـــوڵپێی بە دیــاری‌دەكــەن.هەر تاكەكانی‌تاك كۆمەاڵیەتییه‌کانیش بــەهــا ــەو ئئــامــانــج‌‌و‌نــەخــشــەی‌ئــایــیــنــدەو‌حــەزو‌رەفتارە ئەم دادەڕێژێت. خۆزگەكانی‌ــردن‌‌و ــە‌رێ‌‌وڕەســمــەكــانــی‌ســاوك لمیللی‌‌و ئایینیو بۆنە پرسین‌و هــەواڵ
نیشتمانیەكاندا‌بەدەردەكەوێت.ــی ــەت ــەاڵی ــۆم ــــاری‌ك ــــت ســـێـــیـــەم:رەفئــەقــڵــی.ئــەمــە‌جـــۆره‌رەفــتــارێــكــە،که‌ڵۆجیک ئـــــاوه‌زو ــەمــای ــن ب لـــه‌ســـەر‌ــەری ــــەزراوە،ســەرچــاوەكــەی‌دەڤ دامجیهانی چییەتیی لە گوزارشت خودە،
دەرەوەو‌حەقیقەتی‌ژیانی‌كۆمەاڵیەتی‌مامەڵەكردنیدا لە تاك كاتێك دەكــات،لەگەڵ‌كەسانی‌تردا‌ئەم‌جۆره‌رەفتارە‌ــێــكــی‌بـــااڵ‌‌و دەكــــــات،پــشــت‌بـــە‌زمــانبەرزو ئاكارێكی ژیرانەو ئاخاوتنێكی‌كردارەكانی بۆ بابەتی ئارگیۆمێنتی‌عەقانییەتیشی ڤــێــبــه‌ر دەبــەســتــێــت.مــیــكــانــیــزم‌‌و نــــــاوەڕۆك‌‌و رووی لــە‌لە سەرەتا شیكردۆتەوە؛ ئامانجەوە‌رووی‌هزر‌‌و‌ناوەڕۆكەوە‌پێی‌وا‌بووه،جۆرێكی بــە ــامــاژە ئ ئەقانییەت کــه‌واتـــە‌جۆرێكی بــیــركــردنــەوە‌دەكـــات.تایبەت‌لە‌هزرین،که‌دەوەستێتە‌سەر‌ئەنجامەوە.)١٢( بە بەستنەوەی‌هۆكار‌بیركردنەوەی نیشانەكانی لە یەكێك‌بۆ سەبەبیە واتە هۆكارییە، ئەقانی،كەوتنەوەی‌هەر‌ئەنجامێك.هەروه‌ک‌لە‌رووی‌میكانیزمیشەوە‌دەوستێتە‌سەر‌هۆكارەكانی گونجاوترین هەڵبژاردنی‌ــج.لــە‌دوایــیــشــدا ــان ــام گــەیــشــتــن‌بــە‌ئتواناییەكی عەقانی بــیــركــردنــەوەی‌ــی‌ئــەو ــردن ــارەســەرك ــە‌چ گــــەورەی‌لگرفتانە‌دا‌هه‌یه،که‌رووبەڕووی‌مرۆڤ‌دەبنەوە.ئیتر‌ڤێبه‌ر‌ئەم‌جۆرە‌رەفتارە،ئــەقــڵــی،كــە‌جۆرێكی ــاری ــت واتـــە‌رەفــارە،بــۆ‌ســێ‌جــۆری ــت ســەرەكــیــی‌رەفالوەكی‌دابەش‌دەكات،)١٣(که‌بە‌پێی‌میكانیزم‌‌و‌ئامانجەكانییەوە‌بریتین‌لە:
هۆی بــە ئەقڵی رەفتارێكی یــه‌کــه‌م:ئامرازێكی‌ئەقڵیەوە،بەاڵم‌بۆ‌ئامانجێكی
158
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئامڕازی من ئــەوەی وه‌ک ئەقڵی، نا‌كــاركــردن‌و بۆ زۆربـــاش تەكنۆلۆژی‌بەكار بــاش قازانجی بەرهەمهێنان‌‌و‌بهێنم،بەاڵم‌ئەو‌قازانجەی‌لە‌مییانەی‌بەدەستی ئەقانییەوە میكانیزمە ئەم‌رێگایەكدا لە یان كارێك، بۆ ده‌هێنم،بەهاكانی لــەگــەڵ کــه بهێنم، بــەكــاری‌بە نەگونجێت‌‌و مرۆڤایەتیدا كۆمەڵگاو‌پێی‌پرەنسیپ‌‌و‌بنەما‌ئەقانییەكان‌كارو‌نموونە بۆ بێت. ئەقانی نا رێگایەكی‌چ لە ئێمە كۆمەڵگای دەوڵەمەندەكانی‌خێرخوازیدا خزمەتگوزاری‌‌و بوارێكی
هاوكاری‌دەكەن؟هۆی بە ئەقڵی رەفتارێكی دووهم:ــیــەوە،بـــەاڵم‌بۆ ــا‌ئــەقــڵ ئــامــرازێــكــی‌نئەو هەموو وه‌ک ئەقڵی، ئامانجێكی‌قوتابی‌و‌خوێندكارانەی‌پاش‌دابڕانێكی‌هەوڵی گەڕاونەتەوە، خوێندن لە زۆر‌بەدەستهێنانی‌زانست‌‌و‌بڕوانامە‌ئەدەن.ئەمە‌رەفتارێكی‌ئەقڵییە،ئامانجەكەشی‌فێربوون‌‌و زانست‌و بۆ ئەگەر ئەقڵییە.هـــۆشـــیـــاربـــوونـــەوەو‌خــزمــەتــكــردنــی‌بەر بــردنــە پەنا ئــه‌وا بێت، كۆمەڵگا‌لە دەرچــوون سەركەوتن‌‌و بۆ قۆپییە‌تاقیكردنەوە‌میكانیزمێكی‌نا‌ئەقانی.
هۆی بــە ئەقڵی رەفتارێكی سێیه‌م:ئامانجێكی بۆ ئەقڵییەوە‌و ئامڕازێكی‌ئەقڵی،ڤێبه‌ر‌بەمە‌دەڵێت‌جۆری‌ئایدیاڵی‌که رەفتارەی، ئەو واته ،Ideal Typeمیكانیزم‌‌و جێبەجێكردن‌‌و رووی لە
ئامانجیشەوە‌لەگەڵ‌بەهاكانی‌كۆمەڵگا‌‌و‌تەبایە، گونجاوو زانستیەكاندا بنەما‌جۆرەی ئەم جومگەیەكی بڕگەو هیچ‌نازانستی نەریتی‌‌و غەریزی‌‌و رەفتارە
نییە.جگە‌‌لە‌رەفتار،ماكس‌ڤێبه‌ر‌لە‌ناو‌كۆمەڵناسیدا بابەتەكانی‌تری هەموو‌داوە، كــۆمــەاڵیــەتــی رۆڵـــی بــە گرنگی‌توێژەرانی زانـــاو لــە هەندێك بــەالی‌كۆمەاڵیەتی رۆڵـــی كــۆمــەڵــنــاســیــەوە،بـــــزوێـــــنـــــەری‌ســـــەرەكـــــی‌تـــیـــۆرە‌بە چونكە ڤێبه‌رە، كۆمەاڵیەتییەكەی‌پێشبینی تــاكــەوە ــی رۆڵ زانینی هــۆی‌رەفــــتــــاری‌تــــاك‌دەكــــرێــــت.پــێــیــوایــە‌رەفــتــاری پێشبینی قوتابی دەكــرێــت‌زانینی میانەی لە بكات مامۆستاكەی‌ـــە‌كــۆمــەاڵیــەتــیــیــەكــەی،هـــەروەك رۆڵمامۆستاش‌دەتوانێت‌پێشبینی‌رەفتاری‌ناسینی میانەی لە بكات قوتابیەكەی‌ـــە‌كــۆمــەاڵیــەتــیــیــەكــەی.هـــەروه‌ک رۆڵمنداڵ راستە، خێزانیشدا نێو لە ئەمە‌باوكی رەفــتــاری پێشبینی دەتــوانــێــت‌بكات‌بە‌هۆی‌زانینی‌رۆڵی‌كۆمەاڵیەتی‌پێشبینی دەتــوانــێــت باوكیش بــاوكــی،هۆی بــە بكات منداڵەكەی ــتــاری رەفمنداڵەكەی. كۆمەاڵیەتی رۆڵی ناسینی‌بەم‌شێوەیە‌دەتوانین‌پێشبینی‌رەفتاری‌رۆڵە زانینی هۆی بە بكەین تاكەكان‌مانایاكی‌تر بە كۆمەاڵیەتییەكانیانەوە.كە كۆمەاڵیەتییەی، رۆڵــە ئەو زانینی
159
دەبێت دەر یارمەتی دەیگێڕێت تــاك‌رۆژانە‌‌و رەفتاری كردنی پێشبینی لە
وردەكارییەكانی)١٤(
كۆمەڵناسی ئایینو چـــوارەم: باسی‌ئایینی‌الی‌ڤێبه‌ر
هەموو‌پرسەكانی‌كۆمەڵناسی‌ئایینی‌توێژینەوەی لەسەر ڤێبه‌ر ماكس الی‌چەند‌چەمكێكی‌جەوهەری‌راوەستاوە‌وه‌ک‌چەمكەكانی‌خواوەندی،تابوو،یان‌بەهاكان، كاریزما، قەدەغەكراوەكان،لە ڤێبه‌ر هەروەها ئایینیەكان، ئاكارە‌توێژینەوەی‌ئاییندا،لە‌پرسەكانی‌دین‌‌و‌جادو‌‌و‌قوڵ‌بۆتەوە،بەراوردی‌لە‌نێوان‌سیحربازەكان‌‌و یــان جــادوكــەرەكــان‌بەتایبەتی كـــردووە، ئایینیدا پیاوانی‌میسریە وه‌ک دێریندا كۆمەڵگای لە‌چینی‌‌و كەلتووری لە فیرعەونیەكان‌‌و‌هەر بودیزم‌دا. هیندی‌‌و شارستانیەتی‌لە گرنگی توێژینەوەیەكی چەند وه‌ک‌ئایینە ئەم رۆڵی كۆنفشیۆسی‌‌و سەر‌نووسی‌لە‌بونیادی‌كۆمەاڵیەتی‌چینی‌سۆسیۆلۆژیانە شێوەیەكی بە كۆندا،ئاسمانیەكانی ئایینە رێنماییەكانی‌خــســتــووتــە‌بـــەر‌بـــاس‌‌و‌لــێــكــدانــەوەو‌مەسیحیەت‌‌و ســەر لــە تــوێــژیــنــەوەی‌‌دوا ــە ب لــەمــەشــدا كــــردووە، ئیسالم‌داچــــوونــــی‌بـــۆ‌كـــاریـــگـــەری‌ئــاكــارە‌لەم یــەك هــەر لــە كـــردووە دینیەكان‌لە كاریگەریان تایبەتی بە ئایینانەدا
سەر‌رەفتاری‌ئابووری،)١٥(پێی‌وایە‌ئایینی‌مەسیحی‌رزگاركەرو‌چاكسازو‌ئیسالم ئایینی كەچی پــاكــكــەرەوەیــە،توندوتیژیە، شەڕو سەربازی‌و ئایینی‌ئیسالم‌لە‌رێگای‌زەبرو‌زەنگ‌و‌هێزی‌سەربازیەوە‌ویستوویەتی‌شێوازەكانی‌كە بگۆڕێت، كۆنەكان نەریتە رەفتارو‌بــوون. بــاو جاهیلیەتدا ســەردەمــی لە‌بە ئیسالم ئایینی ئــەمــەشــدا ــەگــەڵ لبۆچوونی‌ڤێبه‌ر‌رۆڵێكی‌گرنگی‌گێڕاوە‌ــــاردە‌ئــابــووریــەكــانــی ــە‌گــۆڕیــنــی‌دی لسەردەمی‌جاهیلی‌كاتێك‌فەرمانی‌داوە‌بە‌نوێژكردن‌‌و‌زەكاتدان‌و‌لە‌الیەكی‌تر‌خـــواردنـــەوەو‌قــومــاركــردنــی‌حـــەرام‌بنچینەییەكانی پرسە ئەمە كـــردووە،
ئابووریی‌ئەو‌سەردەمەی‌گۆڕیوە.ئاییندا‌جەختی كۆمەڵناسیی لە ڤێبه‌ر‌ـــەوەی‌بــیــرو‌بـــاوەڕە ــە‌ســەر‌ئ كــردۆتبزوێنەرو هێزی لە بریتین ئایینیەكان‌ــنــەری‌گــۆڕانــە‌كــۆمــەاڵیــەتــیــەكــان، پــاڵــژووی ــێ ــبــه‌ر‌لـــە‌م بـــە‌بــۆچــوونــی‌ڤــێبیرو قەد بە شتێك هیچ مرۆڤایەتیدا‌مەزنەكانی ئایینە ئایینیو ـــاوەڕی برادیكاڵیانەو شێوازێكی بــە جیهان‌سەر نەكردۆتە كــاری شۆڕشگێڕیانە‌بارەی لە مرۆڤایەتی‌و ئاراستەكردنی‌هیچ كۆمەاڵیەتیەكانیشەوە ئەنجامە‌ئەم رێنماییەكانی ئه‌ندازه‌ی بە شتێك
ئایینانە‌كاریگەریان‌نەبووە.)١٦(ــــە‌ســـەر جـــەخـــتـــكـــردنـــی‌ڤـــێـــبـــه‌ر‌ل
160
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ــوارە ب ــان ی كۆمەاڵیەتییەكان، بنەما‌مرۆڤەكان، ژیانی كۆمەاڵیەتییەكانی‌بــۆ ســـــەرەكـــــی هـــــۆكـــــاری وەك‌كۆمەڵگای بونیادی دیــاردەكــانــی‌تــری‌نووسینەكانیدا زۆربـــەی لــە مــرۆیــی،بەدەردەكەوێت،ئەمەش‌وای‌كردووە،بابەتەكانی، سەرەڕای‌پەرش‌و‌باویی‌زیاتر بناسرێت‌‌و كۆمەڵناسێك وەك‌لە وەربگرێت. پێشەنگ بـــوارەدا لــەم‌ئاماژەمان وه‌ک دینیدا، كۆمەڵناسیی‌هەوێنی بە ئایینی بــاوەڕی بیرو پێدا،نەك دادەنــێــت. مێژووییەكان پڕۆسە‌هەر‌لەم‌بوارەدا،بەڵكو‌ئایین‌‌و‌ئاكاری‌مەزهەبی نێو لە تایبەتی بە ئایینی،دەركەوتنی رۆحــی بە پرۆتستانتیدا،سیستەمێكی وەك ســـەرمـــایـــەداری‌ــــابــــووری‌‌و‌كــۆمــەاڵیــەتــی‌هــەژمــار ئپڕۆتستانتی، ئاكاری چونكە ــات. دەكتاك ئایینیەكانەوە رێنماییە لــە كــە‌سەر دەكاتە جەخت دەگرێت، وەری‌ـــە‌‌و كــەمــكــردنــەوەی‌مــەســرەفــی‌رۆژاندەستپاكی‌‌و بـــــەردەوام‌و كــاركــردنــی‌ــــســــۆزی‌لــــە‌كــــــــاردا،هــــەروەهــــا دڵوەبەرهەمهێنانی پــاشــەكــەوتــكــردن‌‌و‌بەگەڕخستنەوەی دواتـــر ــــەردەوام. بــە‌بــواری ئـــەوەی‌پــاشــەكــەوتــكــراوە‌لئەمەش راستیدا لە بەرهەمهێنانی‌تردا.ئەوەی بــەاڵم سەرمایەدارییە، روحــی‌ــە‌چ گــرنــگــە‌ئــەنــدامــانــی‌كــۆمــەڵــگــایــه‌لكەناڵێكەوە‌ئەم‌ئاكارەیان‌وەرگرتووە‌‌و
چۆن‌كردوویانە‌بە‌ئەركێكی‌ویژدانی‌‌و‌پیرۆزیان بــە ئــاكــاری‌خــۆیــان،چــۆن‌ژیانی لە بەشێك بە بــووە كـــردووەو‌وەاڵمی بۆ ڤێبه‌ر مەعنەویان؟ مادی‌‌و‌دین‌‌و بۆ ــهوه ــەڕاوه‌ت گ پرسیارە ئــەو‌بنەما‌ئایینیەكانی‌مەزهەبی‌پرۆتستانتی؛کۆمه‌ڵگایه‌ک ههر دەڵێت: بــارەوە لەم‌پێغەمبەرێكدا، فەرمانی ژێر لە ئەگەر‌یـــان‌بــانــگــخــوازێــكــی‌دڵـــســـۆزدا‌خــۆی‌رێكخست‌و‌ژیانی‌بەڕێوە‌ببات،سەرەتا‌راهاتوو، سەر لە رەفتاری كۆنتڕۆڵی‌مرۆڤە ئەم دەستی دەكەوێتە باو یان‌قوتابی‌‌و لێهاتووانە‌‌و سروشە خاوەن‌ــەوە.بــێــگــومــان‌ئــەم ــان ــی ــان ــگــرەك ــەن الیپێغەمبەرە،یان‌پیاوچاكە،رزگاركەرە،خــــودی‌خـــۆی‌دەكـــەوێـــتـــە‌دژایـــەتـــی‌پــیــرۆزكــراوەكــانــی بــە نەریتیە هــێــزە‌ئایینی پــیــاوانــی ــان ی ــان، ــەرەك جــادوگپێغەمبەرەكە دۆخەدا لەم نەریتییەوە.سرووشە‌تایبەتەكەی‌دەخاتە‌خزمەتی‌نەریتییەكان‌‌و هێزە دژی ملمالنێیی‌شكاندنی‌پێگەو‌پلەو‌پایەی‌جادوگەران‌‌و‌هەمیشە بۆیە ناهێنن. باوەڕ ئەوانەی‌لـــەو‌كــۆمــەڵــگــایــانــەی‌بــیــروبــاوەڕێــكــی‌ــە‌دۆخێكی ل ــەدات، ــئ ــەڵ ه نـــوێ‌ســـەر‌ئاستی ـــن. دەژی نائارامیدا شــلــەژان‌‌و‌بە پەیوەستە كۆمەڵگاش ئــارامــی نــا‌ئاستی‌راستگۆیی‌ئەو‌بیروباوەڕانەوە.ــەدا ــەوەی ــن ــزوت ـــەم‌ب رەگـــــەزی‌كــــارا‌لئەگەر كــارێــزمــایــە.)١٧( یــان ئیلهامە،
161
بە بینەوە، ورد ڤێبه‌ر بۆچوونەی لەم‌قووڵی‌سەیری‌مێژووی‌ئەڵمانیای‌ئەو‌بە ئەڵمانیا ده‌بینین بكەین، سەردەمە‌دوای‌رزگاركەرێكدا‌گەڕاوە.بە‌زۆری‌قسە‌لە‌سەر‌هەندێك‌خەسڵەتی‌خوایی‌كراوە‌لە‌كەسێكدا‌هەبن.رەنگە‌هەر‌ئەم‌بیرو‌بۆچوونانە‌بووبێت‌دواتر‌بوونە‌ته‌كەسایەتییەكی دروســتــبــوونــی هــۆی‌ماكس الی بە دەبینین هیتلەر. وه‌ک‌ـــردە ـــت‌ســـەرك ـــێ ڤـــێـــبـــه‌ریـــشـــەوە‌دەبتیادا ناسروشتیی خەسڵەتی هەندێك‌ــە‌غــەیــبــەوە ل ــــەوەی ئ هــەبــێــت،وه‌ک‌بەو پەیوەندییان بەخشرابێت‌‌و پێی‌تاكەكەی كە نەبێت، ژینگەوە نێوەندو‌كارێزما‌الی تیۆری واتە دەژیت. تێدا‌بۆ دەگەڕێتەوە سەرچاوەكەی ڤێبه‌ر‌پرسە‌ئایینی‌و‌ئاكاریەكان،هەروەها‌بۆ‌بنچینە‌ئایدیاڵیەكان،كە‌تیایدا‌دەسەاڵت‌روحیەوە سەركردەیەكی میانەی لە
بەرجەستە‌دەبێت.
سەرچاوەكان:١ـ الدكتور فاضل حسني والدكتور كاظم هاشم
،١٨١٥-١٩٣٩ احلديث، االوروبــي التاريخ نعمة،
جامعة والنشر، لطباعة الكتب دار مديرية
املوصل، ١٩٨٢، ص: ٩٤.
حممد ترمجة فيرب، ماكس فلوري، لــوران ٢ـ
علي مقلد، دار الكتاب اجلديد املتحدة، توزيع دار
اويا للنشر، بريوت، لبنان، ٢٠٠٨، ص: ١٦.
٣ـ الدكتور احسان حممد احلسن، علم االجتماع
الصناعي، طبع علي نفقة جامعة بغداد، مطبعة
جامعة بغداد، ١٩٨٦، ص:-٥٢-٥٣
صبيح والــدكــتــور القصري عوني مليحة ٤ـ
مطبعة العائلة، اجتماع علم امحد، عبداملنعم
جامعة بغداد، ١٩٨٥، ص: ٥-١٠.
٥ـ لوران فلوري، املصدر السابق، ص: ١٥
املفتتح يف علم نبيل جامع، الدكتور حممد ٦ـ
اسكندرية، اجلديدة، املطبوعات دار االجتماع،
مصر، بال سنة الطبع، ص: ٣١٠
٧ـ دكتور قباري حممد امساعيل، علم االجتماع
والنشر، للتاليف العامة املصرية اهليئة االملاني،
القاهرة، ١٩٧١، ص: ٣٣٥
النظريات حــجــازي، فــؤاد حممد دكــتــور ٨ـ
االجتماعية، مكتبة وهبة، القاهرة، مصر، ط٢،
١٩٩٩، ص: ١٦٦
شهناز ترمجة فيرب، ماكس باركني، فران ٩ـ
مسمي برست، كتبخانة ملي ايران، ١٣٨، ص: ١٦١
القريشي، حسني ناصر غــي الــدكــتــور ١٠ـ
والتوزيع، للنشر صفا و دار االجتماعي، الضبط
عمان، االردن، ٢٠١١، ص:١٠١
١١ـ الدكتور انور الشرقاوي و اخرون، أسس علم
مطبعة املصرية، االنلو مكتبة العام، النفس
اطلس، القاهرة، ١٩٧٨، ص: ١١٨ .
النظريات احلسن، حممد احسان الدكتور ١٢ـ
االجتماعية املتقدمة، دار وائل للنشر والتوزيع،
عمان، االردن، ٢٠٠٥، ص: ١٩١.
١٣ـ الدكتور غي ناصر حسني القريشي، املصدر
السابق، ص: ١٠٣.
النظريات احلسن، حممد احسان الدكتور ١٤ـ
االجتماعية املتقدمة، املصدر السابق، ص: ١٩٢.
علم امســاعــيــل، حممد قــبــاري الــدكــتــور ١٥ـ
162
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
االجتماع االملاني، اهليئة املصرية العامة للتاليف
والنشر، القاهرة، ١٩٧١، ص: ٣٩٤.
السابق، ١٦ـ دكتور حممد فؤاد حجازي، املصدر
ص: ١٧٣.
١٧ـ نفس املصدر، ص: ١٧٣ ــ ١٧٤
163
د.سەالم‌ناوخۆشSalamNowkhosh
ئەزموونی‌زمانەوانی‌نەرویجی
NorwegianLingualexperience
164
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
زمانەوانیی ئەزموونی لە بەرلەوەی‌نەرویج‌بدوێین،با‌بزانین‌بۆچی‌زمانی‌ستاندەر‌لە‌كورد‌بۆتە‌فۆبیا؟ئەو‌ترسە‌ببێتە ئاییندە لە كە كــوردی، زمانی لە‌لێی تاكێكی‌كورد نەتەوە‌‌و‌هەر زمانی‌تاكێكی هــه‌ر چــۆن وەك هــەر تێبگات،عەرەب‌لە‌میسر،تونس،عێراق،یەمەن...بێت‌لــە‌زمــانــی‌قــورئــان‌دەگـــات؟یان‌دەڤەر دیالێكتی كوشتنی لە ترسە ئەو‌دروســت‌بــووە،ئــەرێ‌بە‌جدی‌زمانی
ستاندەر‌دژی‌زمانی‌دەڤەرە؟
چەمكی‌زمانكێشەیەك جـــۆرە ســەردەمــێــك هــەر‌دەهــێــتــە‌پــێــشــەوە.مـــرۆڤ‌بــێ‌كێشەو‌ئارێشە‌نابێت.مرۆڤ‌لە‌دەمێكدا‌ئەوەندە‌بەرز‌دەبێت،بە‌ناسنامە‌‌و‌چوارچێوەی‌مرۆڤبوون‌رازی‌نابێت:دەیەوێت‌نەمر‌وەك‌ئەفسانەی‌گلگامێش،یان‌دەیەوێت‌جۆرێک هیچ بە یەكەم فریشتە! ببێتە‌هەتا نابێت، ئیسالم بـــاوەڕی پێی بــە‌كالسیكیی ئەدەبی نێو زیندەی خدری‌كوردیش،هەر‌چەند‌زۆر‌بژیت،دەبێت‌وازی ئێستاش مــرۆڤــی بۆیە بمرێت.هەرچی هێناوە. نەمری ئەندێشەی لە‌دووەمە‌بە‌پێوەری‌قورئان‌دژوار‌نییە.ئەوروپا‌زۆر‌كێشەی‌دژواری‌هەبووە‌تاكو‌گەیشتۆتە‌ئەمرۆ.كێشەی‌كوردیش‌لە‌الیەن‌تاكی‌كورد،ملمالنێیە‌لە‌سەر‌چەمكی‌زمان‌‌و‌دایەلێكت.كورد‌وازی‌لە
ئەوەی هێنا، یەك لەگەڵ تفەنگ شەڕە‌شەڕێكی ئێستا براكوژی، بە ناسراوە‌شەڕی ئەویش ــات، دەك براكوژی دی)تفەنگ براكوژی شــەڕی چۆن زمانە.بە رەنــج پاشاگەردانی‌‌و كارهێنان( بە)بێ زمانیش شــەڕی بــوو، خــەســاری
تفەنگ(رەنج‌بە‌خەساری‌دەبێت!تەرمێكی تارماییە، پڕ زمان‌چەمكێكە‌كلۆس هێنز ئەڵمانی زمانەوانی لێڵە.ڤیكۆر لە وەرگــیــراو ٣٠ ــ ٢٣ ،١٩٧٨س.الرس٢٠٠١:٢٩:»دەكرێت‌چەمكی‌ــە‌پــێــی‌دوو‌مــەرجــی‌جــیــاواز زمـــان‌بجیابكرێتەوە‌‌و‌دیاربكرێت.ئەوەی‌یەكەم‌تەواو‌زمانەوانییە:كاتێك،كە‌جیاوازی‌و‌ــن ــاخــاوت ئ شـــێـــوەی نـــێـــوان دووری‌لــە‌یەكتر بـــوو،كــە‌هــەر زۆر‌گـــەورە‌ئێمە بوو، دژوار هاوبەش گەیشتنێكی‌زمانی دوو دەڵێین ئاخاوتنە دوو بەو‌جیاواز.مەرجی‌دووەم،بەاڵم‌هەردوو‌شێوەكە‌هێندە‌لە‌یەك‌جیاواز‌بوون،كە‌ئەو‌جیاوازییە‌رێگرو‌بەربەست‌نەبوو،بە شێوەكە هــەردوو ئاخاوتنكەری كە‌شێوەی‌خۆیان‌لە‌یەكتر‌بگەن،ئەو‌دوو‌زمان یەك دایەلێكتی دوو بە شێوەیە‌هەمان لە ڤیكۆر هەروەها دادەنرێن.«الپەڕەی‌پێشوودا)٢٩(دەنووسێت:»بە‌باكووری شێوەی پێناسەیە، ئەو پێی‌زمانی دوو سامی باشووری سامی‌‌و‌سویدی‌‌و دانیماركی‌‌و بەاڵم جیاوازن،دایەلێكتی نەرویجی شێوەی هــەردوو
165
یەك‌زمانی‌ئەسكەندنافین.«هەر‌شێوە‌بوونی ــان زم ناسنامەی كــە زمانێك،وەرگرت،دەكرێت‌لە‌شوێنی‌دەسەاڵتی‌كلۆس ســتــانــدەر. زمــانــی ببێتە خــۆی‌دوو )2001:٣٠ ڤیكۆر لە )وەرگــیــراو
جۆری‌زمان‌دیاریدەكات:هۆی بە زمان ئەپاندسپراچە: یەكەم،دووریی‌نێوان‌شێوەكان،یاخود‌ماوەی‌زمانەوانی مــاوەی تەنیا كە نێوانیان،بێت،فاكتەرێك‌دەبێت‌بۆ‌دروستكردنی
ئەو‌جۆرە‌زمانە.دووەم،ئۆسبۆسپراچە:زمان‌بە‌هۆی
پەرەسەندنئەو‌جۆرە‌زمانە‌پەیوەندیی‌بە‌رادەی‌كۆدێكی وەك هەیە ستاندەربوونەوە
نووسین‌و‌قسەكردن.«
زمانی‌ستاندەرو‌زمانی‌فەرمیلــە‌ســەر‌ئــەو‌دووە‌بــە‌ئــەكــادیــمــی‌ـ‌بۆیە دواوم، ســەرچــاوە بــە پاڵپشت‌پــێــویــســت‌نـــاكـــات‌ئـــــەوەی‌گــوتــوومــە‌بە بۆیە بكەمەوە. كاوێژی جارێكی‌تر‌زمانی بڵێم: دەمـــەوێ ســادە زمانێكی‌دەڤەرێك ئاخاوتنی زمانی ستاندەر،زمانی بنەڕەتدا لە نییە. توێژێك یــان‌نووسینە،لە‌سنووری‌پەروەردە‌بوونی‌ئەو باشترین‌شوێنی پــەروەردە هەیە.زمانەیە،چونكە‌ئەگەر‌منداڵی‌كورد‌لە‌باخچه‌ی‌مندااڵن‌و‌سەرەتایی‌‌و‌ناوەندی‌بەو‌زمانە‌گۆش‌بكرێت‌لە‌قۆناغەكانی
زمانی كۆنترۆڵی تــەواو خوێندن دیی‌ــنــدن‌دەكـــــات.هـــەروەهـــا‌زمــانــی خــوێگروپێكی هیچ بە پەیوەندی ستاندەر‌نییە. ناوچەیەكه‌وە زمانی زمانەوانی‌‌و
تەنها‌زمانی‌پەروەردەیە.زمانی‌رەسمی‌شێوەیەكی‌دیی‌زمانی‌ســیــاســیــیــەوە، رووی ــە ل ســتــانــدەرە.حكوومەتە. یــان ــە، ــەت دەوڵ زمانحاڵی‌حكومەت‌بەوە‌دەناسرێت،كە‌سرودی‌هەروەها نیشتیمانی ئااڵی نیشتیمانی،ــی‌رەســمــی‌هــەبــێــت.ئـــەو‌جــۆرە ــان زمدایكی زمــانــی دەرەوەی لــە زمــانــەش‌تاك-زمانی زمانەوانی كۆمەڵگه‌یەكی‌دەبێت.لەو‌روانگەوە‌ئەوەی‌پێدەوترێ‌لە دیالێكتەكان‌جۆرێكە دیموكراسیەتی‌پاشەكشێی‌بەرەو‌پێشچوونی‌كۆمەڵگه‌ی‌ئاشووبی هەروەها كوردی زمانەوانی‌سیاسی.لە‌رووی‌قانوونیەوەش،زمانی‌لە بــاس كارگێڕییە زمانێكی رەسمی‌كاروباری بە تایبەت زارەوەی پەیڤ‌‌و‌دەوڵەتی‌دامه‌زراوه‌یی‌دەكات.دووبارە‌دام‌‌و نێو لە تەنیا زمانە ئەو هەبوونی‌ــت، ــێ دەزگـــــای‌حــكــومــەت‌بــوونــی‌دەبــەوە‌نییە، ــاك پــەیــوەنــدیــی‌بــە‌قــســەی‌تهیچ بــۆ نییە مافێك زێـــدە ــا ــەروەه هــەو‌جـــۆرە‌زمانە دەڤـــەرێـــك.بــوونــی‌ئگوزارشت‌لە‌هەبوونی‌دەوڵەت‌دەكات.
ئەزموونی‌زمانەوانی‌نەرویجیرەوشی‌زمانەوانی‌لە‌نەرویج‌شێوەی‌فرەیی‌وەرگرتووە،ئەو‌چەند‌زمانییەی
166
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
زمانەوانی ئارێشەیەكی چەند نەرویج)٢٢( الپــەڕە لە ڤیكۆر دروستكردووە.که: دەنووسێت، نۆردیكی‌دا زمانەكانی»لە‌حاڵی‌حازر‌چوار‌زمان‌لە‌نەرویج‌هەن:زمانی‌بۆكمێیل،زمانی‌نینۆرسك،زمانی‌سامی،زمانی‌فینلەندی.«زمانی‌باكوورە، جێرمانی زمانێكی نەرویجی‌بە‌شێوەیەكی‌بنەڕەتی‌لە‌نەرویج‌قسەی‌پێ‌دەكرێت‌‌و‌زمانی‌رەسمییە‌لەو‌واڵتە.ــەر‌چــەنــدە‌هــــەردوو‌واڵتـــی‌سوید‌‌و هدانمارك‌زمانی‌تایبەت‌بە‌خۆیان‌هەیە،بەاڵم‌زمانی‌رەسمی‌نەرویجی‌هاوڕێك‌ــدی‌‌و‌دانــیــمــاركــی ــەگــەڵ‌زمــانــی‌ســوی لئەو لەگەڵ دەبەزێنێت خاك سنووری‌لە بڵێی وەك ــت. دەســازێ زمــانــە دوو‌بنەڕەتدا‌ئەو‌سێ‌زمانە‌یەك‌بن)وەك‌لە‌سەرەتا‌یەك تیۆرێك‌گوتوومانە لە‌ئاخاوتنكەری بــۆیــە هــەبــووە(، زمـــان‌دەگــەن.زمانی یەك لە زمــان هەرسێ‌نەرویجی‌لكێكە‌لە‌زمانەكانی‌سكەندناڤی.لە‌ئەنتەرنێتدا)ئینسكلۆپیدیای‌ویكپیدیا(هاتووە:»زمانەكانی‌سكەندناڤی‌لەگەڵ‌ئایسلەندی زمــانــی فــــارۆس‌‌و زمــانــی‌زگماكییەكان، زمانە هەندێ هەروەها‌بــاكــوور بــەشــی جێرمانی زمــانــەكــانــی‌پێیدەگوترێت هــەروەهــا كــە پێكدێنن،
زمانەكانی‌سكەندناڤی.سیستەم واڵتێكی نەرویج مەملەكەتی‌ــی‌دەســـتـــوریـــی‌ســكــەنــدنــاڤــیــە، ــاشــای پرۆژئاوای بەشی لە پێكدێت خاكەكەی
خاكەكەی سكەندناڤی. دورگەی نیمچە‌دووجا، كیلۆمەتر ٣٨٥،٢٥٢ لە پێكدێت‌نزیكەی دانــیــشــتــوانــەكــەی هـــەروەهـــا‌دووەم نــەرویــج دەبــێــت. ملیۆن پێنج‌لە‌رووی‌كەمی‌چڕی واڵتی‌ئەوروپیە‌دانیشتوانیەوە.»جیۆگرافیای‌ئەو‌واڵتە‌سەر بە هەژموونی كە شێوەیە، بــەم‌رەوشی‌زمانەوە‌هەیە.زۆربەی‌سنووری‌هەیە‌لە‌رۆژهەاڵتەوە‌لەگەڵ‌سویدەوە،فینلەندەوە لــەگــەڵ بـــاكـــوورەوەش لــە‌ــــەوەش ــــەاڵت ـــوورە،لـــە‌رۆژه ـــاوســـن هرووسیا‌هەیە،لە‌باشوورەوەش‌لەگەڵ
دانمارك‌هاوتخووبە.بە ســەبــارەت جیۆگرافیا فــاكــتــەری‌هــەیــە: ــگــەری كــاری ــجــەوە‌زۆر ــەروی نهاوتخووبی سوید، لەگەڵ هاوتخووبی‌لەگەڵ هاوتخووبی دانیمارك، لەگەڵ‌رووسیا‌وای‌لە‌تاكی‌نەرویجی‌كردووە‌لەو‌هاوسێ‌جیۆگرافییانەی ئاسانی بە
بگات.
سكەندناڤیبوونی زمانی نەرویجینەرویجی زمانی بوونی سكەندناڤیی‌ئەو هەڵدەگرێت. مشتومڕ مەسەلەیەكە‌بــوون‌و نەفیی ــای وات گەنگەشەكردنە‌لە كریستال ناگەیەنێت. نكوڵیكردن‌الپەرە٣٤٣زمان‌‌و‌زمانەكان‌دەربارەی‌دەنــووســێــت: بـــوونـــەوە سكەندناڤیی‌گروپێك‌زمانە‌لكی‌جێرمانی‌باكووری‌خێزانە‌زمانی‌جێرمانی‌پێكدێنن،دابەش
167
ئەسكەندناڤی جـــۆر دوو بــۆ ــێــت دەبدانیماركی ســویــدی‌و كە ــی، ڕۆژهــەاڵترۆژئاوایی، ئەسكەندناڤی دەگرێتەوە،فارۆسی ئایسالندی‌و نەرویجی‌و كە‌تــوێــژەران دەگــرێــتــەوە.چــۆن‌هەندێك‌ــ هیندۆ ـــوردی ك زمــانــی وایـــە پێیان‌كە نـــادەن، بـــەوە گرینگی ئــەوروپــیــە،ڕایە‌ڕەگەزی‌كوردی‌دەشێوێنن‌و بەو‌كوردی زمانی چارەنووسی هەروەها‌سكەندناڤیی ـــەن. دەب لێڵبوون بـــەرەو‌مەسەلەیەكی نەرویجی زمانی بوونی‌ــەو‌حاڵەتە بـــەاڵم‌ئ حــاشــا‌هــەڵــنــەگــرە،ـــــەڕە)١٧( لـــە‌الپ ــكــۆر ــی ڤ رێـــژەیـــیـــە.ـــن(دا‌دەنــووســێــت: ـــۆری كــتــێــبــەكــەی)گئــەوروپــا ــاكــووری ب ــان ی سكەندناڤیا،تەواو زاراوەی باكووریی( )ئەوروپای‌سكەندناڤیا هەرێمەكە: بۆ نیین ورد‌دەدات، پیشان ناوچەكە بەشێكی تەنیا‌هەرچی‌ئەوروپای‌باكوورییە‌ئاماژە‌بە‌دەدات. دەڤەرەكە لە فراوانتر بەشێكی‌هەروەها‌دەنووسێت:»لە‌ناوچەكە‌پێنج‌دەوڵەتی‌سەربەخۆ‌هەن‌وەك‌نەرویج،ئایسلەندا‌‌و فینلەندا، دانیمارك، سوید،گرینالند‌‌و ئۆتۆنۆمیدار هەرێمی سێ‌هەر هەیە. ئایالند ئالەند ئایلەند‌‌و فارۆ‌لەو‌روانگەوە‌ڤیكۆر‌پێی‌وایە‌زاراوەی‌ــەو‌ناوچەیە ئ ــووری،بــۆ ــاك ب ـــۆردی، ن
شیاوتره‌‌لە‌دووەكەی‌پێشوو.
ن��اس��ی��ۆن��ال��ی��زم��ی ن��ه روی��ج��ی و چاره نووسی زمانه که ی
ـــی ـــدێ‌واڵت ـــەن ـــە‌ه ــزم‌ل ــی ــال ــۆن ــاســی نرۆژهەاڵتی‌ناڤین،دەوڵەتی‌لە‌سەر‌بنیاتی‌دەوڵەتانە ئەو دامەزراند. نەتەوە یەك‌عەسكەری كودەتای سیاسیو شانۆی‌ــوون‌و‌زمانی‌كەمە ــوون،هــەروەهــا‌ب برووی لە فەرامۆشكرد‌و نەتەوەیەكانی‌سیستەمی‌سیاسیش‌دەوڵەتی‌كۆماری‌ویراسی،یان‌وردتر‌بنەماڵەیی‌بوون،بە
بەهاری‌ئیسالمی‌لە‌نێوچوون.زمانی تەنیا رۆژهەاڵتیانە واڵتــە لەو‌ڕەسمی‌‌و زمانی سەردەست، نەتەوەی‌ستاندەری‌واڵت‌بوو،بەاڵم‌لە‌نەرویج‌لەو بــوو. فۆرمێكی‌تر بە ناسیۆنالیزم‌ناسیۆنالیزمی رۆژهــــەاڵت ــەی ــان واڵتنەتەوەیی)یەك‌نەتەوە،یەك‌زمان،یەك‌دەكرد‌هەرچی‌واڵتێكی ئااڵ...(حوكمی‌مەدەنی ناسیۆنالیزمی نەرویجە وەك‌هەیە:بە‌زۆری‌بوون‌و‌كولتووری‌خۆی‌ناسیۆنالیزمێكی واتــای بە ناسەپێنێت،ئەویتر قبووڵی نییە‌و فاشی پۆلیسی‌نەرویجی تاكی سیاسەتە، بەو دەكات.دەكات، هاواڵتیبوون شوناسی شەڕی
نەك‌شوناسی‌نەتەوەبوون.تاكی نــەرویــجــی ــوری دەســت پێی بــە‌نـــەرویـــجـــی‌بــــە‌فـــاكـــتـــەری‌جــــۆری‌نەك پارێزراوە، مافی هاواڵتیبوونەوە‌هەر نەتەوەیەوە. جۆری ناسنامەی بە‌لە ئەو‌فاكتەرەش‌وایكردووە،ئەوروپا
168
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ببێت‌و رزگــاری رابـــردوو دڕندەیەكی‌تەسلیمی خــۆی چــارەنــووســی چــی‌تــر‌نەكات. مرۆڤكردە ئاینێكی ئایدۆلۆژیا‌و‌منداڵدانی ناو منداڵێكی وەك هینگتەن،ــــاوس‌بە ئـــەوروپـــی‌بـــۆ‌مـــاوەیـــەك‌ئنییە ناهەقی شێواو، دینی ئایدۆلۆژیاو‌بڵێت‌سەردەمی‌ئایدۆلۆژی‌بە‌سەرچوو.ناسیۆنالیزم رۆژهــــەاڵت، لــە كــەواتــە‌توندڕەویی ئایدۆلۆژیاو بە بوو ئاوس‌ستالینی‌‌و‌ماوی،هەرچی‌ناسیۆنالیزمی‌نەرویجی )ناسیۆنالیزمی ئەوروپییە‌بە نییە ئــاوس نــوێ( نموونەی وەك‌ــای‌تــونــدڕەویــی،بــۆیــە‌لە ــۆژی ــدۆل ــای ئدەبێتەوە! جێی نەرویجی كۆمەڵگه‌ی‌خــودی هەڵگری ـــەوەش ئ حوكمی بــە‌دەبینین ئایندە لە وەك ئایدۆلۆژیایە‌بە نــەرویــج خەڵكی رێـــژەی كەمترین
بانگەشەكانی‌هەڵدەخەڵەتێن!لە‌كۆمەڵگه‌ی‌نەرویجی‌ملمالنێی‌زمانی
چۆنە؟خۆی كێشەی كۆمەڵگه‌یەك هــەمــوو‌جودایە. كێشەكان جۆری بەاڵم هەیە،جگە كوردستاندا، باشووری لە ئێمە‌ناو‌خودی‌خۆماندا لە لە‌هاوسێیەكان‌كێشەی نەتەوە( یەك تاكەكانی )وەك‌زمانمان‌هەیە.ئەو‌حاڵەتە‌تەواو‌جیامان‌دەكاتەوە‌لەگەڵ‌نەرویج،كە‌هاوسێكانی‌هاندەرن‌بۆ‌رەوشی‌زمانەوانی‌هەروەها‌ئەو‌هەموو‌زمانەی‌لەوێ‌هەیە،كێشەی
زمانەوانی‌بۆ‌دروست‌ناكات.
لە‌نەرویج‌كێشەی‌زمانی‌نییە،چونكە‌دەگەن یەك لە هه‌موو تاكەكان لەوێدا‌هەروەها‌لە‌واڵتی‌سویدو‌دانیماركیش‌لە فرانكایەك لینگوا دەگـــەن. یــەك لە‌نــێــوان‌تــاكــەكــان‌هــەیــە،بــۆیــە‌كێشەی‌زمانەوانی‌لە‌نەرویج‌نییە‌وەك‌لە‌الی
تاكی‌كورد‌هەیە.
چەند‌زمانی‌لە‌نەرویجـ‌فرایەتی لە‌نەرویج‌وتمان‌چوار‌شێوەـ
ــ‌زمان‌هەیە:١ـ‌زمانی‌بۆكمۆیل
زمانی‌بۆكمۆیل‌مێژووێكی‌دێرینی‌لە‌نەرویج‌هەیە.ئەو‌زمانە‌زمانێكە‌تایبەتە‌بە‌چەند‌توێژەكەوە.بنەماڵە‌خانەدانەكان،خوداپێداوەكان. بە ناسراون ئەوانەی‌زمانی‌بورجوازییەكانی‌واڵتە.ئەو‌زمانە‌دانیماركییەوە داگــیــركــەری زمانی لە‌دروست‌بووە.وەك‌دەیڤید‌كریستال‌لە‌الپەرە٢٧١زمان‌و‌زمانەكان‌دەربارەی‌زمانی‌بۆكمۆیل‌دەنووسێت:»بۆكمۆیل‌یان‌ریكسمال‌یان‌زمانی‌كتێب‌شێوەی‌ئەدەبی‌زمانی‌نەرویجی‌بوو‌لە‌شێوەی‌نووسراوی‌دانیماركی‌دروستبووە.ئەو‌دانیمارك نــەرویــج‌و كە داهـــات، دەمــە‌یەكیان‌گرت)دانیمارك‌واڵتی‌نەرویجی‌ــ-١٨١٤.« لە‌سااڵنی١٣٨٠ داگیركرد(پــەروەردەی نێو لە زمانە، ئەو كەواتە‌نەرویج‌بوونی‌هەیە.ئەگەر‌كۆمەڵگه‌ی‌سێ بەشەوە، چــوار بكەینە نەرویجی
169
دەخوێنێت. بۆكمۆیل زمانی بە بەشی‌ـــەوەشـــدا‌زمـــانـــی‌بــۆكــمــۆیــل لـــەگـــەڵ‌ئنەرویجی ناسیۆنالیزمی دەرهاویشتەی‌دانیماركی داگیركەری زمانی لە نییە،ساڵە، ٤٣٤ تەنیا تەمەنی دارێــــژراوە.ملمالنێیە. لە نینۆرسك زمانی لەگەڵ‌لە‌ساڵی١٩٠٧ناوی‌ڕیكسمۆل)زمانی‌واڵت(لە‌زمانی‌نەرویجی‌ژێر‌حوكمی‌دانیماركی‌دەندرێت،لە‌ساڵی١٩٢٩ناوی‌ـــرێ‌و وەردەگ كتێب( )زمــانــی بۆكمۆل
لەوساوە‌ئەو‌ناوە‌وەردەگرێت.
٢ـ‌زمانی‌نینۆرسك)نەرویجی‌نوێ(ئیڤار‌ئاسین‌پێكهێنەری‌ئەو‌زمانەیە،لە‌كولتووری‌كۆنی‌نەرویجدا،ئیڤار‌ناوی‌لەو‌زمانە‌نا‌الندسمۆل)زمانی‌نەتەوە(وەك‌گوزارشتێك‌لە‌ئینتیما‌بۆ‌نەتەوەی‌نەتەوەیە. ئەو نەرویجی‌‌و‌زمانی‌كۆنی‌لە‌ساڵی١٩٢٥ناوی‌الندسمۆل‌دەبێتە
نینۆرسك.ـــار‌لە ــجــی‌ك ــەروی نــاســیــۆنــالــیــزمــی‌نســـەر‌زیــنــدووكــردنــەوەی‌كــولــتــوور‌‌و‌شــانــازیــیــەكــانــی‌نـــەتـــەوەی‌نــەرویــجــی‌ــی ــان ــل‌زم ــۆی ــم ــۆك ـــی‌ب ــــــات.زمـــان دەكــەاڵم ــەكــانــی‌نـــەرویـــج‌بـــوو،ب ــەدان خــانالدێیەكانی جوتیار‌‌و زمانی نینۆرسك‌نەرویجییەكان ناسیۆنالیستە نەرویجە.بكەن نینۆرسك لەوەی هێنا شكستیان
بە‌زمانی‌نەتەوە.
زمانی‌بۆكمۆیل‌‌و‌زمانی‌نینۆرسكیــەك زاری دوو یـــان ــن، ــان زم دوو
زمانن؟؟مەسەلەی‌چەند‌زمانی‌رەسمی‌بوون،نییە. نامۆ دیــاردەدەیــەكــی ئەوروپا لە‌چەند كە سویسرا، وەك واڵتێكی لە‌ــەوەی‌تــێــدا‌دەژی‌زمــانــی‌نــەتــەوە ــەت نزمانی ئەڵمانی، زمانی وەك زۆرەكــان‌هەرسێك سویسری زمانی فەرەنسی،زمــانــی‌رەســمــی‌واڵتـــن.لــە‌كــەنــەدا‌لە‌ئەوێ فەرەنسییەكانی كیوبیك هەرێمی‌تاكی لە هەیە زێــدەیــان مافی هەندێ‌زیاتر لەمە ئینگلیزی(. )زمــان كەنەدی‌بە‌حوكمی‌ئەوەی‌لە‌ئەمریكا)گەل(لە‌بریی)نەتەوە(هەیە،زمانی‌ئینگلیزی‌لە
هەندێ‌ویالیەت‌زمانی‌ڕەسمی‌نییە.كتێبی )٢٧٠(ی الپـــەڕە لــە كریستال‌زمـــان‌‌و‌زمــانــەكــانــدا‌دەنــووســێــت:»لە‌ساڵ( ٢٣ لە )بــەر ١٩٩٠ سەرژمێری‌دانیشتوانی‌نەرویج‌چوار‌ملیۆن‌‌و‌دوو‌بــووە.«لەو ســەد‌‌و‌چل‌‌و‌شەش‌كەس‌دەنووسێت: رەسول سوداد رێژەیەش»لە٨٣%بە‌زمانی‌بۆكمۆل‌قسە‌دەكەن‌نینۆرسك.« زمــانــی بــە %١٧ لــە وە)٢٧١( الپـــەڕە لــە كریستال هــەروەهــا‌ئــەوەی بۆ دانـــدرا »پــالن دەنووسێت:هەردوو‌زمان‌بكرێن‌بە‌یەك‌‌و‌ناو‌بنرێن)كێشەی كێشەیە ئــەو سامنۆرسك.«زمانی نینۆرسك‌‌و بۆكمۆیل‌‌و نــێــوان‌سامنۆرسك(تا‌دەهات‌ئاڵۆزتر‌دەبوو،
170
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بــۆیــە‌پــەرلــەمــانــی‌نــەرویــجــی‌لــە‌ساڵی)زمانی سامنۆرسك پــرۆژەی 2005ــارە دووب هەڵوەشاندەوە. هــاوبــەش(ی‌ستاندەری‌بۆكمۆیل‌‌و‌نینۆرسك‌زیندوو
كرایەوە.ببێتە كە نینۆرسك، زمانی هەرەسی‌ــەرویــجــی، زمــانــی‌هــەمــوو‌تــاكــێــكــی‌نناسیۆنالیزمی ــــڕۆژەی پ فەشەلێكی‌ـــە‌پـــێـــچـــەوانـــەوە، نـــەرویـــجـــی‌بـــــوو.بناسیۆنالیزمی‌توركی‌سەركەوتوو‌بوو‌توركیای زمانی تەتریكی پرۆسەی لە،) ئەرمەنی... كــورد+ تــورك+ ( نوێ‌كوردی ملیۆن ٢٠ ئەوەیە ئاكامەكەی‌باكوور‌بێوەری‌كران‌لەوەی‌بە‌زمانی
دایك)زمانی‌كوردی(بخوێنن.زمانی پاشماوەی بۆكمۆیل زمانی‌زمانی لــە نزیكە زۆر دانیماركییە‌‌و‌ـــی ـــە‌پــــاش‌دەســـەاڵت دانـــیـــمـــاركـــی.لــج،لــە‌ســەدەی ــەروی دانــیــمــاركــی‌لــە‌نزمانی كەواتە دروستبوو. چــواردەوە‌داگیركردن دەرهاویشتەی بۆكمۆیل‌بوو،چینی‌خانەدان‌‌و‌توێژی‌سیاسی‌‌و‌نەرویجی حكومەتی پیاوی بازرگان‌‌و‌چەند‌نەوەیەكی‌بەو‌زمانە‌گۆش‌كرد،بۆیە‌پشتی‌لە‌پرۆژەی‌نەتەوە‌كرد‌‌و‌بە‌بەرژەوەندی‌سیاسی‌‌و‌ئابووری‌خۆی
ڕازی‌بوو.كۆنی زمــانــی لــە نینۆرسك زمــانــی‌ـــووە.راستە ب نــەرویــجــەوە‌دروســـت‌وەك‌كریستال‌دەنووسێت:»بۆكمۆیل
ــە.«بــەاڵم ــای ــدی ــی ـــــەدەب‌‌و‌م زمــانــی‌ئنینۆرسك‌زمانی‌فۆلكلۆر‌‌و‌كولتووری‌گوندییەكانی‌نەرویجە.ئەفسووس،وەك‌خوێنەوارەكان، پاكستانییە هیندی‌‌و‌نەرویجی خوێنەواری تاكی زۆربــەی‌هاوسێ داگیركەری زمانی پەسندی
دەكات‌لە‌سەر‌زمانی‌نەتەوە.نینۆرسك زمانی بۆكمۆیل‌‌و زمانی‌بەڵكو نیین، نــەرویــجــی زاری دوو‌زمانەكانی دوو‌زمانی‌جیاوازن‌وەك‌سویسرا‌‌و‌كەنەدی.بە‌حوكمی‌ئەوەی‌دەژین، زمانەوانی كۆمەڵگەی یەك لە
بۆیە‌لە‌ئاخاوتن‌لە‌یەك‌دەگەن.
٣ـ‌زمانی‌سامیزمانی‌سامی‌سێیەم‌زمانە‌لە‌ئاخاوتنی‌كریستال دەیڤد نەرویجی. كۆمەڵگەی‌زمانەكان زمــان‌‌و )٣٤١(ی الپــەڕە لە‌ــەو‌زمــانــە،دەنــووســێــت: دەربــــارەی‌ئگروپی لە ئەندامێكە سامی »زمانی‌فینی‌لە‌كۆمەڵە‌زمانی‌فینۆ-ئوگریك‌لە‌ساڵی١٩٩٢ژمارەی‌قسەكەرانی‌سی‌باكووری بەشی لە بوو كەس هه‌زار‌نــەرویــج‌‌و‌هــەنــدێ‌بــەشــی‌بــاكــووری‌سوید‌‌و‌فیلەندا‌‌و‌رووسیا.«دەكرێت‌بە‌سامییەكان‌بگوترێت‌مرۆڤی‌باكووری.سەبارەت‌بە‌ئەلفبێ‌ی‌زمانی‌سامی،ـــەڕە، ــە‌هــەمــان‌الپ ـــەوە‌كــریــســتــال‌ل ئدوو بە سامی زمانی دەنــووســێــت:«سریلیكی )التینی( رۆمــانــی ئەلفبێی
171
)رووســـــی(دەنـــووســـرێـــت.»زمــانــی‌رەسمی نیشتیمانی‌‌و زمانی سامی،جێگەكەیان، ژمـــارە‌‌و هــۆی بــە نییە،زمانی‌حكومەت‌ــ‌ئەو‌زمانەی‌لە‌واڵت‌دەزانــن. نیشتیمانی زمانی بە ــ بــاوە‌ــە‌نــێــو‌خــەڵــكــی‌ســامــی‌ســێ‌گــروپــی للە ئــەو‌سێیە هــەن،زمانی ســەرەكــی‌پێوەری پێی بە دوورە، زۆر یەكتر‌هێنز‌كلۆس)وەرگیراو‌لە‌ڤیكۆر‌الپه‌ڕه٢٩(ئەو‌ماوە‌زمانیەیی‌لە‌نێوان‌سامی‌ــاشــووری‌هەیە ــووری‌‌و‌ســامــی‌ب ــاك بجودان، زمانی دوو هــەردووك بڵێین
نەك‌دوو‌زاری‌یەك‌زمان.«هەر‌سێ تاكی نەگەیشتنی یەكتر لە‌لێدەكەن وامــان سامینشین، ــەری دەڤڤیكۆر كلۆس‌‌و كریستال‌‌و بڕیاری بە‌لە سامی زمانی سێ كە بین، ڕازی
نەرویج‌‌و‌فینلەندا‌‌و‌رووسیا‌هەن.ـــۆری‌گــــەڕانــــدنــــەوەی ـــی ــی‌ت ــێ ـــە‌پ بزمــانــەكــان‌بــۆ‌یــەك‌زمـــان،هــەر‌سێ‌زمان یەك بنەڕەتدا لە زمانی‌سامی،جیۆگرافیا- فاكتەری بــەاڵم بووبێت،ببنە جیۆپۆلیتیكی-وایكردووە ماوەی
سێ‌زمان. ٤ـ‌زمانی‌فینی
فینییە. كەمایەتی زمانی فینی زمانی
كریستال‌لە‌الپەڕە)١٣٨(دەنووسێت:»زمانی‌فینی‌ئەندامە‌لە‌خێزانە‌زمانی‌ئەو‌زمانە‌وەك‌زمانی فینۆ-ئۆگریك.پێ قسەی واڵت باكووری لە سامی‌نەرویج، باكووری لە بێجگە دەكــرێ.فینلەندا‌‌و سپی‌‌و دەریای لە فینییەكان
رووسیا‌هەن.«
پوختهئارێشەی نــەرویــجــی كــۆمــەڵــگــەی نێو لــە‌بۆكمۆیل‌‌و زمانی نێوان لە تەنیا زمانەوانی‌ـــە‌حــوكــمــی ـــە.ب ـــەی ــۆرســك‌ه ــن ــی ـــی‌ن ـــان زمچەند كەمینەن، فینی سامی‌‌و ئاخاوتنكارانی‌لە كــۆچــەوە رێگای لە خەڵكانێكن كۆمەڵە‌باكووری‌نەرویجەوە‌نیشتەجێ‌بوونە.زمانی‌زمانەوانی كۆمەڵگه‌ی ناخی لە وا بۆكمۆیل‌خەڵكی كولتووری ڕەنگی داكوتاوە‌‌و رەگی‌بازرگانی‌‌و مەلەكی‌‌و ــداری دەســەاڵت چینی‌زمانی هــەژمــوونــی وەرگـــرتـــووە. سیاسی‌بۆكمۆیل‌شكستی‌بە‌پرۆژەی‌ناسیۆنالیستی‌ــاوە،بــۆیــە‌ڕێــــژەی‌زمــانــی ــن ــەرویــجــی‌هــێ نتێپەر لە٢٠% ) نوێ نەرویجی نینۆرسك)
ناكات.
ــكــۆی ــســۆر،لــە‌زان ــی ــرۆف ــــدەدەری‌پ ــــاری یسەالحەدین‌و‌سەرۆكی‌زمانناسی‌كورد
172
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
TheDismantlingofMetaphysicsFromPositivismtowardsPhilosophyofLanguage
نووسینیفوئاد‌عه‌بدولڕه‌حمان
By:FuadA.OMMARبه‌شی‌سێیه‌م
ChapterThree
هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌مێتافیزیکله‌پۆزیتیڤیزمه‌وه‌به‌ره‌و‌فه‌لسه‌فه‌ی‌زمان
173
فه‌لسه‌فه‌ی‌شیکاریی‌لۆجیکیPhilosophyoflogicalanalysis
له داوه ــی ــه‌وڵ ه فــه‌لــســه‌فــه‌یــه ـــه‌م ئکێشه‌ی چــاره‌ســه‌ری روانــگــه‌وه دوو‌ئێپستیمۆلۆجی‌بکات:روانگه‌ی‌یه‌که‌م،که‌زمانی‌رۆژانه‌ی‌خه‌ڵکییه،واته‌ئه‌م‌شیکردنه‌وه‌ی داوه هه‌وڵی فه‌لسه‌فه‌یه‌ــــان‌ـــــ‌نـــه‌ک‌زمــانــه‌وانــی خــــودی‌زمLinguisticsــ‌‌‌‌و‌زمانی‌ژیانی‌رۆژانه‌ی‌مرۆڤ‌بکات‌به‌بابه‌تێک‌بۆ‌لێکۆڵینه‌وه.ده‌بینین‌فه‌یله‌سووفه‌کانی‌ئه‌م‌ره‌هه‌نده‌ته‌وه‌ریی بابه‌تی به کــردووه زمانیان‌ئه‌و واته فه‌لسه‌فییانه. شیکردنه‌وه‌ی‌جۆره‌زمانه‌‌شی‌بکه‌نه‌وه،که‌تاکه‌کانی‌نێو‌کۆمه‌ڵگا‌ئاخاوتنیانه،واته،که‌زمانی‌ده‌ســتــه‌واژه به که خه‌ڵکییه، ئاسایی‌ده‌کرێت.ئه‌مه‌بۆ‌ئه‌وه‌یه‌له‌م‌رێگایه‌وه‌بگه‌نه‌دۆزیــنــه‌وه‌ی‌چــاره‌ســه‌ری‌هه‌ر‌کێشه‌یه‌کی‌فه‌لسه‌فی،که‌مرۆڤ‌بیری
لێ‌بکاته‌وه.زانسته. زمانی که دووهم، روانگه‌ی‌واته‌فه‌لسه‌فه‌ی‌شیکاریی‌لۆجیکی،که‌لۆجیکی شیکردنه‌وه‌ی داوه هه‌وڵی‌له خۆی بۆ رێبازێک به بکات زمــان‌پێناو‌چاره‌سه‌ری‌کێشه‌فه‌لسه‌فییه‌کان.به‌کاری زانستییانه‌ش زمــانــی وه‌ک‌بهێنێت.به‌اڵم‌له‌هه‌مان‌هه‌ڵوێستیشدا،هه‌وڵی‌داوه‌خۆی‌له‌داتاشینی‌جۆره‌ببێته کــه بگرێت، دوور بــه زمانێک
نموونه‌یه‌ک‌بۆ‌زمانی‌زانست.
فه‌لسه‌فه‌ی بــاســه، شایانی ـــه‌وه‌ی ئســه‌رچــاوه‌کــه‌ی لۆجیکی شــیــکــاریــی‌فرێگه بیرو‌بۆچوونی بۆ ده‌گه‌ڕێته‌وهFriedrich Ludwig Gottlob Frege،که‌شیکردنه‌وه‌ی‌لۆجیکییانه‌ی‌کردووه‌به‌واتا ئه‌و باره‌ی له زانین بۆ رێبازێک‌به هــه‌ن، زماندا له که لۆجیکییانه‌ی،سوودیان که وشانه‌ی، ئه‌و تایبه‌تی‌وشانه‌ی ئــه‌و یــان هه‌یه، لۆجیک بۆ‌هێمایی، زمانێکی بۆ بناغه‌یه‌ک ده‌بنه‌که‌لۆجیکی‌ئه‌رستۆییانه‌ی‌تیادا‌ره‌نگ
بداته‌وه.هـــه‌ڵـــبـــه‌ت‌فـــه‌لـــســـه‌فـــه‌ی‌شــیــکــاریــی‌ده‌شگه‌ڕێته‌وه سه‌رچاوه‌که‌ی لۆجیکی‌که ڤێتگنشتاین، نووسینه‌کانی بــۆ‌ــه‌وه‌ی‌زمـــان‌و ــردن ــک ــــــاره‌ی‌شــی ده‌ربفه‌یله‌سووفه ئه‌م ماتماتیکن. لۆجیک‌و‌ده‌وڵه‌مه‌ندی قــووڵ‌و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی‌ـــووه‌له کـــــردووه،کــه‌کــاریــگــه‌ریــی‌ببه‌ره‌و فه‌لسه‌فه ئاڕاسته‌کردنی سه‌ر‌ـــه‌یـــه‌کـــه‌م‌قــۆنــاغــی شـــیـــکـــردنـــه‌وه.لــی‌له ــه‌ت ــب ــای ـــه‌ت ــدا،ب ــی ــان ــه‌ک ــن ــووســی ن)تره‌کته‌یته‌رس( بــه کــه کتێبه‌که‌یدا،ره‌هه‌نده‌ی له به‌شداریی به‌ناوبانگه،کــردووه. فه‌لسه‌فه‌دا له شیکردنه‌وه‌ــه‌ر‌تیۆری ــهب ــردۆت ــره‌وه‌پــه‌نــای‌ب ــێ لده‌بینین، به‌اڵم فه‌لسه‌فه‌دا. له لۆجیک‌به نووسینه‌کانیدا، قۆناغی دووهم که‌تایبه‌تی‌له‌کتێبه‌که‌یدا،که‌به‌ناونیشانی‌لۆجیکی فه‌لسه‌فی(یه، )توێژینهوهی
174
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
به ههر گرنگیی ــردووه‌و ک فه‌رامۆش‌له داوه،که‌چۆن‌مرۆڤ زمان‌خۆی
ژیانی‌رۆژانه‌‌‌یدا‌به‌کاری‌ده‌هێنێت.هه‌وڵی له فه‌لسه‌فه ئامانجی به‌مه،دۆزینه‌وه‌ی‌کرۆکی‌واتا‌لۆجیکییه‌کان‌ـــۆڕاوه گ حــه‌قــیــقــه‌ت ــه ب گه‌یشتن ــۆ برسته‌و ئه‌و شیکردنه‌وه‌ی بۆ )ته‌نها(له ده‌ســتــه‌واژانــه‌ی‌زمــان،که‌خه‌ڵکی‌ژیانی‌رۆژانه‌یاندا‌به‌کاری‌ده‌هێنن.به‌واتایه‌کی‌تر،ئامانجی‌فه‌لسه‌فه‌گۆڕاوه‌ببێته‌هه‌وڵدان‌بۆ‌جیاکردنه‌وه به‌وه‌ی‌ــنــی‌ده‌ســـتـــه‌واژه‌‌ی ــڕی ــێــوان‌ده‌رب ــه‌ن لنا ـــه‌واژه‌ی ده‌ســـت ئــاشــکــرا‌‌و روونو)واتــــا(ی واتــــه ــرا، ــاشــک ــائ ن روون‌و‌زماندا. سنووری نێو له ته‌مومژاوی‌هه‌روه‌ها‌فه‌لسه‌فه‌ئه‌رکی‌بۆته‌ئه‌وه‌ی‌شــیــکــردنــه‌وه‌ی ــۆ ب ــامــڕازێــک ئ ببێته‌ئه‌وه‌ی بۆ واتاکان. نێوان په‌یوه‌ندیی‌مێشکی بتوانێت مرۆڤ رێگایه‌وه له‌م‌دوور بــه پرسیارێک هــه‌ر لــه خــۆی‌شتێک نه‌بێت‌و فه‌لسه‌فی که بگرێت،پڕوپووچ‌و ته‌نها‌هه‌ر‌قسه‌ی که بێت،هیچی‌تر. بێتو )واتانه‌به‌خش( به‌تاڵ‌و‌ــه،کــه‌دوو ــه‌وه‌ی مــه‌بــه‌ســت‌لــه‌مــه‌ش‌ئره‌هه‌ندی‌قووڵ‌هه‌یه‌بۆ‌پراکتایزکردنی‌یه‌که‌میان لۆجیکییانه: شیکردنه‌وه‌ی‌ــیــڤــه،کـــه‌ئــه‌ویــش ره‌هـــه‌نـــدی‌نــه‌گــه‌تــه‌وه‌ی‌بــیــرو‌بــۆچــوونــی ــن دوورخــســتمێتافیزیکییه‌له‌هه‌ر‌بوارێکی‌زانستدا،ماتماتیکی، یاخود بێت، سروشتی چ
یان‌مرۆڤایه‌تی،یان‌هه‌ر‌بوارێکی‌تری‌پۆزیتیڤه، ره‌هه‌ندی دووه‌میان زانین.ـــکـــردنـــه‌وه‌ی‌بیرو ــش‌روون ــه‌وی ــهئ کبۆچوون‌و‌رێبازه‌زانستییه‌‌کانه‌و‌په‌رده‌له ده‌رهاویشته‌کان لهسهر هه‌ڵماڵینه‌سه‌ره‌تاوه‌به‌تاقیکردنه‌وه‌و‌ئه‌زموون.ـــــه‌وه،فــه‌یــلــه‌ســووفــه‌کــانــی لـــه‌بـــه‌ر‌ئــان ــه‌رکــی پــۆزیــتــیــڤــیــزمــی‌لــۆجــیــکــی‌ئتیۆره له لێکۆڵینه‌وه ــه‌وه‌ی ئ بووه‌ته‌لــێــکــدانــه‌وه‌ی بــکــه‌ن‌و زانستییه‌کاندا‌ــه‌ی‌بـــۆ‌بـــکـــه‌ن.هــه‌ر ــان ــی ــی ــســه‌ف ــهل فــاوه، ـــه‌وه‌ش،هــه‌ر‌لــه‌ســه‌ره‌ت لــه‌بــه‌ر‌ئبیرو‌بۆچوونه‌کانیاندا له توندڕه‌وییان‌ــه‌خــۆیــان نـــووانـــدووه‌و‌بـــاوه‌ڕیـــان‌ببووه،که‌ته‌نها‌هه‌ر‌خۆیان‌له‌هه‌موو‌که‌سانی‌تر‌راستترن.باوه‌ڕیشیان‌به‌وه‌به فه‌لسه‌فییه‌کانیان تیۆره که بــووه،به راستن. ــووڵ‌و ق ره‌هــا شێوه‌یه‌کی‌جۆرێک،که‌ئه‌م‌توندڕه‌وییه‌یان‌هه‌ر‌له
توندڕه‌ویی‌ئایینی‌ده‌چێت.ــای ســهرهت ــه ل هـــه‌ر ڤیه‌ننا ــی گــروپبــانــگــهــێــشــتــیــیــه‌وه‌بـــۆ‌قــبــووڵــکــردنــی‌لۆجیکی، پۆزیتیڤیزمی فــه‌لــســه‌فــه‌ی‌رێگای‌شیکاریی‌زمانی‌گرتۆته‌به‌ر،که‌ماتماتیک‌و زانسته‌کانی به په‌‌‌یوه‌سته‌ئامانجی ئه‌زموونگه‌راییه‌وه. لۆجیک‌و‌که بـــووه، ئه‌مه لــه‌مــه‌دا سه‌ره‌کیشی‌بۆته‌دا یه‌ک نێو له فه‌لسه‌فه زانست‌و‌ــازی ــب ــه‌رێ ــهوه.ئـــه‌وجـــا،ل ــات ــک جــێ‌ببۆ داوه بازی زمانه‌وه شیکردنه‌وه‌ی
175
هه‌وڵی‌دروستکردنی‌زمانێکی‌هێمایی،به‌ده‌ستهێنانی بۆ ئامڕازێک ببێته که‌بواری له نموونه: بۆ زانست. زانین‌و‌هه‌وڵی کــارنــاپ رۆدۆڵـــف ماتماتیکدا‌بنیاد هێمایی زمانی جــۆر دوو داوه‌ئاکسیۆم یه‌که‌میاندا جۆری له بنێت.axiom،واته‌راستییه‌کی‌به‌ڵگه‌نه‌ویستی)به‌دیهی(وه‌کو‌ماتماتیک‌تیادا‌هه‌بێت،ــه‌جـــۆری‌دووه‌مــــدا‌زمانێک ل ـــه‌اڵم بهه‌بێت. تیادا ئه‌زموونگه‌رایی که بێت،یه‌که‌م هێمایی زمانی واتایه‌کی‌تر، به‌ماتماتیک‌و زمــانــی بــه بێت تــایــبــه‌ت‌خۆرسکییه‌کان زانــیــنــه بــۆ ســـوودی‌هه‌بێت‌و‌مرۆڤ‌بتوانێت‌بۆ‌هه‌ڵێنجاندنی‌واته ببینێت، لێ سوودی ئه‌رستۆیانه‌‌بێت. ده‌رهاویشته گریمانه‌‌و زمانی‌تایبه‌ت دووه‌مـــیـــش هێمایی ــی زمــانزانسته بۆ ســوودی فیزیک‌و به بێت‌له‌به‌ر ههر هه‌بێت. ئه‌زموونکارییه‌کان‌ئه‌وه،کارناپ‌له‌یه‌ک‌کاتدا‌گرنگیی‌به‌ئه‌زموون‌و‌به‌خۆڕسکیش‌داوه.له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ده‌توانم‌بڵێیم،که‌فه‌یله‌سووفه‌کانی‌گروپی‌ڤیه‌ننا‌به‌ر‌له‌وه‌ی‌ئه‌زموونگه‌را
بن،خۆڕسکگه‌را‌بوون.
ئه‌زموونگه‌رایی‌لۆجیکیLogical empiricism
پۆزیتیڤیزمی‌لۆجیکی،که فه‌لسه‌فه‌ی‌بنه‌ڕه‌تدا له دایانهێناوه، ڤیه‌ننا گروپی‌ــی‌و ــه‌رای ــگ ــوون ــه‌زم فــه‌لــســه‌فــه‌یــه‌کــی‌ئ
ــه، کــه‌وات بــــووه. لۆجیکی شــیــکــاریــی‌سه‌ره‌تاوه، له ههر ئــه‌وه، له‌به‌ر هه‌ر‌زانسته‌کانی له ئاوڕیان ڤیه‌ننا گروپی‌ماتماتیک‌و‌لۆجیک‌و‌فیزیک‌داوه‌ته‌وه.
به‌اڵم،هه‌ڵبه‌ت‌ئه‌م‌ئه‌زموونگه‌راییه‌ی‌ئه‌مان‌ئاوڕیان‌لێداوه‌ته‌وه،ره‌هه‌ندێکی‌فــه‌لــســه‌فــه‌دا مــێــژووی ــه ل نییه نـــوێ‌نه‌بووبێت، ئــه‌مــان پێش داهــاتــبــێــت‌و‌به‌ڵکو‌به‌روونی،وه‌کو‌پێشتر‌ئاماژه‌م‌بۆ‌کرد،له‌الی‌هه‌ندێک‌فه‌یله‌سووفی‌ســـــــه‌ده‌ی‌هــــــه‌ژده‌هــــــه‌م‌و‌ســـــه‌ده‌ی‌نۆزده‌هه‌مدا‌ده‌یبینین،وه‌ک:جۆن‌لۆکJohn Locke)١٦٣٢ــ١٧٠٤(و‌جۆرج‌ــ ١٦٨٥( George Berkeley بێرکیلی‌بنه‌ڕه‌تدا له که هیوم، ده‌ڤید ١٧٥٣(و‌بڕوایان بوون‌و خۆڕسکگه‌رایی دژی‌به‌وه‌هه‌بووه،که‌هه‌ر‌زانینێک‌مرۆڤ‌پێی رێگایه‌که‌وه تاقه له بگات، پێی‌ده‌گات،که‌ئه‌ویش‌رێگای‌هه‌سته.به‌اڵم‌ڤیه‌ننا، گرووپی ئه‌زموونگه‌رایی ئه‌‌م‌کالسیکییه‌کان ئه‌زموونگه‌رایی له که‌جیابکاته‌وه،ئهوهیه،که‌گرووپی‌ڤیه‌ننا‌جگه‌له‌ئه‌زموونگه‌رایی،شیکردنه‌وه‌ی‌زمانیشیان‌کردووه.مه‌به‌ست‌لێره‌دا‌به‌نییه، رۆژانــه ژیانی زمانی ههر ته‌نها‌به‌ڵکو‌زمانی‌زانستیشه.به‌م‌هه‌وڵدانه‌ــه‌هــه‌مــان ویــســتــوویــانــه‌فــه‌لــســه‌فــه‌و‌لچونکه ئامانج. بکه‌نه زانستیش کاتدا‌تیۆره بــه بایه‌خیان روویــه‌کــه‌وه لــهله کــه داوه، فیزیکیه‌کان زانــســتــی‌و
176
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
رووته‌وه زانستیی ئه‌زموونی رێگه‌ی‌ــــت،لـــه‌الیـــه‌کـــی‌تـــره‌وه ـــه‌ده‌ســـت‌دێ بپێویستیان‌به‌لۆجیک‌و‌ماتماتیک‌بووه،ئه‌زموونه‌وه به په‌یوه‌ندییان هیچ که‌راسته‌وخۆیان په‌یوه‌ندیی به‌ڵکو نییه،هه‌یه. هه‌ڵێنجاندنه‌وه خوێندنه‌وه‌‌و به‌هه‌‌ڵینجاندنه‌ی، رێــبــازی ئــه‌و چونکه‌یارمه‌تیی‌مرۆڤ لۆجیکدا‌هه‌یه له که‌به زانــیــن به‌ده‌ستهێنانی بــۆ ده‌دات‌پته‌وو بناغه‌ی لــهســهر ــوون‌و ــه‌زم ئ
روون‌و‌نادژ‌به‌‌یه‌ک.له لۆجیکی پۆزیتیڤیزمی هه‌ڵبه‌ت‌ڤــیــه‌نــنــاوه‌تاکو ــی ــروپ ســـه‌رده‌مـــی‌گکۆتایی‌سااڵنی‌سیی‌سه‌ده‌ی‌بیسته‌م‌ـــردووه‌و‌بــاو‌بـــووه.بــه‌اڵم گــه‌شــه‌ی‌کدوای ــه ل تــایــبــه‌تــی ــه ب ئــــه‌وه، دوای‌ئه‌م بیسته‌مه‌وه، ســه‌ده‌ی سییه‌کانی‌هاتۆته زۆری ره‌خــنــه‌ی فه‌لسه‌فه‌یه‌زانایان‌و الیــه‌ن له تایبه‌تی به ســه‌ر.هێرمنیوتیک زانست‌و فه‌یله‌سووفانیOntology ئۆنتۆڵۆجی Hermeneuticو .Deconstructionو‌هه‌ڵوه‌شاندنگه‌رایی)توێژینه‌وه( هه‌ڵێنجاندن لۆجیکی ئیتر‌ئه‌ندامه له یه‌کێک الیه‌ن له inductionچاالکه‌کانی‌گروپی‌ڤیه‌نناوه،که‌کارڵ)١٩٩٤ ــ ١٩٠٢( Karl Popper پۆپه‌ر‌تــانــه‌‌و‌شــااڵوی بــه‌ر کهوتۆته بـــووه،ره‌خنه‌کانی به پۆپه‌ر توند. ره‌خنه‌ی‌گــه‌ڕانــدۆتــه‌وه هه‌ڵێنجاندنی کێشه‌ی‌ــی‌ســـه‌ره‌تـــایـــی،کـــه‌لـــه‌الی ــاڵ بـــۆ‌خ
پێکردووه. ده‌ستی هــیــوم‌ه‌وه ده‌یڤید‌به‌بــاوه‌ڕی‌هیوم‌و‌به‌بــاوه‌ڕی‌پۆپه‌ر‌لۆجیکی‌هه‌ڵێنجاندن‌هیچ‌چاره‌سه‌رێکی‌گریمانه‌و کــه واتــایــه‌ی، ــه‌و ب نابێت.سه‌ره‌تایه‌ک ده‌بێته بینیکردن پێش‌ئه‌زموونگه‌رایی. کێڵگه‌ی بـــوارو بــۆ‌که‌هیچ‌مێشکێک ئه‌وه‌ی، پاساوی به‌‌ـــواری ــه‌وه‌بــچــێــتــه‌ب ــی ــاڵ ــه‌ت نــیــیــه‌لـــه‌بواته‌هیچ‌مرۆڤێک ئه‌زموونگه‌راییه‌وه. Tabulaنییه‌ئه‌گه‌ر‌مێشکی‌تابوال‌رازا‌سپی‌و الپه‌ڕه‌یه‌کی واتــه بێت، Razaلــهســهر هیچی پێشتر بــێــت‌و ــاڵ ــه‌ت بئــه‌زمــوون بشێت کــه نه‌نووسرابێت،وه‌کــو ئه‌مه نموونه، بــۆ وه‌ربــگــرێــت.ئه‌وه‌وایه،که‌کۆمپیته‌ر‌ئه‌گه‌ر‌پێشتر‌نه‌کرابێت، تۆمار تیادا BIOSی چیپی‌ئۆپه‌ره‌تینگ هیچ نه پرۆسێسه‌ره‌که‌ی‌به‌رنامه‌یه‌کی‌تر هیچ نه سیستمێک‌و‌ده‌گه‌یه‌نێت، ئــه‌وه ئه‌مه وه‌رنــاگــرێــت.لۆجیکی، ئه‌زموونگه‌رایی زانایانی که‌ــه‌ی‌فــه‌یــلــه‌ســووفــه‌کــانــی ــچــه‌وان ــێ بــه‌پبه‌وه باوه‌ڕیان لۆجیکی پۆزیتیڤیزمی‌هێناوه،که‌مێشکی‌مرۆڤ‌تابوال‌رازا‌نییه،به‌ڵکو‌میشک‌به‌خۆڕسک‌ئاماده‌یی‌له‌به‌ر ئه‌زموون. وه‌رگرتنی بۆ تێدایه‌ئه‌وه‌بڕوایان‌به‌بنه‌مای‌که‌ڵه‌که‌بوونی‌له نـــه‌بـــووه accumulation زانــیــن‌مێشکی‌مرۆڤدا‌وه‌کو‌فه‌یله‌سووفه‌کانی‌تێیگه‌یشتوون. لۆجیکی پۆزیتیڤیزمی‌لۆجیکی ئــه‌زمــوونــگــه‌رایــی زانــایــانــی
177
بڕوایان‌به‌وه‌‌نه‌بووه،که‌زانین‌که‌ڵه‌که‌ــووه،که ب بــه‌وه بــڕوایــان به‌ڵکو بێت، Thomas کۆهن تۆماس وه‌کــو زانین)١٩٩٦ ــــ ١٩٢٢( Samuel Kuhnده‌ڵێت:سروشتی‌بازدان‌و‌داگیرسان‌و
شۆڕشی‌هه‌‌بێت‌له‌مێشکی‌مرۆڤدا.پۆزیتیڤیزم‌و هه‌ڵوێستی که کاتێک،پــۆزیــتــیــڤــیــزمــی‌لــۆجــیــکــی‌ســه‌بــاره‌ت‌به ســـه‌بـــاره‌ت ـــه وات میتافیزیک، ــه بنائه‌زموونگه‌راییه‌کان چه‌مکه هه‌موو‌دژایــه‌تــیــکــردنــی‌بــــووه‌و‌فــه‌رامــۆشــی‌ــی ــه‌رای ــگ ــوون ــه‌زم ــــه‌اڵم‌ئ ــــــردووه،ب کئــاوڕی کــایــه‌وه، هاتۆته که لۆجیکی،به‌خشیوه، پێ داوه‌تــه‌وه‌و‌گرنگیی لێ‌میتافیزیک ــه ک ئــــه‌وه‌ی، بــــڕوای ــه بئاوه‌زی چاالکیی له گرنگه چه‌مکێکی‌پێشخستنی له به‌شداریی که مــرۆڤ،چونکه ــت. ــێ هــه‌ب زانــســتــدا ـــیـــن‌و زانله خۆیدا له خۆی زانست د‌ه‌ستپێکی‌ده‌بێت سه‌رسوڕمانه‌وه رامان‌و خاڵی‌گــــه‌ردوون. په‌نهانه‌کانی ــاره‌ت ســه‌بئـــه‌وجـــا‌زانـــایـــان‌ده‌کـــه‌ونـــه‌بـــواری‌زانستییانه‌وه. ئه‌زموونی توێژینه‌وه‌و‌هه‌ڵبه‌ت‌هه‌ر‌له‌م‌روانگه‌یه‌وه‌رێبازێکی‌‌ـــه‌وه،کــه‌ئــه‌ویــش ـــوێ‌هــاتــۆتــه‌کـــای نــه‌ی‌زانــســتــه،کـــه‌رۆڵــێــکــی ــســه‌ف ــهل فواته میتافیزیک، چه‌مکی بۆ گرنگیان‌رۆڵــی کــه ـــاوه، دان نائه‌زموونگه‌رایی‌پێشخستنی گــه‌شــه‌کــردن‌و له هه‌بێت‌له واتایه‌کی‌تر، به تــه‌واودا. زانستێکی
لۆجیکی‌و ئه‌زموونگه‌رایی روانــگــه‌ی‌ئــاوه‌ز ئیتر ــهوه، ــســت زان فــه‌لــســه‌فــه‌ی‌که نه‌کراوه‌ته‌وه، لێ بیری به‌و‌جۆره‌ته‌نها‌الپه‌ڕه‌یه‌کی‌به‌تاڵ‌بێت‌و‌ته‌نها‌به‌وه‌کو پڕبێته‌وه ئه‌زموون به هه‌ست‌و‌داوه‌ته‌وه، لێکی لۆجیکی پۆزیتیڤیزمی‌ــی‌ئــه‌زمــوونــگــه‌رایــی ــدان بــه‌ڵــکــو‌مــوریفه‌لسه‌فه‌ی موریدانی پاشان لۆجیکی،ــووه،که‌له زانست‌بــاوه‌ڕیــان‌وه‌هــا‌ببواری‌زانیندا‌ده‌بێت‌رامان‌و‌گریمانه‌و‌بیری‌پێشینیش‌هه‌بێت،که‌یارمه‌تیده‌ر‌بێت‌بۆ‌توێژینه‌وه‌ی‌زانستی.هه‌ر‌له‌م‌روانگه‌ر‌ه‌خنه‌ییه‌جیاوازه‌وه‌موریدانی‌فه‌لسه‌فه‌ی لۆجیکی‌و ئه‌زموونگه‌رایی‌زانست‌ته‌ماشای‌گه‌ردوون‌و‌ئاده‌میزاد‌و‌ــیــان‌کـــــردووه‌و‌ئــاوڕیــشــیــان‌له ــان ژیواتــه داوه‌تـــــه‌وه، یــه‌زدانــی عیرفانی‌گــه‌ردوون‌و یــه‌زدان‌و له بیرکردنه‌وه‌ئه‌م که فه‌یله‌سووفانه‌ی، لــه‌و بــوون.نموونه بــۆ ــه‌ر، ب گرتۆته رێــبــازه‌یــان Titus Burckhardt بۆرکهارت تیتوس)١٩٠٨ــ١٩٨٤(،بۆچوونی‌وه‌ها‌بووه،که‌کرۆکی‌هۆکاری‌ئه‌م‌قه‌یرانه‌ی،که‌خۆی‌و هاوچه‌رخ رۆژئاوایی مرۆڤی‌شــارســتــانــیــه‌تــه‌کــه‌ی‌تــێــی‌کــه‌وتــووه،یاخود ره‌هــه‌نــده‌ی، نه‌مانی ئـــارادا له‌ــه‌لــه‌ژیــانــی‌مــرۆڤــدا. بــه‌هــای‌ره‌وشــتبــووه،که هــه‌روه‌هــا‌بۆچوونی‌وه‌هــا‌هه‌ر‌روانگه‌یه‌کی‌تایبه‌ت‌بۆ‌گه‌ردوون،تایبه‌ت مرۆڤایه‌تیی زانینێکی جــۆره
178
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
مرۆڤی نموونه بــۆ ــه‌رهــه‌م. ب دێنێته‌رۆژئاوای‌مۆدێرن‌کاتێک،که‌روانگه‌ی‌به سه‌باره‌ت هه‌ڵبژاردووه ماددیانه‌ی‌لــه‌ئه‌نجامدا بـــوون‌و‌مـــرۆڤ‌و‌ژیـــان،زانینی‌مۆدێرن‌بۆته‌زانینێکی‌ماددیانه.ــیــش‌بۆته مــۆدێــرن ئــه‌وجــا‌زانــســتــی‌گیان بێ )مادده‌یه‌کی( ئه‌ستوویه‌کی‌گه‌وره‌ترین مۆدێرنیتی واته )رووح(.هه‌ڵه‌ی‌ره‌خنه‌یی‌ئه‌وه‌بووه،که‌جیهانی‌ماددیی‌کردووه‌به‌ته‌وه‌ری‌سیستمی‌رووحیی جیهانی نه‌ک بیرکردنه‌وه‌ی،داکــه‌وتــی تێکڕای واتـــه مــرۆڤــایــه‌تــی.لێکداوه‌ته‌وه‌به‌مادده.به‌هۆی‌ئه‌مه‌وه‌مرۆڤی‌مۆدێرن‌ئیتر‌به‌هێڵنجه‌وه‌قێزی‌رێژه‌یی‌و ژیانی بــوون‌و بێهوده‌یی له‌به‌ها بێ ته‌قی ره‌ق‌و شارستانیه‌تی‌له جیاوازه زۆر ئه‌مه‌ش کــردۆتــه‌وه.شارستانییه‌ته‌پڕ‌به‌هاو‌ره‌سه‌نایه‌تییه‌دێرینه‌کان،که‌تیایدا‌خوا،یاخود‌رووح،سیستمی تــه‌وه‌ری میتافیزیک یاخود‌بــیــرکــردنــه‌وه‌بــــووه،نـــه‌ک‌ئــه‌ســتــوو،یاخود‌فیزیک.چونکه‌بنه‌ما‌ره‌سه‌نه‌که‌ده‌بێت رووح یاخود بیر، که ئهوهیه،له‌به‌شی‌سه‌ره‌وه‌ی‌به‌هاکانه‌وه‌بێت‌و‌فیزیک،یاخود‌مادده‌ده‌بێت‌له‌به‌شی‌ژێره‌وه‌ی‌به‌هاکانه‌وه‌بێت.دیاره‌هه‌ر‌لۆجیکی ئه‌زموونگه‌رایی ئه‌وه، له‌به‌ر‌داوای‌له‌مرۆڤی‌مۆدێرن‌کردووه‌ئاوڕ‌زانسته رۆشنبیری‌و دۆخــی بــارو له‌کــۆنــه‌کــانــیــش‌بـــداتـــه‌وه‌و‌زیــنــدوویــان
مرۆڤه‌کان چــۆن تیایدا که بکاته‌وه،گــه‌ردوون‌و روانیویانه‌ته به‌هاوه به‌بوون‌و‌مرۆڤ.ته‌نانه‌ت‌ئه‌م‌فه‌لسه‌فه‌یه‌کــردووه، مــۆدێــرن مرۆڤی له داوای‌فه‌لسه‌فه‌و ــه ل ـــاوڕ ئ ــاوه ــه‌ه ب ــه ب کــه‌بــداتــه‌وه، ئـــه‌ده‌ب‌و‌هــونــه‌ری‌کالسیک‌تێدا رووحییانه‌ی بیرکردنه‌وه‌ی که‌فه‌لسه‌فه‌یه ئه‌م ماددیانه. نه‌ک بــووه،دیاره‌به‌مه‌بۆته‌هه‌وێنێک‌بۆ‌داهاتنی
فه‌لسه‌فه‌ی‌بوونگه‌راییش.به‌اڵم‌پرسیاری‌ره‌خنه‌یی‌لێره‌دایه،که‌بنه‌مای سه‌ر له زانست دامه‌زراندنی‌گه‌ردوونی‌و‌رووحی‌ئایا‌واتای‌ئه‌وه‌یه،ده‌ستپێکی به بکرێت بنه‌مایه ئه‌م که‌به بکرێت یــاخــود زانــســتــی، رێــبــازی‌گــه‌ردوون‌و بۆ رووحییانه روانینێکی
بوون‌و‌ژیان؟ــای‌خــوێــنــدنــه‌وه‌ی ــگ ــه‌رێ هــه‌ڵــبــه‌ت‌لداکه‌وته‌مان ئه‌و زانسته‌کان، مێژووی‌بۆ‌ده‌رده‌که‌وێت،که‌هه‌ر‌پڕۆسه‌یه‌کی‌ئــه‌زمــوون، بــه زانستی دۆزیـــنـــه‌وه‌ی‌پێشینیی گریمانهیهکی پاشخستنه‌وه‌ی‌داکه‌وته ئه‌م بــه‌اڵم میتافیزیکییانه‌یه.ــی ــه‌رای ــگ ــوون ــه‌زم مـــۆدێـــرنـــه‌ی،کـــه‌ئفه‌لسه‌فه‌ی‌زانست‌تیشکیان لۆجیکی‌و‌پرسیارمان هه‌ندێک سه‌ری، خستۆته‌یه‌که‌میان ده‌ورووژێنێت. مێشکدا له‌زانست فهلسهفهو ئــایــا کــه ــه، ــه‌وه‌ی ئدووه‌میان چی؟ به بگه‌ن ده‌یانه‌‌وێت‌ئه‌وه‌یه،که‌ئایا‌میتافیزیک‌چ‌به‌هایه‌کی
179
سێیه‌میان زانستدا؟ بواری له ده‌بێت‌زانست فهلسهفهو ئــایــا کــه ــه، ــه‌وه‌ی ئبۆ بنه‌ما بــه بکه‌ن فیزیک راســتــتــره‌ــنــه‌وه‌و ـــــه‌ڕان‌و‌جــســتــوجــۆو‌تــوێــژی گئه‌م میتافیزیک؟ یاخود لێکۆڵینه‌وه،توێی له بتوانین ره‌نگه پرسیاره سێ‌الپـــه‌ڕه‌کـــانـــی‌داهــــاتــــوودا‌وه‌اڵمـــیـــان
بده‌ینه‌وه.
چه‌مکی‌زانستیScientific Propositions
ئیمه‌ئه‌گه‌ر‌پرسیار‌له‌‌باره‌ی‌رێگای‌به گه‌یشتن بــۆ بکه‌ین زانستییانه‌و‌له باوه‌ڕپێکراو،دهبێت داتای‌راست‌و‌پێشدا‌پرسیاری‌ئه‌وه‌بکه‌ین،که‌ئایا‌چ‌پێوه‌رێک‌هه‌یه،که‌پشتی‌پێ‌ببه‌ستێن‌که بکه‌ین، چه‌مک پۆلێنی ئــه‌وه‌ی بۆ‌راست کامیان راســتــن‌و کامیان ئایا‌نین؟هه‌روه‌ها‌کامیان‌زانستی‌ده‌بن‌و‌کمیان‌نابن؟هه‌ڵبه‌ت‌له‌م‌پۆلێنکردنه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌یه،که‌هه‌ر‌چه‌مکێک‌ئه‌گه‌ر‌بێت‌و‌زانستییانه‌نه‌بێت،ئایا‌ئه‌وه‌ده‌گه‌یه‌نێت،که‌راست‌نییه‌و‌ده‌بێت‌به‌الوه‌بنرێت‌‌و‌شاراوه‌کان راستییه ده‌رخسته‌ی بۆ
بشتی‌پێ‌نه‌به‌سترێت؟ــوه‌ری ــێ ــیــیــه،کـــه‌پ ــدان ــێ ــی‌ت ــان ــوم گپــۆلــێــنــکــردنــی‌چــه‌مــک‌پــه‌یــوه‌ســتــه‌به‌پێناسه‌کردنمان‌بۆ‌زانست.واته‌ده‌بێت‌بزانین،که‌ئایا‌زانست‌خۆی‌له‌خۆیدا‌ــایــه‌ک وات چ ــــه‌واوی ت بــه یــان چییه،
ده‌به‌خشێت؟به که ئهوهیه، بیزانین، ئێمه ئــه‌وه‌ی‌له‌سه‌رده‌می هــه‌ر مــێــژوو، درێــژایــی‌پێی به ئیمڕۆ، تاکو کۆنه‌وه یۆنانی‌کێڵگه‌ی له گــۆڕانــکــاری پێشکه‌وتن‌و‌زانیاریی‌مرۆڤایه‌تیدا،تیۆری‌جیاجیاو‌زۆر‌سه‌باره‌ت‌به‌پێناسه‌کردنی‌زانست‌قوتابخانه‌ی نــمــوونــه بــۆ داهـــاتـــووه.ئه‌ڕیستۆ،که‌قوتابخانه‌یه‌کی‌فه‌لسه‌فی‌بــووه،بــاوه‌ڕی‌وه‌ها‌بــووه،که‌واتای‌زانیارییه‌ک ههر که ئهوهیه، زانست‌بێت،که‌بسه‌لمێنرێت.واته‌قوتابخانه‌ی‌ــه‌وه ئــه‌ڕیــســتــۆ‌پــێــنــاســه‌ی‌زانــســتــی‌بیاخود زانینێکی، هــه‌ر کــه کــــردووه،ئه‌م بــه‌اڵم بێت. سه‌لمێنراو داتایه‌کی‌ــره‌ی جــــۆره‌زانــســتــه‌ی،کــه‌بــه‌گــوێئه‌ڕیستۆیه، قوتابخانه‌ی پێناسه‌ی‌مێتافیزیک‌و له تیۆرییه‌وه، الیه‌نی له‌لۆجیکه‌وه‌ده‌ست‌پێده‌کات،تاکو‌ده‌گاته‌ده‌روونناسی سروشتییه‌کان‌و زانسته‌زانستی ــه‌و ئ بـــه‌اڵم )ســایــکــۆڵــۆجــی(.سه‌لماندنه‌ناگرێته‌وه،که‌ده‌چێته‌بازنه‌ی‌به‌اڵم دیالێکتیکه‌وه. واته مشتومڕه‌وه،حکومڕانیی له پڕاکتیکه‌وه، الیه‌نی له‌تاکو پێده‌کات، ده‌ست مــاڵ‌ه‌وه شارو‌ده‌گــاتــه‌ره‌وشــــت‌و‌ئــاکــاری‌مــرۆڤــی‌چونکه ناژمێردرێت، زانست به تاک،
چه‌مکه‌کانی‌بۆ‌مرۆڤ‌ناسه‌لمێنرێن.ئه‌ڕیستۆییه پێناسه ئــه‌م هــه‌ڵــبــه‌ت‌پێی بــه زانــســت، ده‌ربــــاره‌ی‌چه‌مکی
180
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
له‌گه‌ڵ که بــووه، فه‌لسه‌فی پێوه‌رێکی‌پشتی ئیتر مۆدێرنیتی، ده‌ستپێکردنی‌پێ‌نه‌به‌ستراوه‌و‌به‌راست‌نه‌زانراوه،له‌گه‌ڵ‌ده‌ستپێکردنی‌سه‌رده‌می به‌ڵکو‌به زانست دراوه هــه‌وڵ مۆدێرنیتی،بکرێته‌وه. جیا فه‌لسه‌فه له تـــه‌واوی‌واته‌زانست‌به‌جیا‌پێناسه‌ی‌هه‌بێت‌و‌هه‌بێت. پێناسه‌ی جیا به فه‌لسه‌فه‌ش‌سه‌رده‌می کــۆن‌و سه‌رده‌می له واتــه‌هه‌ر ته‌نها نــێــوه‌ڕاســتــدا ســه‌ده‌کــانــی‌زانستیش کـــراوه، فه‌لسه‌فه لــه بــاس‌فه‌لسه‌فه، لــقــه‌کــانــی ــه ل ـــووه ب لقێک‌ــاس‌له بـــه‌اڵم‌لــه‌ســه‌رده‌مــی‌نــوێــدا،بــه‌جیاو ــه‌خــۆو‌ب ــه‌ســه‌رب فــه‌لــســه‌فــه‌‌بباس‌له‌زانست‌به‌سه‌ربه‌خۆو‌به‌جیا‌جیاکردنه‌وه‌یه‌ش ئه‌م بێگومان کراوه.ـــه‌دا‌نـــه‌وه‌ســـتـــاوه‌تـــه‌وه،بــه‌ڵــکــو ـــه‌م لده‌رخسته‌یه‌کی‌تریش‌بۆ‌جیاکردنه‌وه‌ی‌روو، خــراوه‌تــه فه‌لسه‌فه لــه زانــســت‌رێبازه‌و زانست که ئــه‌وه‌یــه، ئه‌ویش‌ــه، ــی ــه‌رای ــگ ــوون ــه‌زم رێـــبـــازه‌کـــه‌شـــی‌ئبه‌اڵم رێــبــازه، فه‌لسه‌فه‌ش هــه‌روه‌هــا‌ـــه‌ی‌ئـــاوه‌زگـــه‌رایـــیـــه. ـــازه‌ک ـــب ئــــه‌م‌رێلــه‌مــه‌دا پۆلێنه‌که‌ش ده‌رهــاویــشــتــه‌ی‌ــکــو هـــــه‌ر‌نـــــه‌وه‌ســـــتـــــاوه‌تـــــه‌وه،بــه‌ڵخۆیان بۆچوونی به پۆزیتیڤیسته‌کان‌که ـــا، ره‌ه بــروایــه‌کــی گه‌یشتوونه‌ته‌له ته‌واوی به ئاوه‌زگه‌راییان رێبازی‌سڕیوه‌ته‌وه. ئێپیستیمۆڵۆجی کێڵگه‌ی‌واته‌ئێپستیمۆڵۆجییان‌ته‌نها‌به‌زانسته
به‌اڵم ناساندووه. ئه‌زموونگه‌راییه‌کان‌چاالکییه‌ک ــه ب تــه‌نــهــا فــه‌لــســه‌فــه‌یــان‌ـــــاری‌تــه‌نــهــا لــــێــــکــــداوه‌تــــه‌وه،کـــه‌کته‌نها واتــه بێت، زمــان شیکردنه‌وه‌ی‌زانستی زمانی شیکردنه‌وه‌ی کــاری
بێت‌‌و‌هیچی‌تر.ـــه‌م‌جـــــۆره،زانـــســـت‌لـــه‌روانـــگـــه‌ی بوه‌هــا لۆجیکییه‌وه ئــه‌زمــوونــگــه‌رایــی‌چه‌مک کۆمه‌ڵێک کــه لــێــکــدراوه‌تــه‌وه،بــێــت،کــه‌بــه‌ئــه‌زمــوون‌و‌شــاره‌زایــی‌یه‌کال‌بکرێته‌وه.به‌و‌واتایه‌ی،که‌هه‌ر‌ئه‌زموون به بێتو ئه‌گه‌ر چه‌مکێک،نه‌سه‌لمێنرێت‌و‌به‌رێگای‌ده‌رهاویشته‌ئیتر نه‌کرێت، پێ ئاماژه‌ی inductionبازنه‌ی نێو له چه‌مکه ئه‌و کاته ئه‌و)ئێپستیمۆڵۆجیدا( زانــیــنــدا زانــســت‌و
جێگای‌نابێته‌وه.به‌اڵم‌به‌الی‌ئاوه‌زگه‌رایی‌ره‌خنه‌‌ییه‌وه‌ده‌رهاویشته‌رێگایه‌کی‌راست‌نییه‌بۆ‌چه‌مکێک. هــه‌ر راستیی سه‌لماندنی‌به‌ڵکو‌به‌الیه‌وه‌وه‌هایه،که‌سه‌لماندنی‌ــه‌گــه‌ر‌به راســتــیــی‌هـــه‌ر‌چــه‌مــکــێــک،ئره‌نگه بێت، ئه‌زموونگه‌رایی رێگای‌ته‌نها‌راستی‌نه‌گرێته‌خۆ،به‌ڵکو‌ره‌نگه‌چونکه خۆ، بگرێته ناڕاستیش هه‌ڵه‌و‌بۆ ده‌‌مانخه‌ڵه‌تێنێت. هه‌ست زۆرجــار‌یان ده‌بینین، وه‌هــا چه‌مکێک نموونه‌ــه‌اڵم‌له ــن،کــه‌راســتــه،ب ــی ــا‌ده‌زان وه‌هدواجاردا‌به‌ئاوه‌ز‌بۆمان‌ده‌رده‌که‌وێت،کــه‌ئــێــمــه‌ی‌خـــه‌ڵـــه‌تـــانـــدووه‌و‌راســت
181
ـــه‌چـــووه.کـــه‌وا‌بــوو‌ئــه‌ی‌چۆن ده‌رنئه‌زموونی‌هه‌ڵه‌له‌نێو‌بازنه‌ی‌زانستدا‌ئه‌مه که‌واته ئه‌گینا ده‌بێته‌وه؟ جێی‌زانست ره‌نگه که ده‌گه‌یه‌نێت، ــهوه ئپێناسه‌یه‌کی،یان‌بۆچوونێکی‌قووڵتری‌ئه‌زموونگه‌رایی بۆچوونی له هه‌بێت،
لۆجیکی.
گومانکردن‌له‌چه‌مکی‌زانستیProblematic of Scientific Propositionsــژووی ــێ ــی‌قــۆنــاغــه‌کــانــی‌م ــوێ لــه‌تبــاره‌ی لــه هــه‌ن کێشه زۆر زانستدا‌ئه‌وه‌ی،که‌گومان‌له‌چه‌مکی‌زانستی‌بکرێت.بۆ‌نموونه‌زۆر‌تیۆری‌زانستی‌لــه‌الیـــه‌ن‌فــه‌یــلــه‌ســووف‌و‌زانــایــانــه‌وه‌سه‌ر له ئــه‌وه‌ی بێ بــه‌اڵم داهێنراوه،بناغه‌ی‌ئه‌زموونگه‌رایی‌دابمه‌زرێنرێت.زانستی تیۆری هه‌ندێک تایبه‌تی به‌داهــێــنــراون،که‌ئــاوه‌زگــه‌رایــی‌بــوون،ــه‌بــنــه‌مــای‌ئــه‌زمــوونــگــه‌رایــی ـــه‌اڵم‌ب بــه‌درۆ پـــووچـــه‌ڵ‌نـــه‌کـــراونـــه‌تـــه‌وه‌و‌بنه‌دراونه‌ته فڕێ واته نه‌خراونه‌ته‌وه،ده‌ره‌‌وه‌ی‌بازنه‌ی‌راستییه‌وه‌و‌به‌قسه‌ی‌به‌رده‌وام به‌ڵکو نه‌زانراون، پڕوپووچ‌جێ‌مشتومڕی‌فه‌یله‌سووفان‌و‌زانایان‌ئایا کــه نــه‌بــۆتــه‌وه، یه‌کالیی بـــوون‌و‌راستن،یان‌قسه‌ی‌هه‌ڵه‌‌و‌پڕوپووچن.ــۆچــوون‌و‌روانــگــه‌ی هــه‌ڵــبــه‌ت‌بــیــرو‌بله ئه‌گه‌ر ،a periory ئه‌زموون پێش‌ئه‌زموونگه‌رایی رێبازی بنه‌مای سه‌ر
دووفاقیی یــان نه‌خرێته‌وه، درۆ بــه‌واته نه‌کرێت، ــه‌دی ب تیادا paradoxــه‌گــه‌ر‌روانـــگـــه‌ی‌دژبــه‌یــه‌کــیــی‌تــیــادا ئلێکۆڵینه‌وه‌ی بازنه‌ی له ئــه‌وا نه‌بێت،ده‌ره‌وه‌و نــادرێــتــه فـــڕێ ــی ــســت زاننائاوه‌زگه‌رایی‌و بازنه‌ی نێو ناخرێته‌پڕوپووچییه‌وه.واته‌هه‌ر‌گریمانه‌یه‌ک،تۆکمه‌و لۆجیکییه‌وه رووی له ئه‌گه‌ر‌پته‌و‌بێت،که‌واته‌ناتوانین‌یه‌کسه‌ر‌پێی‌به‌ڵکو به‌تاڵه، گریمانهیهکی که بڵێین،به‌ر بخرێته که دهبێت، ئه‌وه شیاوی‌زانستی. توێژینهوهی نه‌شته‌رگه‌ریی‌به‌واتایه‌کی‌تر،زۆر‌جار‌رێکده‌که‌وێت،ده‌بــێــت، ـــه‌وه ب پێویستی مـــرۆڤ کــه‌گریمانه‌ش یــاخــود تــیــۆر، لــه بیر کــه‌گریمانه‌یه، ئــه‌و ئــه‌وه‌ی بێ بکاته‌وه‌ــه‌و‌تــیــۆره‌ئــه‌زمــوونــگــه‌رایــی یــاخــود‌ئــه‌تــه‌نــهــا‌هـــه‌ر‌له ــگ ــێــت،بــه‌ڵــکــو‌ره‌ن ببگاته مرۆڤ ئاوه‌زگه‌راییه‌وه رێگای‌ئه‌گینا‌سروشتی ده‌ره‌نجامی‌زانستی،تۆێژینه‌وه‌ی‌زانستی‌له‌قاڵبێکدا‌قه‌تیس‌ئایدیۆلۆجیای ببێته کــه ده‌کـــرێـــت،ــه‌و‌داخــــراو،بــه‌جــۆرێــک، ــدڕه‌وان ــون تپیاداچوونه‌وه‌ی‌و بۆ نه‌بێت رێگا که‌ــه، ــمــوون هــــه‌مــــوارکــــردنــــه‌وه‌ی.بـــۆ‌نــه‌کــۆمــه‌ڵــنــاســی)ســۆســیــۆڵــۆجــی(دا، لزانست به تێکه‌ڵ ئایدۆلۆجیا زۆرجار‌ده‌بینین، ــهوه، ئ له‌به‌ر هــه‌ر دهکــرێــت.مێتافیزیک‌و تــه‌نــانــه‌ت جــار هه‌ندێک‌ئایینیش‌تێکه‌ڵ‌به‌زانستی‌کۆمه‌اڵیه‌تی
182
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
فینۆمینۆلۆجیاکه‌ی له وه‌ک ده‌کرێت.هــویــســڕڵ‌ده‌بــیــنــیــن،کــه‌کــاریــگــه‌ریــی‌ــووه‌و ــه‌‌ســـه‌ر‌ســۆســیــۆلــۆجــیــدا‌هــه‌ب لسۆسیۆلۆجیی قوتابخانه‌ی لێیه‌وه‌فینۆمینۆلۆجی‌داهاتووه،یاخود‌زانستی‌زمان‌و‌فه‌لسه‌فه‌ی‌زمان‌کاریگه‌‌ریی‌له‌‌سه‌ر‌توێژینه‌وه‌ی‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌هه‌بووه‌و‌بونیادگه‌رایی‌و قوتابخانه‌ی لێیه‌وه‌ــی‌ــــــ‌مـــارکـــســـیـــزم‌و ــی ــۆج ــۆل ســۆســیداهاتووه. لێوه هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌گه‌رایی‌هه‌موو‌ئه‌مانه‌وه‌کو‌ئه‌وه‌وایه،که‌بیرو‌زانین‌بکرێت‌به‌گه‌مه‌و‌وه‌ک‌میکانۆی‌هه‌ڵبوه‌شێنرێت. بنرێت‌و پێکه‌وه منداڵ‌تێکه‌اڵو ئۆنتۆڵۆجی که راده‌یـــه‌ک، به‌ــــه‌ڵ‌ســـۆســـیـــۆلـــۆجـــی. ــــه‌گ کــــــــراوه‌لواتــه هێرمێنێتیکا، ئــه‌مــه، ئه‌نجامی‌سه‌ده‌ی کۆتایی له لێکدانه‌وه‌گه‌رایی،بیسته‌وه،بۆته‌قوتایبخانه‌یه‌کی‌بااڵ‌بۆ‌خوێندنه‌وه‌ی‌ده‌ق‌ده‌قه‌پیرۆزه‌کانیش،بڕوای به که قورئان، ئینجیل‌و وه‌ک‌ئه‌و ئه‌سڵی بــه ــانــی زی هــێــنــده‌ی مــن‌ــدووه‌و‌بــیــرکــردنــه‌وه‌ی ــان ــه‌ی ــه‌گ ــان ده‌قئه‌وه‌نده ــراوه، ک چه‌واشه پێ مرۆڤی‌به بــه‌اڵم نــه‌بــووه. زانین بۆ قازانجی‌رای‌من‌قازانجه‌که‌ی‌ته‌نها‌ئه‌وه‌بووه،به کــه فــێــرکــردوویــن، هه‌ڵه‌یه‌کی کــه‌به تێکه‌ڵ ئه‌نتۆڵۆجی لێکدانه‌وه‌گه‌رایی‌له‌به‌ر ههر ته‌نها بکه‌ین سۆسیۆلۆجی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌وڵ‌بده‌ین‌مێتافیزیک‌له‌ژیانی‌گشتیمان رۆشنبیریی له رۆژانه‌مان‌و
مــرۆڤ کــورتــی، بــه بکه‌ینه‌وه. نزیک‌له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌بێ‌وچان‌ته‌قه‌لالی‌ئه‌وه‌ده‌کات‌له‌په‌نهانه‌کان‌نزیک‌بێته‌وه،به‌هۆی‌ئه‌وه‌وه‌ته‌قه‌لالی‌ئه‌وه‌ده‌کات،که‌بۆیه بکات. به‌راستی تێکه‌ڵ ئه‌ندێشه‌هه‌وڵ تا روانــگــه‌یــه‌وه، ئاڕاسته‌و لــه‌م‌بدات‌و‌بیه‌وێت‌له‌په‌نهان‌نزیک‌بێته‌وه،من ــهوه. ــت ــه‌وێ ده‌ک دوور لێی کــه‌چــی‌ده‌زانم، سۆفیگه‌رایی لوتکه‌ی به ئه‌مه‌بۆ به‌ر ده‌گرێته رێگاکه‌ی مــرۆڤ که‌بڵێم، پێی ده‌توانم که په‌نهان، زانینی‌به‌ڵکو زانین، بۆ نییه ته‌قه‌لال ئه‌مه که‌ته‌قه‌لالیه‌بۆ‌میتا‌ــ‌زانین.به‌رای‌من،ده‌مانگه‌ڕێنێته‌وه ته‌قه‌لالیه جۆره ئه‌م‌دوو له به‌ر زانستیی راستییه‌کی بۆ‌ــه ــــه‌زارو‌پێنج‌ســـه‌د‌ســـاڵ،کــه)ژن هکاره‌که‌‌ره‌که‌ی()تاڵیس(ه،که‌به‌یه‌که‌م‌فــه‌یــلــه‌ســووفــی‌گــریــک‌ده‌ژمــێــردرێــت،ده‌ریخستووه.چیرۆکه‌که‌به‌و‌جۆره‌‌یه،تاڵیس‌ی کاتێک کاره‌که‌ره‌که( )ژنه که‌که تێپه‌ڕیوه، ته‌نیشتیه‌وه له بینیوه‌پێ گاڵته‌ی چاڵێکه‌وه، کهوتۆته پڕ له‌تۆ »تاڵیس، گــوتــووه: پێی کـــردووه‌و‌خۆت پێی به‌ر تۆ ... دانایه‌کیت چۆن‌نــابــیــنــیــت،کــه‌چــی‌ســه‌یــری‌ئــاســمــان‌ئاسمانه‌وه دیوی له‌و بزانیت ده‌که‌یت
چی‌هه‌یه.«ــه‌هــه‌ر‌لــه‌ســه‌‌رده‌مــی‌یه‌که‌م ــه‌وات کفــه‌یــلــه‌ســووفــه‌وه،کــه)تــاڵــیــس(ه،واتــه‌ــه‌زارو‌پێنج‌ســه‌د‌ساڵ بــه‌ر‌له‌دوو‌ه
183
فه‌لسه‌فه که ده‌رکه‌وتووه، له‌مه‌وبه‌ر،زۆر‌له)داکــه‌وت(ه‌وه‌دوور‌بووه.بۆ‌چــاره‌ســه‌ری‌ئــه‌م‌لــه‌‌یــه‌ک‌دووریــیــه،فه‌یله‌سووفه‌کان‌بۆ‌ماوه‌ی‌دوو‌هه‌زار‌کردووه مێتافیزیکییان ره‌هه‌ندی ساڵ‌ـــاردا بــه‌بنه‌ما‌بــۆ‌داکــــه‌وت،لــه‌دواجهاتوون‌ره‌هه‌ندی‌ئۆنتۆلۆجییان‌تێکه‌ڵ
به‌ره‌هه‌ندی‌ئایدیۆلۆجی‌کردووه.که‌واته‌به‌درێژایی‌مێژووی‌فه‌لسه‌فه،په‌نهانه ئه‌و ئێپستیمۆڵۆجی، کێشه‌ی‌ــــاوی‌لـــێ‌نـــاوه بـــــووه،کـــه‌مــــرۆڤ‌نمێتافیزیک،که‌هه‌میشه‌مرۆڤی‌خستۆته‌جیهانێکی‌گوماناوییه‌وه،که‌به‌هۆیه‌وه‌نه‌توانێت‌بگات‌به‌راستی.به‌اڵم‌سه‌یر‌له‌وه‌دایه،که‌راستییه‌که،هه‌ر‌وه‌کو‌ژنه‌کاره‌که‌ره‌که‌ی‌تاڵیس‌ده‌ریخستووه،له‌‌به‌ر‌پێدایه.ئه‌م‌راستییه‌ش،که‌له‌به‌ر‌وه‌ک فه‌یله‌سووفێکی رای به پێدایه،هایدیگه‌ر‌خودی)بوون(ه.به‌بۆچوونی‌هایدیگه‌ر،)بوون(خستنه‌‌نێو‌مشته‌وه،مرۆڤی‌به‌به‌رده‌وامی‌تووشی‌رامان‌و
گومان‌و‌نائۆقره‌یی‌کردووه.
زانستی‌و چه‌مکی نێوان جیاوازیی‌چه‌مکی‌فه‌لسه‌فی
Difference between Scientific and PhilosophicPropositions
تێبینی‌و کۆمه‌ڵێک له بریتییه زانست‌تاقیکردنه‌وه‌‌له‌الیه‌ن‌که‌سانێکه‌وه،که‌داتــادا هه‌ندێک ــواری ب له توێژینه‌وه
رێگای به له‌سروشته‌وه که ده‌کــه‌ن،هه‌ست‌وه‌ربگیرێت.بهاڵمپرسیارلێرهدائهوهیه،که‌ئایا‌مرۆڤ‌چۆن‌ده‌توانێت‌توێژینه‌وه‌له‌داتایه‌کدا‌بکات،بۆ‌نموونه‌که ترانسندنتاڵی، مێتافیزیکیی داتــای‌بــه‌‌ده‌ســت تاقیکردنه‌وه تێبینی‌و بــه‌که که‌سانه‌ی، ئــه‌و بێگومان نه‌یه‌ت؟ــه‌ن،ده‌شــێ‌داتــای پێداگری‌لــه‌وه‌ده‌کبه‌‌ده‌ست ترانسندنتاڵیش مێتافیزیکیی‌ــان ــاوه‌ڕی بــێــت،ئــه‌و‌کــه‌ســانــه‌ن،کــه‌بمێتافیزیکییه داتـــا ــه‌و ئ کــه ــه، ــای وه‌هسه‌لماندنی رێگای به ترانسندنتاڵییه‌له‌به‌ر ههر دێت. ده‌ست به فه‌لسه‌فی‌دانایی، ده‌ڵێن فه‌لسه‌فه به ئـــه‌وه‌ش،به‌اڵم زانست. بااڵترین هــه‌ره یاخود‌پۆزیتیڤیزمی لــه ئـــاوڕ ئــه‌گــه‌ر ئێمه‌لۆجیکی ئه‌زموونگه‌رایی له لۆجیکی‌و‌بــده‌یــنــه‌وه،که‌بــاوه‌ڕیــان‌بــه‌وه‌یــه،که‌تاقه‌رێگایه‌ک‌بۆ‌زانین،ته‌نها‌زانستی‌که زانستێکه، واتــه ئه‌زموونگه‌راییه.رێگای به تاقیکردنه‌وه ئه‌زموون‌و به‌ئه‌گه‌ر ــه وات ــت. دێ ده‌ســت به هه‌ست‌ده‌ره‌وه‌ی لــه بۆچوونێک بیرو هــه‌ر‌بێت، تاقیکردنه‌وه ئه‌زموون‌و بازنه‌ی‌به‌هه‌ست،ده‌که‌وێته‌ده‌ره‌وه‌ی‌بازنه‌ی‌زانستی.به‌اڵم‌گومانیش‌له‌وه‌دا‌نییه،که‌هه‌بووه ئاوه‌زی بۆچوونی بیرو زۆر‌ئه‌زموون‌و به پێشتر که مێژوودا، له‌نه‌سه‌لمێنراوه، هه‌ست تاقیکردنه‌وه‌ی‌یاخود سه‌لمێنراوه، دواییدا له بــه‌اڵم
184
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
له ره‌نگه بــه‌اڵم ناسه‌لمێنرێت، ئێستا‌ئه‌گه‌ر که‌واته بسه‌لمێنرێت. ئایینده‌دا‌ترانسندنتاڵی مێتافیزیکیی داتــــای‌نه‌سه‌لمێنرابێت، ئێستا تاکو ئــه‌گــه‌ر‌دووردا ئایینده‌یه‌کی له ده‌شێت ئاخۆ
بسه‌لمێنرێت؟هه‌ڵبه‌ت‌بۆ‌یه‌که‌م‌جار‌ئه‌ندرۆنیکۆسی Andronicus of Rhodes ــســی رۆدێمــێــژووی پێش لــهســاڵــی٦٠ی کــه ،ــۆچــی‌دووایـــــی‌کـــــردووه، ــی‌ک ــن ــی زایــه‌پــۆلــێــنــی‌بــه‌رهــه‌مــه‌کــانــی کــاتــێــک،کمێتافیزیک ئه‌ڕستۆی‌کردووه،وشه‌ی‌نێوانه‌وه نێو هێناوه‌ته Metaphysicsی‌بۆ ریزبه‌ندییه‌کدا له ئاماژه‌یه‌ک وه‌ک‌دوای له ئه‌ڕیستۆ که بابه‌تانه‌ی، ئه‌و‌نووسیونی. ــدا( ســروشــت )لــه کتێبی‌یه‌که‌م فه‌لسه‌فه‌ی له باس بابه‌ته‌کان‌ده‌که‌ن،واته‌ئه‌و‌بابه‌تانه‌ی،که‌باس‌له‌یه‌که‌م‌هۆکاری‌بوون‌و‌له‌خوا‌ده‌که‌ن.لهسهر باسه‌کان ئه‌وه‌ی له‌به‌ر به‌اڵم‌ئه‌و‌بابه‌تانه‌ن،که‌به‌ده‌رن‌له‌سروشت‌وشه‌ی جــاردا دوا له ئیتر )فیزیک(،مێتافیزیک‌بووه‌به‌ئاماژه‌یه‌ک‌بۆ‌ئه‌و‌بابه‌تانه‌ی،که‌ئه‌وه‌ی‌له‌ودیوی‌زانینی beyondسروشته‌وه‌ن،واته‌فیزیکه‌وه‌ن
.the physicsــک‌وه‌ک وشـــه‌ی‌مــێــتــافــیــزیــک،ده‌شــێواتایه‌کیش‌به‌کار‌بێت،که‌ئاماژه‌بێت‌بۆ‌دیوی‌ئه‌ودیوی‌گه‌ردوونCosmosو‌ئه‌و‌دیوی‌جیهانUniverseو‌ئه‌ودیوی
Macrocosmو ــــه‌ردوون ــــرۆگ ــــاک مئه‌و هه‌ڵبه‌ت . Being بــوون ئه‌ودیوی)ئه‌و‌دیوbeyond(ه‌ش‌په‌نهانییه‌و‌نه‌به‌زانستی به نه هه‌ستگه‌رایی‌و زانستی‌ئه‌زموونگه‌رایی‌‌په‌یی‌بۆ‌نابرێت.ئیدی‌به ئــاوه‌زگــه‌رایــی به ئاخۆ نــازانــرێــت،ده‌برێت؟ بۆ په‌یی ره‌هایی شێوه‌یه‌کی‌ده‌زانــرێــت مێتافیزیک ئــاخــۆ کــه‌واتــه‌چییه؟یــان‌دیــوی‌ئــه‌و‌دیــوی)بــوون(
ده‌زاندێت‌چییه؟له‌توێی‌مێژووی‌فه‌لسه‌فه‌دا هه‌ڵبه‌ت‌نموونه: بۆ فه‌یله‌سووفان، له هه‌ندێک‌سپینۆتزاو دێـــکـــارت‌و ــوون‌و ــات ــه‌ف ئئیسالمییه‌کان، سۆفیگه‌ره دێــکــارت‌و‌ــووه،که‌ده‌زانــرێــت بــاوه‌ڕیــان‌وه‌هــا‌بئــه‌و‌دیــوی)بــوون(چییه‌و‌مــرۆڤ‌به‌مرۆڤی نییه هه‌ست وه‌کــو که ــاوه‌ز، ئپــێ‌بــخــه‌ڵــه‌تــێ،ده‌تــوانــێــت‌بــگــات‌به‌و‌دیوی واته مێتافیزیک، که راستییه‌ی،ـــوی)بــــوون(،بــوونــی‌هه‌یه‌و ئــه‌و‌دیکــه‌بــوونــه‌راســتــه‌قــیــنــه‌کــه‌شــه،نــه‌ک‌ئه‌م بێت. راسته‌قینه بوونی )بـــوون(مرۆڤ که گوتوویانه، فه‌یله‌سووفانه‌به‌ئه‌زموونی‌هه‌ست‌‌ته‌نها‌دیارده‌کان‌گــۆڕانــدان، له بـــه‌رده‌وام که ده‌بینێت،نه‌ک‌راستییه‌کان،که‌هه‌رگیز‌ناگۆڕێن،به‌اڵم‌به‌ئاوه‌ز‌ئه‌و‌راستییانه‌ده‌بینێت،وه‌ها ئه‌گه‌ر نابینرێت. هه‌ست به که‌ئه‌و بۆچوونی بــه ئــه‌گــه‌ر ــه وات بێت،فه‌یله‌سووفانه‌بێت،ده‌بێت‌باسکردن‌له
185
مێتافیزیک‌جۆرێک‌بێت‌له‌ئۆنتۆڵۆجی.زانستی‌و پرسی نێوان له جیاوازیی‌ـــــه،کــه ـــــه‌وه‌ی ـــرســـی‌فـــه‌لـــســـه‌فـــی‌ئ پپــرســی‌زانــســتــی‌بــابــه‌تــه‌کــه‌ی‌دیـــارده)فــیــزیــک(ن، واتـــه سرووشتییه‌کانن،پۆلێن بــابــه‌ت‌و ده‌کــرێــن‌و تێبینی کــه‌ده‌کـــرێـــن‌و‌شــی‌ده‌کـــرێـــنـــه‌وه‌و‌بــه‌ش‌ئه‌م کاتێکیش هــه‌ر ده‌‌کــرێــن، بــه‌ش‌ده‌خرێنه ئه‌وکاته نه‌کرا، لێ شتانه‌یان‌ــه‌وه‌و‌ئــه‌زمــوونــه‌وه. ــکــردن ــی ــاق ژێـــر‌تئه‌وه‌یه، زانستیش پرسی له مه‌به‌ست‌که‌راسته‌وخۆ‌هۆکاری‌دروستبوونی،بدۆزرێته‌وه. شتێک ــی روودان یاخود‌بابه‌تی‌پرسی‌فه‌لسه‌فی‌ئه‌وه‌یه، به‌اڵم‌واته ده‌کــات، )مێتافیزیک( له باس که)فیزیک( پشتی له که شتاته‌ی، ئــه‌و‌بــه‌ش بـــه‌ش کـــه ئــــه‌وانــــه‌ی، ه‌وه‌ن.ناکرێن.ئامانجیش‌له‌پرسی‌فه‌لسه‌فی‌هۆکاری یه‌که‌مین هــه‌ره که ئــه‌وه‌یــه،شته‌کان دروستبوونی یاخود بوونی،بدۆزرێته‌وه.رێگا‌بۆ‌ئه‌م‌دۆزینه‌وه‌یه،نابێت، ــه‌زمــوون ئ تــاقــیــکــردنــه‌وه‌و بــه‌به‌ڵکو‌به‌هه‌ڵێنجاندنargumentationبه‌رێگای‌ئاوه‌ز،واته‌به‌دانایی‌ده‌کرێت،ــه‌اڵم‌ئــه‌م‌پرسه نــه‌ک‌به‌ئــه‌زمــوون.ببه پێویستیان فه‌لسه‌فییانه زانستی‌و‌واڵمدانه‌وه‌ده‌بێت،ئه‌گینا‌ناوی‌پرسیان‌له جار یه‌که‌م پرسه‌کان نانرێت. لێ‌ئه‌ندێشه‌و‌رامانه‌وه‌سه‌رچاوه‌ده‌گرن،ئــه‌وجــا‌ده‌بـــن‌بــه‌بــیــرۆکــه‌و‌روانــگــه‌و
بۆچوون‌به‌ئامانجی‌یه‌کالییکردنه‌و‌ه‌ی‌راست دهبێت یان که چه‌مکێک، هه‌ر‌ــه ــت‌هــه‌ڵــه‌بــێــت.وات ــێ بــێــت،یـــان‌ده‌بنه نــه‌بــێــت،چونکه تــێــدا دژبــه‌یــه‌کــیــی‌ئــه‌زمــوونــگــه‌رایــی‌و زانستی لۆجیکی‌ئاوه‌زگه‌رایی فه‌لسه‌فه‌ی لۆجیکی نه‌ناکات قــه‌بــووڵ پرسیارێک وه‌اڵمـــی‌ئه‌گه‌ر‌دووفاقییparadoxتێدا‌بێت،یان‌ئه‌گه‌ر‌له‌گه‌ڵ‌رێساکانی‌بیرکردنه‌وه‌ی‌نموونه: بۆ نه‌گرێته‌وه. یــه‌ک راســت‌درۆزنێک‌ئه‌گه‌ر‌دان‌به‌درۆکه‌ی‌خۆیدا‌دان که بکرێت، پێ بــڕوای ئایا بنێت،پیانانه‌که‌ی‌راسته،یان‌هه‌ر‌به‌درۆزنی
دان‌به‌درۆکه‌ی‌خۆیدا‌ده‌نێت؟هه‌ڵبه‌ت‌درۆزن‌به‌و‌که‌سه‌ده‌گوترێت،که‌درۆ‌ده‌کات،راستگۆش‌به‌و‌که‌سه‌ده‌گوترێت‌راست‌بکات.به‌اڵم‌که‌سێک‌ئه‌گه‌ر‌درۆزن‌بێت‌و‌به‌اڵم‌راست‌بکات،واته‌راستگۆ‌بێت،که‌درۆزنه‌و‌درۆی‌ــه‌ر‌پێی‌ده‌گــوتــرێــت کــــردووه،ئــایــا‌هدرۆزن؟یان‌پێی‌ده‌گوترێت‌راسگۆ.
که‌واته‌هه‌ندێک‌بنه‌ما‌هه‌یه‌بۆ‌وه‌اڵمی‌راست‌و‌وه‌اڵمی‌ناڕاست.به‌اڵم‌هه‌ندێک‌جاریش‌پرسیار‌هه‌یه‌چ‌ئاسان‌بێت‌و‌ـــورس‌بــێــت،وه‌اڵمــــی‌نــیــیــه.یــان چ‌قپڕۆبلێماتیک کــه ــێــت، ده‌ب وه‌اڵمــێــکــی‌کێشه‌ئامێزی واته بێت، problematicکه بێت، تێدا چــه‌واشــه‌کــاریــی بێت‌و‌سۆفستاییه‌کان فه‌یله‌سووفه زۆرجار‌وه‌اڵمی‌له‌و‌جۆره‌یان‌هه‌بووه.که‌واته
186
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
هه‌بێت، پڕۆبلێماتیک ــی وه‌اڵم ئه‌گه‌ر‌خۆیدا له خۆی پرسیاره‌که‌‌ی که‌واته
پرۆبڵێماتیکه،واته‌کێشه‌ئامێزییه.ــه‌ئایا بـــه‌اڵم‌پــرســیــار‌لــێــره‌دایــه،ککێشه‌ئامێزی دهبێت پرسیارێک هه‌ر‌ده‌بێت چه‌مکێک ههر ئایا واتــه بێت؟جێی ببێته ئه‌وجا بێت، کێشه‌ئامێزی
پرسیار؟بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌م‌پرسیاره‌قووڵبینه‌وه‌و‌پێویسته بــده‌یــنــه‌وه، وه‌اڵمــی بتوانین‌کێشه که بکه‌ین، ئــه‌وه ده‌ستنیشانی‌پێناسه‌ی بتوانین پێویسته واته چییه؟چ چییه؟ کیشه بزانیین بکه‌ین. کێشه‌په‌یوه‌ندییه‌ک‌له‌نێوان‌کێشه‌و‌پرسیاردا
هه‌یه؟بۆ هه‌وڵدانه له‌خۆیدا پرسیار‌خۆی‌تێگه‌یشتن‌له‌کێشه‌یه‌‌ک،که‌به‌رێگای‌ئه‌زموون تاقیکردنه‌وه‌و توێژینه‌وه‌و
دێته‌دی.له‌گه‌ڵ )کێشه( واتـــای ده‌بــێــت ئێمه‌واتای)چه‌مکی‌کێشه‌ئامێزیی(له‌یه‌کتر
جیا‌بکه‌ینه‌وه.ــــت،که ــــه‌وه‌دێ کــێــشــه‌بـــه‌واتـــــای‌ئــه‌ر‌بــکــرێــت،ده‌بــێــت ــه‌گ پــرســیــارێــک‌ئچاره‌سه‌ی یاخود هه‌بێت، وه‌اڵمێکی‌کێشه‌ئامێزیی(، )چه‌مکی به‌اڵم هه‌بێت.لێ )قه‌یران(یشی نــاوی ده‌توانین که‌ئه‌نجامه‌که‌ی نابێت‌و ــی وه‌اڵم بنێین،
ناگاته‌چاره‌سه‌ر.که هه‌یه، پرسیار جار زۆر هه‌ڵبه‌ت
ته‌نانه‌ت نییه‌و تیادا کێشه‌ی ده‌کرێت،ده‌بیین بـــه‌اڵم نییه. کێشه‌ئامێزیش‌له خۆیان که هــه‌ن، پرسیار هه‌ندێک‌ئه‌و واتایه‌کی‌تر به کێشه‌ن. خۆیاندا‌ده‌بنه‌وه‌و بــه‌رز که کێشانه‌ن، جــۆره‌ده‌گـــه‌نـــه‌ئــاســتــی)قــــه‌یــــران(،یــاخــود‌له‌و پرسیار هه‌ڵبه‌ت )کێشه‌ئامێزین(.کێشانه‌ی،که‌وه‌اڵمیان‌ده‌بێت،ده‌توانین‌زانستی، پرسیاری بنێین، لێ ناویان‌ئــه‌زمــوون‌و تێبینی‌و رێــگــای بــه ــه واتجیهانی سنووری نێو له تاقیکردنه‌وه)فــیــزیــک(دا‌ده‌گــه‌یــنــه‌وه‌اڵمـــدانـــه‌وه‌ی.که ئهوهیه، فه‌لسه‌فی پرسیاری به‌اڵم‌ده‌کات ئاڕاسته‌مان که پڕۆبلێماتیکه،بــۆ‌گـــه‌ڕان‌بــه‌دوای‌راســتــیــیــه‌ک،که‌په‌یوه‌ست‌بێت‌به‌جیهانی‌مێتافیزیکه‌وه،هه‌ندێک‌جار که فیزیک، نه‌ک‌جیهانی‌ده‌خولێته‌و‌ه‌و به‌تاڵدا بازنه‌یه‌کی لــه‌چاوه‌ڕوانی‌وه‌اڵمێکی‌لێوه‌ده‌کرێت،که
هه‌زگیز‌به‌‌ده‌ست‌نایه‌ت.به‌اڵم‌پرسیارێکی‌تر‌لێره‌دا‌هه‌یه،ئهوهیه،هۆکاری ده‌بێته ئــه‌وه‌ی چییه ئایا که‌پرسیارکردن‌‌له‌کێشه؟به‌واتایه‌کی‌تر،ئایا‌بنه‌مای‌ئه‌و‌په‌یوه‌ندییه‌ی‌له‌نێوان‌پرسیارو‌کیشه‌دا‌هه‌یه،چییه؟بێگومان‌چونکه بــیــرکــردنــه‌وه‌یــه. بنه‌مایه ئــه‌و‌مرۆڤ‌ئه‌گه‌ر‌بیرنه‌کاته‌وه،پرسیاری‌ال‌دروست‌نابێت.هه‌ڵبه‌ت‌بیرکردنه‌وه‌ش‌به‌بێ‌بوونی)هزر(idea،بوونی‌نابێت،واته‌ئه‌گه‌ر)هزر(بوونی‌نه‌بێت،)بیر(
187
دێت، واتایه به‌و )هزر( نابێت. بوونی‌ئه‌و کۆپیی یاخود ،picture وێنای که‌شتانهobjectsبن،که‌مێشکی‌که‌سێکدا‌تۆمار ده‌بــێــتــه‌وه‌و جێگایان subject)هزر( که بڵێین، ده‌توانین واته ده‌بن.جیهانی فیزیکی‌و ئه‌و‌شته ناوه‌ڕۆکی‌که‌سێکدا مێشکی له که ده‌ره‌کییه‌‌یه،که بڵێین، ده‌توانین واته دهبێت. وێنا‌دێنه که ده‌ره‌کییه‌کانی، شته کۆپیی‌بۆ بنه‌ما هــه‌وێــن‌و ده‌بــنــه مێشکه‌وه،بیرکردنه‌وه‌‌له‌الی‌مرۆڤ.بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌و راده‌یــــه‌ک تاکو‌چ کــه بــزانــرێــت،وێناو‌کۆپییانه،یان‌ئه‌و‌هزرانه‌‌ده‌قاو‌شته‌کانن، خودی هاوشێوه‌ی له ده‌ق‌ــان‌و ــرۆڤ‌ده‌کــه‌وێــتــه‌پــڕۆســه‌ی‌رام مکردن پرسیار واته کردنه‌وه. پرسیار‌کــردنــه‌وه‌ی کلیلی ده‌بێته مێشکدا له‌هه‌ر په‌نهانه‌کان. ته‌لیسمی ده‌رگـــای)هــزر( هه‌تا ده‌ڵــێــت: ئه‌فاتۆن ــو وه‌کنابێت،یاخود‌هه‌ر‌وه‌کو )بیر( نه‌بێت،ئه‌مریکایی پڕاگماتی فه‌یله‌سووفی‌نه‌بێت جۆن‌دیوی‌ده‌ڵێت:هه‌تا‌کێشه‌ــا‌پــرســیــاریــش ــابــێــت،هــه‌ت پــرســیــار‌نهه‌ر دیاره نابێت. بیرکردنه‌وه نه‌بێت،به‌پرسیار‌ده‌ست له‌م‌کێشه‌یه‌وه،که‌ــه‌وه‌ی ــرکــردن ــی پــێــده‌کــات،رامـــــان‌و‌بواتایه‌کی‌تر به ــووه. ــات داه فه‌لسه‌فی‌ئه‌وه‌ی بۆ مرۆڤ که بڵێین، ده‌توانین‌ده‌ق‌و ــاو ده‌ق )هـــزر(ی که بێت، دڵنیا‌ئه‌بستراکتی ـــاو ره‌ه شێوه‌یه‌کی بــه
له‌گه‌ل)بیر(یدا‌هاوتایه،ئیتر‌پرسیاری‌واته بووه. دروست ال فه‌لسه‌فییانه‌ی‌‌بگات که ئهوهیه، ئه‌رکی فه‌یله‌سووف‌به‌پله‌ی‌یه‌قینcertainty،که‌ئه‌و)هزر(ئه‌و کۆپیی مێشکیدایه، لــه کــه هی،مێشکیدایه. ده‌ره‌وه‌ی له که شتانه‌یه،به یه‌قینه‌ش پله‌ی بــه گه‌یشتن ــه‌م ئبگات که ئهوهیه، فه‌یله‌سووفه‌وه الی‌کۆپیی مێتافیزیک که زانینه‌ی، بــه‌و‌فیزیک‌بێت.راستی)حه‌قیقه‌ت(به‌الی)عین کۆپییه‌یه ئــه‌م فه‌یله‌سووفه‌وه‌جۆرێک ههر به ده‌یه‌وێت که الیقین(،
بێت‌پێی‌بگات. Thomas ئه‌کواینس تــۆمــاس ســانــت‌کاتێک، )١٢٧٤ ـــ ـ ١٢٢٥( Aquinasده‌ڵێت: ــات، ده‌ک راستی پێناسه‌ی که‌ــه)راســـتـــی(ئـــه‌وه‌یـــه،که مــه‌بــه‌ســت‌لهاورێژه‌ی object شت subjectو بیر‌یه‌کتر‌بن.بهاڵمپرسیارلێرهدائهوهیه،که بیسه‌لمێنم، بتوانم مــن چــۆن کــه‌هاوڕێژه‌ی تێکڕا به وردو به جیهان‌ـــزری‌مــنــه؟دێــکــارت‌ده‌ڵــێــت:هیچ هبهێنێت، من به قه‌ناعه‌ت نییه شتێک‌ئه‌ندێشه خــه‌ون‌و ههر من ژیانی که‌وه‌ک ده‌ره‌کــی جیهانی یان ... نه‌بێت‌هه‌بێت. بوونی راسته‌قینه داکه‌وتێکی‌دێکارت به‌قسه‌ی ئه‌گه‌ر ئاخۆ، به‌اڵم‌بێت،ئایا‌ده‌بێت‌واز‌له‌گه‌ڕان‌بهێنین‌وه‌اڵمــی دێــکــارت راستیدا؟ دوای به‌ئه‌مه‌ده‌داته‌وه‌بۆمان.ده‌ڵێت:ته‌نانه‌ت
188
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئه‌گه‌ر‌هه‌موو‌بۆچوونه‌کانیشمان‌هه‌ڵه‌که ده‌مێنێت، هــه‌ر شتێک بــه‌اڵم بــن،بکه‌م، لێ نه‌توانم‌گومانی من‌هه‌رگیز‌بوونم دهبێت من که ئهوهیه، ئه‌ویش‌هه‌بێت، بوونم من که ئه‌وجا، هه‌بێت.
که‌واته‌من‌هه‌م.لێوه باسی دێــکــارت ئه‌مه‌ی هه‌ڵبه‌ت‌له نموونه‌یه‌ک لــه بریتییه کـــردووه،که ،anticipation شــه‌شــه‌م هه‌ستی‌له نموونه‌یه‌ک به دهبێت دوایــیــدا له‌ــه‌و‌بیره‌ی راســتــی.بــه‌واتــایــه‌کــی‌تــر‌ئبه ناکرێت ــه‌راورد ب مێشکماندایه، له‌شته‌کانی‌ده‌ره‌وه‌ی‌میشک،به‌ڵکو‌ده‌بێت‌ـــه‌راورد ب شــه‌شــه‌مــدا هه‌ستی لــه‌گــه‌ڵ‌بکرێت.واته‌ده‌بێت‌بیری‌ئێستا‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌شتانه‌دا‌به‌راورد‌بکرێت،که‌ئێستا‌بوونیان‌نییه،به‌اڵم‌ره‌نگه‌له‌ئاینده‌دا،یاخود‌له‌چاره‌نووسدا‌بوونیان‌هه‌بێت.ئه‌گه‌ر بیرێک »هــه‌ر ده‌ڵێت: دێکارت‌روون‌‌بێت‌و‌تایبه‌ت‌بێت‌به‌هزرێک،ئه‌و‌کاته‌ئه‌و‌بیره‌راست‌ده‌بێت.«که‌واته‌به‌پێی)کۆگیتۆ(که‌ی‌دێکارت،که‌پێی‌رێبازی واته گومانگه‌رایی، ده‌گوترێت‌ـــرۆڤ،یــان‌دێــکــارت، گــومــانــکــردن،مبیزانێت بتوانێت دڵنیایی به ئــه‌وه‌ی‌بیرده‌کاته‌وه. زینده‌وه‌رێکه که ئهوهیه،که بیسه‌لمێنێت، ئــــه‌وه‌ی ــۆ ب ـــه‌اڵم بجیهانی‌ده‌ره‌کی،واته‌جیهانی‌ده‌ره‌وه‌ی‌چ بــێــت‌و فیزیکی )چ خـــۆی، مێشکی‌مێتافیزیکی‌بێت(،بوونی‌هه‌بێت،دهبێت
به ئه‌ویش که بیزانێت، رێگا یه‌ک به‌رێگای‌سرووشی‌یه‌زدانی‌بێت،چونکه‌شه‌یتان ده‌خه‌ڵه‌تێت، مــرۆڤ هه‌ستی‌له به‌هێزتره به‌اڵم‌خوا ده‌یخه‌ڵه‌تێنێت،
شه‌یتان‌و‌به‌شه‌یتان‌ناخه‌ڵه‌تێت.دیـــاره‌دێــکــارت‌بــۆ‌رزگــاربــوون‌له‌و subjectکێشه‌دوالیزمییه‌ی‌بیر‌ــ‌شت‌ئه‌ستوو ئــــاوه‌زو یــاخــود ،- objectbody and mind،که‌کامیان‌به‌کامیان‌ــک‌به ـــت،تــه‌نــهــا‌چــاره‌ســه‌رێ ـــرێ ده‌زانالیه‌وه‌ئه‌وه‌بووه،که‌باوه‌ڕ‌به‌بوونی‌خوا‌بهێنێت،که‌بیری‌بۆ‌خوڵقاندووه،بوونی بتوانێت هۆیه‌وه به ئه‌وه‌ی بۆ‌شت‌بسه‌لمێنێت‌و‌له‌م‌قه‌یرانی‌دواڵیزمه‌رزگارمان‌بکات.که‌واته)کۆگیتۆ(که‌ی‌دێکات‌هیچ‌سوودێک‌به‌من‌ناگه‌یه‌نێت،ته‌نها‌ئه‌وه‌نه‌بێت،که‌من‌له‌گومانێک‌رزگار‌ده‌کات،که‌ئایا‌من‌هه‌م،یاخود‌فیزیک ده‌ره‌کیی جیهانی یاخود نیم.له‌و من به‌اڵم نییه، چی یاخود چییه،ئایا بزانم که نــاکــات، ــار رزگ گومانه‌یاخود مێتافیزیک، ده‌ره‌کیی جیهانی‌به که ده‌ڵــێــت، پێم ته‌نها چییه؟ خــوا‌له‌قه‌یرانی‌دواڵیزم یارمه‌تیی‌خوا‌من‌که ناڵێت، پێم بــه‌اڵم دهبێت، ــارم رزگخوا‌چییه؟واته‌دێکارت‌فه‌لسه‌فه‌که‌ی‌به‌کۆگیتۆ،واته‌به‌گومانگه‌رایی‌ده‌ست‌نه‌گه‌یاندۆته منی بـــه‌اڵم پــێــکــردووه،زانینی‌پاش‌گومان،ته‌نها‌ئه‌وه‌نه‌بێت،ماددیه‌وه گومانی خه‌ون‌و له منی که
189
ده‌رکــــردووه‌و‌منی‌فــڕێــداوه‌تــه‌وه‌نێو.delusionباوه‌ڕێکی‌په‌نهان
هه‌ڵبه‌ت‌باوه‌ڕی‌کۆگیتۆیانه‌ی‌دێکارت‌راستیی بـــه‌اڵم ـــێ، ـــه‌ت داوم گــومــانــی‌بوونه‌وه‌رێکی که منێک، نه‌داومه‌تێ.ــاو‌تــه‌واو نــاتــه‌واو‌بــم،که‌خــوای‌ره‌هبگه‌م یــان بزانم، راستی چــۆن نه‌بم،راستییه‌ی، به‌و بگه‌م یان راستی؟ به‌ــم‌خـــوای‌ره‌هـــا‌چــیــیــه؟منی ــزان کــه‌بناراسته‌قینه‌که بوونه که بــوونــه‌وه‌ر،بوونه که چییه، خوا بزانم چۆن بم،ناته‌واو بوونه‌وه‌ری راسته‌قینه‌که‌یه؟چۆن‌له‌بوونی‌ته‌واو‌ده‌زانێت؟خوا،که‌پێغه‌مبه‌ره‌کانی به زانین‌سرووش بۆ‌ــۆچــی‌بـــه‌منی ـــه‌ی‌ب ــت،ئ ــه‌خــشــێ ده‌بخۆی خــودی بــزانــم کــه نابه‌خشێت،چییه؟به‌هه‌شته‌‌راسته‌قینه‌که‌ی‌چۆنه‌و
دۆزه‌خه‌‌راسته‌قینه‌که‌ی‌چۆنه؟ــه‌بــۆچــوونــی‌مــن‌لـــێـــره‌دا،دێــکــارت بــی‌ئـــــه‌وه‌ی‌بـــه‌کــۆگــیــتــۆکــه‌ی ــری لـــه‌بچــاره‌ســه‌ر بــۆ دواڵــیــزمــمــان کێشه‌ی‌قه‌یرانی هاویشتۆته ئێمه‌ی بــکــات،problematicقووڵتره‌وه،وه‌کو‌ئه‌وه‌یه،بردۆته ئێمه‌ی ده‌رگــایــه‌کــه‌وه لــه کــه‌ئه‌وه‌ی بۆ ئه‌شکه‌وتێک بۆ رووژه‌وه‌ــه‌اڵم گــه‌نــجــیــنــه‌ی‌تــیــا‌بـــدۆزیـــنـــه‌وه،بدوامانه‌وه له ئه‌شکه‌وته‌که‌ی ده‌رگای‌لێیه‌وه نه‌توانین که داخستووین، لێ
بێینه‌وه‌ده‌ره‌وه.له‌مه‌وه‌بۆمان‌ده‌رده‌که‌وێت،که‌راستی
گریمانه‌ییه ته‌نها دێکارته‌وه الی به‌شه‌شه‌مه. هه‌ستی واته ،suppositiveبۆچوونه‌یه، ــه‌و ئ هــه‌مــان هــه‌ر ئه‌مه‌ئه‌ڵمانی لۆجیکی زانای دواییدا له که‌فرێگهGottlob Fregeکردوویه‌تی،که‌ده‌ڵێت:راستی‌هه‌میشه‌گریمانه‌یه.واته‌هه‌رگیز‌هاورێژه‌کردنی‌کۆپیی‌جیهانی
بیرو‌جیهانی‌ده‌ره‌کی‌نییه.
خود،هۆش،هییتر،هه‌ستی‌شه‌شه‌م Self, Other, Consciousness and
Anticipationدێکارت‌له‌کۆگیتۆکه‌یدا‌ده‌ڵێت:»من‌ــه‌م.« ــه‌مــن‌ه بیر‌ده‌کـــه‌مـــه‌وه،کــه‌واتبه ئه‌وه‌ده‌گه‌یه‌نێت،که‌دێکارت ئه‌مه‌بوونی )مــن( که ده‌یسه‌لمێنێت، )بیر(دێکارت الی )بیر(ه ئه‌م بــه‌اڵم هه‌یه.ئــامــڕازه‌کــه‌شــی ــه، ــی ــی ده‌روون بارێکی‌پرسیار ــه‌اڵم ب شه‌شه‌مێتی. هه‌ستی‌چییه؟ )مــن( ئایا که ئــه‌وه‌یــه، لــێــره‌دا‌جیاوازییه‌کییان چ )خــود( )مــن(و ئایا‌ــه؟دێــکــارت‌ده‌ڵــێــت:مـــن‌و‌خــود هــه‌یهه‌ر به‌ڵکو نییه، جیاوازییه‌کیان هیچ‌ئایا‌چۆن به‌اڵم یه‌ک‌شتن. ههر دوو‌بیسه‌لمێنین،هه‌ر‌دوو‌هه‌ر‌یه‌ک‌شتن؟چونکه‌ئه‌زموونگه‌راکان‌ده‌ڵێین)من(و
)خود(دوو‌شتی‌جیاوازن.گه‌وهه‌رێکی )مــن( ده‌ڵێت: سینا ئیبن‌ســه‌ربــه‌خــۆی‌خــۆیــه‌تــی،)خـــود(نییه،)خود(ه‌وه‌‌یه. له‌ودیوی شوێنی به‌ڵکو
190
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
گه‌وهه‌ره‌و )مــن( که بڵێین، ده‌توانین‌ـــه)خــود( )خـــود(بــوونــه‌کــه‌یــه‌تــی.واتگــه‌وه‌ری)خود( )مــن(ه‌و)من( بوونی‌به ئاماژه ئه‌گه‌ر ئــه‌وه، له‌به‌ر ههر ه.بــوونــی‌خــۆم‌بــکــه‌م،ده‌ڵــێــم:)خــود(ی)من(که‌سایه‌تی واتایه‌کی‌تر، به )من(.نییه،یاخود‌تاک‌نییه.هه‌ر‌له‌به‌ر‌ئه‌وه،منی واتای من، که‌سایه‌تیی ده‌ڵێم که‌که‌سایه‌تی،یاخود‌منی‌تاک‌ده‌گه‌یه‌نێت.که ئه‌نجامه‌ی، ئــه‌و ده‌گه‌ینه لــه‌مــه‌وه‌یــاخــود‌که‌سایه‌تی تــاک، کــه بــزانــیــن،یاخود بایۆلۆجی، یه‌که‌یه‌کی ته‌نها‌ئۆرگانیکییه،که‌پێکهاته‌که‌ی‌بریتییه‌له‌له )ماهیه‌ت( چییه‌تی بوونی مانه‌وه‌ی‌نێو‌بوونه‌وه‌ردا.هه‌ر‌له‌به‌ر‌ئه‌وه)من(جۆره‌‌گه‌وهه‌‌رێکه،که‌هۆشی‌به‌خودی‌خودی له‌گه‌ڵ جیاوازیی هه‌یه‌و خۆی)که‌سی‌تر( واته دا، the other هییتر‌گه‌وهه‌ره‌‌و ههر ئه‌ویش که هه‌یه، دا‌هۆشی‌به‌خودی‌‌خۆی‌هه‌یه.که‌واته‌منی‌من‌له‌و‌ناچێت،به‌اڵم‌خۆدی‌من‌له‌خودی‌ئه‌و‌ده‌چێت.هه‌ر‌له‌به‌ر‌ئه‌وه،کاتێک،که‌هۆشم‌به‌خودی‌خۆم‌هه‌یه،له‌هه‌مان‌کاتدا‌هۆشم‌به‌که‌سی‌تریش
هه‌یه.به‌اڵم)من()ئه‌و(نیم.لـــه‌راســـتـــیـــدا)خـــــود(ســه‌بــجــێــکــتــه،)که‌سی‌تر(یش‌ئۆبجێکته.ئه‌وه‌ی)خود()کــه‌ســی‌تــر( ــه ب درک پێکده‌هێنێت‌و‌ـــات،)هــــۆش(ه.جــیــاوازیــی‌نێوان ده‌کـــه‌و‌کاته ئ ــش ــر(ی ــه‌ســی‌‌ت )خـــــود(و)ک
ده‌رده‌کـــه‌وێـــت،کــه)خـــود(هۆشی‌به‌سه‌بجێکته‌و‌‌هۆشی که دهبێت، خۆی
به)که‌سی‌تر(دهبێت،که‌ئۆبجێکته.دێکارت‌ده‌ڵێت:)من(گه‌وه‌ره‌و)خود(ه‌کــه‌یــه‌تــی.پــه‌یــوه‌نــدیــی‌نــێــوان)مــن(و)خــود(،واتــه)مــن(و)بــوون(ه‌کــه‌ی‌به‌هۆش‌دروست‌ده‌بێت.یان‌په‌یوه‌ندیی‌به )ئۆبجێکت( )سه‌بجێکت(و نــێــوان‌هــۆش‌دروســـت‌ده‌بــێــت.واتــه‌ئه‌گه‌ر)خــود( بــه درک ــن( )م نه‌بێت، هــۆش‌ـــوون(ی‌خــۆی‌ناکا. ی‌خــۆی،یــان)بنه‌بێت، هۆش ئه‌گه‌ر واتایه‌کی‌تر، به)ئۆبجیکت( ــه ب درک )ســه‌بــجــێــکــت(که ئه‌وه، لێره‌دا پرسیار به‌اڵم ناکات.درک )ئۆبجێکت( به‌رامبه‌ردا له ئایا‌به یــاخــود ده‌کــــات؟ )سه‌بجێکت( بــه‌به)من( ئایا)خود(درک واتایه‌کی‌تر،ده‌کــات،یاخود)بــوون(درک‌به)من(ده‌کات.واته،که)من(درک‌به)بوون()من( به درک )بـــوون( ئاخو ده‌کـــه‌م،
ده‌کات؟دێکات‌بۆ‌وه‌اڵمدانه‌وه‌ی‌ئه‌م‌پرسیاره consciousness هــــۆش ده‌ڵــــێــــت:ده‌که‌وێته‌پێش)بوون(ه‌وه.هه‌روه‌‌ها‌بیرکردنه‌وه‌یه، کرداری هۆش ده‌ڵێت:واته‌به‌ئاگابوونهawareness،که‌هیچ‌ئه‌گه‌ر چونکه نــاکــرێــت، لــێ گومانی‌گومانیشی‌لێ‌بکرێت،هه‌ڵبه‌ت‌گومانیش‌خۆی‌له‌خۆیدا‌کرداری‌بیرکردنه‌وه‌یه.واته‌ئه‌گه‌ر‌گومان‌له‌کرداری‌هه‌ست‌و
191
به‌اڵم بکرێت، هه‌ست ئه‌زموونه‌کانی‌گومان‌له‌کرداری‌بیرکردنه‌وه‌ناکرێت،چونکه‌به‌الی‌دێکارته‌وه‌هۆش،یاخود‌ــه‌وه‌و‌ئــاگــابــوون، ــرکــردن ــی ــــرداری‌ب کماتماتیکییه، زانینی خۆڕسکییه‌و‌وه‌ک‌ئــه‌زمــوون‌و بێ به به‌خــۆڕســک‌و که‌ــه‌وه‌و‌شـــــاره‌زابـــــوون،به ــردن ــک ــی ــاق تکه‌سێوێک‌و‌سێوێک دهزانــم، هه‌ست‌ـــرداری ـــه‌اڵم‌ک ب ده‌کــاتــه‌دوو‌ســێــو،به‌خۆڕسک ئه‌زموونییه.واته هه‌ست‌نایزانم،به‌ڵکو‌به‌فێربوون‌و‌به‌رێگای‌ئه‌زموون‌و‌تاقیکردنه‌وه‌و‌شاره‌زابوون
ده‌یزانم.ـــه‌وه« ـــه‌م ـــرده‌ک ـــی ــــه»مــــن‌ب کــــه‌واتـــه،کــه‌راســتــیــی راســتــیــیــه‌کــی‌ره‌هـــایهه‌ڵده‌هێنجێندرێت. لــێــوه ــــوون(ی )بجیاکردنه‌وه‌ی‌جیهانی‌بیر)سه‌بجێکت(،ــه‌جیهانی ل هـــۆش جــیــهــانــی ــاخــود یده‌ره‌وه‌ی‌بیر)ئۆبجێکت(هه‌ڵوێستێکی‌ئێدمۆند ــو ــه‌روه‌ک ه چونکه هــه‌ڵــه‌یــه،به‌داهێنه‌ری‌فه‌لسه‌فه‌ی هیوسرڵ،که‌دیــــارده‌گــــه‌رایــــی)فــیــنــۆمــیــنــۆڵــۆجــی(ده‌ژمێردرێت،ده‌ڵێت:سروشتی‌هۆش‌وه‌کو نییه گــه‌وهــه‌ر که جۆرێکه، به‌دێکارت‌ده‌ڵێت.هه‌روه‌ها‌مادده‌‌ش‌نییه،مادده‌وه له‌خودی چاالکییه‌که، به‌ڵکو)فیزیکه‌وه(هه‌ڵقواڵوه.هیوسرڵ‌ده‌ڵێت:ــه‌گــۆڕن، گـــه‌وهـــه‌رو‌مــــادده‌هــــه‌ردو‌نگۆڕاندایه. له بـــه‌رده‌وام هۆش بــه‌اڵم‌هه‌یه‌و ئێستای هه‌بووه‌و رابـــردووی
که ئایینده، بــه‌ره‌و تێده‌په‌ڕیت لێیه‌وه‌بابه‌تێکه‌ئامانجی‌هۆشه،واته‌ئامانجه
بۆ‌زانینی،یاخود‌زانین‌له‌باره‌یه‌وه.هۆشیاریی )خــود( مه‌حاڵه هه‌ڵبه‌ت‌هه‌بێت، خــۆی )خـــود(ی به به‌رامبه‌ر‌الیه‌‌نه. یه‌ک ههر )خود(خۆی چونکه‌ئه‌ی‌الیه‌نێکی‌تر‌به‌رامبه‌ری‌هه‌بێت،که‌چونکه به‌رامبه‌ری. بێت هۆشیار ئه‌م‌هه‌ر‌هۆشیارییه‌ک،یاخود‌هه‌ر‌زانینێک‌الیه‌نی واتــه بێت. الیه‌نه دوو ده‌بێت‌به‌رامبه‌ری الیه‌نێکی‌تر دهبێت یه‌که‌م‌لــه‌بــاره‌وه زانینی ئـــه‌وه‌ی بــۆ هه‌بێت‌هه‌بێت، زانین ئه‌وه‌ی بۆ واته هه‌بێت.هــه‌بــێــت، سه‌بجێکتێک ــت ــێ ده‌ب هـــه‌ر‌ئۆبجێکتێکه‌وه ــاره‌ی ب له بیه‌وێت که‌وه‌کو‌سیگمۆن ههر بزانێت. زانیاریی‌ــت:مــه‌حــاڵــه)خـــود(هیچ ــێ فــرۆیــد‌ده‌ڵده‌رباره‌ی‌خۆی‌بزانێت.به‌واتایه‌کی‌تر،ــکــت‌ده‌ربــــــــاره‌ی ــجــێ مـــه‌حـــاڵـــه‌ســه‌بته‌نها بــه‌ڵــکــو بــزانــێــت، ســه‌بــجــێــکــت‌ده‌توانێت‌ده‌رباره‌ی‌ئۆبجێکت‌بزانێت.سه‌بجێکت به ببم من مه‌حاڵه که‌واته‌ــه‌رامــبــه‌رمــدا ب ــه ل ئۆبجێکت ــه‌ر ــه‌گ ئبوونی‌نه‌بێت.واته‌من‌ته‌نها‌له‌رێگای‌بوونی‌که‌سی‌تره‌وه‌ده‌رباره‌ی‌بوونی‌که‌سی‌تر ئه‌گه‌ر چونکه دهزانــم، خۆم‌که نابێت، هۆشم من نه‌بێت، بوونی‌من په‌یوه‌ندیی چونکه هه‌یه، بوونم‌به‌رهه‌م من هۆشی که‌سی‌تره‌وه به‌ده‌هێنێت.واته‌که‌سی‌تر)هییتر(،که‌له
192
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
زاخاو هۆکارو ده‌بێته مندایه، ژیانی‌بــۆ‌هــۆشــیــاربــوونــم‌بــه‌خـــۆم،یاخود‌بیرکردنه‌وه‌له‌خۆم.که‌سی‌تر،که‌بیر‌راسته‌قینه )من(ی ده‌کاته‌وه، )من( له)من( رواڵــه‌تــی ته‌نها به‌ڵکو نابینێت،بابه‌ت، که‌سایه‌تی چونکه ده‌بینێت،وه‌ک‌ئۆبجێکت،که‌سایه‌تیی‌راسته‌قینه‌‌راسته‌قینه‌که که‌سایه‌تییه به‌ڵکو نییه،
)من(ه،که‌سه‌بجێکته.که‌واته‌مه‌حاڵه)خود(له‌باره‌ی)خود(ه‌وه‌هیچ‌زانینێکی‌هه‌بێت،چونکه‌ته‌نها‌به‌رێگای‌هۆشه‌وه‌ده‌بێت،که‌ئامڕازی‌په‌یوه‌ندییه‌له‌نێوان‌سه‌بجه‌کت)خود(نێوان له نه‌ک )هییتردا(، ئۆبجه‌کدا و‌ــت‌و‌خــــودی‌ســه‌بــجــه‌کــت، ــجــه‌ک ســه‌بئۆبجه‌کت. خــودی ئۆبجه‌کت‌و یاخود‌ــن(بــه‌بــێ‌بــوونــی)هییتر( کــه‌واتــه)منازانم. خۆمه‌وه خودی له‌باوه‌ی هیچ‌زانینیش‌له‌باره‌ی)هییتر(ه‌وه‌به‌بوونی‌نه‌بم، )من( ئه‌گه‌ر واته به‌نده، منه‌وه)هییتر(بوونی‌نابێت.ئه‌گه‌ر)من(نه‌بم،)خوا(نابێت.ئامڕازی‌په‌یوه‌ندیی‌نێوان‌خــواش، مــنو یاخود هییتریش، مــن‌و‌هۆشه.هه‌ر‌له‌به‌ر‌ئه‌وه،هییتر،یاخود‌ــه‌بــه‌ر‌ئـــه‌وه‌ی‌مــن‌هــه‌م، خــوا‌هــه‌یــه‌لنییه. خوا یان هیتتر، نه‌بم من ئه‌گه‌ر‌به‌واتایه‌کی‌تر،هیییتر،یان‌خوا،به‌من‌هتۆته‌ئه‌فراندن.نه‌ک‌به‌هییتر،خوا‌من‌هاتبمه‌ئه‌فراندن.که‌واته‌هییتر،یان‌خوا‌به‌من‌ئاماده‌ده‌بێت‌‌و‌دێته‌ئاراوه.به
واتایه‌کی‌تر،یه‌که‌مجار‌من‌دێمه‌ئاراوه،ــاراوه. ئ دێته خــوا یــان هییتر، ئه‌وجا‌هه‌تا‌من‌له‌دایک‌نه‌بم‌و‌هۆشم‌ال‌په‌یدا‌نه‌بێت،هییتر،یان‌خوا‌بوونی‌نییه.به‌هییتر، که بڵێم، ده‌تــوانــم جۆرێکی‌تر‌هه‌موو خواو ته‌نانه‌ت که‌سی‌تر، یان‌ده‌ره‌وه‌ی له که تــره، )مــن(ی شتێک،)مــن(ه.من‌به‌رێگه‌ی‌هۆشم‌ده‌زانــم،که‌ئه‌و)من(ی‌تره‌بوونی‌هه‌یه.که‌واته‌خوا‌هه‌رگیز)خود(،یاخود‌سه‌بجێکت‌یاخود هییتره، هه‌میشه به‌ڵکو نییه،ههر مێتافیزیکیش ته‌نانه‌ت ئۆبجێکته.
ئۆبجێکتێکه‌له‌داهێنانی‌منه.
زانین،بیر،هه‌ستی‌شه‌شه‌مKnowledge,MindandAnticipation
هه‌ر‌زانینێک‌پێویستی‌به‌بیرکردنه‌وه‌که ئۆبجێکتێک، بــه ســه‌بــاره‌ت هه‌یه‌لێی بێتو سه‌بجێکتدا ده‌ره‌وه‌ی لــه‌سه‌ربه‌خۆ‌بێت‌و‌لێی‌جیاواز‌بێت.واته)من(بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بزانم،دهبێت)بیر(له‌ده‌ره‌وه‌ی له که بکه‌مه‌وه، )هییتر(ێک)من(دا‌بێت‌و‌وه‌ک‌من‌نه‌بێت‌و‌دابڕاو‌بێت‌له‌من.به‌اڵم‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌سه‌باره‌ت‌ده‌بێت هه‌بێت، زانینم به‌خودی‌خۆم‌ئه‌و‌زانینه‌م‌به‌رێگای‌هۆش‌و‌هه‌ست‌و‌رێگایه‌ک ته‌نها به به‌ڵکو نه‌بێت، بیر‌ده‌بێت،که‌ئه‌ویش‌هه‌ستی‌شه‌شه‌ممهmyanticipation.که‌واته‌زانینی)خود(دهبێت، شــه‌شــه‌م هه‌ستی رێــگــای بــه
193
بیر رێگای به )هییتر(، زانینی بــه‌اڵم‌رۆڵه‌ش به‌و بیر دهبێت. هه‌ڵێنجاندن‌نێوان لــه بــــه‌راورد کــه هه‌ڵده‌ستێت،بکات، ئۆبجێکته‌کاندا واته هیتره‌کاندا،له واتـــه خــــوددان، ده‌ره‌وه‌ی لــه کــه‌ده‌ره‌وه‌ی‌سه‌بجێکتدان.ئه‌وه‌ی‌بزانێت‌ئۆبجێکته. نه‌زانێت ئه‌وه‌ی سه‌بجێکته،بیرکردنه‌وه‌ی ده‌ره‌نجامی له زانینیش‌ئۆبجێکته. که دژه‌کــه‌ی، له سه‌بجێکته‌ــــــه‌وه،ئــه‌و ـــه‌ر‌ئ ـــه‌ب ــــه‌ر‌ل کــــه‌واتــــه‌هفه‌یله‌سووفانه‌ی‌باوه‌ڕیان‌به‌دیالێکتیکه،بنه‌مای که هه‌یه، بــه‌وه باوه‌ڕیشیان‌سه‌بجێکت‌و نێوان دژبه‌یه‌کیی زانین‌نێوان دژبــه‌یــه‌کــیــی واتـــه ئۆبجێکته،مادده‌یه. بیرو یاخود بابه‌ته، )خود(و‌ئه‌گه‌ر‌ده‌ژبه‌یه‌کیی‌نێوان‌خودو‌بابه‌ت‌نه‌بێت،زانین‌نابێت.بوونی‌من‌مه‌حاڵه‌نه‌بێت opposite دژێکم ئه‌گه‌ر هه‌بێت‌واتــه بسه‌لمێنم. لێوه خۆمی بــوونــی‌ئه‌وه‌ی پێویسته‌هه‌بێت‌بۆ )که‌سی‌تر(خودی که‌سی‌تر پێویسته هه‌بم. )من(منیش‌خودی بناسێنێت، به‌من خۆی‌خۆم‌به‌که‌سی‌تر‌بناسێنم.ئێمه‌ده‌بێت‌به‌هۆش‌یه‌کتر‌بناسین،نه‌ک‌به‌هه‌ستی‌شه‌شه‌‌م.ئه‌وه‌ی‌له‌هۆشدایه‌ویژدان‌و‌سۆزو‌زمانی‌سروشتی‌و‌کۆمه‌اڵیه‌تییه،کــه‌چ‌مــن‌و‌چ‌کــه‌ســی‌تــر‌بــه‌شــداریــن‌ــــو‌فــه‌یــلــه‌ســووفــی تــیــایــدا.هـــه‌ر‌وه‌کماکس فینۆمینۆڵۆجیست ئه‌ڵمانیی‌ــ١٩٢٨( ١٨٧٤(Max Schelerشیله‌ر
په‌یوه‌ندییه ئامڕازێکی »سۆز ده‌ڵێت:بناسن.« یه‌کتر مرۆڤه‌کان ئه‌وه‌ی بۆ‌به‌اڵم‌دیارده‌گه‌راکان‌باوه‌ڕیان‌وه‌هایه،که‌سۆز‌ئامڕازێکه‌بۆ‌به)شت(کردنی‌واته شــت، له ئێمه جونکه که‌سی‌تر،هیچی‌ترمان بــــه‌والوه ئۆبجێکت لــه‌نه‌ستی هــه‌ســت‌و ســۆزو ــه‌اڵم ب نییه.شێوه‌یه‌کی به خۆمان الی مرۆڤه‌کان‌هه‌میشه‌الی‌خۆمان‌بهێڵینه‌وه،چونکه‌فه‌یله‌سووفی نموونه بــۆ نــیــن. شــت‌فه‌ڕه‌نسی‌هێنری‌بریگسۆن‌ده‌ڵێت:ئێمه‌له‌حه‌قیقه‌تی به‌رێگای‌زمان‌هه‌رگیز‌هه‌رگیز هه‌روه‌ها نازانین، که‌سانی‌تر‌به‌زمان‌ناتوانین‌خۆمان‌به‌که‌سی‌تر‌بناسێنین.سارته‌ر‌ده‌ڵێت:ئێمه‌کاتێک‌ئاگامانattentionله‌که‌‌سی‌تر‌ده‌بێت،)شت(ێک لــه ئاگامان ئــه‌وه‌یــه واتـــای‌خودی جیهانی ده‌ره‌وه‌ی که دهبێت،خۆمانه.واته‌ئێمه‌ی‌مرۆڤ‌هه‌میشه‌له‌ناخماندا‌ئاره‌زوویه‌کdesireهه‌یه‌بۆ‌زانین‌له‌باره‌ی‌شتێک،ئه‌مه‌رێگایه‌که‌به‌خته‌وه‌ریی‌ده‌روونیمان.واته‌ئاره‌زوو‌ئێمه‌ده‌کات‌به‌مرۆڤ.سپینۆتزا‌ده‌ڵێت:ئـــاره‌زوو‌بارێکی‌ده‌روونــیــی‌الوه‌کــی‌مرۆڤه. خودی گه‌وهه‌ری به‌ڵکو نییه،بگه‌ین ئهوهیه،که ــاره‌زووش‌واتــای ئکه ده‌مــانــه‌وێــت، که مه‌به‌سته‌ی، بــه‌و‌ئه‌وه وه‌کو هه‌مانبێت. خاوه‌نی‌و ببینه‌وایه،که‌مرۆڤ‌به‌‌به‌رده‌وامی‌هه‌ست‌ئـــاره‌زوو ده‌کـــات،کــه‌که‌میی‌هــه‌یــه‌و
194
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ده‌کــــات‌کــه‌مــیــیــه‌کــه‌ی‌پــڕکــاتــه‌وه،له‌رێژه‌ییه‌وه‌ببێت‌به‌ره‌هایی.له‌بوونێکی‌ته‌واو بوونێکی به ببێت نــاتــه‌واوه‌وه‌که‌مییه‌که‌شی پڕکردنه‌وه‌ی .perfectبۆ‌ئه‌وه‌یه،که‌پێداویستیی‌سروشتیی‌نه‌مێنێت‌بۆ‌نموونه‌تێربوونی‌ره‌هایانه‌بــه‌خـــــۆراک‌و‌تــێــربــوونــی‌ره‌هــایــانــه‌سێکس‌و..هتد.تا‌ده‌گاته‌پێداویستیی‌ناسروشتی،وه‌کو‌چۆن‌خوا‌خاوه‌نی‌هه‌موو‌هێزو‌ده‌سه‌‌اڵتێکی‌مێتافیزیکییه،ـــو‌خـــوا‌خــاوه‌نــی‌هێزو ئــه‌مــیــش‌وه‌کده‌سه‌اڵتی‌یه‌زدانی‌بێت.هه‌موو‌شتێک‌بکات‌و‌له‌هه‌موو‌شتێک‌بزانێت.له‌مه‌وه‌بگاته‌به‌خته‌وه‌رییه‌ک،که‌بۆ‌ئه‌م‌ره‌هایی‌ژیانی که هۆکاره‌ی، ئه‌و دیــاره بێت.هه‌میشه تراژیدیا، به ده‌کــات مــرۆڤ‌ئاره‌زووه‌کانی تێرکردنی بۆ هه‌وڵدانه‌ره‌هایانه، ــیو ــه‌زدان ی شێوه‌یه‌کی بــه‌به‌و ئامانج‌و به‌و نه‌گه‌یشتنێتی به‌اڵم‌له نه‌بێت، هیچ ههر چونکه ئاواته‌ی،چاره‌نووسێک رووبــه‌ڕووی کۆتاییدا‌که مردنێتی، ئــه‌ویــش کــه ده‌بــێــتــه‌وه،رێگه‌ری‌لێ‌ده‌گرێت‌بگات‌به‌و‌ئامانجه‌ئه‌وه‌شه، له‌به‌ر ههر دیاره ره‌هاییه‌ی،ده‌کــات‌و بۆ‌خۆی‌دروســت ئایین که‌باوه‌ڕ‌بۆ‌خۆی‌دروست‌ده‌کات،که‌له‌دوای‌مردنی‌جیهانی‌به‌هه‌شتیش‌هه‌یه،کــه‌ره‌نــگــه‌بــه‌جــۆرێــک‌لــه‌جــۆره‌کــان‌که واتـــایـــه‌ی، بــه بــه‌هــه‌شــت بیگاتێ.ئه‌وه‌ی تیادا ئاسمانییه جوگرافیایه‌کی
له‌خواستی‌دڵیدا‌بێت‌به‌چرکه‌‌ساتێک‌بۆ‌بێته‌دی.
بـــــه‌اڵم‌ئـــایـــا‌ئـــــــاره‌زوو‌ســـنـــووری‌واته دهکــرێــت؟ تێر ئایا ــه وات هه‌یه؟ــک‌تــێــر‌ده‌کـــرێـــت،که ــه‌جــۆرێ ئــایــا‌بئاره‌زووی‌تری‌به‌دوادا‌نه‌یه‌ت؟هه‌ڵبه‌ت‌ئه‌وه ته‌نها ــاره‌زووکــردن ئ سنووری‌نییه،که‌تێر‌بکرێت،به‌ڵکو‌ئه‌وه‌یه،که‌بێته بۆ بخوازێت هه‌رچییه‌ک مرۆڤ‌دی.ژیــانــی‌مـــرۆڤ‌بــه‌‌بــێ‌ئـــاره‌زوو‌ئـــاره‌زووه، ژیــان واتــه نابێت، بوونی‌ژیان به‌رده‌وامبوونی واتایه‌کی‌تر، به‌ئـــاره‌زوو، بــه‌رده‌وامــبــوونــی به به‌نده‌نه‌بێت،ژیــان ئـــاره‌زوو ــان ئــه‌گــه‌ر‌ژینه‌ما، بــه‌رده‌وامــیــی ژیــان کــه نابێت.ئه‌فاتۆن ده‌وه‌ستێت. ژیان کاته ئه‌و‌ئــاره‌زووی گۆرگیاس(دا )دیالۆگی له‌مرۆڤ‌به‌به‌رمیلێکی‌کون‌ده‌شوبهێنێت،نابێت. پڕ ههر بکه‌یت، پڕی هه‌تا که‌مرۆڤ ده‌ڵێت: شۆپنهاوه‌ر هه‌روه‌ها‌ئاره‌زوودایه،کاتێک، به‌ندی له‌کۆت‌و‌کــه‌تــێــری‌نــابــێــت،ئــــازار‌ده‌چــێــژێــت.ـــــاره‌زووی‌تێر مـــرۆڤ‌کــاتــێــک،کــه‌ئده‌کات. پێداویستی به هه‌ست نابێت،دی، نایێته بۆ پێداویستیی که کاتێک،ده‌کات. داڕمان نائومێدی‌و به هه‌ست‌هۆبز تۆماس ئینگلیزی فه‌یله‌سووفی‌ــ١٦٧٩(له ١٥٨٨(Thomas Hobbesکتێبه‌که‌یدا،که‌به‌ناونیشانی)نه‌هه‌نگ‌روونــده‌کــاتــه‌وه، ــهوه ئ Leviathan(ه،
195
به به‌نده مــرۆڤ ره‌فتاری ئاکارو که‌ئــــاره‌زووه‌وه،واتــه‌ئـــاره‌زوو‌ئامێری‌بــزوانــدنــی‌ره‌فــتــاره‌کــانــی‌مــرۆڤــه.ئه‌م‌ــات‌و ــی‌کــار‌ده‌ک ــه‌رده‌وام ب بــه ئامێره‌ـــــت،خـــــودی‌مـــــرۆڤ‌هــه‌ر ـــــزوێ ده‌بداوای بکرێت، تێر بۆ ئاره‌زوویه‌کی‌ــــر‌ده‌کــــات. ــــاره‌زووی‌ت ــی‌ئ ــرکــردن ــێ تکار تیادا ئامێره‌ی ئــه‌م مردنی هه‌تا‌مرۆڤ )من(ی ته‌نها به به‌اڵم ده‌کات.)که‌سی‌تر(یش به‌ڵکو نییه، ئــاره‌زووی‌به‌رده‌وام‌ئاره‌زووی‌هه‌یه.له‌ساتێک‌له‌ساته‌کاندا‌پێکدادان‌له‌نێوان‌ئاره‌زووی‌روو )که‌سی‌تر(دا ئـــاره‌زووی )مــن(و‌ده‌بێته )که‌سی‌تر( جۆره ئه‌و ده‌دات.)مـــن(دا. لــه‌گــه‌ڵ دژ ده‌بێته رکــابــه‌رو‌ره‌نگه‌تا‌راد‌ه‌یه‌کی‌دوژمنایه‌تیش‌بێت،ده‌سه‌اڵتی ئه‌گه‌ر بکوژن یه‌کتری که
فه‌رمانڕه‌وایی‌دانه‌مه‌زرێنن.ــت:که ــێ ـــه‌وه‌ش‌ده‌ڵ تــۆمــاس‌هــۆبــز‌ئ)من(ئاره‌زووم‌له‌شتێک‌نابێت‌ئه‌گه‌ر‌ــــــاره‌زووی‌لــه‌هــه‌مــان )کــه‌ســی‌تــر(ئلێی ــــاره‌زووم ئ مــن کــه نه‌بێت، شــت‌ده‌بێت.به‌واتایه‌کی‌تر،من‌له‌راستیدا‌ئاره‌زووم‌له‌خۆدی‌شته‌که‌نییه،به‌ڵکو‌ئاره‌زووم‌له‌وه،که‌نه‌هێڵم)که‌سی‌تر(ئــاره‌زووی‌لێ‌بێت.واته،وه‌کو‌هۆبز‌ده‌ڵێت:ئاره‌زووی‌من‌ئه‌وه‌یه،که‌هێزو)که‌سی‌تر( بهسهر هه‌بێت‌و ده‌سه‌اڵتم‌ئه‌وه بۆ نه‌ک بیسه‌پێنم، بم‌و زاڵ دا‌لێیه‌تی بێت،که‌ئه‌و‌شته‌ی‌ئاره‌زووم
ئــــاره‌زووی واتـــه بهێنم. ده‌ســتــی بــه‌به‌ده‌ستهێنانی‌شت‌پاساوه،بۆ‌ئه‌وه‌ی
ببم‌به‌خاوه‌نی‌هێزو‌ده‌سه‌اڵت.ئاره‌زوو‌تێربوونی‌نییه.ئه‌مه‌ش‌وا‌له‌مرۆڤ‌ده‌کات،که‌له‌سنووره‌کانی‌خۆی‌نائارامیی تووشی ئه‌مه‌ش تێپه‌ڕێت.ئــازاری‌پێ‌ده‌گه‌یه‌نێت.ههر ده‌کــات‌و‌دااڵنییه‌کانی فه‌یله‌سووفه ئه‌وه له‌به‌ر‌که زانیوه، راســت به ئه‌وه‌یان گریک‌مرۆڤ‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئارام‌و‌ئاسووده‌بژی،پێویسته‌ده‌ستبه‌رداری‌ئاره‌زووه‌کانی‌ـــه‌ک‌له ــێــت‌و‌ســروشــتــیــانــه‌بــــژی،ن بمردن‌و‌له‌خوا‌بترسێت،که‌بیکوژێت‌و‌تێرکردنی که ویسته‌ی، ئــه‌و نه‌گاته‌تــرۆپــک. بگه‌یه‌نێته ئـــاره‌زووه‌کـــانـــی‌ئه‌وه‌ی بۆ مرۆڤ ده‌ڵێت: ئه‌پیکۆڕیش‌وایه باشتر ببینێت، ژیــان له ــه‌زه‌ت لبکات، تێر سروشتییه‌کانی ئــاره‌زووه
نه‌ک‌ئاره‌زووه‌ناسروشتییه‌کانی.
زمانی‌مرۆڤLanguageinHumans
ناگیانله‌به‌ر له گیانله‌به‌ری ئه‌ڕیستۆ‌ــه‌ری‌بــه‌‌و ــهب ــل ــان ــی جـــیـــاکـــردۆتـــه‌وه.گبــــوونــــه‌وه‌ره‌پــێــنــاســه‌کــــــردووه،که‌ده‌روونی‌هه‌بێت،یاخود‌گیانی‌هه‌بێت.گیانیش‌به‌گوێره‌ی‌پێناسه‌ی‌ئه‌ڕستۆ‌سێ‌جۆرن:یه‌که‌م‌گیانی‌رووه‌کانه‌یه،خۆراکه، وه‌رگرتنی ته‌نها ئه‌رکی که‌ئه‌رکی که ئاژه‌اڵنه‌یه، گیانی دووهم
196
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
سێیه‌م هه‌ستکردن. به تایبه‌ته ته‌نها‌به تایبه‌ته کــه ئــاوه‌زیــیــانــه‌یــه، گیانی‌مرۆڤ‌و‌ئه‌رکی‌هۆش‌و‌بیرکردنه‌وه‌یه.گیانله‌به‌ر ده‌ڵێت: ئه‌ڕیستۆ وه‌ها هه‌ر‌بــــوونــــه‌وه‌رێــــکــــه،کــــه‌خـــه‌ســـڵـــه‌ت‌و‌ــه وات ــه، هــه‌ی ــــه‌واوی ت پێکهاته‌یه‌کی‌چونکه بکرێت، بــه‌ش بــه‌ش ناکرێت‌هه‌ر‌هه‌وڵدانێک‌بۆ‌به‌ش‌به‌ش‌کردنی،ده‌ست له گیانله‌به‌ری خه‌سڵه‌تی ئیتر‌شتێکی‌تر، ــۆ ب ده‌گـــۆڕێـــت ده‌دات‌و‌گــیــانــلــه‌بــه‌ره‌ی، بــه‌و نه‌بێت ئیتر کــه‌که‌پێشتر‌بــه‌و‌جــۆره‌ی‌خــۆی‌بــووه.که ئهوهیه، گیانله‌به‌ر خه‌سڵه‌تێکی‌تری‌بۆ خۆی سه‌ربه‌خۆیی یه‌که‌یان هه‌ر‌خۆی‌هه‌یه‌وه‌کوت‌و‌موت‌هاوشێوه‌ی‌گیانله‌به‌رێکی‌تر‌نییه،که‌له‌‌یه‌ک‌بارو‌به‌اڵم هه‌یه. ژیانیان پێکه‌وه دۆخــدا‌مرۆڤ تایبه‌تمه‌ندی هــه‌ره خه‌سڵه‌تی‌بیر بێت، ژیاندا له هه‌تا که ئــه‌وه‌یــه،له‌بیرکردنه‌وه‌دا‌مه‌به‌ستی ده‌کاته‌وه‌و‌هه‌یه.به‌واتایه‌کی‌‌روونتر،هه‌ر‌وه‌کو‌کانت‌ده‌ڵێت:ژیان‌بۆ‌مرۆڤ‌خۆی‌له‌یاخود ،purpose مه‌به‌سته بۆ خۆیدا‌مــه‌بــه‌ســتــه‌کــه‌ش .goal ئــامــانــجــه ــۆ بئـــه‌وه‌یـــه،کــه‌مـــرۆڤ‌هــه‌تــاکــو‌ژیــانــی‌ژیاندا له که ده‌ژی، ئه‌وه بۆ هه‌بێت،ده‌دات‌و هه‌وڵ ئه‌وه له‌به‌ر بمێنێته‌وه.دۆخێکدا بارو ههر له ده‌کات ته‌قه‌لال‌مانه‌و‌ه‌ی بۆ بگونجێنێت خــۆی بێت،له‌به‌ر مه‌به‌سته‌که‌یه‌تی. که ژیــان، له
خۆی ده‌دات هــه‌وڵ ـــه‌رده‌وام ب ئه‌مه،بۆ ــوار ب بپارێزێت‌و ــان زی زه‌بــرو له‌نه‌خاته ژیانی که بڕه‌خسێنێت، خۆی‌ئه‌وه ئه‌مه‌ش مه‌ترسییه‌وه. ــه‌رگ‌و مده‌گه‌یه‌نێت،که‌مرۆڤ‌ته‌نها‌ئامێردێکی‌له نابێت مرۆڤ واته نییه، بایۆلۆجی‌لێکدانه‌وه‌ی وه‌ها زانستییه‌وه رووی‌بایۆلۆجییه‌و ئامێرێکی که بکرێت، بۆ‌هیچی‌تر،به‌ڵکو‌مرۆڤ‌خاوه‌نی‌گیانه،مه‌به‌ستێک، بۆ ژیانێتی داینه‌مۆی که
که‌به‌رده‌وام‌مانه‌وه‌یه‌تی‌له‌ژیان.میکانیزمیی لــێــکــدانــه‌وه‌ی ــارت ــک دێــووه‌بــۆ‌مـــرۆڤ،بــۆ‌نــمــوونــه‌به هــه‌بالیه‌وه‌ئه‌وه‌نه‌بووه،که‌خوا‌چاوی‌بۆ‌مرۆڤ‌خوڵقاندبێت‌بۆ‌ئه‌رکه‌ی،که‌پێی‌له‌شه، ئه‌ندامێکی چاو به‌ڵکو ببینرێت.که‌ده‌ماره‌کانی‌هه‌ستی‌به‌شێوه‌یه‌کی‌کاریگه‌ریی به‌ر دهکهوێته میکانیزمی‌ره‌نگ.واته‌مرۆڤ‌به‌هۆی‌کاریگه‌ریی‌فیزیکی‌و‌کیمیاییه‌وه‌له‌چاودا‌شته‌کان
ده‌بینێت.ــهوه ئــه‌ڕیــســتــۆ‌پــێــنــاســه‌ێ‌مــرۆڤــی‌ببــوونــه‌وه‌رێــکــه‌زمانی کــه کــــردووه،تایبه‌ته خه‌سڵه‌تێکی زمان واته هه‌یه.بوونه‌وه‌ری‌تردا له هه‌یه‌و مرۆڤدا له‌ـــه‌م‌خــه‌ســڵــه‌تــی‌زمـــانـــه‌ش‌له نــیــیــه.ئده‌دات یارمه‌تیی که ئهوهیه، مرۆڤدا‌بیر، گواستنه‌وه‌ی بیرکردنه‌وه‌و بۆ‌که‌ئه‌مه‌بوونه‌وه‌ری‌تردا‌نییه.هه‌ڵبه‌ت‌ژیانی تایبه‌ته خه‌سڵه‌ته ئــه‌م هــه‌ر
197
دروست مرۆڤایه‌تی بۆ کۆمه‌اڵیه‌تیی‌کردووه.
وشــه، کۆمه‌ڵێک لــه بریتییه زمـــان‌به واتــاوه.وشه‌کان به په‌یوه‌سته که‌رێزمانی رسته‌ی پێکه‌وه په‌یوه‌ندییان
پێکده‌هێنن.سۆسێر دی فێردیناند بۆچوونی به‌ئاخاوتن بۆ که وشانه‌ی، ئه‌و مرۆڤ‌کۆی له بریتین ده‌هێنێت، به‌کاریان‌ــه‌زمــانــی ــه‌مــه‌ل ــهئ واتــابــه‌خــشــیــن،کبێگومان نــاکــرێــت. ـــه‌دی ب ئـــاژه‌اڵنـــدا‌ئاژه‌اڵنیش‌زمانیان‌هه‌یه،که‌په‌یوه‌ندیی‌ده‌کــه‌ن. دروســت پێ یه‌کتردا له‌گه‌ڵ‌تایبه‌ته‌یان زمانه ئــه‌و جــار هه‌ندێک‌بۆ‌په‌یوه‌ندیکردنیان‌له‌گه‌ڵ‌یه‌کتردا‌له‌ئاستێکی‌زۆر‌به‌رزدایه.بۆ‌نموونه،که‌زمانی‌تایبه‌تی‌هه‌نگ‌و‌مێلووره‌دا‌هه‌یه.به‌اڵم،هه‌ر‌وه‌کو‌ئه‌میل‌بنڤنیس‌ده‌ڵێت:جیاوازه زۆر مێرووله هه‌نگ‌و زمانی‌هه‌نگ‌و زمانی مــرۆڤ. زمانی له‌گه‌ڵ‌مێلووره‌شێوه‌یه‌که‌ته‌نها‌له‌ده‌ربڕینی‌ره‌فتار.به‌واتایه‌کی‌تر،زمانی‌ئاژه‌اڵن‌شـــی‌نـــاکـــرێـــتـــه‌وه‌و‌وشــــه‌و‌رســتــه‌و‌رێزمانی‌تێدا‌نییه‌و‌به‌ش‌به‌ش‌ناکرێت.به‌خشین، ــا وات بــۆ نییه ئــامــاژه ــه واتبه‌ڵکو‌ته‌نها‌کۆدن.له‌به‌ر‌ئه‌وه‌هه‌ندێک‌ده‌بێت، چۆله‌که له گوێمان که جــار،که ده‌زانین، وا ئێمه ده‌جریوێنن، که‌پێکه‌وه کــه زمانیانن، جریوه‌کانیان‌بێت‌و ئه‌گه‌ر بــه‌اڵم ده‌کــه‌ن، ئاخاوتن
بــده‌یــن، گــرێ پێکه‌وه جــریــوه‌کــانــیــان‌بۆمان به‌ڵکو نابه‌خشن، واتایه‌ک هیچ‌ته‌نها جــریــوه‌کــانــیــان ـــت، ـــه‌وێ ده‌رده‌کره‌فتاریانن، ــه‌وه‌ی ــاردان ک که ــۆدن، ککه نــاگــه‌یــه‌نــن، ــه‌ک ــای وات هیچ ئه‌گینا‌ئێمه‌ی‌مرۆڤ‌بتوانین‌لێیان‌تێ‌بگه‌ین.بتوانین، مــرۆڤ ئێمه‌ی مه‌حاڵه واتــه‌زمانی‌ئاژه‌اڵن‌وه‌رگێڕینه‌سه‌ر‌زمانی‌ڤێتگنشتاین وه‌کو ههر ئێمه‌ی‌مرۆڤ.دهبێت شێرێک له گوێم »که ده‌ڵێت:بنه‌ڕێنێت،من‌چۆن‌بزانم‌ده‌ڵێت‌چی؟«مه‌حاڵه کــه ده‌گه‌یێنێت، ئـــه‌وه ئــه‌مــه‌ده‌نگه‌کانی کـــۆدی بتوانێت مـــرۆڤ‌ئاژه‌ڵ‌له‌یه‌کیتر‌بدات‌و‌ئاوێته‌ی‌بکات‌و‌بیکات‌به‌زاراوه‌و‌وه‌ری‌بگێڕێته‌سه‌ر
زمانی‌ئاده‌میزاد.جان‌جاک‌رۆسۆ‌ده‌ڵێت:تایبه‌تمه‌ندیی‌له‌زمانی‌مرۆڤدا‌ئه‌وه‌یه،که‌زاراوه‌ی‌هه‌یه.واته‌مرۆڤ‌ده‌توانێت‌ده‌نگه‌کانی‌ــه‌رســتــه‌‌ی ــه‌وشـــه‌و‌ب خـــۆی‌بــکــات‌بخه‌سڵه‌ته ــارده‌‌و دی ئه‌م که رێزمانی،بــه‌دی ــدا ــاژه‌اڵن ئ جیهانی لــه مه‌حاڵه‌لــه‌خــۆیــدا‌هیچ ده‌نــگ‌خــۆی بکرێت.واتایه‌ک‌نابه‌خشێت.بۆ‌نموونه‌ده‌نگی‌ره‌شه‌با،یان‌هاژه‌ی‌چه‌م‌هیچ‌واتایه‌کی‌کورد مرۆڤێکی نابه‌خشێت. تایبه‌ت‌کاتێک،که‌به‌زمانی‌کوردی‌زاراوه‌ی)خانوو(به‌کار‌ده‌هێنێت،ره‌نگه)خانوو(لــه‌زمــانــی‌عــه‌ره‌بــێــکــدا‌هیچ‌واتــایــه‌ک‌له خــۆی )خــانــوو( ــه وات نه‌به‌خشێت.
198
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
تایبه‌ت، واتایه‌کی بۆ ئاماژه‌یه خۆیدا‌تایبه‌ت. شتێکی بۆ بێت ئاماژه نه‌ک‌کوردێک بۆ )خانوو( واتایه‌کی‌تر، به‌به‌اڵم شتێک، بۆ ده‌به‌خشێت واتایه‌ک‌هه‌مان‌وشه‌بۆ‌عه‌ره‌بێک‌هیچ‌واتایه‌ک‌ئاماژه‌یه زاراوه که‌واته نابه‌خشێت.ئاماژه‌بێت نه‌ک تایبه‌ت، واتایه‌کی بۆ‌بۆمان ــه‌مــه‌وه ل تــایــبــه‌ت. شتێکی بــۆ‌ده‌رده‌که‌وێت،که‌ئه‌رکی‌زمان‌ئه‌وه‌یه،بۆ شته‌کانمان جیهانی پێناسه‌ی که‌شتانه‌ی، ئــه‌و جیهانی ته‌نها ده‌کــات.پرسیڤیان ده‌توانین مرۆڤ ئێمه‌ی که‌بکه‌ین،نه‌ک‌جیهانێک،که‌ئێمه‌نه‌توانین‌ئــه‌وه‌ی کــه‌واتــه، بــکــه‌یــن. پرسیڤیان‌ته‌نها بکه‌ینه‌وه، لێ بیری ده‌توانین‌ئه‌وه‌یه،که‌به‌زمان‌ده‌توانین‌ناوی‌لێ‌چه‌ند زمانه‌که‌مان ئه‌گه‌ر ئیتر بنێین.ئه‌وه‌نده بیرکردنه‌وه‌مان بێت، هــه‌ژار‌هه‌ژار‌ده‌بێت،یاخود‌زمانه‌که‌مان‌چه‌ند‌بیرکردنه‌وه‌مان بێت، ده‌وڵــه‌مــه‌نــد‌تــر‌بێت.هه‌ر‌وه‌کو ئه‌وه‌نده‌ده‌وڵه‌مه‌ندتر‌ڤێتگنشتاین‌ده‌ڵێت:زمان‌بیری‌مرۆڤ‌ده‌کات. دروســت یاخود پێکده‌هێنێت،مرۆڤایه‌تی کۆمه‌ڵگای زمان هه‌روه‌ها‌زمانم )من( ئه‌گه‌ر لێره‌دا پێکده‌‌ێنێت.هه‌بێت،هه‌ڵبه‌ت)که‌سی‌تر(زمانی‌هه‌یه.یاخود شت، )که‌سی‌تر( ئــه‌وه، له‌به‌ر‌بابه‌تobjectنییه،هه‌ر‌وه‌کو‌سارته‌ر‌له ههر )که‌سی‌تر( به‌ڵکو بۆی‌چووه،هه‌مان‌شێوه‌ی)من(،واته‌ئه‌ویش‌وه‌ک
)من(سه‌بجێکته،نه‌ک‌ئۆبجێکت،چونکه‌وه‌ک‌من‌هۆشی‌هه‌یه‌و‌بیر‌ده‌کاته‌وه.یان )خود(، من وه‌ک )که‌سی‌تر( واته‌خودین. یه‌ک وه‌ک هه‌ردوکمان واته‌من،که‌بیر‌له‌و‌ده‌که‌مه‌وه،ئه‌ویش‌بیر‌ئامڕازه‌ی ئه‌و به‌اڵم ده‌کاته‌وه. له‌من‌من‌و‌که‌سی‌تر‌ده‌کات‌به‌هه‌مان‌شت،زمانه.واته‌زمان‌من‌ده‌کار‌به‌خودو‌به ده‌کات )که‌سی‌تر( کاتدا هه‌مان له‌ــه‌و‌جــۆره‌خــوده‌کــان‌هه‌موو خــود.بئــامــڕازی‌زمـــان‌پێکه‌وه بــه پــێــکــه‌وه‌مرۆڤایه‌تی کۆمه‌ڵگای ده‌درێــن‌و گرێ‌له‌وه‌ی جگه زمان که‌واته پێکده‌هێنن.ئۆنتۆڵۆجیانه‌ی وه‌سفکردنی رۆڵــی‌رۆڵی کاتدا هه‌مان له هه‌یه، بوونی‌هه‌ر چونکه هــه‌یــه، کۆمه‌اڵیه‌تیشی‌کۆمه‌اڵیه‌تیی رۆڵـــی ئــه‌گــه‌ر زمانێک‌نه‌بێت،واته‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌نێوان‌مرۆڤه‌کاندا‌ــه‌ت،کــه‌به ــه‌ی وه‌ک‌کــۆمــه‌ڵ‌بــه‌کــار‌نده‌که‌ن، ئاخاوتن یه‌کتر زمانی هه‌مان‌هیچ یــان نابێت، واتایه‌کی هیچ ئیتر
واتایه‌ک‌نابه‌خشێت.
مادده‌و‌روحBodyandSoul
به ئه‌ڕیستۆ، پێناسه‌ی گوێره‌ی به‌که ،physic مــادده ده‌گوترێت شتێک‌گیانی،یاخود‌ژیانی‌تێدا‌نه‌بێت،وه‌ک:دهبێت به‌اڵم هتد. .. خاک دار، بــه‌رد،بزانین،که‌مادده‌هه‌ندێک‌جار‌گیانی،
199
ئێمه نموونه بۆ تێدایه. ژیانی یاخود‌مــادده که بڵێین، مــرۆڤ به ناتوانین‌نییه.که‌واته‌مرۆڤ‌له‌مادده‌پێکهاتووه،ــه‌گیانیش ــدا‌ل ــات ــه‌هــه‌مــان‌ک ـــه‌اڵم‌ل ببه‌شێکی ــرۆڤ م کــه‌واتــه پێکهاتووه.له به‌شێکی‌تری پێکهاتووه‌و مادده له‌گیان‌پێکهاتووه.مادده‌ئه‌گه‌ر‌ئۆبجێکت‌که‌واته بێت، سه‌بجێکت گیان بێت‌و‌مرۆڤ‌سه‌بجێکته‌و‌له‌هه‌مان‌کاتیشدا‌راسته‌قینه‌یه پێناسه‌ی ئه‌مه ئۆبجێکته.ــره‌دا ــێ ــــرۆڤ.بــــه‌اڵم‌پــرســیــار‌ل بــۆ‌مئه‌وه‌یه،که‌ئایا‌له‌مرۆڤدا‌مادده‌و‌گیان‌چۆن‌له‌یه‌کتری‌جیا‌ده‌کرێنه‌وه؟هێگل‌هۆشی ــه‌وه‌ی ئ له‌به‌ر مــرۆڤ ده‌ڵێت:لــه‌جیهانی‌خــودی ده‌تــوانــێــت هــه‌یــه،خۆی‌بچێته‌ده‌ره‌وه‌و‌ببێت‌به‌به‌شێک‌خــۆی. خــودی ده‌ره‌وه‌ی جیهانی لــه‌جهیانی له دهتوانێت کاتدا هه‌مان له‌نێو بۆ بشگه‌ڕێته‌وه خۆیه‌وه خــودی‌واتایه‌کی‌تر، به خۆی. خودی جیهانی‌مرۆڤ‌توانای‌ئه‌وه‌ی‌هه‌یه‌به‌هۆش،بچێته له‌خودی‌خۆی بیر، به یاخود‌خودی نێو بۆ بشگه‌ڕێته‌وه ده‌ره‌وه‌و‌ببێت دهتوانێت واتایه‌کی‌تر، به خۆی.به‌سه‌بجێکت‌و‌له‌هه‌م‌ان‌کاتیشدا‌ببێت‌ئۆبجێکت یاخود مادده، ئۆبجێکت. به‌ــه ـــه،کــه‌هــۆشــی‌نــیــیــه.کــه‌وات ـــه‌وه‌ی ئجیاوازیی‌نێوان‌مادده‌و‌گیان‌ئه‌وه‌یه،نییه، تێدا هۆشی بوونێکه مــادده که‌تێدا هۆشی که بوونێکه، گیان بــه‌اڵم
هه‌یه.که‌واته‌ئه‌وه‌ی‌مرۆڤ‌ده‌کات‌به‌مرۆڤ،هۆشه،یاخود‌بیره.واته‌ئه‌گه‌ر‌مـــادده‌یـــه‌ک‌هــۆشــی‌هــه‌بــێــت،کــه‌واتــه‌هۆشی ئه‌گه‌ر مادده‌یه‌کیش مــرۆڤــه.واتایه‌کی‌تر، به نییه. مــرۆڤ نه‌بێت،ناگوترێت پێی ــک، ــه‌وه‌رێ ــوون ب ــه‌ر هتیا‌نه‌بێت. مرۆڤ‌ئه‌گه‌ر‌بیرو‌هۆشی‌که‌ئێمه‌پێی‌ده‌ڵێین‌مردووه‌و‌زیندوو‌که بڵێین، ده‌توانین ئیتر لێره‌وه نییه.بــیــر‌خــه‌ســڵــه‌تــی‌گـــه‌وه‌ریـــی‌مــرۆڤــه‌و‌مادده‌ش‌خه‌سڵه‌ته‌الوه‌که‌یه‌تی.مادده‌ئه‌و‌شته‌یه،که‌هۆشی‌تێدا‌نییه،بیریش‌ئه‌و‌شته‌یه،که‌هۆشی‌تێدایه‌سه‌باره‌ت
به‌مادده.ـــه،که ـــای ـــکـــارت‌بـــه‌الیـــــه‌وه‌وه‌ه دێیه‌کتر لــه شــتــی دوو بــیــر مـــــادده‌و‌مه‌حاڵه نین،چونکه دابڕاو‌سه‌ربه‌خۆ‌بۆ هه‌بێت. گه‌وهه‌ری دوو شت یه‌ک‌نموونه‌مه‌حاڵه‌مرۆڤ‌دوو‌گه‌وهه‌ری‌هه‌بێت،که‌یه‌کێکیان‌گه‌وهه‌ری‌ماددی‌بێت. بیر ئه‌وی‌تریان‌گه‌وهه‌ری بێت‌و‌گه‌وهه‌ر دوو مه‌حاڵه مرۆڤدا له واته‌به بێت تایبه‌ت یه‌کێکیان که هه‌بێت،مادده‌و‌ئه‌وی‌تریان‌تایبه‌ت‌بێت‌به‌بیر.ئێمه که ئهوهیه، لێره‌دا پرسیار به‌اڵم‌داگیر بۆشاییه‌ک مــادده که ده‌بینین،شێوه‌ی هه‌مان به ئایا به‌اڵم ده‌کــات،ئێمه ده‌کـــات؟ داگــیــر بۆشایی مـــادده‌چۆن‌بتوانین‌بیسه‌لمێنین،که‌بیر‌وه‌کو‌چونکه ده‌کــات؟ داگیر بۆشایی مادده
200
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
داگیر بۆشایی هــه‌ردووکــیــان ئه‌گه‌ر‌بکه‌ن،که‌واته‌هه‌ردوو‌هه‌ر‌یه‌ک‌شتن،بیر ــادده‌و م که بڵێین، راسته ئه‌وجا‌له‌یه‌ک‌گــه‌وهــه‌ره‌وه‌ن. هــه‌ردوو‌هه‌ر‌داگیر بۆشایی مـــادده ئــه‌گــه‌ر بـــه‌اڵم‌بــکــات‌و‌بیر‌بــۆشــایــی‌داگــیــر‌نــه‌کــات،که‌واته‌له‌یه‌ک‌گه‌وهه‌ره‌وه‌نین،به‌ڵکو‌به‌اڵم له‌دوو‌گه‌وهه‌ری‌جیاوازه‌وه‌‌ن.دیسان‌پرسیار‌ده‌که‌ینه‌وه،که‌مادده‌و‌جیاوازیان گه‌وهه‌ری دوو ئه‌گه‌ر بیر‌هه‌بێت،چی‌پێکه‌وه‌گرێیان‌ده‌دات؟بۆ‌دێکارت پرسیاره ئه‌م وه‌اڵمــدانــه‌وه‌ی‌ــاوه‌ڕی‌وه‌هــا‌بــووه،که‌گیان)روح( بئێمه پێکه‌وه‌گرێ‌ده‌دات. بیر مادده‌و‌ره‌نگه‌بزانین،که‌به‌و‌شته‌ده‌گوترێت‌ــت‌‌و‌به ــێ ــهب ـــه‌ی‌ن مــــــادده،کـــه‌جـــووڵبزوێنه‌رێک‌نه‌بێت،نه‌بزوێت،هه‌روه‌ها‌ره‌نگه‌بزانین،که‌بیر‌چاالکیی‌کیمیاییه‌ـــی‌مــێــشــکــدا،یــاخــود ـــان ـــاره‌ک لـــه‌ده‌مکۆمپیوته‌ری پرۆسێسه‌‌ری جۆرێکه‌نێو له فیزیکییه کیمیایی‌و بایۆلۆجی‌و‌مێشکی‌سه‌ری‌مرۆڤدا‌و‌به‌ستراوه‌به‌هۆش مرۆڤه‌وه‌و له‌شی ده‌ماره‌کانی‌ــه‌رهــه‌م‌دێــنــێــت،هــۆش‌ئــه‌وه‌یــه،که ببزانێت، بتوانێت هــۆیــه‌وه به مــرۆڤ‌که‌خودی‌وه‌ک‌مرۆڤ‌بوونی‌هه‌یه‌و‌ده‌کــاتــه‌وه. بیر ده‌ڵێت دێکارت وه‌کــو‌ــت،که ــێ واتــه‌مــرۆڤ‌بــه‌هــۆش‌ده‌زانته‌نها‌بوونه‌وه‌ر‌نییه،به‌ڵکو‌ده‌شزانێت‌بــوونــه‌وه‌ر‌بــوونــی‌چــۆنــه.ده‌تــوانــیــن
ده‌زانێت، هۆش به مــرۆڤ که بڵێین،که‌بوونی‌هه‌یه.به‌واتایه‌کی‌تر،مرۆڤ‌خۆی بوونی به درک نه‌بێت، هۆشی‌ناکات،که‌‌درک‌به‌بوونی‌خۆی‌نه‌کات،راده‌یــه‌کــی، بــه‌و نییه. بوونی کــه‌واتــه‌بوونی نه بێ‌هۆش به نه‌مرۆڤ که‌ده‌بێت. بوونی بوونیش نه ده‌بــێــت‌و‌هۆش که بڵێین، ناتوانین ئایا که‌واته‌بڵێین، ناتوانین ئایا بوونه؟ گه‌وهه‌ری‌که‌هۆش‌ئه‌و‌گه‌وهه‌ره‌یه،که)من(له)خود(م‌و)من(له‌جیهانی‌ده‌ره‌کیم‌جیا‌ده‌کاته‌وه.ئایا‌ده‌توانم‌بڵێم،که‌هۆش‌که بڵێم، ده‌تــوانــم یــان منه؟ چییه‌تیی‌له‌به‌ر منه، بوونی ئه‌فرانده‌ری هٶش‌من نه‌بێت، هــۆش ئه‌گه‌ر که ئــه‌وه‌ی،ده‌گه‌یه‌نێت، ئه‌ئه‌وه ئایا نابێت؟ بوونم‌که‌هۆش‌و‌گیان)روح(هه‌ر‌یه‌ک‌شت‌بن؟ئه‌گه‌ر‌یه‌ک‌شت‌نه‌بن،ئه‌ی‌گیان
)روح(چییه؟ســه‌ره‌وه لێکدانه‌وه‌یه‌ی بــه‌م ئه‌گه‌ر‌بێت،ده‌بێت‌هۆش‌چییه‌تیی)من(بێت.چونکه‌من‌ده‌هێنێته‌بوونه‌وه،کاتێکیش،که‌ده‌مرم،واتای‌ئه‌وه‌یه‌ئه‌و‌هۆشه‌م
نامێنێت،که‌چییه‌تیی‌منه.ـــن‌هــه‌مــوو ــــــه‌وه‌ی‌م ــــوو‌ئ ـــــه‌وا‌ب کبوونه‌وه‌ری‌تر‌جیا‌ده‌کاته‌وه،ئهوهیه،که‌من‌هۆشم‌هه‌یه‌و‌هیچ‌بوونه‌وه‌رێکی‌تر‌نموونه بۆ نییه. هۆشی من له جگه‌هه‌یه، بکه‌م‌چونکه‌هۆشم گومان من‌نییه. گومانکردنی توانای ئاژه‌ڵ به‌اڵم
201
دێکارت ته‌نانه‌ت ده‌توانم نموونه بۆ‌ـــه‌م.ده‌شــتــوانــم ــکــه‌م،کــه‌ه گــومــان‌بهه‌ر هه‌یه. هۆشم که بکه‌م، گومان‌به‌م‌گومانکردنه‌‌ش‌ده‌توانم‌به‌باوه‌ڕی‌هه‌یه‌و، هۆشم که بیسه‌لمێنم، ره‌هاوه
که‌هه‌م.هه‌نگاوه‌کانی کــۆتــایــی لــه ــکــارت دێـــه‌رێـــبـــازی ــدا،واتـــــه‌ل ــه‌ی ــۆک ــت ــی ــۆگ کئه‌و گه‌یشتۆته گومانگه‌راییه‌که‌یدا‌هه‌یه‌و بوونی که ره‌هــایــه‌ی، بـــاوه‌ڕه‌ئه‌و‌بوونه‌ی‌هه‌یه‌تی‌هۆشی‌هه‌یه‌و‌بیر‌ده‌کاته‌وه،که‌ده‌ڵێت:»من‌بیر‌ده‌که‌مه‌‌وه، ».Cogito ergo sum هه‌م من که‌واته‌گومانێک هیچ بوونی له راستییه ئه‌م‌ئه‌ندێشه‌ش بــه ئــه‌گــه‌ر هــه‌ڵــنــاگــرێــت.بێت،به‌اڵم‌هه‌رگیز‌گومان‌هه‌ڵناگرێت.به کۆگیتۆکه‌یدا لــه دێــکــارت کــه‌واتــه‌به ـــردووه ک هۆشی دیــــارده‌ی ته‌نها‌بناغه‌ی‌ره‌هایانه‌ی‌هه‌موو‌راستییه‌ک.پێناسه به‌وه به‌و‌واتایه‌ی،که‌مرۆڤی‌تاقه بوونه‌وه‌رێک‌و تاقه که کــردووه،جیایه ده‌کاته‌وه‌و بیر که گه‌وهه‌رێکه،به واته بوونه‌وه‌رێکی‌تر. ههر له‌گه‌ڵ‌الی‌دێکارته‌وه،مادده‌و‌بیر‌دوو‌شتی‌ئه‌وه‌یه، جیاوازییه‌که‌شیان جیاوازن،که‌بیر‌گه‌وهه‌ره‌و‌مادده‌گه‌وهه‌ر‌نییه.به‌و‌واتایه‌ی‌ئه‌گه‌ر‌بیر‌بوونی‌نه‌بێت،به ــادده م ــه وات نابێت. بوونی ــادده مبیر‌ئه‌فرێنراوه.به‌اڵم‌ده‌بینین‌ئێدمۆند‌ــکــارت ــێــچــه‌وانــه‌ی‌دێ ــهپ هــویــســڕڵ‌ب
که گوتوویه‌تی، هــۆش. روانیویه‌تییه‌هۆش‌نه‌گه‌وهه‌ره‌و‌نه‌مادده‌یه،به‌ڵکو‌چاالکییه‌که،که‌به‌رده‌وام‌له‌گۆڕاندایه،بۆ ئێستاوه له ئێستاو بۆ کۆنه‌وه له‌داهاتوو،به‌ره‌و‌درککردنی‌مه‌به‌ستێک،ــــا‌بــبــه‌خــشــێــت،نـــه‌ک‌بـــه‌ره‌و کـــه‌واتبه‌ده‌ستهێنانی‌شتێکی‌ماددی‌بێت.ئه‌م‌ته‌واوی به فرۆید بیرۆکه‌یه‌سیگمۆند‌ئاوڕی‌لێ‌داوه‌ته‌وه،که‌ده‌ڵێت:مرۆڤ‌هۆشی‌هه‌یه‌و‌نه‌ستیشی‌هه‌یه.هه‌موو‌بیرێک‌له‌هۆشیدا‌ئاماده‌نابێت،به‌ڵکو‌هه‌ندێک‌بیر‌ده‌چێته‌ژێر‌هۆشه‌وه،که‌کاتێک هه‌موو خه‌فه‌بوونه‌وه هۆی به‌بۆچوونی بــه نــه‌ســت نابێت. ئــامــاده‌که چاالکه، ده‌روونیی هێزێکی فرۆید‌هه‌میشه‌کاریگه‌ریی‌له‌‌سه‌ر‌ره‌فتاری‌مرۆڤ‌هه‌یه.به‌تایبه‌تی‌له‌و‌ساتانه‌ی،ئــاره‌زووه ئــه‌و نێوان له ملمالنێ که‌له مرۆڤدا ناخی له که نه‌ستییانه‌ی،داوای ده‌بێته‌وه‌و خه‌به‌ریان نووستن‌به‌ربه‌سته ئـــه‌و ــــه‌ن‌و ده‌ک تــێــربــوون‌له رێــگــر ده‌بــنــه کــه هۆشیارییانه‌ی،ــدا. ــان ــاره‌زووه‌ک ئ تێرکردنی بـــه‌رده‌م‌ــه‌و ـــه‌ر‌ئـــــه‌وه،هــه‌نــدێــک‌جــــار‌ئ ـــه‌ب لرێگه‌یان که خه‌فه‌کراوانه، ئــاره‌زووه‌نابێت‌ئاماده‌‌بن،ده‌گۆڕێن‌بۆ‌خه‌ون‌و‌ئه‌م ده‌روونـــی. نه‌خۆشیی ئه‌ندێشه‌و‌نــه‌ســت، هـــۆش‌و ــوان ــێ ن ملمالنێیه‌ی‌له ملمالنێیه که بڵێین، پێی ده‌توانین‌الیه‌نی که )خود(ه‌که‌یدا، )من(و نێوان
202
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بکاته‌وه شی بتوانێت ره‌نگه سێیه‌م‌به ئه‌ویش که بدۆزێته‌وه، کۆده‌کانی‌ده‌روونییه. پزیشکی فرۆید بۆچوونی‌ده‌بێت ملمالنێیه ئــه‌م ده‌ڵــێــت: فرۆید‌بوونی که‌سێکدا هه‌موو ده‌روونــی له
هه‌بێت.
203
ئایا‌فەلسەفە‌هیچ‌رۆڵێکی‌لە‌بەهاری‌عەرەبیدا‌گێڕاوه؟»گفتوگۆیه‌کی‌کراوه‌‌له‌گه‌ڵ‌فه‌یله‌سووف‌و‌بیرمه‌ندی
عه‌ره‌ب‌خه‌لدون‌ئه‌لنه‌بوانی«
DidPhilosophyPlayaroleintheArabSpring?AnopendialoguewiththeArabphilosopherkhaldoun-
alnabwaniTranslatedintoKurdishby:JihadHama
وه‌رگێڕی‌بۆ‌کوردی:جیهاد‌حه‌مه
204
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ــا‌فــەلــســەفــە‌دەتــوانــێــت‌چــی‌به ــای ئسیاسه‌ت‌پێشکەش‌بکات؟ئایا‌فەلسەفە‌بە یان جیهانه‌که‌ی، بە چی دەتوانێت‌سەردەمەکەی‌پێشکه‌ش‌بکات؟ئەگەر‌لە‌وەاڵمدا‌بوترێت‌هیچ‌شتێک،هه‌ڵبه‌ت‌جــۆرەی بــەم پرسیارەکە کاتەدا لــەم‌چ‌سوودێکی فەلسەفە ئایا کە لێدێت،ــەدا ــســەف ــەل ـــە‌مــــێــــژووی‌ف ـــه؟ل ـــه‌ی هوەاڵمی خۆیان گەورەکان فەیلەسوفە‌جیاوازیان‌بۆ‌ئەم‌پرسیارە‌هه‌بووه.بۆ‌نموونە‌هێگڵ‌لە‌کتێبە‌بە‌ناوبانگەکەیدا‌به‌ناونیشانی)پرنسیپەکانی‌فەلسەفەی‌دادپه‌روه‌ری(بەم‌جۆره‌قسە‌لە‌سەر‌رۆڵی‌فەلسەفە‌دەکات:»کوندەپەپووی‌لە‌شەقەی دانه‌یێت، تاریکی تا منیرڤا‌باڵ‌نادات.هێگڵ‌بەم‌جۆرە‌پێناسه‌ی‌دوای بــه کــە کــــردووه، فەلسەفە بــۆ‌دێته کــاتــێــک ـــه وات ـــت، دێ رووداودا‌به ترازبێت. کــار لە کــار که ـــاراوه، ئسه‌ر له جەختی هێگڵ واتهیه‌کی‌تر،ئه‌وه‌کردووه،که‌تا‌واقیع‌کاری‌خۆی‌نەکات،یان‌دەستی‌خۆی‌نەوەشێنێت،قبوڵکردنی ــت. ــەوێ ــاک دەرن فەلسەفە‌ئــەوەی، لە‌ســەر هێگڵ قسەیه‌ی ئــه‌م‌بێت، واقیعدا دوای بــە فەلسەفە کــە‌پرسیارەکەمان‌وەک‌خۆی‌دەمێنێته‌وه‌بە‌بێ‌وەاڵم.گەر‌وابێت،ئیتر‌فەلسەفە‌ســەردەمــه‌کــه‌ی‌و بــە پێشکەش چیی‌خــۆی‌و‌جیهانی‌خــۆی‌دەکــات،که‌لە‌به واقیعه‌وه دوایــی دوای له کاتێکدا
پله‌ی‌دووه‌م‌دەکەوێت،یاخود‌بە‌دوای‌هێگڵ بێت؟ وەقیعەوە رووداوەکــانــی‌ــەم‌پرسیارە‌ی ئ ــەم‌جــۆرە‌وەاڵمـــی بهــیــچ‌شتێک فــەلــســەفــە داوه‌تــــــــەوە:پێناسه‌کردن‌و ته‌نها ناکات پێشکەش‌تیگەیشتن‌و‌راڤەکردن‌نه‌بێت‌سه‌باره‌ت‌واقیعێک تییایدا کە سەردەمەی، به‌و
دەگوزەرێت‌و‌دێتە‌ئاراوە.ئەم‌بۆچوونه‌ی‌هێگڵ‌ده‌رباره‌ی‌رۆڵی‌فەلسەفە،مارکس‌پەسەندی‌نە‌کردووه،قایل‌نەبووه‌بەوەی،کە‌فه‌لسه‌فه‌کاری‌یان بــێــت، جیهان راڤــەکــردنــی ته‌نها‌تێپەڕیو واقیعێکی راڤەکردنی ته‌نها‌بێت.مارکس‌حه‌زی‌کردووه‌فەلسەفە‌رۆڵێکی‌بااڵتر‌ببینێت‌‌له‌کاریگه‌ریی‌لە‌سەر‌واقیع‌و‌هاوبەش‌بێت‌بۆ‌گۆڕینی.یانزهەمیدیدا، ژمارە توێژینهوهی لە‌نووسیویه‌تی، فیورباخ دەربــارەی که‌ـــه‌روونـــــی‌بـــیـــری‌خــۆی مـــارکـــس‌بکه: گوتوویه‌تی، تیایدا ده‌رخستووه.ئه‌رکی‌فەیلەسوف‌له‌رابردوودا‌تەنها‌ئەوە‌بووه،کە‌جیهان‌راڤە‌بکات،بەاڵم‌بێت به‌شدار که ئهوهیه، گرنگتر لەمه‌راڤه‌ی ته‌نها نه‌ک جیهان، گۆڕینی له‌واقیع‌و پاشکۆی به ببێت ههر بکاتو
رووداوه‌کان‌و‌هیچی‌تر.بە فەلسەفە هێگڵ قــســەی پێی بــە‌قسەی پێی بــە دێـــت. واقــیــعــدا دوای‌مارکس‌یش‌فەلسەفە‌دەبێت‌کاریگه‌ریی‌خۆی هه‌نووکه‌ی گۆڕینی له هه‌بێت
205
پێشکه‌وتووانه‌تر. سه‌رده‌مێکی به‌ره‌و‌هایدگەریش‌لە‌کتێبه‌که‌یدا)ده‌روازه‌یه‌ک‌دەڵێت: مێتافیزیکه‌وه( نێو چوونه بۆ‌پرسیارکردنێتی فــەلــســەفــە کــرۆکــی‌ــی ــن ــی‌گــۆری ــی ــه‌ت ــی ـــــــــاره‌ی‌چــۆن ده‌ربسەردەمەکەی‌خۆی‌بۆ‌سەردەمێکی‌تر.ـــان‌بــەرهــەمــی ــه،ی ــســه‌ف ــهل کـــەواتـــە‌فلە بنەڕەت‌و لە یاخود هه‌نووکه‌یه‌تی،
ریشە‌یدا‌لە‌نێو‌هه‌نووکه‌یدایه‌تی.پــێــنــاســه‌یــه‌ی ســـێ ئــــەم دوای ـــە لفەلسەفەوە:یه‌که‌م،که‌تێڕوانینی‌هێگڵ‌دێت. واقیعدا دوای بە فەلسەفە بۆ‌دووه‌م،که‌تێڕوانینی‌مارکس‌بۆ‌فه‌لسه‌فه‌واقیعێک گۆڕینی بۆ فاکته‌رێک وه‌ک‌که سێیه‌م، پێشکەوتوو. واقیعێکی بۆ‌که فه‌لسه‌فه، بۆ هایدیگه‌ر تێڕوانینی‌گۆڕینی چۆنیەتیی سەر لە پرسیاره‌واقیع.تێروانینێکی‌تر‌دێت،که‌ئه‌ویش‌تێڕوانینه‌که‌ی‌ڤیتگنشتاین‌ه،کە‌دەڵێت:»فەلسەفە‌بێ‌هیزو‌بێ‌توانایە‌لە‌ئاستی‌ئــاراوە. دێتە تیایدا کە واقیعەی، ئەو‌به که کتێبه‌که‌یدا، لە فەیلەسوفە ئەم‌فه‌لسه‌فییه‌کان( )توێژینه‌وه ناونیشانی‌شتەکان هەموو »فەلسەفە ده‌ڵێت: ه،ــەوەی ــاو،بـــه‌اڵم‌بــێ‌ئ ــه‌رچ ــهب ده‌خــاتشتێکی هیچ بکاتو راڤە‌یان بتوانێت‌فەیلەسوفە ئەم بهێنێت. بەرهەم لێ‌هەموو »فەلسەفە کــە: وایــە، بــڕوای. بەجێدەهێڵێت خــۆی وەک شتەکان‌له‌دواییدا‌به‌وه‌ئامۆژگاریمان‌ده‌کات،
که»بیرنه‌که‌ینه‌وه،به‌ڵکو‌ته‌نها‌ته‌ماشا‌بکه‌ین.
پەلکەزێڕینەکانی عەرەبی‌و بەهاری‌مارکس
بــه‌ر‌لــه‌بــەهــاری‌عــەرەبــی،لــە‌کاتی‌بە رووخــانــی‌دیــواری‌بەرلین،چــەپ‌تایبەتی بــه مارکسی بیری گشتی‌و‌نەمانی لێکترازان‌و دۆخێکی توشی‌قیبەلەنمای‌رینماییکاری‌خۆی‌بوو.بۆیە‌دروستکردنەوە، خۆ کەوتە دووبــاره‌بەڵکو مــارکــســی، چــەپــی وەک نــه‌ک‌بە خۆیدا بیری بە پیاچوونەوە وەک‌کە گۆڕانکارییانەی، ئــەو گــوێــرەی‌هەموو روویــانــداو خێرایی بــە زۆر‌جیهانی‌گرته‌وه،بە‌جۆرێک،کە‌بیری‌باره‌وه له پێشبینیی پێشتر مارکسی‌ــە‌بــۆچــوونــی‌مـــن،ئــەو ــوو.ب ــردب ــەک نبەڵکو نەبوون، نەرێنی گۆرانکارییانە‌مارکسیە‌ته ــدا خــۆی لــه ئـــەوە‌خــۆی‌لە بە‌گوێرەی‌یەکێک رەسەنه‌که‌‌بوو‌گۆشەنیگاکانی‌بۆ‌بە‌خۆداچوونەوەی‌نوێ بیری هەڵقواڵنی پێوەری بە بیر‌لە‌واقیعە‌نوێیه‌کەوە.واته‌بە‌پێوەری‌ـــەوەی‌بــیــر‌لــە‌ســەر بــە‌خـــۆداچـــوونواقیع هه‌ڵقواڵوی بیر که بنه‌مایه‌ک،له خــۆی بیر واتهیه‌کی‌تر، بــه بــێــت.خۆیدا‌دۆگما‌یانه‌و‌چه‌قبه‌ستووانه‌نییه،هەندێک کە نییە، تیا گومانی به‌ڵکو‌تـــه‌وژمـــه‌مــارکــســیــیــەکــانــی‌دوای ــە لله گرتووه خۆیان رەخنەی مارکس
206
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
پێش‌ســه‌رده‌مــی لــه زۆر مــاوەیــەکــی‌سۆڤیەت‌و یەکێتیی هەوڵوەشانەوەی‌دژایەتیکردنی‌مارکسیزم‌ـ‌ستالینیزم‌و‌مارکسیزمی‌ئۆرتۆدۆکسی)راستڕه‌و(،فڕانکفۆرت‌و قوتابخانەی نموونه، بۆ‌لۆکاش جۆرج رەخنەکانی پێشتریش)مێژووو ناونیشانی به کتێبه‌که‌یدا له‌کارل هەروەها چینایەتی(. هۆشیاریی‌ناونیشانی به کتێبه‌که‌یدا له کــۆڕش‌ره‌خنه‌کانی فه‌لسه‌فه(. )مارکسیزم‌و‌سارته‌ریش،که‌لەگەڵ‌بیری‌مارکسیدا‌دوورکــەوتــنــەوەدا نزیکبوونەوە‌و لە‌ـــردو ــک‌الیــەنــگــیــریــی‌دەک ـــوو؛جــارێ بدیسان دەگــرت. لێ رەخنەی جارێک‌لە‌خوێندنەوەی ئەلتۆسیر رەخنەکانی
نوێیدا‌بۆ‌سیستمی‌سەرمایەداری.ــی ــان ــه‌ک ــۆچــوون ـــە‌پـــێـــچـــەوانـــەی‌ب بـــه‌زم، ـــه‌ل‌ع دکــتــۆر‌ســــادق‌جــــه‌الل‌ئکــه‌لــە‌کــتــێــبــه‌کــه‌یــدا‌بــه‌نــاونــیــشــانــی‌ماتریالیزمی له کــردن )به‌رهه‌ڵستی‌مــێــژوویــی(رەخــنــەی‌ئــاڕاســتــه‌‌ی‌ئه‌و‌که کـــردووه، دیدگایانە بــزووتــنــەوە‌و‌مارکسییەوه، فەلسەفەی لە دوورن‌بزووتنه‌وه‌و ئــه‌و کە ده‌بینم، وا من‌ســوود بــه پــڕو چــڕو زۆر دیدگایانه‌بزوتنەوەی لــە تیگەیشتن بــۆ ــوون بمێژووو‌بۆ‌شکاندنی‌پیرۆزکردن‌و‌به‌دۆگماکردن‌و‌ئایینگه‌راییکردنی‌بیر،کە‌پیرۆز بە‌جۆرێک دەقە‌مارکسییه‌کان‌ــه‌ســـەرووی ــــراون،کــە‌ئــاســتــیــان‌ل ک
بیری وەک ــێــت‌و ب ـــەدا رەخـــن ــه‌ی ــل پته‌ماشا خودایی وتــه‌‌ی پێغەمبەران‌و‌هه‌ر له بن بــه‌ده‌ر بێگه‌رو له بکرێت،
هه‌ڵه‌و‌ره‌خنه‌یه‌ک.لــە‌ســەرەتــای هــەر بــیــری‌مارکسی‌ــگــی‌ســـــاردەوە ــی‌جــەن ــردن ــک ــێ دەســپئیدی که کــرد، خــۆی بە پاشەکشەی‌نه‌مێنێته‌وه. شۆڕشگێڕانه بیری وه‌ک‌ـــەو‌ئــاســتــە‌کـــەوتـــە‌ســـەر‌رەفـــە تـــا‌ئپـــەراوێـــزخـــراوەکـــانـــی‌مـــێـــژوو.بــوو‌ـــردووو راب سەردەمێکی چەمکی بــە‌هه‌ر مێژوو. کۆتایی به بوو کۆنباو.»فەلسەفەی دەڵــێــت: فۆکۆیاما وه‌ک‌زۆر راده‌یه‌کی بە ئیتر پراکتیزەکراو‌چه‌قی سیاسی بــیــری بــه ــاره‌ت ســه‌بجیهانگیریداو قۆناغی نێو له به‌ست‌ــه‌ی،که‌چەمکی راده‌ی ئه‌و گه‌یشته له‌دیموکراسی‌له‌بیری‌مارکسیدا‌بوو‌به‌لە باس‌و‌قسەی که‌هه‌رگیز بابه‌تێک،
سەر‌نەکرێت.ــە رەوشــەک عــەرەبــیــدا، جیهانی ــە للەگەڵ کەوتەوە. تراژییدییانه‌تر زۆر‌رووخانی‌سیستمە‌سۆسیالیستییەکاندا‌ــکــی ــرێ ــی ــــەب چــــەپــــگــــەرایــــی‌بـــــوو‌بــزخــراو.کــه‌وتــه‌ژێــر‌چه‌تری ــەراوزی پرژێمە‌ستەماکارەکان.تا‌ئەو‌ئاستەی‌بیرکردنەوە‌لە‌هه‌ر‌گۆڕانێک‌بە‌شۆڕش‌کردن،بوو‌بە‌موعجیزەیەکی‌خودایی.نەمانی سیاسیو تێشکانی لــەگــەڵ‌عــــەرەب، نــەتــەوەیــی‌الی ـــــڕۆژە‌ی پ
207
سوکایەتی‌و بە هەستیان مرۆڤه‌کانی‌لە ره‌هه‌ندێک هیچ کــرد. رســوابــوون‌بەردەمیاندا‌نەما‌رووی‌تێ‌بکه‌ن،جگە‌ئاسمانی ـ ئایینیی دەهۆڵی دەنگی لە‌هــه‌ڕه‌مــه‌کــی‌نــەبــێــت.هــــەروەک‌چۆن‌مارکس‌گوتوویەتی:»کاتێک،که‌خاک‌دەگەشێتەوە. ئاسمان دهبێت، وشک‌تیگەیشتن‌و بۆ فەلسەفە بەوجۆرە‌ش‌جێی لە کــرد. وشکی واقیع گۆڕینی‌ئەمە‌دا‌ئایینه‌ئاسمانییەکان‌گەشانەوە.لە‌یەکێک‌لە‌کتێبەکانمدا،کە‌پێناسه‌ی‌ــــردوە، ــســم‌ک ــارک ــی‌م ــان ــه‌ک ــۆچــوون بگوتوومە،که‌تارمایی‌ئایینیی‌سەلەفیی‌باڵی‌بە‌سەر‌جیهانی‌عەرەبیدا،کێشاوه.پڕچەک خۆ کێبڕکێی چۆن هــەروەک‌کــردن‌لە‌ســەردەمــی‌جەنگی‌ســارددا‌پێناسه وام دەقێکی‌تردا لە بووه. باو‌لە ــداری ــن دی کێبڕکێی کــه ــــردووه، کجیهانی‌عەرەبی‌رەشبینیشدا‌بۆته‌باو.بەاڵم‌لە‌پڕ‌ئەو‌موعجیزەییەی،کە‌کاتی‌بەسەر‌چووبوو،روویدا.موعجیزە‌که‌خودایی‌نەبوو،بەڵکو‌میللیگەرایی‌بوو.کاتێک‌شۆرشی)یاسەمین(لە‌تونس‌دا‌خستەسەرپشت ــــای دەرگ روویـــــدا،ــــان‌و بــــۆ‌راپــــەڕیــــنــــی‌چــــەوســــاوەکله هــاڕدراوەکــان پەراوێزخراوەکان‌و‌دژی‌ئەو‌رژێمە‌ستەمکارە‌هەژمونکارە‌هەموو کە عەسکەرتارییەی، مافیاییە‌زەوت خــەڵــک لــە مرۆییه‌کانی بــەهــا‌ــەهــاری‌عــەرەبــیــدا ــوو.لــەگــەڵ‌ب ــردب ک
ــە‌نوێ فــەرهــەنــگــی‌مــارکــســی‌ســەر‌لبەهارە ئەم ئەگەر هەڵدایه‌وه، سەری
ویستبێتی‌گیانی‌بە‌بەردا‌بکاتەوە.ـــەوە، ـــت ـــەڕێ ـــــەوەی‌دووبـــــــاره‌دەگ ئبەڵکو نییە، نــۆزدە ســەدەی مارکسی‌تارماییەکانیه‌تی. پەلکەزێڕینییەکانی‌و‌دێریدا فه‌لسه‌فییه‌کانی چەمکە ئەگەر‌گوتاری جێنشینکردنی بۆ وەربگرین،
فەلسەفی.تارمایی‌مارکس ده‌بینین‌گەڕانەوەی‌ــان‌بــێ‌مــەبــەســت،بە بــە‌مــەبــەســت،یئاگاییەوە،یان‌بێ‌ئاگایی،بۆ‌گوتاری‌بەهاری‌عەرەبی،بە‌واتای‌گه‌ڕانه‌وه‌ی‌بــه‌بۆچوونه نــایــه‌ت بـــاوک تــارمــایــی‌فڕۆیدییەکە‌ی،واته‌به‌واتای‌گەڕانەوەی‌ئەوەی بەڵکو نایه‌ت. کــوژراو باوکی‌بەردەوام‌دەبێت‌له‌سه‌پاندنی‌یاساکانی‌بە کوڕە‌کانی هەستکردنی رێگای به‌چۆته ده‌ستیان ئه‌وه‌ی بەهۆی تاوان‌کوشتنی،خودی‌مارکس‌ه‌به‌و‌واتایه‌ی،هاملێت‌ی بــه ــی ــه‌ت داوی شکسپیر کــه‌لە قوتاربووەکانی تارماییە که باوک،ــاره‌ده‌گه‌ڕێنه‌وه دەســت‌زەمــە‌ن‌دووبــۆ‌بــیــرخــســتــنــەوەی‌هــامــڵــیــت‌ی‌کــوڕ ببۆ تۆڵه بکات پێویست کــه ـــە‌وه‌ی، ببــاوکــی‌بــکــاتــه‌وه.هــه‌ڵــبــه‌ت‌ئــه‌و‌واتــا‌مه‌به‌ستمه، لێره‌دا من که هێماییه‌ی،سیاسه‌تی لــه بــاوکــه گه‌لی کوشتنی‌ــدا:واتــــه‌ســـەرچـــاوەی ــڕاســی ــۆک ــم دیدەســەاڵتــەکــان‌و‌یــاســادانــانــه.ئــەوەی
208
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
لــە‌بــەهــاری‌عــەرەبــیــدا‌ده‌گــوزه‌رێــت،کوڕ هاملێت‌ی تــۆڵــەســەنــدنــەوەی لــە‌هیچی‌تر الوه به‌و باوکی بکوژی لە‌گەلی تارماییەکانی لە واته‌جگە نییە.تۆڵەسەندن بۆ گــەڕاوەیــە کـــوژراوی‌موئامەرەچییەکانی ستەمکارانیان‌و لە‌بکوژیان.لە‌شۆڕشەکانی‌عەرەبیدا‌لەوە‌تێگەیشتین،کە‌هیچ‌بیرێک‌بە‌ئەندازەی‌مارکس‌و‌مارکسیزم‌ناتوانێت‌دەربڕی‌ئاگامان ناڵەی‌گەل‌بێت.بەاڵم‌دەبێت‌لەوەبێت‌کە‌گەڕانەوە‌بۆ‌فکری‌مارکس‌قۆناغیی‌و تێپەڕاندن‌و شۆرشی وەک‌تیایدا نـــەک بەکاریبهێنین، پــردێــک‌گەڕاوەکانی پەلکەزێڕینە چەقبەستین.تارماییەکانی گـــەڕانـــەوەی مــارکــس‌عــەرەبــە، فەلسەفیی بیری مــێــژووی‌مارکسییەکەی، بە‌شێوازە تەنها نەک‌کارایی بە بڕوامان گەڕانەوەی بەڵکو‌وەک جیهاندا، گــۆڕانــی لــە فەلسەفە‌تواناییمان گەێڕاندنه‌وەی عەرەبیش‌من فەلسەفە ئیتر شــۆڕشــکــردن. بــۆ‌لێی دەکەم‌‌و فەیلەسوف لە بەرگری
ناترسم.فــەلــســەفــە‌پـــڕۆســـەیـــە.بـــۆ‌نــمــوونــه‌مارکسیزم.بە‌بۆچوونی‌من‌فەلسەفە‌بەڵکو ناکرێتەوە، کورت بابه‌تێکدا لە‌هه‌بێت. قاچی دوو دهبێت فەلسەفە‌تیۆری‌و لــە بێت بریتی ده‌بــێــت ــه واتبه یەکێکیان لە واز ئەگەر پراکتیک.دەبێت، شــەل ئــەوە ــرا، ــی وه‌رگ ته‌نها
هه‌ڵه‌ی هێگڵ دەهێنێت. کـــورت ــان یلە‌راڤەکردنی کردووه،که‌فەلسەفەی‌جیهاندا‌چڕ‌کردۆتەوە.مارکس‌یش‌بە‌تەواوی‌هه‌ڵه‌ی‌کردووه،کە‌کۆتایی‌به‌فه‌لسه‌فه‌هێناوە‌الی‌هێگڵ‌و‌جەختی‌له‌سه‌ر‌ئەوە‌کردەوە،کە‌فەلسەفە‌دەبێت
رۆڵی‌لە‌گۆڕینی‌جیهاندا‌هه‌بێت.
کەڵەکەبوونی‌رۆڵی‌فەلسەفەفه‌لسه‌فه ــه ک ــن، ــی ــادارب ــاگ ئ ــت ــێ دەبهەرچەند‌هه‌وڵ‌بدات‌و‌بیەوێت‌جیهان‌بگۆڕێت،ئەو‌گۆرانکارییە‌بە‌شێوازێکی‌نایەتە جــار یــەک بــە شۆڕشگێڕانە‌و‌کەڵەکەبوون‌و بە‌شێوازی بەڵکو دی،هەنگاو‌بە‌هەنگاو‌دەکرێت.شۆڕش،ــه‌کــە‌لە ــه‌ی ــکــهــات ــێ ـــەڵ‌ئــــــەوەی‌پ ـــەگ لپــێــکــهــاتــەکــانــی‌رۆشــنــبــیــریــی‌هــەمــوو‌جیهاندا، له تێکڕا به گــەالن نەتەوە‌و‌وەک‌چۆن‌بیرکاریی‌موڵکی‌یەک‌گەل‌هەموو هینی به‌ڵکو جیهاند، لە نییە‌گەالنی‌جیهانە،بەاڵم‌تایبەتمەندێتیشی‌سەردەمە هەموو لە فەلسەفە هەیە.لە کــردووه. هاوبەشیی جیاوازەکاندا‌نەتەوە‌و هەر تواناکانی بەهێزبوونی‌بە جــۆرەکــان، لە جۆرێک بە گەلێک.جیاوازەکانییان، تایەبەتمەندێتییە پێی‌ــە‌درێــژکــردنــه‌وه‌و ـــووه‌ل ــەش‌ب ــاوب هبیری ــی ــان ــامــڕازەک ئ کــەڵــەکــە‌کــردنــی‌رەخنەیی‌بۆ‌گۆڕان.بۆ‌نموونه،ئەگەر‌دروشــەمــەکــانــی‌شــەقــامــی‌شــۆرشــی
209
ده‌یانبین‌‌و کــە وەربــگــریــن، عــەرەبــی‌ده‌یــانــبــیــســتــیــن‌و‌ده‌یــانــخــوێــنــیــنــه‌وه،گوێمان‌لێدەبێت،که‌له‌الیه‌ن‌که‌سانی‌پاشخانی کــە ســــــادەوه، ــیو ــاســای ئده‌کرێنه‌وه، به‌رز نییە، رۆشنبیرییان‌ئەو هەموو که دەردەکــەوێــت، بۆمان‌چه‌مکانه‌له‌خۆ‌ده‌گرن،که‌فەلسەفە‌له‌سه‌ر له کاری جیاجیاکاندا سه‌رده‌مه‌دروشمی نموونه،وەک بۆ کــردوون.ئـــــــازادی،دیـــمـــوکـــراســـی،دەوڵـــەتـــی‌گەل، سەروەریی یەکسانی، مەدەنی،ــی ــژاردن،ســەروەری ــب ــەڵ دەســتــور،هــی‌پــەرلــەمــان، ــەت ــــــەت،شــەرعــی دەوڵمامەڵەی دەسەاڵتەکان، جیاکردنەوەی‌نەتەوە دەســـەاڵت‌‌‌و لــەگــەڵ ئاشتیانە‌یەکگرتوەکان‌و‌شۆرش‌‌و..هتد.هه‌موو‌کایان شــەقــام خەڵکانی کــە ئــەمــانــە،ــهســهر ـــاری‌ل ــه‌ســـه‌ر‌کـــــردووه‌و‌ک لده‌که‌ن،هه‌مووی‌له‌بنه‌ڕه‌تدا‌بەرهەمی‌فەلسەفه‌ن،که‌بوون‌و‌ده‌بن‌به‌چه‌مکی‌واقیع‌و‌لەگەڵ‌‌ئەم‌سەردەمه،یان‌ئەو‌سەردەمدا،یان‌لەگەڵ‌ئەم‌گەله‌دا،یان‌ئەو‌گەله‌دا‌دێنه‌به‌رهه‌م.به‌تایبه‌تی‌له‌الیه‌ن‌که‌سانێکه‌وه‌کاریان‌پێ‌ده‌کرێت،که‌رەنگە‌هیچ‌پاشخانێکی‌رۆشنبیریی‌و
فەلسەفییان‌نەبێت.ئەم‌تارماییە‌فەلسەفییانە‌لە‌سەردەمی‌چەسپیوە گریکەکانەوە دیموکراسیی‌تا‌دەگاتە‌ئەمڕۆ.ئەمە‌تەنیا‌تارمایی‌فەلسەفەکەی‌مارکس‌نییە‌ـ‌ئەگەر‌چی
تارمایی‌فەلسەفەکەی‌مارکس‌یش‌زۆر‌ئامادەیی‌تیادا‌هەبووبێت‌لەم‌بەهاری‌تارامییەکانی بــەڵــکــو ـ عــەرەبــیــیــەدا‌ئانتۆن، فـــه‌ره‌ح رۆســـۆ، مونتسکیۆ،شه‌کیب حسین، تاهه عەبدە، محەمەد‌ـــدواڵی‌عـــــەرەوی، ـــەب ئــــەرســــەالن،عتیزینی، ته‌یب ئه‌‌عه‌زم، سادق‌جەالل‌مرنیسی، فاتمە ئــه‌ســه‌عــداوی، ــه‌وال نــی‌بــشــارە ــەزم ــن‌ســـه‌المـــە‌و‌ع رجـــا‌ببەشدارن‌تیایدا.هەموو‌تارماییەکانی‌دژ داپۆشیوە شەقامەکانیان ئەمانە‌ــاران.هــاوبــەشــیــی‌تــیــادا ــک ــەم ــەســت بوتووێژو لە دەهێنرێن بەکار دەکەن‌و
بەرەوڕووبوونەوەکاندا.
یەک بە من کە ئــەوە‌یــه، قسە‌‌م دوا‌کــردوە. هەموویانم سەیری چاویکه‌که بکه‌م، ئه‌وه بۆ ئاماژە ویستوومە‌لە فەلسەفە بناغەیی شــارەوەو رۆڵی‌بەهاری‌عەرەبیدا‌بوونی‌هه‌‌یه.ئەوه‌ی‌له‌سه‌ری‌قسەم‌نەکردووه،ئهوهیه،که‌کە دەبینرێن، سەلەفییەکان تارماییە‌چۆن‌وەک‌گۆشت‌و‌خوین‌شه‌قامیان
داپۆشیوه..ئەم‌پرسیارە‌دەمێنێتەوە له‌کۆتاییدا‌غەزالیی نوێ لە ئایا‌سەر که بیکه‌م،ــی‌ده‌تـــوانـــێـــت‌ئــــەم‌جــەنــگ‌و ــەف ســەلپــێــکــدادانــانــە‌بــخــاتــەوە‌ژێـــر‌دەســتــی‌خۆی‌و‌زالبێتەوە‌بە‌سەریدا؟لەوانەیە‌لە‌سەرەتادا‌بتوانێت‌ئەوە‌بکات،بەاڵم
210
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
جیاوازەکاندا سەردەمە لەگەڵ بەهار‌دەرازێـــتـــەوە‌و‌چییتر دەگــەشــێــتــەوە‌و‌تەماشا ســووک چــاوی بــە فەلسەفە
رۆشنبیریشماندا ده‌ریــای لە ناکرێت.فەلسەفە بێ بە هه‌رگیز که‌شتیه‌کان
چارۆکەدار‌نابن.
211
وەها‌گریمانە‌بكە‌دەوڵەت‌لە‌ئارادا‌نەبێت»توێژینەوەیەك‌سەبارەت‌بە‌فەلسەفەی‌سیاسی‌تۆماس‌هۆبز«
Suppose,thatthereisnostate
”AnessayonThomasHobbes’politicalphilosophy”
ئامادەكردنی:دیار‌عبدالباقی‌خەلیلPreparedby:DiarAbdulbaqiKhalil
212
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
پێشەکیهـــە‌ر ــــت ــــرێ ــــوت دەگ وەك هـــــــەر‌ــی‌ســەردەمــی فــەیــلــەســووفــێــك‌مــرۆڤخۆیەتی،تۆماس‌هۆبزیش‌‌لەمە‌بەدەر‌بــارودۆخــەی، ئــەو‌رەوش‌‌و نــەبــووە.ژیاوە، له‌دایکبووه‌و تیادا هۆبزی كە‌رەوتــی ســەر بــە زۆری كاریگەریی‌وەك ــــووه. ــــه‌ب ه ـــدا ـــەوەی ـــركـــردن ـــی بئه‌و پێدەدەن، ئاماژەی سەرچاوەكان‌مه‌ترسی بۆته ئیسپانیا که ســاڵــه‌ی،حــه‌وت بــه هــۆبــز ئینگلترا، ســه‌ر لــه‌‌مانگی‌له‌دایکبووه.بۆیە‌هۆبز‌هەمیشە‌لە پێكەوە تــرس »مــنو گوتوویه‌تی:دایــكــبــوویــن‌‌ئــەو‌رەوشـــە‌نــالــەبــار‌‌و‌شێواوەی‌ئینگلتەرا،تەنانەت‌هەتا‌كاتی‌مردنی‌هۆبزیش‌هه‌ر‌بەردەوام‌بووه.داوه هەوڵی ژیانیدا مــاوه‌ی لە بۆیە‌چاره‌سه‌رێک‌بۆ‌دۆخی‌سه‌رده‌مه‌که‌ی‌خۆی‌بدۆزێته‌وه،که‌ببێته‌‌سیستمێكی‌ــه‌م ــــه‌ی.بـــۆ‌ئ ــــه‌ک ــاســی‌بـــۆ‌واڵت ســیمه‌به‌سته‌ش‌له‌ساڵی١٦٥١دا‌کتێبێکی‌نووسیوه‌به‌ناونیشانی)لیڤیاتان(،که‌له‌زمانی‌کوردیدا‌به‌واتای‌ئه‌ژدیهای‌ئه‌فسانه‌یی،یاخود‌نه‌هه‌نگی‌ئه‌فسانه‌یی،مێژووی توێی له کتێبه‌ی ئــەم دێــت.فەلەسه‌فی شاكارێكی به فه‌لسه‌فه‌دا‌هــەژمــار‌دەكــرێــت،كە‌کــۆی‌پوختەی‌گرتووه، خۆ لە سیاسییەكانی بیرە‌که‌بە‌یەكێك‌لە‌بنەماكانی‌فەلسەفەی‌سیاسیی‌پاش‌خۆی‌هەژمار‌دەكرێت.
بیرو داوه هەوڵی کتێبه‌یدا له‌م هۆبز‌فەلسەفەی بــە ســەبــارەت بۆچوونی‌ده‌ســت گــریــمــانــەیــەكــه‌وه لــە سیاسی‌سرووشتیی ره‌ه‌ندێکی كە بکات، پێ‌دەستپێك‌‌و خاڵی به بیكات هه‌بێت‌و‌وردە‌وردە‌بچێتە‌نێو‌كرۆكی‌مەبەستە‌فه‌لسه‌فییه‌که‌یه‌وه،که‌به‌الی‌خۆیه‌وه‌تۆکمه به‌هێز‌و سیستمی دامه‌زراندنی‌هــه‌ر‌که‌سێک کــه ــــه‌ت، ده‌وڵ بــۆ بێت‌بكات‌‌و فەرمانڕەوایی بیه‌وێت ئه‌گه‌ر‌بتوانێت بێت، دەســتــەوە بــە جــڵــەوی‌داخوازییەكانی گشتیو بەرژەوەندیی‌له‌مه‌دا بۆیە بهێنێت. بەدی هاواڵتیان‌بڕاونینه تێڕوانینێکه‌وه لە دهبێت ئێمه‌فەلسەفە‌سیاسییه‌که‌ی‌هۆبز،که‌به‌ده‌ر‌تیایدا كــە بـــارودۆخـــەی، ــه‌و ل نه‌بێت
له‌دایبووه‌و‌ژیاوه.من‌له‌م‌نووسینه‌مدا‌هەوڵ‌دەدەم‌بە‌فەلسەفە بڕوانمە شیكاری میتۆدێكی‌لە مەبەستیشم هۆبز. سیاسییه‌که‌ی‌ئەو کــه ــه، ــه‌وه‌ی ئ شــیــكــاری، میتۆدی‌بوونەتە كە بكەمەوە، شی هۆکارانه‌هۆی‌ئەوەی،كە‌له‌فه‌لسه‌فه‌که‌یدا‌بوونی‌کاتدا لهههمان پێویست‌‌و بە دەوڵەت‌هێنانه‌وه‌ی به واتە بزانێت. ناچار به‌بە دەوڵەت بوونی ئاوه‌زییانه به‌ڵگه‌ی‌پێویستییەكی‌گه‌وره‌بزانێت‌و‌له‌هه‌مان‌کاتیشدا‌ره‌وایی‌به‌سیستمی‌ره‌ها‌و‌بێ‌لە‌م‌چوارچێوەی پاشایه‌تی. سنووری‌فەلسەفە‌سیاسییه‌دا،که‌هۆبز‌له‌كتێبی
213
لیڤیاتان‌دا‌ده‌ستنیشانی‌کردووه،هه‌وڵ‌ده‌ده‌م‌به‌سوود‌وه‌رگرتن‌له‌میتۆدی‌شیکاری،چه‌ند‌به‌شێک‌له‌فه‌لسه‌فه‌که‌ی
بۆ‌خوێنه‌ری‌کورد‌روون‌بکه‌مه‌وه:
بەشی‌یەكەم:تێڕوانینی‌بۆ‌مرۆڤنێگەتیڤانەی تــێــڕوانــیــنــێــكــی ــز هــۆبســەبــارەت‌بە‌مــرۆڤ‌هــه‌بــووه؛وەها‌ــی‌کـــــردووه،كــە‌لە تــەمــاشــای‌مــرۆڤجەوهەردا‌نە‌متمانەی‌پێ‌دەكرێت‌‌و‌نە‌مرۆڤ‌خۆیشی‌متمانەی‌بە‌كەسی‌تره،به‌ڵکو‌هەمیشە‌بە‌دوای‌بەرژەوەندی‌‌و‌ســـوود‌‌و‌قــازانــجــی‌خــۆیــدایــەتــی.هەر. گـــورگـــە ـــــرۆڤ »م ـــت: ـــێ دەڵ وەك‌هۆكاری‌ئەوەی،كە‌مرۆڤی‌بە‌گۆرگ‌ــه‌وه ــە،كــە‌بــه‌الی ــەوەی چـــووانـــدووە،ئئەو بەرەنجامی لە ترسنۆكە‌‌و مرۆڤ‌كەس بــە متمانە كــە تــرســەشــەوەیــە،مەترسی بە هەست كە هەر، نه‌كات‌‌و‌خۆی، لە پارێزگاریكردن بۆ بكات،ترس دەدات. مرۆڤەكانی‌تر پەالماری‌هۆكارێكە،كە‌وا‌لە‌مرۆڤ‌دەكات‌خۆ‌دەورووبــەری‌‌و كەسانی لە بپارێزێت‌ئاگامەندانە نــەكــات‌‌و پــێ متمانەیان
بژیت.ـــەم‌مــرۆڤــە‌گــورگ ــز‌ده‌ڵــێــت‌ئ هــۆبخه‌سڵه‌ته،بەڵێن‌‌و‌پەیمانەكانی‌ناهێنێتە‌دی.جگه‌له‌وه‌ش،تەنانەت‌لە‌كاتێكدا،ـــەرقـــەرار كـــە‌هــێــمــنــی‌‌و‌ئــاســایــیــش‌ببــێــت‌‌و‌جــەنــگ‌لــە‌ئــــارادا‌نــەبــێــت،لەو
بارودۆخەشدا‌متمانەی‌بە‌كەس‌نییە.بكەین، تاكێك هــەر تەماشای ئەگەر‌لە دۆخێكی بــارو لە ئه‌گەر تەنانەت‌بە متمانەی دیسانەوە بژی، باریشدا‌خۆشمانەوە. بە تەنانەت نییە. كەس‌ئەمە‌بە‌جوانی‌لەو‌رەفتار‌‌و‌كردارانەدا‌بەدەر‌دەكەوێت،كە‌كاتێك‌دەمانەوێت‌نەبین، مــاڵــدا لــە یــان بكەین، ســەفــەر‌هەموو‌دەرگاكان‌كلیل‌دەدەین،چونكە‌دراوســێ‌‌‌و بە متمانەمان راستیدا لە‌مرۆڤەكانی‌دەوروبەرمان‌نییە.تەنانەت‌نێو لە بەڵكو دەوروبــەرمــان، بە نەك‌كەسیان ئه‌ندامه‌کان خێزانیشدا یه‌ک‌متمانەیان‌بە‌یه‌کتر‌نییە.ئه‌گه‌ر‌باوك،هەر یان ماڵەكە، سەرپەرشیاری یان‌بگرین، لەبەرچاو خێزانە ئەو تاكێكی‌ده‌بینین‌شتە‌بە‌نرخ‌‌و‌بەهاكانی‌خۆی‌شوێنێكی لە یان سندووقێكدا، نێو لە‌دوور‌لە‌دەستی‌ئەوانی‌تر‌داده‌نێت،كە‌تەنیا‌خۆی‌ئاگاداری‌شوێنەكەی‌بێت.دەگەرێتەوە ئەمانە‌هەمووی هۆكاری‌ـــرۆڤ، ــی‌م ـــەر‌‌و‌ســروشــت ـــەوه بـــۆ‌جمــرۆڤ نییە. كــەس بــە متمانەی كــە‌لە هەمیشە خۆپەرستە‌‌و خۆویست‌‌و‌هەوڵی‌ئەوەدایە،كە‌هێز‌‌و‌دەسەاڵت‌‌و‌ناوبانگ‌‌و‌ئابڕو‌بۆ‌خۆی‌پەیدا‌بكات‌‌و‌كە ئــەوەشــدایــە، هــەوڵــی لــە هەمیشە‌ئەو بۆ باشترینەكان بێتو باشترین
بێت.هۆبز‌بۆ‌ساغكردن‌‌و‌پشت‌راستكردنی
214
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
دەهێنێتەوە، نموونەیەك قسانە، ئەم‌ــاســراوه ــه‌ن بــەنــاوبــانــگــە،ک ــە‌زۆر كله که زیندانییەكان(، )تەنگەژەی به‌باره‌یه‌‌وه‌ده‌ڵێت:»وا‌بێنە‌بەرچاو،كە‌به‌شدار تاوانێكدا لە هاوڕێكەت تۆ‌‌و‌هیچ بەاڵم گیركراون. دەست بــوون‌و‌جـــۆرە‌بــەڵــگــەو‌شــاهــیــدێــك‌نــیــیــە،كە‌هاوڕێكەت، تۆ‌‌و بسەلمێنێت. تاوانەكە‌هەر‌یەكە‌تان‌بە‌جیا‌‌و‌لە‌دوو‌ژووری‌جیاواز‌لێپرسینەوەتان‌لەگەڵدا‌دەكرێت.تــۆ‌نــازانــیــت،هــاوكــارەكــەت‌دانـــی‌بە‌تاوانەكەدا‌ناوه،یان‌نا.بارو‌دۆخەكە‌لە یــەك هیچ ئەگەر شێوەیەیە: بــەم‌تاوانەكەیاندا بــە دان تــاوانــبــارەكــان‌دەکرێن، ئــازاد دووكیان هەر نەنێن،پێویستی بــەڵــگــەی پــۆلــیــس چــونــكــە‌لەبەردەستدا‌نییە،كە‌بە‌تاوانباریان‌لە
قەلەم‌بدات.یەكەم‌سەرنجدا‌وا‌دەردەكەوێت، لە‌كە‌خاڵی‌سەرەكی‌لێرەدایە،ئه‌گەر‌تۆ‌كەسی نەنێیت‌‌و تاوانەكە‌تدا بە دان‌بەرامبەر‌دان‌بە‌تاوانەكەیدا‌بنێت،ئەو‌ئەوەی ســەرەڕای دەكرێت. پادداشت‌لە تاوانبار بە تۆ دەكرێت، ئازادیش‌بۆ‌ماوەیەكی‌دوور‌‌و قەڵەم‌دەدرێت‌‌و‌درێژ‌لە‌زینداندا‌دەمێنیتەوە.لەكاتێكدا،كە‌ئه‌گەر‌تۆ‌دان‌بە‌تاوانەكەدا‌بنێیت،نەنابێت، پێدا دانــی بەرامبەر كەسی‌ســەرەڕای دەكرێیت. ئــازاد تۆ ــەوە ئپادداشتکردنی‌تۆش‌ئەو‌بۆ‌ماوەیەكی
دوور‌‌و‌درێژ‌لە‌زینداندا‌دەبێت.ئه‌گەر‌بنێن، تاوانەكەدا بە دان هه‌ردووكتان‌ئـــەوە‌هــەر‌دووكــتــان‌بــۆ‌مــاوەیــەكــی
كوورت‌لە‌زینداندا‌دەبن.لەم‌بارودۆخەدا‌كەسی‌بەرامبەر‌هەر‌بریاڕك‌بدات،باشترین‌رێگا‌بۆ‌تۆ،دان‌نانە‌بە‌تاواندا،بەاڵم‌بە‌لەبەرچاوگرتنی‌ئەوەی،كە‌تۆ‌دەتەوێت‌بەرژەوەندی‌‌و‌ئاستێكی بگەیه‌نیتە خــۆت ســـوودی‌دان بەرامبەر كە‌كەسی بــاش، هــەرە‌پادداشت‌‌و تۆ نه‌نێت، تاوانەكەیدا بە‌ئازادیش‌دەكرێت‌‌و‌ئه‌گەر‌ئه‌و‌دان‌بە‌تاوانەكەیدا‌نه‌نێت،ئەوا‌هەر‌دووكتان‌بۆ‌ماوەیەكی‌كەم‌لە‌زینداندا‌ده‌بن.
بەم‌شێوەیە‌ئه‌گەر‌هەردووال‌بتانەوێت‌زیاترین‌بەرژەوەندی‌بەدەست‌بهێنن‌‌و‌كەمترین‌سزاتان‌به‌رکه‌وێت،باشترین‌‌و‌بە دانپیانانتانه رێگاتان ئاقانەترین‌هەمیشە مرۆڤ چونكە تاوانەكە‌تاندا،لە‌هەوڵی‌بەدیهێنانی‌بەرژەوەندییەتی‌‌و‌جێگای‌متمانە‌نییە‌هەر‌بۆیە‌دانپیانان
بە‌تاوان،باشترین‌رێگایە.
بەشی‌دووەم:دۆخی‌سروشتیلــەم‌دۆخـــەدا‌مــرۆڤــەكــان‌هــه‌مــوو‌لە‌هزرییەوە جەستەیی‌‌و هێزی رووی‌دەڵــێــت: هــۆبــز وەك ــەر ه یه‌کسانن.»مرۆڤ‌هەموو‌بە‌یەكسانی‌خوڵقاون.ئەوە لەبەر جەستەییەوە، رووی لە‌مرۆڤ بێهێزترین چونكە یەكسانن،
215
به‌هێزەكی‌دەتوانێت‌بەهێزترین‌بێت‌‌و‌لەنێو مــرۆڤ بەهێزترین ده‌تــوانــێــت‌هــزریــشــەوە‌هەر لــە‌رووی بــەرێــت.جــیــاوازیــەك هیچ چونكە یەكسانن،ــێــوان‌هـــزری‌مــرۆڤــەكــانــدا‌نییه، ــەن لبێت‌و ـــرەك زی زگماكی بــە مرۆڤێک‌ـــان‌تـــەمـــەڵ‌بــێــت،بــەڵــكــو ـــری ـــەوی‌ت ئكە ــە، ــرۆڤ م سروشتیی خسڵه‌تێکی‌بێت، زیرەكتر پێ هەمووان لە خۆی‌هزری دەڕوانێتە نزیكەوە لە چونکه‌هزری تەماشای دوورەوە لە خۆی‌‌و‌ئەم لەبەرەنجامی دەكــات. که‌سانی‌تر‌دەكەوێتەوە، تــرس یەكسانییەشه‌وە‌چونكە‌یەكسانی‌له‌هێزی‌مرۆڤایەتیدا،یەكسانی‌له‌حەزو‌ویست‌‌و‌ئارەزوو‌‌و‌داخوازی‌لێ‌دەكەوێتەوە.كاتێك‌دوو‌نەكرێت بــوێــت‌‌و شتیان ــەك ی كــەس‌ــان‌لێی‌ســوودمــەنــد‌بن، ــی هــەر‌دووكیەكتر‌‌و دوژمنی دەبنە هــه‌ردوو ئــه‌وا‌ئامانجەكەیان، هێنانی بــەدەســت بــۆ‌دەدەن. یەكتری لەنێوبردنی هەوڵی‌ئاقانەترین پێشكەوتن پێشدەستی‌‌و‌رێگایە‌بۆ‌هەر‌كەسێك،كە‌بیەوێت‌خۆی‌لە‌مەترسی‌كەسانی‌تر‌بۆ‌دابینكردنی‌ـــە‌هەر ـــار‌بــکــات.»وات ئــاســایــش‌رزگكەسێك‌دەبێت‌لە‌رێگای‌هێزه‌وه،یان‌تەلەكەچێتی‌‌و‌فێلبازی،تا‌ئەو‌شوێنەی،كە‌دەتوانێت‌دەسەاڵت‌‌و‌هێز‌بۆ‌خۆی‌دابین‌بكات.تا‌ئەو‌رادەیــەی،كە‌ئیتر‌كە نەبێت، بەهێز هێندە هێزێك هیچ
ـــەوە‌لە ئـــەو‌بــخــاتــە‌مــەتــرســیــیــەوە،ئبەرەنجامی‌ناخی‌مرۆڤەوەیەو‌رەوایە.كۆمەڵە‌كەسانێك‌هەن،كە‌بە‌دەست‌دبینن‌‌و چێژ تــەعــه‌داكــردن ـــژی‌‌و درێئاسایش‌‌و دابینكردنی هــۆی دەبێتە‌پێچەوانەوە بە ئەوانی‌تر مانەوەیان،هێزو نــادەن‌‌و ال خۆیان لە‌سنووری‌دەسەاڵتیان‌زیاد‌ناكەن،لە‌رێی‌دەست‌ئەمانە تـــەعـــه‌داكـــردنـــه‌وه. درێـــــژی‌‌و‌ناتوانن‌ماوەیەكی‌درێژ‌بە‌خۆپاراستن‌بمێننەوە،یان‌دەبێت‌بجەنگن‌بۆ‌ئەوەی‌بمێنن،یان‌گۆشەگیر‌بن‌‌و‌چاوەڕوانی‌پەالماریان كە‌سانی‌تر كە بكەن، ئەوە‌دەدەن‌‌و‌لە‌ناویان‌نەبەن.لە‌ئەنجامی‌وەهادا‌زیادكردنی‌دەسەاڵتێك‌بەسەر‌ناخی بەرئەنجامی لە که‌سانی‌تردا،ـــی‌خـــۆی‌له ـــە،ده‌ســـه‌اڵت ـــەوەی مـــرۆڤهۆبز ده‌زانێت. رەواتــر به که‌سانی‌تر‌ده‌ڵێت:»لە‌بونیادی‌مرۆڤدا‌سێ‌‌هۆكار‌هەن‌بۆ‌په‌یدابوونی‌ملمالنێ‌‌‌و‌ناكوكی:
١ـ‌كێبڕكێ٢ـ‌ترس
٣ـ‌ویستی‌پلەو‌پایەو‌دەسەاڵتهۆكاری‌یەكەم،وا‌لە‌مرۆڤ‌دەكات،سوود‌‌و بەدەستهێنانی هەوڵی لە كە‌قــازانــج‌بێت.هــۆكــاری‌دووەمــیــش‌بۆ‌ئاسایشه. همێنی‌‌و بەدەستهێنانی‌ــۆ‌بــەدەســت هــۆكــاری‌ســێــیــەمــیــش،بهێنانی‌متمانەو‌ناوبانگ‌ده‌رکردنە.
گـــروپـــی‌یـــەكـــەم‌ئــــەوانــــەن،كـــە‌بە
216
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ستەمكاری هێزو قازانجەوەن، دوای‌سەر بــە ــوون ــب زاڵ بــۆ بەكاردەهێنن‌ژن‌‌و ســەر بــە تەنانەت ئــەوانــی‌تــردا،دووەم، گــروپــی منداڵەكانیشیاندا.پاسەوانی. لە‌خۆپاراستن‌‌و پێكهاتووە‌گروپی‌سێیەم‌بۆ‌شتی‌بێبەهای‌وەك‌زەردەخەنە،قسەیەك،بیرو‌بۆچوونێكی‌جیاواز،یان‌لە‌سەر‌سوكایەتییەك،كە‌هاوڕێیانیان، خۆیان، بە بەرامبەر لە‌ناونیشانیان یــان پیشەیان، گەلیان،بكرێت،پەنا‌دەبەنە‌بەر‌دەستدرێژی‌‌و‌ئەوە لێرەوە تەعداكردن. داگیركاری‌‌و‌بەدەر‌دەكەوێت،كە‌لە‌بارو‌دۆخێكی‌وادا،كە‌مرۆڤ‌بەدەرە‌لە‌هێزی‌گشتی‌‌و‌كومەڵگا،هەمیشە‌لە‌ترسدا‌دەژی؛»لە‌شەڕ، دەگوترێت پێی كە دۆخێكدایە،جــەنــگ.لــەم‌جـــۆرە‌جــەنــگــە،جەنگی‌لە مەبەست هەمووە. بە دژ هەموو‌جەنگ‌كاری‌جەنگ‌كردن‌نییە،بەڵكو‌مەبەست‌لە‌كاتێكە،كە‌هەل‌و‌مەرجی‌روودانــی بۆ بێت ــارادا ئ لە رەخساو‌ــارادا ئ لــە ئاسایش هێمنی‌‌و جــەنــگ‌‌و‌نەبێت.وەك‌چۆن‌ئاو‌‌و‌هەوای‌خراپ،دوو یەك كە ناگوترێت، رۆژانــە بەو‌جار‌باران‌دەبارێت،بەڵكو‌دەبێت‌چەند‌هــەوری ئاسمان ــــەردەوام ب رۆژێـــك‌هه‌بێت.بە‌هەمان‌شێوە‌بۆ‌شەڕیش.لە‌هەر‌كاتێكدا‌جگە‌لەم‌بارودۆخە،واتا‌بارودۆخێكی‌هێمنە.لە‌دۆخی‌جەنگدا،ناكرێت، چاالكییەك كارو جۆرە هیچ
كارەكە ئەنجامی بــە متمانە چونكە‌كشتوكاڵ، نــە ئەنجامدا لــە ناكرێت.هیچ نە بازرگانیو نە كەشتیوانی، نە‌نادرێت. ئەنجام چاالكییەكی‌تر كــارو‌ــە‌ســـــەرووی‌هـــەمـــوویـــەوە،ترسی لمەرگ ــردن، م لە تــرس هەمیشەیی‌‌و‌بوونی‌هەیە‌‌و‌ژیانی‌مرۆڤ‌ناهەموار،نالەبار،ناخۆش،بێسەرو‌بەرو‌كورت‌دەڵێت: )رایــت( بارەیەوە لەم خایەنە.پەیدابوونی پێش دۆخــی لە »مــرۆڤ‌پاراستنی خەمی لە تەنها دەوڵــەتــدا،بــە‌شێوەیەكی ـــووه، ب ژیــانــی‌خــۆیــدا‌خۆپەرستانە‌سەرگەرمی‌كۆكردنەوەی‌ـــی ـــردن ـــك پــــــــارەو‌پــــــــووڵ‌و‌دروســـتلەو هاوكات بووه. خۆی شكۆمەندی‌دۆخەدا‌هیچ‌بەهاو‌مۆراڵێك‌لە‌ئارادا‌شتێكی هەموو مافی مرۆڤ نەبووە،ویستبێت، چیی کــه داوه، خــۆی بــە‌بیكات.نە‌یاسا‌هەبووە‌‌و‌نە‌دەستور.بــەرژەوەنــدی‌‌و سروشتی، دۆخــی لە‌راستی‌‌و بۆ پێوەرن قازانج، ســوود‌‌و‌لەو دۆخێكی سەرنجامی ناڕاستی‌جەنگی ــە ل ـــووه ب بریتیی جــــۆرەش‌ــووان‌دژ‌بــە‌هــەمــووان.مــرۆڤ ــەم هرێگایەكی بـــەردەوام، جەنگی لە جگە‌دیكەی‌لە‌بەردەمدا‌نەبووه.یان‌دەبوو‌بجەنگێت،یان‌بترسێت‌‌و‌چۆك‌دابدات‌ســەری‌‌و بكەنە هێرش ئــەوانــی‌تــر تــا
پەالماری‌بدەن.ــەم‌جـــۆره‌دۆخــــەدا،كــە‌هــەمــووان ل
217
هــیــچ‌شتێك ـــن، ب هـــەمـــووان بــە دژ‌ــەو‌نــادادپــەروەرانــە‌نییە، ــەروەران دادپكە نییە، تێدا یاسایەكی هیچ چونكە‌كە بێت، ــەوە ئ كــەری نیشان دەســت‌شتێك چ ــە، ــەی ــەروەران دادپ شتێك چ‌جۆره لــەم بۆیە ــە. ــەی ــەروەران دادپ نا‌دۆخەدا‌ئەم‌چەمكە‌هیچ‌واتایەكی‌نییە،لە نییە بەشێك ـــەروەری دادپ چونكە‌یان‌هزری‌مرۆڤ، توانای‌جەستەیی،بەڵكو‌لە‌بەرەنجامی‌كومەڵگه‌وەیە،كە‌ئەم‌چەمكە‌واتایەك‌دەداتە‌دەستەوە.هیچ‌شتێك‌هی دۆخـــەدا جــۆره ــەم لخاوەندارێتی واتا نییە، كەسێك هیچ‌هه‌تا‌هه‌تایی‌لە‌ئارادا‌نییە،هەر‌شتێك‌بتوانێت كە ئــەوە، هی كاتە ئەو هەتا‌ــا»مــرۆڤ پــارێــزگــاری‌لــێ‌بــكــات.واتگورگێك‌بووە‌و‌لە‌نێو‌گورگاندا‌ژیاوه.ئەمە‌بوو‌باس‌لە‌رەوشی‌ناخۆش‌‌و‌بەاڵم سروشتی. دۆخــی ناهەمواری‌ــە،كـــە‌مـــرۆڤ ــی ــی ــەســت‌ئــــەوە‌ن ــەب مبە بەڵكو ببێت، رزگــــاری ناتوانێت‌توانای ئـــاوه‌زی، بەكارخستنی هــۆی‌ــەو ـــــار‌بـــكـــات.ئ ده‌بـــێـــت‌خــــۆی‌رزگبـــارودۆخ‌‌و‌ویستە‌دەروونــیــانــەی،كە‌ئاشتەوایی، لەگەڵ دەگونجێنی مرۆڤ‌ـــرســـە‌لــــە‌مـــــەرگ. ـــان‌ت ـــی ـــەم ـــەك »یژیانێكی دابینكردنی ویسی دووەم‌ئومێدەواربوون سێیەم: ئاسوودەییە.بەوەی،كە‌لە‌رێگای‌هەوڵ‌‌و‌كۆششه‌وه‌بهێنێت. بــەدی پێداویستییەكانیخۆی
ئاوه‌ز‌لەم‌دۆخەدا‌بنەمای‌گونجاو‌بۆ‌ئاشته‌وایی‌پێشنیار‌دەكات،كە‌مرۆڤ‌بەم رێكەوتنێك. بگاتە رێگایەوە لە‌بنەمایانە‌دەگوترێت‌یاسای‌سروشتی.هەیە، یاسا سروشتیشدا دۆخــی لە‌سروشتی. یاسای دەگوترێت پێی كە‌یاسای‌سروشتی‌وەك‌یاسای‌مەدەنی‌یان حــكــومــەت، رێــگــای لــە كــە نییە،لە بەڵكو داڕێژرابێت، رەها پاشایەكی‌كەسیانه‌ی تاكە هۆشی بەرەنجامی‌سروشتیدا دۆخـــی ــە ل ــە. ــەوەی ــرۆڤ مــە‌بــــارەی‌هــە‌ر هـــە‌ر‌تــاكــە‌كــەســێــك‌لهەیە، مــافــی بابەتێك هــه‌ر شتێك‌‌و‌كــرد، باسمان لــەمــەوبــەر وەك هــەر‌نەبوونی شــەڕو بەرەنجامیشیەوە لە‌هێمنی‌‌و‌ئاسایشی‌لێ‌دەكەوێتەوە.ئەو‌یاسایانه‌ی،كە‌ئاوه‌ز‌لەم‌بارودۆخەدا‌دەگوترێت پێان ــات، دەك پێشنیاریان‌یاسای‌سروشتی.یاسا‌سروشتییەكان،كۆمەڵە‌یاسایەكن‌وا‌لە‌مرۆڤ‌دەكەن،نەنوێنێت، رەفتار كردارو هەندێک كە‌لە نــاهــەمــواركــردن‌‌و هــۆی ببێتە كــە‌هۆبز وەك هــەر ــی. ــان ژی نــێــوبــردنــی‌ـــێـــت:»هــــۆش‌ســـەرەتـــا‌مــەرجــی دەڵگونجاو‌پێشنیار‌دەكات،كە‌مرۆڤەكان‌بــكــەون.ئەم لــە‌ســەری‌رێــك بتوانن‌یاسای هەمان راستیدا لە مەرجانە‌سروشتین‌‌لە‌یاسای‌سروشتیدا‌سێ‌‌لە: بریتیین كە هه‌‌ن، بنەڕەتی یاسای‌یەكەم:»هەر‌كەسێك‌تا‌ئەو‌شوێنەی
218
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بەدەستهێنانی ــە ل بــێــت ــدەوار ــێ ــوم ئئاشتی‌‌و‌ئارامی،دەبێت‌هەوڵی‌بۆ‌بدات.بەاڵم‌كاتێك‌نەتوانێت‌ئاشتی‌‌و‌ئارامی‌دەستەبەر‌بكات،ئەو‌كاتە‌دەتوانێت‌لە‌هەموو‌ئەو‌ئامڕازو‌كەل‌و‌پەالنەی،كە. بێت جەنگ‌سوودمەند بۆ پێویستن‌بەشی‌یەكەمی‌ئەم‌هاوكێشە‌هەمەكییە‌بنەڕەتی‌ترین یەكەم‌‌و یاسای هەڵگری»داواكردنی واتە: یاسای‌سروشتییە،بەشی لێی. پارێزگاریكردن ئاشتی‌‌و‌دووەمی،هەڵگری‌كۆی‌بەرهەمی‌مافە‌سروشتییەكانە،كە‌بریتییە‌لە:»مرۆڤ‌هە‌ر لە بێت سوودمەند بە دەتوانێت‌كەرەسەو‌ئامڕازێك،که‌پارێزگاریی‌لە
خۆی‌پێ‌بكات.كە سروشتی، بنەڕەتی یــاســای لــە‌بۆ بــدات هــەوڵ هــەر‌كەسێك دەبێت‌دووەم یاسای ئاشتی، لە پارێزگاری‌دەكەوێتەوە:»هەر‌تاكە‌كەسێك‌دەبێت‌بە‌رێژەی‌ئەوانی‌تر‌قاییل‌بێت،كە‌بۆ‌پاراستنی‌ئاشتی‌‌و‌پارێزگاری‌لە‌خۆی،دەست‌لە‌مافی‌رەهای‌خۆی‌سەبارەت‌هەمان بە هەڵگرێت. شتێك هــەر بە‌ئـــازادی‌سوودمەند مــافــی لــە ـــژە، رێبێت،كە‌بۆ‌خۆی‌لە‌دژی‌ئەوانی‌تر‌بە‌دژی لە ئەوانی‌تر بۆ دەزانێت. باشی‌كاتێك واتا . بزانێت رەوا بە خۆشی‌بشۆی، مافی‌خۆت لە دەست رەوایە‌كارە، بەم بن قاییل ئەوانی‌تریش كە‌ئەگەر‌نا،وەك‌نێچیرێك‌وایە،كە‌خۆی
بخاته‌داوی‌راوچیێكەوە.یاسای هه‌مان ئەمە بڵێین دەتوانین‌ئینجیلە،كە‌دەڵێت:»ئەوەی‌دەتەوێت‌بــەرانــبــەر‌تــۆ‌ئەنجامی لــە ئــەوانــی‌تــر‌بـــدەن،تــۆ‌خــۆت‌بــۆ‌ئــەوانــی‌ئەنجام‌مرۆڤایەتییە، یاسای هەمان یان بدە.كە‌دەڵێت:»هەر‌شتێكت‌بۆ‌خۆت‌پێ‌پێ كەسانی‌تریشت بۆ نەبوو، خۆش‌خۆش‌نەبێت.یاسای‌سییەم:»دەبێت‌مرۆڤەكان‌پەیمان‌‌و‌بەڵێنەكانیان‌بهێننە‌دی.بە‌بێ‌‌ئەم‌هاوكێشەیە،»پەیمانەكان‌سەر قسەیەكی چەند پــڕوپــووچــن‌‌و‌دۆخی لە هــەر ئاکامدا لە زارەكــیــن‌‌و‌بنچینە‌‌و رەگو . دەمێنینەوە شــەڕدا‌سەرچاوەی‌دادپەروەری‌لەم‌یاسایەدا‌كاتێك چونكە داوە، حــەشــار خــۆی‌كەسیش نەبەسترابێت، پەیمانێك هیچ‌نەكشاندوە‌‌و خــۆی مافی لە دەستی‌هە‌ر‌كەسێك‌لە‌بەرامبەر‌هە‌ر‌شتێكدا‌كار‌‌و هیچ ئەنجامدا لە هەیەو مافی‌بەاڵم نییە. نادادپەروەرانە چاالكییەك‌كاتێك‌پەیمان‌ببەسترێت،پێشێلكردن‌‌و‌راستیدا لە نادادپەروەرییە، شكاندنی‌نادادپەروەری‌هەمان‌بەجێ‌‌نەهێنان‌‌و‌پــەیــمــانــە‌‌و»ئــــەو‌شتەی شــكــانــدنــی‌نادادپەروەرانە‌نەبێت‌دادپەروەرانەیە.بــــەاڵم‌لــەبــەر‌ئــــەوەی‌مــــرۆڤ‌جێ‌‌بەدەستهێنانی لەبەر كە نییە، متمانە‌پەیمان خــۆی تایبەتی بــەرژەوەنــدیــی‌نییە وا ترسێكی چونكە نەشكێنێت،
219
كەوا‌لە‌پەیمان‌دەرەكان‌بكات،كە‌لە‌ترسێك بمێننەوەو پەیمانەكەیان سەر‌لەو شكاندن پەیمان ســزای كە نییە،پەیمانشكێنی ــە ل بــەرژەوەنــدیــیــەی‌ــر‌بــكــات. ــات ـــت،زی بــەدەســت‌دەكـــەوێــت‌‌بـــە‌كـــردارێـــك ــرێ ــاك هــــەر‌بــۆیــە‌نبگوترێت‌دادپەروەری‌‌و‌بە‌پێچەوانەی‌بگوترێت‌نادپەروەری،چونكە‌هێزێكی‌جێبەجێكاری‌وەك‌حكومەت‌لە‌ئارادا‌نییە‌‌و‌مرۆڤایەتی‌لە‌دۆخی‌جەنگ‌دایە.وەك‌هۆبز‌دەڵێت:»لەو‌شوێنەی،كە‌یاسا نییە، ئـــارادا لە گشتی هێزێكی‌بزرە‌‌و‌نییە‌‌و‌لەو‌شوێنەی،كە‌یاسای
لێ‌نەبێت،نادادپەروەریش‌نییە.ـــان ــی‌ژمـــارەی ــی‌ســروشــت ــان ــاســاك یدەگاتە)١٩(یاسا،كە‌لەوانەش‌یاسای‌ــە،خۆ ــی،پــێــزانــیــنــی‌چــاك ــوردەی ــب ــێ )ل
گونجاندن‌لەگەڵ‌خەڵكی..هتد(.
بەشی‌سێیەم:پەیمانی‌كۆمەاڵیەتیپێشتر بــەشــەكــانــی لــە وەك هـــەر‌سروشتی دۆخــی كــرد، لێوە باسمان‌دۆخی‌جەنگی‌هەموو‌دژ‌بە‌هەمووە،ــارادا ئ لە حكومەت نە كومەڵگاو نە‌بۆ ناهەموارە. نالەبارو دۆخێكی نین،ــار‌بــوون‌لــەم‌دۆخــە،باشترین‌‌و رزگپەیمانێكی بەستنی كــار، ئاقانەترین‌ئازادییەكان تێدا كــە كۆمەاڵیەتییە،رەها. فەرمانڕەوایەكی دەست بدرێتە‌رادەیەك بە دەبێت فەرمانڕەوایە ئەم
بە‌تواناو‌بە‌هێز‌بێت،كە‌هەر‌جۆرە‌پەیمان‌شكێنییەك‌سزا‌بدات‌‌و‌بتوانێت‌كــردن. جێبەجێ بهێنێتە پەیمانەكان‌هەروەك‌هۆبز‌دەڵێت:»پەیمانێك،كە‌سێبەری‌شمشێری‌بەسەرەوە‌نەبێت،نین‌‌و هیچی‌تر قسە كۆمەڵێك لە جگە‌نییە، توانای‌ئەوەیان بە‌هیچ‌جۆرێك
كە‌ئاسایشی‌مرۆڤ‌دابین‌بكەن.بەدیهێنەری ـــا رەه فـــەرمـــانـــڕەوای‌دەكات، وا چونكە ئاسایشە، ئارامی‌‌و‌بن‌‌و پەیمانەكانیان لەسەر خەڵكی كە‌ترس‌لە‌سزای‌بەرامبەر‌پەیمان‌شكێنی‌ــدیــەی، ــەو‌بــەرژەوەن ـــات،ل زیــاتــر‌دەكــان‌شــكــێــنــی‌بــەدەســت ــم ــەی كـــە‌لـــە‌پكۆمەڵێكی یەكگرتنی بەاڵم دەكەوێت،بۆ نییە بــەس خەڵكی، ــژەی رێ كەمی‌چونكە پتەو، پەیمانێكی بەدیهێنانی‌گروپێكی‌كەم‌كاتێك‌پەیمان‌دەبەستن‌كاتەدا لەو دێت، پێك لێ كۆمەڵێكیان‌چەند‌كۆمەڵەیەك‌دروست‌دەبێت،كە‌هەر‌یەكە‌لە‌هەوڵی‌زیادترین‌سوود‌‌و‌قازانجن،دیسانەوە‌هەر‌دۆخی‌جەنگ‌ــت.تــەنــانــەت‌ئــه‌گــەر ــێ ـــــەردەوام‌دەب بكۆمەڵێكی‌زۆری‌خەڵكیش‌كۆببنەوە‌‌و‌گروپی هیچ كە بهێنن، پێك گروپێك‌بەاڵم نەبێ، نەبووبێ‌‌‌و گــەورە وەهــا‌ــە‌گـــەورەیـــە‌تاكە ــروپ ــەر‌ئـــەم‌گ ــه‌گ ئلەسەر پێكهێنەرانی یــان كەسەكانی‌بنەمای‌بەرژەوەندی‌تایبەتی‌‌و‌سوود‌‌و‌پەیمانیان كەسیانەیان تاكە قازانجی
220
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بــەســتــبــێــت،دیــســانــەوە‌ســەركــەوتــو‌پــاراســتــنــیــان‌‌و هـــۆی نابێتە نــابــێــت‌‌و‌هێمنی‌‌و بـــەرژەوەنـــدی‌‌و بەدیهێنانی‌ئاسایشیان‌‌و‌ناتوانن‌بەرگری‌بكەن‌لە‌هزریان چونكە دوژمنانیان. بەرامبەر‌هێزیان بتوانن چۆن كە ئەوەیە، الی‌لە بەكاربهێنن، شــێــوە باشترین بــە‌ئەنجامدا‌دەبنە‌كێشەو‌رێگر‌بۆ‌یەكتر.بەم‌هۆیەوە‌هێزی‌یەكتر‌كەم‌دەكەنەوە‌دۆخەدا لەم دوژمنانیان. بەرانبەر لە‌بەرامبەر‌ژمارەیەكی‌كەم، لە تەنانەت‌كە‌یەكیان‌گرتبێت،بەرگە‌ناگرن.ئه‌گەر‌خۆیان، نەبێت ــارادا ئ لە دوژمنێكیش
خۆیان‌لە‌نێو‌دەبەن.ــگــریــن،كە ب لــەبــەرچــاو ئــه‌گــەر‌وا‌لــەبــارەی خەڵكی زۆری كۆمەڵێكی‌جــێــبــەجــێ‌‌كـــردنـــی‌دادپـــــــــەروەری‌‌و‌یاساكانی‌تری‌یاسای‌سروشتی،بە‌بێ‌‌هەبوونی‌هێزێكی‌گشتی،كە‌لە‌دۆخی‌رێك یەكتر لەگەڵ رایانبگرێت، ترس‌ئەوەشمان ئەبێ دۆخــەدا لەو بكەون‌لەبەرچاو‌بێت،كە‌هەموو‌مرۆڤەكانیش‌دۆخــەدا لەم بــەاڵم بكەن، وا دەتوانن‌جۆرە هیچ مەدەنی‌‌و حكومەتی چیتر‌پێویستیشی نـــەدەبـــوو‌‌و ــك ــێ ــەت دەوڵنەدەكرد‌هەبێت،چونكە‌بەبێ‌‌هەبوونی‌جەخت‌‌و‌زۆرە‌ملێ‌‌و‌ملكەچیش،ئاشتی
بەرقەرار‌دەبوو.بـــــەاڵم‌لــــێــــرەدا‌پــرســیــارێــك‌دێــتــە‌ـــەو‌مێش ـــۆ)مـــێـــرول ــــــاراوە‌ئـــایـــا‌ب ئ
بێ بە ــن دەژی كۆمەاڵیەتییانە هەنگ(هەبوونی‌فەرمانڕەوایەكی‌رەها،كە‌لە‌چوارچێوەی‌پەیمانێك‌كۆیان‌بكاتەوە؟تۆماس‌هۆبز‌لە‌وەاڵمدا‌بە‌پێچەوانەی‌بە هــەنــگ( مێش )مــێــرولــەو ئەرستۆ،زیندەوەرێكی‌سیاسی‌هەژمار‌ناكات‌‌و
دەڵێت:لــە‌دۆخــی مـــرۆڤ‌هەمیشە یــەكــەم:كاتێكدا، لە پایە پلەو لەسەر ملمالنێیە‌كـــە‌ئـــەم‌زیـــنـــدەوەرانـــە‌ئـــەم‌جـــۆرە‌بەهۆی ئەنجامدا لە نییە. ملمالنێیەیان‌ئەم‌ملمالنێیەوە‌حەسوودی‌‌و‌رق‌پەیدا‌دەبێت‌‌و‌شەڕی‌لێ‌دەكەوێتەوە،بەاڵم‌لە‌نێوان‌ئەم‌زیندەوەرانە‌جەنگ‌روو
نادات.زیــنــدەوەرانــە ئــەم نێوان لە دووەم:بــەرژەوەنــدیــی گشتیو ــدی ــەرژەوەن بئەوەی لەبەر نییە، جیاوازیان تایبەتی‌ئەوان‌لە‌سروشتەوە‌لە‌هەوڵی‌بەدی‌لەم تایبەتین، بـــەرژەوەنـــدی هێنانی‌رێگایەوە‌دەگەنە‌بەرژەوەندی‌گشتیش.بــەاڵم‌مــرۆڤ،كە‌لە‌بــەراورد‌كردنی‌دەبینێت، چێژ ئەوانی‌تر لەگەڵ خۆی‌باشترین بــااڵو كە شتەی، لــەو تەنها
بێت‌خۆشحاڵ‌‌و‌دڵشاد‌دەبێت.ســیــیــەم:ئـــەم‌زیـــنـــدەوەرانـــە،لــەبــەر‌ئەقڵ لە مرۆڤ پێچەوانەی بە ئەوەی‌بەهرەمەند‌نین،كەواتە‌كەموكورتی‌لە‌بەرێوەبردنی‌كاروباری‌گشتیدا‌نابینن‌یان‌بیرناكەنەوە،كە‌كەموكورتیان‌تێدا
221
بێت.بەاڵم‌لە‌نێوان‌مرۆڤەكان‌زۆرن‌ئەو‌لێزانتر كەسانەی،كە‌خۆیان‌بە‌داناو‌بەرێوەبردنی بۆ تر لــەوانــی دەزانـــن‌كەسانێك وەهـــا گشتی. كـــاروبـــاری‌هەوڵ‌دەدەن‌بە‌رێگای‌جیاواز‌دەست‌كاروبارەكان چاكسازی داهێنان‌‌و بە‌كومەڵگه رێــگــایــەوە لــەم وەربـــــدەن.جەنگ گیروگرفت‌‌و ئــاڵــۆزی‌‌و توشی
دەكەن.چــوارەم:ئەم‌زیــنــدەوەرانــەی‌لەگەڵ‌ئەوەی‌لە‌دەربڕینی‌حەزو‌ویستیان‌‌و‌بــە‌جۆرێك تــریــان داواكــاریــیــەكــانــی‌دەنگ‌بەكاردەهێنن.بەاڵم‌ناتوانن‌وەك‌بەكاربهێنن، وەها مرۆڤەكان‌وشەكان‌كە‌هەندێ‌‌شتی‌باش‌بە‌خراپ‌بەدیار‌بخەن‌بۆ‌ئەوانی‌تر‌‌و‌ئەوەی‌خراپە‌بە‌باش‌بە‌دیار‌بخەن.لە‌ئەنجامدا‌رێژەی‌چاكە‌‌و‌خراپەی‌ڕواڵەتی‌كاروبارەكان‌كەم‌‌و‌زیاد‌بكات.بەم‌هۆیەوە‌مرۆڤەكان‌رێگری خۆیان بەدڵی بكەن‌‌و دڵگران
بكەن‌لە‌ئارامی‌‌و‌ئاسایشییان.ئەقڵەكان بــێ زیـــنـــدەوەرە پێنجەم:ناتوانن‌لە‌نێوان‌ستەم‌‌و‌زیان‌جیاوازی‌لە بن ئــاســودە ئه‌گەر كــەواتــە بكەن،ــجــن،لــەگــەڵ ــارەن هــاوشــێــوەكــانــیــان‌ندۆخێكی ــە ل مـــرۆڤ كاتێك ئـــەوەی‌كاتێكی‌تر هەموو لە بێت هێمن تەواو‌چونكە چێدەكات: گیروگرفت زیاتر‌لەم‌كاتانەدایە،كە‌حەز‌دەكات‌حەز‌‌و
تــوانــای‌خــۆی‌بــەدەربــخــات‌‌و‌بەسەر‌ــی‌كــەســانــێــك،كــە‌حوكم ــان ــردەوەك ككــاردانــەوەی ــەن، دەك واڵتدا بەسەر
هەبێت.ــاوازی‌نــێــوان‌ئەم ــی لــە‌ئــەنــجــامــدا‌جتاكو زەوی مـــرۆڤ، ــەو ــدەوەران ــن زیئاسمانە.رێك‌كەوتنی‌ئەم‌زیندەوەرانە‌سروشتییە،بەاڵم‌رێك‌كەوتنی‌مرۆڤ‌پەیمانه‌وه‌‌بەدی بەڵێن‌‌و لە‌رێی تەنها‌ــە ــــردە،پــێــی‌وای ــە‌دەســـت‌ك دێـــت،كمرۆڤیش‌لە‌سروشتی‌خۆیدا‌بە‌شێوەی‌خۆرسك‌كۆمەاڵیەتی‌نییە‌‌و‌لەبەرئەوە‌ژیانی‌كۆمەاڵیەتییە،چونكە لە حەزی‌تێدا خۆی پێداویستی بــەرژەوەنــدی‌‌و‌دەبینێتەوە.كەواتە‌سەیر‌نییە‌شتێكی‌تر‌بێت پێویست پەیمان بەڵێن‌‌و لە جگە‌بـــەردەوام‌‌و كەوتنەكەیان رێــك تاكو‌هێزی هەمان شتە ئەم بكاتو بەهێز‌ترس دۆخــی لە خەڵكی كە گشتییە،ــەرەو دەهــێــڵــێــتــەوە‌‌و‌كــردارەكــانــیــان‌بدەكات. رێنمایی گشتی بــەرژەوەنــدی‌ــان‌لــەبــەرچــاو‌بــێــت،كە ــەوەم دەبـــێ‌‌ئكە نییە، شتێك كۆمەاڵیەتی پەیمانی‌سەردەمێكی لــە كەسانێك كــۆمــەڵــە‌پەیمانێكیان كۆبوبێتنەوە‌‌و مێژووییدا‌بەستبێت،بەڵكو‌ئەمە‌دەكرێ‌‌بگوترێت‌پێشەكییەكە‌یان‌دانانی‌پالنێكی‌هزرییە‌بۆ‌چۆنییەتی‌دروست‌بوونی‌دەوڵەت،یان‌دەتوانین‌بڵێین‌پێشەكییەكە،كە‌لە‌ئەنجامدا‌بوونی‌دەوڵەت‌‌و‌فەرمانڕەوای
222
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ڕەها‌بە‌پێویست‌لێ‌‌بكەوێتەوە.دەوڵەت
هۆبز كــە ئەنجامەیە، ئــەو ـــەت دەوڵهزری، گریمانەیەكی لە دەدات هەوڵ‌كــە‌نــەبــوونــی‌دەوڵـــەتـــە،واتـــا‌دۆخــی‌ئەو دەوڵـــەت بــگــات. پێی سروشتی‌هــێــزەیــە،كــە‌مـــرۆڤ‌رزگــــار‌دەكـــات‌دەكــات ناچاریان جەنگو دۆخــی لە‌بهێننەدی. پــەیــمــانــەكــانــیــان بــەڵــێــن‌‌و‌ئه‌گەر‌مرۆڤ‌بیەوێت‌رزگاری‌بێت‌لە‌لە ناوخۆ،هێرشی‌دەرەكــی‌‌و شــەڕی‌زیانەكانی‌یەكتر،ئه‌گەر‌بیانەوێت‌وەها‌خۆیان بتوانن خۆیان كە بپارێزرێن،ــان ــە‌خــۆشــی‌‌و‌شـــادی‌ژی بــژێــنــن‌‌و‌بهەموو دەكــات پێویست ســەر، ببەنە‌یان كەس یەك بە توانایەكییان هێز‌‌و‌كۆمەڵە‌كەسێك‌بسپێرن،تا‌لە‌رێگای‌بۆچوونە بیرو هەموو زۆریــنــە رای‌ــخــات‌‌و‌یــەك ــیــان‌یـــەك‌ب جــیــاوازەكــانكە واتایەیە، بەو ئەمە بكاتو دەنــگ‌ئەوان‌یەك‌كەس‌یان‌كۆمەڵە‌كەسێك‌بكەنە‌نوێنه‌ریان‌‌و‌هەر‌كارێك،كە‌ئەو‌نوێنەرە‌ئەنجامی‌بدات‌بۆ‌بەرژەوەندی‌گشتی،وەها‌پەسه‌ندی‌بكەن،كە‌گوایە
خۆیان‌هۆكاری‌بوونە.ئیرادەو‌بۆچوون‌‌و‌ڕای بەم‌شێوەیە‌شتێكە ئەمە ــەو، ئ بسپێرێنە خــۆیــان‌رێك پەیمان‌‌و لە بەرزتر پایە زیاترو‌كەوتن.لە‌راستیدا‌یەك‌دەنگی‌‌و‌یەك‌كەسدا، یەك لە هەمووانە هەڵوێستی
هەمووان بەستنی پەیمان بەهۆی كە‌كــەوا هــەڵــبــژێــردراوە یەكتردا لــەگــەڵ‌پەیمانەكەدا لــە گــوایــە ــت ــەوێ دەردەكهەموو‌وا‌بە‌یەكتر‌دەڵێن:»من‌مافی‌حوكمڕانی‌بەسەر‌خۆمدا،بەم‌كەسە،دەسپێرم‌‌و كــەســە كۆمەڵە ــەم ب ــان یهەموو‌كردەوەكانی‌بە‌راست‌‌و‌باش‌‌و‌تۆش كە مەرجێك، بە دەزانـــم. رەوا‌هەمان بە بسپێری‌‌و بەو خۆت مافی‌شێوە‌هەموو‌كردەوەكانی‌بە‌راست‌‌و
ڕەوا‌بزانی.»كاتێك‌ئەم‌پەیمانە‌دەبەسترێت‌ئەو‌لە شێوەیە بەم كە كەسەی، كۆمەڵە‌پارچە، یەك یەك‌‌و بوونەتە كەسێكدا civilas التینی بــە یــان ـــەت دەوڵ بــە
ناودەبرێن.پێكهێنانی ــر ت ــەكــی ــای وات ــە ب ئــەمــە‌خــواوەنــدی یــان )لیڤیاتان(ە، هــەمــان‌فــەرمــانــڕەوایــیــە،كــە‌مـــرۆڤ‌لــە‌ژێر‌سایەی‌ئەو‌دا،ئارامی‌‌و‌ئاسودەیی‌بە
دەست‌دەهێنێت.فەرمانڕەوا‌بە‌هۆی‌ئەو‌هێزەوە،كە‌لە‌الیەن‌خەڵكی‌لە‌واڵتدا‌بەو‌سپێردراوە‌وەهـــا‌هــێــز‌‌و‌دەســەاڵتــێــكــی‌هــەیــە،كە‌تێكۆشانییەوە، هــەوڵ‌‌و بە دەتوانێت‌پاراستنی‌هێمنی بۆ ویستی‌هەمووان‌لــە‌دژی ــا ــەروەه ه نــێــوخــۆی‌واڵت‌‌و‌بكات‌‌و ئاراستە دەرەوە لە دوژمنان
دەوڵەت‌لەودا‌بەرجەستە‌دەبێت.جــەوهــەرەدا لــەو دەوڵـــەت پێناسەی
223
ــكــە،كـــە‌كــۆی ـــە:»كــەســێ بــریــتــیــیــە‌لزۆرێك‌لە‌مرۆڤەكان‌بەهۆی‌پەیمان‌‌و‌خۆیان یــەكــتــردا، گــەڵ لــە رێككەوتن‌پێكراوی بــاوەر سەرچاوەی كردۆتە‌ــەواوی ت بتوانێت تاكو كــردەوەكــانــی‌هێز‌‌و‌تواناكانی‌ئەوان‌وەها،كە‌خۆی‌پاراستنی ــۆ ب دەزانـــێـــت رەوای ــە بگشتی پارێزكاری هێمنی‌‌و ئــارامــی‌‌و‌پێی رۆلە ئەم هەڵگری بهێنێت. بەكار‌دەگوترێت‌فەرمانڕەوا‌‌و‌خاوەن‌هێزی‌گوێرایەڵی هــەمــوو فــەرمــانــڕەوایــیــە‌‌و
ئەون.بەدەستهێنانی‌هێزی‌فەرمانڕەوایی‌بە‌دوو‌شێوە‌دەبێت:یەكێکیان‌لە‌رێگای‌ــت‌وەك ــەوێ ــزەوە‌بــە‌دەســـت‌دەك هــێناچار خۆی منداڵەكانی كە كەسێك،دەكات،خۆیان‌‌و‌منداڵەكانیان‌ملكەچی‌بڕیاری‌ئەو‌بن،ئەگینا‌لەناویان‌دەبات.یان‌وەك‌كەسێك،لە‌رێگای‌جەنگه‌وه‌‌ویستی گوێرایەلی ملكەچ‌‌و دوژمنانی‌گوێرایەڵی، مەرجی بە بكاتو خۆی
مافی‌ژیانیان‌پێببەخشێت.رێگای‌دووەم‌ئەوەیە،كە‌مرۆڤەكان‌بە كە بكەون، رێك خۆیان نێوان لە‌ویستی‌خۆیان‌گوێرایەڵی‌كەسێك‌یان‌پاراستن ئەركی بن‌‌و كەسێك كۆمەڵە
لە‌خود‌بەو‌بسپێرن.بە‌شێوەی‌دووەم‌دەكرێت‌بگوترێت‌ـــان‌دەوڵـــەتـــی ــاســی،ی ـــی‌ســی ـــەت دەوڵ
پێكهاتەیی.
ــە‌جــــۆری‌یــەكــەمــیــان‌دەگــوتــرێــت بدەوڵەتی‌بەدەستهێنان.
ــاژە ــام ـــرەدا‌پــێــویــســت‌دەكـــــات‌ئ ـــێ لسیستەمە ئەو هۆبز كە بدەین، بەوە‌سیاسی‌‌و‌دوڵەتەی‌باسی‌لێوە‌دەكات‌ئایینی مــێــژوویــی‌‌و بــنــەمــای لــەســەر‌دەدات هەوڵ بەڵكو داینەمەزراندووە.دەوڵەتێك‌پێك‌بهێنێت،كە‌بەرئەنجامی
سروشت‌‌و‌ویستی‌مرۆڤ‌بێت.ئــەوەیــە، مــێــژوویــی لــە مەبەستمان‌كــە‌پــاشــا‌یــان‌فــەرمــانــڕەوای‌ڕەهــا،لەسەر دەسەاڵتی یان فەرمانڕەوایی‌واتا دەست، نەگرتۆتە جەنگ بنەمای‌چۆن‌لە‌كۆندا‌ئه‌گەر‌الپەڕەكانی‌مێژوو‌هەڵبدەینەوە‌كۆمەڵە‌كەسانێك‌دەبینین،شــۆڕەوە شــەڕو جەنگو بەهۆی كە‌توانیویانە‌جڵەوی‌فەرمانڕەوایی‌بگرنە‌ــان‌بــە‌نـــاوی‌ئــایــیــنــەوە،كە دەســـت.یخودایە‌‌و نوێنەری فەرمانڕەواو پاشا‌فەرمانڕەوا‌لە‌الیەن‌خودا‌دەستنیشان‌كراوەو‌هەڵبژێدراوە‌‌و‌الدان‌لە‌قسەی‌لــە‌قسەی‌خـــودا،جڵەوی ئــەو‌الدانـــە‌ــان‌گــرتــۆتــە‌دەســـت.بــەاڵم ــی دەســەاڵتهۆبز‌ئەم‌بنەمایانە‌بەالوە‌دەنێت‌‌و‌لە‌راستیدا‌ئەو‌بنەمای‌دەوڵەتی‌مۆدێرن‌‌و
سیكۆالری‌دانا.لەسەر دەوڵەتی فەلسەفەی »هۆبز‌ــــەت ــبــوو،كـــە‌دەوڵ ــبــەســت ــــەوە‌هــەڵ ئجــۆرە ـــەت دەوڵ Artifact دەســتــكــردە‌مرۆڤێكە،بەاڵم‌بە‌شێوازێكی‌دیكە،زلە
224
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
مرۆڤێكە‌لە‌یەكە‌یەكەی‌مرۆڤی‌دیكەی‌ئاسایی‌پێكهاتووە.
هەوڵیدا‌بە‌هۆی‌دانانی‌گریمانەیەكی‌هزری‌بگاتە‌دەوڵەت،بنەمای‌دەوڵەت‌ــەك‌گــرتــن‌‌و‌یەك لــەســەر‌پــەیــمــان‌‌و‌یدەنگی‌‌و‌یەكپارچەیی‌مرۆڤ‌بەیەكەوە
دامەزرێنێت.ئــــــەرك‌‌و‌مــافــەكــانــی‌هـــاواڵتـــیـــان‌‌و
فەرمانڕەوای‌رەهافەرمانڕەوای‌رەها،الیەنێكی‌پەیمانی‌ـــەو‌بــەرهــەمــی ــی‌نــیــیــە،ئ ــەت كــۆمــەاڵیپەیمانەكە لــە بــەر پــەیــمــانــەیــە‌‌و ئــەم‌رەهــا‌‌و دەسەاڵتێكی نــەبــووە. بوونی‌رێگرێكیشی هیچ هەیەو بێسنووری‌لە‌بەردەمدا‌نییە.فەرمانڕەوا‌ناتوانێت‌هەروەها بكاتو پێشێل پەیمانە ئەم‌ناتوانن هاواڵتیانیشی لــە یــەك هیچ‌بكەن. پێچی ســەر ئــەركــەكــانــیــان لــە‌فەرمانڕەوا‌سەرچاوەی‌تەواوی‌هێزە‌‌و‌بــااڵتــریــن‌پۆستی‌هــەیــە.هــەر‌جــۆرە‌نادروست‌‌و هاواڵتیان سەرپێچییەكی‌سەرنجدانە بێ بە نادادپەروەرانەیە،ئەوەی،كە‌بە‌چ‌هۆیەكەوە‌سەرپێچی‌لە سەرپێچی كە كەسێك، كـــردووە.فرمانی‌فەرمانڕەوا‌بكات‌سزا‌دەدرێت،چونكە‌هەر‌وەك‌لە‌پێشترەوە‌گوتمان‌بنەمای‌دروست‌بوونی‌دەوڵەت‌ئەوەیە،كە‌دەبێت‌هەموو‌هاواڵتیان‌دەست‌لە‌هەڵبگرن‌‌و بێ‌‌سنوورەكانیان ئازادییە‌ــە‌دەســــت‌فــەرمــانــڕەوایــەكــی ــدەن ــی ب
ڕەهـــا‌‌و‌دەبــێــت‌هــەمــوو‌كــردەوەكــانــی‌فەرمانڕەواكەیان‌بە‌كردەوەی‌خۆیان‌فەرمانڕەوا كردەوەكانی بۆیە بزانن.نادادپەروەرانەو‌نا‌یاسایی‌‌و‌نا‌دروست‌پێ ڕەهایی مافی ئــەوەی لەبەر نین،كارێكی جۆرە هەر مافی سپێردراوە‌پێچییەك‌‌و جـــۆرە‌ســەر ــەر ه هــەیــە.لە دەرچـــوون شكاندن‌‌و بۆ هەوڵێك‌پەیمانی‌كۆمەاڵیەتی‌نا‌رەواییە،چونكە‌بێ دۆخی‌سروشتی‌‌و بۆ گەڕانەوەیە
سەروبەری.مافانە لەو دەتوانن تەنها هاواڵتیان‌بۆیانی فەرمانڕەوا كە بەهرەمەندبن،دەست‌نیشان‌كردووە‌‌و‌ئەركەكانیشیان‌هــەر‌لە‌الیــەن‌فــەرمــانــڕەواوە‌دەست‌فەرمانڕەوایه، ئەوە دەكرێت‌‌و نیشان‌دەیانهێنێتە دادەڕێژێت‌‌و یاساكان كە
جێبەجێ‌‌كردن.لە‌بارەی‌هەر‌شتێك،كە‌پەیوەندیی‌هەبێت گشتییەوە بـــەرژەوەنـــدی بــە‌دەدات. لەسەر بــڕیــاری فــەرمــانــڕەوا‌ــە‌یـــاســـادانـــەر‌فـــەرمـــانـــڕەوایـــە‌‌و ــاك تكە كاتێكدا، لە هەیە بڕیاردانی مافی‌روویدابێت. شەڕێك یــان كێشەیەك‌ــاردەر ــڕی ســــەرەڕای‌ئــەمــەش‌تــاكــە‌بجەنگ پێكی دەســـت ــە ب ســـەبـــارەت‌لــەگــەڵ‌دوژمـــــن‌‌و‌بــەســتــنــی‌پــەیــمــان‌لەگەڵ‌دەوڵەتانی‌تر‌تەنها‌لە‌دەسەاڵتی‌ــاڕەوایــە،كە ــە.ناكرێت‌یــان‌ن ئــەو‌دایبسەندرێت‌‌و فەرمانڕەوا لە دەسەاڵت
225
كەسێكی‌تر كە بــدرێــت، ئــەوە هەوڵی‌بكرێتە‌جێی‌ئەو،چونكە‌فەرمانڕەوایی‌ــكــەوە‌بۆ ــه‌وه‌‌لـــە‌كــەســێ ــت ــزرێ ــوێ ــاگ ننییە، كەسێك هیچ بــۆ تــر. كەسێكی‌تاوانبار‌‌و‌ستەمگەر بە فەرمانڕەوا كە‌لــە‌قــەڵــەم‌بـــدات‌‌و‌هــەوڵــی‌هــەر‌جــۆرە‌نێوبردنی‌دەوڵەت‌‌و لە یان شۆڕشێك‌كــوشــتــنــی‌فـــەرمـــانـــڕەوا‌نـــادروســـت‌‌و‌هەر ئــەوەی لەبەر نادادپەروەرانەیە،ــی كــردارەكــان ــێــت دەب گــوتــمــان وەك‌فەرمانڕەوا‌بە‌كرداری‌خۆمانی‌بزانین،خۆمان كاتێك كە نەشیاوە، ناكرێت‌‌و‌كردارێك‌دەكەین‌كەسێكی‌تر‌سزاكەی‌ببینێت‌‌و‌بە‌تاوانبار‌لە‌قەڵەم‌بدرێت.
كە ئـــاراوە، دێتە پرسیارێك لــێــرەدا‌ئه‌گەر‌فەرمانڕەوا‌مافی‌ڕەهای‌هەیە‌‌و‌هەموو بە سەبارەت كۆتایی بریاری‌شتێك‌لە‌دەستی‌ئەو‌دایە‌‌و‌هەر‌ئەویشە،كە‌ماف‌‌و‌ئەرك‌دەست‌نیشان‌دەكات،بەاڵم‌لێرەدا‌ئازادی‌تاكەكەسی‌چی‌لێ‌رێبازی بە سەر هۆبز دێــت؟ بەسەر‌روانگەیەشەوە لەم هەر گەراییە تاك‌هەوڵ‌دەدات‌بەم‌شێوەیە‌وەاڵمی‌ئەم‌پرسیارە‌بداتەوە‌‌و‌دەڵێت:»هەر‌تاكێك‌كاتێك‌وەها‌هەست‌بكات،كە‌ژیانی‌لە‌مەترسیدایە،ئازادە‌بە‌هەر‌شێوەیەك،پارێزگاری دەتوانێت دەیــەوێــت‌‌و كە‌كاتێكدا، ــە ل ـــەاڵم ب ــات. ــك ب خـــۆی ــە لــدا‌نەبێت ــای ــوان ــەت كــە‌فــەرمــانــڕەوا‌لوەفاداری بكات، ژیانی لە پارێزگاری
كە دەرببڕێت، تر كەسێكی بۆ خۆی‌بتوانێت‌پارێزگاری‌لێبكات.
ئــازادە‌هــەوڵ‌‌و‌كۆشش هــەر‌تاكێك‌هەر بە جا گیانی پاراستنی بۆ بكات‌پێی بە ئه‌گەر تەنانەت بێت، رێگایەك‌یاساش‌تاوان‌بار‌بێت.واتا‌هاواڵتیان‌پاراستنی بۆ هەیە تەواویان ــازادی ئ
گیانیان.ــۆمــان‌دەردەكــــەوێــــت،كە ــرەوە‌ب ــێ لـــڕەوای‌رەهــــا‌مافی ـــان ـــەرم ف ئــه‌گــەر‌لە بێت ئازاد كارێكی‌هەبێت‌‌و هەموو‌ئەوە رەفتارێك، كردارو هەر نواندنی‌پاراستنی بــۆ ئــــازادن هــاواڵتــیــانــیــش
گیانیان‌هەر‌كارێك‌بكەن.ئەنجام
گوتمان پێشترەوە لــە كــە لـــەوەی،ئــەنــجــامــەی، ئـــەو بگەینە ــن ــی ــوان دەتواقعی فەیلەسوفێكی هۆبز بڵێن كە‌بەرئەنجامی فەلسەفەكەی واتا بووە،لیكۆڵینەوەی‌بوو‌لە‌سروشتی‌مرۆڤ‌‌و‌ئەو مرۆڤ‌‌و دەروونــی شیكردنەوەی‌كێشەو‌گرفتانەی،كە‌سەردەمی‌ژیانیدا‌هەبوون.هۆبز‌لە‌شیكاریی‌دەروونی‌هاواڵتییەكی وەك پــاشــان مـــرۆڤ‌‌و‌كێشەو ــێــك كــۆمــەڵ كـــە ئــیــنــگــلــیــزی،نەهامەتی‌دەبینێت‌لە‌واڵتەكەیدا،پاشتر‌وەك‌فەیلەسوفێك‌هەوڵ‌دەدات،كە‌بە‌مــرۆڤ‌‌و سروشتی لەبەرچاوگرتنی‌كە ژیانی، ســەردەمــی كێشانەی ئــەو‌سیستەمێكی هــەبــووە واڵتــەكــەیــدا لە
226
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
بتوانێت كــە دابــنــێــت، وەهـــا سیاسی‌ئاڕاسته ئــاشــتــەوایــی ـــەرەو ب مـــرۆڤ
بکات.لە‌ئەنجامی‌خوێندنەوەی‌من‌بۆ‌هۆبز‌دەتوانم‌چەند‌خاڵێك‌دەستنیشان‌كەم:بەڵگەیە كــۆمــەاڵیــەتــی پــەیــمــانــی ١ـ‌ئەگەر‌چی‌حەزو كە ئــەوەی، لەسەر‌ئارەزووەكانی‌مرۆڤ ویست‌‌و‌مەیل‌‌و‌ئــاژاوەو كێشەو تووشی بێسنوورە‌‌و‌بــەاڵم‌ئەقڵ‌دەتوانێت شــەڕی‌دەكــات.سنوورێكیان‌بۆ‌دانێت‌‌و‌مرۆڤ‌ئاراستە
بكات‌بەرەو‌ئاشتەوایی.ـــاو پــاشــایــەتــی‌ڕەه ٢ـ‌ســیــســتــەمــی‌ـــجـــامـــی ـــەن ـــەرئ بــــێــــســــنــــوور،لـــــە‌ببۆ نیگەتیڤانەیە خــوێــنــدنــەوەیــەكــی‌ـــەتـــی ــی‌مـــــرۆڤ،كـــە‌رەوای ســروشــتوەردەگــرێ‌‌‌و‌سروشت‌‌و‌ناخی‌مرۆڤ‌وەهــا بــە پێویستی جــڵــەوكــردنــی بــۆ
سیستمێكە.یەكەمین بــە ــز هــۆب دەتــوانــیــن ٣ـ‌فەیلەسوف‌دابنێن،كە‌لە‌فەلسەفەكەیدا‌پێویستەكی‌‌و بــە ـــــەت دەوڵ بــوونــی‌نــاچــارەكــی‌لــێ‌‌دەكــەوێــتــەوە،كــە‌لە‌بۆ بــووه ــەوە ــدان وەاڵم ئەمە راستیدا‌ئەنارشیزمەكان،كە‌پێیان‌وابووه‌هیچ‌سیستمی دەوڵـــەت‌‌و نه‌كات پێویست‌ئــەوەی بــۆ هەبێت بــوونــی سیاسی
مرۆڤ‌بە‌هێمنی‌‌و‌ئاسایش‌بژیت.دەوڵەت، نەبوونی گریمانەكردنی ٤ـ‌بنەماو‌هۆكارە‌بۆ‌دەرخستنی‌گرنگی‌‌و
رۆڵی‌دەوڵەت‌بۆ‌گەیشتن‌بە‌ژیانێكی‌ئاسوودە.
ناكرێت كە پێویستییەكە، دەوڵــەت ـ‌ــــــــەرداری‌بــێــت‌‌و ـــــرۆڤ‌دەســـــت‌ب مبەرژەوەندی كە ــاراوە، ئ دێتە كاتێك‌بەرژەوەندی جێگری بووبێتە گشتی‌تایبەتی‌‌و‌ئازادییە‌بێسنوور‌‌و‌رەهاكان
سنوورێكیان‌بۆ‌دانرابێت.
تێبینی:ئه‌م‌نووسینه،توێژینه‌وه‌یه‌که‌‌پێشکه‌ش‌به‌‌به‌شی‌فه‌لسه‌فه‌ی‌کۆلێژی‌ئه‌ده‌بیات‌ــێــر( ــــ‌زانـــکـــۆی‌ســه‌اڵحــه‌دیــن)هــه‌ولنه‌بیل به‌‌سه‌رپه‌رشتیی‌دکتۆر کراوه.پێداویستییه‌کانی وه‌ک عه‌بدولحه‌مید.به‌ده‌ستهێنانی‌بڕوانامه‌ی‌به‌کالۆرێۆس.
لیستی‌سەرچاوەكانكتێبە‌فارسیەكان:
ترجمەی: فلسفە، داستان برایان: مگی، ١ـ‌مانی‌صالحی‌عالمە،چاپ‌اول،تهران:كتاب
امە)1388_2009(٢ـ‌هابز،توماس:لویاتان،ویرایش‌‌و‌مقدمە‌از،بشیریە. ترجمە:حسین مكفرسون، سی.بی.
چاپ‌اول،تهران:نشرنی،)1380_2001(علم بنیادهای عبدالرحمن: د. عــالــم، ٣ـ‌ســیــاســت،چـــاپ‌هــجــدهــم،تــهــران:نشرنی
)1387ــ2008(فلسفە، ــاریــخ ت فــردریــك: كاپلستون، ٤ـ‌مجتوی، جالالدین امیر ترجمە: پنجم، جلد
227
چــــاپ‌چـــهـــارم،تـــهـــران:شـــركـــت‌عــلــمــی‌‌و‌سیما(، صــدا‌‌و سروش)انتشارات فرهنگی:
)2003_1382(فلسفە، كتاب‌كوچك گریگوری: برگمن، ٥ـ‌تهران: دهــم، چــاپ قبادیان، كیوان ترجمە:چاپ‌‌و‌صحافی‌كهنمویی،)1390_2011(
ترجمە: هابز، فلسفە مارشال: میسنر، ٦ـ‌نو، گرح تهران، اول، چاپ خشایاردیهیمی،
)2006_1385(فلسفە، اپاركالسیك ناجل: واربــرتــون، ٧ـ‌تهران: ســوم، چــاپ علیا، مسعود ترجمە:
انتشارات‌ققنوس،)1386_2007(
كتێبە‌كوردیەكان:تیۆرە تێگەیشتنی ــور: ــارت ئ سپاكێنز، ١ـــەوە: ــە‌فــارســی ـــران‌ل ـــێ ســیــاســیــەكــان،وەرگسلێمانی: یــەكــەم، چاپی شریفی، فەرشید
بەڕیوەبەرایەتی‌خانەی‌وەرگێرانبیری رێگوزەری سڤێن: لیدمان، ئێرك ٢ـ‌سێیەم، چاپی شەفیق، ئاسۆس و: سیاسی،
سلێمانی:)2009(كــاتــریــن: ئــیــرنــیــزا، جیسنی تــیــســمــەن، ٣ـ‌فتحی: چنوور و: سادە، زمانی بە فەلسەفە‌سەعید‌كاكی،چاپی‌یەكەم،هەولێر:دەزگای
موكریان،)2009(٤ـ‌عزیز،د.حمید:فەلسەفەی‌نوێ‌‌لە‌ئەوروپا،چاپی‌یەكەم،هەلێر:چاپخانەی‌رۆژهەالت،)
)2012٥ـ‌مــیــڵــەر،دیــڤــیــد:نــاســانــدنــێــكــی‌كــورتــی‌فەلسەفەی‌سیاسی،وەرگێران‌لە‌ئینگلیزیەوە:لە سلێمانی: یەكەم، چاپی كاوسێن، كارزان
دەزگای‌چاپ‌‌و‌پەخشی‌حەمدی،)2011(٦ـ‌پوالدی‌د.كەمال:لە‌دەوڵەتی‌دەسەاڵتەوە‌زەندی، جبار و:سیروان ئەقڵ، دەوڵەتی تا‌وەزارەتی چاپخانەی هەولێر: یەكەم، چاپی
پەروەردە،)٢٠٠٦(تۆماس د.نەبیل: عبدالجبار، عبدالحمید ٧ـ‌و: ڕامیاریەكانی، ئــاكــاری‌‌و رێبازە هۆبز‌‌و‌هەولێر: ــەكــەم، ی چــاپــی شــوانــی، محمد د.
چاپخانەی‌رۆژهەالت،)٢٠١٢(
228
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
فەلسەفە‌‌و‌ئایینPhilosophyand
Religion
دكتۆر‌حەسەن‌حوسێن‌سدیقHassanHussinSidiq
229
لە‌نێوان‌فەلسەفە‌‌و‌ئاییندا‌پەیوەندیەكی‌نییە كەمتر هیچ كە هەیە، توندوتۆڵ‌فەلسەفە‌‌و نێوان لە پەیوەندیەی لەو‌لە فەلسەفە چونكە هــەیــە، زانــســتــدا‌سەری ئایینەوە ئامێزی لە بناغه‌وه‌هەڵداوە.باشترین‌بەڵگە‌بۆ‌ئەم‌گوتنە‌فەلسەفە، مێژووی خــودی لە بریتییە‌هه‌ر که دەیسەلمێنێت، روونــی بە كە‌تۆڵ توندو پەیوەندییەكی مێژه‌وه له‌بۆ هەیە. فەلسەفەدا ئایینو نێوان لە‌نموونە‌دەگوترێت،که‌ئایینە‌كۆنەكانی‌میسۆپۆتامی‌و میسری‌‌و ئایینی وەك‌هیندۆسی‌‌و‌چینی..هتد،رێ‌خۆشكەر‌لە فەلسەفە ســەرهــەڵــدانــی بــۆ بـــوون‌واڵتی‌یۆنان.كەواتە‌ئایین‌بناغه‌ی‌هە‌ر‌واتای به ئەمەیش فەلسەفییە. بیرێکی‌ــەو‌دەربــڕیــنــە‌دێــت،كــە‌دە‌گــوتــرێــت: ئ»فەلسەفە‌كچی‌ئایین‌‌و‌دایكی‌زانستە،ــــەوەی،كــە‌ئــایــیــن‌رێ‌خــوشــكــەری بزانستی فەلسەفەش بــووە‌‌و فەلسەفە
بەرهەم‌هێناوە.«ئایین بڵێین ئه‌گەر لێرەدا ئێمه بەاڵم‌ئایا فــەلــســەفــەیــە، ــەری خــۆشــك رێ‌دەگونجێت‌بڵێین‌ئایین‌‌و‌فەلسەفە‌یەك‌ناكرێت نەخێر، هەیە؟ سەرچاوەیان‌ــیــن، دەزان وەك چونکه بڵێین، ئــه‌مــه‌لە بریتییە فەلسەفە ســەرچــاوەی که‌ئایین‌پشت‌بە لە‌هەمان‌كاتدا ئــاوه‌ز.بۆ ســەرچــاوە وەك نابەستێت ــاوه‌ز ئسرووش بە پشت بەڵكو بابەتەكانی،
دەبەستێت.له فه‌لسه‌فه ئایینو نێوان په‌یوه‌ندیی
سه‌رده‌می‌کۆنداكە بكەین، لەوە گومان ناكرێت ئێمه‌هــەبــووە، فەلسەفەوە پێش لــە ئایین‌كە توێژینەوەكان، ســەرجــەم چونكە‌ئەنجام شارستانییەتەكان دەربــارەی‌ئایین كــە دەسەلمێنن، ــەوە ئ دراون،هەروەها هەبووە. فەلسەفەدا پێش لە‌وەك شارستانییەتەكانی سەرچاوەی‌بابل ـــارس‌‌و ف چــیــن‌و هیند‌‌و میسر‌‌و‌كە روحییەكان، بناغە بۆ دەگەڕێتەوە‌داوە؛ زەوی ئاسمان‌‌و بــە گرنگییان‌بە ئــەوانــەوە‌دەســەاڵتــی بە‌الی روح‌سەر‌هەموو‌الیەنەكانی‌ژیانەوە‌هەیە.پیغەمبەران‌‌و بــە ــان ــڕوای ب هــەروەهــا‌سرووشی‌ئاسمانی‌هەیە،كە‌زانست‌‌و‌ئاسمان خزمەتكردنی بۆ هونەرەكان
تەرخانكراون.بــــەاڵم‌كــاتــێــت‌فــەلــســەفــە‌لــە‌واڵتــی‌ــە‌ســـەدەی‌شــەشــی‌پێش ــانــه‌وه‌ل یــۆنهــه‌ڵــداوه، ســه‌ری زاینییه‌وه مــێــژووی‌ناكۆكیی دروســتــبــوونــی هــۆی بــۆتــه‌ــدا.هـــۆکـــاری‌ئــه‌مــه‌ش ــن ــی ــای لـــەگـــەڵ‌ئرێكخراوێك نەبوونی بۆ دەگەڕێتەوە‌لە‌پیاوانی‌ئایینی،كە‌له‌نێو‌کۆمه‌ڵگادا‌بێروباوەڕی بــاوكــردنــەوەی بۆ كــار‌خودی كە كاتێكدا، لە بكەن، نەگۆڕ‌پڕوپووچی ئەفسانە‌‌و بە تێكەڵ ئایین‌نووسینەكانی لــە نموونە، بــۆ بـــووه.
230
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
باس كە‌چۆن دەبینین، )هۆمیرۆس(دا‌لە‌خواكانی‌یۆنان‌ده‌کرێت،بە‌تایبەتی‌خوایانە ئــەم )ئیلیادە(دا داستانی لە‌نییه، مرۆڤدا لەگەڵ جیاوازییان هیچ‌تەنها‌بەوە‌نەبێت،كە‌ئاوێكی‌شین‌بە‌هۆ دەبێتە ده‌گوزه‌رێت‌و لەشیاندا نێو‌لە یۆنان خواكانی واتە نەمرییان. بۆ‌مرۆڤن، وه‌ک مۆركەكانیاندا سەرجەم‌ــان‌ئـــه‌وه‌یـــه،ئـــه‌وان ــی ــاوازی تــەنــهــا‌جــی
نه‌مرن‌و‌مرۆڤه‌کان‌ده‌مرن.سەرەتاییەكانی فەیلەسوفە لێرەوە‌یۆنان‌دەركیان‌بەو‌حەقیقەتە‌كردووه،ئایینیانە‌تەنها‌بریتین كە‌ئەو‌ئەفسانە‌مێشکی له که مــرۆڤ، ئه‌ندێشه‌‌ی لە‌یه‌زدانییان خه‌سڵه‌تی مرۆڤدا خودی‌یۆنانی فەیلەسووفی به‌خشراوه. پێ‌ـــه‌ری ـــن ـــه‌زرێ ــیــس،کـــه‌دام ــان ــۆف ــن کــزیرەتی ەكان بووه، ئیلیایی قوتابخانەی‌خه‌سڵه‌تی مــــرۆڤ كــە کــــردۆتــــه‌وه،یـــه‌زدانـــیـــی‌هـــه‌بـــێـــت.بـــۆ‌نــمــوونــە،ــا( ــراكــی ــی،کــه‌خــەڵــكــی)ت ــه‌ت ــووی ــوت گخواكانی‌خۆیانیان‌بە‌چاو‌شین‌‌و‌پرچ‌ئه‌گەر بۆیە دەكــــردووه، وێنا ســوور‌بووایە، ئاخافتنیان توانای ئەسپەكان‌فۆرمی ســەر لە خواكانیان ئەوانیش‌دەبینین هەروەها دەكرد. وێنا خۆیان‌تاوانبار گــومــڕاو بــە ئه‌نکساگۆڕه‌س‌كە گوتوویه‌تی، ئــه‌وه‌ی له‌به‌ر كــراوه،خۆر‌ته‌نێکی‌گڕاوییه‌و‌مانگیش‌بریتییە
لە‌خاک‌و‌هیچیان‌خواوه‌ند‌نین.
ــرات، ــەر‌بــڕوانــیــنــە‌ســوك ــه‌گ بـــەاڵم‌ئبۆ ئەو رێزلێنانی ســه‌ره‌ڕای ده‌بینین‌داب‌و‌نەریتە‌ئاینییەكانی‌سەردەمەكەی‌‌‌خۆی‌و‌رێزلێنانی‌بۆ‌یاساكانی‌ئەسینای‌دەبینین ئه‌وه‌شدا له‌گه‌ڵ خۆی، واڵتی‌كە‌خواوەندەكانی تاوانباركراوه، بەوە‌شاری‌ئەسینای‌رەتدەكردەوە‌‌و‌هەوڵی‌نێو بهێنێتە نوێ بیروباوەری دەداوه‌ژیانی‌کۆمه‌ڵگای‌ئەسیناوە.سزای‌ئەم‌جۆرە‌تاوانە‌ش‌بریتی‌بووه‌لە‌کوشتن.ــە‌نــەمــریــی‌روح ــــڕاوی‌ب ســـوكـــرات‌بهەبووه‌و‌باوه‌ڕی‌به‌وه‌ش‌هه‌بووه،که‌تاكە‌رێگایه‌ک‌بۆ‌بە‌دەستهێنانی‌چاكە،
بریتییە‌لە‌زانین.سەبارەت‌بە‌ئه‌فاتون‌و‌فەلسەفەكەی،ــان‌رێچكەی هــەم ــە‌ســـەر ل دەبــیــنــیــن‌ــڕات‌بـــووه، مــامــۆســتــاكــەی،کــه‌ســوكداوه. فـــەلـــســـەفـــانـــدن بــــە پـــــــەرەی‌فۆرمەوە رووی لە ئه‌م فەلسەفەكەی‌كــردووه، قبوڵ ئەفسانەیی دەربڕینی‌ئایین نـــاوەڕۆكـــەوە، لــە‌رووی ــەاڵم بهەروەها بــووە. ئیلهامی سەرچاوەی‌بە ئەریستۆیان ئەسیناییەكان دەبینین‌هیچ چونكە ــردووه، ك تاوانبار گومڕا‌روخسارێکی‌ئایینی‌بە‌فەلسەفەكەیەوە‌دیار‌نه‌بووه،بە‌تایبەتی‌لە‌تێڕوانینیدا
بۆ‌یه‌که‌مین‌بزوێنه‌ر.ــــەاڵم‌ســـەبـــارەت‌بـــە‌گــونــجــانــدنــی بفەلسەفە ئایینو نێوان له پەیوەندی‌لە‌كۆندا،كە‌ئەنجام‌درابێت،مێژووی
231
دەگەڕێتەوە‌بۆ‌سه‌رده‌می‌قوتابخانەی‌ــە‌ســێ‌قــونــاغــدا نــیــوپــالتــۆنــیــزم،كــە‌ب
تێپەریوە:-ـــــە‌جـــــۆرە ـــــەم:-ك ـــــەك قــــونــــاغــــی‌یهــاوســەنــگــیــیــەكــی‌لــە‌نــێــوان‌ئــایــیــن‌‌و‌نموونە، بــۆ نــیــشــانــداوه. فەلسەفە‌دا‌دوو لــه باسی ئەفلۆتین فەلسەفەی‌ــی‌کـــــــردووه،که ــســه‌ف ــهل ــشــە‌ی‌ف ــێ كــــوون‌لـــە‌كــێــشــەی‌ئــایــیــنــی، بــریــتــی‌بدەروون‌‌و ــــووســــی چــــارەن وەك‌ـــەرەو‌خاوێنی ب گـــەڕانـــەوەی رێــگــای‌سیستمی كێشەی هــه‌روه‌هــا یــەكــەم.گــەردوونــی‌و‌لــێــکــدانــه‌وه‌‌ی‌بــە‌ئــاوه‌ز.نیوپالتۆنیزمدا له كێشەیە‌‌ش دوو ئەم
پێکه‌وه‌گرێ‌دراون.قۆناغی‌دووەم:-ئایین‌تیایدا‌بە‌تەواوی‌فەلسەفەدا. ســەر بــە کـــراوه پــێ زاڵ‌فەلسەفە‌که‌ی ــە ل پێکردنه زاڵ ئــەم)یــامــبــلــیــخــوس(دا‌دەردەكــــەوێــــت.بۆ‌ئەریستۆ ئه‌فاتون‌و كاتێک نموونە،دەخوێنینەوە، نیوپالتۆنیسته‌کان الی‌گرێیان پیتاگۆڕییه‌کانه‌وه بە ده‌بینین‌دا‌‌وه‌به‌جۆرێک،که‌‌لە‌لەگەڵ‌ئایین‌‌و‌سوفیگەرایی‌رۆژهەاڵتیدا‌بیگونجێنن.
قــۆنــاغــی‌ســێــیــەم:لــــەم‌قــۆنــاغــەدا‌ــه‌ر ــــوێ‌کـــه‌وتـــۆتـــه‌ب ــی‌ن ــزم ــی ــۆن ــالت پئه‌ڕیستۆیی قوتابخانه‌ی كاریگەریی‌ئەنجامی ــە ل )مـــه‌شـــائـــی(. ئــیــســالمــی‌له نیوپالتۆنیزم كاریگەرییە‌شدا ئــەم‌پێوە سیستماتیکیی زیاتر ده‌قه‌کانیدا
دیار‌بووە.لە ئایین فەلسەفە‌‌و نێوان په‌یوه‌ندیی
سەدەكانی‌نێوەراستداــــەوە‌لە ســـەدە‌کـــانـــی‌نـــێـــوەڕاســـت‌بكە ده‌کرێنه‌وه، جیا پێشتر سەدەكانی‌‌زیاتر‌یه‌زدانناسی‌بووه.هەر‌بۆیە‌كێشە‌كێشەی یــەك پلە بە فه‌لسه‌فییه‌كانی‌ئایینن‌بووه،بە‌تایبەتی‌هەوڵدان‌بووه‌بــاوه‌ڕ، ئــاوه‌زو نێوان لە گونجان بۆ‌دانایی‌‌و یاخود ئایین، فهلسهفهو واته‌ئاسمانییەكان، ئایینە لێردا شەریعەت.بۆ‌نموونه:ئایینی‌جووله‌که‌و‌مه‌سیحی‌و‌ئیسالم،رووبەرووی‌ئەم‌جۆره‌كێشە
فه‌لسه‌فییه‌بوونەتەوە.فیلۆنی‌ئیسکه‌نده‌ری،که‌بەناوبانگترین‌ــــووه‌لە ــەســووفــی‌جــوولــه‌کــه‌ب ــل ــەی فســــەدەی‌یــەكــەمــی‌زایــیــنــیــدا،هــەوڵــی‌له‌گه‌ڵ جووله‌که ئایینی گونجاندنی‌ئه‌و فیلۆن داوه. ئیفاتۆنی فەلسەفەی‌ئەسكەندەرییه‌‌دا شــاری لە سه‌رده‌مه‌‌به تایبه‌ت فه‌لسه‌فیی قوتابخانەیەكی‌خۆی‌دامەزراندووه.بۆ‌ئه‌م‌هه‌نگاوه‌ی‌هێرمۆنتیكای مــێــتــودی بـــه پــشــتــی‌ــه‌مــیــتــافــۆڕی‌نێو ــاخــود‌ب هــێــمــایــی،یلە بــۆ‌نموونە، بــه‌ســتــووه. تــەوراتــی‌لە دەبینین مێتودەكەیدا جێبەجێكردنی‌گەڕانەوەی گیانو گەشتی وێناکردنی‌بۆ‌مه‌ڵبه‌ندی‌یه‌زدانی،وه‌ک‌كەشیشێکی‌لــێــردا ئێمه ده‌کــــات. ــای ــن وێ بلیمەت‌فیلۆن، دەربڕینەكەی بڕوانینە ئه‌گەر
232
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ــە‌ژوورەوەی چــوون که دەبینین، ــەوا ئالی ــۆ ب جـــوو بلیمەتی كەشیشێکی‌گەیشتنی، بــە پــیــرۆزیــەكــان، پــیــرۆزی‌واته )مه‌عقول(، جیهانێکی دەروونـــی‌هــۆش‌پــێــکــراو،ده‌نــوێــنــێــت.هــەروەهــا‌پۆشاكەكەی كەشیشه‌که که كاتێک،لــه‌بــه‌ر‌خــۆی‌دادەكــەنــێــت،بــه‌و‌وێنایه‌‌ئ‌‌ندێشه‌ی‌ده‌کات،که‌دەروونی‌خۆی‌ــە‌خــه‌ســڵــه‌تــی‌ســروشــتــی‌دابــمــاڵــێــت. لشێوەیەكی چیرۆكەكە تێكڕای لێره‌دا‌ئاماژه‌بێت کــه ده‌به‌خشێت، هێماییی‌واتــه سوفیگەرایی. ئەزموونێکی بــۆ‌مەبەستی‌فیلۆن‌لێره‌دا‌ئه‌وه‌بووه،که‌بۆ هێماییی هێرمۆنتیكای مێتۆدێکی‌تەورات پیرۆزەكانی دەقە راڤەكردنی‌به‌کار‌بهێنێت،که‌بیکات‌به‌زه‌مینه‌یه‌ک‌ئایینی شەریعەتی باوکردنه‌وه‌ی بۆ‌ئه‌و خه‌ڵکیدا. گشت نێو له جووله‌که‌زه‌مینه‌یه‌ش‌پابەند‌نەبێت‌بە‌هیچ‌كات‌‌و
شوێنێكی‌دیاریکراوه‌وه.ئایینی ــی ــوون ــداب ــه‌ی پ ســـەرەتـــای ــە لــــی‌به ــــه‌ران ــــژده‌ب مــەســیــحــیــیــه‌وه،مرۆمانیدا ئیمپڕاتۆریی قه‌ڵه‌مڕه‌وه‌کانی‌باوبوونه‌وه.لێره‌دا‌مژدەبەری‌زۆر‌له‌سه‌ره‌تادا،له‌سه‌ده‌ی‌یه‌که‌می‌زایینییه‌وه‌تا‌کۆتایی‌سه‌ده‌ی‌دووی‌زایینی،وەك‌بــه‌اڵم بــــووه. نهێنی بــزوتــنــەوەیــەكــی‌لە زاینیدا دووی ســەدەی كوتایی لە‌شاری‌ئەسكەندەرییە‌قوتابخانەیه‌ک‌له‌الیه‌ن‌دوو‌زانای‌مه‌سیحییه‌وه)سانت
ئاوریجینی ئــەســكــەنــدەری‌‌و كلمانتی‌ئەسكەندەری(به‌ئاشکرا‌بۆ‌فێركردنی‌به تێکه‌ڵ مەسیحیی ئایینی بنه‌ماکانی
فه‌لسه‌فه‌ی‌یۆنانی‌دامه‌زراوه.سانت‌كلیمانتی‌ئەسكەندەری-یەكێك‌مه‌سیحییه كــەســایــه‌تــیــیــه لـــەو بـــووه‌نـــاودارانـــه‌ی‌ئـــه‌و‌ســـه‌رده‌مـــه،کــه‌به‌مەسیحی ئایینی لە بەرگریی ئاشکرا‌كردووه؛پێیشی‌وا‌بووه،كە‌فەلسەفە‌الیه‌وه به چونكە نییە، ئایین دوژمنی‌ـــووه،کــه‌بـــڕوابـــوون‌بــه‌یـــه‌زدان وا‌ببریتییە‌لە‌ئەزموونێك،كە‌بە‌شارەزایی‌بە دەگەێنێت مـــرۆڤ دێـــت‌‌و كۆتایی‌خــاڵــی‌روونـــاكـــی.هــەروەهــا‌وای‌بۆ‌دەبێت مه‌سیحییه‌ک هــه‌ر كــە چـــووه،ئایین. ــە ل بــێــت رۆشــنــبــیــرو‌شــــارەزا‌بــه‌م گه‌یشتن ــۆ ب ــگــاش رێ بــاشــتــریــن‌ئاوریجینی فەلسەفە. لە بریتییە پله‌یه‌ــــووه‌لە ئـــەســـكـــەنـــدەری‌ش‌یــەكــێــك‌بوه‌ک )بایبڵ( راڤەكەرانی رەخنەگران‌‌و‌وەك فەلسەفەی كە پیرۆز، کتێبێکی‌بــیــروبــاوەڕی راڤــەكــردنــی ئامڕازێکی‌ئایینی‌بەكارهێناوه.به‌ڵگه‌ی‌ئاوریجینی‌ئەو راڤەكردنی لە بۆچوونه‌ی ئه‌م بۆ‌كە بــووه، ــه‌دا ده‌ق نێو ده‌سته‌واژه‌یه‌ی‌که هاتووە، )ئه‌فراندن(دا چاپته‌ری لە‌ئاسمان‌و ـــه‌زدان ی ــا ))ســهرهت ده‌ڵــێــت:زه‌مینی‌ئه‌فراندووه((.ئه‌م‌ده‌سته‌واژه‌یه‌ـــای‌ئه‌و ئــاوریــجــیــنــی‌یــه‌وه‌وات بــه‌الی‌یــه‌زدانــی کــه گــه‌یــانــددوه، مه‌به‌سته‌ی
233
دێرینه‌وه له ئاسمانی زه‌مین‌و مــه‌زن‌ئه‌نجامی له ئه‌فراندبێت. کاتدا نێو له‌دوو ده‌سته‌واژه‌یه‌وه، ئه‌م لێکدانه‌وه‌ی‌په‌یوه‌ندیی جۆری به سه‌باره‌ت به‌ره‌دروستبوون. فه‌لسه‌فه ئایینو نێوان‌كە دەدا، ــەوەی ئ هەوڵی به‌ره‌یه‌کیان‌فەلسەفە‌وەك‌ئامڕازی‌بەرگریكردن‌لە‌ئایین‌پێناسە‌بكات‌‌و‌هیچ‌جیاوازییەك‌له‌نێوان‌ئایین‌و‌فه‌لسه‌فه‌دا‌به‌دی‌نه‌کرێت.هه‌روه‌ها‌فەلسەفە‌بکرێت‌به‌هۆکارێک‌لەو یه‌کێک بـــاوه‌ڕ. لــە تێگەیشتن بــۆ‌به‌ره‌یه بەم سەر كە فەیلەسووفانەی،پێی كە بووه. ئۆگستین سانت بوون،وا‌بووه،که‌هیچ‌ناكۆكییەك‌لە‌نێوان‌چونكە نییه، بوونی فەلسەفەدا ئایین‌و‌راستییه‌یه‌زدانییه‌کان‌حەقیقەتە‌بابەتی‌راستەقینە‌ن‌بۆ‌هەر‌یەك‌لە‌فەلسەفە‌‌و‌له‌ئایین‌ئه‌گەرچی‌رێگاكانیان‌له‌یه‌کتر
جیاواز‌بێت.توماس ئاوه‌زگه‌را فەیلەسوفی بەاڵم‌ئەكواینس،كە‌له‌به‌ره‌ی‌دووه‌مدا‌بووه،له‌هەوڵی‌جیاكردنەوە‌دا‌بووه‌له‌نێووان‌ــاســاوه‌ی، ــەو‌پ ئــایــیــن‌‌و‌فــەلــســەفــەدا،بــه‌وه ــدۆت ــه‌ڕان ــــاوه‌ڕی‌گ كــە‌راســتــیــی‌بــاســی‌و‌راســتــیــی‌ئــاوه‌زیــشــی ــن ــه‌زدان یپێی چونكە فه‌لسه‌فه. بۆ گه‌ڕاندۆته‌وه‌باوه‌ڕهێنان‌به وا‌بووه،که‌فەلسەفە‌‌و‌مێتۆدەوە بابەت‌‌و رووی له یــه‌زدان‌ــه‌گــه‌ڵ‌یــه‌کــتــردا‌هــه‌یــه. جــیــاوازیــیــان‌لبابەتی‌فەلسەفە‌ش‌سروشتییە‌‌و‌لە‌رێی
ئاوه‌زه‌وه‌به‌ده‌ست‌دێت.بەاڵم‌باوه‌ڕی‌ئایینی،لە‌رێی‌سرووشی‌یه‌زدانییه‌وه‌فه‌لسه‌فه‌ش میتۆدی ــت. دێ بــه‌ده‌ســت‌بریتییە‌لە‌سه‌لماندن.مێتودی‌باوه‌ڕیش
پشت‌بە‌سرووش‌دەبەستێت.فهلسهفهو نێوان په‌یوه‌ندیی کێشه‌ی
ئایین‌الی‌زانایانی‌كەالمی‌ئیسالمیكێشەی‌گونجاندن‌لە‌نێوان‌فەلسەفە‌‌و‌گەورەكانی كێشە لە یەكێك بە ئایین،نێو‌میژووی‌بیری‌فه‌لسه‌فه‌ی‌ئیسالمی‌نــــاســــراوە.ئـــەم‌كــێــشــەیــە‌لـــە‌الیـــەن)الــكــالم(ەوە زانایانی فەیلەسووفان‌‌و‌بۆ زۆری چــارەســەركــردنــی هــەوڵــی
دەدراوه.لە بــاســیــان ئیسالمی ــبــێــژانــی رەوانفه‌لسه‌فه‌و نــێــوان پەیوەندیی جــۆری‌پێش له کامیان که کـــردووه، ئاییندا‌ئه‌وی‌تریانه‌وه‌داهاتبن.هه‌روه‌ها‌باسیان‌له‌وه‌کردووه،که‌تا‌چ‌رادەیەك‌بکرێت‌و‌ببەسترێت ــاوه‌ز ئ بە پشت بتوانرێت‌ئه‌و بـــڕوادا. تەشریع‌‌و بابەتەكانی لە‌ئه‌م بۆ لێره‌دا ئیسالمییانه ره‌وانبێژه‌دەقەكانی بــە پشتیان بــاســه جـــۆره‌قورئانی‌پیروز‌بەستووه،كە‌بانگه‌شە‌بکرێت ئاوه‌زییانه بیركردنەوەی بۆ‌سەبارەت‌بە‌تێگه‌یشتن‌له‌نهێنییه‌کانی‌دونیا‌‌و نیشانەكانی‌تری گـــەردوون‌‌و‌بەكارهێنانی‌ئاوه‌ز‌لە‌پێناو‌گەیشتن‌بە‌باوه‌ڕی‌ره‌ها.ئەم‌كێشەیە‌ی‌له‌‌نێوان‌ئاڕاستەی ســێ لــە ئایین، فهلسهفهو
234
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
سەرەكیدا‌دەردە‌که‌وێت:)حەشەوییەكان‌‌و ئاڕاسته‌ی یه‌که‌م:دوو ئاڕاسته‌یه دوو ئەم زاهیرەكان(،ــی‌شــەرع گــروپــن،کــه‌تەنها‌دەســەاڵتده‌بینن،که‌وەك‌دەروازەیەك‌بێت‌بۆ‌ئاوه‌ز‌الی بەاڵم باوه‌ڕ. بەرەو چوون‌ئه‌وتۆی ئه‌م‌دوو‌گروپه‌هیچ‌رۆڵێكی
نه‌بووه.دووهم:ئاڕاسته‌ی)موعته‌زیله(،که‌بۆ‌گه‌یشتن‌به‌راستی‌ده‌سه‌اڵتی‌ئاوه‌زیان
له‌پێش‌باوه‌ڕی‌ئایینییه‌وه‌داناوه.)ئه‌شعه‌رییه‌کان(، ئاڕاسته‌ی سێیه‌م:که‌ناسراویش‌بوون‌به)ئه‌هلی‌سونه‌و‌نێوان لــه گونجاندنێکیان جــه‌مــاعــه(،پێکهێناوه؛ ئایینیدا ـــاوه‌ڕی ب ـــاوه‌زو ئروویــه‌کــه‌وه لــه کــه ـــووه، ب وا پێیان‌له ئـــاوه‌زه‌وه، پێش دهکهوێته شــه‌رع‌روویه‌کی‌تریشه‌وه‌له‌رێی‌ئاوه‌زه‌وه‌له
ده‌قه‌کانی‌ئایین‌تێده‌گه‌ین.فەیلەسوفەكانی الی ئاین فەلسەفە‌‌و
ئیسالمبــــەردەوام ئیسالم فــەیــلــەســووفــانــی‌فەلسەفە‌‌و نێوان نزیكردنەوەی هەوڵی‌كە ئــاڕاســتــه‌یــه‌ی، بــەو داوە ئایینیان‌له راستییه زانینی زانستی فەلسەفە‌ئایینیش هــەروه‌هــا ـــاوه‌زه‌وه. ئ رێگای‌رێگای لــە راستییه زانینی زانستی‌که واتایه‌یه، بــه‌و ئه‌مه ســرووشــه‌وه.ئەو‌راستییانەی‌ئاوه‌ز‌ده‌یانخاته‌روو،ئەو لەگەڵ دژایەتییان ناكۆكی‌‌و هیچ
باسیان ئایین كــە نییە، راستییانه‌دا‌لێوه‌دەكات.كواتە‌هیچ‌جیاوازیەك‌لە‌نێو لە نابێت. ئاییندا فەلسەفە‌‌و نێوان‌لەو ئیسالمدا فەیلەسووفانی مێژووی)ئه‌ل‌ـ‌كندی(یەكەم‌فەیلەسووف‌بووه،كە‌هەوڵی‌گونجاندنی‌نێوان‌فەلسەفە‌‌و‌که ــه‌یــه‌ی، ــاڕاســت ئ بـــه‌و داوە ئایینی‌ئەوانه‌ن، ئایین بنچینه‌ییه‌کانی بابەتە‌ــت. ده‌دوێ باره‌یانه‌وه له فه‌لسه‌فه که‌بابه‌ته‌کانیش‌بریتین‌له‌ناسین‌و‌یه‌کتایی‌‌پێمه‌غمبه‌ر‌‌کان‌و پــه‌یــامــی یـــــه‌زدان‌و‌باوه‌ڕهێنان‌به‌رۆژی)قیامه‌ت(و‌رۆژی‌زیندووبوونه‌وه.به‌اڵم‌لەگەڵ‌ئەمەیشدا‌‌كندی(هیچ‌جیاوازییەكی دەبینین)ئه‌لـ‌نه‌بینیوه‌لە‌نێوان‌فەلسەفە‌‌و‌ئایین.ته‌نها‌بــاوه‌ڕی‌وا‌بووه،که نه‌بێت،که ئه‌وه‌هه‌ر‌زانینێک‌له‌رێگای‌سرووشه‌وه‌به‌مرۆڤ‌بگات،له‌پێش‌هه‌ر‌زانینێکه‌وه‌یه،که‌له‌رێگای‌ئاوه‌زه‌وه‌به‌مرۆڤ‌بگات.له یه‌کێک به که فــاڕابــی(ش، ـ )ئــه‌ل‌مێژووی فه‌یله‌سووفانی نــاودارتــریــن‌ده‌ژمــێــردرێــت، ئیسالمی فه‌لسه‌فه‌ی‌وه‌کو)ئه‌ل‌ـ‌که‌ندی(هه‌وڵی‌گونجاندنی
له‌نێوان‌فه‌لسه‌فه‌و‌ئاییندا‌داوه.)ئیمامی‌غه‌زالی(ش‌وه‌ک‌سۆفیگه‌رێک،کـــه‌ســـه‌ر‌بـــه‌رێـــبـــازو‌قــوتــابــخــانــه‌ی‌که ــووه، ب وا پێی ــووه، ب )ئه‌شعه‌ری()شه‌رع(له‌پێش‌ئاوه‌زه‌وه‌بێت.باوه‌ڕی‌وا‌بووه،که‌ئێمه‌ده‌کرێت‌ئاوه‌ز‌وه‌ک‌له تێگه‌یشتن بۆ ببینین ده‌روازه‌یـــه‌ک
235
ئیمامی لــێــره‌دا ئایینی. ده‌قێکی هــه‌ر‌ئــاوه‌زیــیــه‌کــان غــەزالــی‌دژی‌زانــســتــە‌نــه‌‌بــووه‌وەك‌چـــۆن‌هــەنــدێــک‌كــەس‌ناكۆكە غــەزالــی كــە بـــووه، وا پێیان‌چونکه ئاوه‌زییه‌کان، زانستە لەگەڵ‌گوتوویه‌تی:»ئەو‌که‌سه‌‌ی‌باوه‌ڕی‌وا‌دژی له ئاوه‌زییه‌کان زانستە كە بێت،سه‌رچاوه‌ی شەرعییەكانە‌وه زانستە‌زانینه‌که‌ی ئەو‌که‌سه‌خۆی گرتووه،لە‌كوێرییەوە‌سەرچاوە‌ی‌گرتووه.«
)ئیبن‌روشد(یش‌گرنگترین‌هەڵوێستی‌ئیبن‌روشد‌لە‌بواری‌هزری‌فەلسەفیدا‌بریتییە‌لە‌هەوڵدان‌بۆ‌گونجاندنی‌نێوان‌روشــد ئیبن لــێــره‌دا ئــایــن. فەلسەفە‌‌و‌ـــەوەی‌لــە‌قــورئــانــدا‌هــاتــووە دەڵــێــت‌ئبــاوەڕهــێــنــان هــەقــیــقــەت‌‌و ــە ل بریتییە‌تێڕوانینی ئاین هەروەها واجبە، پێی‌سەر بە ئــەرك وەك ئەقڵی فەلسەفی‌كــەواتــە‌هیچ مــرۆڤــدا‌واجیب‌دەكـــات،فەلسەفە‌‌و نێوان لە نییە نەسازییەك‌ئاین هێماكانی فەلسەفە بەڵكو ئاین،
راڤە‌دەكات.دیوی نـــاوەڕۆك‌‌و لە بریتییە شــەرع‌جیاوازی ئه‌گەر دەقــەكــان، دەرەوەی‌هەبێت‌لە‌نێوانیاندا‌ئەوە‌دەبێ‌دەقەكان‌تەئویل‌بكرێن.بەاڵم‌تەئویلكردنی‌دەق‌تایبەتە‌تەنها‌بە‌ئەهلی‌فەلسەفە.چونكە‌ئەقڵ ژێر‌رۆشنایی لە دەتوانن ئەوان
مەبەستی‌دەقەكان‌روونبكەنەوە.لە فەلسەفە ئاین‌‌و نێوان پەیوەندی
سەدەی‌رێنینسانس‌‌و‌نوێدالە کۆنستانتینا رووخــانــی دوای لە‌ــه‌ساڵی ــان‌ل ــەك ــورك ــی‌ت ســـەر‌دەســتبــە‌ســه‌رده‌مــی بــه کــۆتــایــی ١٤٥٣دا‌ــدا‌هــاتــووه‌و ــوەڕاســت ــێ ســەدە‌کــانــی‌نسەرەتای‌سەرده‌می‌رێنیسانس‌ده‌ست
پێکردووه.وه‌ک رێـــنـــیـــســـانـــس ســــــه‌رده‌مــــــی‌بــزووتــنــه‌وه‌یــه‌کــی‌کــۆمــه‌اڵیــه‌تــی،زۆر‌گــرتــووه، خــۆ لــه مرۆڤایه‌تیی الیــه‌نــی‌تایبه‌تی بــه ئایینی، الیــه‌نــی لــه‌وانــه:جوواڵنه‌وه‌ی‌چاکسازیی‌ئایینی،که‌له‌سه‌ره‌تادا‌له‌سه‌ده‌ی‌چوارده‌ی‌زایینیدا‌به‌اڵم پێکردووه، ده‌ستی ئینگلتراوه له‌لە‌سەر لهساڵی١٥٢١دا تــه‌واوی به‌لوته‌ر‌‌و مارتین لە یەك هەر دەستی‌جون‌كالڤین(لە‌ئەڵمانیا‌‌و‌له‌فەرەنسادا‌‌جوواڵنه‌وه‌یه ئــه‌م كـــردووه. تەشنەی‌واتــه رووتــــی، ئایینیی خه‌سڵه‌تێکی‌پڕاماتیکیی‌به‌خۆوه‌بینیوه،که‌دژ‌به‌داب‌و‌نه‌ریتی‌هونه‌رو‌وێژه‌‌ی‌باو‌بووه.الیەنگرانی‌ئەم‌جوواڵنه‌وه‌یه‌باوه‌ڕیان‌رێگای لە راســت ئایینی که بــووه، وا‌شــارەزایــی‌نێو‌ژیــانــه‌وه‌مــرۆڤ‌په‌ی‌پێ‌ده‌بــات.هەروەها‌هەوڵی‌ئه‌وه‌یان‌داوه‌بنه‌مای‌ئازادیی‌تاک‌له‌ده‌سه‌اڵتی‌بانگەشەیان بۆیه بکه‌نه‌وه. کڵێسه‌‌جیا‌سەربەخۆ ئـــازادو بیری ئــازادیــی بۆ
کردووه.
236
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
فه‌لسه‌فه‌و‌یه‌زدانناسی‌له‌‌سه‌ده‌كانی‌نێوه‌ڕاستداPhilosophyandtheologyinthe
MiddleAges
ته‌حسین‌ته‌ها‌چۆمانیTahsinChomani
237
ئـــه‌م‌نــووســیــنــه‌م‌خــوێــنــدنــه‌وه‌یــه‌كــی‌کتێبی ــــــــاره‌ی ده‌رب ــه ــه‌ی ــان ــاری ــك شــیــه‌و‌الهــــوت‌لــه‌ســه‌ده‌کــانــی ــســه‌ف ــهل )فناوه‌ڕاست(،که‌له‌نووسینی)د.حه‌مید‌عه‌زیز(ه.بابه‌تی‌نووسینه‌که‌م‌سه‌باره‌ت‌بڕوا(یه، )زانین‌و نێوان په‌یوه‌ندیی به‌‌قه‌ده‌غه‌كردنی )ئــازادکــردن‌و هه‌روه‌ها
فه‌لسه‌فه(یه.«پێشه‌كی
كتێبی)فه‌لسه‌فه‌و‌الهوت‌له‌‌سه‌ده‌كانی‌عه‌زیز حه‌مید دکتۆر که ناوه‌ڕاست(،٢٠٠٦دا ــی ســاڵ لــه ــه‌تــی‌و ــوی ــووســی نــه‌کــه‌مــی‌لــه‌الیــــه‌ن‌ده‌زگــــای ــی‌ی چــاپپه‌خشی‌سه‌رده‌م‌سه‌رپه‌رشتی چاپ‌و‌کـــراوه‌و‌دووبــــاره‌لــه‌ســاڵــی)٢٠١٢(هۆشیاری‌و )ئه‌کادیمیای الیــه‌ن له دا)ده‌زگــای له کــادیــران(ه‌وه پێگه‌یاندنی‌چاپ‌و‌په‌خشی‌حه‌مدی‌چاپی‌دووه‌می‌ــه‌وه‌و ــه‌ســه‌ركــردن ـــه‌وه،ب ـــاوکـــراوه‌ت بکێشه‌وبه‌ره‌ی وردی توێژینه‌یه‌كی‌نێوان‌فه‌لسه‌فه‌و‌یه‌زدانناسییه،هه‌روه‌ها‌بڕوایه چه‌مکی زانین‌و چه‌مکی نێوان‌کتێبه‌دا له‌م نێوه‌ڕاستدا. له‌سه‌ده‌كانی‌ــن،ئه‌گه‌ر ــووســه‌ر،بــه‌بــۆچــوونــی‌م نبیركردنه‌وه‌یه‌كی چه‌ند له خۆی چی‌له‌‌چوارچێوه به‌اڵم بواردووه، تایبه‌ت‌گشتیه‌كه‌یدا‌سه‌ره‌نجی‌ئه‌و‌ره‌وشه‌‌له‌‌ئارایه‌ی‌داوه،كه‌‌تیایدا‌كێشه‌‌له‌نێوان‌ئه‌م هه‌ڵداوه. ئاییندا‌سه‌ری فه‌لسه‌فه‌‌و‌بابه‌ته‌‌كێشه‌له‌سه‌ره،كه‌‌له‌‌سه‌رنجدانی
ره‌وش‌و‌بارو‌دۆخی‌ئه‌و‌كاتی‌هه‌ردوو‌ـــاواوه جــیــهــانــی‌خـــۆرهـــه‌اڵت‌و‌خـــۆرئکه‌وتۆته‌وه،به‌تایبه‌تی‌ئه‌و‌كاته‌ی،كه‌‌جووله‌كه، ئاسمانی: ئایینه سێ هــه‌ر‌ده‌ستبه‌كار تیایدا ئیسالم« مه‌سیحی،بوون،وای‌له‌‌نووسه‌ر‌كردووه،که‌‌به‌‌پێی‌جیهاندیدو‌بیركردنه‌وه‌ی‌هه‌ر‌یه‌ک‌كه دۆخه‌ی، ئه‌و بڕوانێته ئایینانه له‌م‌بیركردنه‌وه‌ی فهلسهفهو رووبــه‌ڕووی‌كتێبه‌که‌‌دا لــه ئـــه‌وه‌ی بــۆتــه‌وه. ئـــازاد‌چڕو گه‌لێكی بابه‌ت ده‌كه‌وێت، بــه‌ده‌ر‌پڕن‌و‌مشتومڕی‌زۆر‌هه‌ڵده‌گرن.به‌اڵم‌له‌‌سه‌ر جه‌ختی تیایدا زیاتر ئــه‌وه‌ی‌كراوه،ئهوهیه،كه‌‌له‌م‌قۆناغانه‌دا،ئه‌گه‌ر‌داكۆكیكار ویستوویه‌تی فه‌لسه‌فه چی‌به‌ربه‌ست هێنده‌ش هه‌قیقه‌ت، له بێت‌ـــه‌وه‌ی‌لــه‌‌ســه‌ده‌كــانــی كــــراوه.بــۆیــه‌‌ئــه،كه ــه‌وه‌ی نــێــوه‌ڕاســتــدا‌ده‌بــیــنــرێــت،ئفه‌لسه‌فه‌‌كراوه‌‌به‌‌ئامڕاز‌بۆ‌چاالكی‌و‌بنه‌ما چه‌سپاندنی بۆ دادكۆكیكردن‌وشکه‌بڕواییه‌کانی واته دۆگماییه‌كانی،ـــه‌وه‌‌هــــه‌وڵــــدراوه ـــۆی ئــایــیــن.بــــه‌م‌هــه‌جــۆره‌کــان ــه‌جــۆرێــک‌ل فــه‌لــســه‌فــه‌ببه‌ربه‌ره‌کانێ‌و نه‌شته‌‌ری به‌ر بکه‌وێته‌قـــه‌ده‌غـــه‌لـــێـــکـــردن.بـــۆیـــه‌‌ئـــه‌گـــه‌ر‌‌له‌فه‌لسه‌فه‌و نــێــوان پــه‌یــوه‌نــدیــی بــاســی‌نێوه‌ڕاستدا سه‌ده‌كانی له یه‌زدانناسی‌وردبینه‌وه،ده‌بینین‌له‌و‌سه‌‌رده‌مانه‌ی،ــی‌ســـه‌دان‌ســاڵ‌ئایین ــژای كــه‌‌بــه‌‌درێتیایدا‌ده‌سه‌اڵتی‌ئایدۆلۆژییانه‌ی‌خۆی
238
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
به‌سه‌ر‌ته‌واوی‌كۆمه‌ڵگادا‌سه‌پاندووه،چاالكیی وه‌ك فه‌لسه‌فه‌ش هــه‌روه‌هــا‌په‌نگ‌خواردوو له‌هۆشی‌مرۆڤدا بیر‌ئیتر فه‌لسه‌فه که جۆرێك، به کــراوه،خزمه‌تكردن سنووری له نه‌یتوانیوه‌گه‌شه بــتــرازێــت‌و بــــه‌والوه ئایین بــه‌‌بستێنێت.من‌به‌ش‌به‌حاڵی‌خۆم‌بیرم‌كورته‌ی ده‌ربرینه جۆره ئه‌و بۆ‌‌الی‌نووسه‌ردا‌ده‌چێت،كه‌‌چۆن‌له‌‌پێشه‌كیی‌نووسیویه‌تی: دووه‌مــه‌کــه‌یــدا چــاپــی‌هه‌ر به جیهاندیدێك هــه‌ر سه‌پاندنی‌بێت، دروشمێكدا هــه‌ر ژێــر لــه ــاوو نخــۆی‌لــه‌‌خــۆیــدا‌بــه‌‌پــێــچــه‌وانــه‌ی‌ئه‌و‌ئه‌ستۆ!« گرتوویه‌تییه كه ئه‌ركه‌وه‌یه،من‌له‌م‌خوێندنه‌وه‌یه‌مدا‌هێنده‌ی‌بكرێت‌چه‌ند ــه‌گــه‌ڵ ل مــامــه‌ڵــه ده‌ده‌م هـــه‌وڵ‌بۆچی ئایا لــه‌وانــه: بكه‌‌م، پرسیارێك‌گشتی‌و به نێوه‌ڕاستدا سه‌ده‌كانی له‌‌الی‌هه‌ردوو‌ئایینی‌مه‌سیحی‌و‌ئیسالم‌ــی‌قــه‌ده‌غــه‌كــردنــی ــه‌وڵ ــه‌‌تــایــبــه‌تــی‌‌ه بئایین ئــه‌گــه‌ر ئایا داوه؟ فه‌لسه‌فه‌ی‌ــی‌و ــان ره‌ب دادی جێگیركردنی الفـــی‌ئازادی ده‌سته‌به‌ربوونی رزگاركردن‌و‌به‌ربه‌ستی ده‌بـــێ‌ت بۆچی بـــدات، لــێ‌راده‌ربڕینی قسه‌كردن‌و راشــكــاوی‌و‌رابه‌رانی هه‌ڵوێسته‌ی ئه‌و بێت؟ ئازاد‌ئایین‌چیمان‌پێ‌ده‌ڵێت،كه‌‌له‌‌سه‌رێكه‌وه‌‌هه‌وڵی‌قه‌ده‌غه‌كردنی‌فه‌لسه‌فه‌یان‌داوه،که‌چی‌له‌‌سه‌رێكی‌تریشه‌وه‌په‌نایان‌بۆ‌بردووه‌‌تا‌بنه‌ماو‌دۆگمه‌‌ئایینییه‌كانیان
پرسیارانه ئه‌م هه‌موو بكه‌نه‌وه؟ ساغ‌له‌‌چوارچێوه‌ی‌ئه‌م‌كتێبه‌دا‌به‌‌جۆرێك‌ــه‌وه‌‌به ــۆی بــه‌‌ه خــراونــه‌تــه‌‌روو،كــه‌‌له نــووســه‌ر راشكاوییه‌وه ئــه‌وپــه‌ڕی‌تیادا خۆیی تایبه‌تی بۆچوونی بیرو
نیشان‌بدات.كێشه‌ی‌نێوان‌زانین‌و‌بڕوا
ئه‌م‌به‌رهه‌مه‌ی‌نووسه‌ر‌له‌‌چوارچێوه‌‌گشتیه‌كه‌یدا‌تیشك‌ده‌خاته‌‌سه‌ر‌كێشه‌ی‌فه‌لسه‌فه‌‌و ــان ی بـــڕوا، زانــیــن‌و نــێــوان‌نێوه‌ڕاستدا، له‌‌سه‌ده‌كانی یه‌زدانناسی‌به‌‌ئامانجی‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌و‌ره‌وشه‌‌نیشان‌په‌یوه‌ندیی ده‌ره‌نــجــامــی له که ــدات، بكه‌وتۆته‌وه، چه‌مکه‌دا دوو ئه‌م نێوان‌سایه‌ی له که ره‌وشێک، به‌‌تایبه‌تیش‌كه‌وتووه. تێ فه‌لسه‌فه‌ی یه‌زدانناسیدا‌دوو په‌یوه‌ندییه ئه‌م بۆ تێڕوانینی له‌‌ئه‌وه بۆ ئــامــاژهی نووسه‌ر الیه‌نه‌‌یه،بۆ نییه پاساوێک هیچ کــه ـــردووه، کئه‌وه‌ی‌پرسیار‌له‌و‌باره‌وه‌بکرێت،که‌ئایا‌ئه‌و‌پێشكه‌وتن‌و‌ده‌ستكه‌وتانه‌‌چین،نێوه‌ڕاستدا له‌‌سه‌ده‌كانی فه‌لسه‌فه كه‌‌به‌‌ده‌ستی‌هێناون.چونكه‌‌ئه‌م‌پێی‌وایه،که‌‌ئه‌م‌جۆره‌له‌پرسیاركردنه‌‌خۆی‌له‌‌خۆیدا‌گومانکردنێکه‌له‌رۆڵی‌فه‌لسه‌فه،به‌وه‌ی،که‌پابه‌ندو‌ژێر‌ده‌سه‌اڵتی‌بیری
ئایینیی-هه‌رسێ‌‌ئایینه‌كه‌‌بووبێت.لێره‌دا‌با‌بزانین‌نووسه‌ر‌له‌کتێبه‌که‌یدا‌چۆن‌له‌باره‌ی‌ئه‌م‌جۆری‌پابه‌ندبوونه‌ی‌له ئایینییه‌وه ده‌ســه‌اڵتــی به فه‌لسه‌فه
239
ئاخۆ دوواوه؟ نێوه‌ڕاستدا سه‌ده‌کانی‌چۆن‌ده‌گونجێت،که‌‌دوو‌بیری‌جیاوازو‌ناكۆك‌به‌‌یه‌كتر،كه‌‌یه‌كێكیان‌رووی‌له‌‌دونیایه‌و‌ئه‌وه‌ی‌تریان‌له‌‌رووی‌دوای‌بــه‌‌یه‌كتر خــزمــه‌ت بتوانن دنــیــایــه‌وه،مه‌رجه هـــه‌ڵ‌و ره‌وش‌و ــه‌و ئ بــكــه‌ن؟ــردووه ك فه‌لسه‌فه لــه وای کــه چییه،به‌م‌جۆره‌پابه‌ندبوونه‌‌قایل‌بێت؟ئایا‌هه‌ندێک له ســوودی كوێدا له ئایین‌بیركردنه‌وه‌ی‌فه‌لسه‌فی‌وه‌رگرتووه‌‌بۆ
به‌رژه‌وه‌ندیی‌دۆگماکه‌ی؟به به‌ستن پیشت به لێره‌دا هه‌ڵبه‌ت‌هه‌ر‌هه‌مان‌كتێب،هه‌وڵی‌شیكردنه‌وه‌و‌وه‌اڵمدانه‌وه‌ی‌ئه‌م‌پرسیارانه‌‌ده‌ده‌مه‌وه،ــاوه‌ڕۆكــه‌کــه‌ی‌له كــه‌‌بــه‌‌بـــڕوای‌مــن‌نرێی‌ئه‌م‌چه‌ند‌پرسیارانه‌وه‌‌به‌‌رووی
خوێنه‌ردا‌وااڵ‌ده‌بێت.عه‌زیز« حه‌مید د. ئــه‌وه‌ی هه‌ڵبه‌ت‌باسه‌كه‌وه نێو چوونه قسه‌كردن‌و بۆ‌بۆ گرنگ خاڵی بیكاته ویستوویه‌تی‌وتــووێــژكــردن‌ســه‌بــاره‌ت‌بــه‌‌كێشه‌ی‌فه‌لسه‌فه‌و یاخود بــڕوا، زانین‌و نێوان‌یــه‌زدانــنــاســی،ئــه‌وه‌یــه،كــه‌‌پێی‌وایــه:فهلسهفهو ــوان ــێ ن ملمالنێی ــه‌ر ــه‌گ ئهه‌ردووكیان نه‌بووایه، یه‌زدانناسی‌ــه‌یه‌کتر ــه‌‌یــه‌كــتــری‌دانـــه‌ده‌بـــڕان‌و‌ل لڕژێمی ــه‌ت‌و ده‌وڵ نه‌ده‌بوونه‌وه‌و جیا‌پــه‌یــدا ئــایــیــن ده‌ســـه‌اڵتـــی لـــه دوور‌نـــه‌دابـــوون«)ل١٦(بــه‌م‌جــۆره،ئه‌گه‌ر‌مه‌رجه هـــه‌ڵ‌و ره‌وش‌و ــه‌و ئ هــاتــبــاو
ئازاده‌ی،كه‌‌هه‌ر‌له‌‌سه‌رده‌می‌گریکه‌وه‌مابایه‌وه‌‌و خۆی وه‌ك ئــاراوه، هاتۆته‌سته‌می جــه‌ورو له تایبه‌تی به ئایین،نــاوه‌ڕاســت، سه‌ده‌كانی ساڵه‌ی ســه‌د‌ره‌نگ نه‌بردبایه، له‌بار ره‌وشــه‌ی ئه‌م‌فه‌لسه‌فه‌‌و نێوان كێشه‌ی هه‌رگیز بێت‌ئایین‌به‌‌و‌جۆره‌‌نه‌شكابایه‌ته‌وه.به‌اڵم‌سه‌ده‌كانی درێژخایه‌نه‌كانی ســااڵنــه‌ناوه‌ڕاست‌رێگر‌بوون‌له‌‌به‌رده‌م‌ئه‌م‌به‌‌جۆرێك‌هێزی فهلسهفهو ئازادیه‌ی‌سه‌ربه‌خۆی‌كاركردنیان‌لێ‌سه‌نده‌وه،ـــه‌ك‌قـــه‌ده‌غـــه‌كـــراوه‌و‌له ـــه‌‌لـــه‌ل‌ای واتالیه‌كی‌تریشدا‌كراوه‌به‌‌پاشكۆی‌ئایین.تایبه‌تی به ئایین، ــارده‌ی دی هه‌ڵبه‌ت‌كێشه‌یه‌كه بـــــڕوا، بـــــاوه‌ڕو الیـــه‌نـــی‌رامان سه‌رسوڕمان‌و مایه‌ی هه‌میشه‌‌ده‌ستبه‌كاربوونی سه‌رده‌می له بووه.سه‌رپشك ـــوت اله دیـــارده‌یـــه‌دا ئـــه‌م‌پاشكۆ، ــه ب ـــووه ب فــه‌لــســه‌فــه بــــووه‌و‌بابه‌تی فه‌لسه‌فه بڕواو بابه‌تی الهوت‌بـــــووه.«)ل١٦(كه‌واته ــرۆڤ ــری‌م ژیسه‌ده‌كانی له الهوت سه‌رپشكبوونی‌به‌‌پاشكۆبوونی نێوه‌ڕاستدا‌سه‌باره‌ت‌بیر‌ی رووی بــه ده‌رگـــای فه‌لسه‌فه،ــــــازادی‌فــه‌لــســه‌فــه‌ی‌داخـــســـتـــووه، ئـــه‌وه‌ی‌ده‌بــێــت‌خــزمــه‌ت‌بــه‌‌دۆگــمــاو ببكات. ئایین بنه‌ماكانی ساغكردنه‌وه‌ی‌یه‌زدانناسی چی ئه‌گه‌ر رووه‌وه، له‌م‌لــه‌وه‌ی، دابێت سه‌رتاپاگیری هه‌وڵی‌فه‌لسه‌فه ئازادیی رووی به ده‌رگا که
240
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
دابخات،به‌اڵم‌له‌‌هه‌مان‌كات‌فه‌لسه‌فه‌‌كه بــووه، په‌نایه پشت‌و ئه‌و هه‌میشه‌‌بیرو سه‌لماندی بۆ ــراوه ب بۆ په‌نای‌بۆچوون‌و‌گریمانه‌‌و‌بڕیاره‌‌ئاینییه‌كان.له‌مه‌دا‌د.حه‌مید‌پێی‌وایه،که‌‌ئه‌گه‌رچی‌فه‌لسه‌فه كــه ــێــت، داب هــه‌وڵــی الهـــوت‌الوازو‌دووره‌‌په‌رێز‌بكات،ئه‌وا‌وه‌ك‌هیچ ده‌رده‌كه‌وێت، به‌رهه‌مه‌كانیان له‌‌ژیر له دڵ بكات وا نه‌یتوانیوه كاتێك‌رابه‌رانی پێچه‌وانه‌وه، به ببێت. كرمێ‌‌قسه به ئه‌گه‌ر الهــوت ئایینیو بیری‌زانستیان بیری فهلسهفهو گــازنــده‌ی‌كردبێت،ئه‌وا‌هیچ‌كاتێك‌نه‌یانتوانیوه‌‌بۆ‌بۆچوون‌و بیرو راستكردنه‌وه‌ی پشت‌ده‌ستبه‌رداری بڕیاره‌كانیان گریمانه‌و‌سه‌لمینه‌ری به‌ڵگه‌و مه‌نتیق بنه‌ماكانی
ژیر‌ببن.«)ل١٧-16(.ــێــك‌لــه‌و لــه‌‌ســـه‌رێـــكـــی‌تـــره‌وه،الیــه‌نالیه‌نانه‌ی‌نووسه‌ر‌ئاوڕی‌لێداوه‌ته‌وه‌‌و‌په‌یوه‌ست‌به‌‌كێشه‌ی‌نێوان‌فه‌لسه‌فه‌و‌له بریتیه باسكردووه، یه‌زدانناسیی‌كه هه‌ڵوێست، جــۆر سێ باسكردنی‌ئه‌وانه‌ش ــراون. ك بــه‌دی له‌‌نێوانیاندا
بریتین‌له:)ره‌ب(و بــه بـــڕوای تاقمێك یــه‌كــه‌م:زیندووبوونه‌وه‌ی‌دوای‌مردن‌هه‌بووه.دووهم:ئه‌م‌تاقمه‌‌ئه‌گه‌ر‌چی‌بڕوایان‌به)ره‌ب(هه‌بووه،به‌اڵم‌وایان‌داناوه،كه‌‌حه‌شرو‌لێپرسینه‌وه‌‌له‌‌سه‌ر‌نه‌فس‌و‌گیانه؛له‌ش‌جارێكی‌تر‌زیندوو‌نابێته‌وه.
بــه‌‌هیچ ـــڕوای ب تاقمه ــه‌م ئ ســێــیــه‌م:كامێك‌له‌مانه‌‌نه‌بووه.
له‌م‌رووه‌وه،ئێمه‌‌ناچار‌ده‌بین،وه‌ك‌له‌‌كتێبه‌كه‌دا‌هاتووه،باس‌له‌‌جیهاندیدیی‌بكه‌ین، ئاسمانییه‌كان ئایینه له یه‌كێك‌كێشه‌یه‌مان ئــه‌م گرنگی الیه‌نێكی كه‌‌که جۆرێك، به ده‌كــاتــه‌وه. روون بۆ‌جووله‌كه‌و ئایینی وایه پێی حه‌مید د.وه‌ك )بایبڵ( کــۆن(ی )په‌یمانی كتێبی‌گرنگیی رۆڵو ئاسمانی، كتێبی یه‌كه‌م‌چاوی ناتوانێت مــرۆڤ هه‌یه‌و خــۆی‌ـــك،کـــه‌بۆ لـــێ‌‌بــپــۆشــێــت.بـــه‌‌جـــۆرێیه‌كه‌م‌جار‌له‌‌مێژوودا‌باسی‌هێزێكی‌ســـه‌رووســـروشـــتـــیـــی‌تــرانــســنــدێــنــتــی‌ده‌سه‌اڵت‌له‌‌راده‌بــه‌ده‌ری‌یه‌كتاو‌یه‌ك‌ره‌نگی‌كردووه،ئه‌و‌هێزه‌شی‌به)ره‌ب(ناوزه‌د‌كردووه.هه‌رچی‌ئه‌م‌ئایینه‌یه‌‌و‌په‌یوه‌ندی‌به‌‌كێشه‌ی‌نێوان‌فه‌لسه‌فه‌و‌یه‌زدانناسییه‌وه‌هه‌یه،به‌دوو‌بۆچوون
شایه‌نی‌ئاوڕ‌لێدانه‌وه‌ن:جۆره هه‌موو له نییه، له‌شی )ره‌ب(هیچ دووره‌و مادده‌یه‌كه‌وه كه‌ره‌سه‌و
شتێك‌له‌‌وێنه‌ی‌نییه.بۆچوونی له )بایبڵ( کۆنی په‌یمانی‌دووه‌مدا‌باسی‌مردن‌و‌زیندووبوونه‌وه‌‌زیندووبوونه‌وه‌كه‌دا له گوایه ده‌كات‌و‌هه‌یه‌و لێپرسینه‌وه‌یه‌ك دادگــاو جۆره‌‌ره‌فتاری كردارو به‌‌پێی كه‌سه‌و هه‌ر‌لێپرسینه‌وه‌ی‌له‌گه‌ڵدا‌ده‌كرێت.)ل٢٠(
بۆچوونه‌ی ئه‌م بوو گرنگ بێگومان
241
په‌یمانی‌کۆنی‌بایبڵ‌به‌سه‌ر‌بكرێته‌وه،ئاماژه‌ی نــووســه‌ر وه‌ك هــه‌ر چونكه‌‌وه‌ك بایبڵ کۆنی په‌یمانی پێكردووه،لــه‌گــه‌ڵ پــێــك رێــــك‌و جیهانبینیه‌كی‌فه‌لسه‌فه‌ی‌یۆنانیدا‌به‌ردی‌بناغه‌ی‌ئه‌و‌كه داناوه، یه‌زدانناسییه‌یان فه‌لسه‌فه‌‌و‌ئه‌فاتۆنیی فه‌لسه‌فه‌ی الیه‌ن له دواتر‌نوێ‌وه،به‌تائیبه‌تی‌له‌الیه‌ن)ئه‌فلۆتین(ه‌وه‌‌كاریگه‌ریی‌ئه‌م‌بۆچوونه‌‌به‌‌سه‌ر)تیۆلۆجیی(و بابه‌ته‌كانی له یه‌كه هه‌ر‌ئیسالمی( )فه‌لسه‌فه‌ی الــكــالم(و )علم
گوازراونه‌ته‌وه.ــمــه‌وه‌‌ســه‌ر ــگــه‌ڕێ لـــێـــره‌وه‌‌ئــه‌گــه‌ر‌بورووژاندنی‌ئه‌م‌پرسیاره‌ی،كه‌‌پێشتر‌ــده‌مــه‌وه، ئــامــاژه‌م‌پــێــداو‌وه‌اڵمــیــان‌بــم:چــۆن‌ده‌گــونــجــێــت،و ــێ ــا‌ده‌ڵ ســه‌ره‌تچۆن‌له‌‌كردن‌دێت‌‌دوو‌بیری‌جیاوازو‌ناكۆك‌به‌‌یه‌كت،كه‌‌یه‌كێكیان‌رووی‌له‌‌دونیایه‌و‌ئه‌وه‌ی‌تریان‌رووی‌له‌‌ڕۆژی‌دوای‌دنیایه،ده‌توانن‌خزمه‌ت‌به‌‌یه‌كتر
بكه‌ن؟له روو فــه‌لــســه‌فــه ــێــیــن ده‌ڵ كــاتــێــك‌دونیایه،مه‌به‌ستمان‌له‌‌كۆی‌ئه‌و‌پرس‌و‌رۆژانــه‌دا ژیانی له كه گرێكوێرانه‌یه،جێگه‌ی ده‌بنه ژیر خــاوه‌ن مرۆڤی بۆ‌بایه‌خدان واتــه لێكۆڵینه‌وه، پرسیارو‌ژینگه‌و مــرۆڤ‌و ـــه‌ی رۆژان ژیانی به‌‌ئــاوڕدانــه‌وه‌‌له‌‌كێشه‌‌و ـــه‌ری‌و ده‌وروبهه‌وڵ‌و ئایینه هه‌رچی گرێكوێره‌كانی.كۆشش‌كردنه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌مرۆڤ‌پشت
لــه‌‌خه‌می بــكــات‌و مـــاددی لــه‌‌جیهانی‌بێت. بـــوونـــه‌وه‌دا ــدوو ــن زی دواڕۆژو‌كه‌وابوو‌ئه‌م‌دوو‌جۆره‌‌بیركردنه‌وه‌یه‌‌چـــۆن‌ده‌شــێــت‌پــێــكــه‌وه‌‌هـــه‌ڵ‌بــكــه‌ن‌و‌خزمه‌ت‌به‌‌یه‌كتر‌بكه‌ن.بێگومان‌كاتێك‌گــوتــمــان‌لــه‌‌ســه‌ده‌كــانــی‌نــێــوه‌ڕاســتــدا‌شــوێــن‌و رێ‌و پــابــه‌نــدی فــه‌لــســه‌فــه‌‌له‌وه مه‌به‌ست بووه، ئایینی دۆگمیای‌ئه‌وتۆی رۆڵێكی فه‌لسه‌فه كــه نییه،نه‌ماوه.نه‌خێر،به‌ڵکو‌‌جۆره‌‌گۆڕانێكی‌ــــاراوه،کــه‌وای نــاچــاره‌كــی‌هــاتــۆتــه‌ئكردووه‌فه‌لسه‌فه‌‌له‌‌چوارچێوه‌یه‌كی‌تردا‌رۆڵی‌خۆی‌بگێڕێت،كه‌‌له‌گه‌ڵ‌بنه‌ماو‌هاتۆته‌وه. ئاییندا شوێنه‌كانی رێ‌و‌ئه‌ریستۆو لۆجیکی بــه‌شــی هه‌ندێک‌‌ئه‌فلۆتین،نموونه‌ی‌ئه‌وه‌ن، فه‌لسه‌فه‌ی‌كه‌‌رێگه‌یان‌پێدراوه‌‌بۆ‌ساغكردنه‌وه‌ی‌بۆ په‌نایان دۆگماكان بۆچوون‌و بیرو
ببردرێت.که بڵێم، ئه‌وه خۆیه‌تی جێی لێره‌وه‌‌وه‌ك بـــڕوا، ــنو ــی زان ــێــوان ن كێشه‌ی‌ورد لێی عــه‌زیــز حه‌مید د. ئـــه‌وه‌ی‌ئاسانی بــه وا هــه‌ر باسێكه بــۆتــه‌وه،ناڵێین ئێمه بۆیه ناكرێت. مشتوماڵ‌ــــه‌واو‌ســه‌رنــجــی‌ئــه‌م ــه‌‌جــۆرێــكــی‌ت بله توانیومانه به‌ڵكو داوه، كێشه‌یه‌مان‌چوارچێوه‌‌گشتییه‌كه‌یدا‌ئه‌م‌بابه‌ته،که‌‌زانین‌و‌بڕوایه،له‌‌به‌ر‌ئاڵۆزی‌و‌زۆریی‌باره‌یه‌وه له ئــه‌وه‌نــده هــه‌ر كێشه‌كان
بدوێین.
242
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی‌فه‌لسه‌فه‌ی‌سه‌ده‌كان‌نێوه‌ڕاست
ــم‌و‌لێی ئـــه‌وه‌نـــده‌ی‌مــن‌بــۆی‌چــووبحه‌مید كه‌‌د. ئهوهیه، بووبمه‌وه، ورد‌بۆچوونی بیرو ته‌واوی ویستوویه‌تی‌خۆی‌له‌م‌به‌شه‌ی‌كتێبه‌كه‌یدا‌سه‌باره‌ت‌ــه‌‌تــایــبــه‌تــمــه‌نــدیــیــه‌كــانــی‌فــه‌لــســه‌فــه‌ی بــوه‌ڕاســت‌ده‌ربــرێــت‌‌و ــێ ــی‌ن ــان ســه‌ده‌كئایینه ســێ هــه‌ر ســه‌ر بخاته تیشك‌ئاسمانییه‌كه‌و‌به‌‌تایبه‌تیش‌مه‌سیحیه‌ت‌و‌جۆره‌كان له به‌‌جۆرێك كه ئیسالم،گـــازه‌نـــده‌ی‌كـــــردوون.د.حــه‌مــیــد‌له‌‌وایه، پێی مه‌سیحیه‌ت، بۆ ئاماژه‌دانیدا‌ـــه‌راورد‌لــه‌گــه‌ڵ‌هــه‌ر‌یه‌كه‌‌له كــه‌‌بــه‌‌بئیسالم،مه‌سیحیه‌ت ئایینی‌جووله‌كه‌و‌بڕوایه،نه‌ك‌ئایین،چونكه‌‌وه‌ك‌ده‌ڵێت:بنه‌ماكانی بــڕوا، وه‌ك مه‌سیحییه‌ت،ئاسمانییه‌كه‌ی گه‌ردوونی‌و چوونه بۆ‌جووله‌كه‌وه لــه ئاشكرایی روون بــه‌‌وه‌رگــرتــووه‌و‌پــه‌ره‌ی‌پــێــداوه.«)ل٥٠(.هه‌روه‌ها‌ده‌ڵێت:له‌‌مه‌سیحییه‌تدا‌كتێبی‌چوار له ئینجیل ئێستا نییه. ئاسمانی‌به‌شی‌سه‌ره‌كی‌و‌نووسینی‌په‌یامبه‌ران‌ــه‌‌چـــوار‌بــه‌شــه‌كــه‌ی‌و پــێــكــهــاتــووه،كــێــكــه‌وه ـــه‌‌الیـــــه‌ن‌كــه‌ســان نـــامـــه‌كـــان‌لیاوه‌ری كه تۆماركراون، نووسراون‌و‌هــۆیــه‌وه بـــه‌م ـــــــوون.«)ل٥٠( ب عیسا‌مه‌سیحییه‌ت که وایــه، پێی نــووســه‌ر‌ژیانی‌دنیا‌له‌به‌رچاوی‌مرۆڤ‌ده‌خات‌و‌بۆ ــات ده‌ك لێ نه‌فره‌تی یه‌كجاری به
به‌ده‌ست هه‌میشه‌یی( )نه‌مری ئه‌وه‌ی‌د. ئــه‌وه‌شــدا له‌گه‌ڵ هــاوكــات بهێنێت.وه‌ك مه‌سیحییه‌ت، وایــه پێی حه‌مید‌ــه‌‌نــووســیــنــی‌رابــه‌ره‌كــانــیــدا ئــــه‌وه‌ی‌لئایدیۆلۆجیه‌تی بیرو به‌ده‌رده‌كه‌وێت،بــووه. كۆیله‌‌یی به‌نده‌یی‌و ســه‌رده‌مــی‌پێی‌وایه ئــه‌وه‌شــدا له‌‌پــاڵ هــه‌روه‌هــا‌هیچ بــه نــه‌تــه‌وایــه‌تــی بابه‌تی كێشه‌و‌جۆرێك‌له‌‌مه‌سیحییه‌تدا‌باس‌نه‌كراوه‌و
به‌‌مێشكدا‌نه‌هاتووه.الیه‌نێكی‌تری‌ئاوڕلێدانه‌وه‌ی‌د.حه‌مید‌له‌‌ئایینی‌مه‌سیحی‌ئه‌و‌پرسیاره‌یه،كه‌‌ئایینه‌‌نه‌یتوانیوه‌‌له ده‌ڵێت:بۆچی‌ئه‌م‌رۆژهه‌اڵتدا،كه‌‌تیایدا‌له‌‌دایك‌بووه،به‌‌پێی‌پێویست‌الیه‌نگری‌هه‌بێت؟كه‌چی‌كردووه‌و كۆچباری كۆچ‌و ئاسانی به‌‌ئه‌مه‌ریكا دواییدا له ئه‌وروپاو هه‌موو‌بــه‌‌هــه‌مــوو‌بــه‌شــه‌كــانــیــه‌وه)بــاشــورو
باكور(بڕوایان‌پێ‌هێناوه؟«)ل٥٤(.هه‌رچی‌تێڕوانین‌‌سه‌باره‌ت‌به‌‌ئایینی‌ده‌ركــه‌وتــنــی کــه وایــــه، ئیسالمیشه،داوه، دڕ خۆی پێش قۆناغی ئیسالم‌كه‌‌قۆناغی‌دواكه‌وتووی‌بووه.هاوكات‌ئیسالم ده‌ڵێت:راسته ئه‌وه‌شدا له‌گه‌ڵ‌مرۆڤی‌له‌‌كۆیالیه‌تی‌رزگاركردوه‌و‌له‌رۆژێكی هه‌اڵتنی ــژده‌ی م ســه‌ره‌تــاوه‌‌ــه‌اڵم ــــراوه،ب ــێ‌‌چـــــاوه‌ڕوان‌‌ك نــوێــی‌لئایینه ئه‌م كۆیالیه‌تی، بڕی له دواتــر،چینی‌ده‌ره‌بــه‌گــی‌لێ‌‌دروســت‌بــووه‌و‌ته‌خت‌و‌تاراج‌گۆڕاوه‌و‌ده‌سه‌اڵت‌و‌هێز
243
په‌یدا‌بووه.لێره‌وه‌‌ئه‌گه‌ر‌بشێت،هه‌وڵ‌ده‌ده‌یــــن‌لــه‌‌رێــگــه‌ی‌نــه‌خــشــه‌یــه‌كــه‌وه،ــه‌ی‌ئــه‌و‌بــۆچــوونــه‌ی‌نــووســه‌ر كــورتلــه‌مــه‌ڕ‌هــه‌ر‌دوو ده‌خــه‌یــنــه‌‌روو،كــه‌‌جــیــاوازیــی بــاســیــكــردوون‌و ئایینه‌كه‌‌ـــدان‌و ســـه‌رهـــه‌ڵ رووی ـــه ل نــێــوانــی
گه‌شه‌كردنیان‌به‌دیار‌خستووه.
ئایینی‌مه‌سیحی‌و‌ئایینی‌ئیسالمروه‌‌و ــه ك مــه‌ســیــحــیــه‌ت، ئایینی ١ـــردووه، ـــاوای‌ئــه‌وروپــا‌كۆچی‌ك رۆژئماوه‌یه‌ك پاش پێكراوه، كۆچی یاخود‌گۆڕانی‌سه‌رتاپاگیریی‌به‌سه‌ردا‌هاتووه.تا ئه‌م‌گۆڕانه‌‌بوونه‌ته‌‌مایه‌یی‌ئه‌وه‌ی‌راده‌یه‌كی‌زۆر‌بێ‌‌شمشێرو‌توندوتیژی‌له ئایین له‌‌ئه‌وروپادا‌په‌سه‌ند‌بكرێت.رۆژهه‌اڵتدا‌وه‌ك‌سه‌رخان‌له‌‌سه‌ره‌وه‌‌به‌‌شمشێر‌به‌سه‌ر‌كۆمه‌ڵدا‌سه‌پێنراوه.سه‌رتاپاگیر جار زۆر پڕۆسه‌یه ئه‌م‌ــــاری‌كـــۆمـــه‌ڵ‌و‌كــۆمــه‌اڵیــه‌تــیــه‌كــه‌ی بــه‌و‌راده‌یــــه‌ی‌ده‌كــرێــت گــــۆرڕوه،تــا‌ئبه‌‌عه‌ره‌بكردن‌هه‌ر بگوترێت‌‌كرداری
له‌‌سه‌رتاوه‌‌له‌‌ئارادا‌بووه.ســه‌ره‌تــاوه، لــه هــه‌ر مه‌سیحیه‌ت ٢ـ‌یاخود‌هه‌ر‌نه‌بێت‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌باوبێته‌وه،خۆی خه‌ڵك‌و الی بۆ هــاتــووه خــۆی‌كۆمه‌ڵه له‌گه‌ڵ ــه‌ك راده‌ی به گۆڕیووه
جیاوازه‌كانی‌ئه‌وروپادا‌بگونجێت.كۆمه‌ڵی‌كورده‌واری‌به‌‌هۆی‌ئایینه‌وه،له خــۆی جــارانــی كه‌سایه‌تیی ئــه‌گــه‌ر
ده‌ســـت‌نــه‌دابــێــت،ئـــه‌وا‌بــه‌شــی‌هــه‌ره‌‌نه‌ریت‌و ده‌ستوورو داب‌و ئه‌و زۆری‌كــۆمــه‌اڵیــه‌تــیــی ــی ــان ژی رێ‌و‌شــوێــنــی‌عه‌ره‌بییان به‌رامی بۆن‌و كورده‌واریی‌لێ‌دێت.ج‌گه‌‌له‌و‌وشه‌‌زۆرو‌زه‌به‌نده‌ی‌زمانی شانی سه‌ر باری كه عه‌ره‌بی،
كوردیان‌سه‌خت‌و‌قورس‌كردووه.قه‌شه ــاریــس ــهپ ل ١٢٧٧ ســاڵــی ٣ـ‌تێمپیر‌به‌‌ناوی‌كڵێسه‌ی‌مه‌سیحیه‌وه‌‌به‌‌فه‌توایه‌ك٢١٩خاڵی‌له‌‌سه‌ر‌فه‌لسه‌فه‌و‌فه‌یله‌سوفان‌تۆماركردووه.به‌‌گومڕاو‌فه‌لسه‌فه‌ی دایـــنـــاون‌و الده‌ر رێ لــه‌‌له‌‌رۆژهه‌اڵتدا،وه‌ك‌له قه‌ده‌غه‌‌كردوه.كێشه‌ی‌نێوان‌غه‌زالی‌و‌ئبن‌روشداو‌له‌‌فه‌تواكانی‌ئیبن‌ته‌یمیه‌‌ی‌ئیبن‌سه‌اڵحی‌شاره‌زووری‌ده‌رده‌كه‌وێت،که‌‌فه‌لسه‌فه‌‌قه‌ده‌غه‌كراوه.گوتراوه)من‌تمنطق‌فقد‌فه‌لسه‌فه له ئه‌وه‌ی‌باس تزندق(،واته
بکات،زه‌ندیقه.٤ـ‌له‌‌ئه‌وروپای‌مه‌سیحیدا‌جارێكی‌تر‌ناچاری بــه یه‌زدانناسی فه‌لسه‌فه‌و‌ــه‌كــی ــای ــه‌وروپ ــاشــت‌بـــوونـــه‌تـــه‌‌وه.ئ ئمرۆڤ شارستانیه‌تێكی پێشكه‌وتوو،په‌ره‌سه‌ندوو، فه‌لسه‌فه‌یه‌كی دۆســت،بــدات زانسته‌كان شانی لــه شــان كــه‌‌كــــــه‌چــــــی‌لـــه بۆته‌دیار‌‌به‌رچاو.زه‌لیلی‌و دواكــه‌وتــوودا، رۆژهه‌اڵتێكی‌داماوی‌و‌گیروگرفتی‌كێشه‌ی‌سیاسی‌و‌زۆرترو هتد كۆمه‌اڵیه‌تی.. ئابووری‌و‌وه‌ك فه‌لسه‌فه‌كه‌ش بووه. به‌ردهه‌وام
244
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ناله‌بارو ره‌وشه ئه‌م ره‌نگدانه‌وه‌یه‌كی‌رێبوارێكی وه‌ك ئاساییه، نا سه‌خت‌و‌شه‌كه‌تی‌رێگای‌نیوه‌‌شه‌و‌هاتۆته‌به‌ر
بینین.ــه،كه ــه‌ی ــه‌م ــت،ئ ــێ ــگ‌ب ــرن ئـــــه‌وه‌ی‌گپێویسته‌‌رۆشنبیر‌له‌وه‌‌ئاگادار‌بێته‌وه،ئه‌وه بۆ نه‌خشه‌یه ئه‌م پیشاندانی كه‌‌بۆ بانگه‌شه ویستبێتمان كــه نییه،الیه‌نێك‌له‌م‌دوو‌الیه‌نه‌‌بكه‌ین.نه‌خێر،ئه‌و ئه‌وه‌ی‌خراوه‌ته‌‌روو‌كۆی به‌ڵكو‌بیرو‌باوه‌ڕه‌یه،كه‌‌نووسه‌ر‌وه‌ك‌هه‌ڵ‌و‌سه‌رنجی مێژوویی قۆناغێكی مه‌رج‌و
داوه‌و‌لێی‌روانییوه.زۆرن، تایبه‌تمه‌ندییه‌كان هــه‌ڵــبــه‌ت‌هه‌وڵم مــن كرابێت ــده‌ی ــه‌وه‌ن ئ ــه‌اڵم بداوه‌‌له‌‌رێگه‌ی‌ئه‌م‌نه‌خشه‌یه‌وه‌‌جۆری‌كه روو، بخه‌مه تایبه‌تمه‌ندییه ــه‌م ئتێدا نــووســه‌ری بـــاوه‌ڕی بیرو زیاتر‌باس زیاتر ئه‌گه‌ر لــێــره‌وه نوێنراوه.نێوه‌ڕاست‌و سه‌ده‌كانی فه‌لسه‌فه‌ی له‌‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‌بكه‌ین،ئه‌وا‌ده‌بینین‌فه‌لسه‌فه‌‌له‌‌‌سه‌ده‌كانی‌نێوه‌ڕاستدا‌به
سێ‌‌قۆناغدا‌تێپه‌ریووه.قۆناغی‌یه‌كه‌م:له‌‌سه‌ره‌تادا‌فه‌لسه‌فه‌‌ــــراوه.بــه‌ڵــگــه‌ی ــــه‌ده‌غــــه‌ك یـــاســـاغ‌و‌قــه‌دا ــه‌ی ــام ئـــه‌م‌قـــه‌ده‌غـــه‌كـــردنـــه‌‌لـــه‌و‌نده‌رده‌كـــه‌وێـــت،كــه‌‌پــۆڵــس)پــاولــۆس(دانشتوانی بۆ مه‌سیح ئه‌سحابه‌ی ی‌نوسیوویه‌تی، كــۆلــوس كــورنــتــوس‌و‌تــیــایــدا‌گــوتــوویــه‌تــی:دانــایــی‌ژیــریــی
نــه‌زانــیــن‌و ره‌ب الی لــه جیهانه ــه‌م ئدواكه‌وتووییه.)ل٥٢(
قۆناغی‌دووه‌م:كڵیسه...پێویستی‌به‌‌هه‌‌بووه ئایدیۆلۆجی بیری‌و چه‌كێكی‌خه‌ڵك بۆ بنه‌ماكانی‌خۆی ئــه‌وه‌ی بۆ‌روون‌و‌پشت‌راست‌بكاته‌وه.داكۆكی‌له‌‌رێ‌‌و‌شوێنی‌خۆی‌بكات.ئه‌م‌چه‌كه
فه‌لسه‌فه‌‌بووه!«)ل٥٣(.چیتر فه‌لسه‌فه سێیه‌مدا قۆناغی له‌‌نه‌ماوه، پیرۆز الهوتی خزمه‌تكاری‌به‌ڵکو‌بنه‌ماو‌رێ‌‌و‌شوێنه‌كانی‌الهوت‌و‌ئایینی‌مه‌سیحی‌تا‌راده‌یه‌ك‌له‌‌به‌رده‌م‌له‌به‌ر پــیــرۆزیــان كـــااڵی فــه‌لــســه‌فــه‌دا
داماڵراوه.)ل٥٣(.قه‌ده‌غه‌كردنی‌فه‌لسه‌فه
خاڵی‌كۆتایی‌توێژینه‌وه‌‌شیكاریه‌كه‌ی‌قسه‌كردنه كــتــێــبــه‌دا لـــه‌م حــه‌مــیــد د.ــســه‌فــه‌ی ــی‌فــه‌ل ــگ ــرن ــی‌گ ــك ــێ ــه‌ن ـــه‌‌الی لسه‌ده‌كانی‌نێوه‌ڕاست،ئه‌ویش‌فه‌توای‌با كه‌وایه فه‌لسه‌فه‌یه. قه‌ده‌غه‌كردنی‌ده‌ركــراوه‌و بۆچی فه‌توایه ئه‌م بزانین
چۆن‌كه‌وتۆته‌وه؟.له‌و خۆی ناتوانێت مــرۆڤ بێگومان‌ئه‌گه‌رچی كه بخات، به‌‌دوور راستیه‌‌له رواڵــه‌تــی شێوه‌یه‌كی بــه فه‌لسه‌فه‌‌ژێر‌ناوی‌چه‌ند‌فه‌توایه‌كدا‌هه‌ڕه‌شه‌ی‌هه‌میشه به‌اڵم لێكراوه، قه‌ده‌غه‌كردنی‌پیاوانی كه ــووه، ب په‌نایه پشت‌و ئــه‌و‌ـــه‌‌ســـه‌رێـــكـــی‌تـــره‌وه یـــه‌زدانـــنـــاســـی‌لله ئه‌گه‌ر واتــه بــردۆتــه‌وه. بۆ په‌نایان
245
فه‌لسه‌فه رووی به ده‌رگــایــان الیــه‌ك‌كاوڕۆژنه‌یه‌كه‌وه له ئه‌وا داخستبێت،بــۆی‌چــوونــه‌تــه‌وه.ئــه‌مــه‌ش‌بــۆ‌خۆی‌له‌گه‌ڵ كه راستییه‌یه ئــه‌و ده‌رخـــه‌ری‌ـــه‌‌ســه‌ده‌كــانــی ــهل ــســه‌ف ــهل ئــــــه‌وه‌ی‌فنێوه‌ڕاستدا‌هه‌وڵی‌خه‌فه‌كردنی‌دراوه،ـــه‌رده‌م‌رۆڵــی‌خــۆی‌گــێــڕاوه، بــه‌اڵم‌هیه‌زدانناسیشدا باڵی ــر ژێ لــه ئــه‌گــه‌ر‌له ــاس ب كاتێك ئێمه هــاوكــات بــێــت.قه‌ده‌غه‌كردن‌و‌فه‌توای‌دژ‌به‌‌فه‌لسه‌فه‌‌نێوه‌ڕاستدا، ســه‌ده‌كــانــی لــه ده‌كــه‌یــن‌ـــوای ـــه‌ت ــــــــه‌ردوو‌ف مـــه‌بـــه‌ســـتـــمـــان‌هرۆژهه‌اڵت‌و‌رۆژئاوایه،كه‌‌یه‌كه‌میان‌له‌‌له ئه‌وی‌تریان غه‌زالی‌و ئیمامی الیه‌ن
الیه‌ن‌قه‌شه‌‌تێمپیره‌وه‌‌ده‌ركراون.ـــــه‌ر‌پــــرســــیــــاری‌هــــه‌ره ــاگ ــســت ــێ ئله ئــاخــۆ بڵێین: بــكــه‌یــن‌و ســه‌ره‌كــی‌لــه‌‌به‌رامبه‌ر فه‌توایانه ئــه‌م چــی بــه‌ر‌ده‌ركــراون؟ قه‌ده‌غه‌كردنی فه‌لسه‌فه‌‌و‌ــه‌و‌جــۆره ـــدا‌ده‌ڵــێــیــن:ئ ئــه‌وا‌لــه‌‌وه‌اڵمـــه‌ن‌پــیــاوانــی ــه‌‌الی بــیــركــردنــه‌وه‌یــه‌ی‌لهاتوونه‌ته كڵێسه‌‌وه رابه‌رانی ئایینی‌و‌هه‌ڕه‌شه‌‌و فه‌لسه‌فه گوایه که ــاراوه، ئكۆسپ‌و‌ته‌گه‌ره‌یه‌‌له‌به‌رده‌م‌ئایین‌و‌له‌‌به‌رده‌م‌بڕواو‌باوه‌ڕ،ئه‌وا‌یه‌كێك‌بووه‌‌لــه‌و‌خــااڵنــه‌ی،كه‌‌هــه‌ر‌له‌‌ســه‌ره‌تــاوه‌‌ــه‌پــه‌یــوه‌نــدیــی‌نــێــوان وایــــكــــردووه،کفه‌لسه‌فه‌و‌یه‌زدانناسی،که‌هه‌میشه‌‌دژ
به‌‌یه‌ك‌و‌به‌‌یه‌كه‌وه‌‌ناكۆك‌بوون.له قــســه‌‌ی رووه‌وه لــه‌م حه‌مید د.
سه‌ر‌فه‌تواكه‌ی‌قه‌شه‌‌تێمپیر‌كردووه‌و‌بوختانه‌ی ئــه‌و تێمپیر ده‌ڵــێــت:قه‌شه‌‌ئه‌وساوه فه‌یله‌سووفه‌كانی زمانی به‌‌له گــوایــه‌‌گوتبیان‌ژیــر کــه كـــردووه،مه‌سیحیه‌وه( یه‌سوعی )ره‌بمان الیه‌ن‌دانه‌هێنراوه‌‌مرۆڤ‌به‌‌هۆی‌ژیره‌وه‌‌له‌‌هۆیه‌شه‌وه به‌م ده‌چــێــت.)ل١٨٠( ره‌ب‌قه‌شه‌‌ی هه‌ڵوێسته‌ی ــه‌و ئ ــده‌ی ــازن گکردووه،که‌ده‌ڵێت:ده‌بێت‌‌مه‌سیحییه‌ت‌ژیر ترسی ئــه‌وه‌نــده بێت ئایینێك چ‌الفی خــۆی كاتێكدا له بێت، دڵیدا له‌‌لــێــداوه‌‌بــۆ‌رزگــاركــردنــی‌مـــرۆڤ‌و‌بۆ‌ــه‌‌بـــه‌دكـــاری‌و‌زۆرو رزگــاركــردنــی‌ل
جه‌ورو‌چه‌وتی‌هاتووه.)ل١٨٠(.ئیمامی فه‌تواكه‌ی ده‌رباره‌ی هه‌رچی‌غه‌زالی‌شه،د.حه‌مید‌پێی‌وایه،که:غه‌زالی‌قه‌ده‌غه‌كردووه. فه‌لسه‌فه‌ی فه‌توا به‌‌ئـــازاد لــێــكــۆڵــیــنــه‌وه‌ی ده‌رگـــــای ئیتر‌كــۆمــه‌ڵــی دراوه. ــوه ــێ پ )ئــیــجــتــیــهــاد(رۆژهه‌اڵتی‌دووچاری‌ده‌ستی‌تاریكی‌و‌نه‌خۆشی نه‌خوێنده‌واری‌و هــه‌ژاری‌و‌زۆر له بــووه، دواكه‌وتن به‌دبه‌ختی‌و‌موسڵمان واڵتــانــی وشـــه‌ی نـــاوه‌نـــدا‌ــن‌و ــه‌وت ــــارده‌ی‌دواك بــه‌رامــبــه‌ر‌بــه‌‌دیــادادی‌و‌كوێره‌وه‌ری ن زه‌بــرو‌زۆ‌نــگ‌و
دانراوه‌و‌داده‌نرێت.«)ل١٨٢(فه‌توایه دوو به‌م ئاماژه‌دان بێگومان‌نــووســه‌ره گرنگی ــه‌كــی ــه‌وی ــاوه‌ڕدان ئئه‌و تیایدا مێژووییه‌ی قۆناغه ئه‌و بۆ‌فه‌لسه‌فه‌ی ركه‌به‌ری دژایه‌تی‌و په‌ری
246
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
تێدا‌كراوه.بــۆچــی‌فه‌لسه‌فه بــزانــیــن بــا ــه كــه‌وایبریتی فه‌لسه‌فه ئه‌گه‌ر قه‌ده‌غه‌كراوه،ژیرو بیرو مێشك‌و ئــازادیــی له بێت‌ــی ــه‌رم لـــه‌‌یــۆنــانــدا‌هــه‌مــیــشــه‌‌ســه‌رگــــه‌ری ـــرۆڤ‌و‌ده‌وروب تــوێــژیــنــه‌وه‌ی‌مبووبێت،ئه‌وا‌له‌‌سه‌ده‌كانی‌نێوه‌ڕاستدا‌بڕوا‌بوون‌به‌‌یه‌ك‌راستی‌و‌بایه‌خدان‌شوێنێكی رێ‌و دۆگـــمـــاو ــد ــهچــهن بئایینی،جێگه‌ی‌ئه‌و‌جۆره‌‌بیركردنه‌وه‌‌به‌م گــرتــۆتــه‌وه. فه‌لسه‌فه‌ی ـــازاده‌ی ئبه‌وه‌ی، ئاماژه‌دان فه‌توادان‌و هۆیه‌وه،كه)راستی(هه‌ر‌یه‌كه‌و‌گۆڕانی‌هه‌ڵ‌و‌تێناكات، كاری هیچ‌جۆرێك به مه‌رج‌ره‌هایه‌تیه‌و جـــۆره ــه‌و ب بـــوون بـــڕوا‌هۆكارێكی رێژه‌گه‌رایی، ره‌تــدانــه‌وه‌ی‌ناچاره‌كی‌بووه‌‌وه‌ك‌ئه‌وه‌ی‌نووسه‌ر‌ده‌ڵــێــت‌‌قــه‌ده‌غــه‌كــردنــی‌فــه‌لــســه‌فــه‌ی‌بۆیه‌‌قه‌ده‌غه‌كردنی بــكــه‌وێــتــه‌وه. لــێ‌‌كردۆته‌وه، جارێكی‌تر‌ساغی فه‌لسه‌فه‌‌ده‌كرێت هــه‌ن، راستی جــۆر دوو که‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌فه‌لسه‌فه‌دا‌به‌‌راست‌دابنرێت،ــدا‌راســـت‌نــه‌بــێــت.«)ل١٨٦( لــه‌‌الهــوتكه‌واته،خودی‌ئه‌م‌بۆچوونه‌‌ی،که‌له‌‌گوایه بۆكراوه، بانگه‌شه‌ی فه‌تواكاندا‌یه‌ك‌جۆر‌راستی‌هه‌یه،خۆی‌له‌خۆیدا‌سه‌ڵمێنه‌ری‌ئه‌و‌راستییه‌یه،كه‌‌راستی‌له جــۆر دوو به‌ڵکو نییه، ره‌هــایــانــه‌راستیمان‌هه‌یه،ئه‌گه‌ر‌نا،بۆچی‌ده‌بێت‌‌بكرێت. لێ رێگریی قه‌ده‌غه‌‌و فه‌لسه‌فه
له‌م‌باره‌یه‌وه‌‌د.حه‌مید‌پێی‌وایه‌‌ئێمه‌‌دوو‌جۆر‌زانینمان‌هه‌یه‌‌و‌هه‌ر‌یه‌كه‌یان‌په‌یڕه‌و‌پێودانگی‌تایبه‌ت‌به‌‌زانینه‌كه‌ی‌بێ ــه ب كامێكیان هــیــچ ــه، هــه‌ی خـــۆی‌ناتوانێت ئــه‌وی‌تــریــان كۆمه‌ككردنی‌بكاته‌وه. راســـت پشت ره‌واو خــۆی‌له بریتین زانینه‌ش جــۆری دوو ئــه‌و)زانینی‌ژیری،واته‌‌فه‌لسه‌فی،زانین‌به‌‌هۆی‌سرووشه‌وه،واته‌‌زانینی‌ئایینی(.په‌ره كات هیچ ناكرێت بێت، پێیه به‌م‌بدرێت‌و زانینه دوو لــه‌م زانینێك به‌‌ئه‌وی‌تریان‌دژایه‌تی‌بكرێت.چۆنكه‌‌هه‌ر‌یه‌كه‌یان‌ته‌واوكه‌‌رو‌پاڵپشتی‌یه‌كترن.
بكه‌ین، لێوه باسی ده‌مێنته‌وه ئه‌وه‌ی‌كه فه‌توایانه‌یه، ئه‌و پیشاندانی‌جۆری‌نووسه‌ر‌بۆ‌زیاتر‌پشت‌راستكردنه‌وه‌ی‌روو. خستوونیه‌ته تــوێــژیــنــه‌وه‌كــه‌ی‌به‌اڵم‌باوه‌ڕم‌وایه‌‌لێره‌دا‌كاتی‌ئه‌وه‌مان‌نه‌بێت،كه‌‌خاڵ‌به‌‌خاڵی‌ئه‌و‌فه‌توایانه‌‌خوێنه‌ر ئــه‌گــه‌ر بــۆیــه روو. بخه‌ینه‌‌به‌شی دوا دهتوانێت بێت، مه‌به‌ستی‌ئه‌م‌كتێبه‌ی‌نووسه‌ر‌بخوێنێته‌وه‌و‌یه‌ك
به‌‌یه‌كی‌خاڵه‌كان‌سه‌ره‌نج‌بدات.ئه‌نجام
ـــا‌ئــێــســتــا‌پـــه‌یـــوه‌ســـت‌به ـــه‌ر‌ت ـــه‌گ ئخاڵێكی دابێت‌چه‌ند هه‌وڵم كتێبه‌كه‌وه‌‌بــاره‌یــه‌وه له رووو بخه‌مه ســه‌ره‌كــی‌ــره‌دا‌چه‌ند ــێ ــت‌‌ل ــرێ ـــه‌وا‌ده‌ك ــــم،ئ دوابجێگه‌ی كه روو، بخه‌مه به‌ره‌نجامێك‌ئه‌وه‌ن‌په‌نجه‌یان‌بۆ‌رابكێشین.هه‌ڵبه‌ت
247
بۆ‌ئه‌وه‌ش،من‌‌جگه‌‌له‌وه‌ی‌شانازی‌به‌‌كتێبێكی‌له‌م‌جۆره‌ی‌د.حه‌مید‌عه‌زیز‌پێویستم به كاتدا لهههمان ده‌كـــه‌‌م،ئه‌م سه‌ر له سه‌رنج دوو که زانیوه،وه‌ك مــن بــۆ كــه روو، بخه‌مه كتێبه
جێگه‌ی‌لێ‌‌وردبوونه‌وه‌‌بوون.ــه‌م ــنــی‌ئ ــۆدی‌نــووســی ــت ــی ـــه‌م:م ـــه‌ك یــم كــتــێــبــه‌‌هــێــنــده‌ی‌مـــن‌بــــۆی‌چــووبره‌خنه‌ییه(. )شــیــكــاری میتۆده‌یه‌كی‌نووسه‌ر وایــه بڕیار ئه‌گه‌ر پێیه بــه‌م‌شــیــكــاریــیــه‌كــی‌تـــــه‌واوی‌فــه‌لــســه‌فــه‌ی‌ئه‌وا كردبێت، نێوه‌ڕاستی سه‌ده‌كانی‌به زیــاتــر بایه‌خی گرنگی‌و ــه‌ده‌كــرا نفه‌لسه‌فه‌ی‌رۆژئاوایی،واته‌فه‌لسه‌فه‌ی‌نێوه‌ڕاستدا له‌‌سه‌ده‌كانی مه‌سیحیه‌ت‌بدات‌و‌ره‌خنه‌ی‌لێ‌بگرێت‌و‌گرنگییه‌كی‌واته فه‌لسه‌فه‌ی‌رۆژهــه‌اڵت، به كه‌متر
فه‌لسه‌فه‌ی‌ئیسالمی‌بدات.تایبه‌ت به نووسینه‌كه‌یدا، له دووهم:قه‌ده‌غه‌كردنی فه‌توای لهسهر ئه‌وه‌ی‌فه‌لسه‌فه‌‌نووسراوه،د.حه‌مید‌به‌‌تێرو‌ته‌سه‌لی‌ده‌قی‌فه‌تواكانی‌قه‌شه‌‌تێمپیری‌فه‌لسه‌فه قه‌ده‌غه‌كردنی به سه‌باره‌ت‌خستوونه‌ته‌‌روو،كه‌‌تێكڕایان)ل٢١٩(فه‌توان.به‌اڵم‌ئه‌وه‌ی‌جێگه‌ی‌سه‌ره‌نجه،هیچ‌ده‌قێكی‌ئه‌و‌تۆی‌له‌‌سه‌ر‌فه‌تواكه‌ی‌ته‌نیا روو، نه‌خستۆته غه‌زالی ئیمامی‌تزندق( فقد تمنطق )من ده‌سته‌واژه‌ی‌نه‌بێت،كه‌‌به‌‌بــڕوای‌من‌ده‌بــوو‌شتی
زیاتری‌له‌باره‌یه‌وه‌‌خرابایه‌‌ته‌روو.
په‌یوه‌ندیی ــه‌وه‌ی ئ هه‌رچی سێیه‌م:به‌‌چوارچێوه‌‌گشتیه‌كه‌ی‌ئه‌م‌كتێبه‌وه‌‌هه‌یه،ئهوهیه،که‌مرۆڤ‌ناتوانێت‌‌چاو‌بپۆشێت، خااڵنه ئه‌و بایه‌خی رۆڵ له‌‌كه‌‌تیایدا‌خراونه‌ته‌‌رووو‌شیكردنه‌وه‌ی
پێویستایان‌بۆ‌كراوه.لێكۆڵینه‌وه به‌سه‌ركردنه‌وه‌و چواره‌م:كه فه‌لسه‌فه، هه‌ستیاری قۆناغێكی له‌‌كراوه. ركه‌به‌ری دژایه‌تی‌و ئه‌وپه‌ری‌ئه‌م گرنگی كه خــااڵنــه‌ی، لــه‌و خاڵكه
كتێبه‌‌دیارو‌ده‌ست‌نیشانی‌ده‌كات.ــی ــان ــێــنــجــه‌م:ئـــه‌گـــه‌ر‌چـــی‌ســه‌ده‌ك پــاوه‌ڕاســت‌بــه‌‌ســه‌ده‌‌هــه‌ره‌‌تاریك‌و ننــالــه‌بــاره‌كــانــی‌فــه‌لــســه‌فــه‌‌داده‌نـــرێـــت،به‌اڵم‌ئه‌م‌قۆناغه‌‌هیچ‌كاتێك‌به‌‌واتای‌كپكردنی‌فه‌لسه‌فه‌‌نایه‌ت،چونكه‌‌له‌‌هه‌ر‌كاتێكدا‌زیاتر‌په‌نای‌بۆ‌براوه،تا‌ساغی‌ئایینیه‌كانیان دۆگــمــا بیروبۆچوونه
بكه‌نه‌وه.شه‌شه‌م:ئه‌گه‌ر‌له‌‌سه‌ره‌تادا‌فه‌لسه‌فه‌‌ــه‌‌یــۆنــانــدا‌ســه‌رگــه‌رمــی‌تــوێــژیــنــه‌وه لده‌ووروبـــــه‌ری، مـــرۆڤ‌و لــه بووبێت‌ئه‌و ته‌واو نێوه‌ڕاست سه‌ده‌كانی ئه‌وا‌ئــاوه‌ژوو مه‌رجه‌یان هــه‌ڵ‌و ره‌وش‌و
كردۆته‌وه.ـــوا‌بۆ ـــه‌ت ــــی‌ف ــــردن حــــه‌وتــــه‌م:ده‌ركقه‌ده‌غه‌كردنی‌فه‌لسه‌فه،خۆی‌له‌‌خۆیدا‌فه‌لسه‌فه ئــازادی به‌هاری بۆ رێگه‌ی)تێزه‌‌و ـــردووه،كه‌‌ده‌كــرێــت ك خــۆش‌ئه‌لمانی فه‌یله‌سووفی تێزه(ی ئه‌نتی
248
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
هیگلی‌بخه‌ینه‌‌پاڵ.سه‌رچاوه‌و‌په‌راوێز:
له‌‌سه‌ده‌كانی الهــوت فهلسهفهو كتێبی ١ـ‌عه‌زیز، د.حه‌مید نووسینی: له نــاوه‌ڕاســت‌بــاوكــراوه‌كــانــی لــه چــاپــیــه‌تــی‌و كــه‌‌دووه‌م‌ئه‌كادیمیای‌هۆشیاری‌و‌پێگه‌یان‌كادیران،بۆ
ساڵی٢٠١٢له‌‌سلێمانی‌باوكراوه‌ته‌وه.٢ـ‌سه‌رجه‌م‌ئه‌و‌تێكستانه‌ی‌بۆ‌ئه‌م‌نووسینه‌‌كتێبه‌كه چوارچێوه‌ی له گرتوون، ــان وه‌رمبه ئاماژه‌مان مه‌به‌ستدا له‌‌شوێنی خۆیدان‌و
الپه‌ره‌كه‌ی‌داوه.
249
ئۆگه‌ست‌كۆنت‌داهێنه‌ری‌کۆمه‌ڵناسیدامه‌زرێنه‌ری‌پۆزیتیڤیزم:بانگخوازی
ئاینێكی‌نوێ.
نووسینی:جان‌فرانسوا‌دۆرتیه‌وه‌رگێڕانی)له‌‌عه‌ره‌بییه‌وه(:عومه‌ر‌عه‌لی‌ئه‌حمه‌د
250
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
1857 ــــ ـ 1798 كــۆنــت ئــۆگــه‌ســت‌ــی‌كــۆمــه‌ڵــگــای شـــه‌یـــدای‌گــه‌شــه‌كــردنبوو، زانستیی پیشه‌سازی‌وعه‌قانیه‌تی‌بوو، پۆزیتیڤیزم دامــه‌زرێــنــه‌ری ئــه‌و‌بوو. توندڕه‌و ئه‌مبریکی باوه‌ڕدارێكی‌له‌م‌پێناوه‌دا‌وێنای‌كۆمه‌ڵگایه‌كی‌تازه‌ی‌زانستێكی ده‌یویست ــرد. ده‌ك ــه‌رزی ببنێت ناوی دامه‌زرێنێت‌و كۆمه‌اڵیه‌تی
سۆسیۆلۆژیا.وشه‌ی‌سۆسیۆلۆژیا‌بۆ‌یه‌كه‌مین‌جار‌له‌‌ساڵی1839دا‌له‌‌نێو‌كۆی‌بڕگه‌یه‌ك‌ئۆگه‌ست وانه‌كانی 47له وانــه‌ی له‌‌ــــووه.کــۆنــت‌ئــه‌م كـــۆنـــت‌دا‌ده‌ركــــه‌وتــاره‌زووی‌ده‌كــرد‌ئه‌م‌وشه ئ توێژه‌ره‌‌له هه‌رچه‌نده نـــاوه‌وه، بهێنێته نوێیه‌‌نوێیه زانسته ئه‌م ده‌یوست سه‌ره‌تادا‌ناوزه‌د‌بكات‌به»فیزیای‌كۆمه‌اڵیه‌تی،«كه‌‌واتای‌زانستی‌كۆمه‌ڵگا‌ده‌گه‌یه‌نێت.مانگێك ــد ــهچــهن ب ئـــه‌و پــێــش ــــه‌اڵم ببه‌لجیكی فه‌له‌كناس‌وماتماتیكناسی)جـــۆن‌كــیــتــلــیــه(،تــه‌بــه‌نــی‌ده‌ربــڕیــنــی‌وه كــردبــوو، كۆمه‌اڵیه‌تی« »فیزیای‌زانستێكی بــه‌ســه‌ر جێبه‌جێكردبوو‌ئاماری لــه لێكۆڵینه‌وه‌ی كــه تـــازه‌دا،كیتلیه ده‌كــرد. مرۆییه‌كان گرووپه بۆ‌ـــه‌و‌گــه‌شــتــه‌ی‌بــۆ‌پــاریــس ـــــه‌دوای‌ئ لـــه‌وه‌ی، ب گه‌یشتبوو ئــه‌نــجــامــیــدابــوو،به‌كاربهێنرێت )ئامار( ده‌توانرێت كه‌‌ــــان،وه‌ك ــــارده‌ك بــۆ‌راڤـــه‌كـــردنـــی‌دی)تاوان(،هه‌روه‌ها‌ده‌توانرێت دیارده‌ی
له‌ناو ــارده‌یــه دی ئــه‌م نیگه‌رانییه‌كانی‌بۆیه دیاریبكرێت. كۆمه‌ڵگادا، خــودی‌ــن‌به ــی ــوان ــه‌مــه‌شــه‌وه‌‌ده‌ت ــه‌رێــگــه‌ی‌ئ لپێشبینیكردن‌‌و‌ئاراسته‌كردنی‌وه‌زیفه‌ی‌كیتلیه هــه‌ڵــبــســیــن. گــشــتــی كـــــرده‌ی‌دیمۆگرافیا‌وفیزیای پێشه‌نگی ــووه بــه‌‌پــه‌رتــووكــه‌كــانــیــدا ــی‌و‌ل ــه‌ت ــه‌اڵی ــۆم كله‌‌سه‌ر بووه پێویست به‌كاریده‌هێنا.واز توڕه‌ییه‌وه ئه‌فسوس‌و به كۆنت‌بهێنێت. خاوه‌نداریه‌تیه‌كه‌ی هێمای له‌‌زانسته بۆ ــازه ت ناوێكی نــاچــاری به‌‌ئه‌ویش كــه دۆزیـــوه‌تـــه‌وه، نوێیه‌كه‌ی‌بووه،وشه‌یه‌كی وشه‌ی‌سۆسیۆلۆژیا‌تازه‌یه‌‌و‌پێكهاتووه‌‌له‌‌وشه‌یه‌كی‌التینی‌وشه‌یه‌كی كۆمه‌ڵگا، به‌واتای sociusیا زانــســت، واتـــای بــه logos گریكی
زانیاری‌دێت.فیزیای ده‌ربــڕیــنــی ئه‌مه‌شدا لــه‌گــه‌ڵ‌خاوه‌نه‌كه‌یه‌وه له‌الیه‌ن كۆمه‌اڵیه‌تی،چه‌ندین‌مه‌به‌ستی‌له‌خۆ‌گرتووه،به‌اڵم‌سه‌باره‌ت‌به‌‌كۆنت‌‌قوتابیه‌‌دێرینه‌كه‌ی‌قوتابخانه‌ی‌پۆڵ‌ته‌كنیك‌وئاره‌زوومه‌ندی‌به زانستێك هیچ فیزیا‌وماتماتیك،زانست‌دانانرێت‌ئه‌گه‌ر‌پشت‌به‌‌عه‌قڵ‌بۆ په‌نابردنی نــه‌بــه‌ســتــووه. واقــیــع ــــ‌بۆ ئــامــاژه‌بــووه كۆمه‌اڵیه‌تی، فیزیای‌ویستوویه‌تی كــه ئـــاره‌زووه‌یـــی، ئــه‌و‌له ئــه‌و بنێت. بونیاد نــوێ زانستێكی‌بــووه، یاساكاندا ــه‌وه‌ی ــن دۆزی خه‌می‌به‌ڵگه راستیه‌كان‌و دراوه بــه پشتی
251
ئالێره‌دا به‌ستووه. حاشاهه‌ڵنه‌گره‌كان‌سه‌ره‌تاییه‌كانی پره‌نسیپه توانیویه‌تی‌فه‌لسه‌فه‌ی‌پۆزیتیڤیزمی«،دابرێژێت‌كه‌‌بۆ‌یه‌كه‌مجار‌كۆنت‌بانگه‌شه‌ی‌بۆكرد.ئــامــانــج‌لــه»فــیــزیــای‌كــۆمــه‌اڵیــه‌تــی«،دۆزیــــنــــه‌وه‌ی‌یــاســاكــانــی‌كــۆمــه‌ڵــگــا‌و‌له‌خزمه‌تی زانسته ئــه‌م به‌كارهێنانی
ده‌وڵه‌تدا‌بوو.رێچكه‌ی‌نامۆ‌له‌‌باودا
ــی‌وشــــه‌ی‌ســۆســیــۆلــۆژیــا ــان ــن ــێ داهله‌ته‌مه‌نی)41(ساڵیدا، لهساڵی)1839(و‌دڵخۆش به‌ته‌واوه‌تی كۆنتی ئۆگه‌ست‌ساڵ چه‌ندین ئه‌وكاته چونكه نه‌كرد،ـــــاره‌ی بـــه‌ســـه‌ر‌لــێــكــچــه‌ره‌كــانــی‌ده‌ربپۆزیتیڤیزمی« فه‌لسه‌فه‌ی »وانه‌كانی‌تێپه‌ڕیبوو،كه‌‌له‌‌ساڵی)1826(دایڕشت‌كۆمه‌ڵێك لــه‌ســه‌ره‌تــادا ده‌یــوتــه‌وه. و‌ئــه‌م گوێبیستی دیــاریــكــراو كــه‌ســی‌خۆیدا خانوه‌كه‌ی كه‌له وانــانــه‌بــوون،ــی‌فــۆبــۆرگ-مــۆنــمــارتــه‌ر ــام ــه‌شــه‌ق لناوبانگی پاشان ده‌یوته‌وه، له‌پاریس‌بۆئه‌و گشتی هۆڵێكی ــردوو ــداك ــه‌ی پمه‌به‌سته‌‌به‌كرێگرت،له‌و‌هۆڵه‌دا‌وانه‌ی‌‌رۆشنبیرییه‌كانی ئاره‌زه‌ووه ده‌وته‌وه.گونجاو پله‌وپایه‌كه‌یدا له‌گه‌ڵ كۆنت‌له‌رابردوودا ئه‌وه‌ی سه‌ره‌رای نه‌بوو.ئه‌و‌خوێندكارێكی‌بلیمه‌ت‌بووه،به‌اڵم‌هه‌رگیز‌نه‌یتوانییوه‌‌كورسیه‌كی‌زانكۆی‌وتنه‌وه‌ی وانه به ئه‌و به‌ده‌ستبهێنێت،تــایــبــه‌ت‌و‌بــه‌و‌كــۆمــه‌كــانــه‌‌ده‌ژیــــا،كه
هه‌ندێك‌له‌شوێنكه‌وتووه‌كانی‌پێیانده‌دا.كـــــۆنـــــت‌لــــــه‌شــــــاری‌مــۆنــبــیــلــیــه‌‌ساڵی)1798(،له‌‌خێزانێكی‌خاكی‌له‌دایك‌بووه،به‌هره‌‌تایبه‌تیه‌كانی‌له‌‌ماتماتیكدا‌ته‌مه‌نی)16(ساڵیدا له ده‌ركه‌وت‌وتوانی‌و‌له‌‌پێشبركێی‌وه‌رگرتن‌له‌‌قوتابخانه‌ی‌به‌اڵم سه‌ركه‌وتووبێت. ته‌كنیك پــۆل‌داخــرا‌و قوتابخانه‌یه ــه‌م ــی1816ئ ــه‌ســاڵ لكۆنت‌وه‌ك‌هه‌ر‌خوێندكارێكی‌دیكه‌‌له‌و‌سیستمی چونكه ده‌ركرا، قوتابخانه‌یه‌‌پاشایه‌تی‌گه‌ڕایه‌وه)1(،و‌چیتر‌قبوڵی‌پۆل قوتابخانه‌ی نه‌ده‌كرد‌كه ئه‌وه‌یان‌لــه‌و بــێــت، شـــۆڕش ــكــه‌ی الن ته‌كنیك‌چاالكه له بــوو یه‌كێك كۆنت ده‌مــه‌دا‌دره‌وشاوه‌كان.دواجار‌كۆنت‌گه‌ڕایه‌وه‌‌وانه‌ی هه‌ندێك قوتابخانه‌یه‌‌و ئه‌م بۆ‌نه‌یتوانی هــه‌رگــیــز بـــه‌اڵم ـــــه‌وه‌وه، وت
پۆستێكی‌وه‌زیفی‌وه‌رگرێت.
به‌یه‌كگه‌یشتنی‌له‌گه‌ڵ‌سان‌سیمۆنلــــه‌ســــاڵــــی)1817(ولــهتــهمــهنــی)19(هنری كلۆد به چــاوی كۆنت ساڵیدا،) ســـــیـــــمـــــۆن)1825-1760 ســــان دو‌كــــه‌وت،دواتــــر‌بـــوو‌بــه‌یــاریــده‌ده‌ری‌سه‌رنج كه‌سایه‌تیه‌كی وه‌ك سیمۆن.ــه‌و‌مـــاوه‌یـــه‌دا‌بــه‌ڕێــز‌سان راكــێــش،لباوه‌ڕێكی داڕشتنی بۆ كاری سیمۆن‌فه‌لسه‌فی‌وكۆمه‌اڵیه‌تی-ده‌کرد،كه‌‌بریتی‌پیشه‌سازی)1(- له‌ڕێچكه‌یه‌كی بــوو‌ناسرا، نــوێ« به»مه‌سیحیه‌تی دواتــر
252
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
یاخی ئه‌رستۆكراسێكی وه‌ك ده‌كــرد.نموونه‌ی سیمۆن ســان له‌پێشتردا‌بااڵی‌شۆرشگێری‌بووه،په‌یوه‌ندی‌به‌‌له‌گه‌ڵ هاوشان كردووه‌‌‌و ئه‌مریكاوه)الفاییتدا(،وه‌ك‌ئه‌فسه‌رێكی‌گه‌نج،له‌‌جه‌نگی‌سه‌ربه‌خۆی‌ئه‌مریكادا‌جه‌نگاوه.له‌ماوه‌ی‌مانه‌وه‌ی‌له‌‌ئه‌مه‌ریكادا،دركی‌به‌‌شۆڕشی‌پیشه‌سازی‌كردبوو‌له‌وێ.ئه‌لێكسس ـــر دوات ئــه‌مــه هــاوشــێــوه‌ی‌گه‌ڕابویه‌وه ئه‌مریكا له تۆكفێڵ دی‌هه‌ڵگرتبوو، به‌سودی بیرۆكه‌یه‌كی و‌له‌وه‌ی‌كه،شۆڕشی بریتیبوو ئه‌ویش‌زیانیان پیشه‌سازی سیاسی‌وشۆڕشی‌به‌‌سه‌ده‌ی‌نوێی‌مرۆڤایه‌تی‌گه‌یاندووه.كۆتایی‌كۆمه‌ڵگای‌ته‌قلیدی)كه‌‌پیاوانی‌ئاینی‌و‌ئه‌رستۆكراته‌كان‌پێشه‌وایه‌تییان‌ده‌كرد(،له‌‌رێگایدا‌بوو،چونكه‌‌ئه‌مانه‌‌بۆ‌سه‌رده‌می ده‌كرد جێگاكه‌یان‌چۆڵ
زاناكان‌وپیشه‌سازیسته‌كان.ــۆ‌فــه‌ره‌نــســا ـــه‌وه‌ی‌ب ـــه‌ڕان ــــه‌دوای‌گ لبوو، داراییه‌كانی كارووباره سه‌رقاڵی‌زه‌وی‌وخــانــووی‌كــڕی‌و‌دامــه‌زراوه‌یــی‌له دانا. كردن‌وگواستنه‌وه‌ی بازرگانی‌بیرۆكه‌ی فه‌ره‌نسییدا، شۆڕشی كاتی‌یاریكردن«ی »په‌ڕه‌ی باوكردنه‌وه‌ی‌وێنه‌یه‌كی تــیــایــدا كــه بـــوو، كــۆمــاری)بلیمه‌تیی-ئازادیی-یه‌كسانیی(، ره‌مزی‌جێگه‌ی‌وێنه‌ی)پادشا-شاژن-شازاده(ئــه‌مــه‌ش‌ره‌مـــزێ‌‌بوو ی،گــرتــبــۆوه.كه نــوێ، كۆمه‌اڵیه‌تی سیستێمكی بۆ
له‌ناخی‌دڵه‌وه‌‌ئاره‌زووی‌ده‌كرد.لــهســاڵــی)1798(ولــهتــهمــهنــی)38(هێنا‌و ــی ــان ــاره‌ك ــه‌ك ل وازی ــدا، ــی ســاڵــیــنــه‌وه ــێــكــۆڵ ـــۆ‌ل ــــۆی‌ب ـــدا‌خ ـــاری ـــڕی بده‌یویست كــاتــه‌دا ــه‌و ل ته‌رخانبكات.فه‌لسه‌فیانه‌ی تــێــڕوانــیــنــی ــه ب ــه‌خ ــای بتایبه‌ت كــۆمــه‌اڵیــه‌تــی نـــوێ‌وپـــڕۆژه‌ی‌ئه‌و بــدات، پیشه‌سازی كۆمه‌ڵگای به‌‌كۆمه‌ڵگایه‌ی‌كه‌‌به‌چاوی‌خۆی‌ده‌یبینی‌له‌چیای)سانت ده‌بــێــت. لــه‌دایــك چــۆن‌قوتابخانه‌ی)پۆڵ له‌نزیكی جــنــێــف(،له‌وێدا ههر نیشته‌جێده‌بێت، ته‌كنیك(پاشان ده‌خوێنێت، ماتماتیك و فیزیك‌‌پزیشكی قوتابخانه‌یه‌كی نزیكی لــه‌‌ــی‌پــزیــشــكــی ــدن ــن ــی‌خــوێ ــه‌ســت ــهب ــه‌م بــێــت. ده‌ب نیشته‌جێ ــا، ــۆژی ــیــزیــۆل ف و‌وێناكردنی لــه بریتیبوو ــه‌ی ــڕۆژه‌ك پزانستێكی‌تازه‌‌كه‌ناوی»فیزیۆلۆژیای‌كۆمه‌اڵیه‌تیی«بوو.پێگه‌ی‌ئه‌م‌زانسته‌‌له‌‌رێكخستنی‌كۆمه‌اڵیه‌تیدا،وه‌ك‌پێگه‌ی‌ئۆرگانه به‌نیسبه‌تی وابوو فیزیۆلۆژیا‌زانستیه‌‌و زانیارییه‌كی زیندووه‌كانه‌وه:چونكه له‌خۆگرتووه، »چــاره‌ســه‌ر«ی‌زانستی‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌بۆ‌خزمكه‌تكردنی‌ــه كـــــرده‌یـــــه.بـــــــه‌ده‌ر‌لـــــه‌و‌ســروشــتسه‌رنجڕاكێشه‌ی‌له‌‌كه‌سیاسه‌تیدا‌هه‌یه،بیرۆكه ــه‌و ل بــه‌رگــری سیمۆن ســان‌هاوبه‌شه‌‌كرد،كه‌‌له‌و‌ده‌مه‌دا‌له‌نێوان‌كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا له‌بیریاره ژماریه‌ك‌هه‌بوو،ئه‌وان‌پێشه‌واكانی‌سۆسیۆلۆژیا
253
له‌وه‌ی، بریتیبوو بیرۆكه‌كه‌یان بوون:له‌ناوچوون به‌ره‌و كه‌‌كۆمه‌ڵگای‌كۆن‌كۆمه‌اڵیه‌تی سیستمی له‌الیه‌ن ده‌چێت‌نوێوه،كه‌‌تیایدا‌پیشه‌سازی‌وبازرگانی‌ده‌بــێــت: سه‌نتڕالیزمیان جێگایه‌كی‌ـــه‌ســـه‌ر ـــه‌‌ل ـــی ـــوێ ـــان ـــگ ـــه‌ڵ ـــۆم ــــــه‌م‌ك ئله‌و وه‌ستاوه. »به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كانی«بۆ نه‌ته‌وه‌كانی كــۆن جیهانی ــه‌دا ده‌مله‌ناوخۆیاندا‌ئاراسته جه‌نگ‌و‌كوشتار‌ده‌كرد‌له‌پێناوی‌به‌ده‌ستهێنانی‌ساماندا،به‌هه‌مووان رێگه پیشه‌سازی ــه‌اڵم بده‌دات‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌ببن،بۆیه‌‌پێویستبوو‌لــه‌ســه‌ر‌فــه‌رمــانــڕه‌واو‌ســه‌ربــازه‌كــان‌جێگا‌چۆڵ‌بكه‌ن‌بۆ‌به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كان.جێگه‌ی ــه‌كــان شــت »بـــه‌رێـــوه‌بـــردنـــی‌ئه‌مه‌ش ، گرته‌وه» خه‌ڵكی حكومه‌تی‌ئه‌و‌داڕشتنه‌بوو‌كه‌‌ماركس‌ئاماده‌كاری‌كۆمه‌اڵیه‌تی زانستی دواتــر كــرد. بۆ‌ــوو،ئه‌و ب ــازه ت ئــه‌م‌جیهانه هــاوڕیــی‌بــیــری‌لــه‌دامــه‌زرانــدن‌وبــه‌رێــوه‌بــردنــی‌ــــه‌وه.ســــان‌ســیــمــۆنــیــیــه‌ت ــــوی كــــردبهاوبه‌شیه‌تی لــه بــه‌شــێــوه‌یــه‌ك بـــوو‌پیشه‌سازی‌و بــه‌ســه‌ر دامــــــه‌زراوه‌ی‌له‌ماوه‌ی‌بیست‌ساڵدا،سان برایه‌تیدا.سیمۆن‌ئاره‌زووی‌نه‌ده‌كرد‌رێچكه‌كه‌ی‌خــــۆی‌‌لــه‌‌كــتــێــب‌و‌بــاوكــراوه‌كــانــدا
باوبكاته‌وه.كۆنتی‌الو،كاریگه‌ربوو‌به‌‌رێچكه‌كه‌ی‌سان‌سیمۆن،هه‌روه‌ها‌له‌نزیكه‌وه‌‌له‌و‌بۆیه بــه‌شــداریــكــردبــوو، تێڕوانینه‌یدا
هه‌ردووكیان‌پێكه‌وه‌‌نوسینیان‌هه‌بوو،به‌اڵم‌له‌سه‌ر‌واژۆكردنی‌ناكۆكی‌كه‌وته‌‌جیابوونه‌وه‌ی هــۆی نێوانیان‌وبووه 1824 لهساڵی پاشان دووپــیــاوه، ئه‌م
به‌ته‌واوه‌تی‌دابڕان‌له‌یه‌كتر.ــدا ــی ــه‌وڵ ــــه‌وه،ه ــار‌مــــای ــك ــێ كـــۆنـــت‌ببه‌ده‌ستبهێنێت زانــكــۆی كورسیه‌كی‌ته‌كنیك پــــۆل ــه‌ی ــخــان ــاب ــوت ق بــــه‌اڵم‌قوتابیه‌كی به پۆست كه ره‌تیكرده‌وه،كه‌واته بـــدات. یــاخــی، زۆر پێشووی‌نـــاچـــاربـــوو‌بـــه‌‌وتـــنـــه‌وه‌ی‌هــه‌نــدێــك‌رازیبێت. فیزیك‌وماتماتیك، له ــه وانــه‌دا‌هــاوســه‌رگــیــری‌له‌گه‌ڵ ــاوه‌ی ــه‌و‌م لپێشوو له‌شفرۆشی ماسانی كارۆلین‌به‌و ده‌یناسی. بــوو ده‌مێك كه كــرد،سوودی هاوسه‌رگییریه ئه‌و هیوایه‌ی‌ــاره ــان‌هــه‌بــێــت،بـــه‌و‌پ ــی ــه‌ردووك ــۆه بئاساییه‌ی‌كه‌‌كۆیكردبووه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌زانیاریه‌ی‌كه‌‌كارۆلین‌هه‌یبوو‌له‌سه‌ر‌هاوسه‌رگیریدا. لــه‌پــرۆژه‌ی پله‌به‌ندی‌ـــه‌م‌لــێــكــنــزیــكــیــه‌یــان‌خــامــۆش بــــه‌اڵم‌ئــیــن‌چــه‌نــدیــن‌جـــار‌ماڵی ـــوو:كــارۆل بله‌شفرۆشی له رووی به‌جێهێشتوو‌كرده‌وه،ئه‌م‌قه‌یرانی‌خێزانییه‌‌وای‌له‌‌كۆنت‌كرد‌كه‌‌توشی‌قه‌یرانی‌شێتێتی‌بێت‌و‌له‌ساڵی1826هه‌وڵی‌خۆكوشتن‌نه‌بوو ــه‌دوور ب قه‌یرانه‌ش ئــه‌م ــدات. بچونكه كـــۆنـــت، كـــاره‌كـــانـــی لـــه‌ســـه‌ر‌به‌ده‌مارگرژیه‌وه زۆر مــاوه‌یــه‌دا لــه‌و‌كاره روونــكــردنــه‌وه‌ی بۆ كاریده‌كرد
254
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
تیۆریه‌‌گرنگه‌كه‌ی:زنجیره‌یه‌ك‌وانه‌‌له Le cours پۆزیتیڤیزمیدا فه‌لسه‌فه‌ی‌بنه‌مای كه ،de philosophie positive
زانسته‌‌تازه‌كه‌ی‌بووه.پۆزیتیڤیزمیدا له ــه وان زنجیره‌یه‌ك‌بــووه، گرنگ زۆر بیری پرۆژه‌یه‌كی 6 له كه بێت، قــه‌بــاره‌وه له‌‌رووی چ‌ساڵدا 12 له‌‌مــاوه‌ی پێكهاتبوو به‌ش‌یا كردبوو، پێشكه‌شی ،1842 ــ 1830نــاوه‌ڕۆكــه‌كــه‌یــه‌وه گرنگی رووی لــه‌‌فه‌لسه‌فی مه‌سه‌له‌ی چه‌ندین كه بێت،بناسین؟ جیهان وه‌ك:چۆن گــه‌وره‌ی‌مرۆڤ‌چییه؟كۆمه‌ڵگا‌چییه؟چۆنیه‌تی
پێكه‌وه‌‌ژیانی‌هاوبه‌ش؟.ــشــی ــی ــــك‌نـــــووســـــیـــــن‌و‌ئ ــــدێ ــــه‌ن هكۆنت كــه هــه‌بــوون، گرنگ ـــه‌وره‌ی گبوو سه‌رسام زۆر خوێندبوونیه‌وه‌‌و‌ــه‌‌سێ ــیــش‌هـــه‌ریـــه‌ك‌ل ــه‌وان پــێــیــان،ئرۆحی ــ دیــكــارت میتۆدی له گوتار‌یاساكانی‌مۆنتسكیۆ‌ــ‌وێنه‌ی‌مێژووی‌مــرۆڤــایــه‌تــی رۆحـــی پێشكه‌وتنی بــۆ‌بڵێین ئه‌توانین بـــوون. كۆندورسیه،ئه‌و‌ماوه‌یه‌‌به‌‌رۆحی‌نوسین‌دابنێین.هزریه پرۆژه ئه‌و ده‌توانین هه‌روه‌ها‌گه‌وره‌ی‌كۆنت‌به‌‌پرۆژه‌كه‌ی‌هێگڵ‌له‌‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌كتێبی)فینۆمینۆلۆژیای‌رۆح(به‌هاوشێوه‌ی بكه‌ین‌و ـــه‌راوورد ب دا،ــن،چــونــكــه‌‌ده‌تــوانــیــیــن ــی ــێ ــن ـــه‌ك‌داب یله لێكچوونێك لێكنزیكی‌و چه‌ندین‌وه‌ك: هه‌یه هه‌ردووكیاندا پێكهاته‌ی
مێژووی. لێكنزیكبوونی فه‌رهه‌نگۆكی‌و‌ــبــه‌تــی‌ئــاشــكــراكــردنــی ــای ــــه‌اڵم‌بـــه‌‌ت بكــۆكــۆدنــه‌وه‌‌و ــــ ــوێ ن مه‌عریفه‌یه‌كی‌پشتوێنه‌كانی ــی ــارچــه‌كــردن ــارچــه‌پ پوه‌ك لێی وه‌رگرتن سوود مه‌عریفه‌‌و‌ــۆ‌ســه‌ركــردایــه‌تــیــكــردنــی ــه‌رێــك‌ب ــب رێكه بــوون لێكچوونانه ــه‌و ئ كۆمه‌ڵگا‌وایانكردووه‌‌ده‌توانین‌بڵێن‌تا‌راده‌یه‌ك‌ئۆگه‌ست‌كۆنت،هیگڵی‌فه‌ره‌نسا‌بووه.
یاسای‌سێ‌دۆخه‌كه‌‌یا‌سێ‌قۆناغه‌كه‌لـــه‌و‌زنجیره یــه‌كــه‌مــدا ــه‌‌كــۆرســی لكۆرسانه‌ی،یا‌وانانه‌ی‌ئۆگه‌ست‌كۆنت‌پۆزه‌فیستی فــه‌لــســه‌فــه‌ی ده‌ربـــــاره‌ی‌له‌‌یاسای باسی كردبوو، پێشكه‌شی‌به‌بڕوای كه ـــردووه، ك دۆخــه‌كــه سێ‌گه‌شه‌سه‌ندنی ــراوه‌ی ــك ــورت ك كــۆنــت‌هزری‌مرۆییه.به‌‌بڕوای‌ئه‌و،مه‌عریفه‌‌به‌‌سێ‌سه‌ده‌دا‌گوزه‌ری‌كردووه‌‌له‌گه‌ڵ‌ته‌مه‌نه‌كه‌ی سێ ــ مێژوو قۆناغه‌كانی
هزردا‌گونجاوه‌‌ئه‌وانیش:ــ‌سه‌ده‌ی‌الهوتی:بریتییه‌‌له‌‌سه‌ده‌ی‌له‌م چونكه مــرۆڤــایــه‌تــیــی. مــنــداڵــیــی‌ــه‌‌دوای‌هــۆكــاری ب ـــن ــاغــه‌دا‌زه‌ی ــۆن قدیــارده‌كــانــدا‌ده‌گــه‌ڕێــت‌و‌په‌نا‌ده‌بــات‌ئه‌وه‌تا یــا مــه‌بــه‌ســتــداره‌كــان، بــۆ‌شته‌‌ـــه‌وه‌ره‌‌بــان ـــوون گــریــمــانــه‌ی‌بــوونــی‌بیان خــواوه‌نــدی، فــره سرووشتیه‌كان‌یه‌كتاپه‌رستی، خــواوه‌نــد یــه‌ك بوونی‌مرۆیی، زه‌ینی دۆخـــه‌دا لــه‌م ده‌كـــات.
255
دیارده‌كان‌به‌‌به‌رهه‌می،یا‌ده‌رئه‌نجامی‌ـــی ـــه‌رده‌وام كــــرده‌ی‌راســـتـــه‌وخـــۆو‌بــیــه‌كــان ــــه‌وه‌ره‌‌بـــان‌ســرووشــت ــــوون بئه‌مه‌ش بڵێین ئه‌توانیین ده‌زانـــێـــت،زه‌مـــه‌نـــی‌بـــیـــروبـــاوه‌ڕی‌ســیــحــریــی‌ــ‌ئایینه‌كانه، ـــ ـ رۆحـــه‌كـــان ـــ ـ فیتشی‌له‌‌واقیع‌و دووركــه‌وتــنــه‌وه‌یــه جیهانی‌رۆحی په‌رستنی له بوونه‌وه‌یه نزیك‌ــان ــردووهك م جیهانێكه پێشینه‌كان،فه‌رمانڕه‌وایه‌تی‌زیندووه‌كان‌ده‌كه‌ن.
ـــــ‌ســـــــه‌ده‌ی‌مــیــتــافــیــزیــكــی،یـــان ـــراكــت:بــریــتــیــیــه‌‌لـــه‌‌ســـه‌ده‌ی ــه‌بــســت ئفاكته‌ره قۆناغه‌دا لــه‌م هــزر. الوێتیی‌ــیــه‌كــان‌جــێــگــا‌چــۆڵ ــی ـــان‌ســرووشــت بئه‌بستراكته‌كانی هــێــزه ــۆ ب ده‌كــــه‌ن‌وه‌ك‌سرووشت‌الی‌سپینۆزا‌و‌خوای‌ئــه‌نــدازیــار‌الی‌دیــكــارت‌و‌مـــاده،الی‌دیدرۆ‌‌و‌عه‌قڵ‌له‌سه‌ده‌ی‌رۆشنگه‌ریدا.قۆناغی به به‌‌بـــه‌راوورد قۆناغه ئــه‌م‌پێشووتر‌قۆناغی‌به‌‌مرۆڤ‌چوواندن‌ــanthropomorphique،پێشكه‌وتوو‌تره.به‌اڵم‌له‌م‌قۆناغه‌شدا،هزر‌به‌‌تێڕوانینی‌گه‌ردوونیه‌وه ئه‌بستراكت‌و فه‌لسه‌فی‌كۆتوبه‌ند‌كراوه،واقیع‌ده‌گه‌ڕێنرێته‌وه‌‌بڕوای به سه‌ره‌تا. پره‌نسیپه‌كانی بۆ‌میتۆدی ــه ل بــریــتــیــه ــه‌ش ــه‌م ئ كــۆنــت
فه‌یله‌سوف.له‌و بریتییه پۆزه‌تیڤیزم: ســه‌ده‌ی ــ‌قۆناغه‌ی،كه‌‌كۆنت‌به‌‌دۆخی‌پیاوه‌تی‌زه‌ینیه‌تی ده‌كــــات. په‌سنی عه‌قڵمان
كۆتایی به‌‌دوای گه‌ڕان پۆزه‌یتیڤستی‌بۆ شته‌كانه‌وه به ســه‌بــاره‌ت بۆچیی‌یا كرده‌ییه‌كان، یاسا واقیع‌و پشكنینی‌لێكچوون‌و له جێگیره‌كانی په‌یوه‌ندییه
به‌دواداچوونه‌كان‌ره‌تده‌كاته‌وه.واقیع بــۆ پۆزیتیڤیزم پــه‌نــابــردنــی واقیع تــاقــیــكــردنــه‌وه‌ی ـــه‌زمـــوون‌و وئــۆ‌ده‌رچـــــوون‌له رێــگــه‌‌خــۆشــكــه‌ره‌‌بپره‌نسیپی ئه‌مه‌ش تێڕامانی. گوتاری‌كاتێكدا له پۆزیتیڤیزمیدا. له یه‌كه‌مه‌‌تێڕوانینه بۆ په‌نای میتافیزیكی زه‌ینی‌ده‌بــرد، گــه‌ردوونــیــه‌كــان هه‌میشه‌ی‌و‌كاته‌دا له‌و ئا نه‌ده‌بوو، واقیع ملكه‌چی‌رووبـــــه‌ڕووی پۆزیتیڤیزمی ــی ــن زه‌یده‌بویه‌وه. واقیع جیهانی گریمانه‌كان‌و‌له وازهێنان هۆی ده‌بێته میتۆده ئه‌م‌مه‌عریفه پێناوی له گشتیه‌كان تیۆره
ورده‌كاندا.به‌‌بڕوای‌كۆنت‌هه‌مه‌كی‌رێژه‌ی‌ته‌نها‌شتی‌ره‌هایه.به‌‌كورتی‌ده‌توانین‌بڵێین‌تێڕامانه‌ی له‌و وازیهێنا پۆزیتیڤیزمی‌ــه‌وه ــول ـــان‌نــیــیــه‌‌و‌لـــه‌‌تــه‌خــه‌ی ســـوودیــۆ‌ئـــه‌وه‌ی ســه‌رچــاوه‌یــان‌گـــرتـــووه،بئــه‌زمــوون‌و بنه‌مای لهسهر مه‌عریفه‌‌دادگایكردنێكی واقــیــع‌و تێبینیكردنی‌ئه‌مه‌ش بووه‌ستێت. تــونــد، عه‌قانی‌پره‌نسیپی‌پۆزیتیڤیزمیه‌‌و‌باوه‌ڕێكه‌‌دژی‌میتافیزك،دواجار‌بوو‌به‌‌ئاراسته‌یه‌كی
هزری‌پڕ‌بایه‌خ‌له‌‌سه‌ده‌ی‌نۆزده‌دا.نوێی به‌‌سه‌ده‌ی پۆزه‌‌یتیڤیزم عه‌قڵی
256
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
زنجیره‌ی لــه ده‌ستیپێكرد، ـــزره‌وه هبۆ گشتی پۆلێنی كــۆنــت وانــه‌كــانــیــدا‌پۆلێنكردنه‌ی ــه‌م ئ كــرد، زانسته‌كان‌بابه‌ته ئاڵۆزی رێژه‌ی بنه‌مای له‌سه‌ر‌بوو...گه‌ردوونناسی‌و خوێندراوه‌كان‌ـــه‌‌بــابــه‌تــه ــان‌ل ــه‌وه‌ی ــن ــی ــكــۆڵ ــێ ــال ــزی ــی فمیتۆده‌كه‌یان ده‌كــه‌ن، نازیندووه‌كان‌كیمیاو ـــه‌اڵم ب ئــه‌بــســتــراكــه. ــارو ســاكبایلۆژیا‌لێكۆلینه‌وه‌‌له‌‌شته‌‌زیندووه‌كان
ده‌كه‌ن:به‌‌بابه‌تی‌ئاڵۆز‌ده‌كه‌ن.ــــه‌ی45ســـه‌ره‌تـــادا‌مــیــتــۆدی‌ئه‌م وانهــه‌روه‌هــا روو خستبووه زانــســتــه‌ی‌دواوه له زانسته‌كاندا ریزبه‌ندی له‌‌ــاســی ــن دانـــــرابـــــوو.چــونــكــه‌‌كــۆمــه‌ڵــای ــوان ــه،ت ــه‌كــان ــســت تــــه‌واوكــــه‌ری‌زانزانسته‌كانی چـــنـــراوه‌ی ــی ــن ــرت وه‌رگدیكه‌ی‌هه‌یه‌‌و‌رووبه‌رووی‌ئه‌وبابه‌تانه‌‌ده‌بێته‌وه‌‌كه‌‌ئاڵۆزن،ئه‌ویش‌كۆمه‌ڵگای
مرۆییه.ناوی دواتر كه كۆمه‌اڵیه‌تی، فیزیای‌زانستێكی ســۆســیــۆلــۆژیــا، ــه ب گـــۆڕا‌رێچکه‌ی چونكه بــوو، پۆزه‌یتیڤستی‌رێكخستنی یاساكانی به‌زانینی ده‌دا‌كۆمه‌اڵیه‌تی، ئیستاتیكای كۆمه‌اڵیه‌تی‌دینامیكیه‌تی گه‌شه‌سه‌ندنی یــاســای‌ـــه‌وه كـــۆمـــه‌اڵیـــه‌تـــی.كـــۆنـــت‌بـــیـــری‌لده‌كرده‌وه‌‌كه‌‌كێشه‌‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌به‌‌چونكه بكات. چاره‌سه‌ر سۆسیۆلۆژیا‌كێشه‌ی ــی چــاره‌ســه‌ركــردن ئامانجی‌رێكخستنی‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌بووه:مه‌عریفه
پێشبینیكردن پێشبینیكردندا، له‌پێناوی‌له‌‌پێناوی‌توانادا‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌وانه‌كانی‌له‌‌فه‌لسه‌فه‌ی‌پۆزه‌یتیڤیزم‌ته‌واوبووه.
كلۆتیلد‌دو‌فۆ،ئاینی‌مرۆڤایه‌تیـــی1844لــه‌گــه‌ڵ‌دو‌فو كــۆنــت‌لــه‌‌ســـاڵبه‌اڵم ــووه، ب ژن ئــه‌و بینیوه، یه‌كیان‌به‌ته‌نیا‌و‌دوور‌له‌‌مێرده‌كه‌ی‌ده‌ژیا،له‌‌سی‌ساڵی‌تێپه‌ڕی‌نه‌كردبوو،ئه‌و‌ژنێكی‌زیره‌ك رۆشنبیر‌و هه‌ستیار‌و جوان‌و‌خۆشه‌ویستییه‌وه، داوی كه‌وتنه بوو.یــه‌كــیــیــان‌بــیــنــوه‌و‌چــه‌نــدیــن‌نــامــه‌یــان‌ــــده ــــه‌ن ــــه‌رچ گــــــۆڕیــــــیــــــوه‌تــــــه‌وه.هئه‌فالتونیانه خــۆشــه‌ویــســتــیــه‌كــه‌یــان‌به‌ده‌ست فو دو له‌به‌رئه‌وه‌ی مایه‌وه،نه‌خۆشی‌سیله‌وه‌‌نااڵند‌ویه‌تی‌ده‌یزانی‌ناچاره‌‌به‌‌مردن،له‌‌یه‌كێك‌له‌‌نامه‌كانیدا‌كردبوو بــه‌وه ئــامــاژهی به‌راشكاوانه‌‌خۆشه‌ویستی ــه ل جــگــه كــه‌نــاتــوانــێــت‌دوای پێببه‌خشێت. ــه‌ی ــك دی هیچی‌له مرد: كلوتید یه‌كبینینیان له ساڵێك‌ده‌ستی كاتێكدا له و 1846 نیسانی 5 له بوو، خۆشه‌ویسته‌كه‌یدا ده‌ستی له‌‌كۆچی ماڵه‌كه‌ی، بۆ سه‌ردانی دووای‌دوایی‌كرد.له‌‌دوای‌ئه‌م‌ساته‌وه‌‌كۆنت‌ده‌كــرد. په‌رستشی ــه‌ودا ئ دووری له‌‌كه بینی، نامۆی ــی رۆڵ چه‌ندین ئــه‌و‌تایبه‌ت‌بوو‌به‌و‌ژنه‌وه‌‌و‌خۆشه‌ویستی‌بۆ‌ئه‌و‌به‌رده‌وام‌بوو‌ته‌نانه‌ت‌له‌‌دوای‌مردنیشی.ماوه‌ی‌بینینی‌له‌گه‌ڵ‌دو‌فو
257
سه‌رده‌مێكی له‌گه‌ڵ بووه هاوكات دا،لـــه‌‌دوای ـــزری‌كـــۆنـــتـــدا، ـــه‌ه ل تــــازه‌‌پۆزه‌تیڤیزم، پره‌نسیپه‌كانی راگه‌یاندنی‌گرنگیدا‌به‌‌دانانی‌بنه‌ماكانی‌رێكخستنی‌پره‌نسیپانه‌وه ــه‌و ل كــه كــۆمــه‌اڵیــه‌تــی‌ساڵی1845وه، له گرتبوو. سه‌رچاوه‌ی‌داڕشتنی بــۆ خــۆی كاته‌كانی كۆنت‌ســیــســتــمــی‌ســیــاســی‌پــۆزه‌یــتــیــڤــیــزم:ته‌رخانكرد،كه‌‌زۆر‌به‌خێرای‌گۆڕا‌بۆ
ئاینێكی‌نوێ.ئه‌گه‌ر‌كۆنت‌له‌‌رابردوودا‌به‌‌تووندی‌له گرتبێت الهوتی زه‌ینی له ره‌خنه‌ی‌كاته‌‌كۆنه‌كاندا،ئه‌وا‌ئه‌وه‌شی‌ده‌زانی،كه‌‌ئاین‌رۆڵێكی‌باشی‌هه‌یه‌‌له‌‌پێكه‌وه‌‌وه‌رچه‌رخانی كۆمه‌اڵیه‌تیدا. لكاندنی‌پــیــشــه‌ســازی‌و‌شــۆڕشــی‌فــه‌ره‌نــســی،به‌اڵم هه‌ڵگێرایه‌وه، كۆنیان سیستمی‌هه‌ردووكیان‌به‌شداربوون‌له‌‌له‌به‌ریه‌ك‌كۆنه‌كان، وابه‌سته‌ییه هه‌ڵوه‌شاندنی‌كۆكردبویه‌وه، خه‌ڵكی ســه‌رجــه‌م كه‌‌پــیــشــه‌وه‌ری ــه‌ی ده‌ســت كڵێسا، وه‌ك‌كۆمه‌اڵیه‌تی. كۆنی پله‌به‌ندی‌سیستمی‌ده‌رئه‌نجامی‌ئه‌م‌دۆخه‌ش‌كۆمه‌ڵگایه‌ك‌دروســـتـــبـــوو،كــه‌‌لــه‌‌كــۆكــردنــه‌وه‌ی‌تاكه‌كه‌سه‌كانیدا‌كورتی‌هێنا.هه‌رچه‌نده‌‌الی‌كۆنت‌ئه‌وه‌‌ئاشكرابوو،كه‌‌كه‌ڵه‌كه‌‌پێكهێنانی بۆ تاكه‌كه‌‌كه‌سه‌كان بوونی‌كۆمه‌ڵگایه‌ك هیچ نییه. به‌س كۆمه‌ڵگا،ئۆرگانیكی وابه‌سته‌ی به‌بێ ناتوانێت‌تاكه‌كه‌سه‌كانی كه‌‌سه‌رجه‌م كاربكات،
له‌‌گشتێكی‌بااڵدا‌پێكه‌وه‌‌ده‌به‌ستێته‌وه.ــه‌‌یــه‌كــگــرتــووی‌و كــۆمــه‌ڵــگــا‌بــریــتــیــه‌‌لتاكه‌كه‌سه‌كانیدا‌و نێوان له وابه‌سته‌ی‌كه‌‌به‌رژه‌وه‌ندی‌تایبه‌تی‌تاكه‌كه‌سه‌كانی
تێپه‌ڕێنێت.له‌م‌جیهانه‌‌نوێیه‌ی‌كه‌‌سه‌ری‌هه‌ڵداوه،خواوه‌نده بۆ ئه‌لته‌رناتیڤێك پێویسته‌‌بوونه‌وه‌رێكی دهبێت بدۆزینه‌وه. كۆن‌جێگه‌ی نــوێ، Grand Etreی گــه‌وره‌جۆره به‌م ئا ده‌گرێته‌وه. كۆن ئاینی‌ده‌گات. خۆی به‌ناوه‌ڕۆكی مرۆڤایه‌تی‌پێشو‌و بوونه‌وه‌ره‌كانی سه‌رجه‌م كه‌‌ئــێــســتــاو‌داهــــاتــــوو،كـــه‌‌بـــه‌و‌پـــه‌ڕی‌ئازادییه‌وه‌‌پێشبڕكێ‌ده‌كه‌ن‌له‌‌پێناوی‌به گـــه‌ردوونـــی سیستمی گــه‌یــانــدنــی‌داهێنانی كۆنت له‌‌ســاڵــی1847 كه‌مال.ئاینی‌مرۆڤایه‌تی‌راگه‌یاند.له‌م‌ئاینه‌دا،كۆمه‌اڵیه‌تی زانستی به‌تایبه‌ت زانست‌ــا‌ســۆســیــۆلــۆژیــا‌جــێــگــای‌دۆگــمــاتــی یقه‌شه‌كانیان جێگای زاناكان گرته‌وه.بیرۆكه‌یه‌كی كۆنت ئالێره‌دا گرته‌وه.ــه‌‌كــاتــی‌الوێــتــیــدا‌و ــهل دۆزیـــیـــه‌وه،كسان له‌گه‌ڵ به‌ریه‌ككه‌وتنی له‌ئه‌نجامی‌سیمۆندا‌بۆی‌درووست‌ببوو،ئه‌ویش‌له ــوو. ب زانــاكــان كــۆمــاری بیرۆكه‌ی‌فێربوو، ــهوه ئ كلۆتیلد، بینینی دوای‌كه‌‌زیره‌كی‌به‌ته‌نها‌بۆ‌پێكه‌وه‌‌لكاندنی‌خه‌ڵكی،به‌س‌نییه،به‌ڵكو‌خۆشه‌ویستی‌به ســه‌بــاره‌ت گرنگه. ســۆزداریــش و‌گرنگ جێگایه‌كی پێویسته زاناكانه‌وه
258
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
دابنێن‌بۆ‌ژنان،چونكه‌‌خۆشه‌ویستی‌و‌ســــۆز‌ســــه‌رجــــه‌م‌بــــوونــــه‌وه‌ره‌كــــان‌ــه‌وه.كــۆنــت‌وایــده‌بــیــنــی،كه ــات ــۆده‌ك كشاراوه به‌خواوه‌ندێكی رێگا ئاینه‌كه‌ی‌پاسه‌وانه، فریشته‌یه‌كی كــه ده‌دات،ئه‌ویش‌خواوه‌ندێتی‌دایكه،به‌م‌شێوه‌یه‌‌خۆشه‌ویستی دوفوی، كلۆتلید وێنه‌ی
ون‌بوو‌ژنی‌ژیانی‌ده‌كرد.سیستمی دواتــركــۆنــت ــی ســااڵن ــه لبه‌شدا‌و چوار له پۆزیتیڤیزم سیاسیی‌ــ1854،له‌ژێر له‌‌نێوان‌سااڵنی1851ناونیشانی‌لێكۆڵینه‌وه‌‌له‌‌سۆسیۆلۆژیای‌پێكهاتوو‌له‌‌ئاینی‌مرۆڤایه‌تی‌نووسی.له‌‌هه‌مان‌كاتدا،باوه‌ڕی‌پۆزه‌یتیڤستی‌ماوه‌یه، ئه‌م دا،نووسی. لهساڵی1852هه‌ندێك ـــه‌وه‌ی ـــن دووركـــه‌وت مــــاوه‌ی‌لــه‌‌شــوێــنــكــه‌وتــووه‌كــانــی‌كــۆنــت‌بــوو،میل ســتــیــوارت جــۆن ــه‌وانــه ل یه‌كێك‌بوو،ئه‌و‌كه‌سه‌ی‌ته‌به‌نی‌بیروباوه‌ڕی‌له‌‌ساڵی پۆزه‌یتیڤستی‌كردبوو.كۆنت‌كه پۆزه‌یتیڤستی كــۆمــه‌ڵــه‌ی 1848شوێنكه‌وتووه‌كانی لــه كۆمه‌ڵێك لــه‌‌پێكهاتبوو،دامه‌زراند‌و‌ئه‌وان‌ئه‌ندامانی‌نێوانیاندا لــه ـــوون. ب كۆمه‌ڵه‌یه ــه‌و ئــوو، ــداب ــێ ــتــره‌‌ی‌ت ــی مــاكــســیــمــیــلــیــان‌لدارای یــارمــه‌تــی كـــه ـــاوه‌ی ـــی پ ئـــه‌و‌پێشكه‌شده‌كردن، پۆزه‌یتیڤیڤیزمی‌بژین. تا بــدات یارمه‌تییان بــۆئــه‌وه‌ی‌ناوخۆ‌و له پۆزه‌یتیڤیزمی زنجیره‌كانی
ده‌ره‌وه‌دا‌باوبوویه‌وه.
ــی‌تــه‌مــه‌نــیــدا، ــه‌‌كــۆتــا‌ســااڵن كــۆنــت‌لـــه‌ره‌و ـــــه‌وره‌ی‌ب ــی‌گ ــك ــێ وه‌رچــه‌رخــانئاره‌زووی‌مه‌سیحیه‌ت‌به‌‌سه‌ردا‌هات.مرۆڤایه‌تی نــاوی مره‌كه‌بی به خــۆی‌راگه‌یاند،بانگهێشتی‌گه‌وره‌كانی‌جیهان‌‌عوسمانی ئه‌عزه‌می قه‌یسه‌ر‌وسه‌دری‌پۆزه‌یتیڤستیه‌وه به ده‌ســت كه كــرد،هاوپه‌یمانییه‌تی 1856 ساڵی له بگرن.له‌گه‌ڵ‌سه‌رۆكی‌ره‌هبانیه‌تی‌یه‌سوعیدا‌هــه‌ردوو یه‌كگرتنی ئامانجی به كــرد،ــه‌وه‌‌مـــژده‌ده‌ره‌كـــه‌یـــان.پێش ــن ــزووت بساڵی1960له‌‌كڵسه‌ی‌نۆته‌ردام،مژده‌ی‌ســاڵــی1857 له دا. پۆزیتیڤیزم ئاینی‌دوایــی كۆچی گـــه‌ده، به‌شێرپه‌نجه‌ی
كرد.
جیاوازییه‌كانی‌كۆنتژیانی‌كۆنت‌و‌كاره‌كانی‌زنجیره‌یه‌كه‌‌له‌‌جیاوازی:له‌‌رووی‌زه‌ینیه‌تی‌عه‌قانی‌و‌وه‌ك دامــه‌زرانــد، ئاینێكی زانستیه‌وه،تیۆرستێكی‌پۆه‌زه‌تیڤیزم‌هه‌موو‌ژیانی‌له‌‌گوتاری‌فه‌لسه‌فیدا‌و‌دوور‌له‌‌بینینی‌ئه‌مبریقی‌به‌سه‌ر‌برد.وه‌كو‌نووسه‌رێك‌زه‌ینیه‌تێكی‌رێكخراووی‌هه‌بوو‌كتێبێكی‌توند‌و‌بێزاركه‌ری‌هه‌بوو.ژیانی‌تایبه‌تی‌به‌پێچه‌وانه‌وه،ناجێگیر‌و‌رۆمانسی‌بوو،كه‌‌ئاره‌زووه‌كانی‌ئاراسته‌یان‌ده‌كرد.
كه‌سیه‌تی دژیه‌كیه‌كانی ســـه‌ره‌ڕای‌ــه‌ی‌بۆ ــه‌ك ــردن ــك ــه‌شــداری كــۆنــت،لــه‌‌بكه‌م سۆسیۆلۆژیا وشــه‌ی داهێنانی
259
داهێنا‌و زانسته‌ی ئه‌م ئه‌و ناكاته‌وه،دۆزینه‌وه‌یه‌كی به پشتی زانسته ئه‌م‌ــه: ــبــوو‌ل ــی ــت ــری ـــه‌ســـت،كـــه‌‌ب گـــرنـــگ‌بكۆمه‌اڵیه‌تی. سه‌ربه‌خۆی دۆزینه‌وه‌ی‌پێكده‌هێنێت‌و هــه‌مــوویــه‌ك كۆمه‌ڵگا‌كورتناكرێته‌وه. تاكه‌كه‌سه‌كانیدا لــه‌‌ــه‌شــه‌وه ــان ــه‌م لـــه‌‌ســـــه‌روو‌هـــه‌مـــوو‌ئبه‌میتۆدێكه‌وه‌‌به‌‌ستییه‌وه،كه‌‌خۆی‌له
نێوان‌یاسا‌ره‌هاكاندا‌نه‌هێشته‌وه.بوو، له‌دایك ئــه‌وه بۆ سۆسیۆلۆژیا‌كه‌‌چاره‌سه‌ری‌مه‌سه‌له‌ی‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌بــكــات‌و‌یــه‌كــێــتــی‌نــێــوان‌مــرۆڤــه‌كــان
ـــه‌مـــه‌دا‌ســان ــت.لـــه‌‌پــێــش‌ئ ــزێ ــارێ ــپ بمه‌سیحیه‌تی ــیــرووبــاوه‌ری ب سیمۆن‌نوێی‌و‌‌گروپی‌یۆتۆپی‌ئه‌زموونگه‌ری‌داهـــــێـــــنـــــابـــــوو،مـــاركـــســـیـــزمـــیـــش
چاره‌نووسێكی‌هاوشێوه‌ی‌هه‌بوو.
النظریات من االجتماع علم ســه‌رچــاوه: *وتواریخ أعالم الیومیة، الشٶون الی الكبری‌دورتیه، فرانسوا جان كابان، فلیب وتیارات،ت:د.ایاس‌حسن،دار‌الفرقد،دمشق،2010،
ص29-21.
260
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئانارشیزم،سیاسەتی‌شاعیرانە
نووسین:هوارد‌زینلە‌فارسییەوە:كاوەی‌گوڵكار
261
كە پێشەكییەكدا، لــە ریــد هێربێرت‌سیاسەتی ــزم، ــارشــی ــان )ئ كتێبی ــۆ بشــاعــیــرانــە(دا‌نــووســیــویــەتــی،دەڵــێــت:ـــە‌رۆژئــــــــاوادا وشـــــەی‌ئـــانـــارشـــی‌لئاژاوەیەكی‌گەورەی‌الی‌زۆربەی‌خەڵك‌بێنەزمی، مانای بە وشە ئەم نایەوە.توڕەیی‌‌و‌گرژی،دوو‌دڵی‌‌و‌دڵنیانەبوون‌‌ماناگەلە ــەم ل دەبــێــت ئێمە ــووە. ــات هلەگەڵیدا ساڵە دەیان چونكه بترسین،كۆمەڵگه‌یەكی لە نە ئەڵبەتە ژیاوین.بوونی هیچكاتێک كە ئانارشیستیدا،نەبووە،بەڵكو‌دروست‌بە‌پێچەوانەوە‌ژیاوین، تەكیدا لە كۆمەڵگه‌یا‌نەدا لەو‌كە‌زۆرترین‌ترسیان‌لە‌ئانارشی‌بووە،بەهێزانەی نەتەوە ــەت دەوڵ لەو واتــە
سەردەمی‌مۆدێرن.بە‌درێژایی‌مێژووی‌مرۆڤ‌ئاژاوەی‌ملیۆن پەنجا وانەبینراوە. كۆمەاڵیەتی‌لــە‌شــەڕی‌جیهانی‌دووهــەمــدا كــەس‌ــا، ـــەك‌مــیــلــیــۆن‌لــە‌كــۆری كــــــوژران:یلە ملیۆن نیو ڤێتنام، لە میلیۆن یەك‌ئەندونزیا،بە‌سەدان‌هەزار‌كەسیش‌لە‌نەیجیریا‌‌و‌مۆزامبیك.بیست‌ساڵ‌پاش‌تەواو‌بوونی‌شەڕیش‌سەرەڕای‌ئەوە‌شەڕێك هیچ دی چی بــوو وا بڕیار‌قەیرانی ســـەدان جیهان ــــەدات، روونسیاسی‌پڕ‌لە‌گرژی‌‌و‌ئاڵۆزی‌بەخۆوە‌برسیەتی‌‌و دیلی كەس ملیۆنان دیوە.هــەژاریــن،یــاخــود‌ژیـــان‌لــە‌زیــنــدان‌‌و‌شێتخانەكاندا‌بەسەر‌ئەبەن.دوو‌كاری
ــەم‌ئــاڵــۆزیــیــە‌لــە‌شێوەی ــــاوەوەی‌ئ نبەدبەختی سەرلێشێواوی‌‌و نامۆیی‌‌و‌لە دەرەوەیـــشـــی ــــاری رووك گشتی‌‌و‌شێوەی‌زۆری‌سوپاو‌میلیتاریزەكردن،خەزن‌كردنی‌غازی‌كیمیاوی‌‌و‌بۆمبای‌دەنوێنێ. خۆی ناوكیدا هایدرۆژینی‌‌و‌ئەمڕۆكە‌پیاوان‌‌و‌ژنان‌‌و‌ئەو‌مندااڵنەی،بەرز نەختێك تێگەیشتنیان ئاستی كە‌ــە‌ســنــووری‌نــاوچــەیــی ــەوە‌‌و‌ل ــت ــێ دەبتێدەپەڕێت‌ژیانیان‌تەژی‌لە‌بێباوەڕی‌‌و‌ژاری‌دڵەڕاوكە‌دەبێت‌‌و‌لە‌خۆ‌دەپرسن‌بڵێی‌نەوعی‌بەشەر،یا‌مرۆڤ‌تا‌بەرەو
وەچەیەكی‌تر‌بژی‌یانا؟هەر‌بۆیە‌ئانارشیستەكان‌دەیانەوێت‌بۆ بهێنن‌‌و بـــارودۆخـــە ــەم ب كــۆتــایــی‌جیهانە بــەم رێكخستنێك یەكەمجار‌كاتێك هیچ ئێمە ـــدەن. ب ــۆزكــاوە ــاڵ ئبــــەوردی‌گــوێــمــان‌لــە‌قــســەی‌ئــەوانــە‌بیستوومانە كە ئـــەوەش، نــەگــرتــووە.پــاســدارانــی فیلتێرەكانی رێــگــەی لــە‌چ میللی دەسەاڵتی رێبەرانی ئــاژاوەو‌سۆشیالیستییەوە چ ســەرمــایــەداری‌‌و
بووە.ئانارشیستەكان رێكخستنەی ــەو ئدەیــــانــــەوێــــت‌لـــەگـــەڵ‌رێــكــخــســتــنــی‌ـــدا،كە ـــەكـــان ـــی ـــەوەی ـــەت ــــەن دەســــەاڵتئەڵمانییەكانOrdnungو‌سیاسەتمەدارە‌ــاســای‌پێ ئــەمــەریــكــیــیــەكــان‌نــــەزم‌‌و‌یئانارشییەكان زۆرە. جیاوازی دەڵێن،ــبــوونــی‌جــۆرێــك ـــاری‌دروســت خـــوازی
262
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ـــە‌نێو ل ــە ــان ــســت پـــەیـــوەنـــدیـــی‌خــۆویــاز‌‌و ــی ـــدا،كـــە‌لـــەویـــســـت‌‌و‌ن ـــدان ـــرۆڤ مپێداویستییەكانی‌خەڵكەوە‌سەرچاوەی‌نـــاوەوە لــە رێكخستنە ــەم ئ گرتبێت.جەماوەر سروشتییە. هەڵدەقوڵێت‌‌و‌زۆر‌‌و رێگەی لە نەك خۆیان دڵی بە‌ســاكــار رێكخستنێكی ــەوە، ــدن ــان ــۆق توەكــو شتێكە ئــەمــەش هــەڵــدەبــژێــرن.ــەگــەڵ ـــــارەی‌شــێــوەكــارێــك‌ل ئــــەو‌كرەنگەكان‌یا‌هونەرمەندێك‌لەگەڵ‌مادە‌شێوەیەكی بە دەیكات. سەرەكییەكان‌رازاوە‌‌و جـــــوان‌‌و شــكــڵــێــكــی جــــوان‌لەبەرئەوەی دەبەخشێت، پێ دڵڕفێنی‌خۆی ئیشەكەی بــە ئیمانی بـــاوەڕ‌‌و‌بەرەكەت پیت‌‌و بە ئیشەكەی هەیە،روانگەوە لەم بۆیە هەر دەردەچــێــت.ــدی ری هــێــربــرت ــەر ــەگ ئ نییە ســەیــر‌شاعیر‌‌و‌فەیلەسووفی‌بواری‌هونەر‌بە
ئانارشیست‌دابنێین.رید‌لە‌رێگەی‌ئەزموونە‌تایبەتییەكانی‌فەلسەفی ئانارشیسمی بــە خــۆیــەوە‌جووتیارێكی ـــوری ك ئـــەو گــەیــشــت.ئینگلیزی‌بوو،لە‌یۆڕكشێر‌گەورە‌بوو،پیشەسازی شــاری لــە ساڵێك چەند‌دەوامی‌گرت‌‌و‌هەر‌لەوێ‌چۆتە‌زانكۆ.شیعری‌ئەهۆنییەوە‌‌و‌حەزی‌لە‌هونەر‌‌و
ئەدەبیات‌بوو.ــەكــەمــی‌جــیــهــانــیــدا‌لە لـــە‌شــــەڕی‌یبوو نــاچــار ئینگلیزدا ســوپــای ــزی ریــۆن‌‌و‌بــەرامــە‌‌و‌دەنــگ‌‌و‌هــەرای‌شەڕ ب
تەحەموول‌بكات.دواتر‌وەكو‌زۆربەی‌بۆلشه‌فیكی شــۆڕشــی رۆشــنــبــیــران،ئۆكتۆبەری‌مەزن‌لە‌روسیا،سەرنجی‌دیكتاتۆری زوو هــەر بــەاڵم راكێشا،رووی كردو بێزاری شیوعی حیزبی‌كردە‌ئانارشیسم،كە‌بە‌جۆرێك‌لەگەڵ‌بــۆ‌هــونــەر‌یەكی ئــەو حــەز‌‌و‌ویستی‌دەگرتەوە.ئەو‌حەزی‌لە‌پەیكەرسازی،شیعر‌‌و‌رەخنەی‌هونەری‌‌و‌فەلسەفەی William شیعرەكانی بـــوو‌‌و هــونــەر 1850 ئینگلیزی شاعیر wordworth Samuel taylor Coleridge 1770و ــ1843ــ1773كاریگەری‌زۆری‌لەسەر
كەسایەتی‌ئەو‌دانا.1968دا، ــە ل ــی ــەرگ م كــاتــی ــا ت ریـــد‌چــل‌كتێبی‌نــووســیــوە،كــە‌زۆربــەیــان
دەربارەی‌هونەر‌‌و‌ئەدەبیاتن.لە1954لە‌ئینگلیزدا‌كۆی‌وتارەكانی‌نــاوی ژێــر لــە ئانارشییەوە لــەبــارەی)ئانارشی‌‌و‌رێكخستن(دا‌باوبكرێتەوە.بەاڵم‌نامیلكەی)شۆڕش‌‌و‌هزر(،كە‌لە1953دا‌نووسیبووی‌رێگەی‌پێنەدرا‌لە‌هۆكارەكەشی باوبكرێتەوە. ئەمریكا‌دەیەكانی لە ئەمریكا كە ــوو، ب ــەوە ئــادا‌رێـــگـــەی‌بـــە‌هــیــچ‌جــۆرێــك ــج ــەن پــەی‌جدی ــەرەكــان ــەرب ئــانــارشــیــســم‌‌و‌بنەدەدا.بەاڵم‌لە1970دا‌هەل‌ومەرجەكە‌هێناین، بــۆ دیــاریــیــەكــی ریــد گـــۆڕاو‌كــە‌نـــەوەی‌تـــازە‌نــیــازیــان‌پــێ‌بــوو‌‌و‌دیارییەش ئــەم بــوون. خوازیاریشی
263
جوانناسی ئیستاتیكانە‌‌و ئاوڕدانەوەی‌لە‌سیاسەت‌بوو.
ــای ــی رێــكــخــســتــنــی‌هــەنــووكــەیــی‌دندەیبینین، كە جــۆرە، بــەو سیاسەت،یانی بەسەركۆمەڵگه‌دا، سەپێندراوە‌ــە‌ئــەویــش ــە‌خــەڵــك‌خــوازیــاریــن‌‌و‌ن نپــێــداویــســتــی‌‌و‌نــیــازەكــانــی‌جــەمــاوەر‌ئاژاوە‌‌و بۆیە هەر دەگرێت. لەبەرچاو
وێرانكاریی‌لێ‌دەكەوێتەوە.ــۆ‌‌و‌مــۆتــەكــەیــەكــە‌لە ــاپ ســیــاســەت‌تلێ هەناسەی ئێمە‌‌و هەستی بەرانبەر‌بنەڕەتەكانی دژی سیاسەت بڕیوین.دوورە، بــە جــوانــی لــە ئیستاتیكایە،داســەپــێــنــراوە‌بــەســەرمــانــدا.وەكــو‌بلەرێتەوەو گوێماندا لە كە دەنگێكە،ئەو‌دەنگانەش بداو‌خاوەنی ئازارمان
ناوی‌مۆسیقای‌لێ‌بنێن.رێكخستنی جەنجاڵی هــەراو دەنــگ‌‌و‌ژیانی‌مۆدێرن‌وا‌ئێمەی‌كەڕ‌كردووە،لەسەرخۆ جوان‌‌و ناسك‌‌و ئاوازی كە‌نییە، سەیر بۆیە هەر گوێمان. ناگاتە‌كە‌لە‌سەردەمی‌مۆدێرنەدا،لە‌زەمانی‌واتە ئەمریكی، فەرەنسی‌‌و شۆڕشی‌لەو‌كاتەدا،كە‌مرۆڤ‌زۆرترین‌غروری‌خۆی دەستكەوتەكانی بە ســەبــارەت‌هه‌بوو،بیرۆكەی‌ئانارشیستی‌بەرانبەر‌بوونە خۆبایی لە بەرزی‌‌و لووت بەم
راوەستا.وەسفی لە ـــاوا، رۆژئ شارستانیەتی‌ــیــەكــانــی‌خــــۆی‌وەكـــو ــدی ــمــەن ــبــەت ــای ت
مــێــژووی لــە بــەرچــاو پێشكەوتنێكی‌ــدا،هــەرگــیــز‌نــەیــتــوانــیــوە ــی ــەت ــای مــرۆڤ
هاوتایی‌‌و‌هاوسەنگی‌بپارێزێت.یەكە‌گەورەكانی‌دەوڵەتە‌نەتەوەییەكان‌جێگەی‌عەشایرو‌تایفەگەریان‌گرتەوە.مافی بە جێگەی پارلەمانی حكومەتی‌لێژكرد. پاشایەتی خودایی‌حكوومەتی‌پیشە جێگەی ــا كــارەب هــەڵــم‌‌و هــێــزی‌دەســتــیــیــەكــانــی‌گـــرتـــەوە.زانـــیـــاری‌‌و‌ــســمــی‌خــــورافــــەی ــی ــەل ـــردن‌ت ـــرك ـــێ فریش جێگەی یــاســا ــكــردەوە. پــوچــەڵســەرەڕای ــەاڵم ب گــرتــەوە. سپیگەری‌ــە،ئــانــارشــیــزمــی‌دروســــت‌لە ــان ــەم ئشارستانیەتی ـــی رۆژان بەشكۆترین‌لەبەرئەوەی هەڵدا، سەری ــاوادا رۆژئــە ــەت ــی ــان مــــژدەكــــانــــی‌ئـــــەم‌شــارســت
پووكانەوە‌‌و‌بزربوون.دەسەاڵتی‌نەتەوەیی،كە‌بە‌دروشمی‌دەرەكی‌‌و بە‌زۆرەملێی هێنان كۆتایی‌ــی‌ئــاســایــشــی‌نــاوخــۆیــی ــن‌كــردن ــی دابدەسەاڵتی ئەوەندەی‌تر مەیدان هاتە‌گەورەكان‌‌و پاوانخوازە ئیمپراتۆرییە‌قەیران‌‌و‌تەنگژە‌خوێناوییەكانی‌ئەوانی‌ــدا‌ســەپــانــد‌‌و‌شـــەڕی ــك بـــەســـەر‌خــەڵئیمپراتۆرییەكانی نێو ماڵوێرانكەری‌ئیمپریالیزم‌‌و پەرەسەندنی كرد. زیاتر‌ــات‌لــەگــەڵ‌ســەرهــەڵــدانــی شــەڕ‌هــاوكلە جــۆرێــك نەتەوەییەكاندا دەوڵــەتــە‌خۆ‌كوشتن‌بوو.حكومەتی‌پەرلەمانی‌بانگەشەی‌ئەوەی‌دەكرد،كە‌خەڵك‌لە
264
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
رێگەی‌دەنگدانەوە‌ئەتوانن‌بەشداری‌لە‌چارەنووسی‌خۆیاندا‌بكەن،بە‌شێوەی‌حیزبی دوو یا حیزبی یەك دەوڵەتی‌بۆ پەردەیەك بە بوو پیشاندا‌‌و خۆی‌داپۆشینی‌سیمای‌نوێنەرانی‌پەرلەمان،خەڵك، نوێنەری نەك راستیدا لە كە‌پارەو هەڵكەوتووی نوێنەرانی بەڵكو‌ـــان‌‌و‌هــێــز‌‌و‌دەســــــەاڵت‌بــــوون. ســـامكۆتایی نەیتوانی چڕ بەرهەمهێنانی‌بهێنێت. چەوساندنەوە هـــەژاری‌‌و بە‌بەرهەمهێنان‌‌و‌باوكردنەوەی‌كااڵكان،مەعقول‌تر، تەكنۆلۆجیاوە هــۆی بــە‌بەاڵم‌لە‌روانگەی‌مۆڕاڵەوە‌نامەعقول‌‌و‌ــدن‌‌و ــن نــــادادپــــەروەرانــــە‌بــــوو.خــوێخوێندەواری‌نەیتوانی‌كۆتایی‌بە‌فریو‌كەمینەوە الیــەن لە زۆرینە خواردنی‌بهێنێت‌‌و‌ئەمەش‌فریودانێكی‌تازە‌بوو.مێشكی پەشێوی سەرلێشێواوی‌‌و‌ــی ــرۆڵ ــت ــۆن ـــــرد،ك خــەڵــكــی‌داگـــیـــر‌كــە‌جــــاران‌كــاریــگــەرتــر كــۆمــەاڵیــەتــی‌لبە چــەكــداربــوو هەنوكە چونكە بــوو،دەروون. كۆنترۆڵی مەزنی دەزگــای‌پرۆسەی‌ماف‌دادپەروەری‌بە‌دیاری‌بۆ‌كەس‌نەهێناو‌فاكتەری‌سەربەخۆی‌ــــــەروەری‌جــێــگــەی‌خـــۆی‌بە بــێ‌دادپدا. نەناسراو مەجهول‌‌و ستمگەرێكی‌حكومەتی‌یاسا،كە‌جێی‌بە‌حكومەتی‌پیاوان‌لێژ‌كرد‌تەنیا‌دەسەاڵتدارەكانی‌هــەروەك‌خۆی بێداد گۆڕی‌‌و‌ستەم‌‌و
مایەوە.
تام ئەمریكادا، شۆڕشی گەرمەی لە‌بانگەشەی ئەوەی لەگەڵ پین‌هاوكات‌بۆ‌دامەزراندنی‌حكومەتی‌سەربەخۆی‌ئەمریكا‌ئەكرد،بە‌دڵنیاییەوە‌لە‌بارەی‌ــوە‌لە ــوێ حــكــومــەتــی‌شــۆڕشــگــێــڕی‌ن)عەقڵی‌تەندروست(دا‌ئاوای‌نووسیوه:ــە‌هـــەر‌شــێــوەیــەكــدا‌بێت، كــۆمــەڵــگــا‌‌لبەخشش‌‌و‌مەوهیبەتە،بەاڵم‌دەسەاڵت‌تەنانەت‌لە‌باشترین‌شێوەشیدا،جگە‌لە
خراپەی‌پێویست‌هیچی‌تر‌نییە.كە تێگەیشتن زوو ئانارشیستەكان‌رووخانی‌شا‌‌و‌میرەكان‌‌و‌بە‌دەسەاڵت‌پەرلەمانەكان تاقمەكان‌‌و گەیشتنی‌بە لەگەڵ‌خۆیدا دیمۆكراسی ناتوانێت‌دیاری‌بێنێت‌لەبەرئەوەی‌شۆڕشەكان‌ئــــازادی‌‌و قابیلیەتی تــوانــا‌‌و ــدە چــەنــە،ئـــەوەنـــدەش ــدای ــێ ســەربــەســتــیــان‌تدیسپۆتیزمیان ملهوڕی‌‌و قابیلیەتی Jacques روو ژاك بۆیە هەر تێدایە.بوو دێــهــاتــی قــەشــەیــەكــی كــە ،Reuxكرێكارانی دێهاتییەكان‌‌و ژیــانــی بــۆ‌دژی 1793 لــە بــوو نیگەران پــاریــس‌خوتبەی ــاتــۆری ســەن دیسپۆتیزمی‌وەكو ترسهێنەر شتێكی بە خوێند‌‌و‌چونكە شوبهاند، پاشاكانی تارمایی‌جەماوەر هەرچەند یاسا ــوو واب پێی‌لە بــەاڵم دایانناوە، خۆیان دەزانــن وا‌راستیدا‌زنجیر‌‌و‌كۆتە‌بۆ‌دەست‌‌و‌پێی‌دەسەمۆ خەڵك یاسا خەڵكە ئەو هەر‌دەكات.لە‌شانۆی)پیتر‌ڤایس(دا‌لە‌ژێر
265
ناوی)ماڕا‌ساد()1(ژاك‌روو،كە‌بە‌تەناف)حبل(شەتەك‌دراوە،بۆ‌كورتە‌شانۆكە سانسۆری بێدەنگی‌‌و ساتێك‌فریابكەون‌‌و ئــەوەی پێش دەشكێنێ‌‌و‌بێدەنگی‌بكەن‌هاوار‌ئەكا‌‌و‌ئەڵێت:كێن‌دەكەن؟ كۆنترۆڵ بازارەكان ئەوانەی‌كێن‌ئەوانەی‌قوڵف‌ئەدەن‌لە‌خەزێنەی‌ــان؟كــێــن‌ئـــەوانـــەی‌كــاخ‌‌و ــەك ــڵ ــەوێ دانكۆشكەكان‌تااڵن‌دەكەن؟كێن‌ئەوانەی‌ئەگرن، زەویانەدا ئەو بەسەر دەست‌هەژارەكاندا بەسەر وابــوو بڕیار كە
دابەش‌بكرێن؟ناوی بە )روو( هاورێیانی لە یەكێك‌یەكەمین لە jean varlet لە وار ژان‌شــۆڕشــی ئانارشیستی مانیفێستی)یاخیبوون( نــاوی ــر ژێ لــە فــەرەنــســا)2(ئـــاوا‌دەنــووســێــت:بــەڕاســتــی،كە‌دێوێكی چ شۆڕشگێڕە حكومەتە ئەم‌ــیــی‌بــــەد‌‌و‌چ‌شــاكــارێــكــی كــۆمــەاڵیــەتهەر بە .Machiavellianism ماكیاڤیلییە‌حكومەت‌‌و دەدەم سەرنج شێوەیەك‌مەگەر ناگونجێن. پــێــكــەوە شـــۆڕش‌خــەڵــك كـــە ــن، ــی ــێ ــن داب وای ـــــەوەی ئخۆیان دەسەاڵتی دەزگای دەیانەوێت‌دابمەزرێنن‌‌و‌بەردەوامیش‌دژی‌خۆیان‌ئایدۆلۆجیایەكی ئەمەش كە ــەڕن، راپ
زۆر‌بێ‌مانایە.ــكــی ــاوەڕێ ــەكــان‌ب ــی ــارشــی ــان ــــەاڵم‌ئ بمانایە بێ ئایدۆلۆجیای بەم تەواویان‌روانگەیەكی دید‌‌و تەنیا چونكە هەیە.
ــدە ــەوەن ئ پێكەنینە، جــێــی ــاو ــان م ــێ بكەم‌‌و دەتوانێت كە شۆڕشگێرانەیە،كوڕییەكانی‌شۆڕش‌بە‌روونی‌ببینێت.هیربرت‌دید‌لە‌تەمەنی‌هەفتا‌ساڵیدا‌لە‌كلتوور(دا لە )نه‌فره‌ت كتێبی لە 1963ــە‌مــێــژووی نــووســیــویــەتــی:ئــــەوەی‌لــدا‌بــایــەخــێــكــی‌بــــووە،لە ــی ــەت ــای مــرۆڤدەستكەوتەكانی‌فیزیا‌‌و‌ئەستێرەناسی‌‌و‌دۆزیــــــنــــــەوە‌جـــوگـــرافـــیـــایـــیـــەكـــان‌‌و‌فەلسەفە‌‌و نەخۆشییەكان‌‌و دەرمــانــی‌هونەریشدا،تێكڕا‌دەرئەنجامی‌كرداری‌توندڕەوەكان‌‌و‌پەڕگیرەكان‌بووە،ئەو‌ئایدۆلۆجیا بە بڕوایان كە شێتانەی،ــیــن‌هــێــنــەرەكــان ــكــەن ــێ ـــاو‌پ ـــان ـــێ‌م بشتە جەسارەتی شەهامەت‌‌و ــووە‌‌و ب
نامومكینەكانیان‌بووە.شۆڕشی‌روسیا‌تەنانەت‌بەڵێنی‌لەمە‌زیاتری‌دەدا،ئەو‌نادادپەروەرییەی‌كە‌نەیتوانی ئەمریكا فەرەنسا‌‌و شۆڕشی‌ـ‌لە‌هەموو‌شێوەیەكیدا‌لەناوی پێی‌بگاـ Emma گــۆڵــدمــان ئێما ـــەاڵم ب ــات. ــب بلە )رابـــوون نامیلكەی لــە Goldmanتوندوتیژی رەخنەیەكی لە رووســیــا(ــاوا ئــانــارشــیــدا‌شــۆڕشــی‌رووســیــا‌ئتراجیدیای شكست‌‌و هەڵدەسەنگێنێت:گەورەی‌شۆڕشی‌رووسیا‌ئەوە‌بوو،كە‌دەیانویست‌تەنیا‌ناوی‌دەزگاكان‌‌و‌هەروەها‌بارودۆخەكە‌بگۆڕن.لە‌كاتێكدا‌مرۆڤایەتییەكانی كۆمەاڵیەتیو بەها‌ــەوە.هیچ ــوون بیر‌چــووب لــە شـــۆڕش
266
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
شـــۆڕشـــێـــك‌نــاتــوانــێــت‌رزگــــاركــــەر‌شێوەكانی ــەو كــەرەســت مــــادام بــێــت‌گەیشتن‌‌و‌پەرەسەندنی‌شۆڕش‌لەگەڵ‌نەبن. رەگــەز لەیەك مەبەستەكانیدا‌كە هەلومەرجەیە، ئەو نەفی شــۆڕش‌دژی توندوتیژە ناڕەزاییەكی تێداین.هەموو‌پەیوەندیەكی‌نامرۆڤانەو‌تێكڕای‌ئەو‌كۆیالیەتییەی،كە‌لەو‌پەیوەندیانەدا‌حـــەشـــاردراوە.شـــۆڕش‌لــەنــاوبــەری‌دەزگای كە سەپێندراوانەیە، بەها ئەو‌بـــێ‌ســــەروبــــەری‌نـــــادادپـــــەروەری‌‌و‌نەزانین‌‌و یــارمــەتــی بــە درۆ ســتــەم‌‌و‌دانراوە. بناغەكانی لەسەر بەربەریەت‌كە تازەكانە، بەها بانگەشەی شۆڕش‌بنەڕەتییەكانی پەیوەندییە گۆڕانكاریی‌مرۆڤ‌ــ‌مرۆڤ‌‌و‌كۆمەڵگه‌‌ــ‌مرۆڤ‌بە
دیاری‌دێنێت.ـــــە،كە ــان‌وای ــی ــێ ــان‌پ ــەك ــی ــارشــی ــان ئسیستەمی‌سەرمایەداری‌وێرانكەر‌‌و‌دژ‌سەرمایەداری نامرۆڤانەیە. ئەقڵ‌‌و بە‌كانزا‌‌و‌شتەكانی‌سەر‌زەوی،چڵێسانە‌لێ شتگەلێكی دواتــر هەڵدەلووشێت‌‌و‌دروست‌دەكات،كە‌هیچ‌فڕی‌بە‌نیازی‌بێت هــەی ئەگەریش نییە، خەڵكەوە‌دروستكەرەكان‌‌و چونكە رێكەوتە، بە‌كارخانەی كااڵكان، باوكەرەوەكانی‌قازانجی تەنیا بــازرگــانــیو گـــەورەی‌خۆیان‌لەبەرچاوە.هەر‌بۆیە‌الی‌ئەوان‌بینای لوغم‌‌و بۆمبا‌‌و كردنی دروســت‌ئیداری‌‌و‌بۆیەیی‌رەنگاو‌رەنگ‌گرنگترە
ــە‌دابــیــنــكــردنــی‌خـــــواردن‌‌و‌خــانــوو‌‌و لئانارشی وشەی بەڕاستی سەیرانگا.بــەو‌مانا‌نــاســراوەیــەوە،كــە‌ئـــاژاوەو‌ئــاژاوەچــیــەتــیــیــە،بــاشــتــریــن‌وەســفــی‌سیستەمی‌ئابوری‌دڕندە‌‌و‌ئیسرافكاری
ئەمریكایەو‌پڕ‌بە‌پێستیەتی.ــــــە،كە ـــــان‌وای ئـــانـــارشـــیـــەكـــان‌الیـــزاكـــان‌مــوڵــكــی ــەكــان‌‌و‌كـــان ــن ــجــی ــەن گـــەرووی‌نــیــازەوە هــەمــووانــە‌‌و‌دەبــێ‌لبــەســەر‌خــەڵــكــدا‌دابــەشــبــكــرێــت،نەك‌ــادادپــەروەری ن سیستەمی رێگەی لە‌ــەكــی ــوەی ــەشــێ ب دراوی‌‌و بـــانـــكـــی‌‌و‌نامرۆڤانە.ئەوەتا‌بەپێی‌ئەم‌سیستەمە‌واڵتەكان سەروەتی سامان‌‌و هەموو‌بچووك كەمایەتیەكی گیرفانی دەچێتە»ئەمریكا ئەمریكا دەوڵەمەندەكانی لە‌جیهاندا، ـــژەی رێ لــە نفوسی 6% بــە‌بە جیهانی سەروەتی بەرهەم‌‌و 50%لەگەڵ ئانارشییەكان دەســتــەوەیــە«حیكایەت‌بێژی‌شانۆی)بازنەی‌گەچی‌قەفقازیا(ی‌بێرتولێت‌برێشت‌هاودەنگن،گوێ ئەڵێت: شانۆكەدا كۆتایی لە كە‌رادێرە،حیكمەتی‌پێشینیان‌چی‌ئەڵێت:هەرشتێك‌ئەبێ‌بسپێری‌بەو‌كەسەی‌منداڵەكان بوو كەوا دەزانێت. قەدری‌بەختەوەربن. تا دایكەكان بە بسپێرن‌عەرەبانەكان‌بدەنە‌دەست‌پیاوی‌خۆی‌بەڕێوە.دۆڵەكان‌‌و بیبەن بە‌جوانی تا‌ئاودێرەكان دەست بدەنە پێدەشتەكان
تا‌به‌رهه‌مەكەی‌ببینین.
267
هــەر‌لــەم‌روانــگــەوە‌بــوو،كە‌جــرارد‌ڤانستانلیGerard winstanelyرێبەری‌ســەدەی لــە ئینگلیز ــیــارانــی)3( جــووتلەبەرچاونەگرتنی بــە هــەڤــدەهــەمــدا‌لە داوای تایبەتی موڵكایەتی یاسای‌الیەنگرانی‌خۆی‌كرد‌زەوییە‌بەیارەكان‌جرارد بكەن. تێدا كشتوكاڵی بكێڵن‌‌و‌داهاتوودا لە خەونەكانیەوە بارەی لە‌جیهانی یاسای رۆژەی ئــەو دەڵــێــت:بەرابەری‌لە‌دڵی‌هەموو‌پیاو‌‌و‌ژنێكدا‌ئیدعای نییە بۆی كەس سەرهەڵبدات،مۆڵكایەتی‌هیچ‌بونەوەرێك‌بكات‌‌و‌ئیتر‌كەس‌ناڵێت‌ئەمە‌هی‌منە‌‌و‌ئەوە‌ماڵی‌ئیشی ــەوە ئ منە‌‌و ئیشی ئەمە تــۆیــە،كۆمەكی گەلە بە هەموو بــەاڵم تۆیە.ئــاژەڵ دەكێڵن‌‌و زەوی دەكـــەن‌‌و كــار‌سەر نیعمەتەكانی ئەكەن. پــەروەردە‌زەوی‌بۆ‌هەمووان‌دەبێت.هەر‌كەس‌نیازی‌بە‌دانەوێڵە،ئاژەڵ‌یا‌باڵندەیەك‌سایلۆیدا، یەكەمین لە دەتــوانــێ بێت،بگرێت. هەڵی رێگەكەیەتی لەسەر كە‌ــك‌لە ــازاڕێ هیچ‌كــڕیــن‌‌و‌فــرۆشــتــن‌‌و‌بئارادا‌نابێت.تەواوی‌زەوی‌گەنجینه‌ی‌چونكە مرۆڤەكانە هەموو هاوبەشی
زەوی‌مۆڵكی‌خودایە.لە چۆن كە ئەوەیە، ئێمە مەسەلەی‌كەڵك سەردەم بەهێزی تەكنۆلۆجیای‌نیازەكانی كردنی دابین بۆ وەربگرین‌قوربانی‌‌و ببینە ئەوەی بێ بە مرۆڤ،بیرۆكراتییەكان. شێوە رێگاو كۆیلەی
پــڕۆژەی نیشانیدا سۆڤیەت یەكێتیی‌مەبەستە ــۆ ب ــی ــەوەی ــەت ن ــی ــووری ــاب ئگــشــتــیــیــەكــان‌جــێــگــرێــكــی‌بـــاشـــە،بۆ‌ــێ‌ســــەرو‌بــەریــیــەی ـــەو‌ئـــــاژاوەو‌ب ئــەداری. ــای ــانــەی‌ســەرم ــج‌خــوازی ــازان قسۆڤیەت یەكێتیی ــبــەرانــی رێ ـــەاڵم بهربێره‌ت پێشنیارەكانی نەیانتوانی‌بەكاربێنن. دیكە ئانارشییەكانی رید‌‌و‌بیرۆكراسی دەستی لە ــوون ــارب رزگتایبەتمەندی كــە مـــەزن، پیشەسازی‌ــشــەســازی ــی ــی‌پ ــان ــه هـــاوبـــەشـــی‌جــیئەو سەرمایەداریشە‌‌و سۆشیالیزم‌‌و‌كێشەیەی‌لێ‌ئەكەوێتەوە،كە‌كرێكاران‌بەرهەمیان، لە كــاریــان، بەرهەمی لە‌لە سروشت‌‌و لە هاوكارەكانیان‌‌و لە‌پێشنیاری رید دەكات. بێزار خۆشیان‌ئەوەی‌كرد،كە‌ئه‌گەر‌كۆنترۆڵی‌ئیشی‌ئــەوا بسپێرن، خــۆیــان بــە كــرێــكــاران‌بەبێ دەكـــرا چــارەســەر كێشەیە ئــەم‌داڕشتن‌‌و بەرنامە مەوهبەتی ئــەوەی‌هاوئاهەنگی‌ببێتە‌قوربانی‌بەرژەوەندی
كۆمەاڵیەتی.پرۆدۆن،ئەو‌كەسەی‌خۆی‌بە‌یەكەمین‌ناوەڕاستی لە ـــی، دەزان ئانارشیست‌سەدەی‌نۆزدەهەمدا‌دەڵێت:داراییەكان‌زەوی‌‌و ــی ــان ســەرچــاوەك ـــن. ـــەدزرێ ئوزەی‌مرۆڤەكان،چ‌لە‌ژێر‌چاودێری‌‌و‌كۆنترۆڵی‌شەریكەكانی‌سەرمایەداریدا‌بێت،چ‌لە‌دەست‌ئەو‌بیرۆكراسیانەی،كە‌خۆیان‌بە‌سۆشیالیست‌ده‌زانن،لە
268
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
روویــداوە‌‌و مەزن دزی شێوەدا، هەر‌بە مرۆڤەكان كاری بەرهەمی ژیــان‌‌و‌تااڵن‌رۆیشتووە،ئەم‌تاوانە‌سەرەتاییە،بەدبەختییەكانە هەموو ســەرچــاوەی‌ــە‌درێـــژایـــی‌مــێــژووی‌مــرۆڤــایــەتــی. بكۆلۆنیالیكردن، شەڕ، چەوساندنەوە،بەتاواندانانی ژنــان، كۆیلەكردنی بە‌هــــەر‌هــێــرشــێــك،كـــە‌بــكــرێــتــە‌ســەر‌زانینی ــە دادپــەروەران بە موڵكایەتی‌‌و‌ئەو‌سزا‌سته‌مکارانەی،كە‌هەڵقواڵوی‌كۆمەڵگه‌‌پێشكەوتووەكانە‌ئەمانەن‌ئەو‌تاوانە لــەو بەدبەختییەی نەهامەتی‌‌و
سەرەتایەوە‌سەرهەڵدەدەن.ـــن‌هـــــەردوو ـــێ ــان‌دەڵ ــەك ــی ــارشــی ــان ئســەرمــایــەداری‌‌و بیرۆكراسی جــۆری‌سۆشیالیستیش،نەیانتوانی‌لە‌پراكتیكدا‌ئـــەو‌دیــمــوكــراســیــە‌جــێــبــەجــێ‌بــكــەن،زاتــی جــەوهــەر‌‌و دابـــوو. بەڵێنیان كــە‌دیمۆكراسیەت‌ئەوەیە،كە‌خەڵك‌خۆیان‌چارەنووسیان‌دیاری‌بكەن‌بەاڵم‌ژیانی‌ئەمڕۆی‌ئێمە‌بە‌دەستی‌جڤاتە‌سیاسی-عەسكەری‌‌و‌پیشەسازییەكانی‌ئەمریكا‌‌و‌حیزبی‌كۆمۆنیستی‌یەكێتیی‌سۆڤیەتە.یەك )ئەمریكا(و حزبی دوو دەوڵەتی‌فۆتۆكۆپییەكی )ســۆڤــیــەت( حــزبــی‌چڵكنی‌یەكترن.هەردووكیان‌لە‌رێگەی‌پەرلەمانەوە دەسەاڵتی بێ نوێنەرانی‌وا‌پیشان‌ئەدەن،كە‌خەڵك‌لە‌رێگەی‌دەنگدانەوە‌لە‌ژیانی‌خۆیاندا‌بەشدارن.كۆمەڵگه‌ی لــە »دەنــــگ« واقــیــعــدا لــە
مۆدێرندا،نەختینەگی‌دونیای‌سیاسەتە‌دونیای نەختینەگی دراو كە هـــەروا،بەناوی‌دەسەاڵتی ئابوورییە.هەردوو‌تەفرە خەڵك كەمینەدا بەسەر زۆرینە‌ئــەشــارنــەوە، راستییە ئــەو ئــــەدەن‌‌و‌بەسەر تایبەتە كەمینەیەكی ئــەوە كە‌خۆیان دەســەاڵتــی خەڵكدا زۆریــنــەی
دائەسەپێنن.ئاسایش یاساو دەڵێن ئانارشییەكان‌ئێمەیە. سەردەمی درۆی گەورەترین‌بە ناكەوێتەوە لــێ رێكخستنی یاسا‌تایبەتیش‌ئەو‌رێكخستنە‌رێك‌‌و‌پێكەی‌كۆمەڵگه،كە‌لە‌هاویاری‌‌و‌گەلەكۆمەكی‌بۆ دانــراوە یاسا ئەگرێت. سەرچاوە‌پــاوانــخــوازەكــان‌‌و دەوڵــەتــە ئاسایشی‌كە سوپایە، ئــەو زیــنــدان‌‌و ئاسایشی
خەڵكی‌پێ‌بترسێنن.تەنیا‌كارێك،كە‌یاسا‌ئەنجامی‌ئەدات‌داپڵۆسینەوە زۆرو رێگەی لە ئەوەیە‌نەهێڵێت‌ئەو‌خەڵكە‌رەش‌‌و‌رووتانەی،كە‌خۆیان‌قوربانی‌‌و‌زادەی‌كۆمەڵگه‌ی‌گەندەڵن،سەركێشی‌‌و‌نافەرمانی‌بكەن.رێكخستنێك،كە‌ئەم‌یاسایە‌بە‌دیاری‌چونكە خایەنە، كەم كاتی‌‌و دەیهێنێت‌بۆ بانگهێشتنێكە خــۆی ملێی زۆرە‌ناتوانێت یاسا نافەرمانی‌‌و‌سەركێشی.
كۆمەڵگه‌یەكی‌باش‌دروست‌بكات.كۆمەڵگه‌ی‌باش‌تەنیا‌زۆرینەی‌خەڵك‌لە‌رێگەی‌خۆبەخشی‌‌و‌هاوكاری‌چەند‌ـــەش‌كــردنــی‌ســـەروەت‌‌و ــەو‌داب ــەن الی
269
ــوەی‌دادپــــەروەرانــــە ــەشــێ ــان‌ب ســامپێ دیسپیلینی ئەتوانن لەناوخۆیاندا‌كە ئــەوەیــە ئاسایش باشترین ــدەن. ببە بەڵكو یــاســا، زۆری بــە نــە خەڵك‌ویست‌‌و‌حەزی‌خۆیان‌هەر‌كارێك،كە‌بە‌پێویستی‌بزانن‌ئەنجامی‌بدەن.دیاری‌ئەم‌شارستانیەتە‌تازەیە‌بە‌حكومەتی‌نوێنەرەكانیەوە دیمۆكراسی قانون‌‌و‌هەم‌سەرچاوە‌سروشتییەكانی چییە؟زەوی‌لەناو‌دەبات،كە‌ئەتوانن‌خۆشی‌‌و‌هەم ببەخشن‌‌و خەڵك بە بەختەوەری‌مرۆڤەكان، سروشتییەكانی سەرچاوە‌كـــە‌ئــەمــیــشــیــان‌دەیـــتـــوانـــی‌هــەوێــنــی‌بــەرەو بێت، بلیمەتی خۆشەویستی‌‌و
گەندەڵی‌‌و‌نەمان‌پەلكێش‌ئەكات.تــوانــا‌‌و ئـــەم گەیشتنی ــەر ســەم ــە ببە نــیــازی هەنووكەیانەش قابلییەتە‌پـــەروەردەكـــردنـــی‌بــەرەیــەكــی‌نــوێ‌مێهرەبانی‌‌و لــە تـــەژی فــەزایــەكــی لــە‌پــەروەردەی ئێمە مخابن هونەردایە.لە ریــد هێربرت سیاسەتین. دونــیــای)هونەر‌‌و‌نامۆیی(دا‌لە‌وەسفی‌مرۆڤایەتی‌پێنەگەیشتوو‌ناتەواودا،كە‌پەروەردەی‌رەحمی‌دونیای‌سیاسەتە‌دەڵێت:ئەگەر‌ال چێژتن‌‌و بیستن‌‌و هەستی بینایی‌‌و‌میسە‌‌و‌هەموو‌وردەكارییەكانی‌جوانی‌هەستەكانمان،كە‌لە‌پرۆسەی‌زاڵبوون‌تێوەردان‌‌و دەست بەسەر‌سروشتدا‌‌و‌گۆڕانكاری‌مەواد‌بە‌شێوەی‌مێژوویی‌لە هەر ئەكات، بااڵ ئەبێ‌‌و ــەروەردە پ
بەو پیری گــەورەیــی‌‌و تــا منداڵییەوە‌دەرئەنجامی نەكرێت پەروەردە جۆرە‌ئەم‌كارە‌بوونەوەرێكی‌لێ‌ئەكەوێتەوە،ئەم نییە. مـــرۆڤ نـــاوی كــە‌شــیــاوی‌بونەوەرە‌دەزگایەكی‌كوێر‌‌و‌كەڕو‌الڵە،كە‌تەنیا‌لە‌ناخەوە‌حەزی‌لە‌گرژییە.حــەزی‌لە‌كــرداری‌تــوڕەیــی‌‌و‌زبــری‌‌و‌یارییەكی جــۆرە هەر ناحەز‌‌و دەنگی‌بتوانێت كە هوریا، هــەراو لە لێوانلێو‌ده‌رگای‌دەمارە‌داخراوەكانی‌بكاتەوە.سەرقاڵییەكانی‌ئەم‌بوونەوەرە‌ئەمانەن:یاری وەرزشــی، مەیدانی ئیستادیۆم‌‌و‌پین‌باڵ،هۆڵەكانی‌هەڵپەڕین‌‌و‌ئاهەنگ‌‌و‌گاڵتەجاڕی‌سادیسم تاوان‌‌و تەماشای‌قومار‌‌و تەلەفیزیۆن، لە‌سەر‌شاشەی‌راهاتن‌بە‌مادە‌سڕكەر‌‌و‌هۆشبەرەكان.ئەسەف‌بۆ‌پرۆسەی‌پەرەسەندن؟كە‌دوای‌یەك‌میلیارد‌ساڵ‌ئەم‌مرۆڤانەی‌بیانویستایە ئەگەر كە كەوتۆته‌وە، لێ‌سەر خاوەكانی كەرەستە دەیانتوانی‌شكڵ‌‌و بە خۆشیان هەروەها زەوی‌‌و‌جێگای كــە دەریهێنابێت، شێوەیەك‌ژنــان‌‌و تێكڕای حــەزی رەزامــەنــدی‌‌و
پیاوانی‌گشت‌جیهان‌بێت.لەم دەتــوانــیــن ئێستاش ئــایــا بـــەاڵم‌هەڵبژاردنەدا‌خۆمان‌سەر‌پشك‌بین؟!گۆڕانكارییەكی بە نیازمان دیــارە وا‌ــە‌پــرۆســەی ــی‌شــۆڕشــگــێــڕانــە‌ل ــووڵ قپەیوەندییە بڕیاردان‌‌و چۆنیەتی كار‌‌و‌سێكسییەكان،تا‌بیرو‌را‌‌و‌كلتووریشمان
270
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
شێوەی بە گۆڕانكارییەش ئەم هەیە.نابێت‌واتە‌نە‌بە ئاسایی‌دەرئەنجامی‌رێگەی لە حكومەتەكان سەرنگوونی‌نیزامییەوە،كە‌رادیكاڵە‌سوننەتییەكان‌بە‌ریفۆرم‌‌و‌چاكسازی نە الیەنگرین‌‌‌و‌دەنــگــدانــەوە، هــەڵــبــژاردن‌‌و رێگەی لە‌پێی سوننەتییەكانە لیبراڵە ویستی كە‌ناگەین.بارودۆخی‌جیهانی‌ئەمڕۆ‌ئەم
راستیە‌دەسەلمێنێت.ــانــارشــیــســتــەكــان‌هــەمــیــشــە‌بـــەوە ئـــە‌الیــەنــگــری ـــراون،ك ـــارك ـــب ـــەت ـــۆم تبۆ دەزانن رێگەیەكی بە توندوتیژین‌‌و‌دروستكردنی‌گۆڕانكاری‌شۆڕشگێرانە.ئەو‌حكومەتانەوە لەالیەن ئەم‌تۆمەتە‌دەهێنرێتە‌ئارا،كە‌خۆیان‌بە‌توندوتیژی‌دروستبوون،بە‌توندوتیژی‌پارێزگاری‌لە‌دەسەاڵت‌دەكەن‌‌و‌بەردەوام‌سوود‌ــۆ‌ســەركــوتــكــردنــی ــە‌تــونــدوتــیــژی‌ب لراپەڕینەكان‌‌و‌هێرشی‌نەتەوەكانی‌دی‌وەردەگرن.هەندێك‌لە‌ئانارشیستەكان‌ــ‌وەك‌هەموو‌شۆڕشەكانی‌دی‌دنیا،رووسی فەرەنسی، یان ئەمەریكی چ‌بەكارهێنانی لە جەختیان ــ چینی یان‌هەندێكیشیان كــــردووە. توندوتیژی‌تۆقاندنن‌‌و تــرس‌‌و تیرۆر‌‌و الیەنگری‌ــەت‌جــێــبــەجــێــی‌دەكــــەن. ــان ــەن ــگــرە‌ت بلە جــیــاوازیــیــەكــیــان هیچ ــێــرەشــەوە لكـــەســـی‌شـــوڕشـــەكـــانـــی‌دیـــــدا‌نــیــیــە.دی لــەوانــی ئانارشیستەكان ئـــەوەی‌جیادەكاتەوە،كە‌زۆربەیان‌شۆڕش‌بە
پڕۆسەیەكی‌كولتووری‌ــ‌ئایدۆلۆژی‌‌و‌وەكو رەنگە كە دادەنــێــن، داهێنەرانە‌ـــاوار‌‌و‌قــیــژەو‌ژانــی‌لــەدایــك‌بوونی هشتێكی تێیدا تــونــدوتــیــژی مــنــداڵــێــك،حەتمی‌بێت،چونكە‌مرۆڤ‌به‌‌غەریزه‌یی‌گۆرڕانكارییەكدا هــەر بەرانبەری لە‌دەوستێت‌‌و‌شۆڕشیش‌خۆی‌لە‌خۆیدا‌الیەنەیە. هەمە گــۆڕانــكــاری جــۆرێــك‌رەوتــی‌سەرهەڵدانی لە دەكــرێ بەاڵم‌كەم توندوتیژی ئاستی شۆڕشێكدا،
بكرێتەوە. Alexander بێركمەن ئیلێكساندێر‌گەنجیەتیدا تەمەنی لە كە ،Berkmanویست‌بووی‌كارخانەدارێكی‌ئەمریكی‌تێدەگات، پێدەگاو كە دواتر، بكوژێت،ـــارەی‌تــونــدوتــیــژی‌‌و‌شـــۆڕش‌لە لــە‌بكتێبی)ئەلف‌‌و‌بێی‌ئانارشیزم(دا‌دەڵێت:بە‌راستی‌ئەمانەوێ‌چی‌لە‌ناوببەین؟ئەمە نــا، دەوڵەمەندەكان؟ ســەروەتــی‌خەڵك هەموو ئەمانەوێت ئێمە شتێكە‌لێ‌وەربگرن‌هەروەها‌زەوی‌‌و كەڵكی‌مــووچــە‌‌و‌كــانــزاكــان‌‌و‌رێــگــەی‌ئاسن‌‌و‌نامانەوێت دوكانەكانیش كارخانەكان‌‌و‌لە ئەمانەوێت بەڵكو بكرێن، وێـــران
خزمەتی‌خەڵكدابن.كەوابوو‌شۆڕشی‌كۆمەاڵیەتی‌نایەوێت‌هیچێك‌نابوود‌بكات‌بەڵكو‌ئەیەوێت‌بە‌قازانجی‌گشتی‌دەست‌بەسەر‌هەموو‌ئــەو‌ســـەروەت‌‌و‌ســامــانــانــەدا‌بگرێت.شۆڕش‌ئەبێت‌ئەوەی‌بۆ‌بەختەوەری
271
گشتی‌پێویستە‌بیناسێت‌‌و‌رای‌بگرێت.شۆڕش‌لە‌واقیعدا‌بە‌زۆر‌‌و‌لە‌رێگەی‌شــۆڕش نــاكــرێــت. تفەنگەوە، ســوپــا‌‌و‌دەبێ‌لە‌پێشدا‌لە‌هزر‌‌و‌بیرو‌كرداری‌مرۆڤەكاندا‌دروست‌بێت،تەنانەت‌پێش‌گۆڕانكاری ئۆرگانێكدا هیچ لە ئەوەی‌ــكــرێــت،چــونــكــە‌شــۆڕش ــی‌ب ــەڕەت ــن ببەڵكو نییە، ساتەوەختی كــردارێــكــی‌بركمەن درێــژخــایــەنــە. پــرۆســەیــەكــی‌مەبەستی ئەگەر دەڵێت: بــارەوە لــەم‌ـــە،دەبــێــت ـــازادی ــێــوە‌دابــیــنــكــردنــی‌ئ ئئەگەر بنێن. وەال ناچاركردن فێربن‌ئاشتیدا لە خەڵكدا لەگەڵ ئەتانەوێت‌بسەلمێنن‌‌و برایەتیتان ئەبێ بــژیــن،رێزو‌حورمەتی‌یەكتر‌‌و‌خەڵك‌رابگرن.پێكەوە هاوبەش قازانجێكی بۆ ئەگەر‌ــارەســەی ــوم ـــــەن،دەبــــێ‌م ئــیــش‌دەكمانای بكەن. هاویاری دەستگرۆیی‌‌و‌نییە ئەوە تەنیا كۆمەاڵیەتی شۆڕشی‌جێگەی ــكــخــراوێــك رێ ــوێ ــەن ل ســـەر‌یەكێكی‌تر‌بگرێت،شۆڕش‌سەقامگیری‌پەیوەندی تــازەو مرۆڤایەتی بەهای‌تازەی روانینێكی تــازەو كۆمەاڵیەتی‌كەسێكی روانینی مرۆڤە، بۆ مــرۆڤ
ئازادو‌سەربەخۆ‌بۆ‌هاوڕێكەی.تازەكردن رۆحــی مانای بە شــۆڕش‌بەبەر‌ژیانی‌تاك‌‌و‌كۆمەڵە.ئەم‌رۆحەش‌بە‌شەوێك‌تازە‌ناكرێتەوە‌بەڵكو‌دەبێ‌وەكو‌تۆوی‌گوڵێكی‌ناسك‌بچێندرێت‌‌و‌ئەم تا بكرێت پــەروەردە بدرێت‌‌و ئاو
گوڵە‌ناسك‌‌و‌جوانە‌بەرهەم‌بێت.پێش‌بە فێربین ئەبێ ئێمە شۆڕشێك هەر
جۆرێكی‌تر‌بیربكەینەوە.ئــانــارشــیــیــەكــان‌ئــەڵــێــن‌گــۆڕانــكــاری‌ــەر ـــە‌ه ــــە،ك ــــەوەی شــۆرشــگــێــڕانــە‌ئــە‌هـــەر‌كـــوێ‌دەژیـــن ــە‌ئــێــســتــاوە،ل لمانایە، بەو ئەمەش پێبكەین. دەستی‌پەیوەندییە ئــەو دەســتــبــەرداری كــە‌بنەمای لەسەر كە بین، توندوتیژانە‌دەســـەاڵتـــخـــوازی‌دامــــــەزراون،چ‌لە‌لــە‌نێوانی ــاوان‌‌و‌چ ــی پ ـــانو نــێــوان‌ژنخاوەن كرێكار‌‌و یان بــاوك‌‌و منداڵ‌‌و‌كاردا.ئەم‌شۆڕشە‌تێكشكانی‌بۆ‌نییە،چونكە‌بەردەوام‌لە‌ژیانی‌رۆژانەدا‌لە‌سەرهەڵدانەوەدایە.لە‌ناو‌ماڵەكاندا،لە‌گەڕەكەكان‌‌و كۆاڵن‌‌و لە شەقامەكاندا،گۆڕانی ئەمە ئیشكردندا. شوێنی لە‌لەالیەكەوە ئەگەر كولتوورە، تــەواوی‌لە‌الیەكی‌دیكەوە‌چرۆ پێشێل‌بكرێت‌شۆڕشێكی سەرهەڵدەداتەوە. ئەكات‌‌و‌ئەوەندەی، هونەرە،چونكە لەم‌جۆرە‌كــە‌نــیــازی‌بــە‌خــۆڕاگــریــی‌‌و‌بــەرگــری‌ــیــازی‌بە كـــردن‌هــەیــە،ئـــەوەنـــدەش‌نخەیاڵە.دیمۆكراسی‌مۆدێرن‌هاندەری‌خەڵكە‌بۆ‌خۆویستی‌‌و‌بەشداری‌كردن
لە‌تاوانەكاندا.رۆڵی دەورو لەبارەی رید هێربرت‌نامۆیی( ــەر‌‌و )هــون كتێبی لــە هــونــەر‌ئاژاوەگێڕ‌‌و ئەبەد تا هونەر ئەڵێت: دا‌هونەرمەند ــی ــەورەی گ شــۆڕشــگــێــڕە.
272
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ــە‌شوێن ـــــەردەوام‌ب ـــە،كــە‌ب ـــەوەدای لــە‌نـــەنـــاســـراوەكـــانـــدا‌ئـــەگـــەڕێ‌‌و شــتدەرئەنجامی ئەبێتەوەو بەرەنگاریان‌نوێخوازییە. داهــێــنــان‌‌و كـــارەش ــەم ئروانینێكی تــــازەش، رەمــزێــكــی هــەر‌تازەیە‌بۆ‌ژیان،گرنگی‌ئەمەش‌لەوەدا‌هــەنــووكــەیــی بــیــروبــاوەڕی كــە نییە‌نەستی هەست‌‌و یان بهەژێنێت خەڵك‌فەسیح‌‌و زمانێكی بە ئــەوان ئــاڵــۆزی‌ئــەركــی ــان ــەی ــەم ئ ــتــەوە. ــێ ــڵ ب رەوان‌ــووس‌‌و ــەن ــام ســیــاســەتــمــەداران،رۆژنشتەیە، ئــەو هونەرمەند خەتیبەكانە. Ein Rotllerكە‌ئەڵمانییەكان‌پێی‌دەڵێن‌ــر‌‌و‌ژووركـــەری‌نـــەزم..یاسا ــە‌ژێ وات
سەقامگیرەكان.ئەم‌وتەیە‌بە‌مانای‌جیاوازی‌بەرچاو‌ــدی‌داهــێــنــەر‌‌و ــەن ــەرم ــوان‌هــون ــێ ــەن لئەبێ نییە. خەڵكدا لەگەڵ سەركەوتو‌هێربرت كــە هــــەروا، تێبگەین ـــەوە لمۆدێرن كۆمەڵگه‌ی وتویەتی: ماركۆز‌توانایەوە، هێزو تــەواوی بە ئەیەوێت‌مرۆڤێكی‌تاك‌رەهەند‌دروست‌بكات‌‌و
ئەم‌هەوڵە‌ئەبێ‌پووچەڵ‌بكرێتەوە.ــە‌هــونــەر‌‌و ــەوەی.ریـــد‌ل ــوون ــب ــك ــزی نئانارشی‌وەاڵمێكە‌پڕ‌بە‌پێستی‌خۆی‌بۆ‌سەدەی‌بیستەم‌‌و‌تەركیزكردنەوەی‌ئەو‌فكرەیە،كە‌شۆڕش‌ئەبێ‌هاوكات
كولتووری‌‌و‌سیاسیش‌بێت.لە )نـــه‌فـــره‌ت كتێبی ــە ل بــۆیــە هـــەر‌دەســت‌‌و ئــەوڕۆكــە دەڵێت: كلتوور(دا
كە ــەوەی ئ بەستراوەتەوە. ئێمە پێی‌دەیانكڕین‌‌و‌ئەیانفرۆشین،لە‌موبلیاتی‌ــاپ‌‌و‌كــەوچــك‌‌و‌جل‌‌و نــاومــاڵــەوە،تا‌قــە، ــازەوەی ــی ــــەرووی‌ن ــەل ــمــان،ن ــەرگ بفەرهەنگی تێكڕای قازانجە. بۆ بەڵكو‌ــه‌ی‌ئــێــمــە، ــگ ــەڵ ــۆم ســــارمــــایــــەداری‌كقوماشێكی‌رەنگاو‌رەنگە‌بۆ‌داپۆشینی‌ناوەڕۆكی‌ئەو‌كەل‌و‌پەلە‌چرووك‌‌و‌بێ
نرخانەی‌دەوروپشتمان.فــەرهــەنــگــە،وەرن‌بۆ ــەم ل ــه‌فــره‌ت نتیموكراتێك شــۆڕشــی ــنــی رێــزگــرتــان شــارەك وەرن هەلهەلەبكێشین.ــە‌زۆر ــك‌دروســــت‌بــكــەیــن،ك جــۆرێبن‌‌و‌خەڵك دڵڕفێن بەاڵم نەبن گەورە‌شەقامەكانیدا لــە ئاسودەگییەوە بــە‌باخە‌گشتییە پارك‌‌و لە بكەن‌‌و پیاسە‌ســـــەوز‌و‌بـــەگـــوڵ‌خــەمــاوەكــانــیــدا،لەخانووە بــكــەن. یـــاری زارۆكـــەكـــان‌وەرن بژین. بەختەوەر رازاوەكانیاندا‌پیشەسازیدا‌‌و كــشــتــوكــاڵ‌و لــەنــێــوان‌لەنێوانی‌شار‌و‌دێدا.هاوسەنگی‌‌و‌هاوتا‌بوونێك‌دروست‌بكەین.دەبێ‌‌لەپێشدا‌مەعقوالنە ســەرەكــیــانــە‌‌و ئــەركــە ــەم ئلەبارەی پاشتر بگەێنین‌‌و ئەنجام بە
كولتوورەوە‌وتوێژ‌بكەین.ــــدەدات‌و ــــێ هـــــەروەهـــــا‌درێــــــــژەی‌پلەسەترەوە كولتوور ناكرێت دەڵــێ:كولتوور بسەپێنیت. خەڵكدا بەسەر‌ــی‌خــەڵــكــدا‌وەكــو ــەدڵ لـــەخـــوارەوە‌‌و‌لئەتەقێتەوە. ســـەرهـــەڵـــدەدات‌‌و كــانــی
273
لە‌دەروونـــی‌جــەمــاوەر‌و‌كــار‌‌و‌ژیانی‌رۆژانەیاندا.
فـــــەرهـــــەنـــــگ‌رەنـــــــگـــــــدانـــــــەوەی‌خۆشییەكانی دڵ سەرخۆشییەكان‌‌و‌گەلە‌لە‌پرۆسەی‌ژیان‌‌و‌هەڵسوكەوتی
رۆژانەیاندا.ــڕان‌پــێــویــســتــە‌رەگــــەزی ــێ شــۆڕشــگهــەاڵتــن‌‌و بــۆ ئێستاتیك جــوانــنــاســی‌‌و‌پێوەنانەی كـــۆت‌‌و ــەو ل رزگـــاربـــوون‌رابردوو،لە‌بیرنەكەن.بە‌درێژایی‌مێژوو‌هۆی بە شۆڕشگێڕان چــۆن دیومانە‌سەركوت سونەتەكانەوە بە پابەندی‌كـــراون‌یــاخــود‌لــە‌رێــگــە‌الیـــان‌داوە.ئاگاداریەی ئەو دەبــێ ماركسییەكان‌برۆمێرلویی )هــــەژدەی ــە ل مــاركــس‌بكەن لە‌گوێ بناپارت(دا‌وەكو‌گوارە‌نــەكــەن.ماركس لــە‌بیری ئـــەوەی بــۆ‌دەڵێت:تێكڕای‌سونەتەكانی‌باوباپیرانی‌كە تارماییە، مۆتەكە‌‌و كۆچكردوومان‌بۆ‌مێشكی‌زیندووەكان‌چۆن‌دروست‌لە‌كاتێكدا‌ئەیانەوێت‌گۆڕانكاری‌لە‌ناوو‌داهێنەرانە بكەن‌‌و خۆیاندا دەرەوەی‌لــەم بــەڵــێ بخوڵقێنن، ـــازە ت شتێكی‌ساتەوەختی‌قەیرانی‌شۆڕشگێڕانەدایە،دامێنی دەســتــەو ئــارەزوومــەنــدانــە كە‌رۆحـــی‌مــردووەكــانــیــان‌ئــەبــن‌‌و‌نــاو‌‌و‌لێ بەرەنگاربوونەوەیان دروشمەكانی‌وەردەگــــرن،تــا‌ســەر‌لــەنــوێ‌دیمەنی‌نوێی‌مێژووی‌جیهان‌بەو‌دیكۆرە‌كۆنە‌كۆنەش زمانە بەو هەر بڕازێننەوە‌‌و
لەم‌شانۆیەدا‌قسە‌بكەن.لەوەدایە شۆڕش هونەری تەكنیك‌‌و‌ـــــەوەی‌عـــەقـــڵ‌‌و‌زانـــســـت‌نــایــبــیــنــن، ئسنورانە‌‌و ئەم تێكشكانی بۆ بیبینێت.داهاتوویەكی تا عەقڵ پەرەپێدانی بۆ‌شــور‌‌و بــە پێویستمان ئێمە دوور،ئــەو‌هەستەی،كــە‌لە غــەریــزە‌هــەیــە،دێــتــە‌دەرەوەو مـــرۆڤ دڵــی قــواڵیــی‌ناكرێ‌لە‌هیچ‌سەردەمێكدا‌بە‌درێژایی
مێژوو،چوارچێوەیەكی‌بۆ‌دابنێیت.رید، هێربرت 1961دا، لە بۆیە هەر‌دوای‌بەشداریكردنی‌لە‌خۆپیشاندانێكی‌ژێر ئــاوەوەی خستنە بە دژ مەدەنی‌لەندەن لە پۆالریس ناوەكی دەریایی‌دەبێ لەمپەرە ئەم ئاخافتن: دێتە ئاوا‌ــە‌كــــاری‌عــەقــڵ ــەم ــچــێــت،بــــەاڵم‌ئ البزۆری بەڵگەیەكی ــــەردووال ه نییە.ناڕاستەكانیان كـــردەوە بۆ راستیان‌كردارێكی بە تەنیا دۆخــە ئەم لەالیە.بۆ بانگهێشتن دەگــۆڕدرێــت. غەریزی‌كــردارێــكــی سەركێشی نــافــەرمــانــی‌‌و‌هــەرواش دەبــێ غەریزییە‌‌و جەمعی‌‌و‌مــرۆڤ غەریزەكانی هەڵچونی بێت.گشتییە. لەناوبردنی هەڕەشەی دژی‌غەریزەكان بە كردن یاری هەرچەند‌بــەم هـــەر ـــەاڵم ب مەترسییە جــێــگــەی‌ــا‌ئــومــێــدی‌و ــە‌بـــارودۆخـــی‌ن دەلــیــلــە‌لرەشی‌ئێستادا،ئەبێ‌ئێمە‌غەریزەكان‌بــجــووڵــێــنــیــن.دەبــــێ‌خــەیــاڵــی‌خەڵك‌بەرفراوان‌بكەین‌تا‌لەو‌چارەنووسەی
274
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
هەڕەشەی‌مردنیان‌لێ‌دەكا،ئاگاداریان‌بكەینەوە.بۆ‌گەیشتن‌بەم‌ئارمانجەش‌دەبێ‌بەكردەوە‌بیسەلمێنین‌لە‌رێگەی‌بەبێ ماڵمان گیانو كردنی قوربانی‌لە تا ئەدەین تێك ئاسایشە ئەم ترس‌ئازار‌‌و دەرد‌‌و لە مرۆڤایەتی كۆتاییدا‌مــەرگــی‌بــە‌كــۆمــەڵ‌رزگـــار‌بكەین‌بۆ
هەتاهەتایە.ــێــت،كــە‌بۆ ــەزان ئــانــارشــیــزم‌بـــاش‌ئلــەزەت ـــازادی ئ ترۆپكی بــە گەیشتن‌لە‌هەموو لە‌ژیاندا،گۆڕانكاری بردن‌ــابــووری‌‌و بــوارەكــانــی‌كــولــتــووری‌‌و‌ئئەو لەسەر بــەاڵم پێویستە. رامیاری‌دەبێ گۆڕانكارییە ئەم كە بــاوەڕەیــە،لە بكات. پێ دەســت ئێستاوە لە هەر‌نێوان هــەنــووكــەیــەكــانــی پــەیــوەنــدیــیــە‌كۆنترۆڵمان زۆرترین كە مرۆڤەكان،دەزانێت، ئانارشیزم هەیە. بەسەریاندا‌بیركردنەوەی بە پێویستمان ئێمە كە‌بەوەش نیازمان بــەاڵم هەیە، عاقانە
هەیە‌ئەم‌بیرۆكە‌عیلمی‌‌و‌ئینتزاعیەش‌بە‌كردەوە‌لە‌پراكتیكدا‌روونی‌بكەینەوە‌‌و
دایبەزێنین.)دەربارەی نامیلكەی لە هێربرت‌رید‌بە نــیــازمــان ئێمە ئەڵێت: ئـــــازادی(دا‌بــــازاڕی‌رەشـــی‌كــولــتــوور‌هــەیــە،بۆ‌ئەوەی‌بە‌ئیرادەیەكی‌گەورەوە‌خۆمان‌وشك‌‌و ئاکادیمییه زانستی‌و پێگە لە‌هــونــەر‌‌و بـــارەی ــە ل كڵێشەیەكانیان‌ئەوە بۆ ئەمەش بپارێزین. ئەدەبەوە‌نییە‌ئەم‌كااڵ‌هونەریانە‌‌و‌مەعنه‌وییانە‌لە‌رێگەی‌كەنیسە‌‌و‌دەوڵەت‌‌و‌چاپەمەنی‌‌و‌بەڵكو بكەین پێوە بازرگانی میدیاكان‌بیانهێنین. رێوە قاچاخە لە ئەوەیە بۆ‌ئەو قاچاخ یەكەم‌كااڵی بەم‌جۆرەش‌هەموو پێچەوانەی بە كە ئەدەبیاتەیە،درۆ‌‌و‌دەلەسەیەك‌لە‌ئەندێشە‌‌و‌ئاوات‌‌و‌بەشێوەیەكی ئانارشیزم خەونەكانی
راستەقینە‌ئەدوێت.
275
سەرچاوە:نووسینی شاعیرانە، سیاسەتی ئانارشی
هێربێرت‌رید.تێبینی:
هوارد‌زین‌ئەم‌وتارەی‌لە‌پێشەكی‌كتێبەكە‌نووسیوە‌‌و‌كۆی‌بیروڕای‌هێربێرت‌ریدی‌لەم
پێشەكییەدا‌خستۆتەڕوو.پەراوێزەكان:
رێــبــەرانــی ــە ل JEAN PAVEL MARAT-1
شۆڕشی‌فەرەنسا)1743-1793(.
MARQUISDESADEرۆماننوسی‌فەرانساوی
)1740-1814(
مانای بە التینیە، وشەیەكی EXPLOSION-2
تەقینەوەیە،بەاڵم‌لێرەدا‌بە‌مانای‌شۆڕش‌‌و‌یاخیبوون
هاتووە.
DIGGERS-3گروپی‌مساوات‌مللی‌كە‌لە1649
لە‌ئینگلیز‌بۆ‌ماوەیەك‌پەرەی‌سەند‌لە‌دژی‌موڵکایه‌تی
تایبه‌تی»زەویە‌گشتییەكانی«ئەو‌واڵتەیان‌داگیر‌كرد.
276
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئينسكلؤثيدياى ناوداران
277
saintaugustineسانت‌ئۆگستین
ئامادەكردنی:سەاڵح‌رەنجدەر
278
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
ئێستا تاجستا،كە لە 354دا لە‌ساڵی‌باوكێكی لە جەزائیرە واڵتــی بە سەر‌لەدایك كریستیان دایكێكی بتپەرست‌و‌بووە،لە‌منداڵیدا‌دایكی‌بەخۆشەویستی‌مەسیح‌پەروەردەی‌كردوەو‌لەتەمەنی‌بەر چۆتە قەرتاجنە لە ساڵیدا نــۆزدە‌كتێبێكی ســـەردەمـــەدا ــەو ل خــوێــنــدن،ژێر لە كە خوێندۆتەوە، شیشرون‌ی‌دواتر بــەاڵم بــووە هۆرتانیۆس نــاوی‌كتێبەدا ــەم ل نــوســەر ـــووە، ب ون لێی‌زانست‌و قوتابخانەی وەك فەلسەفەی‌ئەمەكداری‌و‌رێگای‌ژیانی‌بەختەوەری‌فەلسەفە لە ڕووی ئیدی ناساندووە.نوێ ئەفالتونیزمی شەیدای كردووەو‌ئەوە لەسەر زۆر مڕی مشت‌و بووە،ئایینی لەسەر پێشتر گوایە كە هەیە،مانی‌بووەو‌دواتر‌بووە‌بەكرسیتیانی‌و‌كــــردووە، لــەفــەلــســەفــە ڕووی ئینجا‌ئایینی لــە وازی لەپێشدا دەڵــێــن یــان‌ــە‌ســەر ــاوەو‌چــۆت ــن ــێ كــریــســتــیــانــی‌هلە كە مانی، ئایینی بیروباوەڕەكانی‌ئێران‌و‌ڕۆژهــەاڵتــەوە‌بــەرەو‌رۆژئــاوا‌پەل‌و‌پۆی‌هاویشتووە‌پاشان‌عەوداڵی‌دنیای‌فەلسەفە‌دەبێت‌و‌واز‌لەو‌ئاینەش
دەهێنێت.پێكهاتەیەك دەگەرێتەوە دواتر بەاڵم‌فەلسەفەی كریستیانی‌و ئایینی لــە‌گەشتی بەتوێشووی دەكات پالتۆیزم‌ــگــای‌فــەلــســەفــەو‌ژیــــان،دواتــــر‌لە ڕێتێكەڵ بـــەم دژ ســاڵــیــدا 33 تــەمــەنــی
كــردنــە‌دەوەســتــێــتــەوەو‌رەخــنــەش‌لە‌گومڕایان بە دەگرێ‌‌و ئەفالتونییەكان
ناو‌دەبات.دەكــاتــە ڕوو مـــاوەیـــەك ئۆگستین‌رۆماو‌فێرگەیەك‌دادەمەزرێنێ‌‌و‌وەكو‌مامۆستایەك‌دەچێتە‌كێبڕكیی‌زانستی‌ــە‌دەســت ــن‌ب ــەوت بـــەیـــانـــەوەو‌ســەرك
دەهێنێ.لەو‌سەرو‌بەندەدا‌هاتۆچۆی‌كڵێسای‌كاسۆلیكی‌دەكات‌و‌گوێ‌‌لە‌وتارەكانی‌قەشەی‌شار)سانت‌ئەمبرواز(دەگرێت.بەمانیی خۆی ئۆگستین كە لەوكاتەدا‌كریستیانی بــاوەڕی لەدڵەوە دەزانــی‌و‌ئــەو گەیشتە ـــــــدەوە، ورووژان نــاخــی‌باشتر كاسۆلیكی ئاینزای بــڕوایــەی‌ئەمەش دەكــات‌و ئینجیل لە بەرگری‌دووركەوتنەوەی بۆ بوو سەرەتایەك‌لە‌مانۆیزم.لە‌هەمان‌كاتدا‌دەستی‌كرد‌بە‌خوێندنەوەی‌كتێبی‌فەلسەفەو‌لەناو‌ئەو‌كتێبانەشدا‌كتێبەكەی‌شیشرون(بەناوی)وتارە‌ئەكادیمییەكان(كاریگەری‌زۆری‌تێكردو‌بەئەندازەیەك‌قەیرانێكی‌لە‌گومان‌بۆ‌هاتە‌ئاراوە.لێرەوە‌گومان‌بەرەو‌ئاقارێكی‌نوێ‌‌پاڵی‌پێوە‌دەنێت.بوونی لــە گومانی ئۆگستین ــەاڵم بــو‌بە ــک ــه‌ڵ ـــــه‌کـــــردووه،ب ــــد‌ن خــــواوەنكارێكی بە خوای بوونی پێچەوانەوە،ـــت‌و‌رووی ـــێ نــەویــســت‌دەزان بــەڵــگــە‌کردۆته‌كڵێساو‌بڕوای‌بەوە‌هێناوه،كە
رزگاربوون‌لە‌كڵێسادایە.
279
ـــەمـــەوە ــن‌هـــــەر‌ب ــی ــۆگــســت بــــــەاڵم‌ئوەك كڵێساو بچێتە كە نــەوەســتــاوە،ئینجیلەوە دیدگای لە سەرچاوە تاكە‌بەڵكو چیەتی‌شتەكان ژیانو بڕوانێتە‌زۆر‌ئاوێتەی‌فەلسەفە‌بووەو‌هەر‌لەو‌كتێبەكانی لە بــەنــدەدا‌زۆرێــك ســەرو‌ئەفالتونییەكان‌دەخوێنێتەوە،لە‌رێگای‌فەراهەمبوونی بە بڕوا كتێبانەوە ئەو‌زانینی‌ڕەهاو‌فەراهەم‌بوونی‌روحانیەت‌دەهێنێت، بەوە بڕوا هەروەها دەهێنێ‌‌سەربەخۆی جەوهەرێكی خــراپــە كــە‌نییە‌تا‌بەدروست‌كراوی‌خواوەند‌لێك‌بدرێتەوە،بەڵكو‌تەنیا‌چاكە‌نەكردنە.
ئایدیای كە كتێبانەشدا، ئــەو نێو لە‌دەخولقاند مێشكدا لە جــۆرەیــان لــەو‌بوون، ئەفالتۆنییەكان نوسینانەی ئەو‌وەری یۆنانیەوە لە ڤكتۆرینۆس كە‌گـــێـــڕابـــوون.لـــێـــرەوە‌فــەلــســەفــە‌بــوو‌لە تێگەیشتن بــۆ ڕێــپــیــشــانــدەری بــە‌رۆشنایی لەبەر كریستیانی‌و ئایینی‌لێكدەدایەوە فەلسەفەی ئایینەش ئەو‌پێویستە گرنگەیە خاڵە ئــەو ئەمەش‌ــاژەی‌بــۆ‌بــكــرێــت،چونكە ــام ــرەدا‌ئ ــێ لزۆرێك‌لە‌توێژەرەكان‌وای‌بۆ‌دەچن‌مەسیحیەتی رێــگــای ئەفالتۆنیزم كــە‌بـــەاڵم داوە، پــیــشــان ئــۆگــســتــیــن بـــە‌بە بڕوای ئەو كە ئەوەیە راستیەكەی‌نامەكانی هێنابوو، كریستیانی ئاینی‌كێشە چارەسەركردنی لە )ئەفلۆتین(بــوون رێــگــر كــە عەقڵیدا، ــی ــان زۆره‌ک
مەسیحیەت‌دا ــەواوی ت تێگەیشتنی لە‌یارمەتی‌دەری‌ئەو‌بوون.
الدێ لە روو ماوەیەك بۆ ئۆگستین‌دەكات‌و‌لەگەڵ‌هەندێك‌لە‌هاورێكانیدا‌بەسەر ژیــان همێنیدا لەگۆشەگیری‌و‌دەبات،لەو‌ماوەیەدا‌هەموویان‌خەریكی‌بیركردنەوەو‌لێكۆلینەوە‌دەبن‌و‌ئینجیل‌دەخوێننەوە.ئەم‌ماوەیە‌زۆرشتی‌تازە‌كە دەبێت، فێر كریستیانیەوە لەئاینی‌ئیدی نــەبــووە. فێری پالتۆیزمەوە لە‌ساغ خــۆی كریتسیانی ئاینی لەسەر‌پۆلس( )سانت نامەكانی ــەوەو دەكــاتیش‌زۆرتر‌كاری‌تێ‌‌دەكەن‌بەم‌جۆرە‌دەبێتە ساڵیدا ســێ ســی‌و لەتەمەنی‌ئەمە ــەدوای ل كریستیانی. قەشەیەكی‌دەگەرێتەوە‌بۆ‌تاجستاو‌خەڵكی)ئیپۆنا(هەڵیدەبژێرن‌و خۆیان قەشەی وەكــو‌بۆ‌مــاوەی35ســاڵ‌بە‌زمــان‌و‌قەڵەم‌ـــات،دواڕۆژەكــــانــــی‌ژیــانــی‌و ـــاردەك كپەالماری‌ئەمازیغەكان‌دا‌وێك‌دەكەون‌بۆ دەگێڕێ گرنگ رۆڵێكی تیایاندا كە‌ــدنــەوەی ــدان‌و‌خـــۆڕاگـــری‌و‌بــوژان ــان ه
هیواو‌ئاواتەكان‌لەدڵیاندا.
دانراوەكانینــوو وردی خـــوێـــنـــدنـــەوەی دوای‌دەستی ئۆگستین ئەفالتۆن، سینەكانی‌بە‌نووسین‌كردووه.یەكەمین‌پرسیش،بارەیەوە لە كە‌بە‌الیەوە‌گرنگ‌بووه‌بــنــووســێــت،پــرســی‌دڵــنــایــی‌رەهــایــانــه
280
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
كتێبه‌که‌ی بابەتی بۆته ئەمەش بووه.ــه‌نــاونــیــشــانــی)بـــەرپـــەرچـــدانـــەوەی بکردۆته رووی ئه‌وجا ئەكادیمییەكان(.لە شیشرۆن كە بــەخــتــەوەری، ژینی‌ئامانجی ــە ــەوەی ئ ــت: ــێ دەڵ بـــارەیـــەوە‌فەلسەفە‌و‌كتێبێكی‌بەم‌ناوەوە‌داناوە.ـــری ـــەم )ن ــــە ــــات دەك ڕوو پــــاشــــان‌بــابــەتــەش ئـــەم ســـەر ــە ل دەروون(و)بنەما ناونیشانی به دانــاوه كتێبێكی‌عــەقــانــیــیــەكــانــی‌بـــــــاوەڕ(.چــەنــدیــن‌دانـــاوە. ــەدا ــاوەی م ــەو ل كتێبی‌تریشی‌نیشتمانەكەی، بۆ گــەڕانــەوەی دوای‌لە بەرگریكردن بۆ خۆی تــەواوی بە‌تازە ئایینە دژایەتیكردنی كریستیانی‌و‌دەركەوتوەكان‌لە‌ناوچەكەیدا‌تەرخان
كردووه.لــە‌ســەرەنــجــامــی‌ئــەمــەشــەوە‌كتێبی‌مۆراڵی كریستیانی‌و كڵێسای )مۆرالی‌ــەوە،دواتــریــش ــاوكــردۆت مــانــۆیــزم(ببۆ پێكهاتن )ســفــری كتێبی هـــەردو‌بەرپەرچدانەوەی‌مانۆیزم(و)دەربارەی
ئازادی(ی‌باوكردۆتەوە.ز 400 ساڵی كە كتێبیش، گرنگترین)دانپێدانانەكان( ناونیشانی بە دایناوە‌شــاكــارەكــانــی ــە ل یەكێكە كــە بــــووه،لە كە جیهانی، ئەدەبیاتی فەلسەفەو‌بیرەوەریەكانیەوە گێڕانەوەی رێگای‌لێكدانەوە‌بۆ‌زۆر‌پرسی‌گرنگ‌كردوەو‌فەلسەفەی پالتۆنیزم‌و لە ئاوێتەیەكی
كریستیانی‌خستۆتە‌روو.
یەكێك‌لە‌بەرهەمە‌گرنگەكانی‌تریشی‌كتێبی)سێ‌‌كوچكە(بوو،كە‌بریتی‌بوو‌لە15وتارو‌لەماوەی‌پانزە‌ساڵدا‌واتە‌نووسیبوویەوە، 416دا ــ 400 لەساڵی‌دەدوێت‌و عەقیدە دەربارەی تیایدا كە‌دەگــرێــت‌و لێشێوان ســەر لــە رەخــنــە‌بەر دەخاتە فەلسەفی‌تر پرسی زۆر‌ئەمازیغەكان زاینی 410 ساڵی بــاس.ــان‌داگــیــركــرد،ئەمەش شــاری‌رۆمــایسەرسامیەكی‌فراوانی‌بە‌سەر‌جیهانی‌كۆندا‌هێناو‌بتپەرستەكان‌لەو‌بڕوایەدا‌پشتیوانی خــواوەنــد كەچیتر بـــوون‌هێناوە. لێ وازی ناكات‌و شــارە ئــەو‌دەســت ئۆگستین سانت كــاتــەدا ــەم لئەم دەداتـــەوەو وەاڵم قەڵەم‌و ــە دەداتوەاڵمانەش‌كتێبی)شاری‌خواوەند(یان‌كە كتێبەدا، لــەم دەبێت، دروســت لێ‌‌بەنووسینی دەســتــی 413 ســاڵــی لــە‌تــەواوی‌كــرد.زۆر كــردو‌ساڵی426كردووە. چارەسەر گرنگی مەسەلەی‌ــەی‌لە ـــاری‌یــەكــەمــدا‌رەخــن لــە10وتبتپەرستی‌و‌ئایدیاكانی‌و‌مۆڕاڵ‌و‌ڕێبازە‌گرتووەو بتپەرستی فەلسەفییەكانی‌توێژینەوەی‌لە‌بارەوە‌كردوون.دوانزە‌وتارەكەی‌دیكەشی‌بۆ‌مێژوو‌بەگشتی‌تەرخان‌كردووە.بەر‌لە‌مردنیشی‌بە3 بابەتەكانی بۆ پێداچوونەوەیەكی ساڵ‌راگەیشتنەكان( )پیا كتێبی ــردووەو كــایــدا‌ڕەخـــنـــەی‌لە ــی ی‌دانــــــاوە،كــە‌تپالتۆنیزم‌گرتووە،یەكێك‌لە‌گرنگترین
281
مەلەكوتی )دەربــارەی شاكارەكانیشی‌وەك مرۆڤی تیایدا كە ــووە، ب خــودا(وێنا ــاواز جــی جیهانی دوو هــاواڵتــی
كردووە.
سەرچاوە‌فەلسەفییەكانیزۆربەی‌سەرچاوە‌فەلسەفییەكانی‌لە‌لە‌سەردەمی بوون. التینییەكان كتێبە‌ــی‌بــەبــاشــی ــان ــۆن گــەنــجــیــدا‌زمـــانـــی‌ینەدەزانی،بەاڵم‌دواتر‌بۆ‌تێگەیشتن‌لە‌ئەسفره‌کانی‌كتێبی‌پیرۆز‌خۆی‌فێری‌یۆنانی‌كرد.هەروەك‌بەكاریشی‌دەهێنا‌یۆنانییەكان‌و كتێبە خوێندنەوەی بۆ‌گەورەیان، فەیلەسووفی )ئەفلۆتین(ی‌نەدەناسی‌و ئەفالتونی بەباشی بەاڵم‌ــیــزم‌و ــون ــەفــالت ئ كـــە زانـــیـــبـــوو، وای‌ڕێبازن، یەك هەر نوێ ئەفالتونیزمی‌ئەمەش‌لەوەدا‌دەردەكەوێ‌‌كە‌لەكتێبی)وەاڵمدانەوەی‌ئەكادیمییەكان(دا‌دەڵێت:بە دەچێت ەفالتۆن لە زۆر ئەفلۆتین‌ئەندازەیەك‌دەتوانی‌بڕوا‌بەوە‌بهێنیت‌زیندوو ئەفلۆتین‌دا لە ئەفالتون ،كــە
كراوەتەوە.
پەیڕەو‌و‌میتۆدی‌كارأ‌ـ‌ـ‌پەیڕەوی‌كاركردنی‌وێنەی‌ژیانیەتی:هۆرتانسیۆس( خوێندنەوەی زانستی‌فەلسەفە‌رێگای‌گەیشتن‌بە‌بەختیارییە،
كە‌هەموو‌مرۆڤێك‌دەیخوازێت.شتی زۆر ــەكــان ــەســوف ــل ــەی ف ـــــ ب
هەموو بــەاڵم دۆزیـــوەتـــەوە، باشیان‌مرۆڤەكان بۆ پێویستیان راستیەكی‌كەوتوونەتە زۆرجار نەدۆزیوەتەوەو‌سروشتیەكەی بەهێزە عەقڵ هەڵەوە.خۆی‌ناتوانێ‌‌رێگای‌راستی‌بەتەواوی‌ئەوتۆ بدۆزێتەوە.فەلسەفەش‌هێزێكی‌لە‌خودی‌خۆیدا‌شك‌نابات،كە‌خود‌لە‌بگوێزێتەوە، بااڵ كاری بۆ مەعریفەوە‌بوێت داناییمان بەختەوەری‌و ئەگەر
پێویستە‌باوەڕمان‌هەبێت.ــەكــراو ــكــی‌خــەف ج‌ـــــ‌بـــــاوەڕ‌ســۆزێعاقانەی رەزامەندییەكی بەڵكو نییە،راستییەكانە.ئەو‌هەمیشە‌گوتوویه‌تی:ببه‌بــه‌خــاوەنــی‌عــەقــڵ‌و‌بــە‌خــاوەنــی
باوەڕ.
گومان‌و‌دڵنیایی‌لەبارەی ئۆگستین سانت گفتوگۆی‌گومانەوە‌دەبێتە‌دوو‌بەشەوە،بەشێكی‌گومان هەڵوێستی تیایدا كە نێگەتیڤ،ناكۆكەو زیــادەڕۆیــی‌و هەڵوێستێكی‌ــڤ‌كــەتــیــایــدا‌ئێمە ــی ــۆزەت پ بــەشــێــكــی‌حەقیقەتە‌بابەتیەكان‌بەدڵنیایی‌ڕەهاوە
دەرك‌پێدەكەین.لەسەر جەختی یەكەمەوە رووی لە‌بڕوای كردۆتەوە. پێكراوەكان هەست‌ــەوە ــڵ ــــەوە‌هــەیــە‌كـــە‌لـــە‌رێـــی‌عــەق بدەتوانین‌مەرجەكانی‌دڵنیایی‌لە‌هەست‌بــكــەیــن،چونكە ـــاری پــێــكــراوەكــان‌دیراستگۆیانە قەناعەتی بگەینە دەتوانین
282
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية
سەبارەت‌بە‌هەستپێكراوەكان‌ئەوەش‌بەوە‌دەبێت،كە‌هیچ‌رەگەزێكی‌نامۆ‌بۆ‌كەسەی ئەو نەكەین. زیاد هەستەكان‌بە بەڵگە دەكــات، حەقیقەت لە گومان‌شتێك‌دەهێنێتەوە،كە‌خۆی‌بە‌راستی‌دەزانێت،بەاڵم‌ئەگەر‌زیاتر‌لە‌گومان‌تەواو دۆگمایەكی دەبینین وردبینەوە،دووەمیشەوە رووی لە دەسەپێنێت.حەقیقەتە بە بــڕوای ئۆگستین سانت‌كە دەردەخـــات، رەهاكان سەربەخۆو‌پێی‌وایە‌گومان‌ناتوانێ‌‌هیچیان‌لەگەڵدا‌بكات،لەوانەش‌رێسا‌لۆژكاڵەكانن.بۆ‌نمونە،كە‌دەڵێن‌پرسی‌راستگۆیانە‌درۆ‌نییەو‌پرسی‌ناكۆك‌لەگەڵ‌ئەودا‌درۆیە،بۆ ماتماتیك راستییەكانی وەك یــان‌نموونە3×3=9،یان‌وەكو‌هەقیقەتەكانی‌دوای پێویستە دەڵــێــن كــە فەلسەفە،لێرەدا بكەوین، بەختەوەری دانایی‌و‌شتانە ــەم ئ خــۆی بەسروشتی ئەقڵ‌ئۆگستین سانت دەزانێت. بەپێویست‌دەگــرت‌و گومانكەرەكان لە رەخنەی‌دەكــردن‌و بۆ بوونی هەقیقەتی باسی‌هەیت؟ تــۆ ــیــت دەزان ئایا دەپــیــرســی:گومانی‌رەهابوونیی‌نییە‌و‌هەقیقەت‌لە‌ئەقڵدا‌رەنگ‌دەداتەوە.من‌هەڵە‌دەكەم‌كەواتە‌من‌هەم،ئەوەی‌بوونی‌نەبێت‌هەڵەش‌ناكات،.سانت‌ئۆگستین‌زۆر‌بە‌سەركەوتویی‌بیرو‌راكانی‌خۆی‌لەگەڵ‌تاقی فەلسەفەدا بابەتەكانی گرنگترین‌كردوەتەوەو‌هەرگیز‌لە‌بەرامبەرەكانی
ــەو‌قــۆنــاخــەكــە‌زۆر ــەتــرســاوە،بــۆ‌ئ ننێوان لە چونكە بووە چارەنووسساز‌دوو‌قۆناخی‌گرنگی‌مێژووی‌فەلسەفەدا‌ژیاوەو‌بەرخودی‌كردووە،بابەتەكانی‌ــدو‌بوونی بـــوون‌و‌نــەبــوونــی‌خــواوەنلەمەشدا سەلماندنی. چۆنیەتیی خودو‌فەیلەسوفەكانی‌تردا زۆربـــەی لەگەڵ‌ئەقڵ دەڵێت: ئەو ناكۆكیەوە، كەوتۆتە‌دروستی بەاڵم دەدۆزێتەوە هەقیقەت‌ناكات،دەروون‌و‌جەستەش‌دوو‌مرۆڤ‌پێك‌ناهێنن‌بەڵكو‌بە‌هەردووكیان‌یەك
مرۆڤن.
مەعریفەدوو مەعریفە ئۆگستین سانت الی‌جــــۆرە:یــەكــەمــیــان‌هــەســت‌پــێــكــراوە‌ــەو‌ئــــەوی‌تــریــشــیــان ــان ــەك ــی ــاڵ ــری ــات م
مەعنەویە.هەرچی‌یەكەمە‌لە‌ئاکامی‌بەئاگابوونی‌ــیــەكــانــی ــكــاری ــەگــۆڕان ــــــــەوە‌ل دەروونــەم جـــەســـتـــەوە‌ســــەرهــــەڵــــدەدات،ئبەجەستەو تــایــبــەتــن گــۆڕانــكــاریــانــە‌دوای‌ئەوەش‌تەنها‌دەروون‌هەستیان‌كـــاردانـــەوەی‌جەستەش ـــات. پــێ‌‌دەكنابێت، دەروون ســەر بۆ كاریگەری‌بــۆ‌سەر كــاریــگــەری نــزم پلە چونكە‌ـــەم‌پــرەنــســیــپــە‌الی ــت،ئ ــێ ــاب ـــۆی‌ن خئەفلۆتین‌بەهەمان‌شێوە‌بەدی‌دەكرێت.بابەتانەی ئــەو گرنگترین لــە یەكێك‌ســـانـــت‌ئــۆگــســتــیــن‌بـــوێـــرانـــە‌بــاســی
283
ــارەوە ب لە بــیــروڕای‌نوێی كـــردووەو‌نەشارۆدتەوە خۆی ئایدیای گوتووە،تەنانەت كە ئــازادیــە، ئــیــرادەو پرسی‌باس لە وای زمانی هەرگیز كڵێساش‌بەكارنەهێناوە. بابەتانەدا ئەم كردنی‌ــەو‌دەڵــێ‌‌مــرۆڤ‌خــاوەنــی‌ئــیــرادەی ئئیرادەیەشدا لەم خۆیەتی‌و مرۆڤانەی‌ـــازادی‌هــەیــە،ئــیــرادە‌الی ئــەوپــەڕی‌ئتــوانــای لــە بریتییە ئۆگستین ســانــت‌پەسەندكردنی‌ئایدیایەك‌یان‌بۆچونێك
یان‌رەتكردنەوەیان.ئەمەش‌هەڵبژاردن‌نییە‌لەنێوان‌چاكەو‌كوڕیەو ــەم‌و ك خــراپــە چونكە خــراپــە‌ئەگەر‌مەرج‌بووایە‌بۆ‌ئازادی‌خواوەند
ئازاد‌نەدەبوو.ــدا‌ئـــازادەو ــرداری مـــرۆڤ‌لــە‌كـــارو‌كلەوەش خۆی كارەكانی لە بەرپرسە‌زیاتر‌زۆر‌بوێرانە‌دەڵێت:ئەگەر‌ئێمە‌بەرپرس خۆمان كردارەكانی كارو لە‌دەبنە خودا فەرمانەكانی ئەوا نەبین،ئایینی ــە ل ئەڵبەتە پــروپــوچ. قــســەی‌ئاینەكانی‌تر، لە زۆرێــك كریستیانی‌و‌پێچەوانەی‌ئەم‌ئایدیایە‌بەدی‌دەكرێت،ــان‌ئــــازاد‌نین ــەك ــە‌دەوتــــرێ‌‌مــرۆڤ كخراپە یــان بكەن، چاكە دنیایەدا لــەم‌یان‌بەهەشتی‌بن بكەن،دۆزەخــی‌بن‌لەناوچاوانیان هەمووشتێك چونكە‌نوسراوەو‌ئایندەیان‌لە‌دنیای‌دووەمدا‌لە باس بەشەكانی‌تردا لە دیاریكراوە.كردنی ئافەریدە چۆنیەتیی جیهان‌و
مرۆڤ‌‌و‌جیهان‌دەكات.هەروەها‌باس‌لە‌كۆمەڵگاو‌ئەفالتۆنیزمی‌نوێ‌‌دەكات.بــەراســتــی‌هــەڵــســەنــگــانــدن‌و‌شــەن‌و‌كارەكانی ئایدیاو ــانو ژی كەوكردنی‌زیــاتــر لــەمــە زۆر ئۆگستین ســانــت‌هەڵدەگرێت‌‌و‌دەتوانین‌بلێین‌یەكێكە‌لە‌گرنگترین‌ئەو‌كەسایەتیانەی‌لە‌دنیای‌فەلسەفەدا‌دەركەوتووە‌و‌بۆ‌تێگەیشتن‌پێدا فەلسەفەی گرنگانەی قۆناخە لەو‌زیاتر خوێندنەوەی پێویستە تێپەڕیوە‌بەرهەمەكانی ژیــانو كەسایەتی‌و بۆ
بكرێت.
سەرچاوە:العصر ــی ف االوروبـــیـــە الفلسفە ــخ ــأری ت ـ‌العلم-بیروت- الوسیط-یوسف‌كرم-دار
لبنان-1979.ـــان‌مــاگــی- ـــرای ــە-ب ــســەف ــەل ـــژووی‌ف ـ‌مـــێگورون- رەشید حەمە عوسمان وەرگێڕانی
دەزگای‌حەمدی2010.هەندێك فــەلــســەفــە‌و ــژووی ــێ م *لەكتێبی‌نـــاوی‌ســانــت‌ئۆگستین تـــردا ســـەرچـــاوەی‌لە بـــەاڵم ــووە ــات ه )ئوگستینۆس( ــاوی ــەن ب)ئۆگستین( زۆرتر ئینگلیزیەكاندا سەرچاوە‌سانت زاراوەی هەروەها كەوت، بەرچاو م‌بەمانای)قدیس(دێت‌كە‌ئەو‌نازناوە‌ئاینییەی‌أوغسطین( )الــقــدیــس بــەعــەرەبــی هــەبــووەو
دەكات.
284
طؤظارَيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية