NeerslagNeerslag

#2|2012 #2|2012

Neerslag_Pom1_nr1-2-3-4-6_2012_fc.indd 2 14-03-12 15:39

1Neerslag 2012/II

Voorwoord

Beste lezers,Aan het begin van 2012 bleek maar weer dat de waterhuishouding van Neder-

land nog altijd grote aandacht verdient. Als het water opkomt tot gevaarlijke hoogte, zoals in de eerste weken van januari gebeurde, wordt het grote publiek weer eens herinnerd aan het bestaan van de Nederlandse waterschappen. In tal-loze interviews op televisie en in kranten legden experts uit hoe belangrijk het is dat er veel aandacht is voor de waterhuishouding in ons landje waarvan toch een groot deel onder de zeespiegel ligt. Wij als waterexperts hebben dit natuurlijk altijd in ons hoofd, maar toch is het ook goed dat het grote publiek op zijn tijd herinnerd wordt aan het belang van een goed georganiseerde waterhuishouding.

Wat in het begin van januari van dit jaar vooral een glimlach op mijn gezicht toverde was de vele hulp die verschillende waterschappen elkaar boden. Zo werd Wetterskip Fryslân bijvoorbeeld bijgestaan door mensen van Hoogreemraadschap Hollands Noorderkwartier en mensen van waterschap Zuiderzeeland. En water-schap Hunze en Aa’s werd geholpen door collega’s van waterschap Velt en Vecht. Want wat echt belangrijk is, is dat we samen de waterhuishouding op peil houden en in Nederland zorgen voor schoon water en droge voeten.

Water blijft ook in 2012 een enorm belangrijk thema en laten we er allemaal samen voor zorgen dat we in ons mooie land in de toekomst ook verzekerd zijn van schoon water en droge voeten.

Graag wil ik alle toeleveraars, afkomstig van de waterschappen Reest en Wie-den, Hunze en Aa’s, Noorderzijlvest, Fryslân en Velt en Vecht, hartelijk bedanken voor hun bijdrage aan deze uitgave van Neerslag.

Veel leesplezier!

H. Homan, voorzitter sectie Noord

6661_V01_art159_voorwoord.indd 1 14-03-12 13:05

1000-21-1000-5477 KNW Neerslag 2012/2 kleur: fc1_1_stC5_fc_A.indd 1 13-03-12 11:01

3Neerslag 2012/II

Glibberige vondst in het Paterswoldse meer

Op een zomerdag in augustus 2011 werd tijdens het inventariseren van water- en oeverplanten een opmerkelijke waarneming gedaan door medewerkers van het waterschap Noorderzijlvest. De vondst werd gedaan in het Paterswoldsemeer. Een meer ten zuidwesten van de stad Groningen, dat is ontstaan door afgraving van veen in de 16e en 17e eeuw.

Een glibberige substantie werd boven water gehaald tijdens de bemonstering van onderwatervegetatie, waarbij met een hark de bodem wordt afgezocht. Tij-dens dit onderzoek werd een tak gevonden met daaraan een glibberige gele sub-stantie. Na enig zoekwerk in de literatuur en op internet kwamen we erachter dat het gaat om een zogenaamde kolonie mosdiertjes (bryozoën). Bryozoën zijn een groep relatief primitieve dieren die vrijwel altijd in kolonies leven. De meesten komen in zee voor, slechts enkele in zoet water.

In dit geval gaat het om de soort Pectinatella magnifica. Dit is een soort die vooral in Noord-Amerika voor-komt en in Nederland nog maar op enkele plekken is waargenomen.

P. magnifica kan kolonies vormen tot wel twee meter in diameter. P. magnifica is alleen zichtbaar als de watertemperatuur boven de 16 gra-den uitkomt; bij een lagere tempera-tuur sterft de kolonie en leeft voort in een overwinteringscapsule. Over zijn leefomgeving is nog weinig bekend, er zijn vondsten in schoon, maar ook in redelijk voedselrijk water.

Voor meer informatie zie:www.bryozoans.nl Roy van Hezel, Hydrobiologisch analist Waterschap Noorderzijlvest

6661_V02_art165.indd 3 14-03-12 13:06

Neerslag 2012/II4

Reinde project: Maatregelen Beheer Friesland (MBF)

Januari 2012 is aanjaagstation Wirdum in gebruik genomen. Het vijf jaar durende MBF-project is na de ingebruikname van onderstation Wirdum tot een eind gekomen.

Het MBF-projectIn 2003 diende volgens de

Waterleidingwet elk drink-waterbedrijf op een maatge-vende maximale dag, zoals die eens in de tien jaar voor-komt, voldoende water te kunnen leveren. Een eis die inhield dat Vitens 176.000 m3/dag moest kunnen leve-ren. Het leidingnetwerk van

Vitens Friesland kon in de droge zomer van 2003 echter niet aan deze eis vol-doen. Op de in onderstaande figuur weergegeven punten ontstonden leverings-problemen. Door een grote toename in de waterbehoefte was men niet in staat het water tijdig op de juiste plaats te krijgen. Vitens Friesland startte derhalve een onderzoek om knelpunten in kaart te brengen.

Doorsnede tekening ondergrondse Aanjager Wirdum.

Gebieden met leveringsproblemen tijdens een maatgevende maximale dag.

6661_V03_art167.indd 4 14-03-12 13:07

5Neerslag 2012/II

In het op een modelstudie gebaseerde plan is de regio Friesland onderver-deeld in een zestal modelgebieden. Hierin heeft men de watervoorziening op een maatgevende maximale dag in het gehele voorzieningsgebied Friesland geanaly-seerd, om zo de knelpunten te identificeren.

Per modelgebied is een aantal scenario’s beschouwd en vervolgens is een knel-puntenanalyse gemaakt, waarop per gebied een aantal adviezen is gebaseerd. De negentig hierin geïnventariseerde knelpunten gaven aanleiding voor 31 maatre-gelen. Deze 31 knelpunten zijn uiteindelijke met vijf investeringsprojecten opge-lost, gespreid over de jaren 2005 tot en met 2011.

6661_V03_art167.indd 5 14-03-12 13:07

Neerslag 2012/II6

De vijf investeringsclusters met de doelstellingen waren:1. Verhogen afzetcapaciteit Spannenburg; om water uit Spannenburg zo snel en

vlak mogelijk naar het noorden te kunnen transporteren.2. Opheffen knelpunten infrastructuur; om doorstroming in het transportnet te

bevorderen op dagen van maximaal verbruik. 3. Herinrichting Zuidwesthoek; om bestaande berging- en drukproblematiek in

Zuidwest-Friesland op te heffen. 4. Verbeteren inzet bergingen Noordoosthoek; beperkingen in de bedrijfsvoering

in Noordoost-Friesland op te heffen5. Verhogen flexibiliteit inzet productiemiddelen; ter verbetering van de beheer-

sing van de winvergunning binnen Friesland.

De totale kosten van het MBF-project bedroegen voor de ondergrondse Infra-structuur € 11.320.000,-- en voor de productielocaties € 2.267.500,--.

BedrijFsvoeringVoor het bedrijfsvoeringcentrum houden de maatregelen in dat ‘het water

makkelijker op de plek te krijgen is’. Flexibiliteit is in deze te relateren aan de druk, die nodig is om het water te verdelen, of de mogelijkheid om in druk te variëren. Doordat de noodzakelijke opvoerdruk vanuit een productielocatie lager werd, gaf dat ook een besparing op de energiekosten. Berekend is dat er per jaar € 341.000,-- besparing mogelijk is dankzij de verminderde druk.

Een lagere druk en minder abrupte drukverschillen betekenen veelal ook min-der storingen in het leidingnet. Dat dit in werkelijkheid ook klopt, is te zien in de grafiek. De absolute waardes met betrekking tot storingsfrequentie per km leidingmateriaal zijn hierin weergegeven.

De gegevens laten een, met name in asbestcement en in gietijzer, een duide-lijke daling zien in storing per kilometer.

ZicHtBare resultatenHet resultaat van dit MBF-project was tijdens de hittegolf in 2006 al merk-

baar. Doordat destijds de grootste knelpunten in 2005 direct uit het leidingnet waren gehaald, was er ondanks de grote vraag naar water geen probleem met de waterverdeling. Ook in 2010, in de afronding van het project, bleek dat er tijdens een hittegolf geen problemen waren, met bijna geen verhoogde druk op het leidingnet.

Tonny Hemme, Vitens

6661_V03_art167.indd 6 14-03-12 13:07

7Neerslag 2012/II

Muskusratten vangen met een vogelhokje?

Natuurmensen zijn het. Muskusrattenvangers. Ze hebben allemaal iets met ‘bui-ten’. In het gebied van Noorderzijlvest en Hunze en Aa’s vangen de bestrijders al jaren met vangkooien: drijvende hokjes op het water. In de provincie Groningen zijn een paar van deze modellen ontwikkeld. Het ‘vogelhokje’ of model Folkers is door praktijkmensen bedacht, getest en goed bevonden. Het ‘vogelhokje’ ligt in de trekperiodes van Gaarkeuken in Noord-Groningen tot de Terapelersluis in Westerwolde.

Muskusrattenvangers zijn solisten. Dames en heren die goed zelfstandig en alleen kunnen werken. Met een rijbewijs en LBO-niveau. Zo stond het twintig jaar geleden in mijn functieomschrijving. Dat elke bestrijder iets bijzonders heeft of doet, komt later wel als je je collega’s leert kennen. Mannen met baarden en veel haar en een enkele dame met de uitstraling van een potige boerin. Muskusrat-tenbestrijders zijn mensen waar je een oorlog mee kunt winnen.

Je bent specialist in de natuur, je kijkt anders uit je doppen dan de gemiddelde Nederlander en je voelt je verantwoordelijk voor je gebied. Elke muskusratten-beheerder heeft een eigen gebied en dat zullen ze weten ook. Door middel van herkenningspunten zoals oude eiken en waterloopjes wordt zijn territorium afge-bakend, net als bij een wolf of een vos. Elke verandering in het landschap merkt hij feilloos op. Reeën, hazen, fazanten en andere buitenwezens zijn vrienden en helpen de bestrijder bij het waarnemen van veranderingen in het veld.

Zelfs paarden en koeien zijn betere waakhonden dan Kazan of Bello. Vee ziet alles en kijkt een vreemd iets na tot het uit zicht is.

Iedere bestrijder heeft ‘wat’. De één is jager, de ander fotograaf of metselaar en weer anderen vissen op karper of filmen ijsvogeltjes. Muskusrattenbeheerder is bijna een roeping. Het wordt slecht betaald, maar toch begint het na de winter te jeuken en wil je het veld in. Het materiaal moet ‘erin’. De onderwatervallen (fuiken) en de vangkooien. De voorjaarstrek begint. De muskusratten, ook wel bisamratten genoemd, sturen de laatste jongen weg en er zijn overal in de water-gangen bewegingen. Op strategische punten worden sloten en kanalen afgezet, zodat de bisamratten kunnen worden gevangen.

Drijvende vallen, in de volksmond ook wel vogelhokjes genoemd, liggen in alle belangrijke wateren van Hunze en Aa’s. Met als lokmiddel een appel, liefst een zoete, trekken de ratten naar de vangkooien. Het lijkt net alsof de dieren met oogkleppen op de dood tegemoet zwemmen en eenmaal in de kooi is er geen weg terug.

6661_V04_art168.indd 7 14-03-12 13:08

Neerslag 2012/II8

Er zijn twee modellen vangkooi. Ontworpen door Groninger vangers. Het eer-ste model is een vierkante, drijvende bak met opstap voor de muskusrat. Eenmaal in de kooi kan de rat alleen naar de kooi in die onder de bak hangt en verdrinkt. Deze is in de loop van de tijd vervangen door nummer twee. Het tweede model is het ‘vogelhokje’. Een drijvende kooi zonder opstap met een puntdak, zodat het niet als rustplek gebruikt wordt door wilde eenden en andere watervogels.

Beide modellen voldoen prima en vangen veel muskusratten. Het nadeel van het eerste model is, dat er meer materiaal nodig is om het te produceren. Het zogenaamde nertsengaas en betonplex zijn dure materialen en daarom is men overgegaan op het ‘vogelhokje’ of Folkers-model. Minder gaas en hout, gemak-kelijker te maken en hetzelfde resultaat. De kostprijs van één kooi is berekend op ongeveer € 90,00.

Met zelfgemaakte mallen werd in de werkschuur te Garmerwolde een produc-tielijn voor vangkooien opgezet. Wanneer alle ‘punten’ in de productielijn bezet waren, konden er een paar honderd per week worden gemaakt.

De grootte van de vangkooien was zo geconstrueerd dat er op een normale aanhanger 22 kooien pasten. Dus er werd niet alleen rekeninggehouden met het vangquotum, maar ook met het gewicht, hanteerbaarheid, bijvangsten en drijfver-mogen. Dat de opbrengst goed was wisten we al door een aantal onderzoekjes in de praktijk. Er werd met beide type kooien geëxperimenteerd en het bleek dat er niet veel verschil in vangsten was.

Muskusrat (Ondatra zibethicus) onder het ijs.

6661_V04_art168.indd 8 14-03-12 13:08

9Neerslag 2012/II

Omdat bij bruggen in brede kanalen vaak twee kooien liggen, werd model twee zo gemaakt dat je gemakkelijk in elke hand één kooi kon tillen. Dus minder zwaar en kleiner. Bijvangsten proberen we binnen de bestrijding te voorkomen, maar zijn niet uit te sluiten. Daarom is in het vogelkooimodel een gat gemaakt voor o.a. de woelrat om te ontsnappen.

Tussen het hout en het gaas zit ‘roofmate’, een sterk kunststof materiaal voor het drijfvermogen van de kooi. In het verleden zijn ook andere lichte tempexach-tige platen gebruikt, maar die hadden het nadeel dat er op den duur water introk. Dit is bij ‘roofmate’ niet het geval. Het materiaal is ideaal om mee te werken, omdat het goed te zagen en te snijden is.

Beide modellen vangkooien zijn door vangers bedacht en ontwikkeld. Ze zijn jarenlang uitgeprobeerd in de Groninger kanalen en ondanks het goede vangre-sultaat toch niet in heel Nederland in gebruik genomen. In mijn actieve periode als muskusrattenbeheerder ving ik in de voorjaarstrek de meeste muskusratten met vangkooien. Op de tweede plek kwamen de fuiken.

Tijdens de voor- en najaarstrek vangt men met de fuiken en kooien, en in de zomermaanden met klemmen. Rugzak met klemmen en stokjes mee en sjouwen langs de waterwegen. Wissels van muskusratten, wilde eendennesten, stront op een duiker of een blauwe reiger die op jonge ratten loert; een beheerder moet overal op letten.

Nu is er een Europese lobby om onderwatervangkooien te verbieden en alleen met klemmen te vangen. Dit heeft alles te maken met de tijd van verdrinking en de meest ‘humane’ manier om dieren te doden. In de praktijk echter, worden de meeste ratten met vangkooien en fuiken gevangen.

Iedere dag heeft zijn bekoring. Mist, motregen, ruig herfstweer en zonneschijn hoort bij het leven van de rattenvanger. Zich verplaatsen in het leven van de Ondatra zibethicus, de Latijnse naam voor muskusratten, is een hele kunst. Eén zijn met de natuur, observeren, letten op details en dan proberen de schadelijke beesten te vangen. Maar ook contacten onderhouden met aangrenzende col-lega’s. In mijn geval was dat ook Duitsland.

In Nederland zijn alle vangers nu ondergebracht bij de waterschappen. In Duitsland hanteert men nog het premiestelsel en van een duidelijke organisatie is daar eigenlijk geen sprake. Ik had als vanger altijd veel aanvoer uit het oosten.

Af en toe een praatje met een boer maken, informeren op het gemeentehuis of er meldingen zijn binnengekomen, het afhandelen van klachten, hoort ook bij het vak van muskusrattenbestrijder.

En als je in het stroomgebied van Noorderzijlvest en Hunze en Aa’s een vogel-hokje ziet drijven? Dan weet je dat daar mensen werken met een prachtig vrij beroep, met passie voor het landschap en de natuur.

Alex Vissering, voormalig muskusrattenbeheerderCommunicatiemedewerker waterschap Hunze en Aa’s

6661_V04_art168.indd 9 14-03-12 13:08

1000-21-1000-6015 Neerslag 2012/2 kleur: fc1_1_stC5_fc_AG.indd 1 13-03-12 11:02

11Neerslag 2012/II

Nazuiveren van afvalwater met kroos

Waterschap Noorderzijlvest, advies- en ingenieursbureau Tauw, Bioniers, de Radboud Universiteit Nijmegen en Wageningen UR Livestock Research zijn in mei 2010 gestart met een onderzoek naar het nazuiveren van afvalwater met kroos. Nazuiveren met kroos is goedkoop, levert energie op en is beter voor het milieu. Het is voor het eerst dat deze innovatieve methode van het nazuiveren van riool- of huishoudelijk afvalwater in Nederland wordt toegepast. Het onder-zoek draagt bij aan de waterkwaliteitsdoelen van de Europese KaderrichtlijnWater (KRW).

Inzet van kroosEendenkroos is een verzamelnaam voor twee families van drijvende waterplan-

ten, de Lemnaceae (eendenkroos) en de Azollaceae (kroosvaren). Lemnaceae zijn een primitieve vorm van hogere planten, terwijl de Azollaceae tot de varens behoren. Algemeen in Nederland voorkomende soorten van deze twee families zijn onder andere Klein kroos (Lemna minor), Bultkroos (Lemna gibba), Veelwor-telig kroos (Spirodela polyrhiza) en Groot kroosvaren (Azolla filiculoïdes) (STOWA, 1992).

Kroos kan zeer efficiënt nutriënten verwijderen en wordt onder andere in de Verenigde Staten en Australië ingezet als waterzuiveraar in professioneel opge-zette kweekvijvers. Het gaat daarbij primair om het verkrijgen van een goede waterkwaliteit.

Kroos produceert naast schoon water tevens biomassa en waardevolle eiwitten. Hierdoor heeft kroos potentie om te worden hergebruikt als biobrandstof, groen-bemester of component in veevoer. Daarnaast is het gebruik van kroos beduidend goedkoper dan de gangbare technologieën voor nazuiveren, zoals zandfiltratie.

V.l.n.r.: Bultkroos (Lemna gibba); Grote Kroosvaren (Azolla filiculoides); Klein kroos (Lemna minor).

6661_V05_art169.indd 11 14-03-12 13:09

Neerslag 2012/II12

Vandaag de dag wordt kroos tevens in relatief primitieve natuurlijke omstandig-heden in deltagebieden zoals in Bangladesh en Thailand ingezet als bron voor de productie van visvoer en veevoer.

agentschap nL en de kaderrIchtLIjn WaterHet onderzoeksconsortium heeft een subsidie ontvangen die is verleend door

Agentschap NL vanuit het Innovatieprogramma Kaderrichtlijn Water van het Ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie. De Kaderrichtlijn Water verlangt van de waterbeheerder dat doelen worden ingezet en ontwik-keld, die instandhouding of verbetering van de oppervlaktewateren in de Euro-pese Unie tot gevolg hebben. Er zijn voor de afvalwaterzuivering diverse nieuwe, energiezuinige en goedkope maatregelen nodig. Eén van deze technieken is het nazuiveren van afvalwater met waterplanten zoals kroos.

LaboratorIumexperImentenIn de laboratoriumexperimenten die de Radboud Universiteit uitvoert, zijn twee

onderdelen te onderscheiden: een batchtest en een continutest. In de batchtes-ten zijn de eigenschappen van verschillende kroossoorten onderzocht. De kroos-plantjes zijn met 4 gram versgewicht op 800 ml bekerglazen met effluent gezet. De temperatuur was constant 20 °C en de lichtintensiteit 100 µmol/s/m2. De zuive-ringscapaciteit van de verschillende kroossoorten was goed. De verwijderingsper-centages van ammonium en nitraat waren binnen 48 uur meer dan 90 pro-cent voor de meeste kroos-soorten. Een uitzondering is de verwijdering van nitraat door Groot kroos-varen; deze was ruim 60 procent. Groot kroosvaren zorgt binnen 48 uur voor een fosfaatreductie van circa 50 procent, de ove-rige soorten zorgden voor een fosfaatreductie van iets meer dan 60 procent.

De continutesten lieten zien dat de hoogste groeisnelheid gehaald lijkt te wor-den bij een dichtheid van circa 0,75 kg uitlekgewicht per m2 voor Groot kroosva-ren, Bultkroos en Klein kroos. Bij lagere temperaturen groeit Groot kroosvaren iets sneller dan de eendenkroossoorten.

praktIjkopsteLLIng rWzI eeLdeOp de rioolwaterzuivering van Eelde van waterschap Noorderzijlvest zijn twee

proefsloten gegraven van tien meter lang, twee meter breed en 30 cm diep.

6661_V05_art169.indd 12 14-03-12 13:09

13Neerslag 2012/II

De sloten zijn overdekt met een tunnelkas met schuifdeuren en ventilatieramen aan de kopse kanten. Door middel van een vlotterpomp wordt effluent van de zuivering de proefsloten ingepompt. De sloten zijn door middel van schotten in vier secties verdeeld, die met elkaar in verbinding staan middels gaten. Op deze manier wordt een propstroomkarakter met ideale mixing bewerkstelligd. Boven-dien maakt dit het gemakkelijker om kroosopbrengsten (oogsthoeveelheid) te kwantificeren.

Bij de toevoer, halverwege en aan het einde van beide sloten wordt de water-kwaliteit gemeten. Het duurt twee dagen voor het water van begin tot einde door de proefsloot is gestroomd. Om de twee dagen wordt over 24 uur een verzamel-monster genomen. Ter controle wordt de hoeveelheid koolstofdioxide, licht en temperatuur in de kas gemeten. Boven de eerste sectie van proefsloot 1 is een rij LED-lampen aangebracht en wordt in de wintermaanden de daglengte verlengd tot 13 uur. In sloot één groeit een mix van eendenkroos-(Lemna)-soorten (o.a. minor), in sloot twee Groot kroosvaren.

Groeien en oogstenVan de periode van 12 mei tot en met 4 oktober worden de meetresultaten hier

gepresenteerd. De kroosdichtheid is gelijk gebleven over deze periode, d.w.z. dat steeds tot 1 kg uitlekgewicht per m2 is teruggeoogst. De verblijftijd van het water is constant gehouden op twee dagen.

De gemiddelde productie van de eendenkroosmix was 7,9 g droge stof/m2/d (29 ton ds/ha/j) en voor Groot kroosvaren 10,8 g droge stofs/m2/d (40 ton ds/ha/j). Het percentage drooggewicht van de eendenkroosmix was gemiddeld 5,92 procent en van Groot kroosvaren 6,08 procent. Hoewel Groot kroosvaren een veel grotere opbrengst per ha laat zien, is de zuiveringscapaciteit lager (zie tabel 1).

ZuiveringsrendementenVoor de KRW moet worden voldaan aan doelstellingen voor oppervlaktewa-

ter voor totaalstikstof (N) & totaalfosfor (P). Het ontvangende oppervlaktewater heeft een doelstelling voor N van 4 mg N/l en voor P van 0,2 mg P/l. Door de extra verwijdering met de eendenkroosmix wordt de doelstelling voor totaalstik-stof ruimschoots gehaald.

Tabel 1. Zuiveringsrendementenmg N/L (totaal )

mg P/L (totaal )

Verwij-derd N

Verwij-derd P

Effluent rwzi1 5,7 1,2 - -Effluent Lemna mix 3,6 0,64 36% 45%Effluent Azolla 5,3 0,93 18% 20%KRW-doelstelling Noord Willemskanaal

4 0,2 - -

1 ) Het effluent van de rwzi is het influent voor beide proefsloten.

6661_V05_art169.indd 13 14-03-12 13:09

Neerslag 2012/II14

eIndproduct: ontWerp demonstratIesysteemOp basis van de andere onderzoekselementen zal door Bioniers medio 2012

een ontwerp worden gemaakt van een haalbaar én betaalbaar krooskweeksysteem.

Wat Levert het nog meer op?Eiwitbron - Wagening UR heeft onderzoek gedaan naar de voederwaarde van

kroos. De voederwaarde van kroos is het best vergelijkbaar met dat van bierbos-tel. Kroos is rijk aan eiwitten. Het aandeel essentiële aminozuren Threonine en Lysine was relatief hoog. Kroos heeft hierdoor potenties om als voedzame eiwit-bron ingezet te worden.

Vergisting - Zowel Groot kroosvaren als Klein kroos zijn vergist in een vergister van 20 liter. De vergisting is uitgevoerd onder mesofiele omstandigheden en met een verblijftijd van 20 dagen. Groot kroosvaren werd vergist na diverse voorbewer-kingen; Klein kroos wordt alleen vergist na pasteurisatie. De vergistbaarheid van beide kroossoorten is vergelijkbaar. De biogasopbrengst van beide kroossoorten is ca. 300 liter/kg organische stof. Dit kan bij langere vergistingstijd worden ver-hoogd waarmee een goede hoeveelheid biogas wordt geproduceerd.

concLusIes en vervoLgKroos heeft potentie om goede zuiveringscapaciteiten te hebben. Dit is beves-

tigd in de laboratorium- en praktijkexperimenten. Temperatuur lijkt de meest

Effluent sloot rwzi Eelde

T2

L1 T1

L3 C3 T3 P2 P1

T0 M0

Mb

M1

L4

P = slangenpomp 240 l/u = M= monsterpunt

L = lichtsensor (PAR) T = temperatuursensor C = CO2-sensor

PLC = besturingskast BEM = bemonsteringskast

M2

BEM PLC

Sloot 1: Kroosmix Lemna sp.

Sloot 2: Azolla filiculoides

Tunnelkas

Ma

LED-TL

6661_V05_art169.indd 14 14-03-12 13:09

15Neerslag 2012/II

beperkende factor en overige factoren als ammonium, CO2 en daglengte zullen moetne worden beheerst en gemonitoord.

Waterschap Noorderzijlvest is voornemens het praktijkexperiment op te scha-len op één van haar rwzi’s. Het waterschap zal voor en tijdens de uitvoering samenwerken met onderzoeksinstituten voor het perfectioneren van de krooszui-vering en het op de markt brengen van een eiwitproduct uit kroos.

Melissa van Hoorn van Dullemen, Waterschap NoorderzijlvestBart de Vreede, TauwAdrie Otte, BioniersMonique van Kempen, Radboud Universiteit NijmegenIdse Hoving, Wageningen University and Research

Model DuPolEén van de onderdelen van het samenwerkingsonderzoek betreft het ont-wikkelen van een kroos- groeimodel, uitgevoerd door Tauw. De intrinsieke groeisnelheid van kroos wordt verlaagd door de abiotische factoren wan-neer deze afwijken van de optimale waarden. In het model DuPol (agroniem van Duckweek Polishing) veranderen de abiotische factoren per tijdsinterval op basis van het seizoen, het moment van de dag, fluctuaties in het rwzi-effluent en de ontstane biomassa. Vanuit die nieuwe uitgangspositie wordt een nieuwe intrinsieke groeisnelheid bepaald, die de nieuwe hoeveelheid biomassa dicteert.

De verversing van het watervolume gaat ook op uurbasis en met een per-centage dat afhankelijk is van het debiet. Is de verblijftijd van het water in de sloot één dag, dan is de verversing 1/24 van het volume per uur. Daarbij wordt een hoeveelheid nutriënten aangevoerd op basis van een gedefini-eerde aanvoerreeks en er wordt een hoeveelheid afgevoerd op basis van de concentratie van het slootwater in het vorige uur. Aanname is dat de water-volumes ‘ideaal gemixt’ zijn.

Temperatuur bepalend voor groeiBij het uitvoeren van een gevoeligheidsanalyse komt naar voren dat de para-meter met de grootste invloed op de einduitkomst de optimale temperatuur is. Het model is verder verfijnd met de oogstvolumes van een viertal oogst-dagen van de praktijkopstelling in Eelde.

OpschalingsberekeningMet het verfijnde model is een scenario-analyse te berekenen. Als vingeroe-fening is dit gedaan voor de rwzi van Eelde. Er is een systeem gedimensi-oneerd op basis van een nabijgelegen beschikbare oppervlakte van 1,7 ha met een gemiddeld debiet van 20.000 m3/d en een temperatuur van 26 °C. Dimensioneringsaspecten zullen moeten worden aangepast om de noodza-kelijke zuiveringsrendementen te kunnen realiseren.

6661_V05_art169.indd 15 14-03-12 13:09

1000-21-1000-5028 Neerslag 2021/2e kleur: fc

eGios is een geavanceerd informatie ontsluitingssysteem, een beheerde mediatheek die al uw procestechnische informatie op eenduidige wijze beschikbaar stelt. Al uw installaties zijn in eGios ingedeeld conform een gestandaardiseerde procesdecompositie.

eGios geeft u per installatie direct toegang tot bijvoorbeeld het proceshandboek, de theorie achter de technologische processen, uitleg van de procesregelingen, handleidingen van leveranciers, foto’s en tekeningen.

eGios is ontwikkeld als multi-platform applicatie. Op het kantoor is eGios te raadplegen via het intranet en op buitenlocaties via een tablet-pc.

eGios is opgezet voor onderhoudsmedewerkers, procesoperators, technologen, werktuigbouwkundigen, civiel- en electrotechnici.

Graag komen wij vrijblijvend bij u langs om een demonstratie van eGios te verzorgen.

eGios is een joint venture van Knol Training & Advies en U&dW design en productie.

Electronisch geavanceerd informatie ontsluitingssysteem (eGios)

Hunzeweg 2 | 9511 PC Gieterveen | +31 (0)599 89 19 75 | www.egios.nl | egios@egios.nl

Kennis borgen en delen

eGios_advertentie.indd 1 12-01-12 16:211_1_stC5_fc_B.indd 1 13-03-12 11:04

17Neerslag 2012/II

Waterschap Hunze en Aa’s: van Boekarest tot Addis Abeba

Naast Roemenië is waterschap Hunze en Aa’s sinds kort actief in Ethiopië. De projecten zijn in gang gezet na de herijking van het waterschapsbeleid over inter-nationale samenwerking in 2010. De winst? Veel nieuwe kennis over de werk- en denkmethoden van buitenlandse watercollega’s, een goede invulling van de wens om maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen en een versterkt netwerk van waterpartners in Nederland.

Visie oVer de grensMet de komst van de Toekomstvisie internationale samenwerking 2010-2015 in juni

2010 kwam er meer ruimte voor een type projecten dat pas de laatste jaren bij de waterschappen in opmars is: de ontwikkelingsprojecten. Al langer is er sprake van initiatieven op het gebied van internationale samenwerking die draaien om de uitwisseling van vakkennis, veelal met landen in de Europese Unie. Behalve deze initiatieven beschrijft de Toekomstvisie dat waterschap Hunze en Aa’s op gepaste en bescheiden wijze tegemoet zal komen aan de behoefte van het buitenland aan kennis over waterveiligheid en waterkwaliteits- en waterkwantiteitsbeheer. Zeker niet minder belangrijk voor buitenlandse partners is daarnaast het vergaren van kennis van niet-technische vraagstukken die komen kijken bij watermanagement en die van doen hebben met wat vaak ‘water governance’ wordt genoemd. Met de overdracht van kennis ver buiten de grenzen van het eigen werkgebied wenst Hunze en Aa’s aan te sluiten bij het Akkoord van Schokland betreffende de Mil-lennium Ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties en de wens van de Rijks-overheid van een internationaal actieve watersector. Daarnaast bestaat het eigen streven om maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen, van tijd tot tijd zelfs voor wateropgaven in een ander land of werelddeel. Bovenal is Hunze en Aa’s met vele andere waterschappen overtuigd van de positieve effecten die interna-tionale kennisdeling met zich meebrengt voor de eigen medewerkers. De enige financiering die het waterschap in principe beschikbaar stelt, betreft de dekking van de kosten van de uren die medewerkers aan internationale samenwerking besteden. De meeste aandacht heeft het waterschap momenteel voor Roemenië en Ethiopië.

Water operator partnership roemenië: zij aan zij samenWerken

In september 2011 is Hunze en Aa’s gestart met een driejarig ‘Water Opera-tor Partnership’ (WOP) met het drinkwater- en afvalwaterbedrijf Apa Canal S.A.

6661_V06_art170.indd 17 14-03-12 13:10

Neerslag 2012/II18

Galati in het oosten van Roemenië. Het waterschap doet dit samen met Water-bedrijf Groningen. Apa Canal S.A. Galati is voortgekomen uit enkele regionale waterbedrijven die tot 2010 nog zelfstandig in het gebied opereerden. Het nieuwe provinciale bedrijf heeft tot taak de komende acht jaar de 645.000 inwoners in het beheergebied met een oppervlakte van 4500 km² aan te sluiten op leidingwater en riolering. In de steden zijn deze doelen grotendeels al bereikt, maar de ver-schillen met het platteland zijn groot: niet zelden haalt men daar nog het veelal vervuilde drinkwater uit de put en wordt afvalwater direct op de rivier geloosd. De grote opgave waarmee Apa Canal zich geconfronteerd ziet, heeft de directeur van het bedrijf ertoe bewogen om de Nederlandse partners om hulp te vragen. De wens van het waterschap om de Roemeense bevolking van betere leefomstandig-heden te voorzien is de reden dat Hunze en Aa’s gehoor aan deze oproep heeft gegeven. Op die manier zet het waterschap de samenwerking voort die al sinds 2003 in eerdere projecten met Roemenië ontstaan is.

Het partnerschap wordt gekenmerkt door kennisuitwisseling op medewerkers-niveau. De samenwerking richt zich op een tal van onderwerpen, van vraagstuk-ken over telemetrie en beheer en onderhoud van installaties tot aan slibver-werking en waterkwaliteitsmonitoring. Tevens hebben de Roemenen aangegeven behoefte te hebben aan samenwerking aangaande thema’s als klantrelaties en belastinginning. In december 2011 heeft er een missie in Galati plaatsgevonden. De Roemeense en Nederlandse collega’s hebben toen samen de trainingspro-gramma’s voor de komende drie jaar uitgewerkt. Sindsdien is met de uitvoering gestart. In 2012 zullen de Roemenen een bezoek brengen aan hun Nederlandse collega’s om te leren van de praktijk bij Hunze en Aa’s en Waterbedrijf Gronin-gen en om verdere stappen te zetten met de trainingsprogramma’s.

Roemeense collega’s bezig met het trainingsprogramma.

6661_V06_art170.indd 18 14-03-12 13:11

19Neerslag 2012/II

ethiopië: capaciteitsVersterking gemeentelijke Waterdiensten

Met de recente samenwerking in Ethiopië heeft het waterschap zijn eerste stap-pen gezet buiten het Europese continent. Hunze en Aa’s heeft de kans om stap voor stap ervaring op te doen op dit voor hen onontgonnen terrein, doordat het aansluit bij een bestaand consortium van de waterschappen Velt en Vecht en Hol-landse Delta, kennis- en opleidingsinstituut voor water UNESCO-IHE en de stich-ting RAIN. Het project From Single to Multiple Use of RWH Schemes in Eastern Ethiopia vindt plaats in Dire Dawa Administrative Council (DDAC) en Meta woreda, circa 500 kilometer ten oosten van de hoofdstad Addis Ababa. In nauwe samenwerking met verscheidene lokale Ethiopische partijen werkt het Nederlandse consortium aan capaciteitsversterking van de gemeentelijke waterdiensten ten aanzien van strategische planning en coördinatie van het lokale watermanagement en datama-nagement (de verzameling en verwerking van technische en sociaaleconomische gegevens van het werkgebied). Training in waterkwaliteitsmetingen en onderzoek naar mogelijkheden om lokale economische activiteiten te bevorderen nemen tevens een belangrijke rol in.

Tot slot zullen bestaande structuren voor ‘rainwater harvesting’ (het verzame-len en opslaan van regenwater voor hergebruik) worden versterkt en uitgebreid, waarbij het accent komt te liggen op het meervoudig gebruik van water op duur-zame wijze. Het eerdergenoemde begrip ‘water governance’ speelt in dit project

Henk Loyinga en Suzanne Vennix in gesprek met lokale bestuurders.

6661_V06_art170.indd 19 14-03-12 13:11

Neerslag 2012/II20

een zeer belangrijke rol. Het is gebleken dat er doorgaans geen gebrek is aan technische kennis, maar dat de Ethiopische partijen vooral behoefte hebben aan ondersteuning bij managementvraagstukken.

In november 2011 diende het bezoek aan Addis Ababa, DDAC en Meta woreda voor Hunze en Aa’s voornamelijk als een eerste verkenningsmissie. Tijdens de reis heeft het Nederlandse consortium diverse veldbezoeken gebracht en gesprekken gevoerd met de lokale partijen, die de voornaamste inspanning zullen leveren in de verdere uitvoering van het reeds gestarte project. Hunze en Aa’s zal met een klein budget en tijdsinzet van enkele medewerkers bij deze uitvoering betrokken blijven.

de Winst Voor hunze en aa’s Wat zijn nu de ervaringen van Hunze en Aa’s van deelname in deze ontwik-

kelingsprojecten? Welke voordelen heeft de organisatie nu zelf van internationale samenwerking?

Zoals eerder aangegeven, vindt het waterschap het belangrijk om een gepaste invulling te geven aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid, die hij zichzelf toedicht en die wordt bevestigd door de Rijksoverheid. De werkzaamheden in Roemenië en Ethiopië leveren hieraan een goede bijdrage. De projecten helpen het waterschap op weg met zijn wens om kennis te delen buiten de grenzen van zijn eigen werkgebied.

Een bijkomend voordeel van internationale samenwerking is dat projecten vaak in samenwerking met andere waterschappen alsmede bedrijven, non-gouver-nementele organisaties en kennisinstituten plaatsvinden. Middels de samenwer-king in Roemenië en Ethiopië, maar ook door Europese kennisprojecten, heeft Hunze en Aa’s zeker de vruchten geplukt van het versterkt nationaal netwerk van waterpartners dat aan gezamenlijke internationale doelen werkt.

Wellicht nog wel de grootste waarde voor het waterschap van internationale ont-wikkelingsprojecten zit in de kennis, die zijn medewerkers vergaren in deze pro-jecten. Op het gebied van techniek en technologie is deze nieuwe kennis mogelijk beperkt, maar ten aanzien van cultuur en alternatieve denk- en werkmethoden is deze des te groter. Zonder uitzondering ervaren waterschapsmedewerkers een kortdurend buitenlands bezoek als leerzaam, inspirerend en motiverend. Met name bij het partnerschap in Roemenië zijn experts in uiteenlopende functies en van diverse afdelingen betrokken, waardoor het project breed gedragen wordt en veel enthousiasme bij de mensen losmaakt. Een winst voor het buitenland dus, alsmede een winst voor ons!

Suzanne Vennix, beleidsmedewerker internationale samenwerkingWaterschap Hunze en Aa’s

6661_V06_art170.indd 20 14-03-12 13:11

21Neerslag 2012/II

Het Fries Bestuursakkoord WaterKeten

Het Fries Bestuursakkoord WaterKeten (FBWK) is een samen-werkingsverband tussen het Wetterskip Fryslân, drinkwaterbedrijf Vitens, de provincie Fryslân en alle 31 Friese gemeenten. Dit ver-band bestaat officieel sinds 19 februari 2010 en is in het pro-vinciehuis in Leeuwarden ondertekend. In wezen is het FBWK een innovatieprogramma. Het FWBK heeft doelen die betrekking hebben op zuivering en hergebruik van afvalwater, het ontwikkelen van nieuwe (duurzame) sanitaire voorzieningen en het verminderen van chemicaliën en afvalstoffen in de processen van de waterketen. Een belangrijk onderdeel van het bestuursakkoord is om de inwoners van Fryslân te betrekken bij deze doelen.

De ambities van het FBWK zijn:• Doelmatigheid:hierbijwordtgedachtaaneenzogoedmogelijkeprijs/presta-

tieverhouding voor het leveren van de diensten van de waterketen. Het lande-lijk bestuursakkoord heeft de doelmatigheidsverhoging voor de komende 10 jaar op 10 à 20% vastgesteld, het referentiejaar is 2010.

• Duurzaamheid: hieronder vallen klimaat, kwaliteit van het oppervlaktewateren hergebruik van afvalstoffen. De doelen zijn om in 2020 een reductie van broeikasgassen te realiseren van 30%. Voor de kwaliteit van het oppervlaktewa-ter is het belangrijk dat de processen van de waterketen geen negatieve invloed hebben op andere functies die afhankelijk zijn van oppervlaktewater, zoals de natuur, landbouw en recreatie. Voor het hergebruik van afvalstoffen is het doel om een gesloten waterketen te realiseren.

• Betrokkenburger:Voordebetrokkenheidvandeburgerishetbelangrijkdatde onderdelen van de waterketen transparant zijn voor de burgers. De mensen moeten weten wat er gebeurt met het geld dat ze betalen voor de verschillende rekeningen. Tot slot is het belangrijk dat de burgers hun eigen verantwoorde-lijkheid nemen. Ze zijn een belangrijke schakel in de waterketen aangezien ze de klantvraag bepalen. Onder andere hierdoor hebben ze een sterke invloed op de doelmatigheid en effectiviteit van de waterketen. Zowel huishoudens als organisaties moeten zich hiervan bewust worden. Het uiteindelijke doel is dan natuurlijk om zo weinig mogelijk drinkwater te gebruiken.

Werkgroep WaddenDe Werkgroep Wadden is één van de uitvoeringsgroepen van het FBWK. Deze

werkgroep bestaat uit participanten van Vitens, ’t Wetterskip Fryslân, de Noor-delijke Hogeschool Leeuwarden en de Waddeneilanden. Het hoofddoel van de

6661_V07_art166.indd 21 14-03-12 13:11

Neerslag 2012/II22

Werkgroep Wadden is om de Waddeneilanden in 2020 volledig zelfvoorzienend te laten zijn op het gebied van duurzame energie en watervoorziening.

De noodzaak tot duurzaam produceren en consumeren dringt steeds meer door in de maatschappij. Ook in de politiek komt steeds meer aandacht voor duurzaamheid. Uit deze trend is onder andere het plan voortgekomen om de Waddeneilanden duurzaam zelfvoorzienend te maken.

De Werkgroep Wadden werkt aan de ambitie om een duurzame, gesloten waterketen te realiseren op de Friese eilanden. Onder een duurzame, gesloten waterketenkunjeo.a.verstaandatinelkeschakelvandewaterketen:• zominmogelijkgrondstoffen(inclusiefwater)wordenverbruikt• zominmogelijkenergiewordtverbruikt• zominmogelijkafvalwordtgeproduceerd• energieuitduurzamehulpbronnenwordtopgewekt• afvalc.q.afvalwaterzoveelmogelijkwordthergebruiktomzodoendedeketen

te sluiten.

Daarnaast kun je denken aan wat de betekenis is van de waterketen voor alle belanghebbenden, voor mens, milieu en de meerwaarde in economische zin (ook welpeople,planet,profit/prosperitygenoemd).

In 2011 is onderzoek gedaan naar de schakels van de waterketen met betrek-king tot Ameland. Wat gaat er per schakel om in de waterketen op het gebied van energie, kosten en liters water. Deze opdracht is verstrekt door de Werkgroep Wadden.

Devraagdiezijsteldenwas:Is het mogelijk dat Ameland duurzaam zelfvoorzienend wordt op het gebied van de gehele waterketen?

Bijhetonderzoekwareneenviertalorganisatiesbetrokken,teweten:• DrinkwaterbedrijfVitens• GemeenteAmeland• WaterschapFryslân• ProvincieFryslân

6661_V07_art166.indd 22 14-03-12 13:11

23Neerslag 2012/II

De gebruikers van de waterketen, burgers en organisaties, zijn geen onderdeel van de processen, maar hebben wel een grote invloed op de waterketen. Zij zijn het tenslotte die de klantvraag bepalen en ze zijn nodig voor het behalen van bepaalde doelstellingen.

Uit de resultaten van het onderzoek blijkt dat er meerdere kansen en bedrei-gingen zijn voor het verwezenlijken van een zelfvoorzienend eiland. De grootste bedreigingen zitten hem in de luxetrend. Steeds meer caravans en tenten verdwij-nen om plaats te maken voor luxe bungalows. Deze bungalows hebben vaak luxe voorzieningen, die veel water verbruiken. Mensen willen steeds meer comfort, waardoor oude waterbesparende producten niet worden geïnstalleerd. De kansen liggen hem meer in nieuwe producten, waarbij er geen comfort hoeft te worden ingeleverd. Douches met circulerende waterstromen of douches met luchtdruk bieden hier kansen. Het voorlopig eerste advies uit het onderzoek is dat het het proberen waard is om Ameland in de toekomst zelfvoorzienend te maken. Over de deadline van 2020 wordt echter getwijfeld. Wanneer wel aan deze deadline zal worden vastgehouden zorgt dit voor grootschalige kapitaalvernietiging.

Tonny Hemme, Vitens

6661_V07_art166.indd 23 14-03-12 13:11

1000-21-1000-4996 Waternetwerk Neerslag 2012/02 Kleur: fc

Droge voeten op Terschelling met CG Drives & AutomationEenvoud en betrouwbaarheid kenmerken Emotron frequentieregelaars!!

Uitwateringssluizen Kinnum en Lies op Terschelling.

Na wateroverlast in voorgaande jaren heeft Wetterskip Fryslân in 2010 de bestaande uitwateringssluizen op Terschelling uitgebreid met pompen. De nieuwe combi gemalen kunnen bij eb nog steeds via automatische schuiven onder vrij verval water lozen op de Waddenzee, maar bij vloed kan er nu ook gepompt worden.

De vier Hidrostal pompen (twee per gemaal) kunnen gezamenlijk maximaal 145m³/min. verpompen. Daar de opvoerhoogte van de pompen varieert van 1 tot maximaal 3 meter moet het toerental van de pompen bij lage opvoerhoogte worden beperkt om cavitatie te voorkomen. Het toerental van de pompen wordt geregeld door middel van Emotron frequentieregelaars.

De voordelen van het toepassen van Emotron frequentieregelaars zijn, naast het kunnen draaien op lager toerental, vooral het veel gecontroleerder starten en stoppen van de pompen. Daardoor zijn problemen als geluidsoverlast door ontsnappende lucht, waterslag of dreunen van uitstroomkleppen te voorkomen. Ook is er, bij weinig aanvoer, door het draaien op een lager toerental een constanter polderpeil en minder vuilaanbod bij de gemalen door de lagere stroomsnelheid van het water. Tevens zijn door het lagere toerental de pompen visvriendelijker.

Meer informatie? +31 (0)497 389222 of info.nl@cgglobal.com of www.emotron.nl/www.cgglobal.com

Wij stoppen al onze energie in het besparenvan de uwe!

1_1_stC5_fc_I.indd 1 14-03-12 15:24

25Neerslag 2012/II

Opdrachtgever < > OpdrachtnemerHoe zijn we binnen waterschap Hunze en Aa’s de projectuitvoering aan het

professionaliseren? Welke vragen hebben we onszelf gesteld en waar zijn we op uitgekomen? Ik beschrijf kort de oude situatie met de problemen waar we mee te maken hadden in de communicatie tussen de eindgebruikers van de gebouwde objecten en het Team Projecten dat de bouw van de objecten begeleidt. Door een duidelijke opdrachtgeverpositie en een duidelijke opdrachtnemerpositie vast te stellen met alle daarbij behorende vaardigheden en door de kaders en de spelre-gels duidelijk vast te stellen is het proces verbeterd en weet iedereen wat er van hem/haar verwacht wordt en wat hij/zij van de ander kan verwachten. We zijn nu bezig om deze referenties nog beter onder de knie te krijgen en via evaluaties verbeteringen aan te brengen.

De ouDe situatieBinnen Hunze en Aa’s hebben we een aantal afdelingen, die verantwoordelijk

zijn voor de verschillende waterschapstaken:• ‘SchoonWater’(SW)houdtzichbezigmetdekwaliteitvanhetwaterendoet

dusderioolwaterzuiveringen,rioolgemalen,waterkwaliteitsbeheer,etc.;• ‘VeiligheidenVoldoendeWater’(VVW)zorgtervoordatdedijkenophoogte

zijnendatervoldoendewateris.Hiervoorwordenstuwen,kwantiteitsgemalenensluizengebruikt;

• ‘Beleid,ProjectenenGeo-informatie’(BPG)houdtzichbezigmethetbeleidvanhetwaterschapenhoedittevertalennaaruittevoerenwerkzaamheden.Hiervoormoetdejuisteinformatiebeschikbaarzijninbijvoorbeeldde‘legger’.OokwordtbinnendezeafdelingdoorhetTeamProjectendenieuwbouwenrenovatievanwaterschapsobjectenuitgevoerd.

Het Team Projecten voert projecten uit voor alle drie de bovengenoemdeafdelingen.

Tijdens de evaluatie van projecten hebben we binnen waterschap Hunze en Aa’sregelmatigdiscussieoverdevraagoferdoorhetTeamProjectenwelpreciesgebouwdiswatdeeindgebruikerwilhebben.

DewensenvandeeindgebruikerwordenmeestalvastgelegdineenProgrammavanEisen(PvE)datdeeindgebruikerzelfheeftopgesteld.Albeterishetalsdeafdeling die het project uitvoert samen met de eindgebruiker het PvE opstelt,zodatdeverwachtingvandeeindgebruikergoedafgestemdwordtmetdeproject-uitvoerder. Tot een jaar of twee geleden waren hier geen duidelijke afsprakenover en werd het door iedere projectleider en ieder afdelingshoofd op de eigen manieringevuld.

6661_V08_art171.indd 25 14-03-12 13:12

Neerslag 2012/II26

Het verbetertrajectIn2009zijnwemetassistentievanhetbureauAdviesteameentrajectingegaan

omteonderzoekenhoewij,alsTeamProjecten,onzerolalsprojectuitvoerendeafdelingbinnenhetwaterschapkunnenprofessionaliseren.Omdit tebereikenis er eerst een inventarisatietraject uitgevoerd waarin door het houden van inter-viewsenhetinventariserenvandebeschikbaredocumenteneenkernoorzaakana-lyseisuitgevoerd.Ditisteruggekoppeldnaardeafdelingendoorvertaaldnaardemogelijkeoplossingsrichtingen.

In de inventarisatie is gekeken naar: Visie en doelen, Organisatiestructuur,Technologie (bijv. toepassen van projectmatig werken), Gedrag, Omgeving enCultuur.

Het blijkt dat er veel te winnen is door de uitvoerende taak van de afdeling BPG, die voornamelijk door het Team Projecten wordt ingevuld, duidelijk alsOpdrachtnemer (ON) in te vullen. Dan worden de afdelingen die een projectuitgevoerdwillenhebbendusOpdrachtgever(OG).DoordebegrippenONenOGstriktdoortevoeren,ontstaateenduidelijkerelatievoorhetuitvoerenvanprojecten.EénvandebelangrijkebasisuitgangspuntenisbijvoorbeelddatdeOGzichbezighoudtmetdeWAT-vraagendeONzichbezighoudtmetdeHOE-vraag.DeOGbepaaltwatermoetgebeurenmetallebijbehorenderandvoorwaardenenbeschrijftdit ineenprojectopdracht.DeONaccepteertdeprojectopdrachten

6661_V08_art171.indd 26 14-03-12 13:12

27Neerslag 2012/II

schrijftopbasishiervaneenPlanvanAanpak(PvA).InditPvAbeschrijftdeON‘hoe’hijhet‘wat’vandeOGdenkttegaanbereiken.DeOGenONonderteke-nenbeidenditPvA,waarnahetdientalseensoortcontract.

UithetonderzoekdoorAdviesteambleekdaterwelallerleiregelsenstructu-renbinnendewaterschapsorganisatieaanwezigzijn,maardatdienietaltijdeveneffectief worden gebruikt. Medewerkers zijn te lief voor elkaar en maken geenduidelijke afspraken. Ook zijn de beschikbare systemen vaak meer gericht opfinanciëlerapportage,danopprojectmatigwerkenenplannen.

Door het doorvoeren van het begrip ON voor het Team Projecten en hetTeam ook zo neer te zetten binnende organisatie wordt onze rol binnen de organisatie steeds duidelijker. Inde beginfase leverde dat wel wat wrij-ving op want het werd gezien als las-tig. ‘Waarom moest er nu plotselingeen schriftelijke opdracht gemaaktworden?’ hoorde je dan wel eens.‘Dat hoefde vroeger toch ook niet.’Door als Team Project vast te houdenaan ON wordt nu langzamerhand deOG ook in zijn rol gedwongen. Doorvoorinvestering(inprojectopdrachtenPvA) treden minder verstoringen envertragingen op in de uitvoeringsfase.Opdrachten worden niet geaccepteerd als er geen duidelijke schriftelijke pro-jectopdrachtis.EenprojectwordtnietgestartalsergeenovereenstemmingisoverhetPvA.

De nieuwe situatieIndepraktijkblijkthetlastigomderolvanONstriktvasttehouden.Ookde

rolvanOGblijktnietzomakkelijkvasttehouden.AlsONwiljetochwelgraagmeepratenoverderandvoorwaardenendeOGheeftermoeitemeeomzichniettebemoeienmetdemanierwaarophetprojectwordtuitgevoerd.

Om onze rollen goed vast te houden hebben we een aantal uitgangspuntenopgesteld.Dezelijstvanuitgangspuntenlijktmisschienwatlangenlijktvanzelf-sprekendezakenaan tegeven,maarhet iswelgoedomallesnogeensopeenrijtehebben.1.Onderscheid wordt gemaakt in improviserende, routinematige werkzaamhe-

denenunieke(projectmatige)werkzaamheden; improviserendeenroutine-matigezakenvergeneenandereaansturingdanspecifieke/uniekezaken.

6661_V08_art171.indd 27 14-03-12 13:12

Neerslag 2012/II28

2.De samenwerking tussen opdrachtgever en opdrachtnemer is gebaseerd opeen relatie als partners. Dit partnership houdt in dat beide partijen – iedervanuithunspecifiekeverantwoordelijkheidenrol–zichmetelkaarverbondenvoelen om het gezamenlijke waterschapsbelang te dienen c.q. het beoogderesultaattebewerkstelligen;erissprakevanvertrouwenenopenheid:’ittakestwototango’.

3.Taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden bij OG-ON zijn helder enbinnendeorganisatiebekend.

4.De opdrachtgever bepaalt hetresultaat (focus op effectiviteit);de opdrachtnemer geeft aan hoedat (zo efficiënt mogelijk) wordtbereikt; de opdrachtgever is ver-antwoordelijk voor de middelenom de opdracht uit te voeren; deleidinggevende van de opdracht-nemer (faciliterend manager)zorgt voor beschikbaarheid en geschiktheid van de opdrachtne-merendienscoaching.

5.Bijeenberoepopdecapaciteitvanandereafdelingen(voorprojecten)zorgtdeopdrachtgevervooreentijdigeafstemmingmetdebetrokkenmanager;datgeldtookbijafwijkingenvanhierovergemaakteafspraken.

6.Defaciliterendmanageriseindverantwoordelijkvoorderelatiemetenklant-tevredenheid van opdrachtgevers en zorgt ervoor dat de kennis en kunde voor goed opdrachtnemerschap aansluit bij de verwachtingen en de wereld vanopdrachtgevers.

7.Elkeopdrachtbegintmeteenheldereformuleringvanhetresultaatenrand-voorwaarden (SMART) en eindigt met acceptatie van het resultaat door deopdrachtgever.

8.Deopdrachtgevermoetinstaatzijntebeslissenoveressentiëlekeuzestijdensdeuitvoeringvandeopdracht.

9.Deopdrachtnemerzorgtervoordatdeopdrachtgeverdeugdelijkenregelma-tigopdehoogteisvandevoortgangvandeuitvoeringvandeopdracht.Hoedat wordt ingestoken, wordt vooraf door opdrachtgever en opdrachtnemersamenbepaald.

10.De uitvoering van opdrachten (proces, middeleninzet en resultaat) wordtgeëvalueerd;hethoeenwatdaarvanwordttussenopdrachtgeverenopdracht-nemerc.q.opdrachtnemerenfaciliterendmanagerafgesproken.

11.Opdrachtgeverenopdrachtnemermakenvoordeopdrachtbeschrijving,plan-nenvanaanpak,evaluatiesetc.,gebruikvandoordeorganisatietehanterenstandaarden(bijvoorbeeldformats).

DetaakverdelingendeverhoudingtussendeOGendeONwordtindevol-gendelijstbeschreven.AlsjeditaanhoudtvoorkomjeveelonduidelijkhedenenkrijgjeeenduidelijkeverstandhoudingtussenOGenON.

6661_V08_art171.indd 28 14-03-12 13:13

29Neerslag 2012/II

1. De opdrachtgever bepaalt wanneerwerkzaamhedenopeenprojectmatigewijze worden uitgevoerd. Bij een pro-jectmatige aanpak is sprake van eeneenmaligeopdrachtwaarbij afsprakenwordengemaaktoverresultaat,aanpakenmiddelen.

2. Elkprojectkentéénopdrachtgeverenéén opdrachtnemer (projectleider).De leidinggevende van de opdrachtne-merfungeertalsfaciliterendmanager.

3. Deopdrachtgeverzorgtvooreendeug-delijke opdrachtbeschrijving waarin resultaatenrandvoorwaardenquaproces,tijdenmiddelenSMARTzijnaan-gegeven.Deopdrachtbeschrijving isgebaseerdopvoorafbepaalde(strategi-sche)kadersdiedeopdrachtgeverinachtheefttenemen.Betrokkenheidvaneenpotentiëleopdrachtnemerbijdewat-vraag(adviseursrol)kangevraagdofongevraagdplaatsvinden.

4. De opdrachtgever zorgt ervoor dat een opdrachtnemer wordt aangewezen.Aanwijzingvandeopdrachtnemervindtplaatsdoordiensleidinggevende(alsfaciliterendmanager)naeenverzoekvandeopdrachtgever.

5. Deleidinggevende/faciliterendmanagerzorgtervoordatdeopdrachtnemervoldoendegeschiktenbeschikbaarisomdeopdrachtuittevoeren;coachingvandeopdrachtnemertijdenshetprocesiseenzaakvandeleidinggevende/faciliterendmanager.

6. Voor opdrachten waarbij een beroep op andere afdelingen wordt gedaan,wordtdebeschikbaarheidvanopdrachtnemers(evt.projectteam)voorafgeze-kerddoormiddelvaneentijdigeafstemmingtussenopdrachtgeverenfacili-tairmanagerc.q.beoogdopdrachtnemer.

7. Deopdrachtnemerzorgtopbasisvandeopdrachtbeschrijvingvooreendoorde opdrachtgever te fiatteren plan van aanpak, waarin ook de eventuele accep-tabeleresultaatmargesengo/no-go-momentenzijnbenoemd.Doorfiatteringvanhetplanvanaanpaksteltdeopdrachtgeverookdedaarinaangegevenmid-delenterbeschikking.Alssprakeisvanafwijkingvanhet inde jaarplanningopgenomen capaciteitsbeslag zorgt de opdrachtgever ook voor instemmingvandefaciliterendmanager.

8. Deopdrachtnemerzorgtvoorhetmetdeopdrachtgeverafgesprokenresultaatdoor:

–uitvoeringvanhetplanvanaanpakendebewakingdaarvan; –eenadequaatfunctionerenvandeprojectorganisatie; –devoortgangsrapportageaandeopdrachtgever.9. Bijstellingen van de opdracht door de opdrachtgever tijdens uitvoering van

hetplanvanaanpakismogelijk,metdienverstandedatdezedooropdracht-nemerc.q. faciliterendmanagerwordengetoetstmeteventueeleenaanpas-singvanhetplanvanaanpakc.q.benodigdemiddelentotgevolg.

10.De opdrachtnemer geeft aan wanneer het afgesproken resultaat is geleverden de opdrachtgever beslist over de acceptatie daarvan. Oplevering van

6661_V08_art171.indd 29 14-03-12 13:13

Neerslag 2012/II30

infrastructureleobjectenwordtalseenbeslismomentvoordeopdrachtgeverbeschouwd. Door oplevering neemt de opdrachtgever de verantwoordelijk-heid voorbeheerenonderhoudvanhetobjectop zich.Deopdrachtnemerzorgtvervolgensvoorhetnakomenvandegarantieregelingvoorhetobject.Deafloopvandezenazorgfasehoudtheteindevanhetprojectin.

11.Bestuursvoorstellen, die samenhangen met de uitvoering van de opdracht,vallenonderdeverantwoordelijkheidvandeopdrachtgever.

OmditgeheeltoteensuccestemakeniseenaantalvaardighedenbeschrevenwaardeONendeOGaanmoetenvoldoen.

De opdrachtgever moet duidelijk, betrokken en verantwoordelijk zijn. Hijmoetnietoplossingsgerichtofbesluitelooszijnenmoetooknietveroordelen.

Belangrijkevaardighedenwaardeopdrachtnemerovermoetbeschikken,zijnsturinggeven,sensitiviteitenklantgerichtheid.Hijmoetgeenstarrehoudingheb-benofvanzichafkijken.Ookmoethijnietstar,detaillistischensolistischzijn.

samsamOmdebenodigdevaardigheden,spelregelsenkadersbijiedereenbekendte

makenenomervoortezorgendatiedereendezeookvanzelfsprekenderwijsgaatgebruiken, iseenspelontwikkeldopbasisvanhetbekendeTrivialPursuit.HetspelheetSamSamenhierinwordenvragen,opdrachtenenrollenspellenbehan-deld op de volgende gebieden:• Algemeen• Projectteam• Opdrachtbeschrijving• PlanvanAanpak• Houding• Communicatieenverwachtingsmanagement.

DoorSamSammetallebetrokkenmedewerkersregelmatigtespelen,kunnendeON-enOG-vaardighedenen-afsprakenalsneltotdestandaardbagagevandemedewerkerswordengerekend.Opwegnaareenbetereorganisatie.

Ernst Messink, Team ProjectenWaterschap Hunze en Aa’s

6661_V08_art171.indd 30 14-03-12 13:13

31Neerslag 2012/II

Verplaatsing winning Engelse Werk

Zacht water, harde dobberOm Zwolle van zachter water te voorzien, heeft heel wat water door de IJssel

moeten stromen. Vitens voerde enkele complexe veranderingen en innovaties door op locatie Engelse Werk.

De IJssel is een levensader voor Zwolle, letterlijk en figuurlijk. De rivier levert een belangrijk deel van het drinkwater voor de directe omgeving. De waterpro-ductie vindt al meer dan een eeuw plaats bij winning het Engelse Werk ten zuid-westen van de Hanzestad. De huidige installatie levert jaarlijks voldoende water voor bijna 160.000 consumenten in Zwolle, Zwartsluis, IJsselmuiden, Genemui-den, Heino, Hasselt, Dalfsen en Wijhe. Een belangrijke winning als deze moet voortdurend worden aangepast aan de eisen van de tijd.

Expert Waterbehandeling Frank Schoonenberg legt uit dat er de afgelopen decennia veel verbeteringen zijn doorgevoerd. In 1988 heeft Vitens een actief-koolfilter aangelegd om bentazon te verwijderen en smaakklachten in Zwolle en omstreken uit de wereld te helpen. „Met de introductie van membraanfiltratie in de zuivering in 2003 wilden we ook zachter water gaan leveren. Met ruim 2 mmol CaCO3/l was het Zwolse drinkwater vroeger aan de harde kant”.

Medio 2007 is een nieuw project gestart. Samen met gemeente en provincie was afgesproken om oude winputten bij het Engelse Werk te vervangen door

DRINKWATER

SPOELWATER-HERGEBRUIK

VOORFILTRATIE

OEVERGRONDWATER

ACTIEVEKOOLFILTRATIE

NAFILTRATIE

MEMBRAAN-FILTRATIE

(OMGEKEERDEOSMOSE)

Actiefkoolfilter ná de twee zandfilters.

6661_V09_art188.indd 31 14-03-12 13:13

Neerslag 2012/II32

nieuwe. Een aantal putten lag vroeger dichtbij het centrum, dus op dure en deels verontreinigde grond. Dat had negatieve effecten op de kwaliteit van het water. Bij de Schellerdijk, vlakbij de IJssel, vond Vitens een nieuwe locatie voor acht winputten. „Omdat onze nieuwe putten dichterbij de IJssel lagen, nam het aandeel IJsselwater toe van 60 naar 80 procent. Bovendien kan dit water zowel zuurstof als ijzer bevatten.”

Het membraanfilter kan niet tegen directe voeding met dit water. Dit dwong ons om het membraanfilter, dat moet zorgen voor de ontkalking, niet vóór maar pas ná de twee zandfilters voor voorfiltratie en nafiltratie (zie figuur) te plaatsen.

Een onderdeel van dit project was ook het nog verder terugbrengen van de hardheid tot 1,1 mmol CaCO3/l. De membraanfiltratie-installatie moest worden uitgebreid. Straks gaat maar liefst vijftig procent van het gewonnen water door deze antikalkvoorziening. „Het omleggen van onze productie was al met al een hele operatie. Daar kwam nog bij dat we allerlei nieuwe technieken wilden toepas-sen, zoals energiezuiniger zuiveren en spoelwaterhergebruik”, vertelt Frank. Hij noemt dit ‘een van zijn meest complexe projecten ooit’.

Het was de bedoeling om de Zwollenaren al in november 2010 zachter water te leveren, maar dit lukte niet. Een belangrijke kink in de kabel was volgens Frank materiaalpech. Zo functioneerde het speciaal ontworpen deel van het innovatieve membraanfilter (verbeterde Optiflux) niet naar behoren en zat er een productie-fout in de membranen. Daarom moesten een deel van de membranen terug naar de fabriek in de Verenigde Staten en werden Israëlische monteurs ingevlogen. „Dat is een van de belangrijkste oorzaken van de vertraging geweest. Maar uitein-delijk zijn we geslaagd in onze missie”, weet Frank. Als je dit artikel leest, moet in Zwolle en omgeving het zachte water uit de kranen stromen.

6661_V09_art188.indd 32 14-03-12 13:13

33Neerslag 2012/II

Ruim baan voor onze vissen!Dat is wat het project ‘Vispassages drie zeegemalen en vijf achterland maatrege-

len’ wil bewerkstelligen voor Waterschap Noorderzijlvest. In 2009 is al onderzocht hoe de drie zeegemalen Spijksterpompen, De Drie Delfzijlen en Noordpolderzijl en de achterliggende stuwen Warfummerverlaat, keersluis Wachter, Mugtilstuw, Wortelpotstuw en Pomphuisstuw in het gebied vis-passeerbaar gemaakt kunnen worden. Inmiddels is voor de voorbereiding (Living North Sea) en de uitvoering (Waddenfonds en Rijkswaterstaat) subsidie toegezegd. Projectleider Susan van Hes is samen met de projectgroep al druk met de voorbereiding bezig.

Noorderzijlvest zet zich iN voor vismigratieNoorderzijlvest is het project gestart in het kader van herstel van het ecolo-

gisch evenwicht in ons beheergebied. Ons waterschap wil namelijk graag een veilige vismigratie voor onder andere de paling en stekelbaars hebben. En dat er meer vismigratie van en naar zee en binnenwateren mogelijk is. Ook wordt duurzaamheid steeds belangrijker. De projectgroep speelt hierop in door duur-zame migratievoorzieningen te implementeren. Dat betekent dat de voorziening zo veel mogelijk dient te functioneren op natuurlijke hulpbronnen en processen. Ook zullen de voorzieningen onderhoudsarm, onderhoudsvriendelijk en energie-zuinig zijn. En als bijdrage aan de profilering van Noorderzijlvest, worden waar mogelijk educatieve elementen (zoals een kijkvenster of een camera) toegepast.

Nieuwe maNier vaN aaNbestedeN!

Er is gekozen voor een nieuwe manier van aan-besteden: namelijk prestatie-inkoop. Hierbij wordt naast prijs een zwaar accent gelegd op kwaliteit. De projectgroep heeft aangegeven wat dit project ons op moet leveren. Prestatie-inkoop richt zich op het vinden van de expert in de markt, die zich richt op het maximaal bijdragen aan de projectdoelstellingen. Hierbij hebben marktpartijen veel vrijheid om aan te geven hoe zij denken bij te dragen aan die doelstellingen. Zo kunnen de marktpartijen bewijzen dat ze de beste zijn voor deze aanbesteding. Het reeds bewezen proces van aanbesteden via prestatie-inkoop leidt tot de beste aanbieder voor deze opdracht.

Omdat het een andere manier van aanbesteden is, hebben er reeds oplei-dingssessies voor de projectgroep en voor potentiele inschrijvers plaatsgevonden. Op dit moment zijn de potentiele leveranciers bezig met hun inschrijvingen te maken.

6661_V10_art172.indd 33 14-03-12 13:14

Neerslag 2012/II34

PlaNNiNgDe planning is op hoofdlijnen het volgende:Van september 2011 – juni 2012 Voorbereiding tot gunningVan juni 2012 – december 2014 Ontwerpen en uitvoering.

vismarktOp donderdag 29 maart 2012 orga-

niseren Noorderzijlvest en Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) het evenement ‘Vismarkt 2012’ in Groningen. Aanleiding voor de ‘Vismarkt 2012’ zijn de vele ontwik-kelingen op het gebied van vismigratie. Waterschappen hanteren een actiever vismigratiebeleid en voeren diverse onderzoeken uit. Dit leidt tot een ver-snelde ontwikkeling van technische oplossingen. Tijdens de ‘Vismarkt 2012’ wordt kennis over al deze nieuwe ont-wikkelingen gedeeld. Het programma richt zich op civieltechnische medewer-kers, ecologen, projectleiders en plano-logen, bestuurders van waterschappen, studenten, natuurbeschermingsorgani-saties, visserijsector, bedrijven en ken-nisinstituten.

Nieuwsgierig?Mocht je vragen hebben of ben je gewoon nieuwsgierig naar het project of de

vismarkt, neem dan contact op met Susan van Hes. (s.vanhes@noorderzijlvest.nl)

Susan van HesWaterschap Noorderzijlvest

6661_V10_art172.indd 34 14-03-12 13:14

35Neerslag 2012/II

Rwzi Wehe Den Hoorn kan weer ‘opgelucht ademhalen’

De rwzi Wehe den Hoorn is een zogenaamde Schreiber-installatie en in bedrijf vanaf 1982. Een Schreiber-installatie bestaat uit een ronde beluchtingstank met een snel ronddraaiende brug, waaraan beluchters zijn gemonteerd. De ontwerp-belasting van de rwzi is 7.000 i.e. (54 g BZV).

Omdat er sprake was van een afnemend rendement van de beluchtinginstal-latie door vervuiling van de keramische (Brandol) beluchtingselementen en als gevolg hiervan onvoldoende beluchtingscapaciteit en dreigende overschrijding van de vergunningnormen (N-totaal 15 mg/l) was aanpak noodzakelijk gewor-den. Ook bestond een wens voor meer regelbaarheid, -een systeem met Brandol-beluchtingselementen kan vanwege verstoppingsgevaar niet worden stopgezet- en voor energiebesparing. Verder was bouwkundig onderhoud nodig aan de loop-rand. Als extra argument kan nog worden genoemd dat de veiligheid rondom de snelronddraaiende brug te wensen overliet.

Vanuit een eerder project hadden we nog de beschikking over een drietal beluchtingframes met membraanschotelbeluchters. Omdat dit voldoende was voor de benodigde beluchtingscapaciteit is besloten deze te gebruiken. Voor de noodzakelijke voortstuwing/menging zijn nog twee voortstuwers aangeschaft. In

Plaatsing van een frame in de tank.

6661_V11_art173.indd 35 14-03-12 13:15

Neerslag 2012/II36

de maand november van het afgelopen jaar is de beluchtinginstallatie van de rwzi Wehe den Hoorn, binnen twee dagen, in eigen beheer omgebouwd en vervangen.

De nu gemonteerde frames met membraanschotelbeluchters kunnen op momenten dat voor het zuiveringsproces geen zuurstof nodig, is worden stop-gezet. Daarenboven hebben deze beluchters een hoger rendement dan de oude keramische beluchters. De beluchtingframes zijn enkele jaren geleden door de eigen dienst ontwikkeld en inmiddels met succes toegepast op meerdere van onze rwzi’s.

Na een aantal weken gedraaid te hebben met de nieuwe beluchtinginstalla-tie zijn de zuiveringsresultaten significant verbeterd. Er wordt weer ruimschoots aan de lozingsnormen voldaan. Het specifieke energieverbruik (verbruik gerela-teerd aan de geleverde zuiveringsprestatie) is fors gedaald. Het energieverbruik voor beluchting is, na optimalisatie van de regeling, in de maand december al met 15% (circa 20.000 kWh/jaar) gedaald ten opzichte van het voorgaande jaar. Gezien de korte tijd dat er nu gewerkt wordt met de vernieuwde installatie, is de verwachting dat de uiteindelijke besparing nog groter zal zijn. Dus al met al een prachtig resultaat!

Wolter Visscher en Andre van ZonneveldProcesbeheerders Waterschap Noorderzijlvest

Beeld direct na inge-bruik-name.

6661_V11_art173.indd 36 14-03-12 13:15

37Neerslag 2012/II

Hulp van de oosterburen in Twente

Duits waterOm te voorkomen dat Enschede ‘droog’ komt te staan, haalt Vitens kant-en-

klaar drinkwater uit Duitsland. Geboren uit nood, maar inmiddels structureel. ‘Soms leidt een calamiteit tot nieuw beleid’, zegt Egbert Klein Horsman, Manager Productie Water voorziening Overijssel.

Aanleiding om over de grens te kijken was een grote brand bij de Vredestein bandenfabriek aan het Twentekanaal in 2003. Vitens haalde tot dat moment zes miljoen m3 water per jaar uit dat kanaal. Het bluswater vermengd met chemi-caliën dat in het water terechtkwam, heeft die winning voorgoed onmogelijk gemaakt. „Dramatisch voor Vitens”, zegt Klein Horsman, „we moesten snel oplos-singen zoeken om te voorkomen dat de drinkwatervoorziening zou opdrogen. We

hebben een oud pompstation in Hengelo weer geactiveerd en water uit andere productieloca-ties gehaald. Maar dat was nog lang niet genoeg. De oplossing werd gevonden in twee locaties vlak over de grens: Drinkwater-bedrijf WAZ in Getelo en NVB in Nordhorn.”

UiT de brandDankzij snel handelen en

‘goed nabuurschap’ zoals Klein Horsman zegt, is het acute pro-bleem van Vitens destijds opge-lost. Er is circa acht kilometer pijpleiding aangelegd – drie naar Getelo, vijf naar Nordhorn – en terwijl de inkt van de con-tracten nog nat was, startte WAZ de levering van drinkwater aan de Vitens productielocatie in Manderveen en NVB aan locatie Rodenmors. Vitens was uit de

brand. Inmiddels is de levering vanuit Duitsland structureel, want ook prijstech-nisch past het prima bij Vitens. Zo heeft de brand bij Vredestein de weg geëffend voor dit nieuwe partnership. In 2009 en 2010 zijn contracten voor vijftien jaar afgesloten. WAZ levert nu per jaar 1,5 miljoen m3 en NVB 1 miljoen m3. Samen

6661_V12_art190.indd 37 14-03-12 13:16

Neerslag 2012/II38

met extra wateraanvoer vanuit Wierden, Goor/Herikerberg en Haaksbergen, kan Vitens zo de vraag in Enschede en omstreken prima aan. Klein Horsman: „We wilden niet meer terug naar winning uit het Twentekanaal, voor de kwaliteit ben je dan te veel afhankelijk van de omstandigheden. Deze relatie met de Duitse bedrijven biedt ons voldoende zekerheid. We zijn ook wel op zoek naar nieuwe bronnen in Twente, maar dat zijn processen die zomaar tien jaar kunnen duren.”

KennisUiTwisseling Beide Duitse leveranciers van Vitens zijn relatief kleine, gemeentelijke water-

bedrijven. Zo’n grote klant als Vitens, daar zijn ze erg blij mee. Dat gevoel is overigens ook wederzijds, zegt Klein Horsman: „De samenwerking is uitstekend. Als één van de partners in Duitsland een probleem krijgt, springen wij desgewenst ook bij. En we doen aan kennisuitwisseling. Zij komen dezelfde problemen tegen als wij bij het zuiveren van grondwater in dit gebied. De procestechnologen over en weer staan in nauw contact met elkaar. Het is echt win-win.”

Vooraankondiging tweede ILOW innovatie symposium

Binnen het ILOW wordt innovatie als een belangrijke randvoorwaarde gezien voor de toekomst van het waterkwaliteitsonderzoek bij de waterschapslaboratoria. Daarom organiseert het ILOW voor de tweede maal een Innovatiesymposium. Dit jaar is het middagprogramma uitgebreid met stands en posterpresentaties van leveranciers, laboratoria en onderzoeksinstellingen. Het symposium wordt gehouden op donderdag 26 april 2012 in het Beatrixgebouw van de Jaarbeurs in Utrecht. Het thema is:

Het laboratorium van de toekomst

Het (voorlopige) programma is te vinden op www.ilow.nl.

Heeft u vragen of suggesties betreffende dit symposium, neem dan contact op via innovatie@ilow.nl of tel. 0299 39 17 60.

Willie van den Berg, Coördinator symposiumorganisatie

6661_V12_art190.indd 38 14-03-12 13:16

39Neerslag 2012/II

Vijf jaar ervaring met een volautomatisch lossende membraanfilterpers

Struviet cruciaal voor de optimalisatie van de slibontwatering Emmen

In 2006 is bij het Waterschap Velt en Vecht een nieuwe volautomatische ont-wateringsinstallatie voor zuiveringsslib in bedrijf genomen. De verwachting is dat deze membraanfilterpers aanzienlijk hogere drogestofgehaltes haalt dan verge-lijkbare slibontwateringstechnieken als centrifuges of zeefbandpersen. De instal-latie werkt onbemand, 24 uur per dag en 7 dagen per week. Het is de eerste machine in deze uitvoering in Nederland. De eerste resultaten waren positief en zijn eerder gepubliceerd in Neerslag1. Wat volgde was een aantal jaren met sterk tegenvallende ontwateringsresultaten en veel technische storingen. De vorming van struviet alvorens het slib te ontwateren bleek een grote doorbraak2. Sindsdien zijn de kosten van de slibontwatering aanzienlijk gedaald. Het aantal technische storingen is inmiddels op een acceptabel niveau.

VoorgeschiedenisDe rwzi Emmen is de grootste rwzi in het gebied van waterschap Velt en Vecht

en vertegenwoordigt ongeveer de helft van de zuiveringscapaciteit van het water-schap. Daarnaast zijn er een zestal kleinere rwzi´s met voornamelijk biologische verwijdering van fosfaat. Sinds een ingrijpende renovatie in de periode 2006-2007 wordt al het zuiveringsslib centraal vergist en ontwaterd in Emmen. Onderdeel van de renovatie was de installatie van een nieuwe slibontwateringsmachine, een membraanfilterpers. Deze installatie is onbemand en 24 uur per dag en 7 dagen per week operationeel. De eerste resultaten waren veelbelovend1, maar zijn gevolgd door tegenvallende drogestofpercentages, een beperkte doorzet en veel technische storingen. Inmiddels is de storingsfrequentie drastisch afgenomen en is een aantal technische wijzigingen doorgevoerd om het proces te verbeteren. Dankzij het toepassen van de vorming van struviet is de doorzet van de machine verhoogd en zijn ook de drogestofpercentages van het ontwaterde slib aanzienlijk hoger.

Maatregelen oM de sliblijn te optiMaliserenHet functioneren van de slibontwatering is sterk afhankelijk van het functio-

neren van de slibgisting. De slibgisting is afhankelijk van de inbreng van wamte afkomstig van de warmtekrachtkoppeling (wkk) en van de aanvoerdebieten met primair slib, surplusslib van de rwzi Emmen en surplusslib van de andere rwzi’s

6661_V13_art174.indd 39 14-03-12 13:17

Neerslag 2012/II40

in het gebied van Velt en Vecht. Hieronder volgt een overzicht van alle optimali-saties die zijn uitgevoerd en nog in de planfase zijn:

– Struviet om de ontwateringseigenschappen van slib te verbeterenRecent is de relatie gelegd tussen de slibontwateringseigenschappen, de fos-

faatconcentratie en de vorming van struviet3,4. De vorming van struviet heeft een positieve invloed op zowel het functioneren van de slibontwatering als op de efflu-entkwaliteit en het chemicaliënverbruik van de rwzi. Interessant detail is dat de terugverdientijd van de installatie slechts een aantal maanden is. De struvietdose-ring maakt het mogelijk om een ander polymeer te kiezen. Dit heeft de resultaten verder verbeterd. De dosering is nu aanzienlijk lager. Als de magnesiumdosering aan de struvietreactor uitvalt, dan volgt snel een grote terugval in de capaciteit van de slibontwatering en het drogestofpercentage. Dit toont aan dat de vorming van struviet een cruciaal element is in de optimalisatie van de slibontwatering in Emmen. Sinds de start met de vorming van struviet op 14 juli 2010 is het dro-gestofpercentage van het ontwaterde slib gestegen van een jaargemiddelde van 19-20% drogestof in 2009 tot 24% in 2011. De verwachting is dat in 2012 het jaargemiddelde verder zal stijgen als gevolg van een aantal optimalisaties.

Ver voor de start met de vorming van struviet is kortdurend getest of het dose-ren van FeCl3 op de naindikkers een verbetering van de slibontwateringseigen-schappen geeft. Dit was niet het geval.

– Aanvoer slibgisting zo stabiel mogelijkDe aanvoer van primair slib is grillig en wordt sterk beïnvloed door regenweer.

De variatie in het primairslibdebiet verstoort het slibgistingsproces doordat de

De volledig automatisch lossende membraanfilterpers in Emmen.

6661_V13_art174.indd 40 14-03-12 13:17

41Neerslag 2012/II

temperatuur daalt, de verblijftijd in de slibgisting afneemt en de samenstelling van de voeding verandert. Voorheen werd het primair slib bij regen te dik om te kunnen verpompen. Preventief werd daarom meer afgepompt dan nodig, waar-door het slib minder ver ingedikt was. Het afgelopen jaar is meer risico genomen in het bedrijven van de voorindikker door te sturen op een hoger drogestofper-centage (5,5% ten opzichte van voorheen 3,5%).

Nu worden de ingedikt primairslibpompen verzwaard en dichterbij de kegel van de indikker geplaatst. Zo is het primair slib probleemloos verder in te dikken en te sturen op een drogestofpercentage van 7,5 á 8%, waardoor de verblijftijd in de gisting toeneemt. Daarnaast wordt een primairslibbuffer gebouwd om de pieken op te vangen en verspreid over een aantal dagen in de gisting te pompen. Het resultaat van deze maatregelen is nog niet zichtbaar in de trends.

– Temperatuur slibgisting op constant niveauHet centraal vergisten van al het zuiveringsslib van alle rwzi’s in Emmen is

mogelijk door het vergaand indikken van het surplusslib in twee bandindikkers. Als gevolg hiervan is de productie van biogas aanzienlijk toegenomen, waardoor de oude wkk’s nu volcontinu in bedrijf zijn en dan is er nog biogas over. Ondanks het meer geconcentreerd voeden van de gisting is er in de winterperiode een tekort aan warmte. De verwachting is dat zodra de capaciteit van de wkk’s is ver-groot dit knelpunt is opgelost.

De slibgistingstanks worden gemengd door gasinblazing door gascompressoren in een Heatamix- installatie, vergelijkbaar met een airlift met daaromheen warm-waterleidingen voor de warmteoverdracht. Een groot knelpunt was het regelma-tig vollopen van de gasleiding met slib, met schade aan de gascompressoren tot gevolg. De temperatuur daalde in de slibgistingsinstallatie en het gistingsproces was ernstig verstoord. Mogelijk is dit veroorzaakt door het vergisten van meer surplusslib of door het grote aandeel bio-P slib of door een kortere verblijftijd. Inmiddels is de gasleiding anders geconstrueerd, waardoor het slib niet meer in de gascompressoren kan belanden. Het systeem is nu weer robuust.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Vulling

 in m

3

Persing na uitval struvietvorming

Figuur 1: Uitval van de stru-vietreactor leidt vrij-wel direct tot minder vulling van de slibontwa-tering.

6661_V13_art174.indd 41 14-03-12 13:17

Neerslag 2012/II42

In de winterperiode is 1½ °C daling van de temperatuur in de slibgisting al direct merkbaar in de resultaten van de slibontwateringsmachine. Een voorbeeld hiervan is te zien eind 2011 in de daling van het drogestofpercentage van het ontwaterde slib, toen in een weekeinde de warmtekrachtkoppeling is uitgevallen. Het effect werkt wekenlang door.

– Minder technische storingenEen groot aantal technische storingen heeft de eerste jaren geresulteerd in

een relatief lage operationele tijd. Voorbeelden van storingen, die inmiddels zijn opgelost, zijn communicatiestoringen tussen PLC’s van verschillende leveranciers en storingen door aantasting door H2S (zwavelwaterstofgas) in schakelkasten. Zeker de eerste twee jaar hebben alle storingen geleid tot een grote werkbelas-ting van de medewerkers. Dit leidde op den duur tot het minder snel reageren op storingen en nog meer verlies aan operationele tijd. Inmiddels is het aantal storingen gereduceerd tot een acceptabel niveau.

– Kleinere wijzigingen rondom de slibgistingMet eenvoudige middelen en enige creativiteit is een provisorische beperkte

recirculatie over de slibgistingstanks gerealiseerd. De verwachting is dat hierdoor de menging van vers slib en vergist slib verbetert en versnelt. Op de foto zijn twee zwarte slangen zichtbaar: de slang uit de wand van de gisting door de lucht is een noodoverstort van de gisting. Voorheen kwam deze uit in het terreinriool en was de overstort niet zichtbaar tot het terreinriool verstopt raakte. Op deze manier blijft het slib in het systeem en valt een overstort eerder op. De slang over de rand is de provisorisch gerealiseerde recirculatie.

– Technische optimalisaties membraanfilterpersIn eerste instantie is gestart met filterdoeken voorzien van steundoeken. Inmid-

dels zijn naar volle tevredenheid meerdere malen filterdoeken zonder steun-

De proviso-rische recir-culatie en overstort.

6661_V13_art174.indd 42 14-03-12 13:17

43Neerslag 2012/II

doeken geplaatst. Dit resulteert in minder weerstand, minder vervuiling van de platen achter de doeken, effectiever wassen en veel minder frequent wassen. De aanschafprijs is aanzienlijk lager en dit compenseert grotendeels de kortere stand-tijd van de doeken. Het wisselen van het volledige pakket doeken is nu mogelijk in twee dagen. Verder is de capaciteit vergroot door vier platen bij te plaatsen, waarmee het totaal aantal platen op 145 komt.

– Techniek versus proces: onverklaarde fenomenenDe afgelopen jaren is er een aantal onverklaarde fenomenen opgetreden in de

winterperiode. Zo was in de winter van 2009/2010 het slib plotseling vrijwel niet meer te verwerken in de slibontwatering. Het leek alsof het polymeer niet meer functioneerde. De vulling per persing en daarmee de doorzet daalde dramatisch. Het vermoeden is dat het tekort aan warmte en daardoor een dalende tempera-tuur in de slibgisting hier debet aan was. Een winter later (2010/2011) was de struvietreactor operationeel en trad een ander fenomeen op: het slib leek na het ontwateren qua viscositeit op stopverf. De membraanfilterpers functioneerde prima, maar de kettingtransporteur die het slib transporteert van onder de mem-braanfilterpers naar de twee slibsilo’s liep vast. Ook hier speelde vermoedelijk de temperatuur van de slibgisting een rol. De winter van 2011/2012 is weer interes-sant, maar nu doordat één van de twee silo’s het slib niet meer lost. Ook nu lijkt de viscositeit sterk toegenomen. De membraanfilterpers functioneert desondanks subliem en de transporteur is wel in staat om het slib te vervoeren. De vijzels in de silo worden verzwaard om volgend jaar ook hier de techniek te laten winnen van het proces.

Wellicht dat het stoppen van het beluchten van de struvietreactor een positieve invloed heeft op de ontwatering in de winterperiode. Het inmengen van polyme-ren in slib verloopt immers beter bij een hogere temperatuur en daarmee een lagere viscositeit van het slib.

conclusiesDe vorming van struviet heeft geleid tot een enorme verbetering van de ont-

wateringseigenschappen van het zuiveringsslib in Emmen. Een stabiel functio-nerende gisting is daarbij een voorwaarde voor een vergaande ontwatering van zuiveringsslib. Een groot aantal kleinere ondersteunende optimalisaties draagt bij aan de verbeterde ontwatering.

Joost van Dijk, Alex Meindertsma, Elbert MajoorWaterschap Velt en Vecht

Literatuur1. Vries, A. de, M. Horstmann, E. Majoor, (2006), Neerslag .., Nieuwe uitzonderlijk pres-

terende slibontwatering bij waterschap Velt en Vecht2. 2010, ‘Velt en Vecht past struvietvorming toe voor betere ontwatering zuiveringsslib’,

H2O nr. 17 p. 7.

6661_V13_art174.indd 43 14-03-12 13:17

1000-21-1000-5973 Neerslag 2012/2 kleur: fc

MET CARTRICAL®

TECHNOLOGIE!

Gecombineerde ISE sensor voor Nitraat & Ammonium: AN-ISE sc

� On-line Ammonium en Nitraat meten met één sensor

� Kalibratie-vrij: alle sensoren in één compacte cartridge

� Stabiel: driftvrij differential referentie element

� Betrouwbaar: continue en automatische compensatie voor Chloride en Kalium

� Rendabel: minimum aan investering en onderhoud

Laboratoriumanalyse VIS Spectrofotometer met RFID DR 3900Nieuw: Betrouwbaarheid dankzij RFID-technologie

� Monsterherkenning met 100% herleidbaarheid:verwisseling onmogelijk tijdens het analyseproces dankzij RFIDtechnologie

� Automatische update:vanaf RFIDtag in verpakking kuvettentest direct naar DR 3900

� Actuele batchinformatie:alle gegevens direct via RFID beschikbaar voor uw kwaliteitssysteem

Voor meer informatie bel:

Tel: +31 (0)344 63 11 30

www.hach-lange.nl

12003 Adv [162 X 229] ISE Sensor.indd 1 11-01-12 09:311_1_stC5_fc_Z.indd 1 13-03-12 11:10

45Neerslag 2012/II

Valkeniersbedrijf.nl bestrijdt meeuwenoverlast met natuurlijke wapens

Meeuwen verzamelen zich in grote groepen op de rioolwaterzuivering Garmer-wolde, om daar op vrijkomende spijsvetten aan te vallen. Daarbij veroorzaken ze steeds meer overlast voor mensen.

Het zijn vooral grote concentraties meeuwen, die voor vervuiling zorgen door uitwerpselen op gebouwen, auto’s, terrassen en straten. De vogels brengen ziekte-kiemen mee als salmonellabacteriën en griepvirussen, die voor mensen schadelijk kunnen zijn.

Vestigt een groep meeuwen zich op een voedsellocatie, dan blijken zij via ‘nor-male’ weg bijzonder lastig te verjagen. Vogels zijn gewoontedieren, en een loca-tie zit dan al gauw in hun dagelijkse schema opgenomen. Bij de keuze van een favoriete hangplek maken vogels steeds de afweging tussen gemak en veiligheid: tegen welke risico’s is het makkelijkste eten te halen.

Succesvolle bestrijding veroorzaakt dus een gevoel van onveiligheid. En het maakt eten minder toegankelijk. Op locatie Garmerwolde is al van alles gepro-beerd om de vogels zich onveilig te laten voelen. Maar zilvermeeuwen, kok- en stormmeeuwen behoren tot de ‘slimme’ vogels, samen met kraaiachtigen. Zij her-kennen snel het onderscheid tussen een afschrikmiddel, een vogelverschrikker en echt gevaar. Zij leren zelfs het bereik van een jachtgeweer kennen.

EcologiE van dE angstDe valkeniers van het ministerieel erkende valkeniersbedrijf.nl kiezen een

andere aanpak, zonder lawaai en vervuiling. Zij bestrijden de natuur met eigen wapens via getrainde roofdieren. Daarbij benutten ze de instinctieve doodsangst van meeuwen voor grotere roofvogels. Het succes van die methode, bewijzen de valkeniers van valkeniersbedrijf.nl al een kwart eeuw op de meest uiteenlopende locaties, zoals vliegvelden, vuilstorten, voetbalstadions en slachterijen.

En recent ook op Garmerwolde. Door regelmatig, maar onvoorspelbaar aanwe-zig te zijn met hun roofvogels, veranderen valkenier en roofvogel Garmerwolde in een jachtveld met permanente dreiging van gevaar. De valkenier speelt zo in op twee factoren, die massale aanwezigheid van vogels bepalen. Hij vergroot direct het risico en de valkenier doorbreekt de gewoontes van meeuwen. Precies zoals dit in de natuur werkt.

6661_V14_art175.indd 45 14-03-12 13:18

Neerslag 2012/II46

Om roofdieren te vermijden, passen prooidieren in de natuur hun gedrag en routine aan. De regelmatige, maar onvoorspelbare aanwezigheid van roofdieren maakt dat prooidieren steeds meer een locatie gaan mijden: het loont meer om een andere voedselplek te kiezen. In de natuur hebben roofdieren zo niet alleen direct invloed op hun prooi, maar ook op de omgeving. Op plekken die herten vermijden dankzij wolven, gaan meer jonge bomen groeien. Ecologen noemen dat vermijdingsgedrag en het gevolg ‘de ecologie van de angst’.

Voor de verjaging van meeuwen maakt valkeniersbedrijf.nl gebruik van de Har-ris-hawk. Dat is een behendige en sterke roofvogel, die ook qua slimheid voor de brutale meeuwen niet onderdoet. De roofvogel veroorzaakt pure doodsangst, en kan de vogels ver buiten het bereik van ‘normale’ jachtmethodes achtervolgen.

natuurlijk jachtinstinctDe ervaren valkeniers van valkeniersbedrijf.nl werken als partner met hun roof-

vogels. Om de roofvogels effectief te laten zijn als jager, moeten ze net als in de natuur het verrassingselement gebruiken. Roofvogels vallen aan als zij hun kans op jachtsucces hoog schatten. De valkeniers kiezen de optimale aanvalspositie, afhankelijk van locatie, landschap, hoeveelheid vogels en het weer. Daarna kan de roofvogel letterlijk door de lucht ‘sluipen’ en zijn prooi verrassen. De valkeniers van valkeniersbedrijf.nl nemen dus meer mee dan kennis van het eeuwenoude valkeniersambacht. Succesvolle inzet van valkeniers – waarbij vogeloverlast wordt beperkt tot aanvaardbaar minimum – is afhankelijk van gedragskennis van (wilde) dieren. Valkeniersbedrijf.nl zet haar roofvogels ook uitsluitend in voor verjaging en jacht, en neemt geen deel aan shows. Het dierenwelzijn is hierbij voor onze valkeniers vanzelfsprekend. De roofvogels presteren namelijk alleen optimaal in goede gezondheid, zonder stress en wanneer ze goed doorvoed zijn. De valkenier gebruikt bij zijn ambacht enkel wat van nature aanwezig is. De mythe dat roofvo-gels alleen op ‘honger’ jagen is dan ook onjuist. Roofvogels zijn geboren jagers die vanuit hun natuurlijke jachtinstinct de achtervolging inzetten, net als katten. Vakkundige omgang is voldoende om de roofvogels weer te doen terugkeren op de valkeniershandschoen.

De Harris-hawk weet wel hoe hij meeuwen schrik moet aanjagen.

6661_V14_art175.indd 46 14-03-12 13:18

47Neerslag 2012/II

Samenwerking radarstationsMomenteel zitten er verschillen tussen neerslagdata op basis van samenge-

stelde radarbeelden (composiet) afkomstig van Nederlandse radarstations en beelden afkomstig van Duitse of Belgische radarstations. Op buienradar.nl zie je bijvoorbeeld de neerslagbeelden op basis van Nederlandse radarstations. Op niederschlagradar.de zijn neerslagbeelden van Groningen en omgeving op basis van de Duitse radar te zien.

Onderstaande figuur maakt duidelijk dat de verschillende radars soms elk een ander verhaal vertellen. Op basis van de Duitse radar was het droog in Groningen, op hetzelfde moment regende het volgens de Nederlandse radar. Op het moment van deze plaatjes was het overigens droog in Groningen. De Duitse radar had het goed!

Figuur 1. Verschil in radarbeelden, links het weerbeeld op basis van de Duitse radar en rechts op basis van de Neder-landse radar.

De verschillen worden veroorzaakt door de ligging van het gebied ten opzichte van de radarstations. De oplossing voor een meer betrouwbaard beeld is om gebruik te maken van een composietbeeld bestaande uit de Nederlandse radar-stations én de stations in Emden en Essen, direct over de grens in Duitsland.

Het is echter duur om als één waterschap een combinatie van Nederlandse en Duitse radar te laten maken. Daarnaast hebben alle waterschappen aan de grens met Nederland behoefte aan deze data en is samenwerking goed mogelijk. Ook gemeenten willen steeds vaker nauwkeurige regengegevens. Naast de financiële voordelen van het samenwerken binnen dit initiatief, levert het verbeteren van de kwaliteit van het radarbeeld ook voor diverse toepassingsgebieden meerwaarde op, zoals bijvoorbeeld: inzet rwzi’s, vergroten watersysteemkennis en afwikkeling schadeclaims.

6661_V15_art178.indd 47 14-03-12 13:19

Neerslag 2012/II48

Het waterschap Noorderzijlvest heeft daarom het initiatief genomen om zoveel mogelijk waterschappen, gemeenten en provincies te laten aansluiten bij dit radarproject. Jan Gooijer, beleidsadviseur hydrologie bij waterschap Noorderzijl-vest: „Inmiddels doen alle waterschappen in Noordoost-Nederland en Limburg mee, mits de kosten niet uit de hand lopen. Veel gemeenten raken ook steeds meer geïnteresseerd. De kans dat het gaat lukken, neemt dus toe. Wie weet kun-nen we de komende jaren dus nog beter vertellen hoeveel millimeter neerslag in Loppersum is gevallen tijdens een zomerse onweersbui.”

Op 8 december 2011 zijn de offertes voor het radarproject ingediend en in januari 2012 zijn de prijzen bekend. Het kernteam van het radarproject wil janu-ari en februari gebruiken om zoveel mogelijk deelnemers zich te laten uitspre-ken voor deelname, omdat de totale kosten dan door meer deelnemers kunnen worden gedeeld.

Voor meer informatie, of als u als potentiële deelnemer interesse heeft in dit radarproject, kunt u contact opnemen met Arne Roelevink, beleidsmedewerker hydrologie bij waterschap Noorderzijlvest (mail: a.roelevink@noorderzijlvest.nl, tel. 050-3048222).

Arne Roelevink, beleidsmedewerker hydrologieWaterschap Noorderzijlvest

6661_V15_art178.indd 48 14-03-12 13:19

49Neerslag 2012/II

Monumentaal rioolgemaal Groningen – OUD en NIEUW

Het rioolgemaal Groningen van het waterschap Noorderzijlvest is gelegen is aan de rand van het stadscentrum Groningen en wordt in 2012 gerenoveerd. Het gemaal is in 1928 gebouwd voor het afvoeren van rioolwater naar de Waddenzee. In 1978 is met de komst van de rioolwaterzuiveringsinstallatie Garmerwolde de Waddenzee-persleiding uit bedrijf genomen. Door aanleg van een nieuwe perslei-ding (diameter 1,80 m) is het gemaal aangesloten op de buiten de stad gelegen rioolwaterzuiveringsinstallatie. De mechanische en elektrotechnische gemaalin-stallatie met een afvoercapaciteit van 12.000 m3/u zijn hierbij vernieuwd.

1928.

6661_V16_art179.indd 49 14-03-12 13:19

Neerslag 2012/II50

Renovatie In 2012 worden de machines in het gemaal wederom vernieuwd en krijgt het

monumentale gebouw een opknapbeurt. Het in de stijl van kubistisch expressio-nisme gebouwde gemaal behoudt hierbij de oude uitstraling. De nieuwe afvoer-capaciteit van het gemaal Groningen wordt 5.000 m3/u. Hiervoor koppelt de gemeente Groningen twee rioleringsgebieden af en sluit deze met een gemaal en persleiding aan op de persleiding Groningen-Garmerwolde. Hiermee realiseren waterschap en gemeente een robuust rioolwaterafvoersysteem.

educatie en pRomotieIn samenwerking met de gemeente Groningen wordt het gemaal ingericht

voor voorlichtingsbijeenkomsten, die in het teken staan van rioolbeheer, afvalwa-terbehandeling en gebouwbezichtiging.

Klaas Vleems, projectleider Waterschap Noorderzijlvest

1978.

2012 3-D detailontwerp

 

6661_V16_art179.indd 50 14-03-12 13:19

51Neerslag 2012/II

Bepaling baggerhoeveelheid in depot Valcum

Het waterschap Noorderzijlvest heeft medio 2007 een baggerdepot ingericht nabij Winsum. Dit depot, met een oppervlakte van circa 20 ha, is in gebruik geno-men voor de ontwatering en berging van baggerspecie, die vrijkwam bij onder-houdsbaggerwerkzaamheden uit diverse watergangen in de regio. Na ontwatering en rijping wordt de baggerspecie als grootschalige toepassing aangewend voor het landschappelijk herstel van de wierde Valcum, die direct grenst aan het depot. Op grond van de voorwaarden in de Wet milieubeheer-(WM)-vergunning, bestond een verplichting om voorafgaande aan de ontmanteling van het baggerdepot inzicht te geven in de actuele hoeveelheid gerijpte baggerspecie, die zou vrijko-men uit het depot. Door de beperkte rijping van de baggerspecie en de beperkte toegankelijkheid van het terrein, is naar een goed alternatief gezocht voor de bepaling van de actuele hoeveelheid baggerspecie in het depot.

Dit alternatief is gevonden door de inzet van een airborn-survey door middel van Light Detection And Ranging (LiDAR). Dit is een techniek die sterk verge-lijkbaar is met radar. In tegenstelling tot radar, waarbij gebruik wordt gemaakt van radiogolven om de afstand tot een bepaald object of oppervlakte te bepalen, maakt

Gyrocopter.

6661_V17_art180.indd 51 14-03-12 13:20

Neerslag 2012/II52

LiDAR hiervoor gebruik van laserpulsen. De afstand tot het object of oppervlak wordt hierbij bepaald door de tijd te meten, die ver-strijkt tussen het uitzenden van een laserpuls en het opvangen van de reflectie van die puls. Voorafgaand aan de uitvoering van de airborn-suvey is de LiDAR-meetapparatuur (inclusief een GPS-ontvanger en een Inertial Measurement Unit) geplaatst aan boord van de gyrocopter.

Medio 2011 zijn met behulp van de gyrocopter (vertrek vanaf vliegveld Hooge-veen) circa tien raaien over het depot gevlogen. Hierbij is gebruik gemaakt van een rasterpatroon om een zo groot mogelijke dekking van het aantal meetpunten te krijgen. Alle verzamelde data zijn uitgelezen en verwerkt in een digitaal ter-reinmodel. Op basis hiervan is vervolgens overgegaan tot de uitvoering van de volumebepaling. De uitkomsten zijn gevisualiseerd op de laserscanning.

De uitkomst is dat ten tijde van de inmeting circa 180.000 m3 gerijpte bag-gerspecie aanwezig was in het depot. De uitkomsten van de volumebepaling zijn vervolgens ook vergeleken met de registratie tijdens de acceptatiefase van de binnengekomen natte baggerspecie. Aan de hand van de transportbonnen met afvalstroomnummers, die bij het LMA (Landelijk Meldpunt Afvalstoffen) zijn ingediend, kon worden vastgesteld dat oorspronkelijk circa 340.000 m3 natte bag-ger is ingebracht. Door ontwatering en rijping van deze natte baggerspecie is uiteindelijk een volumereductie van circa 50% gerealiseerd.

Vermeldenswaard is nog dat de gyrocopter ongeveer zeven keer goedkoper is dan de traditionele helikopter. Hij is snel te mobiliseren en geeft gemakkelijk toegang tot moeilijk bereikbare gebieden. De gyrocopter gaat ongeveer 35-75 km/uur, met een maximum vliegsnelheid van 150 km/uur. LiDAR kan naast de inzet bij volumebepalingen, ook een rol spelen bij de slimme uitvoering van hoogtemetingen en de monitoring van kaden.

De volumebepaling is verricht door Grontmij Nederland B.V. in samenwerking met Scandinavian Laser Survey aps (Denemarken) en Geosense B.V. te Den Ham.

Geert BrandsWaterschap Noorderzijlvest

Visualisatie baggervolumes in depot Valcum.

6661_V17_art180.indd 52 14-03-12 13:20

53Neerslag 2012/II

Monitoring van de Ommelanderzeedijk

Vanaf medio 2012 wordt de Ommelanderzee-dijk langs de Waddenzee in het beheersgebied van Waterschap Noorderzijvest uitgerust met sensoren. De sensoren zijn onderdeel van een monitoringssysteem dat het waterschap moet helpen de veiligheid te controleren en meer te leren van de dijk. Het project ‘Livedijk XL Noorderzijlvest’ wordt uitgevoerd door Stichting IJkdijk, dat al veel ervaring opdeed met de innovatieve technieken.

Dijkschouw vond tot twee jaar geleden enkel op ambachtelijke wijze plaats. Beheerders konden met het blote oog alleen de buitenzijde van de waterkering bekijken. Innovatieve monitoringstechnieken zijn een veelbelovend middel om de traditionele, ambachtelijke schouw aan te vullen met informatie over proces-sen die zich in en onder een dijk afspelen. Sensoren meten onder andere tem-peratuur, waterspanning en beweging in de dijk. Waterbeheerders krijgen zo de beschikking over actuele informatie over de conditie van de dijk. Monitoring van waterkeringen wordt naar een hoger niveau getild door de uitvoering van diverse Livedijkprojecten. Stichting IJkdijk ontwikkelt deze innovatie in Nederland, maar ook in het buitenland wordt deze al toegepast door IJkdijk-partners.

De Ommelanderzeedijk is een primaire kering in het noorden van Neder-land. Deze dijk langs de Waddenzee beschermt het achterland tegen overstro-ming. Zoals alle Nederlandse dijken moet de dijk voldoen aan bepaalde eisen ten aanzien van bijvoorbeeld bekleding, hoogte en stabiliteit. Het is wettelijk verplicht om de zeedijken elke vijf jaar daarop te toetsen. Voor zover dijkvak-ken niet in orde zijn, dienen deze voor de volgende toetsingsronde te worden verbeterd. Waterschap Noorderzijlvest heeft tijdens de derde toetsingsronde in 2010, 22 kilometer van de Ommelanderzeedijk afgekeurd. De dijk is op diverse plaatsen afgekeurd op macrostabiliteit, zettingsvloeiing, piping en gras- of asfalt-bekleding. Gelet op de vorige toetsing worden deze tekortkomingen veroorzaakt door aanpassingen van de berekeningsnormen. Op basis van de uitkomsten van de laatste toetsing is er weliswaar nog geen sprake van een onverantwoorde situ-atie, maar het is wel van belang dat de dijk voldoet aan huidige en toekomstige normen. Voor de volgende toetsingsronde dient de dijk daarom te zijn verbeterd. De komende jaren zijn er daarom diverse verbeteringen gepland. Voorafgaand aan de verbeteringen wil Noorderzijlvest meer weten over de dijk. Enerzijds om de dijk extra in de gaten te houden en anderzijds om meer te weten over het optreden van de faalmechanismen onder bepaalde omstandigheden. Met behulp

6661_V18_art181.indd 53 14-03-12 13:21

Neerslag 2012/II54

van een monitoringssysteem wordt de dijk ‘real-time’ gemeten. Bijvoorbeeld tem-peratuur, waterspanning en beweging zijn belangrijke indicatoren voor piping, zettingsvloeiing en macrostabiliteit. Optreden van deze faalmechanismen wordt gesignaleerd. Ook krijgt men een indruk van de locatie, ernst en omvang van het faalmechanisme.

Concreet heeft het waterschap drie doelen met de installatie van een monito-ringssysteem, namelijk: 1. bewaken van de veiligheid (early warning) van de afgekeurde dijken tot deze

zijn verbeterd;2. het leveren van aanvullende informatie over de opbouw van bodem en dijk,

ten behoeve van de verbeterwerken;3. het monitoren van de dijkvakken na de verbeterwerken.

Het primaire doel van het systeem is het bewaken van de veiligheid en de bescherming tegen overstromingen. De afgekeurde dijken en het lange traject dat moet worden doorlopen om tot verbeteringen te komen, brengen onzekerhe-den en wellicht risico’s met zich mee. Het waterschap heeft ondanks deze realiteit ook de wettelijke plicht om zo goed mogelijk voor de waterveiligheid te zorgen. Monitoring wordt daarom ingezet als middel om de periode tussen afkeuren en verbeteren de dijk extra in de gaten te houden. Daarnaast zorgt een monitorings-systeem voor een beter beeld van de belasting op de kering en de conditie van de kering op dat moment. Dit resulteert erin dat een dreigende calamiteit snel-ler kan worden herkend en dat sneller ingegrepen kan worden. Hierdoor kan schade aan omgeving en de kering worden voorkomen, of in ieder geval worden beperkt. Op deze manier doet het waterschap al het mogelijke om zijn taak met betrekking tot het verzorgen van de waterveiligheid te volbrengen. Mocht er zich toch iets voordoen rond de keringen dan kan het waterschap aantonen dat met zorgvuldigheid is gewerkt en staat het waterschap sterker in eventuele discussies over aansprakelijkheid en bestuursverantwoordelijkheid.

Een tweede doel van het monitoringssysteem is het leveren van aanvullende informatie over de dijk. Het ontwerp van een dijkverbetering wordt uitgevoerd aan de hand van leidraden en berekeningen. In de berekeningen wordt voor iedere parameter die niet precies is vast te stellen een aanname gedaan, met daarbij uiteraard de nodige marge voor onzekerheden. Ook worden wel eens de uitkomsten van de toetsing als vaststaand aangenomen, terwijl de informatie-vereisten voor de toetsing doorgaans beperkter zijn dan voor ontwerp. Als deze parameter met meer zekerheid vast te stellen is, bijvoorbeeld op basis van meet-gegevens of verbeterde kennis over de kering, dan kan het ontwerp van de verbe-termaatregel preciezer worden uitgevoerd. Als onzekerheden verdwijnen kunnen ook de marges in het ontwerp ter compensatie van deze onzekerheden achter-wege blijven. Dit zal vaak leiden tot een meer kosteneffectieve verbetermaatregel.

Het laatste doel van het monitoringssysteem behelst de bewaking van de veilig-heid na de verbeteringen. Daarmee is het derde doel nauw verwant aan het eerste meetdoel, met als belangrijk verschil dat na de verbeteringen een kering wordt

6661_V18_art181.indd 54 14-03-12 13:21

55Neerslag 2012/II

gemonitord die wél aan de normen voldoet. Ook in dit stadium zijn er echter nog risico’s aanwezig. Na verbeteringen vindt enige tijd zetting plaats. Bovendien heeft de verbeterde kering niet direct de ontworpen stabiliteit, vooral door water-overspanningen in het slappe-lagenpakket onder de dijk. Ook de dijkbekleding functioneert meteen na aanleg niet optimaal. Pas na drie tot vijf jaar heeft een grasbekleding de gewenste kwaliteit en sterkte. In lijn met het eerste meetdoel wordt ook na de verbetering de veiligheid zo goed mogelijk gewaarborgd. Later in het proces kan het monitoringssysteem aan de hand van de gemeten sterkte tevens inzicht geven in de effecten van de verbeteringen.

In het project participeren diverse partijen. Naast Noorderzijlvest en Stich-ting IJkdijk zijn dat overheden, kennisinstellingen en het bedrijfsleven dat de sensoren levert en de dataverzameling en verwerking verzorgt. Dezelfde partijen dragen ook gezamenlijk de kosten van het project. Noorderzijlvest draagt zelf € 400.000 bij. Ook het ministerie van Infrastructuur en Milieu (€ 1,8 miljoen) en de bedrijven (gezamenlijk € 200.000) zijn belangrijke financiers. De investeringen brengen het innovatieve onderzoek naar waterveiligheid in Nederland weer een stap voorwaarts.

De afgelopen acht jaar is door Stichting IJkdijk (Deltares, TNO, STOWA, NOM, Sensor Universe en bedrijfsleven) uitgebreid geëxperimenteerd met de technie-ken van een monitoringssysteem. Er vonden twee validatie-experimenten rond respectievelijk macrostabiliteit en piping plaats op een speciaal ingerichte proef-locatie in Oost-Groningen. In 2009 werd de westelijke schermdijk van de Eemsha-ven, eveneens gelegen in het gebied van Noorderzijlvest, als eerste bestaande dijk in Nederland uitgerust met sensoren. Hiermee werd een unieke en innovatieve toepassing voor Nederlandse dijken gelanceerd. Waterschap Noorderzijlvest heeft in 2010 een haalbaarheidsanalyse laten uitvoeren voor Livedijk XL. Medio 2012 worden de eerste sensoren geïnstalleerd.

Bertus Loof, Waterschap NoorderzijlvestCaspar ter Brake, Stichting IJkdijk

Livedijk Eemshaven.

6661_V18_art181.indd 55 14-03-12 13:21

Neerslag 2012/II56

Excursie sectie Zuid-Nederland op 10-11-2011

Najaar 2011 heeft de sectie Zuid-Nederland samen met KSB-Nederland een excursie georganiseerd. Doel hiervan was om de nieuwe pompinstallatie het AmaDS³ grofvuilkamersysteem meer bekendheid te geven en de band tussen de leden van KNW en KSB te verstevigen.

In samenwerking met de productspecialist van KSB, de heer Michael Schen-ker is deze excursie naar Keulen georganiseerd. Juist naar Keulen omdat hier de fabriek was gevestigd, die het AmaDS³ grofvuilkamersysteem in deze uitvoering heeft ontworpen en geproduceerd. Begin 2011 werd de firma, toen nog Becker genaamd, door KSB overgenomen. Het systeem kan worden ingezet voor het verpompen van afvalwater in een rioolgemaal (capaciteit 5 - 120m3/h; grotere capaciteiten op aanvraag). Het grove vuil wordt door een zeef opgevangen in een speciale kamer zodat de pompen hiermee niet in aanraking komen. Dit heeft als voordeel dat een pomp met een kleinere vrije doorlaat kan worden toegepast en een waaier met een beter rendement kan worden gekozen. In de praktijk betekent dit een kanaalwaaier in plaats van een teruggetrokken waaier. Het grote voordeel is dat hierdoor minder energie wordt verbruikt en nog maar een kleine kans op verstoppen bestaat.

Met een touringcar vertrok het gezelschap bestaande uit 28 deelnemers om 07:00 uur vanuit Eindhoven, via de tweede opstapplaats Venlo, naar Keulen. De stemming zat er direct goed in. Om ongeveer half tien kwamen we aan in Keu-

6661_V19_art187.indd 56 14-03-12 13:21

57Neerslag 2012/II

len, waar we warm werden onthaald met ‘Kaffee und Kuchen’. De och-tend was gevuld met het theoretische gedeelte. Door middel van een pre-sentatie en een aanwezig beursmo-del werd de werking van het systeem uitgelegd. Vervolgens zijn we per bus naar een tweetal gemalen in de regio gereden, om het systeem in de prak-tijk te zien werken. Deze gemalen waren ongeveer vijf jaar in bedrijf en zien er volgens de leden zeer schoon uit. Het grote voordeel is dat de pompen ‘droog’ staan opgesteld, dus als het luik opengaat, val je niet gelijk om van de luchtjes die vrijkomen.

Na van een uitgebreide lunch genoten te hebben, zijn we door de bus afge-zet in het centrum van Keulen. Behalve de zeer imposante Dom hebben we

verschillende oude Romeinse overblijfselen bezichtigd waaronder, heel toepasselijk een gedeelte van het oor-spronkelijke rioolstel-sel, het Pretorium.

Na een laatste bezoek aan een ‘Bierstube’ met halve haantjes vertrok-ken we rond 19:30 uur moe maar voldaan huis-

waarts. De reacties van de leden waren zeer positief. Een excursie waar op deze wijze het nuttige en het aangename worden verenigd, is zeker voor herhaling vatbaar. Tenslotte bedankte de sectie Zuid-Nederland de heren Peter de Heer en Michael Schenker hierbij nogmaals met grote blijk van waardering, voor hun technische informatie over de nieuwe pompinstallaties, maar ook voor de kleur-rijke historische rondgang door de stad Keulen die met groot enthousiasme werd gegeven.

Willy Verstegen (voorzitter sectie Zuid-Nederland)Peter de Heer (KSB)

6661_V19_art187.indd 57 14-03-12 13:22

Neerslag 2012/II58

Glastuinbedrijf Hartman uit Sexbierum

PaprikawaterIn het Friese Sexbierum, vlak achter

de Waddenzeedijk is glastuinbouwbedrijf Hartman gevestigd. Hier groeien het hele jaar door glanzend rode paprika’s. Maar dat is wel hard werken, zegt teeltmanager Ariën Hartman. „Paprika’s telen is topsport. Je hebt licht nodig en veel water. Heel veel water.”

A.C Hartman B.V. is een familiebedrijf. „Mijn opa kwam in 1969 van het Westland naar Sexbierum. Zijn glastuinbouwbedrijf aan de rand van Den Haag moest wijken voor stadsuitbreiding”, vertelt Ariën. Met zeven zoons zette Hartman zijn bedrijf voort in Fryslân. „Het was niet alleen financieel aantrekkelijk om ons in Sexbierum te vestigen, maar van alle plaatsen in Nederland telt deze plek het grootste aantal zonuren per jaar.”

SupermarktHet ruikt heerlijk in de kassen en overal glanzen stevige, rode paprika’s tus-

sen de groene bladeren. „In 1980 besloten we onze producten niet langer naar de veiling te brengen. We sloten een overeenkomst met Albert Heijn en leve-ren sindsdien al onze producten rechtstreeks aan de supermarktketen. Dat heeft ons bedrijf geen kwaad gedaan.” „Op een mooie zomerdag gebruiken we hier

zomaar 100 m3 water per hectare, op jaarbasis ongeveer 1.500 liter per vier-kante meter”, vertelt Ariën. De onder-neming is overigens heel zuinig met water. Duurzaamheid staat hoog op de agenda. In juli kreeg Hartman nog de Ranking of the Grower Award uitge-reikt, als meest duurzame tuinder in de categorie Groenten Combinatie.

ZuiniG met water„We mengen een uitgekiende mix

aan voedingsstoffen door het water en leiden dit via een intern bewaterings-

6661_V20_art189.indd 58 14-03-12 13:22

59Neerslag 2012/II

systeem door de kassen. Het voedingswater dat de plant niet gebruikt vangen we op en zuiveren we. Daarna gebruiken we het opnieuw.” De tuinder vangt in meerdere bassins jaarlijks zo’n 140.000 m3 regenwater op. Dit wordt aangevuld met eenzelfde hoeveelheid leidingwater. Hartman behoort daarmee tot de gro-

tere klanten van Vitens, aldus relatiemanager Wilco van Veen. „Aan regenwater alleen heb-ben ze niet genoeg, Hartman kan niet zonder leidingwater. Ook al zouden ze hier het liefst alleen regenwater gebruiken.”

Zout waterHet hoge natriumgehalte in het drinkwater

vormt het probleem, legt Ariën uit. „De plan-ten nemen geen natrium op. De stof stapelt zich op in het water, dat daardoor steeds zouter wordt. Dat lossen we op door het water te ver-dunnen of het niet opnieuw te gebruiken. Uit-eindelijk verbruiken we daardoor meer water

en voedingsstoffen. Wilco en Ariën hebben er regelmatig contact over. Wilco: „Het is gewoon pech. Het natriumgehalte van productielocatie Spannenburg is net iets hoger dan in de rest van Friesland. Normaal gesproken geen probleem, maar wel voor een tuinbouwbedrijf. We willen dat graag oplossen. Dan heeft Hart-man niet alleen minder water nodig, maar oogsten ze uiteindelijk ook meer paprika’s. Geen eenvoudige opgave, maar wel een mooie uitdaging om dat samen voor elkaar te krijgen.”

oVer HartmanA.C. Hartman B.V. Glastuinbouwbedrijf

groeide sinds 1969 uit tot een grote onder-neming met een oppervlakte van circa 50 hectare. Het bedrijf is een vooraanstaande leverancier van paprika’s en tomaten in vele soorten, komkommers, aubergines en witlof. Behalve in Sexbierum heeft de tuin-der ook vestigingen in Klazienaveen, Oosterbierum en het Spaanse Almería. In Oosterbierum worden komkommers, paprika’s en tomaten biologisch geteeld. Dankzij de Spaanse vestiging kan het bedrijf het hele jaar door de levering van groenten garanderen. In 2001 nam A.C. Hartman B.V. met twee partners een witlofbedrijf uit Sexbierum over; het is nu het grootste witlofbedrijf ter wereld.

6661_V20_art189.indd 59 14-03-12 13:22

Neerslag 2012/II60

nummer 2-2012

Verenigings nieuws

EnquêtE Jong KnW Om input te verzamelen over de wensen en behoeften van de jonge waterprofessionals heeft Jong KNW een enquête opgezet. De verzamelde informatie zal wor-den gebruikt bij het invullen van hun activiteiten. Wij hopen dat u de enquête wilt invullen op www.waternet-werk.nl en deze link wilt verspreiden onder uw (jonge) collega’s!

InschrIJvIng voorJaarscongrEs van start!Op 19 en 20 april vindt in Groningen het Voorjaarscon-gres ‘What’s (h)appening@groningen?’ plaats. Thema is ‘water, energie en duurzame gebiedsontwikkeling’, met sprekers uit wetenschap, bedrijfsleven en overheid. Op 19 april vinden diverse excursies en een interac-tief diner plaats. De ALV en het congres worden op de 20ste gehouden, met bijdragen van keynote spea-kers Harm Post (directeur Groningen Seaports), Ton Schroor (wethouder gemeente Groningen) en Sibrand Poppema (voorzitter College van Bestuur Rijksuniver-siteit Groningen en voorzitter stuurgroep Energy Aca-demy Europe) en diverse flashpresentaties. Kijk snel op de website voor het programma en om je aan te melden. Mis het niet!

agEndaKijk voor meer informatie over de agenda, program-ma’s en aanmelden op www.waternetwerk.nl.

28 maart: Bestuursakkoord Water: denkrichtingen en handvattenOp woensdag 28 maart organiseert werkgroep Bestuurs-akkoord Water de bijeenkomst ‘Bestuursakkoord Water: denkrichtingen en handvatten’.

6661_V21_art160_vernws_191.indd 60 14-03-12 13:26

61Neerslag 2012/II

29 maart: Mest- en slibvergistingOp donderdag 29 maart 2012 houdt de Technische Com-missie Anaërobie haar jaarlijkse onderweg-naar-huis-bijeenkomst. Thema dit jaar is mest- en slibvergisting. De bijeenkomst vindt plaats bij waterschap Veluwe in Apeldoorn, waar firma Host een proefinstallatie heeft gebouwd.

3 april: Is de dorst naar bluswater gelest? Op 3 april organiseert themagroep Watervoorziening een middagsymposium over de brandblusvoorziening uit de drinkwaterinfrastructuur, voor zowel medewer-kers uit de waterleidingsector als medewerkers van de brandweer. Doel is om ervaringen en nieuwe strate-gieën voor zowel de drinkwaterbedrijven als de brand-weer op te zetten.

12 april: Botsen of verbinden?Op 12 april organiseert themagroep Internationaal de bijeenkomst ‘Botsen of verbinden - internationale samenwerking: publiek-privaat’ bij waterschap Groot Salland in Zwolle.

12 april: Dialoog over duurzaam stedelijk waterbeheerContactgroep Stedelijk waterbeheer houdt op 12 april een dialoog over duurzaam stedelijk waterbeheer.

19 en 20 april: What’s (h)appening@groningen? Voor-jaarscongres + ALVHet Voorjaarscongres is dit jaar een tweedaags evene-ment en vindt plaats op 19 en 20 april 2012 in Gronin-gen. Thema is ‘water, energie en duurzame gebiedsont-wikkeling’, met sprekers uit wetenschap, bedrijfsleven en overheid.

26 april: De state-of-the-art in chemisch/fysische pro-ces- en afvalwaterbehandeling (onderweg-naar-huis SKIW)Sinds oudsher spelen technieken, die gebruik maken van chemische en fysische eigenschappen, een belangrijke rol bij de bereiding en zuivering van water. Al even lang worden deze technieken doorontwikkeld en staan deze ook anno 2012 garant voor een efficiënte en robuuste waterbehandeling. Tijdens de bijeenkomst die SKIW op 26 april organiseert, zullen sprekers vanuit de praktijk ons de laatste state-of-the-art technieken tonen en hun geleerde lessen met ons delen. www.skiw.nl.

6661_V21_art160_vernws_191.indd 61 14-03-12 13:26

Neerslag 2012/II62

25 mei: Het beste idee en de mooiste IT-toepassingen in de watersectorOp 25 mei wordt de bijeenkomst ‘Het beste idee en de mooiste IT-toepassingen in de watersector’ georga-niseerd.

8 juni: Introductiedag nieuwe medewerkersOp 8 juni vindt de tweede introductiedag voor nieuwe medewerkers plaats! Deze dag is bedoeld om mensen, die nieuw zijn in de watersector, wegwijs te maken. Door deel te nemen aan de introductiedag bieden we nieuwe medewerkers inzicht in de sector en alle moge-lijkheden en helpen we ze op weg met het opbouwen van een relevant netwerk. Met de introductiedag hopen we meer (jonge) aanwas en enthousiasme voor de sec-tor te creëren.

25 september: 4e Dinsdag in september, de Miljoenen-nota in waterperspectiefDe 4e dinsdag in september, het debat dat KNW ieder jaar organiseert over de betekenis van de Miljoenen-nota voor de watersector, vindt plaats op 25 september in Den Haag.

28 oktober – 3 november: Studiereis DuitslandNa de zeer geslaagde studiereizen naar Singapore-Australië (2008) en Parijs (2010) heeft de Commissie Studiereizen het voornemen 28 oktober tot en met 3 november 2012 een studiereis van een week te orga-niseren naar Duitsland. Het voorlopig programma bestaat uit de volgende onderdelen: Berlijn: oppervlak-tewater, watervoorziening, waterketen & privatisering en regenwatermanagement; Hamburg: waterzuivering energiefabriek en regenwatermanagement; Ruhrge-bied: cities of the future, NEWaterconcepts en ombouw van de Emscher. Houd voor meer informatie de website in de gaten.

30 november: Najaarscongres en ALVHet Najaarscongres en de ALV vinden dit jaar plaats op 30 november in Baarn. Thema is ‘grondstoffen en energie’, meer informatie over het programma en de sprekers volgt binnenkort. Noteer de datum alvast in uw agenda!

6661_V21_art160_vernws_191.indd 62 14-03-12 13:26

63Neerslag 2012/II

Uit de pers

EErstE larvEnvondst in nEdErland - ZEldZamE stEEnvliEg aangEtroffEn in dE roEr

n Onlangs trof Waterschap Roer en Overmaas in de rivier de Roer bij Vlodrop

drie larven aan van de negendoornige wintersteenvlieg Taeniopteryx schoene-mundi. Het zijn de eerste larvenvondsten in Nederland.

Steenvliegen zijn een evolutionair gezien zeer oude insectengroep. Deze soort is goed te herkennen aan de negen doorns op het achterlijf en de kieuwen die onder de poten hangen: ze geven het dier een prehistorisch uiterlijk.

Steenvliegen behoren tot de meest bedreigde groep insecten van Nederland: 17 van de 27 soorten zijn in de afgelopen eeuw uitgestor-ven. Slechts vier soorten worden nu nog regelmatig aangetroffen. Oorzaak van de achteruitgang is water-verontreiniging en rivier/beeknormalisatie. Steen-vliegen stellen uiterst hoge eisen aan de waterkwaliteit: ze hebben schoon en koud water in een natuurlijk beekdal nodig. De vondsten

in de Roer zijn dan ook voor het waterbeheer een belangrijke opsteker!De negendoornige wintersteenvlieg is ook in het omringende buitenland erg

zeldzaam en bijvoorbeeld helemaal niet bekend uit aangrenzende deelstaten van Duitsland. De dieren voltooien hun levenscyclus volledig in de winter. De gevan-gen beesten waren dan ook al bijna rijp om uit te sluipen tot volwassen dier, wat zichtbaar is aan de opgezwollen vleugelaanzetten.

De vondst is gedaan bij een incidentele bemonstering door Barend van Maanen, ecologisch medewerker van Waterschap Roer en Overmaas, bij een luchttempe-ratuur van -11 graden. In 2010 trof Bram Koese van het EIS (Leiden) voor het eerst een larvenhuidje en adulten van deze soort in Nederland aan bij de Roer in Sint-Odiliënberg (www.natuurbericht.nl). nn

Bron: Waterschap Roer en Overmaas, foto: Barend van Maanen

6661_V22_persber.indd 63 19-03-12 12:25