Kitab Azrbaycann knd tsrrfatnn inkiafnda v tkkl tapmasnda misilsiz xidmti olan Trk dnyasnn Byk olu,

XX yzillikd Tanrnn xalqmza bx etdiyi mummilli lider Heydr lirza olu

liyevin anadan olmasnn 90 illik yubileyin ithaf olunur

AZRBAYCANIN V DNYA LKLRNN KND

TSRRFATI.D.ABASOV

smt Abasov

AZRBAYCANIN V DNYA LKLRNN KND

TSRRFATI

Bak - 2013

SMT DURSUN oluABASOV

Azrbaycan Rspublikasnn kndtsrrfat naziri, iqtisadiyyat zr flsfdoktoru, aqrar snay komplksinin mtlifsahlrin, susn rzaq thlksizliyinintmin dilmsi problmin hsr dilmiAzrbaycann knd tsrrfat v rzaqthlksizliyi v knd tsrrfatnn priorittistiqamtlri iri hcmli kitablarnmllifidir.

Tqdim dilmi kitablarda rspublikann aqrar sktorunda aqrarsiyastin mumi stratgiyas rzaq thlksizliyi, 2003-2005-ci illrdkiik v orta sahibkarln inkiaf tdirilmsi zr Dvlt Proqram, 2008-2015-ci illrd Azrbaycan Rspublikasnda halinin rzaq mhsullar iltminatna dair Dvlt Proqram v bu kimi bir o siyasi sndlrinhyata kirilmsi yollar z ksini tapm, qardak illrd lkd dinamikinkiafn davaml olaca bir daha tsdiqlnmidir.

mk faliyytin 1976-c ild balayan smt Abasov 1980-ci ildkDvlt zmlk v rablq Komitsinin Ba tchizat-tdark v satidarsind b mdiri, 1980-1989-cu illrd Bak ampan zavodunda bmdiri v dirktor mavini, 1989-1990-c illrd 1-li Bak rabzavodunda dirktor mavini, 1993-1997-ci illrd Bak Ttn Kombinatndadirktor mavini, 1997-2004-c ilin oktyabrnadk Knd tsrrfatnazirinin 1-ci mavini, 2004-c ilin 23 oktyabrndan knd tsrrfat nazirivzifsind alr.

1990-c ild Bak hr Sovtinin dputat olmu, 1993-c ildn YniAzrbaycan partiyasnn zvdr.

Dnya lklrinin knd tsrrfat

... Qeyri-neft sektru Azrbaycann glcyidir, Azrbaycan iqtisadiyyatnn hrtrfli inkiaf n balca rtdir

lham liyev

Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti

MLLIFDN

Azrbaycan alq qdimdn z ryini trpaqdan arb, halal zhmti hmi baucal, zal kimi qbul edib. Sfrlr blluq, brkti b edn kini pesi lkmizd hrtin, n yksk fvqn ykslib. Bu penin, bu minntdar myin nticsi daim insanlar aclq flaktindn ilas etmi, nlara ikinci hyat verrk yaatmdr.

Masir dvrd briyytin n qlbal prblemlrindn biri halinin rzaq mhsullar il tminat, n md vzif v rf bu tminat dmkdir. Hazrda dnya lklri, beynlalq qurumlar, susn BMT-nin rzaq v Knd Tsrrfat Tkilat (FA), Dnya Bank, Knd Tsrrfatnn Inkiaf zr Beynlalq Fnd (IFAD), Beynlalq Valyuta Fndu v digr tkilatlar trfindn aclqdan ziyyt kn insanlarn saynn y edilmsi, hr bir insann minimum yaay kalrisi il tmin edilmsi, razq thlksizliyinin digr aspektlri v s. prblemlr nzr alnmaqla geni i aparlr.

FA-nun aradrmalarna gr knd tsrrfatna investisiyalar 50 faiz artrlmaldr. 9,1 milyard nfri 2050-ci ild dydurmaq n hr il inkiaf edn lklrin knd tsrrfat istehsalna v idmtlrin tmiz investisiya qyuluu klind 83 milyard AB dllar tlb lunacaq. Tlb lunan investisiyalar knd tsrrfat istehsalna v heyvandarla, cmldn syuducu kameralara, anbar v marketinq idmtlrin, ilkin emala ynldilmlidir.

FA-nun hesablamalarna gr 2012-ci ild dnli v dnli-palallarn istehsal dnya zr 2344,0 milyn tn, ndan buda 700,0 mln.tn, dy 480,0 mln tn, yal tum 451,0 mln.tn, kr 173,0 mln.tn, mumilikd t istehsal 302,0 mln.tn, cmldn mal ti 67,5 mln.tn, qu ti 103,5 mln.tn, dnuz ti 111,7 mln.tn, qyun ti 13,6 mln.tn, sd istehsal 750,0 mln.tn, balq istehsal 157,3 mln.tn gzlnilir.

Bununla yana qeyd edilmlidir ki, sn illrd enerji dayclarnn qiymtlrinin artmas, aparc lklrin maliyy bazarnda ba vern neqativ meyllr, habel halinin almas nticsind rzaq mhsullarna lan tlbatnn hm miqdarca, hm d keyfiyytc ykslmsi, iqlim dyiikliyi, su ehtiyatlarnn mhdudiyyti v dir sbblr gr sas rzaq mhsullarnn dnya bazarnda qiymtlri artmaa balam, bzi lklrd rzaq qtl real thlky evrilmidir. Hal-hazrda el bir rait yaranmdr ki, halinin rzaq mhsullar il tam tmin edilmsi vahid lk hdudunda praktiki laraq qeyri-mmkndr. Bir

daha nzr atdrmalyq ki, lknin rzaq thlksizliyi zaman tmin lunmu hesab edil bilr ki, aricdn rzaq mhsullarnn idal dayandrlarsa hmin lkd rzaq qtl yaranmasn.

Bu bamdan hesab edirik ki, lkd rzaq blluunun yaranmas n dnya lklri aqrar sahnin inkiafnda qazanlan mvffqiyytlri, elmi-tdqiqat aradrmalar, aparlm v aparlacaq aqrar islahatlar, marketinq idmtind qazanlm mvffqiyytlri, mhsulun ylmasndak, eidlnmsindki, nql edilmsindki v salanlmasndak qabaqcl tcrblri bir-biri il bldrsn v bu stnlklr hyata keirilsin.

Tqdim edilmi kitabda 56 dnya lklrininin iqtisadi gstricilri, eyni zamanda knd tsrrfatna dair mlumatlar geni rh edilmi, lklrin razisi, halisinin say, halinin sl, DM istehsal v hr nfr dn miqdar, kin yararl trpaq sahsi, ymumi tal istehsal, cmldn buda istehsal, t v sd istehsal, mal-qarann, qyun v keilrin ba say, iqlimi, knd tsrrfat bitkilrinin iqlim raitindn asl laraq yerldirilmsi, rzaq thlksizliyinin tmin edilmsi n grln tdbirlr v sair z ksini tapmdr.

lklrin qitlr zr yerldirilmsi mqbul saylmdr. Hesab edirik ki, hrmtli ucularn istifadsin tqdim edilmi kitab beynlalq miqyasda aqrar-snaye kmpleksi v nun sasn tkil edn knd tsrrfat il tanlqda v nun ayr-ayr sahlrinin idar edilmsind ld lunmu praktikadan istifad etmkd faydal la bilr.

M Q D D M

Heydr liyev v Azrbaycann knd tsrrfat 2013-c ilin may aynn 10-da Azrbaycan xalqnn milli lideri, masir Mstqil Azrbaycan dvltinin memar v qurucusu, grkmli ictimai v dvlt xadimi Heydr liyevin anadan olmasnn 90 illiyi tamam olur.

Azrbaycan Respublikasnda dvlt mstqilliyi lknin tarixind n lamtdar hadis, xalqmzn nailiyytlri, mstqillik v azadlq istyi, xalqn hr bir frdinin tknmz srvtidir. Tarix boyu byk xsiyytlr ictimai formasiyalar tarixi qabaqlam v onun inkiafnda hlledici rol oynamlar. Bel byk tarixi xsiyytlrdn biri masir Azrbaycan dvltinin banisi, xalqmzn mmmilli lideri, ulu ndr Heydr liyev olmudur. lkmizd masir demokratik, hquqi v dnyvi dvlt quruculuu, vtnda cmiyytinin tkkl, milli nnvi dyrlr qayd v elmin, thsilin, mdniyytin inkiaf bdi srtd mhz Ulu ndr Heydr liyevin ad il baldr. Heydr liyev daim z xalqn hamnn vahid vtni olan Azrbaycan trafnda birldirmy, ona xidmt etmy, qorumaa, sevmy armdr, vtnin qdrtinin yksldilmsin, vtndalar milli hmryliy, milli bara sslmidir. 1993-c ilin sentyabrnda Heydr liyev gnclrl grnd demidir: Hammz n bir byk mfhum var: Azrbaycan Respublikas, Azrbaycan xalq. Bu mfhumun trafnda ham sx birlmlidir. N qdr facili bir raitd yaasaq da bdbinliy uymamalyq. Azrbaycan xalqn srlr boyu yaadan, bu gn qdr gtirib xaran onun glcy hmi nikbinlikl baxmas olmudur. O, btn mr boyu vtnin yksliindn, xalqn rifahnn yaxlamasndan, dvltimizin beynlxalq almd mstqil dvlt kimi tannmasndan iftixar hissi duymu, bu hissdn qrurla danmdr, xalqa gvnmidir.

Heydr liyev cxlarnn birind demidir: ...Vtnimiz milyonlarn vahid mk kollektividir, bizim mumi evimiz, mktbimizdir. Ulu ndr vziflrindn asl olmayaraq insanlara hssalq v qay il yanamayanlara, vziflrini vicdanla icra etmyi znn mqdds borcu hesab etmynlr, obyektiv qanunuyunluqlardan knara xanlara v onun mahiyytini baa dmynlr, milli - nnvi dyrlrimiz, bri dyrlr bigan qalanlara qar gzt getmmi v mr boyu yilmz v dyantli, vtnin xidmtd parlaq nmun, xalqn sevimlisi v rhbri olmudur. Heydr liyev 1994-c ild xalqa mracitind demidir: Mn Azrbaycan xalqnn dyantliyin, dzmn, qhramanlna gvnirm v minm ki,biz

2

btn bu snaqlardan mvffiqiyytl xacaq, torpaqlarmz mdafi edck v tcavzkar qvvlrin hamsna layiqli cavab vercyik. Heydr liyev siyasi faliyyt flsfsi onun bir siyasti olaraq dnya klassik siyasi fikrinin tarixi nailiyytlrin, onun nnlr zmnin syknir Heydr liyevin siyasi hakimiyyt glii il Azrbaycan vtndalarnn lknin istiqlaliyytini dstklyninsanlarn vahid dvltilik trafnda birlmsi v lknin yaranm bhranl vziyytindn xarlmas yollar myynldirildi. Heydr liyev respublika vtndalarn lknin iqtisadi qdrtini mhkmlndirmy, maddi nemtlr bolluu yaratmaa bir ideal, bir mqsd urunda almaa, yaratmaa sslmidir. O, demidir: ... hamnzn mqsdi insanlarn rifah haln yaxladrmaq, insanlarn gndlik tlbatn dmk, insanlara yax hyat trzi yaratmaqdan ibartdir. Xalqn sabahn dnn, z ideyasna, flsfi fikrin sadiq, mtin, fdakar v csartli bu insann rsy gtirdiyi milli barn parlaq nticlri faliyytin btn istiqamlrind zn gstrmkddir. Heydr liyevin mstqil dvlt konsepsiyas v onun ayrlmaz hisssi olan azrbaycanlq ideologiyasnn hyata keirilmsi mstqil Azrbaycan dvltinin bugnk varlnn v glck inkiafnn sasn tkil edir. Bu gn dinamik inkiaf edn Azrbaycan iqtisadiyyat btn parametrlri il yana, hm d xalqn sosial rifahnn, gzarannn daha da yaxladrlmas, sosial problemlrin hlli, infrastrukturun tkmilldirilmsi istiqamtind atlan addmlarn real nticlri il maiyt olunmaqdadr. Azrbaycann anl qhramanlq tarixini, bu tarix qzl hrflrldaimi hkk olunmu Heydr liyevsiz tsvvr etmk qeyri mmkndr. 1969-c il Azrbaycan KP MK-nn iyul Plenumunun arlmas v plenumda Heydr liyevin Azrbaycan KP MK-nn birinci katibi seilmsi bu deyilnlrin mntiqi balan olmudur. Bu el bir dvr idi ki, rhbrdn insanlarn itirilmi midlrini qaytarmaq, iqtisadiyyatn btn sahlrind, o cmldn knd tsrrfatnda kk salm geriliy son qoymaq, istehsaln inkiaf yollarn axtarb tapmaq tlb olunurdu. Tnzzldn yegan x yolunu btvlkd Azrbaycann iqtisadiyyatn, salamladrmaqda, knd tsrrfatn inkiaf etdirmkd grn mdrik rhbr aqrar sahnin vziyytini drindn thlil edib konkret vziflr myyn etdi. Knd tsrrfatnn inkiaf etdirilmsi yollarna nzr salarkn aada qeyd edilnlri bir daha yada salmamaq mmkn deyildir. 60-c illrd respublikann iqtisadiyyat v onun sas sahlrindn biri olan knd tsrrfat uzun srn bhran v tnzzl vziyytind idi. Knd tsrrfatnn mumi mhsulunun orta illik artm srti digr respublikalardan geri qalrd.1969-cu ild 574 min ton taxl, 299 min ton pambq, 372 min ton trvz, 272 min ton zm, 52 min ton meyv, 113 min ton kartof, 24,5 min ton ttn istehsal edilmidi. sas knd tsrrfat bitkilrinin mhsuldarl getdikc aa drd. Bu ild hektardan orta hesabla 9,5 sentner dnli bitkilr, 15,1 sentner pambq, 120 sentner trvz, 43,6

3

sentner zm, 10,4 sentner meyv, 18 sentner ttn, 79 sentner kartof istehsal olunmudu. ctimai heyvandarlqda vziyyt daha acnacaql idi. Kolxoz v sovxozlarda mal-qarann ba say ildn-il azalr, mhsuldarl aa dr, maya dyri artrd. Respublikada 1969-cu ild hr yz ink v camdan cmi 49 buzov v balaq, hr yz doar qoyun v keidn 43 quzu v pi alnmd, hr ink v camdan orta hesabla 677 kq sd salm, hr qoyundan 1,6 kq yun qrxlmd. ttifaq zr is bu rqm mvafiq olaraq 2253 kq v 2,8 kq idi. Respublika iqtisadiyyatna rhbrlik sahsind buraxlan shvlrin v qsurlarn kkn ksmk, btn sviyylrd intizam mhkmltmk, taprlan i n kadrlarn tlbkarln v msuliyytini artrmaq sahsind qti v ciddi tdbirlr grld. 1970-1975-ci illr rzind Azrbaycanda knd tsrrfat istehsalnn artm srti nzrd tutulan 30 faiz v ittifaqda orta hesabla ld edilmi 13 faiz vzin 34 faiz atd. Respublikann knd tsrrfatnn daimi inkiaf haqqnda dnn Heydr liyev ld ediln tcrbni v yeni imkanlar thlil edrk, onuncu beillik (1976-1980) n daha mrkkb vzif - intensiv amillrin ttbiqinin genilndirilmsi v mhsuldarln yksldilmsi hesabna knd tsrrfatnn srtli inkiafna nail olmaq vzifsini irli srd v ittifaq rhbrliyin konkret tkliflr verdi. 1970-ci ilin iyulunda Sov.KP MK-nn v SSR Nazirlr Sovetinin Azrbaycan SSR-in knd tsrrfatn inkiaf etdirmk tdbirlri haqqnda, 1975-ci ilin iyulunda Azrbaycan SSR-d knd tsrrfat istehsaln daha da intensivldirmk tdbirlri haqqnda v 1979-cu ilin fevralnda Azrbaycan SSR-d knd tsrrfat istehsaln daha da ixtisasladrmaq, zmly v rabl inkiaf etdirmk tdbirlri haqqnda qrarlar qbul olundu. Gstriln qrarlarn respublikada icras nticsind 1981-1985-ci illrd knd tsrrfatnn mumi mhsulu 1966-1970-ci illrin orta gstricilrin nisbtn 2,5 df artd, taxllqda istehsal 1,7 df artaraq 1240 min ton, trvzilikd 2,4 df artaraq 891,0 min ton, pambqlqda 2,2 df artaraq 707,0 min ton, ttnlkd 2,7 df artaraq 57,0 min ton, aylqda 3,2 df artaraq 29,0 min ton, meyvilikd 3,8 df artaraq 317,5 min ton, zmlkd 7,9 df artaraq 1829,2 min ton oldu. Knd tsrrfatnn btn sahlrind olan irlilyilr Azrbaycan kndinin sosial-iqtisadi simasn krndn dyidirdi, lk btvlkd aqrar-snaye respublikasna evrildi. Bir daha vurulamaq lazmdr ki, Azrbaycann xalq tsrrfatnn btvlkd dinamik inkiafn tmin edn, respublikada qurub yaratmaq zminin hr bir adamn hyat normasna evrilmsind, Azrbaycan qsa bir tarixi dvr rzind kemi SSR mkannda geri qalm respublikadan birincilr srasna xarlmasnda Heydr liyev bacarnn v tlbkarlnn vzolunmaz rolu olmudur. mummilli liderin knd tsrrfatnn inkiafna olan diqqt v qays onun respublikamzda siyasi hakimiyyt ikinci df qaydndan sonra da intensiv xarakter almdr.

4

90-c illrin vvlrind Azrbaycan iqtisadiyyatnn nec ar olduu hamya mlumdur. Siyasi qarmaqarqlq, hakimiyytsizlik, qanunsuzluq ba alb getdiyindn iqtisadiyyat tam tnzzl uramd. Bu tnzzl knd tsrrfatna daha ox tsir etmidi. stehsal infrastrukturu dalm, nec-nec nslin zhmi il yaradlm potensial mhv olmaq hddin glib atmd. Tkc 1990-1995-ci illr rzind knd tsrrfat mhsullarnn istehsal 58 faiz azalmd. Heydr liyev lk iqtisadiyyatnn mhkmlndirilmsi resurslardan smrli istifad edilmsi, xarici irktlrl laqlrin genilndirilmsi, faliyytd intizamn yaradlmas kimi vacib rtlrin n ekilmsini vacib saym, ... Respublikann sosial-iqtisadi vziyytini inkiaf etdirmk n biz lklrl v dnyann btn irktlri il sx mkdalq etmyi, Azrbaycan il xarici lklr, irktlr arasnda mtrk i grmyi, iqtisadiyyat sahsind sas istiqamtlrdn biri hesab edirik demidir. Qeyd etmk lazmdr ki, tmli 1998-ci ild Heydr liyevin Yaponiyaya sfri zaman qoyulmu Azrbaycan-Yaponiya mkdal bu gnd mvffqiyyyl davam etdirilir. Yaponiya Hkumti il imzalanm Notalar Mbadilsin sasn 1998-2011-ci illr rzind 2KR layihsi rivsind Yaponiya Hkumtinin qrantlar hesabna 863 knd tsrrfat texnikalar, o cmldn 297 dd taxlyan kombayn, 212 dd traktor v digr man v aqreqatlar alnm v fermerlrin istifadsin verilmidir v bu istifaddn Trfdalq Fonduna toplanm vsait lav olaraq 753 dd texnika, o cmldn 130 dd taxlyan kombayn, 104 dd traktor v digr knd tsrrfat manlar alnb istifady verilmidir. Bu texnikalar knd tsrrfat istehsalatnn mexanikldirilmsind misilsiz rol oynam v hazrda onlarn 340 ddinin dyri icarilr trfindn tam dnildiyindn zlldirilrk onlarn xsi mlkiyytin verilmidir. Respublikann knd tsrrfatn bhran vziyytdn xarmaq n mvcud olan byk istehsal v iqtisadi potensialdan smrli istifad edilmli, knd tsrrfatnn spesifik xsusiytlrini nzr almaqla iqtisadi mexanizm tkmilldirilmli idi. Bunun n aqrar islahatlarn bazar mnasibtlrin keilmsi sas istiqamt gtrlmkl, kkl islahatlarn hyata keirilmsi, mxtlif tsrrfat formalarnn tkili v mlkiyyt mnasibtlrinin tkmilldirilmsi, evik qiymt, vergi v kredit siyasti yeridilmsi , kinilik v heyvandarln dnya trbsinin nailiyytlri v elmi saslarla inkiaf etdirilmsi, idaretmd iqtisadi amillr stnlk verilmsi vacib idi. Respublikamzda aqrar islahatlarn hquqi bazasnn yaradlmas, onun tkili v hyata keirilmsind Heydr liyev misilsiz xidmt gstrmidir. 1994-c ilin martnda Prezident saraynda keiriln mavird Heydr liyev demidir: Bildiyiniz kimi, respublikamz ar iqtisadi - sosial bhran irisinddir. Respublikann iqtisadiyyatnn v sosial hyatnn btn sahlrini bryn bu bhran tssf ki, ilbil drinlir, lknin hyatna onun mnfi tsiri gclnir. Mn Respublikann bu vziyytd olmas bard z fikirlrimi dflrl demim, tkrara ehtiyac yoxdur. Ancaq qsaca bir daha qeyd etmk

5

istyirm ki, respublikann bhran vziyytind, mharib raitind olmas mstqil Azrbaycan hddindn ziyad ar vziyyt salmdr. Bunlar hams halinin hyat trzin mnfi tsir edir v mumiyytl, Respublikann bu gn v glcyi n ox byk tinliklr yaradr. Ancaq eyni zamanda xalqmz, ictimaiyyt bilmlidir ki, Azrbaycann daxili imkanlar ox bykdr, bhran vziyytindn xmaq n mmknatlar var. Biz bu imkanlarn hamsn i salmal, onlardan smrli istifad etmli v respublikamz bu ar vziyytdn xarmalyq.

Heydr liyev vziyytdn x yolunun birinid aqrar islahatlarn, mlakn zlldirilmsind grrd.

mumiyytl, aqrar sahd islahatlarn aparlmasna v onun daha da drinlmsin, mlkiyyt mnasibtlrinin v sahibkarln formaladrlmasna dair yzlrl frman, srncam, qanun, qrar v digr normativ-hquqi sndlr qbul olundu, aqrar blmd yeni mlkiyyt mnasibtlrinin formaladrlmas v mxtlif nv tsrrfat subyektlrinin yaradlmasnn, eyni zamanda, aqrar blmy dvlt himaysinin istiqamtlri v aqrar bazarn dvlt tnzimlnmsinin hquqi saslar yaradld.

Aparlm aqrar islahatlar, qbul edilmi hquqi-normativ sndlr, knd tsrrfat mhsullar istehsallarnn dvlt trfindn hrtrfli dstklnmsi, halinin rzaq mhsullarna artan tlbatnn dnilmsi il rzaq thlksizliyinin tmin edilmsind aparlan mqsdynl tdbirlrin nticsi olaraq, xsusn dnli v dnli-paxlal bitkilrin, kartof, trvz v bostan mhsullarnn, heyvandarlq mhsullarnn istehsalnda mtmadi olaraq dinamik inkiaf ld edilmidir. Heydr liyev znmxsus uzaqgrnlikl byan etdi: Azrbaycann aqrar blmsind, mumiyytl iqtisadiyyatda dvlt siyastini artq myyn etmim. Bu islahatlar yoludur, islahatlar vasitsil istehsaln artrlmas, bazar iqtisadiyyat, insanlara srbstlik verilmsi, sahibkarla, tbbskarla rait yaradlmaldr. Bu dvlt siyastinin sas prinsiplridir. Byk fxrl qeyd edilmlidir ki, tkc Azrbaycann deyil, btn Trk dnyasnn Byk olu Heydr liyev unikal bir tarixi xsiyyt, XX yzillikd Tanrnn xalqmza bx etdiyi byk zka sahibi, srkrddir. Bu qalmaz bir faktdr ki, Azrbaycann n yeni tarixininbtv bir dvr, Respublikamzn siyasi-iqtisadi, mdni-mnvi ykslii Heydr liyevin mhtm siyasi v dvltilik faliyyti il zvi srtd baldr. Hyatn xalqna hsr etmi nurlu zka sahibi, zmtli xsiyyt olan Heydr liyev z iql mllri il mstqilliyimizin brpasnda, mhkmlndirilmsind, Azrbaycann dnya miqyasnda tannmasnda mstsna xidmtlri olmudur. Btn mrn xalqnn trqqisin, inkiafna hsr etmi bu mdrik vtn olu dnya dvltlrinin balar v siyasi xadimlri trfindn hmi byk hrmt v izztl qarlanmdr. Amerika Birlmi tatlarnn Prezidenti Corc Bu: Heydr liyev Cnubi Qafqazda uzun mddt rzind n sas xsiyyt olmudur. Bu gnlrd

6

Amerika Birlmi tatlar v Azrbaycann bhrlndiyi dostluq laqlrinin qurulmasnda onun xsi sylri hyati hmiyyt dayr. Fransann kemi Prezidenti Jak irakn ddiklrini xatrlayaq: Bu qeyri adi xsiyyt Azrbaycan iklnm yoluna gtirib xarmdr. Mxtlif grlrimiz zaman, xsusil Dalq Qaraba mnaqisi trafnda mzakirlr apararkn, mnaqinin slh yolu il hllind onun csartini, mdrikliyini v qtiyytliyini yksk qiymtlndirirm. Heydr liyev el bir byk qdrt, iiql mllr v oxaxli faliyyt sahibi idi ki, onu incliyin qdr tsvvr v hat etmk qeyri-mmkndr. mummilli liderimiz Heydr liyevin aqrar islahatlara balanlmas mqsdil qbul etdiyi ilk dvlt hmiyytli sndin imzalad vaxtdan 18 il keir. tn 18 ild keilmi tin, hyati hmiyytli analoqu olmayan yolda sosial-siyasi sahd ld edilmi dinamik inkiafa nzr saldqda, byk xsiyytin uzaqkrn, mdrik siyastinin uurlu nticlri bir daha aydn krnr. 1995-2003-c illrd lkmizd ba vermi btn inkiaf proseslri mhz Heydr liyevin titanik, yorulmaq bilmyn mli faliyytinin nticsi olmudur. Xalq mnim dayam, gcm v inammdr - deyn ulu ndr hyatnn btn dvrlrind olduu kimi, XX srin sonlarnda v XXI srin ilk illrind z xalqn daya, pnah v inam yeri olmudur. Heydr liyevin apard uurlu daxili v xarici siyast nticsind, daxili v xarici qvvlrin yaratdqlar manelr df olunaraq bir sra lklrl v beynlxalq tkilatlarla siyasi v iqtisadi laqlr brqrar olundu, mstqil Azrbaycan Respublikas beynlxalq almd tannmaa balad, ictimai siyasi sabitlik yarand v bazar iqtisadiyyatna keid start verildi. gr 1992-1995-ci illrd knd tsrrfatnda mumi mhsul istehsalnn hcmi orta hesabla aa drds, artq 1996-ci ildn balayaraq (1997-ci il istisna olmaqla) bu gstricisi ilbil artmaa balam, 1999-2001-ci illrd uyun olaraq 7,0; 12,1; 11,1 faiz artmdr. Aqrar islahatlarn 1995-2003-c illri hat edn birinci mrhlsind knd halisind torpaq v mlaka sabitlik hissi artm, halid mlkiyytilik psixologiyas, insanlarn srbst faliyyt, yaradcla meyli gclnmi, aqrar sektorda yeni istehsal mnasibtlri formaladrlm, bazar iqtisadiyyat prinsiplrin uyun bazar iqtisadiyyat elementlri gclndirilmi, masir texnikav texnologiyalar bksi genilndirilmi, mhsul vahidin kiln xrclrin azadlmasna, qnat meyl artm, israfla qar xsi nzart gclndirilmi, knd tsrrfatnda torpaq v mlakdan smrli istifady imkanlar artm, iqtisadi tnzzln qars alnm, istehsaln dinamik inkiafna zmin yaradlm, dnya standartlarnn tlblrin uyun mhsul istehsal v daxili bazarn qorunmas n meyllr artm, respublikann tbii iqlim raitin, knd tsrrfatnn spesifik xsusiyytlrin, adt, nn v vrdilrin uyun ixtisaslamaa meyllr formalamaa balam, frdi

7

maran lknin mumi mara il laqlndirilmsinin tmin edilmsin rait formalam, idaretm funksiyalar tkmilldirilmidir. Heydr liyevin hakimiyytd olduu 1993-2003-c illrd aqrar sah il bal 50-dn artq normativ-hquqi sndlr qbul edilmi, oxsayl frman v srncamlar imzalanmdr. Bu sndlr aqrar islahatlarn gediini srtlndirmi. Knd tsrrfat mgsullarnn artrlmasn tmin etmi, kndd sahibkarln inkiafna tkan verilmidir, nticd lkd xsusil rk problemi hll edilmi, taxl istehsal ilbil artmd, Azrbaycan aqrar sahd, buda v heyvandarlq mhsullar istisna olmaqla, idxal edn lkdn ixrac edn lky evrilmidir. Bu tdbirlrin nticsind lknin aqrar - snaye kompleksinin inkiafnda keyfiyytc v mzmunca yeni bir mrhlnin tmli qoyuldu. 1995-ci ildn etibarn respublikada 1970 ictimai tsrrfatda, hminin emal v aqroservis mssislrind islahat aparld, 3,4 milyon nfr v ya 872,0 min ailnin xsusi mlkiyytin 1,4 milyon hektar torpaq, 830,0 min nfr is mlak pay verildi. lkd genimiqyasl tdbirlrin hyata keirilmsind sas mqsdlrdn, txirsalnmaz tdbirlrdn biri lknin rzaq thlksizliyinin tmin edilmsi olmudur. Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti, ulu ndr Heydr liyevin 2 mart 2001-ci il tarixli srncam il Azrbaycan Respublikasnn rzaq thlksizliyi Proqram qbul olundu. Proqramda sas mqsd lkd aparlan iqtisadi islahatlarn daha da drinlmsini, knd tsrrfat mhsullar istehsalnn artrlmasn v halinin rzaq mhsullar il tminatnn yaxladrlmasn hyata keirmk olmudur. Bu proqram Azrbaycan Respublikasnn ilk rzaq thlksizliyi proqram olmaqla hkumtin rzaq thlksizliyi sahsind hdlik v mqsdlrini hat etmi v dvltin maliyy hdliklri, habel bdc imkanlar rivsind hyata keirilmsini nzrd tutulmudur. rzaq thlksizliyi proqram ilk nvbd yoxsulluun azadlmasn, insanlarn qzaqla tminatn v rzaq mhsullarndan smrli istifad edilmsininzrd tutmudur. Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti cnab lham liyev trfindn 2004-c ildn balayaraq lknin sosial-iqtisadi inkiafna dair qbul edilmi v uurla hyata keiriln dvlt proqramlar v digr hquqi-normativ sndlr bu rzaq thlksizliyi proqramnn mntiqi davamdr. Heydr liyev Azrbaycan dvltinin glck inkiafn, dvltiliyin, azrbaycanln, onun trfindn balanm v hyata keirilmkd olan btn ilrin ardcllqla yerin yetirilmsini mhz cnab Prezident lham liyevin rhbrliyind grrd. Heydr liyev 2003-c ild xalqa mracitind demidir: nanram ki, mnim axra atdra bilmdiyim taleykl msllri, planlar, ilri Sizin kmyiniz v dstyinizl lham liyev baa atdra bilck. Mn ona zm qdr inanram v glcyin byk midlr bslyirm.

8

Azrbaycan tarixinin bugnk shiflri bu mdrik insann dahiyan szlrinin bir daha tsdiqidir. Azrbaycan xalqnn, azrbaycan torpann misilsiz tssbkei, XX yzilliyin 90-c illrind yenidn mstqilliy qovumu dvltimizin xilaskar, dahi ndr Heydr liyevin siyasi kursu onun layiqli davams mhtrm cnab Prezident lham liyev trfindn ardcllqla hyata keirilir. lk bas lham liyev 1 noyabr 2003-c il Respublika Prezidenti kimi andim mrasimind xalqa mracitind demidir: Azrbaycan qdrtli dvlt evirmk n n balcas, lkd Heydr liyevin siyasti davam etdirilmlidir. Bu gn yksk krsdn x edrkn mn Azrbaycan xalqna sz verirm ki, bu siyast sadiq qalaaam, he vaxt bu yoldan dnmycym, Heydr liyevin siyastini davam etdircym. Bu gn hammz yksk krsdn deyilmi dahiyan szlrin yerin yetirilmsinin, glckd daha intensiv olaraq hyata keirilcyinin canl ahidlriyik. lk Prezidenti cnab lham liyevin rhbrliyi altnda respublika iqtisadiyyatnda energetika yanacaq kompleksindn sonra ikinci hmiyyt ksb edn aqrar sferann inkiafna ynldilmi bir ox ardcl tdbirlr hyata keirilmidir. Onun aqrar snaye kompleksind alan fermer, sahibkarlar, alim v mtxssislr trfindn byk mid v rbtl qarlanan Azrbaycan Respublikasnda sosial iqtisadi inkiafn srtlndirilmsi tdbirlri haqqnda 2003-c il 24 noyabr tarixli Frman, 2004-c il 11 fevral tarixli Frman il tsdiq edilmi Azrbaycan Respublikas regionlarnn sosial iqtisadi inkiaf Dvlt Proqram (2004-2008-ci illr), 2004-c il 23 oktyabr tarixli srncamlar il tsdiq edilmi Aqrar blmd idaretmnin tkmilldirilmsi tdbirlri haqqnda v Aqrar blmd lizinqin genilndirilmsi sahsind lav tdbirlr haqqnda, 2008-ci il 25 avqust tarixli Srncam il tsdiq edilmi 2008-2015-ci illrd Azrbaycan Respublikasnda halinin rzaq mhsullar il tibarl tminatna dair Dvlt Proqram, 2009-cu il 14 aprel tarixli Frman il tsdiq edilmi Azrbaycan Respublikas regionlarnn 2009-2013-c illrd sosial iqtisadi inkiaf Dvlt Proqram, 2011-ci il 15 dekabr tarixli Srncam il tsdiq edilmi 2012-2020-ci illrd Azrbaycan Respublikasnda zmlyn inkiafna dair Dvlt Proqram v digr qbul edilmi hquqi normativ sndlr aqrar snaye kompleksinin inkiafna gcl tkan vermidir.

Aqrar islahatlarn v sahy fasilsiz dvlt dstyinin nticsind 2003-c il nisbtn 2012-ci ild knd tsrrfat mhsullar istehsalnda xeyli stnlklr ld edilmidir. Bel ki,taxl istehsal 36,2 faiz, o cmldn buda 19,4 faiz, kartof 25,9 faiz, trvz 16,2 faiz, bostan mhsullar 20,0 faiz, meyv 41,6 faiz, zm 2,3 df artmdr. Heyvandarlq mhsullar istehsal, iri v xrda buynuzlu heyvanlarn ba say oxalmdr. 2003-c il nisbtn 2012-ci ild t istehsal (ksilmi kid) 48,2

9

faiz, sd 47,2 faiz, yun 36,4 faiz, yumurta 79,9 faiz, mal-qarann ba say 20,6 faiz, qoyun v keilrin 18,8 faiz, qularn 31,1 faiz artmdr.

lk bas trfindn 2004-c ild yaradlm v onun faliyyt dairsinin

ildn il genilndirilmsi nticsind AqrolizinqASC trfindn dvlt bdcsindnv digr mnblrdn, o cmldn tkrar istifaddn yaranm 119,49milyon manat vsait d nzr alnmaqla cmi 493,32 milyon manat vsaitdn 190,72 milyon manatlq knd tsrrfat texnikalar, 113,79 milyon manatlq texnoloji avadanlq, 114,55 milyon manatlq mineral gbrlr, 22,86 milyon manatlq damazlq heyvanlar alnm v 50,5 milyon manatlq tikinti ilri aparlmdr.

Aqrolizinq ASC trfindn aparlm gndlik mqsdynl tdbirlrin nticsi olaraq tkrar istifaddn yaranm 119,5 milyon manat vsait yenidn knd tsrrfat texnikalarnn v mxtlif tyinatl man v texnoloji avadanlqlarn alnmasna ynldilmidir.

stehsal olunmu meyv v digr mhsullarla halinin ilboyu tminat mqsdil sahibkarlarn sifarii sasnda mumi tutumu 54,8 min ton olan 39 dd soyuducu kameralar quradrlm v istifady verilmidir. Trvz istehsalnda xsusi hmiyyt malik mumi sahsi 27,2 hektar olan 14 dd istixana gtirilib quradrlmdr.

Bununla yana heyvandarlq mhsullarnn artrlmasnda, heyvanlarn cins trkibinin yaxladrlmasnda Aqrolizinq ASC trfindn gtiriln, lizinq yolu il, gztl mhsul istehsallarna satlan damazlq dylrin mhm hmiyyti olmudur. 2009-2012-ci illr rzind respublikaya 6290 dy gtirilmidir. Bu illr rzind heyvanlarn ba say artaraq 10029 baa atmdr.

Bu heyvanlarn hrsindn ild 4500-5000 kq sd salr v yerli heyvanlara nisbtn 3,0-3,5 df artq sd verir.

Knd tsrrufatnn mexanikldirilmsi sviyysinin artrlmasnda, texniki xidmtlrin gstrilmsind, mhsulun vaxtnda v itkisiz ylmasnda Aqrolizinq ASC-nin rayon aqroservis filiallarnn xsusi rolu olmudur. Hazrda respublikada 54 aqroservis filiallar faliyyt gstrir, ondan 34 filialn masir maddi-texniki bazas yaradlm v tutumu 68 min ton olan 6 dd logistik gbr bazas tikilib istifady verilmidir.

2003-2012-ci illrd dvlt sasl vsait qoyuluu hesabna Knd Tsrrfat Nazirliyin ayrlm vsait hesabna 41 rayonda Baytarlq idarlrinin v dioqnostik kabinetlrinin inzibati binalar, 57 Sah Baytarlq mntqlrinin inzibati binalar, Bak hrind Dvlt Baytarlq Xidmtinin 3 mrtbli inzibati binas, Bioloji Kombinatn inzibati v laboratoriya binalar yenidn qurulub istifady verilmidir. Dvlt Fitosanitar Nzarti Xidmtinin, Aqrar Elm Mrkzinin tabeliyind olan institut v digr tkilatlarnn inzibati v laboratoriya binalarnda, Azrbaycan Dvlt Aqrar Universitetin tdris korpuslarnda tmir v yenidnqurma ilri grlmdr.

Knd tsrrfat mhsullar istehsallarna 2007-2012-ci illr rzind bir ne istiqamtd dvlt bdcsinin vsaiti hesabna 572,7 milyon manat, o cmldn

10

yanacaq v motor yalarna, buda v ltik spinin, mineral gbrlrin gztli satna, 1-ci v 2-ci reproduksiyal toxum v ting satna, orijinal, superelit v elit toxumlarn satna gr subsidiya dnilmidir.

Bununla yana 2007-2012-ci illr rzind Knd Tsrrfat Nazirliyi yannda

Knd Tsrrfat Kreditlri zr Dvlt Agentliyi trfindn dvlt bdcsindn ayrlm 48,0 milyon manat v qayd hesabna yaranm 18,1 milyon manat vsait hesabna 58 rayonda aqrar sektorda faliyyt gstrn 1737 sahibkara heyvandarln, baln, taxlln, zmlyn, quuluun, arln, emaln v s. sahlrin inkiaf n 66,1 milyon manat gztli kreditlr verilmidir v nticd 6232 yeni i yerlri almdr.

Knd Tsrrfat sahsind 2003-2012-ci illr rzind hyata keiriln Beynlxalq layihlr rivsind mumi dyri 390,97 milyon AB dollar olan10 layih ira edilmi, 5 layih is icra olunmaqdadr. cra olunmu v icras davam edn layihlrinicrasna 2003-2012-ci illr rzind 180,91 milyon AB dollar miqdarnda vsait qoyulmu, o cmldn Azrbaycan Hkumtinin pay 65,14 milyon AB dollar tkil etmidir.

Knd tsrrfatnn inkiafn v rzaq bolluunun yaradlmas yolunun, myyn zaman tlb etmsin baxmayaraq, kiik tsrrfatlarn kooperasiyalarda birlmsind ncdn grn lk basnn tapr il dvlt torpaq fondu hesabna Agabdi v Beylqan rayonlarnn inzibati razisind mvafiq olaraq 3300 hektar v 1500 hektar q otlaq sahsind v eyni zamanda ki rayonunun inzibati razisind 5560,1 hektar q otlaq sahsinin tyinatnn dyidirilrk iri zl taxllq tsrrfatnn yaradlmas qrara alnmdr.

lkd iri zl taxllq tsrrfatlarnn yaradlmas n perspektivli msl kimi rzaq blluunun yaradlmasnda, halinin maddi rifahnn yaxladrlmasnda mhm rol oynayacaq, fermer v ail tsrrfatlarnn yeni texnologiyalara hssaslqlarnn daha da gclndirilmsind dn yaradaraq, xrda tsrrfatlarn kiik torpaq sahiblrinin kooperasiya v assosiasiyalarda birlmsind mhm amil olacaqdr.

Son 10 ild aqrar sahd mhsul istehsalnda ciddi nailiyytlr ld edilmi, knd tsrrfatnn mumi mhsulu 2012-ci ild 2003-c il nisbtn 3,3 df artaraq txminn 4,8 milyard manat tkil etmi, 2011-ci il nisbtn artm orta hesabla 6 faiz yaxn olmudur.

Nazirlr Kabinetinin 2012-ciilin sosial iqtisadi inkiafnn yekunlarna v 2013-c ild qarda duran vziflr hsr olunmu iclasnda lk Prezidenti lham liyev demidir: rzaq thlksizliyi msllrini uurla hll etmiik. Knd tsrrfat mhsullarnn txminn 6 faiz sviyysind artrlmas, lbtt ki, grln ilrin nticsidir.

Bu gn aqrar snaye kompleksi byk dha Heydr liyev trfindn qoyulmu bnvr zrind mhtrm Prezidentimiz lham liyevin gndlik kmkliyi v qays nticsind iri addmlarla irlilyir.

11

Heydr liyevin unikal dvltilik tcrbsi, uzaqgrnliyi, tin situasiyalardan mahiran qalib xmas, nyin bahasna olursa olsun, btn imkanlardan istifad edrk, xalqna v milltin xidmt etmk prinsipin sadiqlik yolu glck misilsiz uurlarmzn mayadr, iql yolumuzdur.

I Fsil

rzaq thlksizliyi

1.1. Masir dvr v rzaq thlksizliyi

Masir dvrd halinin rzaqla tminat briyytin n qlbal prblmlrindn biridir. Prblmin hllind tallq tsrrfat sas rl ynayr. Bu tsrrfat aqrar-snay kmplksinin diqr sktrlar n sistm yaradan, laqlndirici rl ynayr.

Tal isthsalnn vziyyti v tal bazarnda mvqyi dnya tcrbsind bynlalq miqyasda v ayr-ayr lklrin rzaq thlksizliyinin sas gstricisi kimi qbul dilir.

Tal isthsalnn lk n ssial-iqtisadi hmiyyti nqtyi-nzrdn, halinin rk v rk mmulat il tibarl tminat, gndlik isthlak mhsulunda vzlunmayan mhsul kimi hmiyyt ksb tmsi, rzaq mhsulunda taln bir daha n plana kir. Tal v nun mal mhsullar mn tibar il insann hyat faliyytinin sasn tkil dir.

Tal isthsal btn dvrlrd diqqtd lmu v dvltlrin iqtisadi siyastinin ana ttini tkil tmidir.

Bununla yana, bitkiilik mhsullarnn trvzin, myvnin, kartf v bstan bitkilrinin, hyvandarlq mhsullarndan t, sd v t-sd mhsullarnn rlu susi hmiyyt ksb dir v insanlarn yaay kalrisinin frmaladrlmasnda itirak dir, nlarn hyat faliyytinin tmin dir.

nsanlarn rzaq mhsullarna lan tlbatlar, nlarn ya, psi, mk raiti, milli susiyytlri, yaad mkan v digr rtlndirici amillr nzr alnmaqla myynldirilir.

Bri insanlarn varln knd tsrrfat, onun ayrlmaz sahsi olan bitkiilik, heyvandarlq v mal mhsullarsz tsvvr tmk mmkn dyildir. Hr sah rzaq thlksizlyinin zl, mhkdadr. Bu sahlr insanlar aclq v sfaltdn qruyur, lmdn ilas dir.

Mkmmldirilmi metodika v rqmlr bazas zrind iki onillik aradrmalar nticsind aclqdan xroniki ziyyt kn insanlarn say BMT-nin rzaq v Knd Tsrrfat Tkilatnn (FAO), Knd Tsrrfatnn nkiaf zr Beynlxalq Fond (FAD) v Beynlxalq rzaq Proqram (BP) trfindn dqiqldirilrk myyn edilmidir ki, hazrda dnyada bu insanlarn say txminn 870 milyondur.

Aclqdan xroniki ziyyt kn insanlarn ksriyyti, yni 852 milyon nfri, orta hesabla bu lklrd yaayan insanlarn 15 faizi sasn inkiaf etmkd olan lklrin, 18 milyon nfri is inkiaf etmi lklrin payna dr.

1990-2012-ci illr rzind aclqdan ziyyt kn insanlarn say 132 milyon nfr v ya dnya halisinin 18,6 faizindn 12,5 faiz qdr, inkiafda olan lklrd is 23,2 faizdn 14,9 faiz miqdarnda azalmdr ki, bu da gr effektiv tdbir grlrs Minillilyin inkiaf Mqsdlrin atmaa imkan verr.

2

1990-2007-ci illr rzind aclqdan ziyyt kn insanlarn saynn azalma ehtimal gzlnildiyindn daha aa olmudur. Lakin 2007-2008-ci illrd acln azalmama prosesinin tempi aa dmdr.

Masir dnyann texniki v iqtisadi gstricilri demy sas verir ki, 100 milyondan artq 5 yana qdr uaqlarn kisinin normal olmamas v bununla z insani v iqtisadi potensialn yerin yetirmk iqtidarnda olmamas v bu xroniki acln nticsi olaraq ild 2,5 milyon uan lmsi yolverilmzdir.

Bir az vvlki dnya maliyy bhrannn aradan qaldrlmasna imkan ver bilck dnya iqtisadiyyatnn tarazl qeyri-stabildir. nsanlarn sas hququ olan layiqli qidalanma hququnun hyata keirilmsi n lav tdbirlr hyata keirimlidir. Dnyada aclq v doymamazlq kimi fsadlarn aradan qaldrlmas n kifayt qdr bilik, tcrb v vsait mvcuddur. Knd tsrrfat da daxil olmaqla sosial mdaf sistemini ttbiq etmkl mumi iqtisadi artma saslanan "ikili yanama" vacibdir. Yeni qiymtlndirmy sasn 2007-ci ildn 2010-cu ildk acln artm nzrd tutulduundan o qdr d artmamdr. 2008-2009-cu illrin iqtisadi bhran ksr inkiaf etmi lklrd, vvlcdn nzrd tutulmasna baxmayaraq iqtisadiyyatn daha tez aa dmsin sbb olmam, lakin daxili bazarda rzaq mhsullarnn qiymtlrin az tsir gstrmi, bu is ksr lklrin hkumtlri trfindn halinin qiymt artmndan qorunmas n iqtisadi tsiri minimuma endirilmlri v mvafq tdbirlrin grlmsi olmudur.

Bu gn elan ediln aclqdan ziyyt knlr haqqnda mlumatn verilmsi hl 1990-c ildn balanlmdr. Yeni metodika zr hesablamada halinin saslandrlm say lazm olan yaay kalorisinin qbul edilmsi, tkliflr ediln rzaq v s. istifad edilmidir. Yeni hesablamada rasionun enerji tutumu nzr alnmaqla rzan bldrlmsi aparlmdr.

FAO trfindn qida rasionunun qiymtlndirilmsi v rzaq thlksizliyinin digr aspektlri nzr alnmaqla mvafq hesablamalar aparlmdr.

2007-2008-ci illrdki iqtisadi bhrann bir daha tkrar olunmamas v acln aradan qaldrlmas n mvafq tdbirlr grlrs, onda 2015-ci ild ac qalanlarn saynn iki df azaldlmas bard Minilliyin nkiaf Mqsdlri hyata keiril bilr.

gr son 20 ild acln azalmasnn orta illik gstricilri 2015-ci ildk olduu kimi qalarsa, inkiaf edn lklrd ac qalanlarn say 12,5%- atacaq, bu da hl d Minilliyin nkiaf Mqsdlrinin 11,6%-dn ykskdir, lakin vvlki qiymtlndirmlrl mqayisd irlid qoyulmu mqsdlr daha yaxndr.

Son iki onillikd doymama demk olar ki, 30% aa dmdr, Asiya-Sakit okean regionunda 739 milyon nfrdn 563 milyon nfrdk azalmdr, bu da regionun bzi lklrinin sosial-iqtisadi inkiaf proqresi saysind ba vermidir. halinin saynn artmasma baxmayaraq regionda doymayanlarm say 23,7%-dn 13,9%- qdr aa dmdr. Latn Amerikas v Karib hvzsinin lklri ac qalanlarn saynn 1990-1992-ci illrdki 65 milyon nfrdn 2010-2012-ci illrd 49 milyonadk aa dmsin nail olmular, eyni zamanda

3 doymayanlarm say 14,6%- dn 8,3%-dk azalmdr. Lakin, son zamanlar bu proses yavadlmdr.

Afrika yegan regiondur ki, szgedn dvrd ac qalanlarn say 175 milyon nfrdn 239 milyon nfrdk artmdr, bel ki, ac qalanlarn 20 milyon nfri son 4 ild artmdr. Btn dvr rzind ac qalanlarn saynn aa dmsin baxmayaraq, son 3 ild 22,6%-dn 22,9%>-dk artmdr, bunula bel aclqdan hr drd nfrdn biri ziyyr kir. Afrikada Saxaradan cnubda 2007-ci ildk ld edilmi zif trqqi dayandrlmdr v o zamandan acln inkiaf templri ild 2% tkil etmidir.

nkiaf etmi lklr, hminin aclqdan ziyyt knlrin saynn 2004 - 2006-c illrd 13 milyon nfrdn 2010 - 2012-ci illrd 16 milyon nfrdk artmas mahid edilmi, 1990 - 1992-ci illrd aclq knlrin saynn 20 milyondan aa dmsi tendensiyasm dayandrlmdr.

Knd Tsrrfatnda mumi artm vacibdir, lakin bu aclqdan ziyyt knlrin saynn sabit aa dmsi n yetrli deyil. Knd tsrrfat sahsinin inkiaf sasn kasb lklrd acln v doymamazlm aa salnmasmda xsusil effektivdir, nki halinin kasb tbqlrinin oxu knd Tsrrfatndan v onunla ba faliyyt sferalarmdan asldr. Knd Tsrrfatnn inkiaf etmsi xirda fermerlrin clb edilmsi il, sasn d qadmlarm, gr o kasblar n yeni i yerlrinin almasma rait yaradacaqsa, kasblm sviyysinin aa salnmasmda daha effektiv olacaq.

Knd tsrrfatnn inkiaf hm halinin kasb tbqsin glir gtirmli, hm d rzaq mhsullarnda qida maddlrinin trkibin olan tlblr d nzr alnmaldr. Aclqdan ziyyt knlrin saynn aa salnmas yalnz rzaq istehsalnm hcminin artrlmas mslsi deyil, hminin onun qida trkibinin mxtlifliyi v thlksizliyi keyfyytlrinin artrlmasdr.

Bundan lav, 870 milyon nfr aclqdan ziyyt kdiyi halda, dnya halisi dzgn qidalanmama, xroniki doymama v qida mikroelementlrinin defsiti problemi il zlir, bu da z nvbsind dnyada 1,4 milyard nfrin ziyyt kdiyi piylnmy, artq kinin yaranmasma v bununla bal yolxucu olmayan xstliklr gtirib xarr.

Cari yzilliyin birinci yarsnda dnyada halinin saynn artaraq tqrivn 9,1 milyard nfr ataca halda rzaq mhsullarna, yemlr v lif qlobal tlbat iki df artacaq v knd tsrrfat bitkilri, yqin ki daha yksk drc d bioenerji v digr snaye mqsdlri n istifad edilck. Bellikl, knd tsrrfat mhsullarna yeni v nnvi tlbat onsuz da zif olan knd tsrrfat ehtiyatlarna getdikc artan tsirini gstrir. Bununla yana, knd tsrrfat, torpaq v su urunda srtl byyn hrlrl rqabt aparmal olaca il yana, eyni zamanda, iqlim dyiikliyin adaptasiyas v onun nticlrinin yumalmasmda yardm, tbii razilrin saxlanlmasma kmyi, thlk altnda olan nvlrin qorunmas, o cmldn bioloji mxtlifliyin yksk drcsinin saxlanlmasna yardm kimi digr hmiyytli istiqamtlrd d faliyyt gstrmli olacaq. Qeyd olunanlara lav olaraq, dnyann bir ox regionlarnda knd yerlrind yaayan hali azalacaq v knd tsnlifat il mul olanlarm say

4 daha az olacaq. Bu insanlarn, az torpaq v ii qvvsi istifad etmkl daha ox knd tsrrfat mhsullarnn becrilmsi n yeni texnologiyalara ehtiyac artacaq.

Knd tsrrfatna investisiyalar txminn 50 faiz artrlmaldr. 9,1 milyard nfri 2050-ci ild doyurmaq n hr il inkiaf edn lklrin knd tsrrfat istehsahna v xidmtlrin tmiz investisiya qoyuluu klind 83 milyard AB dollar tlb olunacaq.

Tlb olunan investisiyalar knd tsrrfat istehsalna v heyvandala, o cmldn soyuducu kameralarma, anbar v marketinq xidmtlrin, ilkin emala ynldilmlidir.

Proqnozladrlan zruri investisiyalarm illik hcminin 2050-ci ildk 20 milyard AB dollar mhsul istehsalma ynldilmlidir, 13 milyard AB dollar heyvandarlq sahsin istiqamtlndirilmlidir. Mexanikldirm sahsi, irriqasiya sisteminin genilndirilmsi v yaxladrlmas, ayrca n iri kapital qoyulular tlb edir.

2050-ci il rzaq istehsalmm 70 faiz qdr artrlmasma nail olmaq n xidmtlr daha 50 milyard AB dollar qoyulmas lazmdr.

Bu investisiyalarn ksr hisssi frdi investorlar trfindn daxil olmal, buraya avadanlq v texnika tdark edn fermerlr v emal sahsin vsait qoyan frdi biznes d daxildir.

Hminin knd tsrrfat sisteminin ilmsinin yaxladrlmas v rzaq thlksizliyin nail olunmas n dvlt fondlar lazmdr.

Dvlt investisiyalarmm prioritet sahlrinin aadaklar olaca gzlnilir: - knd tsrrfatnda elmi tdqiqatlar v yeniliklr; - irimiqyasl infrastrukturun yaradlmasna, msln yollar, limanlar v

elektrostansiyalarn tikintisin, knd tsrrfufat institutlarma v elmin yaylmas zr xidmtlr qoyulular;

- thsil, sasn d qadmlarn, sanitariya, tmiz su il tmin edilm, shiyy v s.

Lakin, 2000-ci ild elmi tdqiqatlara v yeniliklr dvlt investisiyalarmm

dnya hcmi cmi 23 milyard AB dollar tkil etmidir v ox qeyri-brabr payladrlmdr. Knd tsrrfatna ynldilmi inkiaf mqsdil rsmi yardm (RY) 1980-ci ildn 2005-ci ildk real olaraq 58 faiz azalmdr, hmin dvrd 17 faiz RY pay 3,8 faizdk aa dmdr. Hal-hazrda o txminn 5 faiz tkil edir.

Knd tsrrfatna ynldilmi 29 milyard AB dollar proqnozladrlan zruri investisiyalarm hcmi Hindistan v in kimi, n ox halisi olan iki lky istiqamtlndirilmsi ehtimal olunur. Regionlara gldikd, Saxaradan cnuba, Afrikaya txminn 11 milyard, Latn Amerikasma v Karib hvzsin - 20 milyard, Yaxn rq v imali Afrikaya - 10 milyard, Cnubi Asiyaya - 20 milyard v rqi Asiyaya - 24 milyard AB dollar investisiya clb etmk zruridir.

Proqnozlarn trtib edilmsind halinin bir nfrin yeni investisiyalarm tsirin nisbtn hmiyytli regional frqlrin diqqt yetirilir. halinin saynn

5 mxtlif artm templrini nzr alaraq, msln Latn Amerikasmda knd tsrrfatnda ii qvvsinin praktiki olaraq iki df ixtisara salmd halda, Saxaradan cnubda olan Afrika lklrind bu gstricilrin iki df artmas gzlnilir. Bu gstrir ki, 2050-ci il Latn Amerika kndlisinin sas kapitalmm hcmi onun Saxaradan cnubda Afrikadak kolleqasmdan 28 df artq gzlnilir.

nkiaf edn lklrd knd tsrrfatna birbaa xarici investisiyalar investisiya boluqlarm doldura bilck.

Lakin, kasb v rzaqla tmin olunmam lklrin torpaqlarmm zbt edilmsi mqsdil bel investisiyalar zr artq siyasi v iqtisadi gedilrin edilmsi ehtimal olunur. Ona gr d bel svdlmlr el hyata keirilmlidir ki, investisiyalar qbul edn lklrin halisinin faydalanmasn maksimumladrmaqla, onlarm rzaq thlksizliyinin sviyysi effektiv atrlsm v kasblm sviyysi aa salnsm.

Knd Tsrrfatnn v rzaq thlksizliyinin glcyi iqlim dyiikliyi il sx laqddir.

Glckd iqlim dyiikliyi rzaq thlksizliyin ciddi tsir gstrck. Xroniki acln yksk sviyysi olan kasb lklr iqlim dyiikliyi

proseslrin daha meyillidir. nkiaf edn lklrin oxu, sasn d Afrikada rzaq idxalmdan ciddi asl ola bilr.

FAO-nun mlumatna gr, iqlim dyiikliyinin rzaq istehsalma tsirinin az olduu zaman, n azmdan 2050-ci ildk, rzaq mhsullarnn payladrlmas rzaq thlksizliyin ciddi tsir gstrck: qlobal istilm nticsind inkiaf edn lklrd knd tsrrfat istehsalmm 9 faizdn 21 faiz enmsi mahid edilck.

Hazrda iqlim dyiikliyi, proqnozlara gr, 2050-ci il 9,1 milyard planet halisini doyurmaq mslsinin hllind dnya knd tsrrfatnn zldiyi n ciddi problemlr srasa daxildir.

Bununla yana, rzaq thlksizliyin msbt tsir gstr bilck iqlim dyiikliyinin neqativ nticlrindn mdf vasitlri mvcddur. Msln, aqromemeliorasiyanm kmyi il torpaqdan karbon qaznm xarlmasnm, hminin topam becrilmsinin v deqradasiya olunmu torpaqlarm brpa edilmsinin neqativ nticlrl mbarizd byk potensial var.

qlim dyiikliyi temperaturun artmas, karbon qaznm yksk ylmas, yamtlarn miqdarnm dyimsi, alaq otlarmm artmas, parazit v xstliklrin yaylmas vasitsil knd v me tsrrfatna tsiri artr. Qsamddtli perspektivd quraqlq, anomal istilik, daqnlar v gcl qasralar kimi tbii flaktlrin oxalmas gzlnilir.

Knd Tsrrfatnn tullantlar istixana qazlarmn dnya tullantlarmn txminn 14 faizini tkil edir. Knd tsrrfatnn tullantlarnm 74 faizi inkiaf edn olklrin payna dr.

Adaptasiya prosesind v iqlim dyiikliyinin neqativ nticlrinin aradan qaldrlmasnda knd tsrrfatnn nzr arpacaq rolu etiraf edilmlidir.

qlim dyiikliyi rzaq thlksizliyinin hr drd trkib hisssin mvcudluq, mmknlk, utilizasiya v sabitlik tsir gstrck.

6

Mvcudluun nzri chtindn, havada karbon qazmn yksk trkibi bzi bitkilrin mhsuldarlma msbt tsir gstrs d, mhsuldarlm artmas il qida maddlrin trkibi artmaya da bilr.

qlim dyiikliyi dnyada knd tsrrfat istehsalnm qeyri-sabitliyini gclndirck v tbii flaktlrin tezliyini artracaq.

Orta hesabla, proqnozlara gr 2050-ci ildk temperaturun mtdil artmas il rzaq mhsullarn qiymtlri d mtdil olaraq atacaq. 2050-ci ildn sonra temperaturun glckd ola bilck ykslmsi il inkiaf edn lklrd knd tsrrfat istehsalmm aa dmsi v qiymtlrinin yksk sray gzlnilir.

Ehtimal edil bilr ki, iqlim dyiikliyi qida mhsullarnn thlksizliyin tsir gstrsin, nki o, yoluxucu xstliklr dayclarmn, tzyiqin gclndirilmsin, qida v su mnli xstliklrin yaylmasma rait yaradacaq. Nticd knd tsrrfat mhsuldarlmm, hminin yoxsulluun gclndirilmsin v lm sviyysinin artmasna gtirib xaran mk mhsuldarlmn xeyli aa dmsi gzlnilir.

Ehtimal edilir ki, bzi inkiaf edn lklrd lcnd tsrrfat v rzaq mhsullarnn istehsal neqativ tsirlr ox meyilli olacaq, xsil d bu, halinin aa gliri olan v aclq v yoxsulluun yksk sviyyd olan tbqsinin artq indi d quraqlq, daqn v siklonlardan ziyyt kn olklr amil edil bilr.

Btn bu faktorlar Afrikada rzaq mhsullarnn idxalndan yksk aslla gtirib xara bilr. Qiymtlndirmlr gr, iqlim dyiikliyi Afrikada XXI-ci srin axrlarna knd tsrrfat mhsullarnn potensial istehsalm 15-30 faiz aa sala bilr.

qlim dyiikliyi sbbindn knd tsrrfatna gcl neqativ tsir daha ox Afrikada Saxaradan cnubda gzlnilir.

qlim dyiikliyin adaptasiya prosesi maliyy qoyuluu tlb edck, lakin bu rzaq thlksizliyinin qorunas, yoxsulluq sviyysinin aa salnmas v ekosistemin qorunmas n zruridir. rzaq thlksizliyinin mqsdlrin v eyni drcd d enerji mqsdlrinin nail olunmas n masir knd tsrrfat metodikalarna, institutlarma v texnologiyalara investisiyalarn yatrlmasma ehtiyac var.

Son zamanlaradk, iqlim dyiikliyi zr mzakirlrd knd tsrrfat, melrin deqradasiyas v qrlmasnn qarsnn alnmas zr faliyytlr aid olan bzi hallar istisna olmaqla, bu msl ikinci drcli msl kimi qalrd. Bu sbblr srasndan FAO torpaqdan karbon iki-oksidinin xarlmas kimi bzi knd tsrrfat layihlrinin maliyyldirilmsinin mvcud mexanizmlrindn xarlmasmm adm kir.

rzaq mhsullarnn istehsalnm inkiaf daha ox kin sahlrinin mhsuldarlnn artrlmasmdan - asldr, ninki kin sahlrinin genilndirilmsindn.

FAO-nun yeni sndin uyun olaraq, dnyann artan halisini doyurmaq n zruri olan knd tsrrfat istehsalmm lazmi sviyylr qdr artrlmas, tdqiqatlara v ixtiralara dvlt vsait qoyulularmm kskin artmasm v yeni texnologiyalarn ttbiq edilmsini, o cmldn feraer tsrrfatlarmm

7 metodologiyasmm aparlmasm v yeni knd tsrrfat bitkilri sortlarmm alnmasm tlb edck.

FAO-un son proqnozalrma gr 2050-ci ild lav 2,3 milyard nfri doyurmaq n dnya knd tsrrfat istehsal 70 faizdk artmaldr.

Proqnozlar gstrir ki, n byk hcmd mhsullar kin sahlrinin artrlmas hesabna deyil, mhsuldarlm artrlmas v artq istifad ediln kin sahlrinin intensiv becrilmsi yolu il ld edilck. Dnyada zruri olan istehsalm artrlmasmm 90 faizi mhsuldarlm artrlmas v intensiv becrilmsi hesabna v yalnz 10 faizi kin sahlrinin genilndirilmsi hesabna gzlnilir. nkiaf edn lklr n FAO bunu 80/20 nisbtind qiymtlndirir. Lakin, torpaqlarm az miqdarda olan lklrd praktiki olaraq btn artm mhsuldarlm artrlmas hesabma ld edilmlidir.

Mhsuldarln artrlmas problemi iqlim dyiikliyi tsiri altmda zn daha kskin biruz verir.

gr temperatur artq aa drs, bu rzaq mhsullarnn dnya istehsalmm potensialna ciddi tsir gstrr v qardal kimi sas bitkilrin mhsuldarl kskin aa d bilr. Temperaturun aa dmsi daha ox cnub enliklrd Afrikada, Asiyada v Latn Amerikasmda nzr arpacaq v burada lazmi tdbirlr grlmzs mhsuldarlq 20-40 faiz aa d bilr.

Yeni texnologiyalar v onlarm ttbiq edilm metodlarmm yaxladrlmas iqlim dyiikliyi v su ehtiyyatlarmn hcminin aa dmsi il mbarizd hmiyyt ksb edck.

Mhsul ymmdan sonra itkilrin azaldlmas hesabma knd tsrrfat istehsalmm artrlmas innovasiyalar tlb edn daha bir problemli sahdir.

stehsaln artrlmas n yeni fermer metodlarnm v texnologiyalarmm ttbiq edilmsi vacib olan br sira sahlr mvcuddur:

- Fermerlr trfindr knd tsrrfat istehsal vasitlrinin istifadsinin effektliyinin yaxdadrlmas.

Buna zrurt tbii ehtiyatlarm azalmas, tbii yanacaq, azot v fosfor kimi ehtiyatlara qiymtlrin artm zaman yaranacaq. Knd Tsrrfatnn mdafsi mnasibtind byk midlrin baland metodlardan biri torpan sfr drcd ilnmsi (torpaq qatmn evrilmmsi) - bu metodu istifad edn feraalar yanacan srfmi txminn 2/3 hisssi qdr aa salr, eyni zamanda torpa karbon 4-oksidindn tmizlyirlr. Bununla yana, gbrlrdn istifadni, knd tsrrfatnda azotun istifad miqyaslarnm artrlmas v bioloji-bal azotun tchiz olunma miqyasnn artrlmas yolu il daha effektiv istifad yolu il ld etmk olar. Su daha bir resursdur, o st axmlarn ym v torpaqda rtubtin saxlanlmas metodikasmm yardm il effektiv istifad edilmlidir.

Knd tsrrfat bitkilrinin yeni nvlrinin ilnib hazrlanmas. Bitkilrin dzgn becrilmsi metodikas yksk mhsuldarl yaxladrlm bitki sortlarmm becrilmsin gtirib xara bilr ki, bu da itkilrin azaldlmasma v knd tsrrfatn iqlim dyiikliyinin nticlrin v su resurslarmn atmazlna daha dayanql etmy yardm edr. Lakin FAO-nun sndind traf

8 mhit v insan salamlna mmkn tsir ed bilck neqativ tsirindn qorunmas mqsdil yeni texnologiyalarn diqqtli thlininin vacibliyi qeyd edilmidir.

Knd tsrrfat elmi-tdqiqatyeniliklrin investisiyalarn artrlmas. Bu fakt nzr alsaq ki, elmi-tdqiqat yeniliklrin investisiyalarn qoyuluu knd tsrrfatna dstyin n effektiv suludur, elmi-tdqiqat yeniliklrin iri dvlt v frdi qoyulular vacibdir, nki knd tsrrfat masir texnologiyalardan v metodlardan istifad edilmsindn glirlr ld edir. Eyni zamanda iqlim dyiikliyi v su ehtiyatlarmm srtl azalmas il knd tsrrfatnda tdqiqatlara v yeniliklr daha byk hcmli investisiyalarn qoyuluuna tlbat artrlmaldr.

Mvcucl olan "mhsuldarlqda atmazln" rtlmsi. Bu gn bir ox fermalar istehsal ed bildiyindn daha az rzaq istehsal edir, nki onlar tkmilldirilmi toxumlarm stnlyndn v hal- hazrda mmkn olan bitkilrin becrilmsi metodikalarmdan istifad etmirlr. Bu hal maliyy atmazl, mlumatlarm mhdudluu, mlumatlarm yaylmas zr xidmtlrin yetrinc inkiaf etmmsi v lazim olan texniki sritnin ld edilmsi n yetrinc imkanlarm olmamas sbbindn irli glir.

1.2. Dnya taxl bazarnn vziyyti

2012-ci ild FAO trfindn hazrlanm taxl zr dnya istehsalnn ilk proqnozu 2011-ci ill mqayisd 1 faiz artm (v ya 27 milyon ton artq) - 2 371 milyon ton nzrd tutulur. Yem taxlnn v dynn istehsalnn hminin artm gzlnildiyi halda budann ym azala bilr.

Dnli bitkilrin mumi istehlak gzlnildiyi kimi 2012 - 2013-c illrd 1,4 faiz 2 357 milyon tonadk, bununla yana yem taxlnn istehlak, rzaq taxlnn istehlak is halinin artmna uyun artacaq. Digr trfdn, bioyanacan istehsal n taxln snaye istehlak gman ki, bir ne il srtli artm illrindn sonra bir qdr yavayacaqdr.

Dnya istehsal v istehlaknn ilkin proqnozlarna uyun olaraq 2013-c ild knd tsrrfat mvsmn axrna taxln dnya ehtiyatlarnn 524 milyon tonadk artma, txminn 9 milyon v ya 1,7 faiz ilkin ehtiyatlarn sviyysindn yksk olma ehtimal olunur. Bu hal dnya ehtiyatlarnn qiymtlndirmsin gr 22 faiz sviyysind saxlanlmas istehlak nisbtind he bir hmiyytli dyiikliklr gtirib xarmamaldr. sas dnli bitkilr arasnda yem taxlnn v dynn ehtiyatlarnn artrlmas il yana budann dnya keici ehtiyanlarnn azalmas proqnozladrlr. Yem taxlnn artmnn proqnozladrlmasnda ehtiyatlarn istehlaka nisbti hl d thlkli, ox aa - 14,3 faiz sviyysinddir, bu is 2011- 2012-ci illrin gstricisindn bir qdr ykskdir.

2012-2013-c illrd, proqnozlara gr taxln dnya ticartinin hcmi 295,5 milyon tona atacaq, bu da 2011-2012-ci il gstricisindn bir qdr ykskdir. Bel artm sasn buda tklifinin gzlniln azalmasn artqlamas il kompensasiya edn qardalnn istehsalnn artm il baldr, eyni zamanda dy ticarti sabit sviyyd proqnozladrlr.

2012-ci ilin aprel aynda dnli bitkilrin FAO qiymtlrinin indeksi orta hesabla 224 bnd tkil etmidir, bu da mart aynn gstricisindn 2 faiz aadr, bunula yana btn dnli bitkilr tklifin yksk konyukturas fonunda qiymtlrin aa dinamikasn gstrir. Aprel aynda tn ilin mvafiq ay il mqayisd buda zr qiymtlr 21 faiz, qardal zr 15 faiz, dy zr 4 faiz aa olmudur.

Dnya taxl bazar

Dnya balans 2010/11

2011/12 qiymtln-

dirm

2012/13 proqnoz

2012/13-c ild 2011/12-ci il

nisbtind dyiikliklr

milyon ton % stehsal 2 253.7 2 344.1 2 370.7 1.1 Ticart 281.4 293.1 295.5 0.8 stehlak, cmi 2 275.4 2 324.7 2 357.2 1.4 rzaq 1 059.4 1 073.4 1 084.7 1.1 Yemlr 763.8 789.8 806.6 2.1

2

Digr istehlak 452.2 461.5 465.9 1.0 nvlri Dvrn sonuna ehtiyatlar 500.6 515.2 524.0 1.7

Buda bazarnn vziyyti

2012-ci ild taxl istehsalnn son proqnozu mart aynda drc edilmi FAO-

nun proqnozu il mqayisd 2011-ci ildn daha kskin azalmasn gstrir. 2012-ci ild, gzlnildiyi kimi, budann dnya istehsal 2011-ci ill mqayisd 3,6 faiz, v ya 675 milyon tonadk azalacaq. Dnya istehsalnn gzlniln azalmas il eyni zamanda 2012/13-c illrd budann mumi istifadsinin bir qdr azalaca ehtimal olunur. 2011/12-ci illrd yem olan tlbatn kskin artmas il budann istifadsi xeyli artmdr. Lakin gln mvsmd yem taxlnn istehsalnn brpa edilmsi gzlnilir, ehtimal var ki, budann yem kimi istifad edilmsi daha normal sviyyydk azalacaq.

Buna baxmayaraq, bu mvsmd ehtiyatlarn xeyli artrlmasndan sonra proqnozlara gr gln mvsmd buda ehtiyatlarnn 6,5 faiz, 183 milyon tonadk azalacaq. Hal-hazrda gzlnildiyi kimi, budann istehlak azalmad, ksin artd halda ehtiyatlar daha ox azalacaq.

2011/12-ci illrd olan 8,7 faiz artmndan sonra 2012/13-c illrd budann dnya ticartinin txminn 1,7 faiz azalaca proqnozladrlr, bu da idxala tlbatn azalmasn ks etdirir, xsusil d yem budasna. Nticd, budann dnya istehsalnn gzlniln azalmasna baxmayaraq, ehtimal var ki, qiymtlrin artmasnn tsiri ziflyck. ri ixrac fondlar dnya bazarlarnn konyukturasna tsir gstrir, bel ki, tklif sferasnda ciddi gzlnilmz hallar ba verms, yaxn aylarda dnya qiymtlri ox ehtimal ki, 2011/12-ci illrd olduundan daha aa olacaq.

Budann dnya bazar

Dnya balans 2010/11

2011/12 qiymtln-

dirm

2012/13 proqnoz

2012/13-c ild 2011/12-ci il nisbtind

dyiikliklr milyon ton %

stehsal 655.6 700.0 675.1 -3.6 Ticart 124.6 137.4 135.0 -1.7 stehlak, cmi 664.1 690.7 686.5 -0.6 rzaq 468.0 473.5 475.5 0.4 Yemlr 120.8 138.9 133.8 -3.7 Digr istehlak nvlri 75.2 78.3 77.3 -1.3 Dvrn sonuna ehtiyatlar 188.2 195.3 182.7 -6.5

3

Yem n taxl bazarnn vziyyti

2012/13-c illrd istehsal prosesi il laqdar yem n taxl bazarnn tlbat v tklif proqnozu bel erkn mrhllr olduqca rtidir. Buna baxmayaraq, son mlumatlara sasn, 2012-ci ild dnya istehsal rekord sviyyy istiqamtlnmi, bu da 2011/12-ci llrin tchizat vziyytinin xeyli ctin olduunu nzr alaraq olduqca lamtdar hadisdir. Proqnozlara uyun olaraq, dnya istehsalnn gzlniln artm AB-da kin sahlrinin kskin artmas il lqdardr. Cari ill mqayisd 2012/13-c illrd budadan frqli olaraq yem n qardalnn istifadsinin artmas il laqdar istifadnin mumi hcminin daha yksk artm proqnozladrlr. Yem n taxlnm dnya ticarti 2011/12-ci ildki azalmasndan sonra, hminin genilnck, eyni zamanda artmn byk hisssi qardalnn hesabna ld edilckdir. Bzi lklr, xsusil d Asiyada, budann deyil yem n taxln idxaln brpa edck, eyni zamanda onun qiymtlrinin rqabt daha da davaml ola bilcyi gzlnilir. Yem n taxln dnya ehtiyatlar, gzlnildiyi kimi 2013-c ilin mvsmnn sonuna artacaq, lakin ehtimal var ki, yetrinc olmasn. Bunu ehtiyatlarn istifady olan nisbtinin proqnozladrlan gstricilri ks etdirir. Hminin qeyd etmk vacibdir ki, iri ixraclarn ehtiyatlar ox gman ki, orta sviyydn aa olacaqdr.

Dnya bazar

Dnya balans 2010/11

2011/12 qiymtln-

dirm

2012/13 proqnoz

2012/13-c ild 2011/12-ci il

nisbtind dyiikliklr

milyon ton % stehsal 1 130.1 1 163.9 1 207.3 3.7 Ticart 121.6 121.3 126.0 3.9 stehlak, cmi 1 150.5 1 165.6 1 193.7 2.4 rzaq 202.0 204.0 206.7 1.3 Yemlr 631.0 638.7 660.2 3.4 Digr istehlak nvlri 317.5 322.9 326.8 1.2 Dvrn sonuna ehtiyatlar 171.4 167.1 177.1 6.0

Dy bazarnn vziyyti

Dynn dnya qiymtlri 2011-ci ilin sentyabr ayndan aa dmy balamdr, bu da Hindistann adi dy sortlarnm ktlvi ixracnn brpas il eyni zamana tsadf etmidir. lknin dnya dy bazarna qayd ixraclar arasnda gcl rqabt gtirmidir v praktiki olaraq Tailandda dnya kotirovkalar n istehsallarn yksk qiymtlrinin dstyi siyastinin saxlanmasn neytralladrmdr. 2012-ci ilin aprel ayna olan vziyytin gr

4

dnya qiymtlri dynn btn sortlar zr sentyabr aynn sviyysindn 10 faiz aa dmdr.

2011-ci ild dnyada dy istehsal 2,6 faiz artmdr. Ehtimal edilir ki, normal hava raiti v miqyasl sah proqramlarnn inkiaf etdirilmsi rtil 2012-ci ild bu faiz daha 1,7 faiz, 488 milyon tonadk (tmizlnmi dy hesab il) artacaq, baxmayaraq ki, Cnubi Amerikada mhsulun ilk nticlri bir qdr tsflndiricidir.

2012-ci ild praktiki olaraq nnvi iri idxallarn tdarknn azalmas nticsind dy ticartinin 2,6 faiz aa dcyi proqnozladrlr. xraclar arasnda Tailand, gzlnildiyi kimi rqabt davamsz qiymtlri sbbindn satn daha kskin azalmas il qarlaacaq, lakin vvlki kimi z liderliyini qoruyub saxlayacaq. Ehtimal edilir ki, Vyetnam ixracn hcmin gr ikinci yerd qalaraq ixracn sviyysini tn ilin sviyysind qoruyub saxlayacaq. ksin olaraq, Hindistann ixrac el sviyyd artmaldr ki, o hcmin gr Pakistan v AB-dan irli kerk nc yerd olacaq.

Hm 2011-ci, hm d 2012-ci ild dynn dnya istehsal, gzlnildiyi kimi, istehlak qabaqlayacaq. Nticd 2011/12 v 2012/13-c illrin sat mvsmnn sonuna dnyann dy ehtiyatlarnn artmas proqnozladrlr, bu da dnya ehtiyatlarnn istifady qar nisbtinin yeni, maksimum hddindk artmasna gtirib xaracaq.

2011-ci ild proqnozlara uyun olaraq, dnya istehsalnn istehlak stlmsi nticsind 2013-c ildn n yksk sviyysin atacaq.

dnya balans (taxla hesablanm)

2010/11 2011/12

qiymtln- dirm

2012/13 proqnoz

2010/11-ci ill mqayisd

2011/12-ci ild dyiikliklr

milyon ton % stehsal 455.4 468.1 480.1 2.6 Ticart 31.5 35.2 34.3 -2.6 stehlak, cmi 448.6 460.8 468.4 1.6 rzaq 382.4 389.3 395.9 1.7 Dvrn sonuna ehtiyatlar 134.4 141.0 152.8 8.4

1.3. t v t mhsullar bazarnn vziyyti

Tkc qu v donuz tinin hesabna 2012-ci ild tin dnya istehsal txminn 2 faiz, 302 milyon tonadk artacaq. Bu sektorda artmn xeyli hisssi inkiaf edn lklrd ld edilck, eyni zamanda inkiaf etmi lklrd yksk istehsal xrclrinin glirliyi il problemlrin mvcud olmas, tin daxili istehlaknn durunluu v inkiaf edn lklr trfindn srt rqabt sbbil ehtimal var ki, istehsal aa dck. sas idxal lklrd istehsaln artm tin dnya ticartinin dinamikasnn lngimsin gtirib xarmas nticsind sat bazarlar urunda mbariznin 2012-ci ild gclncyi gzlnilir. Bu da inkiaf etmi ixrac lklrdn ixracn mhdudladrlm imkanlar il birg dnya bazarnn strukturunu inkiaf edn lklrin, sasn d Braziliya v Hindistann xeyrin dyidirir.

tin dnyada n iri ixracs AB-dak quraqlq v digr ixrac lklrd mal-qarann saynn mhdudiyyti t olan dnya qiymtlrini 2012-ci ilin birinci rbnd rekord sviyyd saxlanlmdr. Aprel aynda 182 bnd tkil edrk FAO- nun t zr qiymt indekslri mart ay il mqayisd artmdr. dxala olan tlbatn yavalamas v inkiaf etmi lklrd iki il istehlak durunluu 2012-ci ild qiymtlrin tzyiqin gtirib xara bilr, lakin cari ild tin istehsal sasn yemlr olan qiymtlrdn v heyvanlarn xstliklril vziyytindn asl olacaqdr.

Dnya t bazar

dnya balans 2010/11

2011/12 qiymtln-

dirm

2012/13 proqnoz

2010/11-ci ill mqayisd 2011/12-ci

ild dyiikliklr

milyon ton ksilmi kid % stehsal 294.6 297.2 302.0 1.6 Mal ti 67.5 67.5 67.5 - Qu ti 98.2 101.6 103.5 1.8 Donuz ti 109.9 109.0 111.7 2.6 Qoyun ti 13.5 13.5 13.6 0.9 Ticart 26.6 28.5 29.2 2.4 Mal ti 7.7 7.8 8.1 4.0 Qu ti 11.6 12.6 13.0 3.1 Donuz ti 6.2 7.1 7.0 -0.7 Qoyun ti 0.8 0.7 0.7 1.4

Tlbat v tklif gstricilri (halinin hr nfrin rzaq istehlak

Btn dnya (kq/il) 42.5 42.3 42.5 0.5 nkiaf etmi lklr (kq/il) 79.2 78.9 78.4 -0.5 nkiaf edn lklr (kq/il) 32.4 32.3 32.8 1.5

2

FAO-nun t olan qiymtlrin indeksi (2002-2004=100)

2010 2011 2012 yanvar-

aprel

2011-ci il yanvar-aprel dvr il mqayisd

2012-ci il yanvar-aprel dvrn dyiikliklr,%

152 157 179 3.3

Sd v sd mhsullar bazarnn vziyyti

Sd mhsullarna olan qiymtlr 2011-ci ilin ortalarndan dnya bazarna tdarkn artmas il aa dmy balamdr. Aprel aynda sd istehsalnn cnub yarm krsind mvsmn uurlu bitmsindn, imal yarm krsind pozitiv balamasndan sonra glckd aa dmsi mahid olunmudur. Qiymtlrin aa dmsi ixrac fondlarnn artmn, hminin d avronun AB dollar nisbtind mznnsinin aa dmsini ks etdirir. Bu yaxnlarda aa mznnnin dmsin baxmayaraq, sd mhsullarna olan qiymtlr oxillik qiymtlrin orta sviyysindn xeyli yksk olaraq qalr.

A lklrind v AB-da dvlt trfindn maliyyldiriln ehtiyatlarn minimum sviyysi raitind sd bazar istehsalnda v sd mhsullarnn mvcdluunda qfltn ba vern dyiikliklr xsusil hssasdr. Buna baxmayaraq, 2012-ci ilin qalna istehsaln pozitiv proqnozu qiymtlrin glckd aa dmsin gtirck.

2012-ci ild dnya sd istehsal 2,7 faiz artaraq 750 milyon tona atacaqdr. Artmn regionlarn ox hisssind gzlnildiyin baxmayaraq, Asiya, gzlnildiyi kimi, artmn xeyli hisssini tmin edck.

Sd mhsullar il dnya ticarti proqnozlara uyun olaraq 2012-ci ild d artacaq. dxaln gzlnildiyi kimi sd ekvivalentind 52,7 milyon tonadk artd halda, tlbat sabit olaraq qalacaq. Asiya sas bazar olaraq qalacaq, ondan sonra imali Afrika, Yaxn rq, Latn Amerikas v Karib hvzsi glck. dxala olan dnya tlbatnn artm gzlnildiyi kimi, sasn Okeaniya v Cnubi Amerikada sdn otlaq istehsalnn hesabna tmin edilck.

FAO-nun t olan qiymtlrin indeksi (2002-2004=100)

2010 2011 2012 yanvar-

aprel

2011-ci il yanvar-aprel dvr il mqayisd

2012-ci il yanvar-aprel dvrn dyiikliklr,%

200 221 198 -13.4

Sd mhsullarnn dnya bazar: sas rqmlr

dnya balans 2010/11

2011/12 qiymtln-

dirm

2012/13 proqnoz

2010/11-ci ill mqayisd

2011/12-ci ild dyiikliklr

milyon ton sd hesablanm % Cmi, sd istehsal 713.6 730.1 750.1 2.7

3

Cmi, ticart 47.8 50.7 52.7 4.0 Tlbat v tklif gstricilri halinin hr nfrin rzaq istehlak:

Btn dnya (kq/il) 103.3 104.5 106.1 1.6 nkiaf etmi lklr (kq/il) 233.4 234.3 237.8 1.5 nkiaf edn lklr (kq/il) 67.8 69.5 71.1 2.2 Ticart -istehsaln pay (%) 6.7 6.9 7.0 1.2

Dnya zr taxl istehsalnda Azrbaycann pay

gstricilr 2012-ci il zr

1. Dnli bitkilrin spin sahsi, milyon ha Dnya, cmi 1 572,0 o cmldn Azrbaycan 1,032 ondan buda: Dnya, cmi 1 048,0 o cmldn Azrbaycan 0,688

2. Taxl istehsal, milyon ton Dnya, cmi 2 371,0 o cmldn Azrbaycan 2,8 ondan buda: Dnya, cmi 700,0 o cmldn Azrbaycan 1,847

3. Dnyada Azrbaycann pay, %-l Spiln sahd 0,07 o cmldn buda 0,07 Taxl istehsalnda 0,12 o cmldn buda 0,26

4. halinin bir nfrin taxl istehsal, kq Dnya, cmi 327 o cmldn Azrbaycan 301 ondan buda: Dnya, cmi 100 o cmldn Azrbaycan 198

1.4. Aqro-rzaq iqtisadiyyatnn xsusiyytlri

Planl iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatna keid aqrar-snaye kompleksind byk dyiikliklr sbb olmudur. Dvlt planl iqtisadiyyatdan xm, iqtisadi mstqil tsrrfatlar tchizat msllrini, istehsal faliyytinin istiqamtlrinin seimini, z mhsullarnn satnmstqil hll edn, bir szl bazar qanunlar zr faliyyt gstrn mssislr v onlarn birliklrinevrilmidir.

Bu raitd vahid bir sistembirldirilmi vertikal idarediln tsrrfatlq subyektlri kimi aqrar-snaye kompleksi anlay artq mvcud olmasa da, bu termin vvlki kimi rsmi sndlrd, elmi-texniki v ensiklopedik dbiyytda geni istefad edilir.

mumi nzriyy sistemi mddalar nqteyi-nzrdn mummilli iqtisadiyyat sistem kimi bir sra altsistemlrdn ibartdir. Aqro-rzaq iqtisadiyyat onlardan biridir, bura iki altsistem daxildir: knd tsrrfat mhsullarnn istehsal (knd tsrrfat) v emal (qida v emal snayesi). z faliyyt sferasnda o digr altsistemlrl (maliyy, manqayrma, kimya, nqliyyat, energetika) iteqrasiya vasitsil onlarn elementlrinin (mhsullar v xidmtlr) bir hisssi il baldr.

Aqro-rzaq iqtisadiyyatnn sas mqsdi halinin, onun keyfiyytin v strukturuna gr mxtlif qruplarnn tlbatna mvafiq olan tbii rzaq mhsullar il tmin edilmsidir. qtisadiyyatn izah edilmsil laqdar olaraq bu proses yeni, bazar sasnda hyata keirilir.

Qeyd etmk lazmdr ki, istehsaln srtli inkiafndan irli gln planl-payladrc sistemdn frqli olaraq iqtisadi mnasibtlrin tnzimlyicisi kimi bazar istehsal istehlak mnasibtlrind istehlaklarn maraqlar hmiyytli drcd gdlr.

Bazar mummilli iqtisadiyyatda iqtisadi mnasibtlrin formasdr, onun sas frqlndirici lamti mhsullarn alnmas v sat mqsdil mhsullarn (xidmtlrin) alclar v satclarn laqsidir.

dbiyyatda mlum bazar anlayn mumildirrk, aadak trifini vermk olar: aqro-rzaq bazar aqro-rzaq iqtisadiyyatndaiqtisadi mnasibtlrin formasdr, bu formalarn rivsind tlbat, tklif mt v xidmtlr qiymtlri formaladrr. Aqro-rzaq bazarnn sas mhsulu xammal, yem v qida mhsullar kimi knd tsrrfat mhsullarn istehsaldr.

Bazar mnasibtlrinin tnzimlm mexanizmin aadak mqamlar tsir gstrir:

- knd tsrrfat mhsullarnn v rzan orta qiymtlrinin, vsait v mk xrclrinin formalamasn myynldirn dyr qanunu;

- bazar subyektlri arasnda mbadilnin effektliyini, pul v mhsul axnnn nisbtini myynldirntlbat v tklif qanunu;

- konyunktura tlbat v tklifin, qiymtlrin sviyysi, mt ehtiyatlar v s. nisbtil sciyylnn bazarda iqtisadi vziyyt;

2

- rqabt ayr-ayr mhsul istehsallar v ya mtlrin (xidmtlrin) tchizatlar arasnda satn, kapitaln daha glirli bazar seqmentlrin axn vasitsil istehsal proseslrinin tbii nizamlanmas mexanizminin daha lverili rait urunda iqtisadi rqabt, nticd borcunu dy bilmyn mssislr mflislir v bankrot olurlar.

Bazar mnasibtlrinin tnzimlnmsinin effektliyin aadak amillr neqativ tsir gstr bilr:

- inhisar (monopoliya) bir v ya bir sra mssislr trfindn nzart ediln bazar formasdr; adtn, iri firmalar, korporasiyalar v onlarn birliklri z llrind mhsulun satn v istehsaln cmldirirlr, bu da onlara inhisar qiymtlrini myynldirmy v daha ox glir ld etmy imkan yaradr;

- klg iqtisadiyyat dvlt trfindn idar edilmyn mhsullarn (knd tsrrfat mhsullarnn, rzan, maddi-texnikiehtiyatlarn v s.) istehsal, payladrlmas v istehlak.

ngilis iqtisads A.Smit hesab edirdi ki, bazar iqtisadiyyat bir sistem kimi obyektiv inkiaf qanunlarna tabedir v tsrrfatlq subyektlrinin mxtlif maraqlarnn yksk drcli zn tnzimlm v zn nizamlamaya qadirdir (grnmyn l prinsipi). Bir ox iqtisadlar bu konsepsiyann trfdardr v o, XX srin 30-cu illrindk stnlk tkil edirdi. 20-ci illrin sonlarnda 30-cu illrin vvlrind dnya iqtisadiyyatn brm tnzzl iqtisadiyyatn zn nizamlama nzrriysini mhv etmidir. Bu nzriyyy zidd olaraq bazar tkc iqtisadiyyat zn tnzimlmirdi, ksin mhvedici meyllri daha da gclndirirdi.

XX srin 30-cu illrind C.M.Keynsn bazar mexanizmin dvltin mdaxil edilmsinin zruriliyini v hmiyytini saslandrannzriyysi yaranmdr, ilk nvbd tlbatn tnzimlnmsind, investisiya proseslrind, kredit siyastinin hyata keirilmsind v halinin mulluunda. Bu nzriyynin praktiki olaraq hyata keirilmsi prosesind mxtlif lklrd iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnmsinin iki sulu yaranmdr: mrkzldirilmi (qanunverici) ham n mtlq v mrkzldirilmmi (vasitli) qiymtlr, ticart qaydalarna, glirlrin, vergilrin v s. tsiri vasitsil.

Bazar iqtisadiyyatnn dvlt trfindn tnzimlnmsi sullar sabitdir, lakin bazarda yaranan vziyytdn asl olaraq dyi bilr. Bununla yana, hyata keiriln cmi tdbirlr aqro-rzaq iqtisadiyyatnn optimal inkiafn tmin etmlidir. Real raitd aqro-rzaq iqtisadiyyatnn optimalladrlmas zr qrarlar qbul edn xslr bazar subyektlri arasnda mvcud olan btn laqlri izlyib v hyata keirmk iqtidarnda deyillr. Buna saslanaraq ya idarednlrin sayin artrmaq lazmdr, bu da rasional deyil, ya da subyektlr arasnda idarediln laqlrin sayn azaltmaq, bu da nticd idarediln sistemi xaosa gtirck (srf liberal iqtisadiyyat). Ona gr d optimalladrma prosesind bir trfdn bazar qanunlarnn daha effektif tsirini tmin etmk, digr trfdn onun inkiafna neqativ faktorlarn tsirini mimimuma endir bilck laqlr seilib tnzimlnmlidir.

3

Aqro-rzaq iqtisadiyyatnn sas daya knd tsrrfatdr. 90-c illr rzind DM-d onun pay aa dmsin, qida v emal snayesi sahlrindn daha srtli templrl azalmasna baxmayaraq, o lk iqtisadiyyatnn n iri sahsi olaraq qalmdr.

Knd tsrrfat mhsullarnn (xammaln) v rzaq mhsullarnn istehsal ox mrkkb sistemdir, onun vziyyti v inkiaf bir ox xarici v daxili xarakterli faktorlarn kompleks tsirindn asldr. Hal-hazrda o lk halisini yetri qdr v tamdyrli qida mhsular il tmin edilmsi kimi z sas funksiyalarn hlki istniln sviyyd yerin yetirmir. Bu mqsd nail olunmas birbaa dvltin aqrar siyastinin sasn tkil edir.

Dnli, dnli-paxlal v yal bitkilrin tsnifat

Dnli bitkilrin becrilmsi qdim zamanlardan, insann tropik v subtropik

melrd tbitin svqatlarnn (yarpaqlarn, meyvlrin v kklrin) ylmasndan primitiv toxa kiniliyin ken zaman balamdr. lk knd tsrrfat bitkilrinin qalqlar neolit dvrnn vvllrin, yni 10 12 min il vvl aid olan v arxeoloqlar trfindn aparlan qazntlar zaman taplmdr. Akademik ..Vavilov bel bir frziyy irli surmdr ki, insanlar kinilikl daha tez st paleolitd (40 50 min il vvl) mul olmaa balamlar. Arxeologiyann yeni tapntlar bu frziyyni tsdiqlyir.

lk dnli bitkilrdn biri tktoxumlu yaban buda olmudur. oxillik seimlr nticsind becriln dnli bitkinin ilk nv yaradlmdr tktoxumlu bitki budann bir ox sortlarnn balanc olmudur.

Yer znd nbatatlar rtl toxumlularntxminn 300 min nvn myyn etmilr, insan trfindn becriln v geni istifad ediln bitki nvlrinin say is 250-dn artq deyil, onlardan xeyli hisssini Graminal dnli fsilsi v Fabaceue paxlallar fsilsi tkil edir. Yal bitkilr mxtlif fsillr aiddir. Onlarn toxumlarnn quruluu dnli v paxlal bitkilrin toxumlarndam frqlnir. Hazrda istehsal ediln v byk tsrrfat hmiyyti olan yal bitkilr gnbaxan, raps, xardal, kntann toxumlar, gngrk aiddir. Soya paxlallar fsilsin aid olsa da, onun yksk yalln nzr alaraq (17 faizdn artq), praktikada onu yal bitkilr aid edirlr. Yal bitkilr dnli bitkilrl ayr-ayr istehsal texnologiyalarnn elementlril, saxlanlma sistemi il, hminin bitki zlalnn sas mnbyi kimi qarq yem snayesind emal tullantlarnn istifadsi sx laqddir.

Dnli, paxlal v yal bitkilrin hr bir nv nv mxtlifliklrin ayrlr, nv mxtlifliklti is sortlara. Sort myyn irsiyytli, konkret becrilm raitind eyni bioloji, tsrrfat v texnoloji xsusiyytlr malik bitkilrin cmidir.

Dnli , dnli-paxlal v yal bitkilrin bitm dvrnn xarakteri v onlarn tsrrfat istifadsi iki tsnifatn tmli zrind qurulmudur. z inkiafnn

4

xarakterin gr onlar payzlq, yazlq v yarm payzlq bitkilr ayrlrlar; tsrrfat istifadsin gr - rzaq, dnli-yemlik (yemlik) v texniki.

Payzlq bitkilri (payzlq buda, ovdar, arpa, tritikale, raps) yayn sonunda payzn vvlind spilir, mhsulu is gln il yrlar. Yazlq bitkilrdn frqli olaraq payzlq bitkilr fizioloji dincliy malikdirlr, bu da onlarn q raitin davamlln tmin edir. Bu bitkilrin normal inkiaf n ilkin mrhld aa temperatur lazmdr.

Yazlq bitkilri (yazlq buda, ovdar, arpa, yulaf) qardal, paxlal, dar v yal bitkilr kimi yazda spilir. Payz kinind onlarn ccrtilri, adtn, qda mhv olurlar.

Yarm payzlq sortlar (bada, arpa) qn mlayim kediyi regionlarda hm yaz, hm d payz spinind yax mhsul verirlr.

sas taxl nvlrinin orta kimyvi trkibi (q/100 q taxl)

Dnli bitkinin nv Su Zlal Ya Karbohidrat Qida liflri Kl

Brk buda (durum) 14,0 13,0 2,5 57,5 11,3 1,7 Yumaaq buda 14,0 11,8 2,2 59,5 10,8 1,7 ovdar 14,0 9,9 2,2 55,8 16,4 1,7 Arpa 14,0 10,3 2,4 56,4 14,5 2,4 Yulaf 13,5 10,0 6,2 55,1 12,0 3,2 Qardal 14,0 10,3 4,9 60,0 9,6 1,2 Dar 13,5 11,2 3,9 54,6 13,9 2,9 Dy 14,0 7,5 2,6 62,3 9,7 3,9 Qarabaaq 14,0 10,8 3,2 56,0 14,0 2,0 Sorqo 13,0 9-14 2,5-3,5 69,5 2-3 2-2,5 Noxud 14,0 20,5 2,0 49,5 11,2 2,8 Soya 12,0 34,9 17,3 17,3 13,5 5,0 Gnbaxan 8,0 20,7 52,9 10,5 5,0 2,9 Raps 8,1 30,8 43,6 7,2 5,8 4,5 Lobya 14,0 21,0 2,0 47,0 12,4 3,6 Mrci 14,0 24,0 1,5 46,3 11,5 2,7

Dnli bitkilr

Buda

Budann bir ox nvlrinin vtni Rusiya, Azrbaycan v talyadr. Buda

bitkisi Orta Asiya lklrind,Yunanstanda, Bolqarstanda bizim eradan 6 7 min il vvl tannmdr.

Buda - hmiyytli dnli bitkilrdn biridir. Bu Yer krsinin halisinin byk hisssi n sas rzaq bitkisidir. XX srdn balayaraq budann emal

5

mhsullar dynn sas nnvi rzaq bitkisi olan ind, Hindistanda, Yaponiya v digr lklrd d yaylmaa balamdr. Buda dninin dyri onun trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vernzlali madddir, bunun da ryin v rk mmulatlarnn biirilmsind, makaronlarn v manna yarmasnn istehsalnda byk hmiyyti var. Buda unundan biiriln rk daha dadldr v tam hzm edilir, ninki digr dnli bitkilrdn (ovdar, arpa, yulaf, qardal). Buda unu v onun sasnda istehsal ediln mhsullarn qida dyri ykskdir, malicvi vprofilaktiki tyinatldr. Buda unu v niastas, hminin kosmetik pastalar, tibbi, texniki v digr mqsdlr n istifad edilir.

Buda daha ox nv mxtlifliyil seilir. Budann iki nvnn praktiki hmiyyti var yumaq v ya adi (Triticum vulgare) v brk (Triticum durum). Mitd buda deynd yumaq budan nzrd tuturlar. Yumaq v brk buda anla botanikann tsnifat terminlridir. Brk buda kontinental iqlim, tmiz, ziflmyn torpaqlar tlb edir, mhsuldarlna gr yumaq budadan gerid qalr. Xarici lklrd brk budan durum buda adlandrrlar, nki brk termini dqiq deyil v brkdnliliyin yksk gstricilrin malik olan yksk nvlu yumaq buda sortlarna aid edil bilr.

Yumaq budann btn sortlarn rk biirm dyrin v ya unun gcn gr qrupa blrlr: gcl, dyrli (orta gcl) v zif.

Gcl budatrkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali madddir, yksk miqdar v yax keyfiyytil seilir. Standarta sasn buraya la nv, I v II drcli yumaq budan aid edirlr.

Bel budadan alnan un mhkm elastik xsusiyytlr, yax davamll, qcqrma prosesind karbon dioksidini znd saxlamaa qadirdir, bu da yax keyfiyytli rk ld etmy rait yaradr v mexanikldirilmi rk biirilmsi n ox hmiyytlidir.

Dyrli buda (III drcli) gcn gr ortadr, yax rk biirilm xsusiyytlrin malikdir. Dyrli budann unundan kafi keyfiyytli rk alnr, onun gcl budann unundan lav edilmsin ehtiyac yoxdur, lakin zif budadan olan unu effektiv olaraq yaxladrmaa qadir deyil.

Zif budatrkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddnin aa miqdarda olmas (18 faizdn aa) v ya aa keyfiyytli olmas (II qrupdan aa) il frqlnir.

rzaq qrupuna la nv, I, II, III, IV drcliyumaq budan aid edirlr, V drcli buda isyem v ya texniki (sasn spirtin emalnda) mqsdlr n istifad edilir. mt tsnifatna gr standart buda aadak cdvld gstrilmitrkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali madddin miqdar v keyfiyyt gstricilr malik olmaldr.

Budada trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern

zlali madddin miqdar v keyfiyyti zr mhdudiyyt normalar

6

Gstrici Drclr zr mhdudiyyt normalar

la I II III IV V Yumaq buda

Budann trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddnin ktl pay, faizi, az olmayaraq

36,0

32,0

28,0

23,0

18,0

mhdu-

diyytsiz

Budann trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddnin keyfiyyti, qrupu, az olmayaraq

I

I

I

II

II

-

Brk buda Budann trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddnin ktl pay, faizi, az olmayaraq

-

28,0

25,0

22,0

18,0

-

Budann trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddnin keyfiyyti, qrupu, az olmayaraq

-

II

II

II

II

-

Budann trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali madddin

miqdar v keyfiyyt gstricilri budann bazar qiymtinin myynldirilmsind hlledici rol oynayrlar. Xarici lklrd taxln partiyasnn formaladrlmasnda v mt mliyyatlarnda zlaln miqdar nzr alnr, onun myynldirilmsind ekspressiv metodlardan v avadanlqlardan istifad edilir.

Brk buda (durum) tamamil vari dnlrdn ibartdir v srf makaron ununun emalnda istifad edilir. Yksk keyfiyytli makaronlar yalnz brk budadan alnm I v II drcli undan emal edilmsin gr bu taxla ox tlbatvar. Brk budann qiymti adtn analoji keyfiyytli yumaq budann dyrindn 1,3 1,5 df artqdr.

ovdar

ovdarn vtni Qafqazn, Kiik v Orta Asiyann datyi rayonlardr. ovdar payzlq buda v arpann kinlrind bitn alaq otlar nvndn yaranb. ovdar bizim eradan vvl 1 2 minillikd Dnepr, Dnestr, Oka aylarnn hvzlrind, svernin, Macarstann, Danimarkann razilrind becrilirdi.

7

ovdarn kin sahlri bard mlumata ilk df XI XII srlrin lyazmalarnda rast glmk mmkndr. O bir sra Avropa lklrind geni yaylmdr.

ovdar unundan rk biirilir. O, budann mhdudiyytli istehsal olan rayonlarda sas rk bitkisidir. ovdar ryi spesifik dad v qoxusu il seilir. Xsusil d o lnmi undan daha yax alnr. Dad v hzm edilm keyfiyytlrin gr yalnz buda ryindn gerid qalr. Fiziki i zaman ovdar ryinin hzm edilmsi daha srtlnir. ovdar oryi trkibin v xsusiyytlrin gr budadan istehsal ediln mmulatlar tamamlayr. ovdarn dni hmininqarq yem, spirt v niasta-patoka snayesind istefad edilir.

ovdar payzlq bitkidir. O buda il mqayisd becrilm raitin daha az tlbkardr v budann bitmdiyi blglrd d becril bilr. Zlaln orta miqdar (10 faiz) budadan azdr v dyim hddi daha kiikdir. Bununla yana, dnli bitkilr n vzedilmz amin tururar (lizin v treonin) ovdar ununda buda unu il mqayisd 1,5 df artqdr. Zlall maddlrin suda hll olunmas keyfiyytlri ykskdir (txminn 30 faiz). Adi testaparlma raitind ovdarn zlalnn trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali madd ml gtirmir. Buda ununda ryin keyfiyyti n myynedici rolu zlali-proteinaz kompleks oynayrsa, ovdar ununda amilolitik fermentlrin fall, sasn d -amilazlaril sciyylnn karbohidrat-amilaz kompleksi hmiyyt ksb edir.

Arpa

Buda v ovdar kimi arpa da qdim dnli bitkilr aiddir. Dnya tsnifatnda arpa yem bitkisidir. Lakin, o, hminin piv snayesi n

sas xammaldr, rzaq v texniki mqsdlr n geni istifad edilir. Arpann dnindn ryin xsusi sortlarnn biirilmsind lav ediln perlova

v arpa yarmalar istehsal edilir. Arpann iri istehlaks piv snayesidir. Niasta-patoka snayesind ondan niasta istehsal edirlr. Onun dnindn alnan smni irsi (malsekstrakt) toxuculuq, qnnad v farmasevtik snayed ttbit edilir. Lakin, daha iri hcmlrd arpa qab soyulmu v emal edilmi kild donuzuluq v quuluqda yem qarqlarnda istifad edilir.

Arpa sasn yazlq bitkidir. Bitkid iki altnv yaylmdr: oxcrgli arpa v ikicrgli arpa. kicrgli

arpann dnlri iridir, dzgn formaldr v brabrldirilmidir. Ikicrgli arpa daha geni yaylmdr, daha mhsuldardr, az tklr v mexanikldirilmi yma daha ox uyunladrlmdr. Yksk pivbiirlm keyfiyytlrin malik sortlar, hminin ikicrgli arpaya aiddir. Hr iki altnv iki nvmxtlifliyin blnr: prdli v aq dnli. Prdli dnli arpa daha praktiki hmiyyt malikdir. Dnlri iyinin qab il bitin arpan prdli arpaya aid edirlr. Dni iyin qabndan azad olunmu dn, kimyvi trkibin gr budann dnin yaxndr.

8

Arpann dni fal fermentlrl zngindir (amilaz, proteaz, peroksidaz v s.). arpann trkibin daxil polan maddlr asan hidrolizlir, bu da dnin byk ekstrafal qabiliyytini tmin edir. Bu xsusiyytin saysind arpan piv snayesind sas xammal kimi istifad edirlr. Bundan baqa piv istehsalnda ik prdlilrin byk hmiyyti var, unki onlar piv istehsalnda filtrasiyann fiziki proseslrini asanladrr, onlarn ekstraktiv maddlri is pivnin dadnn yaranmasnda itirak edir.

Arpann bzi sortlarnn trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddnin miqdar 3 faizdn 28 faiz qdrdir. Arpann trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddsi keyfiyytin gr adtn ovulan v qsaqrlandr. Buda ununa arpa unu lav edildikd buda ununun rkbiirmd keyfiyytlri azalr. Buna gr d bu yalnz aclq illrind ttbiq edilirdi.

Tsrrfat tyinatndan asl olaraq arpaya mxtlif texniki tlblr irli srlrd. Piv istehsalna ynldiln arpann iriliyi 10 faizdn aa olmayan tam yetimi dnlr olmaldr. sas gstricilr zlaln miqdar aiddir 11 faizdn az olmayaraq hyat qabiliyyti (ccrm) 95 faizdn az olmamaldr. Yarmaya emal n arpa aadak tlblr uyun olmaldr: natura 630 q/l az olmayaraq, kiik dnlrin miqdar 5,0 faizdn artq olmamaldr. Yemlik arpa n xsusi tlblr irli srlmr.

Becrilmd arpa digr dnli bitkilklrl mqayisd istiy daha az tlbkardr. Buna gr d onu imalda, yksklikd, dalarda, digr rk bitkilrinin, htta ovdarn becrilmsi mmkn olmayan yerlrd becrirlr. Arpann kin sahlri kiniliyin aparld hr yerd yaylmdr. Arpa tezyetiknliyil, qisa vegetasiya dvr (75 80 gn) seilir, bununla laqdar o soyuqlarn glmsindn nc yetiir. Adtn dnli bitkilrin ymn arpadan balayrlar.

Yulaf

Bu bitki buda v arpa il mqayisd daha gncdir. Onu bizim eramzdan

vvl 2-ci minillikd becrmy balamlar. Uzun illr rzind yulaf alaq otu saylrd, yalnz imal blglrd daha davaml olaraq hmin kin sahlrind becrilmy balamdr.

Yulaf dyrli rzaq v yem bitkisidir. Onun qida v yem keyfiyyti dnin yksk biolojidyril myynldirilir. Yulafn zlalnda budann zlalndan 10 faiz artq vzedilmz amin turusu olan lizin (384 mq/100 q) mvcuddur. Yulafn dnind yan miqdar 6,2 faiz brabrdir, bu da digr dnli bitkilrdki yan miqdandan artqdr (ovdar 2,2 faiz, buda 2,5 faiz).

stifad istiqamtlrin uyun olaraq yulafn dnin spesifik texnoloji tlblr irli srlr. Bel ki, uaq qida mhsullarnn istehsalna ynldilmi dnin turuluu 5 qraddan artq olmamaldr. Yarmaya emal zaman hmiyytli tlblr irli srlr: zyin ki pay (63 faizdn az), digr mdni bitkilrin dnlrinin trkibi v xrda

9

dnlrin pay (5 faizdn artq) olmamaldr. Spirt istehsalnda yulafn mayaya emal zaman sas gstricilr kimi dnin naturas v onun 5-ci gnnd ccrm qabiliyyti (90 faizdn az olmayaraq) nzr alnr. Yemlik taxla natura zr yksk tlblr irli srlr.

Qardal

Qardalnn vtni Mrkzi v Cnubi Amerikadr. Avropaya onu XV srin

sonunda gtirmi vXVI srdn mlayim v subtropik iqlimli rayonlarda yaym. XIX srin ikinci yarsnn balancnadk onu bostan bitkisi kimi becrirdilr. Qadalnn mxtlif ttbiqi mvcuddur, onu rzaq, yem v texniki mqsdlr n istifad edirlr. rzaq tyinat n onu un v yarma snayesind emal edirlr (unun, yarmann emal), hminin xammal kimi niasta-patoka, ya-piy, piv, spirt v konserv snayesind istifad edirlr. Xsusi qardal unu uaq qidalarnn istehsalnda istifad edilir. Yetimmi qardal bimi halda qidada istifad edilir.

Lakin, ksr hallarda qardal yem mhsulu kimi v qarq yem snayesind dyrli xammal kimi istifad edilir. Gvdsi mal-qaraya yal ktl v silos klind verilir. Qardalnn niastaya emal zaman alnan zlali madd olan qluten qarq yem snayesind istifad edilir. Onun reymindn dyrli qida ya istehsal edilir. Qardalnn gvdsi, qas, qab kazn, linoleumun, viskozun, izolyasiya materiallarnn, sni probkalarn, kinoplyonkann v s. istehsalnda xammal kimi istifad edilir.

Qardal birillik bitkidir. Qardalnn nvn lamt gr yeddi botanik altnv ayrrlar: dnin prdliliyiqabql v qabqsz, dnin xarici quruluu - sthin formas v xarakteri, dnin daxili quruluu unlu v buynuzaoxar endospermin yerlmsi. Qardaln aadak altnvlrin ayrrlar: silisiumlu, divari, yarmdivari, partlayan, krli, niastal, mumlu.

Qardal gec yetin bitkilr qrupuna aiddir, onun toxumlar temperaturun 10 -12 drcdn aa olmamas rtil ccrir. Qardalnn hibridlrinin byk istehsal hmiyyti var. Birinci nsild yksk mhsuldardr (10 30 faiz artq).

Dy

Dynn yaranma yeri dqiqldirilmmidir, lakin hesab edilir ki, dyspini

bir ne minilliklr nc Hindistanda yaranb. Dy bitkisinin qdim oca in hesab edilir, burada onu hl bizim eradan vvl 5-ci minillikd becrmy balamlar. Qafqaz v Orta Asiya regionlarnda dy spini bizim eradan vvl II srd aparlmdr.

Dy dyrli rzaq yarma bitkilrindn biridir. Dy yarmas asan hzm edilir. Dynn hzmedilm msal ox ykskdir (96 faiz qdr), buna gr d dy yarmasn diyetik v uaq qidasnda geni istifad edirlr. Bir sra lklrd

10

dy ununu buda ununa lav edirlr. Dy unu il qarqlar lav xeyirli xsusiyytlr malikdir.

Dy dninin yarmaya emal zaman yarma v lom ld edilir. Bir sra lklrd onlardan spirt, fitin, aran xsusi sortlarn (sake v um-um), piv, tibbi niasta, dy kiran istehsal edirlr. Dy kpyi trkibind niasta, zlal, ya, vitamin, fosfortrkibli maddlr, hminin fitin v lesitin olan la yem vasitsidir, bu da onu cavan mal-qarann v qularn yemlnmsind xsusil dyrli edir. Kpkdn antioksidantlar, qida maddlrini turulamadan qoruyan, ya trkibli preparatlaralnr. Dy kpyindn yksk keyfiyytli, doymam yal turularn yksk trkibil qida v texniki yalar (x 10 faizdn artq) alrlar. Dynn emal zaman alnan toxum qab hidroliz snayesi n yax qabladrma material v xammaldr. Ondan bitki yalarnn rafin edilmsi n falladrlm kmr istehsal edirlr. Dynn klini mal-qarann yemind istifad edirlr, hminin kazn qiymtlisortlarnn, iplrin, papaqlarn istehsalnda v s. istifad edirlr.

stehsaln hcmin gr dy budadan sonra hmiyytli dnya rzaq bitkisidir. rq lklrinin (Yaponia, Hindistan, in, Birma, Vyetnam, Tailand v s.) halisinin xeyli hisssi n o buda v ovdar ryini vz edn sas qida mhsuludur. Son onilliklr budadan istehsal ediln rk, makaron v digr mmulatlar bu lklrd daha geni yaylmaa balamdr.

Dnli-paxlal bitkilr

Noxud

Noxudun vtni rqi fqanstan v imal-Qrbi Hindistan hesab edirlir,

burada onu bizim eradan vvl IV srd becrmy balamlar. Noxud yksk zlall qida v yem mhsuludur. Onun dnini qidaya tz,

konservldirilmi v bimi kild qbul edirlr, yarma v un emal edirlr.Yem sortlar (yal ktl, saman, dn), hminin nxud klini v kfsini mal-qaraya yedirdirlr.

Digr dnli bitkilrd olduu kimi noxudunda xsusiyyti ondadr ki, onun kknd yerln v havadan azotu fiksasiya edn kkyumrular bakteriyalar saysind snbll bitkilrindn azot gbrlri olmadan2 3 df artq zlal sintez edirlr (lizin, valin v s.), toxumlarnda niastann miqdar ykskdir. Bunun saysind noxud qarq yem snayesi n dyrli bitki proteini tchizatsdr.

rzaq v yarma noxudu, hminin konserv snayesi n yetidiriln noxud tyinatndan asl olaraq tiplr v alttiplr blnr. Birinci tip - rzaq noxududur, ikinci tip yem noxudu. Birinci tipd alttiplr seilir: birinci onun toxumlar mxtlif sar rnglidir, ikinci tip mxtlif yal rnglidir. kinci tip yem noxudu aiddir, onun toxumlarnn rngi qonur-yal, qhvyi, bnvyi, mxtlif alarl qara v ya lkli grnmyn qabql mrmr v nqtli killidir. Yarma snayesind

11

noxudun birinci tipi v ikinci alttipi istifad edilir, onlarn qarql yol verilmzdir. Toxumlarn llrindn asl olaraq, iriliyin gr noxud kateqoriyaya ayrlr: iri, orta v xrda; keyfiyytindn asl olaraq iki sinif blnr. Hr sinifd hr kateqoriya n iriliyi zr qarqlar v zrrvericilrl yoluxmas zr normalar myynldirilmidir.

Seleksiya v toxumuluq

nsan bir ox bitkilr becrmidir, lakin onlarn he biri rk bitkilri kimi

cmiyytin inkiafnda bel hmiyytli rol oynamamdr. Yer znd toxumlar spmkdn v mhsulu ymaqdan vacib i yoxdur. Mhsulun sas, n yax hisssi toxumlardr. Onlar nslin davamsdr v glck onlara mxsusdur.

Seleksiya v toxumuluq haqqnda sas mlumatlar

Toxumlar bioloji, morfoloji v tsrrfat lamtlrinin v bitkilrin

xsusiyytlrinin dayclardr. Mhz buna gr d, toxumlarn keyfiyytindnhmiyytli drcd dnli bitkilrin mhsuldarl v dnin keyfiyytlri asldr.

Seleksiya mvcud olan knd tsrrfat bitkilrinin sortlarnn yaxladrlmas v yenilrinin yaradlmasdr. Seleksiya ilkin materialn seimindn v yrnilmsindn balanr. Lakin, masir seleksiyalar mvcud olan formalarn seimil qane olmurlar. Onlar bitkilr ynldilmi tsir metodlarndan istifad edilr v bunun nticsind yeni qiymtli sortlar yaradrlar. rsiyyt v dyiknliyi haqqnda elm - gen mhndisliyi seleksiyann nzriyy bazasdr.

Seleksiyann sas vzifsi toxumlarn tn nsillrindn daha stn keyfiyytlr malik yeni sortlarn yaradlmasdr.

Sort bir nvdn olan bir qrup mdni bitkidir, onlar myyn tsrrfat-bioloji keyfiyytlr v morfoloji lamtlr malikdir. Bununla yana, myyn torpaqda v iqlimd ttbiq ediln yeni sort maksimum mhsuldarl v dnin yksk keyfiyytini tmin etmlidilr.

Yeni sortun yaradlmas mrkkb, uzunmddtli yaradclq prosesidir, bzn seleksiyann btn hyati iidir.

Yeni sortlar sort snaqlar zr Dvlt Komissiyas snaqdan keirir v yrnir. Bundan sonra yeni sortla toxumular ilmy balayr.

Toxumuluq knd tsrrfat istehsal sahsidir, onun sas bioloji v mhsuldarlq keyfiyytlrini qoruyub saxlayaraq toxum sortlarnn ktlvi oxaldlmasdr.

Toxumuluq iki hmiyytli mslni hll edir: - sortun rayonladrlmas zonasna daxil olan knd tsrrfat mt

istehsallarnn tlbat il myynldiriln istehsala ttbiq ediln sortlarn

12

llrindk yeni yksk keyfiyytli toxum sortlarnn oxaldlmas. Lakin, ktlvi oxaldlma v uzunmddtli becrilm prosesind, istehsal raitind sortlar ziflyir v onlarn mhsuldarlq keyfiyytlri aa dr;

- rayonladrlm sortlarn istehsalnda btn becriln toxumlarn sort v mhsuldarlq keyfiyytlrinin qorunmas. Elmi-tdqiqat mssislrind toxumuluq iinin aparlmas prosesind istehsalda becriln sortun yaxladrlmas vzifsi irli srl v realladrlabilr.

Toxumuluq seleksiya nailiyytlrini yeni sortlarn istehsala ttbiqi v toxum sahlrind yksk keyfiyytli toxumarn yetidirilmsi yolu il hyata keirir. Seleksiya nailiyytlrinin hyata keirilmsi toxumuluun sas vzifsidir, bu da toxumsortlarnn becrilmsinin tamamil mt taxlnn becrilmsindn ayr v frdi metodlarla hyata keirilir.

Seleksiya-toxumuluq mssislri trfindn istehsalda glck arm n istehsal ediln ilkin toxumlar elit toxumlar v ya elit adlandrlr. Elit istehsala daxil olan btn keyfiyytlr zr n yax seilimi sort toxumlardr. Superelit - elitin nc oxaldlma bndidir. Superelit toxumlar n yax mhsuldar, sort v kin keyfiyytlrin malik olmaldr. Elitin hr il alnan toxumlar reproduksiya adlandrlr.

Elit toxumlara ox yksk tlblr irli srlr.

Elit toxumlara normativ tlblr

Bitki

sa

s bitk

inin

to

xum

lar

nn

trk

ibi,

%, a

z ol

may

araq

sa

s bitk

inin

toxu

mla

r

hdu

dlar

nda

da

d

lm

dn

lri

n qa

r

, %

, ox

ol

may

araq

Dig

r b

itkil

rin

toxu

mla

r-n

n q

ar

,

1 kq

/d

d,

ox

olam

yara

q

O c

ml

dn

alaq

ot

lar

nn

toxu

mla

r,

1kq/

d