kerem rizvanoğlu - herkes icin web
DESCRIPTION
Kerem Rizvanoğlu'nun Dünya Kullanılabilirlik Günü için hazırladığı sunum.TRANSCRIPT
HERKES İÇİN WEB:
Evrensel Kullanılabilirlik ve Tasarım
Yard. Doç. Dr. Kerem RIZVANOĞLU Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi
Bilişim Anabilim Dalı Başkanı [email protected]
İBE’de değişim
Kullanıcı çevreden merkeze yerleşiyor
“Kullanıcı merkezli” bir anlayış
Kullanıcılar mevcut teknoloji vasıtasıyla gündelik hayatında ne yapıyor?
Büyük teknolojik çeşitlilik!
Bilgi ve iletişim teknolojileri herkes için kullanılabilir hale nasıl getirilebilir?
İBE’de değişim
Mevcut bilgisayar teknolojileri ve ortamları, halen bir çok kullanıcı için kullanılamayacak kadar zor
Kullanıcıların mevcut bilgisiyle, öğrenmesi gerekenler arasındaki uçurum
+
KULLANICI ÇEŞİTLİLİĞİ !!!
İBE’de değişim
KULLANICI ÇEŞİTLİLİĞİ: Farklı kültürlerden,
Farklı gelir ve eğitim seviyelerinden,
Farklı yaşlardan ve cinsiyetlerden kullanıcılar
Özürlü Kullanıcılar
Toplumsal cinsiyet ile tanımlanmış kullanıcılar
İBE’de değişim
İnternet! Sorunlar büyüyor...
Süreklilik gösteremeyen
Hem içerik hem de biçim düzeyinde kendi içinde nispeten tutarsız bir doğaya sahip bir ortamda,
mümkün olan herkes için tutarlı bir erişim ve kullanım deneyimi sunmak!
Çok önemsenmeyen veya ihmal edilen ancak aslında zorlu bir süreç!
Çözüm imkansız değil!
Evrensel Kullanılabilirlik ve Tasarım
Shneiderman (2000) “Adil bir toplumda, tüm bireyler; ırk, cinsiyet, yaş, özür,
ulusal kimlik veya benzer faktörlerden bağımsız olarak, bilgisayar kaynaklarından eşit şekilde faydalanma hakkına sahip olmalıdır”.
Mümkün olan herkesi kapsayacak bir kullanım deneyimi
İBE alanında çalışan herkes için ilgi bekleyen araştırma başlıkları: Teknoloji çeşitliliği,
Kullanıcı çeşitliliği
Mevcut kullanıcı bilgisindeki eksiklik.
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Şekil 1: Kullanıcı çeşitliliğinin farklı boyutları (Shneiderman, 2000: 89)
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Farklı Kültürlerden Gelen Kullanıcılar
Asyalı kullanıcılar İngilizce içeriğe maruz kalıyor
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Farklı Kültürlerden Gelen Kullanıcılar
Uluslararasılaştırma (Internationalization)
Yerelleştirme (Localization)
Tablo 1: Yerelleştirme Parametreleri Örnekleri (Marcus, 2002: 444)
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Farklı Kültürlerden Gelen Kullanıcılar
Farklı Kültürlerden Gelen Kullanıcılar Ülkeler ve Diller Yazım Sistemleri ve Karakter Setleri Para Birimleri Ağırlıklar ve Ölçüler Zaman Ölçüm Sistemleri
Takvimler Zaman Ölçümü ve Eşgüdüm
Zaman Ölçümü Zaman Eşgüdümü
Zaman Dilimleri Coğrafi Konum Sistemleri
Ulusal Posta Kodu Sistemleri Telefon Çevrim Sistemleri Konum İsimlendirme
Estetik Algı Metaforlar İkonlar ve Semboller Renkler
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Kadın Kullanıcılar
Arayüz tasarımı alanında erkek ve kadın kullanıcılar arasındaki cinsiyete bağlı tercih ve kullanım farklılıkları sınırlı sayıda araştırmanın konusu olmuş
Alternatif girişimler: Kadın kullanıcıları “özel ilgi ve desteğe ihtiyaç duyan bir grup” olarak tanımlamakta
Bilgisayarın benimsenmesi düzeyinde de cinsiyetler arası farklılıkların ortaya çıktığı görülmüştür:
Stereotip: Erkek oyuncağı olarak bilgisayar !!!
Sonuç: Kadınlarda bilgisayar teknolojilerine yönelik endişe
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Kadın Kullanıcılar
Kullanım düzeyinde de cinsiyet merkezli farklılıklar:
Erkekler, kızlardan çok daha fazla süre bilgisayar başında zaman geçirmekte
Çevrimiçi ortamlardaki tutumlar farklı
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Kadın Kullanıcılar: Çevrimiçi forumlarda cinsiyete bağlı davranış farklılıkları
Kız öğrenciler
Diyaloglarda daha kişisel
Bağlamı kurmak için öncelikle kişisel çevrelerini tanımlamakta
Argo, cinsel imalar ve şiddete yönelik metaforik atıfların kullanıldığı bağlamları rahatsızlık verici buluyorlar
Erkek öğrenciler
İddiacı
Mesajları kişisel referanslar içermiyor
Argo, cinsel imalar ve şiddete yönelik metaforik atıflar kullanmaktan çekinmiyor
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Kadın Kullanıcılar: Çevrimiçi forumlarda cinsiyete bağlı davranış farklılıkları
Erkek öğrenciler
Görev-merkezli hareket etmeyi tercih ediyor
Daha çok rekabetçi izlekleri benimsemekte
Problem-çözme merkezli görevleri genelde saldırı-savunma temelli münazara mantığında algılıyor
Kız öğrenciler
Gündelik konuşmalarında diyaloğa geçmeye yönelik sözel vurgularını çevrim-içi ortamlardaki sohbetlere de taşımakta
İletişim kurarken işbirliğine vurgu yapma eğiliminde
Saldırı-savunma temelli münazara mantığından hoşlanmıyor
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Kadın Kullanıcılar
Kapsayıcı bir arayüzün hedef kitlesinin erkek kullanıcılar olduğu açıktır !!!
Erkeklerle birlikte kızları da hedef kitle olarak gözeten arayüz yaklaşımlarına ihtiyaç bulunmaktadır.
Arayüzlerde sunulan metaforların değişimi şart!
“Savaş” , “Spor”, ‘gol atmak’, ‘sayı yapmak’, “rekor kırmak”, “Abort”, “Kill”
Ebeveynler ve eğitimciler de söz konusu stereotipleri icselleştirmiş olup bunların kadınlar üzerindeki olumsuz etkilerini göz ardı etmektedir.
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Çocuk Kullanıcılar (Amerikaʼda yaşayan sekiz yaş ve üstü çocuklar_günde ortalama 6,43 saat! )
Çocuk gelişimi ve etkileşim (Piaget, 1970)
Duyu-devinim döneminde (0-2 yaş): Çok düşük oranda etkileşim,
Talimatlar ses, video ve animasyon formatında,
Fare dışında alternatif tuşlar
Ön-işlemsel dönemde (2-7 yaş): Her seferinde hafızalarında yalnızca tek bir şey
tutabilmekte
Fare/klavye etkileşimi
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Çocuk Kullanıcılar (Amerikaʼda yaşayan sekiz yaş ve üstü çocuklar_günde ortalama 6,43 saat! )
Somut işlemsel dönemde (7-11 yaş): Karmaşık yazılımları kullanabilmek için yeterince büyük
Ama oyuncul yaklaşımdan haz alacak kadar da küçüktür
Kaydırma çubuğu, yazılı talimat X serbest dolaşım, 3B metafor
Resmi işlemsel dönemde (11+ yaş): Sanılanın aksine, web ortamlarını kullanırken yetişkinlerden
daha becerikli ve başarılı değiller
Yetersiz okuma becerileri,
Yeterince gelişmemiş arama stratejileri
Düşük tahammül sınırları
Temiz ve düzenli bir tasarım, çevrim-içi testlere ve anketler, oyunlar, mesaj panoları, forumlar ve web tasarım araçları
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Çocuk Kullanıcılar (Amerikaʼda yaşayan sekiz yaş ve üstü çocuklar_günde ortalama 6,43 saat! )
Çocukların Arayüzlerle Etkileşiminde Gözlenen Farklılıklar
Okuma becerisi (Sınırlı metin içeriği)
Ardalan bilgisi (Metafor seçimi)
Algı ve dikkat düzeyi
Bilgi işleme ve devinim becerileri (Fare
ile tıklama, Fitts Kanunu)
Arama / Tarama Becerileri (Anahtar kelime yerine kategorik arama)
Seçim Kriterleri
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Yaşlı Kullanıcılar (Birleşmiş Milletlerʼe göre (2004), 2050ʼde dünya nüfusunun % 32ʼsi 60 veya üzerinde yaşlarda olacaktır)
65 yaş ve üstü insanların internetteki önemli kullanıcı gruplarından birisi
Yaşlılıkla birlikte kişilerde belli fiziksel becerilerde somut kısıtlılıklar
Özellikle internet bu arazları aşmaya olanak tanıyabiliyor
65 yaş ve üstü kullanıcıların % 72’si kullanılabilirlik sorunlarından dolayı mağdur (Forrester Research, 2004).
Teknofobik olmadıkları halde 65 yaşın üstündeki yaşlıların % 65’i kendilerini yeni teknolojilerden “gönüllü olarak dışlamak”ta!
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Yaşlı Kullanıcılar (Birleşmiş Milletlerʼe göre (2004), 2050ʼde dünya nüfusunun % 32ʼsi 60 veya üzerinde yaşlarda olacaktır)
BT’nin Evde Kullanımı:
Otonomi sağlamak ve yaşam standartlarının geliştirilmesi doğrultusunda kullanmak
E-posta
Çevrimiçi alışveriş
Bankacılık
Eğitim
Din
Sağlık
Seyahat
Oyun
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Yaşlı Kullanıcılar (Birleşmiş Milletlerʼe göre (2004), 2050ʼde dünya nüfusunun % 32ʼsi 60 veya üzerinde yaşlarda olacaktır)
BT’nin İş Ortamında Kullanımı:
İş yerinde çalışanların yaş ortalaması yükseliyor
2020 senesi itibariyle, ofis çalışanlarının en az % 20’si 55 yaş ortalamasında olacak (Forrester Research, 2004)
Bilgisayarlar yapılacak işlere dair fiziksel talepleri azaltsa da,
Zihinsel taleplerin artmasına yol açmaktadır.
Yaşa bağlı zihinsel değişiklikler soru yaratabiliyor.
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Yaşlı Kullanıcılar (Birleşmiş Milletlerʼe göre (2004), 2050ʼde dünya nüfusunun % 32ʼsi 60 veya üzerinde yaşlarda olacaktır)
Tablo 2: Türkiye’de Yaş Gruplarına Göre Sürekli / Kronik Rahatsızlığı Olanlar (Tufan ve Arun, 2006: 132).
BT’nin Sağlık ve Bakım Amaçlı Kullanımı:
70 milyondan fazla web sitesi sağlık içeriği sunmakta olup, 2003 yılında 77 milyon Amerikalı yetişkin internet üzerinde sağlık bilgisi aramıştır (Pew Internet & American Life Project, 2003 )
Amerika’daki her dört evden birisinde bir yaşlının bakımından sorumlu en az bir kişi yaşamakta
Sağlık profesyonelleri/hasta yakınları ve hastalar arasında karşılıklı iletişim
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Yaşlı Kullanıcılar (Birleşmiş Milletlerʼe göre (2004), 2050ʼde dünya nüfusunun % 32ʼsi 60 veya üzerinde yaşlarda olacaktır)
Yaşlı Kullanıcıların Arayüzlerle Etkileşiminde Gözlenen Farklılıklar
Duyusal Beceriler: Görme ve okuma becerilerindeki zayıflama
Sabit font büyüklükleri ve yoğun metin içeriği
Devinim Becerileri: Yavaş tepki süreleri, sürekli hareketleri gerçekleştirme zorlukları, koordinasyon bozuklukları, esneklik kaybı ve hareket çeşitliliğinde azalma
Klasik girdi araçlarının kullanımında sorunlar
Çift-tıklama, sürükle-bırak, form girişleri
Bilişsel Beceriler: Dikkat bozukluğu, kısa-süreli hafızada zayıflama, söylem kavramada, problem çözme ve gerekçelendirme süreçlerinde gerileme
Bilgi arama süreçlerinde sıkıntılar
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Özürlü Kullanıcılar (Dünyada yaklaşık 650 milyon özürlü kişi (Laouris, 2009: 369). )
Türkiye’de özürlüler (TÜİK, 2009): Bilgisayar Erişimi _ % 5,9
İnternet erişimi _ % 5,3
World Wide Web Consortium (W3C) Web Accesibility Initiative (WAI)
Web Content Accessibility Guidelines (WCAG)
Özürlü Kullanıcıların Web Ortamları ile Etkileşimini Etkileyen Fiziksel Kısıtlılıklar
Görme Özürlüler: Körlük, Kısmi Görüş ve Renk Körlüğü _ Okuma, algı
İşitme Özürlüler: Sağırlık, Kısmi İşitme _ Ses dosyalarına erişim
Fiziksel Özürlüler: Devinim Özürleri _ Veri girişi, alternatif girdi araçları
Konuşma Özürlüler _ Ses tanıma Yazılımlarının Kullanılamaması
Bilişsel Özürlüler: Görsel ve İşitsel Algıda Bozukluklar, Düşünsel Becerilerdeki Eksiklikler, Dikkat Eksikliği, Hafıza Sorunları, Kriz Temelli Bozukluklar
Kombi Özürlüler
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Özürlü Kullanıcılar (Dünyada yaklaşık 650 milyon özürlü kişi (Laouris, 2009: 369). )
Tablo 3: İki tür özürlülüğü bulunanlar hakkında kombi-özürlülük Analizi (Tufan ve Arun, 2006: 28).
Kombi Özürlüler
Sadece kör olan bir kullanıcı bir web-tabanlı
videodan sesli olarak faydalanabilmektedir.
Sağır olan bir kullanıcı alt yazılar vasıtasıyla videoyu takip edebilmektedir.
Hem kör hem sağır olan bir kullanıcının bu içerikten faydalanabilmesi için söz konusu videonun metin tabanlı bir versiyonuna bir braille terminali vasıtasıyla erişebilmesi gerekmektedir.
Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği Farklı Düzeylerde Teknoloji Deneyimine Sahip Kullanıcılar
Evrensel Kullanılabilirlik: Teknoloji Çeşitliliği
Moore Kanunu’na göre işlemci hızları her 18 ayda iki kat artmakta
Önümüzdeki 10 yıl içinde 5000X3000 piksel büyüklüğünde ekranların kullanılması olası (Nielsen, 2006)
Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler Destek Teknolojileri
Fiziksel ve bilişsel kısıtlarından dolayı etkileşimli ortamları kullanmakta zorluk çeken kullanıcılar için yardımcı arayüzler
Destek teknolojileriyle uyumlu web sitelerinin tasarımına önem verilmesi gerek
Fiziksel Özürlülere Yönelik DT
Alternatif İşaretleme Araçları (Ağız çubuğu, HeadMouse™)
Klavyeler (Intellikeys™)
Ses Tanıma Uygulamaları
İşitme Özürlülere Yönelik DT
Geleneksel İşitme Cihazları
Görsel Bilgilendirme Sistemleri (CART™ )
Bilişsel Özürlülere Yönelik Destek Teknolojileri
PDA’ler (PocketCoach™ ve Visual Assistant™ )
Çeşitli yazılımlar (Telephatic 2000™ )
Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler Destek Teknolojileri
Görme Özürlülere Yönelik Destek Teknolojileri
Ekran Büyüteçleri (ZoomText™ ve MAGic™ )
Alternatif Klavyeler
Ekran Okuyucular (Window-Eyes™ , Job Access With Speech (Jaws™) )
“Yenilenebilir Braille terminalleri”
Sanal eldivenler yardımıyla etkileşim (Z-Glove™ ve DataGlove™)
Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler Çok-Katmanlı Arayüz Tasarımı
Şekil 4: Çok-katmanlı arayüz tasarım olanaklarının görsel bir ifadesi (Shneiderman, 2003: 3)
Teknoloji deneyimi olmayan kullanıcıların arayüzün belli temel unsurlarını içeren ilk katmanını kullanması ve deneyim kazandıkça arayüz içindeki diğer katmanlara erişiminin sağlanmasıdır (Shneiderman, 2003).
Farklı kullanıcı gruplarının arayüzün farklı katmanlarında aynı anda etkinliklerini sürdürmelerine olanak tanıyan yapı
Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler Evrensel Tasarım
Öncelikle mimarlar tarafından ortaya atılan bir kavram olup, yine daha çok mimari ve endüstri ürünleri tasarımı düzeyinde ele alınmıştır (Walozsek, 2007).
Web, evrensel tasarım için uygun bir ortam
Esnek içerik
Kişiselleştirilebilir bir kullanıcı deneyimi sunuyor
İçeriği biçimden ayırmak mümkün
Cihazlardan bağımsızlaşan yapı
Bütün dezavantajlı kullanıcı gruplarını kapsayacak tek bir arayüz geliştirmek için hazır bir reçete yok!
Her kullanıcı grubuna özel ‘tasarım rehber kuralları’nın geliştirilmesi ve kullanılması (WİERK 2.0)
Mümkün olduğunca çok kullanıcı için kapsayıcı evrensel arayüzler tasarlamaya gayret göstermek
Sonuç
Topluluk iletişimi açısından önemli getiriler
Web, baskıya, eşitsizliğe, hak ihlallerine karşı toplulukların içinde örgütlendiği bir direnç alanına dönüşüyor.
Göçmenlerin, etnik ve dini azınlıkların, gay ve lezbiyenlerin ve bir çok farklı dışlanmış topluluğun ulus-ötesi aktivist nitelikte bir kimlik siyaseti geliştirebilmesinin önünü açıyor.
Sonuç
Profili ne olursa olsun her bireyin rahatlıkla kullanabileceği etkileşimli web ortamları tasarlamanın yol ve yöntemlerini bulmalı,
Uzun vadede farklı topluluklar için bu yeni toplumsallığı destekleyecek ortam tasarımlarına yönelmeyi hedeflemeliyiz.
Özellikle Türkiyeʼde sektörün geliştiği bu günlerde kavramların özümsenmesine katkıda bulunmak gerekiyor
Teşekkürler…
Yard. Doç. Dr. Kerem RIZVANOĞLU
Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi [email protected]