kesİkbaŞ efsanesİnİn deĞİŞİmİ Üzerİne bİr … · dini kaynaklı olan kesikba efsanesi...

DOI: 10.7816/idil-06-39-09 idil, 2017, Cilt 6, Sayı 39, Volume 6, Issue 39

3133 www.idildergisi.com

KESİKBAŞ EFSANESİNİN DEĞİŞİMİ ÜZERİNE BİR

DEĞERLENDİRME: CİZRE ÖRNEĞİ

Canser KARDAŞ 1

ÖZ

20. yüzyılda tüm sözlü ürünler üzerine ayrıntılı çalışmalar yapılmıştır. Bu

doğrultuda efsaneler üzerine de dünyanın pek çok yerinde olduğu gibi Türkiye’de de

efsane derleme ve değerlendirme çalışmaları farklı açılardan yapılmıştır. Çoğunlukla

dini kaynaklı olan Kesikbaş efsanesi de yaygın olarak Orta Doğu, Anadolu ve

Balkanlarda anlatılmaktadır. Hayatın doğal akışında yaşanan değişimler gibi kültürel

unsurlarda da değişimler meydana gelmektedir. Sözlü kültür ortamında

anlatımı/aktarımı devam eden anlatılar farklı açılardan değişime uğramaktadır. Değişim,

kimi zaman karakter ve mekân unsurlarıyla sınırlı iken kimi zaman ise çekirdek olay

dışında anlatının tamamında yaşanabilmektedir. Çalışmada “Kesikbaş” efsanesinin

Şırnak’ın Cizre ilçesinde bulunan “Kesikbaş” türbesi etrafında oluşan anlatılar ve bu

anlatılarda yaşanan değişim incelenecektir. İslami karakterin baskın olduğu bu

efsanelerdeki değişimlerin yanında konu, şekil, içerik ve işlev bakımından da

değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler: Kesikbaş, türbe, değişim, anlatı, Cizre.

Kardaş, Canser. "Kesikbaş Efsanesinin Değişimi Üzerine Bir Değerlendirme

Cizre Örneği". idil 6.39 (2017): 3133-3145.

Kardaş, C. (2017). Kesikbaş Efsanesinin Değişimi Üzerine Bir Değerlendirme

Cizre Örneği. idil, 6 (39), s.3133-3145.

1 Yrd. Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,

kardascanser(at)gmail.com

Kardaş, C. (2017). Kesikbaş Efsanesinin Değişimi Üzerine Bir Değerlendirme Cizre Örneği. idil, 6 (39), s.3133-3145.

www.idildergisi.com 3134

AN EVALUATION ON THE CHANGE OF THE

CHOPPED HEAD “KESİKBAŞ” LEGEND, CİZRE

SAMPLE

ABSTRACT

Detailed studies were carried out on all of the verbal products in the 20th

century. In this respect, as in many parts of the world, in Turkey too, many legend

compilation and editing works were done from different perspectives. Mostly religion

based, chopped head legends have been commonly told in the Middle East, Anatolia

and the Balkans. As in the natural flow of life, some changes may also occur in cultural

elements. Narratives whose telling and transferring are in progress may go under a

change. While the change may sometimes be limited to time, character and setting, it

can also occur within the whole narrative outside the basic event. In this study,

narratives of chopped head legend around “Kesikbaş” Shrine in Şırnak Cizre region and

the changes in these narrations will be examined. These legends in which Islamic

characters are dominant, will be examined in terms of subject, style, content and

function as well as the change that they underwent.

Keywords:. Chopped head, shrine, change, narrative, Cizre.



1.Giriş

Sosyal ve kültürel hayatın şekillenmesinde dinin düzenleyici/şekillendirici

etkisi bulunmaktadır. Bu etki hem somut hem de soyut kültür unsurlarının tamamında

kendini belli düzeylerde hissettirmektedir. Kesikbaş anlatıları, antik çağdan günümüze

farklı din, inanç ve kültürlerde varlığını devam ettirmiştir. Bu anlatılar kimi zaman

kanlı ritüeller şeklinde kimi zaman da kutsal metin olarak karşımıza çıkmaktadır.

Geçmişten günümüze kaynağını İslam dininden alan, Hz. Muhammed’in

hayatı ve Hz. Ali’nin kahramanlıklarını anlatan çok sayıda manzum hikâye tespit

edilmiştir. Bu hikâyeler, kimi zaman mevlitlere eklenen kimi zaman da müstakil

şekilde bulunan ve “Mevlit Hikâyeleri” olarak da bilinen “Hikâye-i Güvercin, Hikâye-

i Geyik, Destan-ı Ejderha, Hikâye-i Deve, Hikâye-i İslam Yahudi, Destan-ı İsmail ve

Destan-ı Kesikbaş” gibi kısa dini hikâyelerdir. Bu kısa hikâyeler hem divan, hem de

halk edebiyatı ürünleri arasında değerlendirilmektedir. Ayrıca bu hikâyelerde Hz.

Peygamberin faziletleri ve Hz. Ali’nin kahramanlıkları anlatılarak halkın dini

duygularının diri tutulması amaçlanır (Albayrak, 2002: 308).

Kesik bir baş ya da başsız bir gövde şeklinde oluşan anlatılar, başta Anadolu

olmak üzere Ortadoğu, Balkanlar ve Orta Asya’ya kadar uzanan geniş bir coğrafyanın

türbeleri etrafında hayat bulmuşlardır. Hikâye konu itibari ile hem mesnevi hem de

efsanelerde büyük oranda örtüşmektedir. Kısaca gövdesi bir dev tarafından yenilen

Kesikbaş, aynı zamanda ailesi ile bir kısım Müslümanı esir alan devi öldürmek

amacıyla Hz. Ali’nin yaptığı kahramanlıkların anlatıldığı bir hikâyedir. Kesikbaş

motifli anlatılar sadece İslamiyet değil Hristiyanlık dini ve daha eski kültürlerde

olduğu tespit edilmiştir (Ocak, 2013). Anadolu’da doğrudan adı Kesikbaş olan

efsanelerin yanında adı farklı olmasına rağmen Kesikbaş motifli çok sayıda türbeye

bağlı efsane oluşmuştur. Bu tür efsanelerle Türkiye’nin hemen hemen her şehrinde

karşılaşmak mümkündür (Kalafat, 2017).

Divan şiirinde bir mesnevi olan “Destan-ı Kesikbaş”ın hacmi 90-130 beyit

arasında değişmektedir. Kesikbaş destanına kısaca bakıldığında hikâye kesik bir başın

Hz. Muhammedi’n huzuruna çıkması ile başlar. Kesikbaş önce ne kadar dindar

olduğunu daha sonra da onlara musallat olan bir devin ailesini ve çok sayıda

Müslümanı esir aldığını belirterek her gün beş kişiyi yediğini anlatır. Bunun üzerine

Hz. Muhammed’in izni ile Hz. Ali, Kesikbaş ile beraber devin yaşadığı kuyuya

varırlar. Kuyuya inmek için önce kement denerler ancak yetmeyince kendilerini

bırakırlar. Kuyunun dibine düşen Hz. Ali bin yılı aşkın zamandır yaşayan devi bulur.

Devi önce İslam’a davet eder ancak dev teklifi kabul etmeyince kılıcının bir

darbesiyle devin başını uçurur. Kesikbaş’ın ailesini ve esir olarak tutulan

Müslümanları kurtarmasıyla hikâye biter (Ocak, 2013; Özalp, 2014).



Türkiye’de Kesikbaş motifi, kentlerin İslam orduları tarafından fethini

işleyen anlatılarda yoğun bir şekilde karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca Alevi-Şiilerce Hz.

Hüseyin’in şehit edilmesi/başının kesilmesi de anlatılarda yoğun olarak işlenmektedir.

Anadolu’da İslamiyet öncesi dönemde de bu motifin yoğun olarak bulunduğu Çayönü

kazılarında bulunan kafatası odaları ile Harran’da sabiler döneminde kalma kafatası

topluluklarından anlaşılmaktadır (Ocak, 2013: 76-78).

Aynı motifin Hıristiyanlar arasında da yoğun olarak işlendiği bilinmekte ve

bunun temelinde de Hz. Yahya’nın başının kesilmesi bulunmaktadır. Bu efsanenin

Hristiyanların yanında Müslümanlar arasında da kolay kabul görmesinin temelinde

Hz. Yahya’nın Peygamber olarak kabul görmesidir. Aynı motif, Balkanlarda hem

Müslümanlar arasında hem de Hıristiyanlar arasında yaygın olarak anlatılara konu

olduğu bilinmektedir (Demir, 2011: 79-81). Ancak Balkanlarda bu motife bağlı olarak

oluşan anlatıların nerdeyse tamamı Müslümanlığın bölgeye gelişi ve bu buna bağlı

olarak yaşanılan çarpışmalarla ilgilidir.

Anadolu’da bulunan Kesikbaş hikâyelerinin büyük kısmı İslam adına savaşıp

yavaş meydanında kellesinin uçmasına rağmen canını teslim etmeyip kellesini

koltuğunun altına alarak savaş kazanılana kadar savaşmaya devam edilmesi şeklinde

anlatılmaktadır. Ancak her dönemin ekonomik, sosyal ve kültürel koşullarına bağlı

olarak anlatıların önemli oranda değişerek zenginleştiği bilinmektedir. Değişimin

fazla olduğu türler arasında efsaneler en başta yer almaktadır. Günümüzde efsane

türünün genel özellikleri tüm yönleriyle tespit edilmiştir. Efsane ile menkıbe

arasındaki ayrım pek çok açıdan belirlenmiş ancak kimi metinlerde ise ayrım tam

anlamıyla yapılamamıştır (Sakaoğlu, 2013: 45).

Çalışmamızda odak noktayı oluşturan anlatılar Cizre’nin Şah mahallesinde

bulunan Nuh Nebi Camisinin hemen önünden geçen yolun ortasında yer alan

Kesikbaş türbesine bağlı olarak oluşan anlatılardır2. Sözlü kültür ürünleri yazıya

aktarılmadıkça sürekli bir değişim ve gelişim halinde bulunmaktadır. Bu değişimler

kısa süreler içinde yaşandığı zaman takip edilebilmekte ve süreçler

anlaşılabilmektedir. Şırnak’ın Cizre ilçesinde bulunan Kesikbaş türbesine bağlı olarak

2 Cizre’de yapılan pek çok görüşmede Kesikbaş’ın çevrede yaşayanların rüyalarına girdiği, yine onu ziyaret

edenlerin dertlerine derman bulduğu anlatılmaktadır. Yine yol çalışması sırasında türbeye yaklaşıldığı

zaman iş makinesinin ilerleyemediği ve küreğinin kırıldığı gibi anlatılar bulunmaktadır (K1, K2, K3, K4, K5, ). Bunlara ek olarak türbenin Yahudilerin Cizre’den ayrıldığı dönemde Yahudilerin götüremedikleri

değerli eşyalarını gömdüğüne inananlar da bulunmaktadır (K6). Halk arasında farklı dileklerde bulunmak ve

saygılarını göstermek amacıyla da ziyaret edildiği tespit edilmiştir (Kardaş, 2010: 389-394).



anlatılan Kesikbaş menkabe/menkıbelerinin3 ilki 1964 yılında Yahya Benekay

tarafından derlenip yayınlanmıştır. 2017 yılı itibariyle Kesikbaş ile ilgili anlatıların

durumu ve elli yılık süre zarfından anlatıyla ilgili yaşanan değişimler hem yapısal hem

de içerik açısından değerlendirilmeye çalışılacaktır.

2.Halk Anlatılarında Değişim

Kültür doğası itibariyle durağan değil sürekli bir değişim ve dönüşüm

halindedir. Hayatın her aşamasında değişmeyen en önemli olgu değişimdir. Değişim

hem somut hem de soyut kültür ürünlerinde farklı düzeylerde gerçekleşmektedir.

Kültürel unsurlar oluştuktan sonra zaman ve çevre şartlarına göre folklorik ürünler de

her dönem yeniden kurgulanarak zaman ve mekân adaptasyonu sağlanır veya

adaptasyon sağlanamaması durumunda yok olmaya doğru evrilir.

Sözlü ürünler her toplumda yaratıcı, dinleyici ve işlev bakımından değişken

özellikler taşır. Sözlü ürünlerin yaratıldıkları toplumda meydana gelen sosyal,

ekonomik ve kültürel değişimlerle ortaya çıkan ihtiyaçlara paralel olarak sözlü kültür

ürünlerinde de değişim kaçınılmaz olmaktadır (Fedakar, 2004: 216).

Amos, bir folklor ürünün mevcudiyetinin bir coğrafyaya, dile, kavme veya

aynı meslekten bir iş grubuna ait olabilen sosyal bir çevreye bağlılığı ve sözlü olması

gerektiğini belirtmektedir (Amos, 2006: 40). Folklor ürünlerine bölgesel veya daha

yerel düzeyde bakıldığında folklorun hemen her türünde yerelleşme görüldüğü ve bu

yerelleşmenin coğrafyaya adapte olma, kimi zaman yöresel ağız özellikleri ile

donanma, kimi zaman da anlatı kahramanına, ilgili yöreye ait bir kimlik kazandırma

şeklinde olabilmektedir. Bu durum efsane ve menkıbelerde daha belirginleşmektedir.

Folklor ve sosyal çevre arasındaki ilişkilerin üç tipini ayırt etmek

mümkündür: Sahibiyet, temsil etme ve yaratma veya yeniden yaratma (Amos, 2006:

41). Anlatıyı anlatının bulunduğu bölgede yaşayan halkın sahiplenmesi ve anlatıda o

halkın kendisine ait iz bulması halinde anlatının sonraki kuşaklara aktarılmasında yani

hafızanın aktarılmasında önemli işleve sahiptir. Yeniden yaratma sürecinde toplumsal

dinamikler sözlü ürünlerin değişimi üzerinde baskın etkilerde bulunur.

Yapılan görüşmelerde ve örnek metinlerde de görüldüğü üzere menkıbenin

İslami kimliği kaybolmamış ancak asıl hikâyede bulunan Hz. Muhammed, Hz. Ali ve

dev günümüz anlatılarında kaybolmuştur. Goody’ın belirttiği üzere sözlü kültürde

değişim veya yaratım olduğu gibi unutma da olağan bir durumdur. Yaratım artıkça

3 Menkıbe-Menkabe kelimelerinin kullanımı ile ilgili farklı görüşler bulunmaktadır. Boratav, Devellioğlu ve

Ocak “menkabe” şeklinde Özön, Karaalioğlu ve Akalın ise “menkıbe” şeklini önermektedir (Sakaoğlu,

2013: 46).



unutma veya değişim aynı oranda yaşanmaktadır. Goody bu durumu folklor ürününde

değişimin yaşanmasını insanın mükemmel bir hafızaya sahip olmamasıyla

açıklamaktadır (2017: 82-83). Mükemmel hafızanın olmamasının yanında bilinçli

unutmaları da dikkate almak gerekmektedir.

Gezgin bir metinin sürekli aynı şekilde varlığını devam ettirmesi mümkün

değildir. Metnin bir coğrafyada kimlik kazanabilmesi için mutlak süratle birçok

özelliğini o bölgeye göre yeniden şekillendirmesi gerekmektedir. Oğuz, Köroğlu

hikâyelerinin kollarının çokluğunu da bu mantıkla metnin bir coğrafyaya yerleşmesi

olarak açıklamakta ve folklorik bir metin varlığını devam ettirebilmesi için yaşadığı

coğrafyaya yerleşmek zorunda olduğunu belirtmektedir. Metnin bir coğrafyaya

yerleşmesini ise artık o metnin o coğrafyada benimsendiğinin göstergesi olarak kabul

etmek gerektiğini belirtmektedir (Oğuz, 2000: 46).

Krohnlar, sözlü kültürde varlığını devam ettiren gezgin efsanelerin yere veya

zamana bağlı adlandırmalar olduğu gibi, birkaç ünlü tarihi adın daha geleneksel

olanlarla değiştirilmesinde belli bir çevreye uyarlama olgusu daha çok göze çarptığını

belirtmektedirler (Krohn-Krohn, 1996: 55). Bu açıdan efsaneler ad değiştirerek

varlıklarını devam ettirebildiği gibi tarihi olaylara yeni karakterler ekleyerek de

değişime uğrayabilmektedirler. Bu değişimler çoğunlukla zaman ve coğrafi

adaptasyon şeklinde olmaktadır.

3.Cizre Kesikbaş Anlatılarında Değişim

Şırnak’ın Cizre ilçesi tarihsel olarak merkezi bir konumda oluşu tarihin her

döneminde coğrafi konum bakımından geçiş yolu olarak kabul edilen bir noktada yer

alışı şehri her dönem önemli bir yerleşim yeri olmasını sağlamıştır. Şehir bu özelliği

itibari ile çok zengin bir kültür birikimine sahip olmuştur. Cizre’de bulunan Kesikbaş

türbesi eski şehri boydan boya saran sur kalıntılarının kuzey batısında yer alan Tor

kapısının bulunduğu bölgede yer almaktadır. Türbenin bulunduğu Tor kapısı ve sur

tamamen yıkılmıştır. Ayrıca yol çalışması sonucunda türbe de yolun ortasında

kalmıştır.4 Türbe günümüzde Nuh Nebi türbesi ile camisinin hemen önünde yer

almaktadır. Çevresi beyaza boyanmış demir bir kafesle örtülmüş ve koruma altına

alınmıştır. Yine Kesikbaş türbesinin hemen bitişiğine yakın tarihli ikinci bir türbe

daha eklenmiştir.

Yahya Benekay tarafından Cizre’de 1964 yılında yapılan ilk derlemede

Kesikbaş efsanesi büyük oranda Hz. Ali’ye atfedilen “Dasitan-ı Kesikbaş” ile

4 Araştırmacı yazar Abdullah Yaşın bu türbenin 1970 ve 1984 olmak üzere iki defa tamir gördüğü ve

bugünkü şeklinin verildiğini belirtmiştir.



uyuşmaktadır. Sözü edilen çalışmada hikâyenin derlenme yöntemi ile ilgili bir bilgi

bulunmamaktadır.5 Çalışmada türbenin bulunduğu yer etraflıca tasvir edilmiş, bir

kulübeye benzediği, sarı ve yeşil örtülerle sandukanın kapatıldığı belirtilmiştir. Yine

türbenin kapısında uzunca bir kamış ve kamışın yanında da keçi kılından örülme bir

kara ipliğin bulunduğunu belirtmiştir. Ayrıca türbenin önünde “küflenmiş, paslanmış

ve yosun tutmuş” taşlarla türbenin önündeki kuyuya inildiğini belirtmektedir. Yapılan

tasvir kısa mevlit hikâyesi olan “Kesikbaş” hikâyesinin içeriğine çok uygun olduğu

görülmektedir.

Yahya Benekay tarafından yapılan tasvir ve anlatılan menkıbe günümüzde

Cizre ve çevresinde yaşayanlarca hatırlanmamaktadır. Yaşı büyük olan pek çok kişiye

sormamıza rağmen bu şekliyle hatırlamadıkları tespit edilmiştir. 1964 yılında derlenen

efsane aynı yıl hayat mecmuasında yayınlanmıştır. Benekay bu efsanenin yazma

biçiminde bulunan “Dasitan-ı Kesikbaş” hikâyesinin nesir haline geçmiş şeklinden

başka bir şey olmadığını belirtmektedir (Benekay, 1964)6. Yakın tarihte tarafımızdan

aynı türbeye bağlı olarak tespit edilen ve derlenen beş ayrı menkıbe aşağıda

gösterilmiştir.

Kesikbaş ile ilgili iki ayrı rivayet bulunmaktadır. Din uğruna yapılan bir

savaşta kafası kopmasına rağmen yedi gün yedi gece savaşmıştır. Diğer bir rivayete

göre yine din uğruna yapılan bir savaşta yedi kişinin kelesini uçurduktan sonra kafası

kopmuştur (K1).

2. Şeyh Muhammed adında bir zatın din uğruna yapılan bir savaş esnasında

düşmanlar tarafından başı kesilir. Bazı rivayetlere göre yedi gün bazı rivayetlere göre

ise yedi saat başsız bir şekilde savaşmıştır7 (K2).

3. Şeyh Muhammed Beseri adıyla ve bir evliya olarak tanınmaktadır. Mardin

evliyasından olup düşmanlarla savaşırken başının kılıç darbesiyle kesildiği ve başını

koltuğuna alarak yedi yıl boyunca savaşa devam ettiği söylenmektedir8(K3).

4. Allah uğruna savaşan ve Allah tarafından çok sevilen bir zattır. Çok iyi bir

savaşçı ve kâfirler karşısında korkusuzca savaşmaktaymış. Cizre’nin kâfirlerden

alınması için kanının son damlasına kadar savaşmış ve fark etmediği bir anda kafası

5 Mevlüt Kaplan tarafından 2014 yılında yayınlanan “Yaşayan Anadolu Efsaneleri” adlı eserde yer alan

Kesikbaş efsanesi, Yahya Benekay tarafından 1964 yılında derlenen efsane ile çok uyumlu olmakla birlikte

derlenme şekli ve derlenme zamanı ile ilgili bir bilgi verilmemiştir. 6 Araştırmacı aynı yazıda türbenin hemen bitişiğinde bir kuyunun olduğunu ve merdivenlerle inilebildiğini

belirtmektedir. Günümüzde sözü edilen çevrede sadece türbe bulunmaktadır. 7 Kaynak kişi bu “hikaye”nin dini sohbetlerde veya ziyaret esnasında anlatıldığını belirtmiştir. 8 K4 numaralı kaynak kişinin Kesikbaş için kullanılan Şeyh Muhammed Bêseri adının yine o çevrede

bulunan Besreti köyünden olmasın dolayı adı zamanla beserî’ye dönüştüğü şekli olduğunu iddia etmiş

ancak bu görüşü destekleyecek başka kaynak bulunmamıştır.



bir kılıç darbesiyle uçurulmuştur. Ancak kafasını koluna alıp savaşmaya devam

etmiştir. Başsız çarpışmaya devam ettiği esnada büyücü bir kadın “Şu adama bakın

kafası yok nasıl savaşıyor, acaba kafası olsaydı nasıl savaşırdı!” dediği esnada

Kesikbaş düşer ve orada ölür (K4).

5. Cengizhan veya Timur'un ordusu Cizre'ye girdiğinde Şeyh Muhammed9

adında bir zatın onlarla uzun süre savaşmıştır. Savaş esnasında Kesikbaş tam karşı

tarafa hamle yapacakken bir kılıç darbesi boynuna geliyor ve kele kopuyor. Kol

beyinden daha önceden emri almış olduğundan, karşıdaki düşmanı, yaralı hali ve

kesik başı ile öldürüyor. Yedi gün yedi gece savaşmış ve daha sonra canını teslim

etmiştir. Çok önemli bir Cizre şehididir (K5).

Yukarıda tespit edilen beş ayrı metinde zaman, mekân ve kahraman değişmiş

ancak anlatının ana çıtasını oluşturan kahramanın başının savaş esnasında kesilmesi

değişmemiştir. Halk arasında mevlit hikâyesi olarak hatırlanmasa dahi dini bir anlatı

olarak kabul edilmektedir. Asıl hikâyede bulunan dev gibi olağan üstü varlıklar ile Hz.

Ali anlatıda tamamen kaybolmuştur. Dev, düşmanlara, Cengizhan’a veya Timur’a

9 Cizre ve çevresinde türbenin adı Kürtçe Kesikbaş anlamında “Bê Serî” olarak bilinmektedir.

Kesikbaş Türbesi



dönüşmüş, mekân ise Cizre yereliyle sabitlenmiş Kesikbaş ise Cizreli bir kahramana

dönüşmüştür.

Oldukça kısa ve sade bir anlatıma sahip olan Cizre’deki Kesikbaş

menkıbeleri şekil olarak nesirdirler. İncelemeye esas anlatılara bakıldığında olay

parçacıkları sınırlı olup şu şekilde sıralanabilir:

-Kahraman bir evliyadır.

-Kahraman büyük bir savaşa katılmıştır.

-Savaştığı esnada başı bir kılıç darbesiyle kesilmiştir.

-Baş gövdeden ayrılmasına rağmen başı koltuğunun altında savaşmaya

devam etmiştir.

-Kahraman yedi yıl, yedi gün yedi gece veya yedi saat savaşmıştır.

-Savaş kazanıldıktan sonra ölmüş ya da büyücü bir kadın görünce ölmüştür.

Yedi sayısı dördüncü menkıbe hariç hepsinde kullanılmıştır. Birinci

menkıbede yedi gün yedi gece ve yedi kelle, ikincisinde yedi gün ve yedi saat,

üçüncüsünde yedi yıl, beşincisinde ise yedi gün ve yedi gece şeklinde kullanılmıştır.

Bu açıdan bakıldığında masal unsuru barındırdığı görülmektedir.

İşlevleri bakımından bu menkıbelere bakıldığında İslam uğruna yapılan

savaşların yüceliği ile halkı bir paydada buluşturup inanç ve fikir birliği oluşturmak

başta olmak üzere toprak parçasını sözlü kültür ürünleri vasıtasıyla vatana çevirme

amacı taşıdıkları görülmektedir. Ayrıca aynı konuda menkıbelerin çeşitliliğinin fazla

olması yeni ürünlerin doğması için imkânlar sunmaktadır.

Halk arasında türbeler kutsal kabul edilmekte ve büyük bir saygı

gösterilmektedir. Türbeye atfedilen bir menkıbe varsa verilen saygı ve kutsallık daha

fazla artmaktadır. Dolayısıyla Kesikbaş türbesi şehrin işlek olan bir caddesinde trafiği

engelleyen bir konumda olmasına rağmen duyulan saygı aynı zamanda kutsal kabul

edilmesi türbeye dokunulmadan yolun ortasında bırakmasında herhangi bir sakınca

görülmemiştir.

Cizre’deki Kesikbaş anlatılarının tamamı türbeye yani sabit bir mekâna bağlı

olarak anlatılmaktadır. Mekânın günümüzde kutsallığının artmasını sağlayan

unsurlardan biri yol yapım çalışmalarında iş makinasının tam türbenin çevresine

başladığı sırada stop ettiği, küreğinin kırıldığı vb. söylentilerdir (K1-K3-K4). Ayrıca

Kesikbaş’ın efsanesinden etkilenen “Ahmedi Kut” adlı şeyhin çaycısı “beni

Kesikbaş’ın yanın gömün ki ondan feyz alayım” diye vasiyeti ile Kesikbaş’ın yanına

gömülmüştür (K5).



Anlatılara bakıldığında zaman bakımından belirsizlik bulunmaktadır. Beşinci

menkıbede zaman Timur veya Cengizhan’ın Cizre’ye girdiği zamandır. Diğerlerinde

ise din uğruna savaştığı belirtilmekte, zaman açısında bir bilgi bulunmamaktadır. Halk

arasında inanılarak anlatılan bir menkıbedir ancak zamandaki belirsizlikler

inandırıcılık özelliğine kısmen zarar vermektedir.

Honko bir makalesinde bir ekotip seçilerken saydığı altı temel ilke arasında

yer alan “üretkenliği devam etmeli ve kendi kendini yenileyebilmeli” ile “ileri

derecede bir sosyal uyum göstermeli” (Honko, 2006: 273) ifadelerine bakıldığında

Cizre’de anlatılan Kesikbaş hikâyesinin doğal bir değişim geçirdiği görülmektedir.

Tüm anlatılarda kendini yenilediği aynı zamanda yerelde tam anlamıyla Cizre şehrine

uyum sağladığı söylenebilir.

Den Ban Amos, bir folklor ürününün yeniden yaratılmasının ilk yaratmadan

sadece yaratma süreci bakımından farklı olduğunu belirtmektedir. Folklorun ana

özelliğinin aynı kaldığını; sözlü sanatın bütün zamanlarda bir cemiyetin tamamının

yaratmasının toplamı olduğunu belirtir (Amos, 2006: 44). Bu açıdan

değerlendirildiğinde derlenen anlatılara bakıldığında anlatının varlığını devam

ettirebilmesi aynı zamanda mekânla bütünleşebilmesi için Kesikbaş’ın kendisine

Cizreli kimliği verilmiş olarak karşımıza çıkması olağan bir durum haline

gelmektedir.

Anlatının adaptasyonu meşhur kişilerle birleşebileceğini ve fonksiyonel

olabileceğini belirten Honko, dinleyicilerin kompozisyonu, toplumun ilgisinin gerçek

odak noktası, geçmişin olayları, korkuları ile gelecek ile ilgili beklentiler ışığında yeni

mesaj ve anlamlar yüklenerek nakledilebileceğini ifade etmektedir (2006: 271).

1960’lı yıllarda menkıbe şeklinde anlatılıp tamamen kısa mevlit hikâyesi şeklinde

bilinmekte iken elli yıllık süre zarfında yaşanan değişim hem “unutma”yı artırmış hem

de kısa sürede yaşanan büyük toplumsal olaylar ve gelecek ile ilgili kaygılar/korkular

ışığında anlatının yeni mesajlar yüklenmesine yol açmıştır.

Sözlü kültürün doğası ve devamlılığı gereği metinler sürekli yenilenmek

zorundadır. Folklorun tüm ürünleri durağan değil değişkendir. Bu mantıkla

baktığımızda her ne kadar anlatı kahramanın başının kesikliği dışındaki tüm olaylar

değişmişse de sembolik yedi rakamının kullanımı, dini motiflerin önemli oranda

korunması anlatının zamana ve döneme ayak uydurmasıyla açıklanabilir.



4.Sonuç

Kesikbaş motifi halk edebiyatı ürünlerinden efsane, destan, menkıbe, masal

ve halk hikâyelerinde yer bulmuştur. Tamamı konu itibariyle İslami motifler

barındırmaktadırlar.

Cizre çevresinde türbelerin yaygın olması çevrede türbelere karşı bir saygı

oluşmasını sağlamış bu çerçevede “Kesikbaş” türbesi ile ilgili üretim-tüketim

bağlamının menkıbelerin kaybolmasını engellemiş ve yaygın olarak anlatıların

devamını sağlamıştır.

Anlatılan menkıbeler günümüzün sosyal koşullarına bağlı olarak dinleyicinin

de kabul edebileceği şekilde anlatıcı duygularını yükleyerek anlattığı tespit edilmiş

aynı çevrede kabul görmüş olduğu anlaşılmıştır.

Sade bir anlatıma sahip olan bu efsaneler oldukça kısadırlar. Sözlü anlatılara

hâkim olan yaş grubu kırk ve üstü iken dini efsaneleri tüm yaş grupları, bunları

bilmektedir. Anlatıların kısa olması her yaş grubunun öğrenmesini ve anlatmasını

kolaylaştırıcı etkenlerin başında gelmektedir.

Kesikbaş türbeleri ve türbelere bağlı olarak oluşan menkıbelerin halk

tarafından benimsendiği görülmektedir ayrıca belli günlerde sürekli ziyaret edildiği ve

derin saygı gösterildiği anlaşılmıştır.

Anlatıların halk arasında yaygın olarak bulunması ve saygı ile anlatılması

halk arasında “Veli Kültü”nün çok güçlü olduğunu göstermektedir.

Anlatıların tümünde İslami kimliğin korumuş olduğu ancak gittikçe yerel bir

kimlik kazandığı görülmektedir. İlk üç metinde görüldüğü üzere ana motifler dışında

bir bilgi bulunmamaktadır. Son iki metinde ise anlatımın daha diri olduğu

görülmektedir.

Şırnak’ın Cizre ilçesinde bulunan Kesikbaş türbesine bağlı olarak pek çok

efsane benzer metninin oluştuğu görülmektedir. Kesikbaş türbesine bağlı olarak

oluşan anlatıların dönemlere göre sürekli değiştiği anlaşılmaktadır. En son aldığı şekil

ise tamamen yerel bir kimlik kazandığı ve olay basamaklarının gittikçe cılızlaştığı

şeklinde olduğu görülmektedir.



KAYNAKLAR

1. YAZILI KAYNAKLAR

Albayrak, Nurettin. Kesikbaş Destanı. İslam Ansiklopedisi, C.25, Ankara: Diyanet Vakfı, 2002.

Amos, D. Ben. Halk Anlatısı Araştırma Metotları Bu Metotların Durumu ve Geleceği. (Çev.

Metin Ekici) Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar I. (Hzl. Komisyon) Geleneksel, 2006.

Benekay, Yahya. Hikâye-i Kesikbaş, Hayat Mecmuası, S.14, Mart 1964 s.2-3. 1964.

Connerton, Paul. Toplumlar Nasıl Anımsar?. (Çev. Alâeddin Şenel), İstanbul: Ayrıntı, 1999.

Demir, Gonca Kuzay. Kosova’da Anlatılan Kesikbaş Efsaneleri. Turkish Studies İnternational

Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/4 Fall

2011, p. 77-86., 2011.

Fedakar, Selami. Özbek Sözlü Destan Geleneğinde Değişim ve Tür Sorunu, (Halk Kültüründe

Değişim Uluslararası Sempozyumu, 17-19 Aralık 2004), Halk Kültüründe Değişim

Uluslararası sempozyumu Bildirileri Kitabı, İstanbul: Motif Vakfı, 2005.

Goody, Jack. Mit, Ritüel ve Söz. (Çev. Damla Sezgi), İstanbul: Küre, 2017.

Honko, Lauri. Halk Anlatısı Araştırma Metotları Bu Metotların Durumu ve Geleceği. (Çev.

İsmail Görkem) Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar I. (Hzl. Komisyon) Geleneksel, 2006.

Kalafat, Yaşar. http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/kalafat_siirt.pdf (Erişim Tarihi 14 Kasım

2017)

Kaplan, Mevlüt. Yaşayan Anadolu Efsaneleri. İzmir: Özgür Eğitim, 2014.

Kardaş, Canser. Cizre’de Bulunan Türbeler ve Bu Türbeler Etrafında Oluşan Kültürel Değerler,

(Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu, 14-16 Mayıs 2010) Uluslararası Şırnak ve

Çevresi Sempozyumu Bildirileri Kitabı, İstanbul: Şırnak Üniversitesi, 2010.

Kozan, Ali-Mehmet Yusuf Çelik. Kesikbaş Destanı ve Türk Kültüründe Kesikbaş’a Dair Yeni

Bulgular. Türk Dünyası Araştırmaları, S. 209, Nisan 2014 p. 177-207, 2014.

Krohn, Julius.-Krohn, Kearl. Halk Bilimi Yöntemi. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996.

http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/kalafat_siirt.pdf



Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Folklorunda Kesikbaş Tarih-Folklor İlişkisinde Bir Kesit. İstanbul:

Dergâh, 2013.

Oğuz, Öcal. Türk Dünyası Halk Biliminde Yöntem Sorunları. Ankara: Akçağ, 2000.

Özalp, N. Ahmet. Hikâye-i Mevlid’in Nebi Mevlid Hikâyeleri. İstanbul: Büyüyenay, 2013.

2. SÖZLÜ KAYNAKLAR

K1: Kaya İbrahim, 26, Esnaf, Lise, Cizre, 17.04.2017

K2: Elçi, Fadıl, 34, İlkokul, Cizre,18.04.2017

K3: Nart, Mehmet, 66, Serbest, İlkokul, Cizre, 22.04.2017

K4: Kartal, Mehmet Halil, 87, Terzi, Okuma yazma yok, Cizre, 20.04.2017

K5: Yaşın, Abdullah, 67, Araştırmacı Yazar, Üniversite, Cizre, 26.04.2017

K6: V.S., 46, Eğitimci, Cizre, 17.05.2017.

kesİkbaŞ efsanesİnİn deĞİŞİmİ Üzerİne bİr … · dini kaynaklı olan kesikba efsanesi...

Documents