keşifler - dünyayı değiştiren olaylar dizisi

8/6/2019 Keifler - Dnyay Deitiren Olaylar Dizisi

1/16


2/16


3/16


4/16

nlar tarih boyunca karada ve denizde m erak, ticari iliski ve-b ir d in i Inamsi yaymak amacryla seyahat ettiler. Ka~ifler, ki-~ el ihtirasla veya bir devletin cikarlarr icin, kendilerini mace-

raya attilar. x v . yy'm ik in ci yarrsmda, utkun otesindeki bosluk efsane-siyle buyulenerek 0 iirk iin tii v eren d en iz k orkusu nu yenmis bir avucAvrupah, Iber Yanmadasi'nm kryilarmdan denize acilarak macerayaabb r. O nce G iiney Afrika'yi, sonra varhgmdan b ile h ab erdar olmadik-Ian Amerika kitasuu kesfettiler,

Diinya heritsst.xv. yy'da yapllm/~bir diuiv heritest.

~B U V O K KESiFLERiN BA~LANGICI VE PORTEK izL iLER

-4-

Insanhgm kesfetme cabasi varhgi kadareskiyse de kesin olarak bilinen ilk buyukkesifler Portekizlilerle baslar, Portekizliler. XV. yy'dan cok once Atlas Okyanusunaacildilar. 1000 yilma dogru iskandinavlarKuzey Amerika'mn dogu kiyilarma eristi-ler, ancak bu kesiflerinin hatirasi sadecehalk efsanelerinde kaldi. XIV. yy'm basla-nndaysa Cenovahlar Afrika kitasmin ya-kmlanndaki Asor, Madera ve Kanaryaadalanm kesfettiler, Hatta 1402 ve 1405arasmda Kanarya Adalan'm Normandiya-h Jean de Bethencourt isgal etmis ve im-paratorluguna dahil etmisti. Ama bu kesif-ler unutuldugundan Portekizliler ve Ispan-yollar dunyarun kesfinin en buyuk aktor-leri olarak gorunmektedirler. Cografya vetarih onlann bu yolculuklara baslarnalan-na katkida bulundu. Iber Yanmadasi Av-rupa'nm en guneybau ucunda okyanusunve Afrika kiyilannm hemen karsismdadir.Ote .yandan Recoquista (MtislumanlarmIber Yanmadasi'ndan atilmasi) hareketitamamlannnsur. Portekizlilerin ve ispan-yollann dini kararhhklan yeni girisimler-de kendisini ifade firsatim beklemektedir.

Buyuk kesif yolculuklan bir anlamda Ku-diis'iin kutsal topraklanm ellerinde tutanMuslumanlara karst yapilan hach seferle-rinin dogal bir devamidir. Bu macerayakendisini ilk atan Portekiz oldu. Cogunlu-guJakir koyliilerden olusan bu bir milyon-luk kucuk ulke kucuk olmasma ragmenbazi ekonomik avantajlara sahipti: Italyanrekabetinden uzak, Kuzey Avrupa ulkele-riyle sarap, zeytinyagi ve kuru meyva tica-reti yapmaktaydi. Portekiz devletinin do-gusu 1140'lara kadar ciksa da (Fatih 1 . Al-fonso, 0 zamanlar turn iber Yanmadasi'nahakim Araplar'a karst kazamlan bir zafer-den sonra kral ilan edilmisti) kralhgm Sl-mrlan ancak 1249'da belirlendi ve gucluHiristiyan Kastilya Kralhgi'nm hegemon-ya tehdidiyse ancak 1385'te Portekiz'inbagimsizhgirn resmilestiren Aljubarrotazaferinden sonra (catismalar daha bircokyil devam edecek olsa da) ortadan kalkti.o andan itibaren milliyetci ve dini ateslecaikalanan Portekiz halki enerjisini disan-ya, Kuzey Afrika'mn Musluman toprakla-nna ve onun ardmdaki bilinmeyen dunya-ya yoneltti,

II1J1J

11j

1I14


5/16

GEMici HENRIQUE OONEMi1419'dan olum yih olan 1460'a kadar,KralL Joao'nun besinci oglu Prens Hen-rique, buyuk kasiflere tavsiyeler veren,onlan maddi olarak destekleyen ve Por-tekizlilerin bu tutkulanm gerceklestirme-lerini saglayan kisidir. Henrique Su-dan'da altmm kaynagma gidebilmek icinFas'm guneyindeki kiyilan kesfetmeyeve Papaz Jean'm kralhgun bulmaya kararverdi. Prens Henrique'yi bu tip macerala-n maddi olarak desteklemeye iten birbaska sebep de astrologunun onun baskainsanlara nasip olmayacak kesifler yapa-cagr kehanetinde bulunmasiydi, Prens,1415' ten itibaren, henuz yinni yasmday-ken, Portekiz'in en guney bumu Sao Vi-cente'ye yakm Sagres sehrine yerlesti,Oturdugu yerin cevresinde yavas yavasgercek bir denizcilik, astronomi ve cog-rafya okulu yaratti. Mumkun oldugu ka-dar cok cografi bilgi iceren kitap ve hari-talardan olusan gercek bir kutuphanekurdu. Bu derlemeleri ve arastirmalansayesinde Portekiz kesifleri bilimsel veorijinal bir karaktere sahip olmustur.1416'dan itibaren her yil bir yolculuk ya-pildi. Ancak hicbir yolculuk bir onceki-nin sonuclan ogrenilmeden ve onun var-dIgl suurlar asilmadan yapilmadi.1433'de, Madeira ve Kanarya Adala-n'na oncii gemileri gonderdikten sonraPrens Henrique, kaptan Gil Eanes yoneti-mindeki gemiye Kanarya adalanmn 300

km guneyinde ve Ekvatora dogru bilinendunyanm smmru olusturan Afrika yan-madasmm bumu Bojador'u iki misli as-masr gorevini verdi. Eanes gecilemezolarak bilinen bu bumu gecemeden gerigeldi. Henrique bu yenilgiye kabul etme-di ve aym gorevle onu yeniden geri gon-derdi. Ertesi YIIEanes zaferle geri dondii.Kasiflerin yolu artik acilrmsu. Henriquetarafmdan desteklenen kaptanlar Ban Af-rika kiyilannda daha da uzaga gidebil-mek icin cesaret yansma girdiler. Ticaribasanysa hemen hemen amnda elde edil-di. Afrika'dan gelen ilk geminin yuku fokderisiydi. 1438'de iki gemi Portekize in-san yuklu olarak geldi. Prens Henriqueicin Afrikahlar merak konusuydu ve on-lardan olabildigince bilgi almak istiyor-duo Ama baskalan onlan hemen koleyeindirgemekte daha buyuk yarar gormek-teydi. 1448'de Portekizliler Bojador Bur-nu'nun 750 km gtineyinde Arguin koyuicindeki bir ada uzerine bir kale yaptilarve kisa bir sure sonra da, acik artirma yo-luyla satilmak tizere 200 siyah tutukluLizbon'a getirildi. 1454 yilmda papa tara-fmdan da onaylanan, Portekizlilerin Ma-deira'daki sekerkarmsi plantasyonlanndacalistirdigi Afrikah kole ticareti basladi,1460'da olen Henrique'nin seferleri yege-ni Afrikah diye adlandmlan, 1438 ile1481 yilan arasmda hukum suren V.Afonso tarafmdan devam ettirildi.

AFRiKA VE AFRiKALI AFONSOAmcasi gibi hirsh olan yegen bu kesif-lerden elde edilecek ekonomik avantajlarbekliyordu. 1469'da Femao Gomes'e, ge-lecek 5 yilda, yilda 600 .km ilerlemekuzere ticaret ve arasurma izni verdi. Boy-lece kiyilann 3 000 km'si daha kesfedil-mis oldu. Gomes Nijer tuzagmi gecti.Hindistan yolu acilrms gorunmekteydi!Bu lursh deniz seferleri donerninde V.Afonso, Afrika kitasma daha dogrudanakmlar yaptt. Bircok Musluman Fas hii-kumdanna karsrJcampanyalan kisiselolarak ytiriittti ve Arzila zaferini kazana-rak 1471'de Tanca'yi aldi. 1481'de V.Afonso'nun oglu II. Joao tahta ciku, Ta-kip eden yillarda kesifler Angola ve Na-mibya'nm kayahk kryilanna eristi. Heretapta Portekizliler toprak iizerindeki

haklanm, yeni kesfedilmis topraklann ki-yilanna 2 m yuksekliginde kalker kolon-lar dikerek resmilestirdiler: bunlar padrao(


6/16

Nicollo veMatteo Polo.Marco Polo/nunbebesi ve emcest,7266 vilinde KubilayHen'in uzattlgl eltmtableti ehrken.Han bu tabletmektupla Papa'dan"yedi sanat deltndeyuz bilge" gender-mesini istemektedir.

- 6-

yonelme karan aldi. Bekledigigibi, riiz-gar yilkseldi ve gemileri iki hafta boy un-ca giineye dogru surukledi. Dias kiyiyaerismek tizere tekrar doguya dogru yo-neldiginde karayi gorernedi ve tekrar ku-zeye dogru cikmak zoruda kaldi, Iste 0zaman karayi gordu, farkina varmadanAfrika'mn en guney ucunu iki misli as-rmsn. Bir ay boyunca ekibinin butun si-kayetlerine ragmen dogu kiyilannda de-giik noktalara dogru kesiflere cikti. Pad-rao'sunu bugunku Elizbeth Bumu'na ya-kin Algoa Korfezi'ne dikti ve donmeyekarar verdi. Doniis yolculugunda, gemi-

lerini kiyi boyunca surukleyen akmtmmkuzeydogudan gelen bir tropik akmti 01-dugunu fark etti ki, bu onun Afrika'mn enucunu gectiginin kamtidir. Donuste Diasve adamlan bir dagm uzantrsi olarak gra-nitten heybetli ve asil bir burun gordii-ler. Dias, burasim Afrika'nm en guneyucu zannederek bir ikinci padrao dikti vebu bulusunu Firtmalar Burnu olarakadlandirdr. (Bu ad daha sonra Kral II. Jo-ao tarafmdan 1488 yilmda Omit Burnuolarak degistirildi.) Esasmda Dias 200km daha guneydoguda bulunan en guneyucu kacirrmsti.

H iND isTAN 'A YOLCULUK1488 yilmm sonunda 16 ayhk bir yolcu-luktan sonra Portekiz'e dondugunde kral-lar gibi karsilandi ve kendisine Hint de-nizlerinin arnirali unvam ve yetkileriverildi. Gercekten de Hindistan'a denizyolu artik acilrmsu. Omit Bumu'ndanMakao'ya 1497'de II. Joao'dan sonra tah-ta gecen I. Manuel denizci BartolomeuDias tarafmdan hazirlanan ve Hint Okya-nusu'nda Arap tekelini yikacak olan iddi-all bir seferi destekledi. Dort gemi hazir-landi: 50 tonluk, kiyilan kesif gemisi ola-rak kullarulacak latin donarumh kticukbir karavela; 3 yilhk bir seferi karsilaya-cak 300 tonluk erzak ve daha once Afri-ka'da tramp a gereci olarak kullamlnuspamuk, zeytinyagi, mercan, inci, sapka,baku taslar ve canlar gibi seyler dolu bir

incik boncuk kargosu; ve nihayet her bi-rinde 10 top bulunan kare yelkenli, i i < ; di~rekli tam bir savas gemisi olan iki nao.Yolculugu yonetmeye Vasco de Gamasecildi. 8 Temmuz 1497'de din adamlantarafmdan sefer kutsandi, Gama, kasimsonunda Omit Burnu'nu gectikten sonrabes ay boyunca Afrika'mn guney dogukiyilanrn inceledi. Yoluna devam ederekMusluman dunyanm simrlanna, bugun-ku Mozambik kiyilanna vardi. Bu bolge-nin kuzeyinde bulunan Mombasa, Malin-di veya Zanzibar gibi sehir devletler birsultarun yonetiminde Hindistan'la yaptigiticaret sayesinde zenginlesmekteydi.Bunlar Portekizlileri dusmanltkla karst-ladilar, yalmz Malindi sultam onlara HintOkyanusu'nu gecmekte rehberlik edecek


7/16

olan tecrubeli denizci Ahmed ibni Ma-cid'i verdi. Onun sayesinde bir aydan kr-sa bir surede gecis tamamlandi, Ga-ma'nm filosu palmiyelerle kaph Kojikot(eski Kalikut) plaji aciklanna 1498 Ma-Y1Saymm ortalannda demir atti. Ama du-rum tahmin ettikleri gibi degildi; yerlilerAvrupahlar'm getirdikleriyle hie ilgilen-mediler. Portekizliler guclukle biraz ka-ranfil ve tarcin ile bir avuc degerli tastanolusan kticuk birkargo yaptilar ve aynl-dilar,Donus ozellikle eziyetliydi. Rehbersiz(cunku rehber kaybolmustu) ti~ ay bo-yunca ters ruzgarlarla bogusmak zorundakaldilar. Erzak bozulmus yiyecek sikmti-S1baslamis, bocekler ortahgi kaplanusu.Ekip taze bahk, kokmus tuzlu domuz etive kurtlanrms biskiivi ile yasamaya cahs-ti. Gemiciler iskorbut hastahgmdan oldu.Gemiler 1499 yaz sonu Lizbon'a vardi-gmda iki Y11once denize acilan 1 7 0 . kisi-den sadece 54'ti hayatta kalrmsti. Cos-kuyla karsilandilar. Verim az olmustu,ama yolculuk bir yuzyilhk cabayi hakhcikararak amacma, yani Hindistan'a ulas-rmsti. Vasco de Gama'run seferi kesiflercagmda bir donum noktasidir. Daha son-ra Portekizlilerin oldugu kadar Ispanyol-lann da kesiflerinin hizi artn. Hindistanyolunu bulanlar olarak Portekizliler HintOkyanusu'ndaki ticari tekeli ellerinde tut-mayi garantilemek istediler. Rakiplerini,ozellikle Araplan, saf d11etmek icin heryol miibahtr: 15D2'de, Vasco de Gama,yakaladigi pirinc dolu bir Arap filosun-daki 80.0. adamm burunlanm, kulaklanmve ellerini kestirip daha sonra onlan birgemiye doldurarak gemiyi atese vermis-tir. Gama'mn ilk seferinden donusundenalti ay sonra, 150 .0 . yihnm baslannda Liz-bon'da 13 gemi ve 1 20.0. adamhk bir filoolustu. Pedro Alvares Cabral adh 32 ya-

smdaki bir asilin komutasma verilen filo8 Mart'ta yola cikti; once guneybauyadogru ilerledi ve Nisanaymda Brezilyakiyilanna vardi. Cabral bu topraklan Por-tekiz adma sahiplendi ve Gercek HacTopraklan diye adlandirdi. Hemen tek-rar doguya dogru yola ciku, buyuk firti-nalar sebebiyle dort gemisini kaybettigiUmit Bumu'nu gecerek Kojikot'a ulasti,Portekizliler Musluman tticcarlara karstkanh bir savasi baslatip kazanmadan on-ce, Kojikot hukumdanna bagista buluna-rak onu etkilediler. Cabral sonunda kralmMuslumanlann tarafiru tuttugu gerekce-siyle Kojikot'u topa tuttu. Yoluna devamederek Malabar kiyilannda Kocin ve Ka-nanor adh iki biiyuk limanla bansci ahs-verise giristi. Sadece 7 gemi ve adamlan-mn yansiyla 150 .1 Haziraru'nda Lizbon'a

XVI. yy'dankalma bir harita.


8/16

VikinglerAmerika yolunda.

dondugunde baslangic yatmrruru cokasan bir baharat, porselen, gunluk ve de-gerli tas kargosuna sahip bir zengindi.Cabral'm seferini takip eden yillardaHint denizinde girisilen hem ticari, hemde savasci seferler buyuk ekonomik gelis-melere sebep olan kazanclar sagladi. Por-. tekizliler Hollanda'da Anvers'te borsa ku-rarak butun Avrupa'ya baharat sattilar.Kral Buyuk I.Manuel, Francisco de Al-media'yi, Hint Okyanusu'ndaki ticaretikontrol etmesi icin Hindistan bolgesinebirinci kral rraibi tayin etti. Almeida, I S 0 Syihnda 22 gemilik bir filonun basmda yo-la cikn ve once Mombasa'yi yerle bir etti

ve Dogu Afrika kiyilannda iki limam da-ha aldi ve IS09'da Diu limamnda (Koji-kot'un kuzeyinde) Venediklilerin finanseettigi Kahire sultam tarafmdan Hindis-tan'm Musluman tuccarlanm korumaktizere yollanan bir filoyu kesin bir yenilgi-ye ugratti. Hint Okyanusu'ndaki emin tis-leri ve ustun denizcilik yetenekleri saye-sinde Portekizliler arnk nihai amaclannaulasabilirlerdi: baharat ureten adalar.lS09'da ilk filo simdiki Singapur'a ya-km Malakka'ya yanasti. Birkac yil sonra,Hindistan ikinci kral-naibi Afonso de AI-buquerque'nm yeni fetihleriyle Portekizalanlan artti: iran (Basra) korfezinin ag-zmda Hurmuz, karanfil tanmmm merke-zi Seylan ve Temate adalan, Hindis-tan'da Diu ve Goa limanlan; Cin'de Ma-kao limam. Portekizli Mars denilenAlbuquerque, I S I S yilmda oldugundeAden'in dogusunda Muslumanlann veVenedikliler'in ttim ticaretlerinin cokrne-sine yol acacak sekilde Lizbon'un hego-monyasim Guney Asya denizlerindeoturtmustu. Nil Nehri'ni Kizildeniz'edogru cevirme projesini gerceklestirme-sine gerek ralmadi. Dunya ticaret denge-si banya kaydi, ilk modem somurge im-paratorlugu kuruldu.***SPANYOLLAR DONYA SAHNESiNDEPortekizlilerin Afrika kitasmi cevrele-

yerek Hindistan'a deniz yoluyla ulasmak-ta israrlan onlann Yeni Dunya'mn kesfi-ni kacirmalanna yol acti. Hem doguya,hem de batiya yonelmeleri mtimkun de-gildi (uzayan Granada muhasarasi yii-

zunden Castilla geri kaldi ve BoabdilKralligr ancak 1492'de dustu), ispanyakendisini, 0 anda ciddi hicbir umut tasi-mayan Kristof Kolomb'un ekibini finan-se etmek gibi maceraci bir projeyi des-tekleme ozgurlugune kavustu.

PTOLEMAIOSUN IICOGRAFYA KILAVUZUIIBu metin, Roma Imparatorlugu strasinda yeryuziiniin algtlanis bicimini ve bilinen tum yerlerin bir endeksiniicerir. Onemli bilgiolarak cografi bir noktanin nasil tespit edilecegini gosterir. Gercekten de, Ptolemaios yer-yiizii kiiresini giiniimiizde enlem ve boylam olarak tanimlanan iki taktm cemberle koordinatlara bolmiistiir.Cografya'da bir diinya haritasi da bulunur. Asya, Avrupa ve Afrika'yi oldukca dogru bir sekilde gosterse de,Iskenderiye'de yasayan Ptolemaios'un en iy i tanidigi bolge Akdeniz'den uzaklasildikca bu kztalar deforme olur.En biiyiik hatasi, Afrika'yz giineyinden, Hint Denizi'ni kaplayan ve Asya'ya degen biiyiik baska bir giiney kua-ya baglt olarak gostermesidir. Bu onun karalarzn okyanuslara batmamasi icin yeryicziiniin en az yiizde 51'iniolusturmasi gerektigini ileri siiren Aristo'dan etkilendigini gostermektedir, Aristo ayru zamanda Kuzey Yarim-kure'deki kitalann Giiney Yanmkiire'de ayni biiyiiklukteki kitalarla dengelenmesi gerektigini dusiinmektedir.Her ne olursa olsun, hie kuskusuz Ptolemaios, bilimsel haritaciligin babastdir. Yanltslan ne olursa olsun,onun dunya haritasz, 0 donemde onun kitabznz okumadan yaptlmts haritalardan cok daha iistiindiir ve yakla-sik bir yiizytl degerini korumustur. ilk kdsifler, mesela Kristof Kolomb, onun eserini okuyarak diinyanin oburtarafina varilabilecegini ogrenmislerdir.


9/16

KRISTOF KOLOMBKristof Kolomb'un (Italyanca Cristofo-ro Colombo, ispanyo1ca Cristobal Colon)hikayesini efsaneden ayirmak son derecezordur. Ona ait gercek bir portre yoktur.Bilinen sadece uzun boylu, bugday tenli,mavi gozlu ve k1Z11 sach oldugudur.1451 'de Cenova sehrinde bir dokuma i-cisinin oglu olarak dogdu. Once bir surebaba mesleginde cahsn, soma, 1474'tedenizcilige basladi. Akdeniz'de, Atlan-tik'te ve Afrika'nm Bat! kiyilannda bir-cok sefere tticcar olarak katildi. Anlasil-dlgl kadanyla Hindistan'a batiya yonele-rek varma fikrini Floransah astronomToscanelli ile bir Portekizli din adamiarasmdaki yazismadan almisti. Bireykesindir; Kristof Kolomb haritacihk ko-nusunda tutkulu biriydi ve dunya hakkm-da bilinen turn bilgilerin bir bilancosunuyapmak istemekteydi. Seferleri sirasmdaAtlantik'te tammadiklan adalara rastla-diklanm ifade eden denizcilerin sozlerinidikkate aldi, 1477'den itibaren Lizbon'ayerlesti ve 1480'de tarunrms bir denizciolan bir asilzadenin kizr ile evlendi. Soy-lendigine gore ailesi aracihgiyla da buaniden beliren topraklar konusunda bas-ka bilgiler topladi, Kolomb coskun ruhlu,kararh ve inatci, gticlu kisiligi olan biri-siydi ve seferini dikkatle hazirladi.Kolomb, 1483'den itibaren projesini Por-tekiz kralma sundu ve li~ karavela, asaletve amirallik unvam, kesfedilecek toprak-lar uzerinde kral naipligiyle 0 topraklarlayapilacak turn ticaretin yuzde 10'ununutalep etti. istekleri asm bulundu ve red-dedildi. Hemen ispanya'ya gecti, oncekucuk bir liman alan Palos'a, soma Ce-novah ve Floransah bircok isadami ilekarsilasacagi Sevilla'ya gitti. Bu isadam-Ian aracihgiyla seferini finanse edecekolan Castilla'h Medina Duku'ne tamstml-di. ispanya kral ve kralicesi Aragon'lu

otlan yakip, dumanuu icine feken kadzn ve erkekleri Ksiba'da gormu~tu. Tutunyavas tum Avrupa'ya yaytldi. Kolomb'un ayni gezisinde/karsilastigt misir da hizla benimsendi;

degeriyle bu iiriin, demografik buyumeyi de etkiledi. Anayurdu And bolgesi olan pauiies ise ancak 1534'raAvrupa'ya girdi, ama benimsenmesi pekkolay.olniadl. Oysalspanyollarzn keifettigi kakao hemen ttu; steak kakao icmek, ozellikle varltklt sttuflar arasznda moda oldu. Sekerkaml~lridan elde edilen sekerin.[{1:nlmld(l, Yeni Dunya'daki yeker degirmenlerisayesinde yaygznla~tl. Afrika ve Asya kaynaklt urunler isAvrupalzlar taraftndan Amerika'da yetistirilmeye baslandi. Etyopya kokenli kahve, XIV.-XV. yy'larda Yemen ileArabistdn'a ulasti. Hollanda somurgelerinde yeti~tirilen kahve, buradan i Dunya'ya (XVIlI.yy isonundaBrezi!ya'ya) girdi. Cin kokenli fay XIX. yy'da Cava ve Seylan'a yaytldi, Seylanfayznm ozellikle Ingiltere ve HoI;landa'da gordugu ilgi herkesfe bilinir.

Fernando ve Castilla'h isabel tarafmdanilk defa 1486 Ocak aymda huzura kabuledildi. Ona bir maas baglandigi halde, se-ferinin finansmam reddedildi. TeklifleriSalamanca Universitesi'ne sunulmus vecok belirsiz oldugu kamsma vanlrmsn.Kolomb bir an Fransa'nm gene krah III.Charles'a basvurmayi dusudii. Tam 0 Sl-rada bir basrahip onu, batiya dogru sefe-re cikmakisteyen denizci Pinzon kardes-lerle tamstirdi. Bu arada Granada'mn i-gali uzamakta, Misir sultam bu sehirdekison islam krallrgi diittigli takdirde Ku-dus'u yerle bir edecegi tehdidinde bulun-maktaydi, Yeniden bir hach ruhu ortayaciku. iyi bir Hiristiyan olarak Kristof Ko-lomb, derhal din bayragi altma gecti.Bundan boyle projesinin Hindistan'i HI-

Kristof Kolomb'un"Batl Hindistan

Adslsn'ne" pkl~/.

YEN O R O N lE R


10/16

Vasco de Gama.1487-1499 arasmdayaptJgl yolculuklaAfrika klYllannlHindistan kivtlennbegleverek kesiilercegnnn onemlisiirecini olusturdu.

ristiyalastirmak, efsanevi Rahip Jean'mkralligiyla birlesmek ve Islama karst birDogu Hiristiyan cephesi kurmak oldugu-nu soyledi. Sonunda kralice isabel,1492'de Kolomb'un bi.itiin isteklerini ka-bul etti.Kolomb ve Pinzon kardesler i.i


11/16

YEN i DUNYA VE DUNYA TURUikisi Portekizlilerin hesabma Brezilya'yaolmak uzere kendisi dort sefere katilrmsFloransah Amerigo Vespucci'nin 1504-1505'de yaymlanan mektuplannda kesfe-dilen topraklardan Yeni Diinya olaraksoz edilmekteydi. 1507'de Alman haritaciWaldseemuller onun aciklamalanna daya-narak Kozrnografya (Cosmographia)adh eserinde bir dunya haritasi yayimladive Yeni Dunya'ya onun adma benzeterekAmerika adnu verdi. Buramn yeni bir kitaoldugu 1513'te Balboa, Panama krstagmiolusturan daglan asip dey Pasifik Okyanu-su'nu kesfedince kesinlesti, Bundan stipheetmekse Macellan'm gezisinden sonra ar-tik imkansizdi. Dunya turu Turkcede adiMacellan olarak bilinen Portekizli Fernaode Magalhaes rakipleri tarafmdan yolsuz-luk suclamalan cikanlmadan ve hizmetle-rini Ispanya'ya sunmadan once Portekizkralma Hindistan'da ve Kuzey Afrika'dahizmet verdi. Amerika'nm glineyinden Pa-nama'da yeni kesfedilmis Pasifik Okyanu-su'na dogru bir gecit bulmak gibi iddiahprojesine etkili bir soyludan maddi, Ispan-ya kralmdan ise buyuk manevi destek bul-duoMacellan 20 Eyllil1519'da bes gemi ve260 kisilik bir ekiple yelken acti. 21 Ekim1520'de Patagonya'mn en guney ucu ileAtes topraklan arasmda daha sonra kendi

ismini tasiyan bogazr kesfetti: Ban'ya gecisyolu artik aciku. Tam bir destan olan seferliy yil kadar surdu ve sadece (Cebu kralla-nmn ispanya kralma baghhk yemini etmisoldugu) Filipinler'de 1512'de bir kavga Sl-rasmda vurulan Macellan'm degil, ekibin-dekilerin cogunun hayatma maloldu. Ha-yatta kalan 18 gemici (bir tanesi geminintarihcisi Italyan Pigafetta) Baskh EI Ca-no'nun esliginde 1522'de Sevilla'ya dondu-ler ve yasanan bircok isyanm, gemicilerikmp geciren iskorbtit hastahgimn ve batangemilerin tarukhgim yaptilar. Kurtanlantek gemideki karanfil baharati da hayattakalan birkac denizciye bile bir ey kazan-dirmadi. Ancak macera ve kesif acismdanMacellan'm seferi cok onemlidir. Son bi-linmeyen okyanus gecilmis, dunya turubasanlrmsti.Yasanan topraklann yerylizi.inlin boyut-larma varabilmesi icin sadece Avustral-ya'mn (0 da ancak XVIII. yy'm sonlanndagerceklesecektir) kesfi kalrmsn. Ispanyolsomurge imparatorlugu Castilla ve Ara-gon krallan adma yapilan Kristof Kolombkesifleri Ispanya'yi buyuk somurgeci birgliy haline getirdi ve ispanya Portekiz'edogrudan rakip oldu. Rakip, ama din kar-desi iki iilke ileride kesfedilen topraklanpaylasmak zorunda kaldilar. 1494'te imza-

Rene de LaudonniereFlorida'da.7562 vilmde AmiralColigny'in yonettigi

sefere kettkh.

- 11 -

/


12/16

KLa Perouse Paskalyaedesmds.

-12-

lanan Tordesillas Antlasmasi'yla CaboVerde (Yesil Burun) adalanmn 370 fersah(yaklasik 2.000 krn) batismdan dikey birsnur cizgisi cizildi ve ispanya yeni toprakkesiflerini bu hattm batisi, Portekiz de do-gusu ile srmrlamayi kabul ettiler. Smirmeridyeni esasmda Amazon Nehri'nin ag-zma cok yakm bir yerlerden geciyordu.Ancak 0 zaman hie kimse Giiney Ameri-ka'mn bu cizginin dogusuna dogru bir ka-vis yaptigmdan haberdar degildi. Ama da-ha sonra Portekiz bu gerekceyle Brezil-ya'yi talep etti. Tordesillas Antlasmasi'rnbaska hicbir dev1et tammiyordu, ancak is-panya ve Portekiz'in denizcilikteki iistiin-:ltikleri bu antlasmayi bir yuzyil boyuncagecerli kildi.ispanyollar once cok altm bulacaklanmsandiklan Karaib adalanm igal etmekleyetindiler. Ancak arastmnalanrun sonuc-suz kalmasi karsismda, yerlilerden cok de-gerli taslann bulundugunu ogrendikleriAmerika'nm isgaline Kolomb'un olumun-den on bes yil kadar sonra giristiler. Bazr i< ;bolgelerde, ozellikle Meksika'da Aztekler-le, Peru'da Inkalarla, ileri medeniyetlere

erismis devletler ve halk topluluklanmnvarhgim kesfettiler. Meksika'mn istilasi1519-1521 arasi Heman Cortes tarafmdan;yerlilerin hikayelerine gore muhtesern al-tm ulkesi, Eldorado'nun bulundugu Pe-ru'nunki ise 1532-1537 arasmda FranciscoPizarro ve Diego de A1magro tarafmdangerceklestirildi. Sornurgeciligin yerli halkuzerinde olurncul etki1eri oldu: onlann me-deniyetierinin ve Hispaniola ve Kuba'daoldugu gibi bazi bolgelerde de butun yerli-lerin yok edilmesine yol acti, Bazi rahipleryerli halkm savunmasi icin mticadele ver-diler. Buniardan biri, Bartolome de LasCasas turn omrunu yapilan vahseti acikla-makla gecirdi ve nihayet daha soma yerli-1er uzerinde iskenceyi yasaklayacak olan:Imparator V. Karl'm- dikkatini cekebildi.Ancak Avrupablar'm getirdigi hastahklarlakmlan bu yerli halklarm yerine madenlerinve p1antasyonlann oldunicil ii icin Ispan-yollar siyahlann kullamimasma basvurdu-lar. Bu XVII. ve XVIII. yy'larda daha dagelisti ve esir zenci gemilerinin ambarlan-na yigilarak tasman milyonlarca Afrikah-nm hayatma maloldu.


13/16

AFRiKA'NIN KE~F iXVIII. yy'm sonunda, XIX. yy'm basla-nnda bazi kuruluslar, Afrika kitasmm i~kisrmlannm garip bir sekilde tamamenbelirsiz oldugu dunya haritasmm tamam-Ianmasi icin imkan saglamak ve burs ver-mek istediler. Bu kuruluslar arasmda bel-ki de en unltisii Londra Kraliyet Cograf-ya kurulusu 1850-1880 yillan arasmdaDogu Afrika'ya yapilan arastirma gezile-rinin buyuk bir bolumunu iistlendi. Afri-ka'ya Sahra ve Nil Nehri yoluyla sadeceMiisluman tacir ve misyonerlerle, Capcivanna yerlesen ve yeni somurgeci Ingi-lizlerle anlasamadiklan icin kuzeydogu-ya dogru cikarken Orange, -Natal veTransval eyaletlerini kuran Hollandahgocmenler dismda kimse hentiz ginne-misti. (Fransizlar 1830'da Cezayir'in is-gali ile bir anhm yaptilar). Hollandalilarzencilere karst cetin savaslar verdiler.Zululann kendi topraklanndan cok uzak-larda, ordulanm kuzeye ve gtineye dogruilerleten Caka komutanhgmda geri do-nusleriyle saskmliga ugradilar.Portekizliler tropikal ve ekvatoryal Af-rika hakkmda cok korkunc tammlar yap-nlar: Afrika beyaz insanlar icin cok teh-likelidir, tripanozomiyaz (mikrobu bu-lastiran etken sornurgeci fetih donemin-den sonra belirlenecektir), sitma (mikro-bu bulastiran etken 1890'dan sonra bulu-nacaknr) gibi hastahklar coktur. Bu has-tahklar ve bircok baska hastalik da kaif-ler ve ekip arkadaslan arasmda cok ha-sara yol acti. Birkac cesaretli oncu mace-ray! denedi ve bazi basanlar kazandi,Britanyali Mungo Park, 1795 - 1806 ara-smda Nijer vadisini kesfetti ve bu nehrinNil'in bir kolu olmadigtm tesbit etti. Buiki yolculugun raporlan, katedilen top-raklar ve karsilasilan gucluklerin detaylr

bilgileriyle doluydu.1828'de Fransiz Rene Caillie, Bat! Afri-ka'da Fas'a gitmis ve Tombuktu'yu kes-fetmisti. 1850 ile 1855 arasmda, Tripo-li'den yola cikan Alman Heinrich Barth,Ingiliz James Richardson ekibiyle birle-serek Cad Golii'nii yelkenliyle gecip Polimparatorlugunu dolasti. Bir baska Al-man,Gustav Nachtigal, Tripoli'den aymyolu izleyerek Tibesti platosuna ilk girenBatih oldu. Ancak hep 0 efsanevi NilNehri'nin kaynaguu ararmsti. Nil'in Vic-toria Golu dahil bircok golu gecen ve de-giik yerlerden kaynaklanan bir nehir 01-dugunu ogrenmek icin daha birkac on yilgecmesi gerekiyordu. John Hanning Spe-ke, Richard Burton'la Tanganika Golu'nukesfettikten sonra, yalmz basma, 1858'deulastigt galti, kralicesinin onuruna onunadiyla Victoria olarak adlandirdi. Spekebu kesfini tekrar ispat etti ve James Grantile 1860-63 arasmda Beyaz Nil'i indioVictoria Golu'ne Zanzibar'dan hareketleulasti. Bundan boyle bir Nil bilinmezligiolmayacakti ve Avrupa uluslan, Ingilterebasta olmak uzere, Afrika kitasmm bili-nen bolgeleri arasmda bir gtiney-kuzeybaglantisuun gerceklestirilmesiyle cokilgilendiler. Hicbir baska kasif, Afrikahalklannm belleginde, David Livingsto-ne'dan daha kuvvetli bir am birakmarms-tir. Livingstone rahip olarak Londra Mis-yoner Dernegi tarafmdan 1841' de GtineyAfrika'ya gonderildi: gorevini seyyar birmisyoner olarak algiladi, _ama aym za-manda bu bilinmeyen topraklar uzerindejeolojik ve etnolojik bilgiler toplamasi-nm da gerekli oldugunu dusundu; daha1851'de hem en Zambezi'yi buldu. Bu ilkverilere dayanarak 1853-1856 arasmdaOrta Afrika'yi ilk defa bastan basa katet-

KOlE' T icARET i

James Cook.Hawai Ada/an'ndaoldiuulen CookAntartika kitsstrnn

stmrlenrnbe/ir/eyerekcogretventngelismesine biiyiik

ketkt sag/aml?ttr.

Araplar, yiizyillar boyunca Afrika'dan zenci kale satzn almtslardi. Portekizliler de onlarin izinden gitti; GineKorfezi'nde 1482 'de kurduklari Sao Jorge Kalesi, kale ticaretinin baslica iissi: haline geldi. Dominiken rahibiBartolome de Las Casas (1474-1566) kale ticaretini mahktim eden ilk kisi oldu. Plantasyon isletmelerine dayalzekonominin gelistigi 1760 ile 1830 arasznda kale ticareti doruk noktaszna vardi; 180Tde Britanya Imparator-lugu'nda yasaklandtysa da, gelismesini siirdiiriiyordu. Bu gelisme iu ; evrede gerceklesti; ucgen ticaret veyaiic koseli ticaret deyimi de buradan gelir. Kale tacirleri, alkollii icki, incik boncuk veya silan karsiliginda At-rikalt kabile seflerinden kale ...atzn alirlardi. Koleler kotu saglik kosullanrun hiikiim siirdugu gemilerleAmerika'ya goturuliir ve orada tacirler, ambarlari ttka basa tropikal iiriinlerle doldurulan gemileriyle Avrupa'yadonerlerdi=Canli hayvan ticaretinden farki olmayan bu faaliyeti yiiriitenler, Nantes, Bordeaux, La Rochelle,Bristol-Lizbon, Amsterdam ve Anvers'li namuslu: burjuvalardi.

- 13-


14/16

Charles Darwin.GonG/hi bir dogebilimcio/arak "Beegle"gemisiy/e girisilen ke:;ifgezisinde yer ekh.

ti; bu gecis sirasmda Albert Golu'nunNil'in dogdugu kaynaklardan biri oldu-gunu ispat etti, ama Kongo havzasi ko-nusunda yeterinee bilgi sahibi olamadi.Bu ilk basanlanndan ve ingiltere'de ge-cirdigi iki yildan sonra Livingstone, ken-disini hem Londra Misyoner Deme-gi'nin ona verdigi insanhk gorevine,hem de Kraliyet Cografya Akademi-si'nin teklif ettigi bilimsel amaclara ada-di ve btitiin Dogu Afrika'yi, Mozambikkiyisi, Zambezi Nehri ve Malavi Gohiarasmdaki Zambezi bolgeyi arastirdi veineeledi.1866-1871 yillan arasmda Malavi Go-Iu'nu guneyden cevreleyerek TanganikaGolu'ne ve bugunku Zaire'nin dogusunavardi. Bir ara kayboldugu samldi, amadaha sonra bugunkii Burundi'de gelecegicok parlak olan bir genlacaglnt hissettigini yazandogabililJjlcigene;Charles Darwin 'in bulunmastydi. Bu duygu insanlik icin de gecerli oldu, e;iinkuGalar:agos Adalarz'nq9.,jn-giltere'yi terk edisinden yaklasik dart yzl sonra, Darwin (dev kaplumbagalar ve ispinozlarz gij11em.~eyerekJ.evr.irnteorisini gelistirmesine imkdn veren malzemeyi buldu.


15/16

ilk basanh arasurma gezisi NorvecliFridjof Nansen tarafmdan, 1893-1896yillan arasmda gerceklestirildi, 1881'deAmerikah George De Long'un Jeannetteadh gemisinin buzullara yakalamp parca-landigi ve kalmtilanmn Gronland yakm-lannda 1884'de bulundugu olay uzerinekafa yordu. Nansen, Sibirya'nm kuzeyin-deki buzullarda, ozel olarak insa edilmisFram adh gemiyi kullandi. IT


16/16

keşifler - dünyayı değiştiren olaylar dizisi

Documents