Edebiyat Fakültesi Dergisi

Hacettepe OniversitesiCılt 11/Sayl 1~2 Aralık

Edebiyat Fakültesi1994/ s. 177~216

Dergisi

GÜZELYURT'TA (GELVERİ) BULUNANBİZANS/POST-BİZANSDÖNEMİ KİLİSELERİ 2

Yanı. Doç. Dr. M. Sacit PEKAK ('I

Gırış

Aksaray'a bağlı Güzelyurt ilçesindeki bir grup Hıristiyan yapısıdaha önce tanıtılmıştı1. Bu yazımızda yerleşimdeki diğer yapılar.elea1ınacaktır2. .

Kapalı Yunan Haçı PIanh Kiliseler:No. 3. SIVIŞLI KİLİSE

KI_:Sıvışlı Kilesiilln yapıın tarihini veren bir kitabesi bulurunamak~

tadır. Ancak. naosu örten kubbecte, yapıdaki [reskoları tarthlendir-meye yarayan iki yazıt bulurunaktadır. İki aziz figürü arasındakişeritte:

"KHpi zwypaçoU Kaı5apEw Mapı:LOU»

25 1887rj Hacettepe Üniversitesi. Edebiyat Fakültesi, Arkooloji ve Sanat Tanlii Bölümü Öğretim Üyesi(1) Pekak 1994: 123-159, yayında Güzelyurt ve yapılar hakkındaki belli başlı araştırmaların

yanısıra ikisi duvar,an biri kayaya oyma olmak üzere 13 tek nerli; tümü kayaya oyma 5 çift

nelli ve yine kayaya oyma 1 üç nefli kiliS9 tanltılmışt!. Hacı Saadet Kcç/Cafarlar kilisesi ola-.rak tanılılan yapınınNo'su bir baskı hatası olarak çıkmamıştır; belirliJan kilise No. 9 olarak

numaralandmlmıştır (Pekak 1994: - 128).(2) Önceki yayında yerleşimin içindeki bir vadide"çok sayıda" olduğunu belirttiğimiz kiliseleri

saptamak üzere 16-17 Nisan 1994 tarihlerinde Güzelyurt'ta çalışılmış, isminin Harım (baQ,bahçe anlamında) olduğunu öğrendiğimiz vadide 3 kilise tesbit edilebilmiştir. Vadidekibirçok girişin ya örülerek kapatıldığı ya da geçen süre içinde kaya küııelerinin yıkılması

so-nucunda yok olduğu düşünülürse, burada üçten fazla kifisenin var olabileceği kabul edile-bilir. Bu yazıda, daha önce katalog numarası verilmiş iki kapalı Yunan haçı planlı kilise-(No.5 ve No. 6) dışında yeni bulunan tek ve çift nelli kiliseler (No. 22.den başlayaraktanıtılacak.; son olarak haç planlı kilise (No. 27) ve kayaya oyma bir mesci! ele alınacaktır_

177

M. Sacit Pekak

Transkdpsiyon:"Keiri :,. Zographou kesonov Martiou 25 1887"Çeviri:

"Kayserili ressam... eli ile 25 Mart 1887"

Melekleri!l tuttugu şeritte:

" E01EpEWOa oupavo~,

--Transkripsiyon:"Estereasa ouranon"Çeviri:"Gögü sabitleştirdim."Apsis yarı kubbesinin batısındaki yazıt ise çözümlenernemişUr:

''r!~NAnA Tf~AC"Kaynak: -AraşQrınalar:

Yapı hakkında ilk bilgiLebides tarafından verilmiştir (Lebides1899)". Araştınnacı kilisenin yerini ye yapırn teknigini kısaca be-lirttikten sonra isminin "Koimesis tes Theotokon" (Meryem'inÖlümü) oldugunu ekler.

N.-M. Thleny'ler kilisenin yerini belirterek freskolannda 25Mart 1880 tarihini gördüklerini belirtirler (Thierry 1963: 24).

J. Lafontaine, kilisenin'''eski bir tarihte" oyuldugunu, fresko-lannın ise 1887 tarihini,taşıdıgtnı söylemektedir (Lafontaine 1963:U~U~

.

Petropoulos ve Andreadıs (1971: 71), kısa birmiman tanıtımdansonra, kilisenin.adırun "Aziz Anargİri" oldugunu belirtmektedir-ler3. Kilisenin kuzeyinde. kayaya oyma 5 odarun bulundugunu, bir

(3) Yazarlar,GOzelyurt'taki 3 bOyok kiliseden biri olarak Sıvışii. kiliseyi belirtmektedirler.Araştırmacılara göre, bOyok kiliselerden biri Aziz Gregorius Nazianzinos kilisesi/BOyOkKilise Camii (No. 6), diğeri_ .Panagia" adıyla tahıtlıkları, 15.0Qx 15_00 m boyuııarında,kubbeli bir kilisedir. Ancak bu son kilise yerleşimde bulunamamıştır. Araştırmacılar, Yu-nanlılar GOzelyurt'u terketmeden önce kilise yıkılma tehlikesi geçirdiği için içindekieşyalarının Gregorius Nazianzinos kilisesine taşındığını belirtmektedirler {Petropoulos

ve Andreadis 1971: 71}.

178

".._,.,-

Edebiyat FakOltesi Dergisi

doktor aziz olan Aziz Anargiri Bayramını kutlamaya gelen hasta-ların bu odalarda geceledigini belirtirler. Kilisenin baharaylarından, i Kasım'a kadar ibadete açık olduguıW. kışın ise ibadetyapımadıgtnı. 1884 yılında Arhimandrft i. Pandelemindis'in kendicebinden 48.846 kuruş harcayarak kiliseyi büyüterek onarttıgmıbildirirler. 1924 yılında kilisenIn ,çömlekçi atölyesinedönüştürüldügünü. 1955 yılında ise b~lediye başkanının çömlekçiatölyesIn! başka bir yere taşıyarak, kilisenin rnüze yapılmak isten~diğJn! eklerler.

i. H. Konyalı, S'evişli Kilise olarak adlandırdıgı yapının kubbe-sinde Meryem (!) ve 12 Havaliyi gösteren bir fresko bulundugunu ve

"Padışah IV. Murad'm kiliseyeilaveler yaptırdıgını öne sürer (Kon-yah 1974: 1928, 1932).

G.P. Schiemenz, freskolarda 25 Mart 1887 tarihini okudugunu be-lirtIr (Schlemenz 1972: 153).

F: Hlld ve M. Restle. eski bir kaya kilisesi olarak tanun1adıklankilisenin 1887 tarihli freskolan oldugunu söylerler (HUd ve Restle1981:201),

Yeri: Güzelyurt'un güneydogusunda, yukan mahallede Cevlzli'sokagın güneyindeki bir tepede yer almaktadır4.

Tanım: Farklı büyüklükte bir grup mekamn ortasında yer alankilise basit tipte kapalı Yunan haçı planlıdır (Plan 1)5. Kilisenin ku-zeyine bitişik, dogu-batı dogrultusunda dikdörtgen planlı. düz ta-vanIı bir mekan bulunmaktadırU. Yapı büyük oranda kayaya oyul~muş, bir kısmı ise kesme taşla ôrülınüştür (Res. 1).

Batıdaki nc;ıneks, kilisenIn oyuldugu kaya kütlesine eklenmiş,kayaya oyma ve taş örme teknigi ile yapılmıştır. Üç bölümden

--.~-(4) 1992 yılı Temmuz ayında, GOzelyurt'ta, d~du~u ve bOYOdO~OköyO ziyaret için Yunanis-

tan'dan gelen 77 yaşındaki Konstantinos Hacıandonyadis'ten, kilisenin bir doktor aziz olanAnargiros'a ithal edildigi öğrenilmiştir. .Sivişli" adının ise yapının Sivişoğlu soyadiıbakıcısından dolayı verildiği anlaşılmaktadır.

(S) KiHsenin çevresindeki bu mekanlar, Petropoulos ve Andrieadis'in (1971: 71) bahsettiği,

iyileşmek için kiliseye gelen hastaların gecelediği odalar olmalıdır.(6) Petropoulos ve Andreadis'in (1971. 71), 1884 yılında, Arhimandrit i. Pandelimonidis'in "kili.

sayi genişletti" açıklamaları bu mekanı tanımlıyor olmalıdır.

179

M. Sacit Pakak

oluşan beşik tonozla örtülünaıi.eksin balı duvanndaki kapı dışa.kuzey duvanndaki kapı kuzeydeki me~na, doğ:u duvardaki kapı isebatı haç kohina açılmaktadır.

Naosun ortabölümü, dört serbest paye üzeriDe oturan kubbe; dikeksenlerdeki haç kollan ile çapraz eksenlerde köşe odalan kuzeygüney; berna dogu batı dogrultusunda beşik tonazIada örtü~üdür.Merkezi içeride yuvarlak planlı apsisin dogu duvannda ve do~u köşeodalannda birer niş yer almaktadır. Kilise, sadece güney duvardakiüç pencereden ışıklandınldıgı için oldukça karanlıktır. Kuzey du-varda haç kolu geriişlii,~)nde, naos zemininin 2.00 m. üstündenbaşlayarak tonoz hizasınakadar uzanan 3.00 x 2.00 m. boyut-lanndaki açıklık, zemini naos zemininden yüksek olan kuzey me-kana açılmaktadır. -

Naos zemininden O.~O m. yükseklikteki bemaya yanm yuvarlakbasamaklarla çıkılmaktadır ve buralardaki oyuklar. ahşap templo-nun geçme noktalan olmalıdır. Berna ile aynı düzlemdeki apsis ze-mininde. ortada altann yerl.eşUrildigi bir" oyuk görülmektedir.

Kuıeydeki mekana, narteksin kuzey_duvarlanndaki kapı ve 6 ba-samakli bir merdivenle çıkılmaktadır. Düz tavanla örtülü, tümüylekayaya oyma mekanın ortasında kare kesitli yine kayaya oyma birpaye. güney duvannda kilisenin naosuna bakan açıklık, batısındadikdörtgen bir niş, dogusunda kuzeydogu köşe odasına açılan birpencere yer almaktadır.

Kilisedeki freskolar, tarih vermeleri açısından önemtaşımaktadır. Naos kubbesinde, apsis yan kubbesinde. apsisin ku-zeyindeki IliŞ içinde figürlü freskolar bulunmaktadır. Kubbede orta-da, tki eliyle takdis -işaret:! yapan İsa bir mandarla içindegösterilmiştir; dört melek tarafından taşınan mandarlanınçevresinde dört incil yazannın sembolleri zorlukla seçilmektedir(Res. 2). Kasnakta ayakta gösterilmiş on iki havanden sekizininyanlarında yazıli isimleri okunabilmektedir (Paulos. Ioannes. Bar-talomeos, .Luka, Iakabas. Simean, Markos. Matthees). Havarilerinayakları ucunda "Kayserili ressam eli ile Mart 1887); İsa'yıtaşıyan iIq melegin tuttugu şentte ise "Göğ:ü sabitleştirdim" ibaresi

1BO

".~--

Edebiyat Fakültesi Dergisi

yer almaktadır (Res. 3). ApsiS dogu duvannda ayakta on figm bulun-maktadır (Res. 4-5). Başlannın üzerindeki yazıtlardan pek azı oku-nabihpekte: ancak. apsis nişinin sagındaki grupta "Gregorius Nazi-zanzinos" ismi görülebilmektedir. Figürler bir ellerinde rulolar.diger ellerinde haçlar ve madeni kaplar tutmaktadır (Res~-5). Apsisnişlnde. ortada takdis işareti yapan bir figür. sagında üzerinde"Iaannes Prodromos" yazılı bir figür. solunda bir kadın figürügörülmektedir; dolayısıyla sahne "Deesis" olarak tanımlanabil-mektedir. Apsis yan kubbesindekl üçfigürden ikisinin başındaüçgen haleler vardır. ancak figürler ve apsis kemerinin naosa bakanyüzündeki yazıt tanıml,anamamıştır. ,

Apsisin kuzeyirideki niş içindeki freskolar büyük oranda tahripolmasına karşın. ku<:agında Çocuk İsa'yı tutan Meryem. arkalarında

. Yusuf. anne ile çoeugun önünde. b1rldiz çölanüş üç figür. sahnenin solüst köşesinde ise parlayan bir yıldız seçilebilmektedir; dolayısıylasahnenin "Kahin Krallann Tapuunası" olmalıdır (Res. 6).

ı<:'reskolarda çok zengin biT renk skalası. özellikle halelerde altınyaldlZ kullanımı dikkat çekmektedir.

No. 6 (BÜYÜK KİLİSE CAMİİ/AZİZ GREGORWSTHEOWGOS (NAZIANZINOS) KiLiSESİ)

Güzelyurt'ta bulunan kiliseler için~e gerek konumu. gerek anıt-salhgı ve gerekse de yiızyııimızın başlanna kadar bölgedeki Hıris-tiyan toplulugunun dini merkezi olması açısından "Kilise Camii" ola-rak adlandınlan yapı ayrı bir öneı;n taşnnaktadır (Res. 7-8).

Günümüzde cami olarak kullanılan kilisenin Orijinal yapım ta-rihini ve banisini aydınlatacak bir kitabesi veya dönemkaynagıyoktur. Bunakarşıı).. yapı hakkında b:llgi veren araştırmacılar. inşatarihi açısından önemli alapilecek. ancak günümüzde kayıp bir ki-tabenin varhgına deginmektedirler. Aşağ;ıcta ele alıriacak olan bukitabenin yanısıra, yapı ve çevresinde ya çok tarhip oldugu için oku_namayan. ya anlamlan saptanamayan harflerden veya 19. yüzyılonanmlanna- ait tarihlerden oluşan bazı yazıtlar buhınmaktadır.Dolayısıyla. kiliseye ilişkin olarak iki grup yazıtm varhgmdanbahsedilebilir:

181

M.SacitPekak

A) Kilise ve çevresinde. gü,nümüzde görülebilen ancak yapınin ta-rihJendirilmesine katkıda bulunamayan yazıtlar

B)IDlisenin tarihlendiıilmesinde önemli ip ucu sayılabilecek,ancak günümüzde ~ayıp olan kitabe,

AI Mevcut Yazıtlar:

1) Kiliseyi çevreleyen avlu duvarının güneybatı köşesinde. üsUekitaş sırasının sokag:a bakan yüzünde, üzerinde kabartma.rozetler bu-lunan iki taş blogun arasına alınmış, dört satırlık kitabe okuna-mayacak kadar tahrip olmuştur (Res. 9).'

2) Kilisenin kuzey cephesinde, kuzey haç kolu pencerelerihinüzerindeki taşın yüzeyine (Eu: St) harlleıi kazımnıştır (Res. ıo)7.

3) Kilisenin batı cephesindeki giriŞ kapısının kemerini oluşturantaşlann üzerinde 1896 tarihi kazılıdır (Res. IL).

4) Avlunun kuzeybatı köşesindeki iki katlı yapının üst Sll;a pen-cerelerinden birinin üzerinde 1863 tarihi kazılıdır.

BJ Kayıp Kltabe:

Kitabe hakkında ilk bilgi Arhimandrtt i. Pandelimonidis'in 1881L

. ,

tarihli elyazması bir notunda geçmektedir: Pandelimonidis, kitabehakkındaki bilgiyi kendisine "bizzat gözleriyle gören kişiler"inverdıgıni söyleyerek kitabe metninl:

"Bu saygıdeger Haç kilisesi, göriildügü gibi temelden İmparatarTIıeodosius'un verdigi para ile inşa edilmiştir. O. Gregorius Nazian-zinos'un da hazır bulundugu bir toplantıda 385 yılında Kutsal Haçın"bır parçasını kiliseyehediye etmiştir."

. .j..

şeklinde vermektedir8.

Farasopoulos, aynı kitabey! 1895 yılında yayınlamıştır9. Yazar,Pandelimonidts'in metnini yaklaşık olarak aynen vermekte, ancak

(7) AvLuduvarında olduğu gibi. rozet bezeli iki taşın arasındaki bu yazn. "Eu: ET" Kutsal Haç"(?) kelimelerinin kısaltması olabilir. ancak bu konuda kesin bir bilgi sağlanamam.lştlr.

(8) Sözü edilen el yazması bulunamamış, bu nedenle bilgiler Petropou\os ve Andreadis (1971:69)'tenaktarılmıştlr.

(9) Farasopoulos ad\! yazarın Yunanca olan kitabı bulunamamış. bu nedenle onun verdiği bilgi-ter Petropousos ve Andreadis (1971: 69)'ten akıanımıştır.

182

Edebiyat Fakaltesi Dergisi'

tarth belirtmemektedir (petrapoulos ve Andreadis 1971: 69). Faraso-poulos. kilisenin 1835_ yı1ın~ak1 tam1ri sırasında bu kitabenin sl11- .Dip yerine:

"Hagios Georgios Theologos'un saygıdeger' kilisesi, KelivarlıHıristiyanlann katkılanyla mimar Gregorius Madene! tarafındanonarıldı. "

şeklinde bir yazının kazındıgıru beHrtmektedir.

Farasopoulos'tan dört yıl sonra yayınlanan kitabında Lebides,Farasopoulos'un ta!ırip edildigini beIlrttigi ilk kitabenin metninivennektedir (Lebides 1889: 127-128). Yazar, "Tlmios Stavros"a ithafedilen kilisenin kitabesini aşag:ıdak1 gibi vennektedir:

(f~ho!; O T!:ciVOETt,(Ob vaÔf; 10-U 1LlllCU -'WL

~woıtoı6{, Lmupo,) 'Exı:[ae~ 'ExeEI1EA'ıWY.L . -', ı _

ôaITaY~ BU~aYHYOU Auı:oxpaı:opoç e€OôoalOu,ITap aü tôwp~e~ XaL ı:q.laxlOU HlllO\>

\ ı:.. \ i ~. ~

.~lAOU Emaı:aaıa Ipıl'YOpıOU ı:ou Na~ıayÇ~You.

Transkdpsiyon:

"Outos o panseptos naos tou timiou kat zoopoiou staurau ektistheek themelion daphane Byzantinou Autokratoros Theodosiou par'hou edorethe kai temakhion Urntou ksylou epistasia Gregariou tauNazianzenou"

Çevirisi:

"DegerIl ve hayat verici I1aç adına olan bu kutsal kilise. Bizansİ-q1parataru Theodösius'un hibesiyle (?) temelden (kuruİmuş) inşaedilmiştir ki onun tarafından Gregarius N<izianzinos':ungözetiminde Kutsal Haçın. bır parçası hediye edilıniştir. "10.

Kaynak: 4. yüzyılda bu bölgede yaşadıgı bilinen büyük dinbngilliGregarius'un mektuplannda, tam olarak saptanamayan bir yerdeinşa ettirdigi kilise için "kendi elimizin, emegimizin zahmetini

(10) Yunanca yayınları çeviren sayın Prof. Dr. loanna Kuçurş.di ve Mihri Haclterzioğlu'na,.ayrıca yapı planlarını yayına hazırlayan Seyhan Zagnos'a teşekkür ederim_

183

.

-

M. $acilPekak

bıraktık" demektedir (Lehides 1899: 128)11, Ancak, Gregaıias'unmektuplarında geçen yapı ile Güzelyurt'taki bu kil1senin ilişkisisaptanarnarn'aktadır.

Araştırmalar: Kilise ve'mimari özellikleri ile ilgili ilk bilgiler Le-bides tarafından verilmiştir (Lebides 1899: 128-130). Yazar. kitahe-deki bilgHeri aktardıktan sonra, kilisenin 1835 yılında büyük bironanın -geçinilgın!. bu onanmda eski kitabenin "barbar bir mimar'tarafından yok edildigini. kilisenin batı cephesinin büyük oranda,çleğ;ıştinldiğ;ini, o taıihe kadar korunan çok değ;er,li taş templonunkaldırılarak yeıine ahşabının konduğunu belirtir. Halkın "Grega-DUS Nazianzlnos"un ismiyle andıgı kilisede dört "çok değerli ikan",kilisenin içindeki "sağ sütunlardan birinin içinae bir delik" vedeliğın üzerinde "burada çok değerli bir hediye vardır" ibaresi bulun. .

dugunu 1835 onaruıunda genişletilen deliğin içinde bakır bir kutudakorunan bir tahta parçasının yer aldigmı söylemektedir. Yazar,üzerinde kutsal haçm bir parçası oldugunu belirten bir yazının bu.lundugu bu emanetin altın ve gümüşten yapılmış ikinci bir kutuyayerleştirildigini, kendisinin Güzelyurt'u ziyareti sırasında, bununkilisenin degerli eşyalannın saklandıgı odada korundugunu belirt-mektedir. Yazar aynca, kil1sede üç azizin kutsal ,kalınlılannın dasaklaridıgını eklemektedir.

Yüzyılnuızın başlannda Güzelyurt'u ziyaret eden H. Rott" AzizGregorius adıyla bilinen haç planlı eski bir kilisenin restore edilmişveya yeniden inşa edilmiş oldugunu belirterek, Lebides'ten aldı!!;ı, ilk:-kitabeye ilişkin bilgileri özetlemektedir tRott 1908: 269), Rott, kili.sede korunan degerli rölikler ve ikonalann imparator. Tskimiskesdönemine (969~977) ait oldugunu~ söylendigini eklemektedir.

Rott'la yaklaşık aynı tarihlerde 'G~ze'lyurt'u ziyaret etmiş olanG.L. BelI. yerleşimdeki Gregorius Nazianzinos kilisesinin planılli

(11) 329/30'390 yılları arasında yaşayan Gregorios, Nazianzos bölgesinin (Aksaray'ın 30 km.doQusunda, Bekarlar,köyOnün yaklaşık 4 km. kuzebyabsında olduğu sanılan bölge,Bkz.Hild ve Restle 1981: 244, no. 239.2; Umar 1993: 595) piskoposunun oQludur.'374 yılında,kısa bir sürs aynı bölgade piskoposluk yapmıştır. Gregorios Theologos olarak da bilin6{lve döneminde yaşayan üç büyük kilise babasından biri sayılan Gregorios, kesin olma.mak!a birlikte, 379-381 yılları arasında Konstanlinopolis'te Patrik olarak görev yapmıştır.Geniş bilgi ve zengin kayrıakça için bkz. Karayonnopulos ve Weiss 1982: 252, Nr. 28,

tM

.p"

,Edebiyat Fakültesi Dergisi

zamarn alınadıgı için çıkaramadıgııu ve plan açısından Yılanlı ki.lise ile büyük benzerlik taşıdıgmı belirtmektedir (Ramsay ve Ben1909: 421-'422), Kitapta, kilisenin biri güneydogudan genel, diğ;eıidogu cephenin güneydogusundan çekilmiş iki fotoğ;rafı bulunmak-tadır12.

J. Lafantaine, kilisenin sadece adını vermekle yetinmiştir (La-fantaine 1963: 178-179).

N. M. Thieny. kilisenin ismini venneksizirt H. Gregarius'undönemindı:; yapıldıgını, plan açıs,ından Karagedik ve Çanlı kiliselerebenzediğ;ini öne sünnüştür (Thieny 1963: :l4~25).

Petropoulos ve Andreadis, kilisenin tarihçesi hakkında ertayrıntılı bilgiyi veren yazarlardır(Petrop'oulos ve Anreadis 1971:66-701, Çevredeki Hıristiyanlann dini merkezi durumundaki kilise-nin n~ zaman inşa eandlgin! bilmediklerini belirten yazarlar. 1806ve 1834 tarihli ıki fennanda kiliseden bahsedilerek, ilkindeTürklerin kilisenin işlerine kanşmalannın yasaklandıgmı, fldn-cisinde ise kilisenin onarırm için istenen izni'n verildigine dair,emirlerin bulundugunu belirtmektedirler. Yazarlar, kilisenin ku-zeytndeki "metohis" olarak bilinen "geniş ve örtülü mekan"da kiliseyetkililerjnjn belirli günlerde toplanarak sorunlarınıtartıştıklarını, bayramlarım kut1adıklarını, Roska'nın buradaokudugunu, evliliklerde ana,Ve babaların burada birbirlerine sözverdiklerini, "Despot" (Piskopos) Güzelyurt'a geldigtnde bu mekandaagırlandıg:ım yazmaktadırlar. Kilisenin dogusunda, eskiden papazodalarıolarak kullanılan mekanların, ayrıca kiliseye gelirsaglayan yag ve tahıl depolan ile bjr fmmn; batısında gurbettekiGüzelyuı1lulann yaptırdıgı çan kulesınin bulundugunu, 'çanın iseOdessalılar tarafından kiliseye hediye edildigjni eklerler. Avlunungüneydogusundaki 1800 m2'lik alanın zengin RumIara mezarlıkolarak ayrıldılSını, fakirlerin ise avlunun dışıpdaki bir, yeregömüldügünü belirtirler. Kilisenin güneybatısında, bugün de mevcutolan ayazma hakkında da bilgi veren yazarlar. Güzelyurtlu bir

(12) Ramsay ve Bell'in yayınladığı 347 numaralı fotoğrafta, diakonikon apsisinin alt kısmında,çerçeve içine alınmış mermer (?)bir levha görOlmektedir. Günümüzde mevcut olm~yanlevahın 1835 yılı onarımına ait kitaba olması mOmkOndAr.

185

M. Sacit Pekak

kadın şairjn Ayazma hakkında anlattıgı hikayeyi naklederler 1924yılındaki mübadeleden birkaç yıl önce hükümetin izniyle. kiliseiÇin i O para ve 1 kuruşlardan oluşan sikke basti.nld@nı, üzerindeAziz Gregorius'un resmi bulunan busikkelerin Rumlar ~ Türklertarafmdan kullanıldıgmı belirten yazarlar. mübadelede Yunanis-tan'a giden Güzelyurtlular'ın "Sevgili Kiliselerinden" ikonlar,kan-diller ve degerl~ eşyalar götürdüklerini belirterek bunlann bir Hste-sini verirler. Makedonya'da kurdukları "Nea Karvali" adlıyerleşimde Aziz Gregorius'un adına inşa ettikleri yeni kilisede bukutsal eşyalann korunnı:akta oldugunu belirtir1e.r13.

İ. H. Konyalı, kilise çanının minareye dônüştürüldügünü belirt-tikten sonra kilisenin ölçülerini vererek avlu kapısının üzerindeki1891 tarihiilln yapının inşa tarihi olduğ:unu öne- sünnektedir (Ko-nyah 1974: 1926-1927).

Yeri: Kilise Aşagı,Mahaılede. her yerden görülebilecek konum-dadır.

Tanım: Kilise kesme taştan inşa edilmiş büyük 't?1ravlu duvan ileçevrelernnektedir. Etrafındaki farklıkatlardaki sokak zeminlerinebağ:lı olarak, çevre duvarlannın yükseklikleri degişmektedir (Res,7). Bu nedenle. doğ:u ve batı duvarlar yaklaşık 4.00 m.. kuzey ve güneyduvarlar ise 4.00 - 6.00 m. yüksekliklere sahiptir. Batı çevre duvarıeksenindeki anıtsal g1r1şin üzerinde__ eski çan kulesjnin yerine inŞaedilen tugla. tek şerefeli minare (Res. 12), kuzeyinde bir basık kemer-li bii' kapı yer almaktadır. Kuzey çevre duvannda avludan 17 basa-makla çıkılan ve dogu çevre duvannın güneyindeki basık kemerliiki kapı günümüzde kullanılmamaktadır.

(13) Yazarlar Nea Karvali'deki kilisede, servi ağacından yapılmış kutular içinde biri azize,

diğeri annesi Nena'ya ve bir diğeri kardeşi Keseraios'a ait üç kafatasının yanısıra KutsalHaçın parçasının da korunduğunu, ayrıca yine Güzelyurt'tan getirilen değerli maden eser-

lerinin bulunduğunu belirterek bunları şöyle tanımlarlarlar:1) Üzerinde Karamanllca "1861 Mart 5 Kanstalla'da H. Georgios kilisesi için yapıldı. Kel.

veri Hıristiyanlarının gayretiile. Istavani Epis.Ustas! Nevşehirlı Kurt~lu Kyrako Panayo!oğlu loanni" ibaresi buıunan birkalis. '-

2} Üzerinde "Gregorius Keresteci'nin adağı 1768" yazılı bir diğer kalis.

3) Üzerinde "Ustası ÜrkOplU Anastas Andonyanis, Tirem 30338. 25 Ni$8n. H_ Georgios

Ki1isesinin malı" yazılı gOmOş bir kandiL.

4) Venedikıe basılan ve 1686, 1719, 1781,1865 tarihli dört ıncil.

186

'< -".--'-

Edebiyat FakOltesi Dergisi

Avlunun güneybatısında, 40 basamakla inilen bir ayazma (Res.13), kuzey çevre duvarlanna bitişik bazı yapılar bulunmaktadır.Bunlardan batıdaki iki katlı olanı günümüzde imam lojmanı ola-.rak kullanılmakta. ona bit1şik iki katlı yapı ise kul-lanılmamaktadır. Bu yapının üst sıra pencerelerinden birinin ke-merinde 1863 tarihi kazılıdır. Bu iki yapıınn dogusundaki Üzeritonoz örtülü mekan yerlilerce "fınn" olarak adlandınlmaktadır 14.

Kilise yanyana iki yapıdan oluşmaktadır: Ana yapı dogu-batıdogrultusunda kapalı Yunan haçı planlıdır, onun kuzeybatısınabitişik inşa edilen yapı ise tek neflidir (Plan 2).

Kilise batıda iki katlı nar1eks ortada, naos, bema, pastoforİumhücreleri ve doguda dışa taşkın ,üç apsisten ibarettir. Yaklaşık kareplanlı naosun orta bölümü, payeler üzerine oturan pandantiilikubbe; batıdaki daha deri? haç kolları eş yükseklikte -beşik tonozörtülüdür (Res. 14). Bati köşe odaları dogu-batı dogrultusunda: doguköşe odalan kuzey-güney dogrultusunda dikdörtgen planlı ve tümüdogu-batı dogrultusunda beşik tonozlarla: yaklaşık dogu köşe oda-lan büyüklügündeki pastophorian hücreleri de bema aynı yöndebeşik tonozla örtülüdür. Ana apsis içte merkezi içeride yuvarlak,,dışta çok cepheli; nın apsisler içte ve dışta yarım yuvarlakpıanııdır. Ana apsiste, içte iki basarnaldı bir synthronon (?),üstünde günümüzde dolap olarak kullanılan, yuyarlak kemerlidikdörtgen bir niŞ vardır (Res 15). Kuzey-güney dogrttltusundadikdörtgen planlı narteks, doguda konsollar. batıda sütunlara otu-ran iki kemerle üstte üç bölüme aynlmış ve her bölüm çapraz tonoz-la kaplarnmştır (Res. 16). Narteksin dogu d'fanndaki dikdörtgen üçkapı naosa açılmaktadır. Narteksin batı duvanndaki üç açıklıktanortadaki kapı, yanıardaki ve kuzey/güney duvarlanndak1 bireraçıklık penceredir; kapı basık, pencereleryuvarlak kemeİHdir.

Kuzeydeki ek yapı, batıda kilisenin nar1eks hizasından başlayıp,dogtıda köşe odaları hizasma kadar uzamnaktadır. Batısında kareplanlı ve beşik tonoz örtülü bir narteks, doguda naos ve apsis bulun-maktadır. Naos, duvar payalerine oturan iki takviye kemerli beşik

(14) Bu mekan. Petrapoulos ve Andreadis'in bahsetlikleri ve kiliseye gelir getiren fırın,olmalıdır.Ancakaynı yazanarın değindiğidepolardanbugün iz yoktur,

187

,""".

-

M_ SacilPekak

tonazIa örtülüdür. Ek yapı narteksinde, güneydeki kapı kiUseninnarteksine: bab ve kuzey duvarlardaki pencereler dışa, doğu duvar-daki kapı ek yapnun naasuna açılmaktadır. Ekyapımn naasunungüney duvarında. batıda bir kapı ve doğuda bir pencere asllldHsemnnaosu ile baglantıyi s<ıglamaktadır.

Narteksin ikinci katma. kuzeyindeki ahşap merdivenleçıkılmaktadır. Aynı şekilde ek yapının narteksinin ıkinci katınada bu merdivenden ulaşılan bir kapı ile baglantı sağlamnıştır.

Kiliseye ışığı. yüksekıkubbe kasnağındaki yuvarlak kemerli 12pencere ile haç kollan ve apsislerindeki yuvarlak kemerli pencere-ler saglainaktadır. Ana apsisteki üç, yan apsislerdeki birer yuvarlakkemerli pencere kapatılmıştır. Güney ve kuzey haç kollannın üst se-viyelerindeki yuvarlak kemerli üçer pencerenin bir kısmıkapalıdır; güney haç kolunda alt seviyedeki dikdörtgen pencere iseyapının camiye dönüştürülmesinden sonra açılmış olmalıdır. Doguköşe odalannın yan duvarlanndaki yuvarlak kemerli pencereler deörülüdür. Kuzey haç kblu alt:seviyedeki dikdörtgen pencere ve kuzey-batı köşe odasındaki pencere, kuzeydeki ek yapıya açılmaktadır.Ayrıca, narteks üst katında batı duvar ekseninde büyük birdikdqrtgen (Res. 17-1S); ek yapı dogu ve batı duvarlan üst kat seviye-sinde birer, kuzey duvarında iki pencere bulunmaktadır.

Kilisenin batı cephesi dört sütun üzerine oturan üç sivri kemerlebelirginleştirilmiş. ortada kapı, yanlarda pencereler zengin mimariplastik bezerne ile ortaya çıkanlmıştıı:.. Kuzeye eklenen ek yapınıncephesindeki alt kat penceresi de digerlerine benzetlimiştir (Res. IS).Ortadaki kapının üzerindeki kare pencere kabartmalarla süslü birçerçeve içine alımıuştır. Güney cephe, duvar payelerine oturan kade- .meli sivri kemerlerle dikeyolarak beşe aynlnuştır ve kemerleriçteki mekansal bölünmeyi dışa yansıtmaktadır. Dogu cephe zemin-den yaklaşık 1.00 m. yfikseklige kadar kaya bir temele otunnak-tadıro Ana apsis alt seviyede beş, üst seviyede yedi cephelidir. Anaapsisın ortasındaki yuvarlak kemerli üç pencerenin iki yanındapencerelerle eş büyüklük ve biçimde birer niş-yer almaktadır .(Res.19). Güney cephe ile benzer bir düzenleme gösteren kuzey cephe, son-radan inşa edilen ek yapı nedeniyle kapanmış durumdadır. Ek

188

Edebiyat Fakültesi Dergisi

yapının dogtt duvan kilisenin kuzey duvannda. doguda:n ikinci ke-rperi ortasından kesmektedir (Res. 20).

F

KfHse ve ek yapı düzgün k~sf1miş, gri renkte taşla inşa edılmiş.oldukça ince bir harç tabakası kullanılmıştır. Örtü sistemi özelimal edilmiş kiremitIerle kaplanmıştır.

Yapıda iki tip bezerne görülmektedir: İçte, beyaz sıvanın altında,sıvalann dökülen yerlerinden görülen freskolar ve yogun mimariplastik bezemeler,

Batı cephede, sonradan örülmüş duvarların içinde kalansütunların başlıklarında kerubim, seraHm ve çeşitli hayvanfigürleripulunmaktadır (Res, 21-23). Batı cephede. narteks üstkatına açılan pencerenin üstünde ffi'!.titetik iki aslan figürü bulun-maktadır (Res. 24). Benzer bir aslan figürü. ana apsis cephesinde üstseviyede görülmektedii. Güneyavlu duvannın,batı'köşesinde, kita-benin yanındaki iki ayn taşın üzerinde. kabartma teknigi ileyapıb;rıış bir kuş figürü~ve stilize edilmiş geomet~k be~emelerdenoluşmuş bir razet vardır (Res. 25).

Kilisenin içinde, özellikle kasnakta, sıvaların dökülen yerlerin-de figürlü freskolar belli olmaktadır. Kasnagın güneydogusundakifreskoda bir erkek flgürünün yüzü belli belirsiz görülmekte. ancakkimligi saptanmamaktadır (Res.' 26).

Bugün cami olarak kullanılan yapıda. ibadete uygun olarak bazıdegişiklikler yapılmıştır. Ömegin 19. yüzyılda taş templon~ade~iştirilen ahşap ikonostasis, güney duvara alınmış ve bir kısmımimber yapımında kullanılmıştır (Res. 27). Son derec,e kalitelioyma işçiligi yansıtan ve ikonostasisle ayro ustamn elinden çıkbgıbelli olan a~bon kuzeybatı payenin üst tarafına monte edilmiştir(Res. 28). Ayrıca güney duvara küçük bir mihrap Dİşi. kuzey ve güneduvarlara dikdörtgen pencereler açılmış. kuzey duvara bitişik ahşapbir mahfil ve buraya çıkışı s<ıglayan merdivenler ilave edilmiştir.

Kllisenin Yapı Evreleri

Yerinde yapılan lncelemeler ve araştırmacıların verdigi bilgile- '-.rin ışiğ:ında Gregorius Nazianzinos (Theologos) kilisesinin birkaç

189

'''<''' "",

-

M. Saciı-Pekak

yapı evresi geçirdigi an~aşıımaktadı,r. Ancak, kilisenin orijinalyapıın dönemini aydınlatacak kesin bir veri mevcut değildir. Lebi-

des (1899: 128-130) ve Petropoulos ile Andreadis'in (1971: 66~70)tanıttlgı günümüzde kayıp ola kitabeye qayanan bilgiler gözönünealındıgmda. Aziz GreogOıius'un yaşadığı dönemde, yani 4. yüzyıldaburada bir kilise inşa edilmiş veya eski bir kilise imparatar i. Theo-dosius döneminde (379-395), "temelden itibaren" anartılmıştır. Pet-TOpüulos ve Andreadls kitabeyi bizzat gönnemişlerse de kendileIin-den önce gören iki kişinin (Arhimandrit L Pandelimonidıs ileFarasopoulosf tanıklıklannı aktarmaktadırlar. Bunlardan Pande-limonidis kitaberle" 385 yılıınn bulunduğunu bel1rtlrken, Frasopou-los herhangi bir tarih vermemiştir. Kilisemn bu ilk yapısımn plantıpı bilinmemektedir.

Bugünk9- kilisenin kapalı Yunan haçı planlı oldugu gözönünealındıgında. ilk yapımn sonradan t~amiyle degiştıgini söylemekzor olmayacaktır. Şay.et kilise, Bizans dönemindeki planözelliklerini koruyor ise, o zaman, kapalı Yunan haçı planının ilkuygulamalanmn görüldügü Orta,Bizans dönemi'(842-1204) veyadaha sonrası, bugüngörülen yapı' için önerilebilir.

Petropoulos ve Andreadis, her ne kadar kilisenin ne Z;aIIlan inşaedildigi.hi- bilmediklerinf sölyemişlerse de, belirttikleri iki fennan-dan. 1834 tarihili blanı önem taşımaktadır, çünkü bu fennan, Rum-ların kilisenin onanmı için yöneticilerden istedikleri izne

'ilişkindir. Yazarlann Farosopo~los'tan aktardıklan bilgiye göre,1835 yılında kilisede bazı onarımıann yapıldıgı, hatta "eski kitabe-nin", "Kelivarlı mimar Grigorius Madenci" tarafından "silin1p" yeri-ne, mimarın kendi a~ının. da geçtlgi bir' ba~ka yazımn yazıldıgıanlaşılmaktadır. Ancak 1835 yılında, kilisenin nerelerinin hangioranda onarıldıgı anlaşılamamaktadır. Lebides (1899: 128-130)

..

1835 onarımında, kitabenin silinmesinden başka, batı cepheninbüyük oranda degiştirildigini, çok degerli bir taş templonun yerineahşabımn kondugunu bel,ırtmektedir. Bu bilgiler dahi, 1835 yılıananmlatını yeterince aydınlatmaya; bu sirada kilise planında birdegişiklikyapılip yapılmadığ;ına ilişkin soruları yanıtlarpaya ye-terli alamamaktadır.

190

",

EdebiyatFakültesiDergisi

Kilisenin batı giriş. kapısı kemerinde görülen 1896 ve avlunangüneybatısındaki iki katlı yapının üst sıra pencerelerinin birindeki1863 tarihleri, 1835'de başlayan onarımıann bu tarihlere kadardevam nu ettigi yoksa yeni bir ananmlyapılaşma tmihini mi ver-dikleri isebilinmemektedir.

Yukarıdaki bilgiler ışıgında, .kilisenin inşa kronolojisi şöyle yo-rumIanabilir:

1) i. Theodosius'un tahtta çıkış yılı olan 379'dan önceki, planı bi-

linmeyen yapı..

2) i. TIıeodosios'un tahtta. bulundug:u 379-395 -yıllan arasında,Gregorios Nazianzos'un dayaşaın dönemlerine{329/30.390) uygunolacak biçimde ve Pandelimanidis'in verdiğ;l kitabe bilgi.siyle 385yılında temelden inşa edileni onamlan (?), planı bilinmeyen yş-pı.

3) Plan özelliklertnden dolayı. orta Bizans döneminde (842-1204)veya sonrasında inşa edilen kapalı Yunan haçı planlı yapı.

4) Onanm ve degişik1ikleıin gerçekleştlr1ldigi 1835-1896 arası.

5) 1925 yılındaki mübadeleden sonra kilisenin camiyeçevrilmesi.

Yeni Bu1~ Yapılar:

Tek Nem Ki1iseler:

No. 22' (Harun KIDs. AI

J<ltaiıe: .

Araştuma : -

Yeri: Yukan mahalleden aşağ;ıya inen Cevizli sokagmgüneyindeki Şevket Bidav'a ait hanmin içinde yer a1dıgı vadininkuzey yamacının batı ucundadır (Res. 29)15.

Tanım: Dogu-batı dog:rultusunda dikdörtgen planlı kiliseningirişi batı duvan eksenindedir. (Plan' 3). Dog:uya dog:ru genişleyennaasun üzeri beşik tanoz örtülüdür. Naos kuzey duvan dog:uköşesinde Y':larlak kem"erli küçük bir niş' bulunmaktadır. Naosf;an

191

-=- ....

M. Sacit Pekak

bir basamakla çıkılan. merkezi içeride yuvarlak planlı apsisİndogusuna bitlŞİk bir altar. güneybatı köşesinde. bir otiınna sekisi bu-lunmaktadır; templon levhalan saglamdır.

,KiIfsede fresko izine rastlanınamakta. kapı sövelerinin iç taraf-

larında ve kapı kemeri ile onu çevreleyen dikdörtgen çerçevearasında kalan üçgen alanlarda kabartma bezemeler bulunmak-tadır (Res.30-3I).

No. 23 (Hanm Killse B)

KI_:.

Araştırma: -Yeri: Hanm Kilisesi A'nın dogusunda, aynı vadi yamacındadır.

Tanım: Dogu-batı dogrultusunda dikdörtgen planlı kiliseningirişi güney duvarda. eksenin batısındadır (Plan 4). Beşlk tonozörtülü naosun zemininde dikdörtgen bir mezar oyugu; naos kuzeyduvarının dogu köşesinde yuvarlak kemerli küçük bir nişgörülmektedir. Bir basamakla çıkılan merkezi içeride yuvarlakplanlı apsisin dogu ve güney duvarlannda birer niş, ortasında biraltar yer almaktadır; templon levha.1an saglamdır.

Kilisede fresko izine rastlanmamıştır. /

No. 24 (Çömlekçianb KIlIseSi)

KI_:-

Araştırma:

Yeri: Çömlekçi kilise (No. ıo)'nin bulundugu kaya kütlesiningüneydogusunda yer almaktadır.

Tanım.: Dogu-batı dogrultusunda dikdörtgen planlı "kiliseninnaosu beşik tonoz örtülüdür. Kiliseye giriŞ güney duvannda, ekseninbatısındadır (Res. 32). İki basamakla çıkılan merkezi içeride yuvar-lak. planlı apsisin templon levhalan saglamdır.

(15) Vadi yaklaşık 150 m, uzunluk ve en geniş yerinde 25 m. genişliktedir.

192

Edebiyat FakOllesi Dergisi

Kilisede fresko izine rastlanmamıştır.

No. 25 (Yatık KILISe)

'_:.

Araştırma: .

Yeri: Alımatlı kilisenin (No. 8) yaklaşıK SOO.nL batısında. yolkenarındadır. Kilise yuvarlanmış bir kaya kütlesinin içine oyul-,~uştur.

Tanım: Kiliseye bugünkü gtr1Ş, kaya kütlesinin kınlan kuzey cep-hesindeki dikdörtgen..bir açıldıktan sagıanmaktadıi (Res. 33). Dogu-batı dogrultusunda dikdörtgen planlı kilisenin naosu tek bir beşiktonozla örtülmüştür (Flim 5). Doguda. merkezi içeride yuvarlakplanlı iki aps1s yer almaktadır (Res. 34). Her iki aps1sin de dogu du-varlarına bitişik birer altar. altarlann üzerinde, güneydeki yuvar-lak kemerli. kuzeydeki küçük ve dikdörtgen birer pencere yer al-maktadır. Naos zemininde dogu sımrlan belirsiz nd. mezar oyuguvardır. Naos güney duvarının batısındaki yuvarlak kemerli büyükaçıkhgm ve baglandıgı mekanın zeminlerinde mezar oyuklarıgörülmektedir.

Kilisede fresko izine rastla:rımamıştır.

Çıft Nem KIlIseler:

No. 26 (ilanın KIHSe C)

K1tabe: -Araştırma: -Yeri: Hanm kilise B'nin (No. 23)

yamacının birleşUgi uçtadır. Kiliselanılmaktadır.

dogusunda, vadinin ikiot deposu olarak kul-

Tanım: Kiliseye giriş, kuzey netin kuzey duvannda, ekseninbatısındaki kapı ile saglanmaktadır (Res. 35). Kuzeydeki. daha uzu~,yanyana iki neften oluşah kilisenin nefleri. naos hiza1anndakidikdörtgen açıkhkla birbirine" baglanmaktadır (Plan 6). Başlangıç

193

--

M. Sacit Pekak

seviyesinde basit profilii bir silıne ile bel!r1ehen güney nefin beşiktonazil kuzey nerin tonozundan daha yüksektir. Kuzey nefinyaklaşık yarısındaki iki duvar payesine oturan takviye kemeri, üstseviyede nen ikiye ayırmaktadır. Kuzey nefin kuzey; güney nennbatı d:?"annda bırer küçük iliş yer alınaktadır.

, Kuzey nef doguda merkezi içeride yuvarlak planlı bir apsislesonuçlamnaktadır. aps:ls yan kubbesinde. muntazam dairesel bıraçıklık dıkkat çekmektedir. Güney nefin merkezi Içeride yuvarlakplanlı apsiSinin dagusunda küçük bir ntş bulunmakta; kuzeyindekibüyük açıklık ise kuzey nef naosu ile bagıanmaktadı~.

K1llsede fresko ızine rastlanmamıştır.

Serbest H8ç Planlı Kiliseler:

No. 27 (Baç KJIJse)

KItabe : -A1aştırma: .Yeri: Aşa.gı mahallede, Hengameci sokakta, Mustafa Bezgen'fu evi

sınırlan içindedir ve adı geçen kiŞi tarafından depo olarak kul-lanılmaktadır.

Tamm: Büyük bir kaya kütlesinin içine oyulan haç planlı k11ise-nin güneydeki dikdörtgen girişinin çevresinde arkosoliumbiçiminde mezarlar ve farklı büJüklükte. düz tavanlı mekanlar bu-lunmaktadır (Res, 36). Giriş kapısı kilisenin güney haç kolunaaçılmaktadır. Haç kolunun üst kısmı sonradan moloz taşlaörülmüştür.

Kilise. ortada yüzeysel pandantif geçişli kubbe ile örtülü bölüm,dik eksenlelinde eş boyutlu ve beş!k tonoz örtülü haç.~ollan. dogudamerkezi içeride yuvarlak planlı apsisten ibarettir (Res. 37) (Plan 7).Haç kollannda, tonoz başlangıcı hizasında, basit profilIi bir silme;zeminden 0.30 m. yükseklikte bir oturma sekisr dolarunaktadir.Dogu haç koluilun kuzey, güney haç kolunun batı duvarlarında birern1ş yer almaktadır. Naostan bir basamakla çıkılan apsisin kuzey-batısında bir niş, güneybausında bir oturma sekisı ve dogusunda bır

194

..>T',

Edebiyat Fakültesi Dergisi

a1tar izi görülmektedir, templon levhaları saglamdır. N~os zemt-ninde görülen ince kanallar ve dogu ile güney haç kollannınkesiştigi köşedeki derin çukur, yöre halkının söyledigine göre, şırayapmak için son zamanlarda oluşturulmuştur.

Kilisenin içi kalın ve siyah Dir is tabakasıyla 'kaplı oldugu içinfresko izine rastlanınamiştır.

KAYA MEScİT

Bir Hıristiyan yapısı olmamasına karşın. kayaya oyulmuş mes-cit Güzelyurt'ta bulunan ilginç yapılardan biridir. Sümer sokakta,Sümer 1 ve 2 (No 4a, 4b) killseH~rinin kuzeyinde, peri bacasışeklindeki bir kayaya oyularak, kuzeyine de taş önne bir eyvan (soncemaat yeri) eklenerek inşa edilen mescit tek mekanlıdır (Res, 38).

Mescide giriş kuzeydeki. beşik tonoz örtülü eyvanın güney duvaneksenin batısındaki haç biçimindeki bir kapı ile saglanmaktadır(Plan 8). Kapının batısında kayaya oyma kademeli sivri kemerler-den oluşan bir mihrabiye bulunmaktadır (Res. 39). Düz tavanlı hari-Inin güney duvarında, eksenin dogusunda dikdörtgen mihrap nişi.batısında kayaya oyma altı basamaklı minber ve minberin ilk ba-samağ:ı hizasında yine kayaya oyma, dikdörtgen kesim bir payegörülmektedir (Res. 40). Basit bezemeli m.ihrap rı1şinin dogusundaküçük iki niş vardır. Harimin güneybatı köşesindeki kapı işlevisaptanamayan bir mekana açılmaktadır,

Mescidin duvarlan isten karannıştır.

Sonuç:

Güzelyurt ve'Manastır / Kömürlük vadisınde'tesbit edebildiğ:imiz28 kilise, yerleşiInin Hıristiyan geçmişi ve önemi hakkinda değ:erlibir veridir. Kiliselerin 17's1 tek, 7'si çift, 1'i üç nefli; ı 'i serbest haç,2'si kapalı Yunan haçı planlıdır. Böylece, Kappadokya bölgesinde

\tesbit edilmiş olan 7 ana plan tipinden 5'i Güzelyurt'taki kiliselerdekarşımıza çıkmaktadır; sadece trikonchos ve oktogon planşemasını yansıtan. örnekler bulunmainaktadır18.

/'

(16) Kappadokya'daki kaya ve duvar kiliselerinin plan tipolojisi için bkz. Ötükım 1983 b: 92-93,102.103.

,,

195

,_o""."

M. Sacit Pekak

Yerleşimdek) tek nefli örneklerden Yamaç Kilise (No. 19), erkendönem yapılan ile benzerlikler göstennektedir (Ramsay-Bell 1909:35-326). Yüksek kilise (No. 20), kitabesindeki 1894 tarihi ile bir 19.yüzyıl kuruluşudur. Tek nefli kaya kiliselerinden Hacı Saadet Koç /Cafarlar Kilise (No. 9) Schiemenz tarafından (1972: 153-174) fresko-lan gözönüne alınarak 10.-11. yi;ızyıl; Çömlekçi kilisenin (No. 10)freskolan, Lafantaine (1963: 123-125) tarafından 9. .. 10. yüzyıllaratarihlenUirilmektedir. Bunlann dışında iki örnekte 19. yüzyıla aitkitabeli freskolar veya grafittiler tesbit edilmiştir (Yalnız kilise No.12; Kömürlük kilise No. 15). Kanımızca Son kilisedeki (No. 7) tekrenkli basit bezemeler de geç tarihlidir. Diger tek neflt, kiUselerdefresko izine ya hiç rastlanınamış, ya da çok tahrip oldukları içintanunlanamamışlardır. Böylece, yerleşimdeki tek nefli kiliselerdensadece ikisi, araştırmacılarca Bizans dönemine yerleştirilmektedir.

Tek nefli örneklerin mimari özelliklerine gelince, Kappadok~ya'daki diger kiliselerle uyum içinde oldukları görülmektedir17.Kappadokya'daki tek netli kiliseler, plan, eksen ve örtü sistemlerinegöre alt gruplara ayiiImaktadır (Restle 1978: 995; Ötüken 1987: 17).Yönelişleri gözönüne alındıgmda, Giizelyurt'taki yapılarm hemen

'J tümünün dogu-batı dogrult17sunda dikdörgen planlı oldugu, sadeceSümer kilise (No. 4a) naasunun kare plan yansıttıgı göriilür. Tümörneklerde naos, beşik tonazIa örtülüdür, Yamaç -kilisenin (No. 19)örtüsü ise bilinememektedir. Kömiirliik kilisede (No. 8), naos ile.berna arasında bii takviye kemeri bulunmakta ve iki bOliim ayn to-nozlarla örtülmektedir. Yüksek kilisenin (No. 20) naos tonozu iiç ta-vtye kemeri ile desteklenmiş, dogli bölüm kubbe Ile örtülmüştür. Tekbir örnekte (Çömlekçi Kilise No. ıo), nefin kuzeyinde ek bir kilisegörülmektedir. Kömürlük kilisenin (No. 15) naosunun kuzeyi isesonradan genişletilmiştir. Tek nelli kiliselerin biiyük çogunlugudoguda, merkezi içeride yuvarlak bir apsisle sonuçlanmaktadır.Yüksek kiliseniIJ. (No. 20) dogu duvannda apsis bulu.nmamasıllginçtir. Tek bir örnekte (Yatık kilise No. 25), naos dogudaki iki ap-,sisle sonuçlanmaktadır18. Tek nefli kiliselerln tümünde tek bir_

(17) Kappadokya'daki diğer tek nefli kiliseler içinbkz. Resile 1978: 992.994. Çömlekçi kilise-de (No. 10) olduğugibi, tek ne/Ii ve ek yapılı kiliseler için b~. Resıle 1978: 1001.

(18)' btOken 1983a: 543'de bsu tip yapılar "c tipi" olarak ele almakta ve ömekler vermektedir.

196

Edebiyat Fakültesi Dergisi

giriş bulunmaktadır. Otlu kilise (No. 1), Yü~ek kilise (No. 19) veHanm kil1sede (No. 23) girişler güneyden; Sümer Kilise (No. 4a) veHacı Saadet Koç/Cafarlar kilisede kuzeyden, diger örneklerdebatıdandır. Ele alınan 17 tek neili kiliseden yalruz Kömürlük kilise-:nın (No. 15) batısında bir ön hal ve narteks bulunmaktadır.örneklerin çogunda-apsis ile naosu 'basit'iki levhadan oluşan temp~lanlar ayınnaktadır; Yamaç kilise (No. 1,9) ve Yüksek kil1sede (No.20) templona rastlanmamıştır. Son iki Çırnek dışındaki kiliselertntümünde, apsis içinde kayaya oyma birer -altar veya izi tesbit edil-miştir. Kiliselerin çogunda apsislerde niş/ler; naos ve apsislerdeotunna sek1lerine rastlaımnştır. Sadece bir örnekte [Kömürlü kilise(No. 15)) naosta su teknesi tesbit edihniştlr.

Güzelyurt'ta tesbit edebildigimiz 7 çift neOt kilfse:nın tümükayaya oyulmuştur. y, Ötüken, Kappadokya ve çevresindeki çiftneflı kiliseleri ele aldıgı yayınında, Güzelyurt'ta bulunan 4 örnegeyer venniştir19. İçinde yogun fresko barındıran tek örnek olan Ah-matlı kilise. freskoları gözönüne alınarak 10.-11. yüzyıllara tarih-lendirilmiştir (Schiemenz 1981: 315~342). Yöre halkının Kalburlukilise olarak adlandırdıgı yapı (No. 14), Ramsay ve Bell tarafından690 yılına tarihlendirilmektedir20. Kızıl kilise / Aziz Spir1don kili-sesi (No. 21) çift netli kiliseler içinde yazıt barındıran tek örnektir.ancak buradaki grafitti teknigt ile kazınan 1084 tarihinin yapı tIeça.gdaş olup olınadıgmı saptamak güçtür.

Güzelyurt'taki çift nefli kiliselerin tümü dogu~batı dogm1tusundauzanan iki neften oluşmaktadır. Nefler birbirlerinden ya bir paye(Fınntaşı No. 11; Kalbudu No. 14; Harun Kilise C No. 26) ya ortadabir duvar ve iki yanında geçişlerle (Ahmatlı No. 8), ya da ortasındabir kapı bulunan duvarlarla (çifte Kilise No. 18) ayrılmaktadir21.

(19) Bkz. Ötüken 1983a: 543.552. Araştırmacı bölgedeki çift nelli kaya ve duvar kitiselerinintipolojisini yapmış tarihlendirme ve işlev sorunlarına aynntıyla değinmiş örneklervemıiştir.

(20) Ramsay ve Bel! (1909: 390) kiliseyi H, Ephthemios adı ile lanıtmaktadırlar. Ötuken(1983a: 544, not.l1), bu adda bir aziz bitinmediğini, ismin "Euthymjos" olabileceğine dik-kat çekmektedir.

(2J) ÖWken 1983 a: 543 not. 1'de Ahmaııi KiHseyi nefterin birbirlerinden payelerle ayrıldığı Aagrubu içinde değerlendimıektedir. Kanımızca bu kilisedeki ayınm duvardır. Mağara kilise(No. 2) v9 Kızıl kilisede (No. 21) ise neller arasında ayıncı bir sistem bulunmamaktadır.Ancak orijinalde neflerin ahşap desteklerle ayrılmış olabileceğini düşOnmekteyiz.Özellikle Kızıl kilisede, nel tonozlan arasındaki yarım yuvariak çıkıntılar bu görüşOmOzDdestekleyecek niteliktedir,

.

,

197

-

M. Sacit Pekak

Tesbit edilen örneklerde nefler yaklaşık eş genişlik ve uzunluktadır;Kalbiırlu killsede (No. 14) güney nef kuzeyden. Harun kilise C'de (No.26) kuzey nef digerinden uzunctur. Tüm örneklerde nefter ayn beşiktonazlarla örtülüdür; sadece Hannı kilise C'de güney.neftonozu ku.zeydekinden yüksektir. Kalbudu kilise güney nef (No. 14) ve Hanmkilise C'nin (No. 26) kuzey nef tozunda takviye kemeri bulunmak-tadır. Örneklerin tümünde nefler doguda merkezi içeride yuvarlakplanlı birer apsisle sonuçlanınakta; Kalburlu (No. 14) ve Kızıl (No.21) kiliselerinin apSls1eI1 birer geçişle birbirlerine bağ:lamnaktadır.çift nefli kiliselerde naosu apsislerden ayıran ve iki basit levhadanoluşan templanlar bulumhaktadır. Apsislerde kayaya oyma. yadoğ:u duvara bitiŞik, ya aps1s ortasında a1tar veya izleri tesbit edil-miŞtir. aynca ap~lerde niş ve ve oiunna seki!eri bulunmaktadır. Ki-liseye girişler dÖrt örnekte güneyden (Magara No. 2; Alımatlı No. 8;Kalbudu No; 14; KıZıl No. 21); iki örnekte batıdan (Fınntaşı No. ,'11;Çifte No. 18) ve bir örnekte kuzeydendir (Hanm kilise C). Hiçbirörnekte narteks görülmezken. Çifte kilisede (no. 18) girişin kuzey-batısında işlevi saptarunayan bir mekan bulunn~3ktadır.

Sadece Alımatlı kilisenin (No. 8) güney netinde siklus içeren freskobulunmaktadır. Magara kilisenin (No. 2) güney nefi batı duvanndabüyük boyutlu, atlı bir figür seçilebilmekte. diger örneklerde ise yeryer tanımlananıayan fresko izlerini rat1arunaktadır. Kalburlu kili-senin (No. 14) güney nefi batı duvannda, Fıniıtaşı kilisesinde nefteriayıran payenin kuzey ve güney yüzleıinde su telınesi olabilecek oyuk-lar bulunniaktadır.

Güzelyurt'ta üç nefli kilise tek bir örnekle karşımızaçıkmaktadlr22. Üçlü kilisede (No. 13) ayn beşik tonoz1arla örtülünefler birbirlerinden birer paye ile aynIrnaktadır. Orta nefin batıduvanndak1 kapı yapıyagirişi saglayan tek kapıdır. Her nef dogudabirer apsisle sonuçlarunaktadır.

Kappadokya'da görülen serbest haç planlı yapılar iki ana gruptaincelenmektedir: Birinci grupta ana apsis dogrudan kubbeli merkez

(22) Kappadokya'daki üç nelli bazilika!ara örnek teşkil eden di~er kaya kiliseleri için bkz.Restle 1978: 991-992: Ötüken 1987: 21: ÖlÜkoo1990: 19.20.

198

Edebiyat Fakültesi Dergisi

bölüme, ikinci grupta ise ana apsis dogu haç koluna açı1maktadır23.Bu gruplamaya göre Güzelyurt'taki Haç kilise (No. 27) ikinci grupiçine girmektedir. Kappadokya'daki serbest haç planlı yapılarda ge-nellflde görüldügü gibi Haç kilisede de doğ:uda bir apsis ve güney haçkolunda bir giriş bulunmaktadır.

Güzelyurt'ta iki örnegi bulunan kapalı Yunan haçı planlı kilise-lerden biri duvar (No. 6), digen kısmen kayaya oyma, kısmen duvar-,dadır (No: 5) Kappadokya'da gerek kaya gerek duvar kiliselerindeörneklerine. rastladığ:ımız bu plan tipi orta Bizans döneminden iti-baren yaygın olarak kul1anılmıştır24. .Sıvışlı kilisenin (No.. 5) fres-kalan, sanatçı ismi ve tarihi bulunması açısından ilginçtir. AzizGregorius Nazianzinoz adı ile tamnan ve günü,müzde cami olarakkullanılan yapı ise (No. 6) 19. yüzyılda büyük onamnlar geçirn:11ştir.Kilisenin Bizans dönemine ait olup olmadıgını veya en azındanhangi bölümlerinin Bizans döneminden kaldıgını saptamak içinaynnhb bir çalışma gerekmektedir. Bunun yanısıra her iki killse-nin de gelişmiş tipte o~aları, kuzeylerinde birer ek yapının bulun-ması, her ikisinin de batıda birer narteksln1n olması dikkat çekicibenzerliklerdir. .

İki ayn yazıda tanıtmaya çalıştıgıtnız Güzelyurt (Gelven) ve bura-da bulunan kiliseler günümüzde korunamamaktadır. Önemli birdini merkez olduğ:una inandığ:ımız Güzelyurt'un tanıtılması veçevresindeki diger merkezler gibi turizme açılması, hepsinden önceyapılann korunması en büyük dilegtmizdir.

.,

i

(23) Kappadokya'daki serbest haç plan!ı yapılar için bkz. Thieny 1963; Restle 1967; Resıle1978; Ötüken 1987; ötüken 1990.

(24) Güzelyurı'a yakın bölgelerde, Bizans dönemine tarihlenen kapalı Yunan haçı planlı ikiduvar kilisesi bulunmaktadır: Ihlara Karagedik Kilise ve Çeltek köyü yakınındaki Çanlı kili~se. Her iki kilise ve bunlar hakkındaki yayınlar için bkz. Restle 1979: 83.84.

199

M, Sacit Pekak

KaynakçaAgaryılınaz,J. (1986): "Goze1yurt/Gelveri yerleşmesi ve ilgili çalışmalar", Taç,

Türkiye Anıt çevre Turizm Değ:erlerini Koruma vakfı Yayını, 1.1:41-47. -

Giovaninf, L (1971): Arta of Cappodocia, London.Hild, F., ve M. Restle (1981): Das'byzantimsche Strassensystem in Kap-

padokien Wien,KarayannopulO$, <l.,ve G. Weiss, (1982): guellenkunde zur Geschlchte von

Byzanz (324-1453), Wiesbaden.Konyalı, ı. H. (19741: Ahldelerl ve Kitabelerl Ue Nijde Aksaray Tarihi,

ıstanbul.Wontaine, J, (1963): "Nouvelles notes Cappadociennes". Byzantion33: 121-

183.Lebides, A. M. (1899): Ai en Monolithals Monal tes Kappadokias kal Ly-

kaomas, lstanbql.ötüken. s. Y. (I983a): "Zweischiffige Kfrchen in Kappadokien und In den Abg-

renzenden Gebleten". XVI. Internationaler ByzantinıstenkongressAkten II/4, Jabrbuch der Österrelchlscben Byzantinlstik 32/4:543-55L

Otüken, S. Y., (1983b): "Kappadokya Bölgesindeki Kapalı Yunan Haçı KiU-selerde Resim Programı", i. Araştırma Sonuçlan Toplantısı. 89-103.249-251.

ötüken, S. Y., (1987): Göreme, Ankara.ötOken S. Y., (1990): ihlara. Ankara.Pekak, M. S.. (1994): "Güzelyurt'ta (delveri) Bulunan Bizans/Post-BiZans

Dönemi Kiliseleri 1", Hacettepe Üniversitesi Edebiyat FakültesiDergisi, cm 1O, Sayı 2, Aralık, s. 123-160.

Petropoulos. D. ve H. Andreadis. (1971): He Thpeskeutike Zoe Sten Perlp-hem Aksaray-Gelveri. Athen _

Ramsay, W. M. ve G. L. Bell (1909): The Thousand and One Churcbes. Lon-don.

Restle, M., (l967): Die byzantinische Wandmalerei in Kleinasien ı-m:Recklinghausen

Restle, M. (l978): "Kappadokten" mad.. Rea1lexikon zur byzantinischenKwıst: 968-11 15.

Restle, M. (1979): Studien zur Frübbyzantinlschen Arehltektur Kappa-dokiens, Wien.

şott. H. (l908):.Kle1nasiatische Denkmaeler aus Psidien, Pamphylien,Kappadokien und Lykien. Lelpzig.

Schiemenz, G. P. (1972): "Ein Nefund byzantinischer Wandmalerel inGüzelyurt". Römische Quarta1schrift für christliche Altertums-kunde und Klrschengeschichte, 67: 15~-174.

Schiemenz, G. P. (1988): "Maria als Christınutter in Güzelyurt", IstanbulerMittellungen 38: 315-342.

Thie,rry. N. M. (1963): Nouvelles Eglises Rupestres de Cappa.doce. Re-giondu Hasan Dağ:ı, ~aris.

Umar, Bilge, (1993): Türkiye'deki Tarihsel Adlar, İstanbuL.

200

,""'-

EdebiyatFakültesiDergisi

ii ".

I,;i i

..,

'

PLAN 1 No: 5 (SıvışII Kilise)

NI" ı.,i'o"~'o,ıcıs 110:0100", K IıiSESI!,(iyOK 'iliS! ~."ii,

PLAN 2 No: 6 (Aziz Gregorios Theologos KilisesilBüyük Kilise Camii)

201

M. Saoit PekaK

.

NO,22 (H/lRIM KiıisE A) n1234mU

PLAN: 3 No: 22 (Hanm Kilise A)

NO,23(HARIMKlıiSE el

~ 3 ~m.€:)

PLAN: 4 No: 23 (Hanm Kilise B)

202

Edebiyat Fakültesi Dergısi

u

o"

NO, 25 {YATıK KiıisE)

)4.-0

PLAN: 5 No: 25 (Yatık Kilise)

",---.....,.- '~.

NO,26 !HARIMKiLisE C)9 1 2 3 ~m.o

PLAN: 6 No: 26 (Harım Kilise C)

203

M. SacitPekak

..'

NO,l1IHAÇKlLisE[

'.0

PLAN: 7 No: 27 (Haç Kili$e).

PLAN: 8 Kaya Me$Cidi

204

/

J

Edebiyat FakOltesi Dergisi

Res. 1) No. 5 SlvlŞIı Kilise,Batı Cephe

Res 3) No. 5 Sıvışh Kilise,Naos Kubbesi, Havariler (Fresko, ayrıntı)

ii

Res. 2) No. 5 SıvışII Kilise,Naos Kubbesi, Azizler (Fresko, ayrıntı)

Res 4) No. 5, SıvışII Kilise,Naostan Apsise Bakış

205

M. Sacit Pekak

Res. 5) No. 5, Sıvışiı Kilise,Apsis (Fresko, ayrıntı)

Res. 7) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Güneybatı Cephe

206

Res. 6) No. 5, Sıvışh Kilise,Apsisin Kuzeyindeki Niş, Fresko

Res. 8) Aziz Gregorius Kilisesi,Doğu Cephe

EdebiyatfakOllesi Dergisi

Res. 9) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Güney Avlu Duvarı, Kitabe

Res. 11) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Nartekse Giriş Kapısı

Res. 10) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Güney Cephe, Yaz ıt

Res. 12) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Batı Avlu Girişi, Minare

207

M. Sacit Pekak

Res. 13) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Ayazma Girişi

Res. 15) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Apsis

208

Res. 14) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Naos Örtüsü

Res. 16) No, 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Naıjeks Örtüsü

Edebiyat Fakültesi Dergisi

Res. 17) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Naos Batıya Bakış

Res. 19) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Doğu Cephe

Res. 18) No. 6, Aziz Gregodus Kilisesi,Batı Cephe

Res. 20) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Kuzey Cephe

209,

M. Sacit Pekak

Res. 21) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Narteks Batı Duvar, Sütun

Res. 23) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Narteks, Sütun Başlığı

210

Res. 22) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Narteks" Sütun Başlığı

Res. 24) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Batı Cephe, Kabartma

Edebiyat Fakültesi Dergisi

Res. 25) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Güney Avlu Duvarı, Kabartma

Res. 27) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,ıkanaslasis

1- -,

Res. 26) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Kubbe Kasnağı, Fresko

Res. 28) No. 6, Aziz Gregorius Kilisesi,Ambon

211

M: Saciı Pekak

Res. 29) Harım Vadisi, Genel Görüntü

Res. 31) No. 22, Harım Kilise A,Giriş Kapısı, Kabartma

212

Res. 30) No. 22, Harım Kilise A,Giriş Kapısı, Kabartma

Res. 32) No. 24, Çömlekçiardı KilisesiGüneybatıdan Gene! Görünüş

Edebiyat Fakültesi Dergisi

Res. 33) No. 25, Yatık Kilise,Kuzeybatıdan Genel Görünüş

Res. 35) No. 26, Harım Kilise C,Giriş Kapısı

Res. 34) No. 25, Yatık Kilise,Naos1an Apsislere Genel Bakış

Res. 36/ No. 27, Haç Kilise,Giriş Kapısı

213

M. Sacit Pekak

Res. 37) No. 27, Haç Kilise, Naos Örtüsü

Res. 39) Kaya Mescit, Harim Girişi veSon Cemaat Yeri Mihrabiyesi

214

- ----

Res. 38) Kaya Mesca,Kuzeydoğudan Genel Görünüş

Res. 40) Kaya Mescit,Mihrap ve Minber