kobrynanatomiazwierzat tom3 7/31/12 9:47 pm page 1

Henryk Kobryƒ • Franciszek Kobryƒczuk

ANATOMIA ZWIERZÑT

3

Wydawnictwo Naukowe PWN

H. Kobryƒ

F. Kobryƒczuk

3

ANATOMIA ZW

IERZÑT

T. 1–3

www.pwn.pl

T. 3

Jest to ostatni 3 tom nowoczesnego podr´cznika anatomiizwierzàt.

Tom 3 podzielony jest na dwie cz´Êci. Cz´Êç 1 – gruczo∏y dokrewne, uk∏ad nerwowy,

narzàdy zmys∏ów i pow∏oka wspólna. Cz´Êç 2 – anatomia ptaków.

Autorzy uwzgl´dnili wspó∏czesny stan wiedzy, aktualne wymagania pro -gramowe, a tak˝e zastosowali nowe naukowe mianownictwo ana to -miczne, histologiczne i embriologiczne, zgodne z Nomina AnatomicaVeterinaria, Nomina Histologica oraz Nomina Embryologica Veterinaria.Na szczególnà uwag´ zas∏ugujà czytelne, dobrze dobrane i odpo wied -nio opisane ryciny oraz skorowidze nazw polskich i nazw ∏aciƒskich,zamieszczone na koƒcu ksià˝ki.

Podr´cznik przeznaczony jest g∏ównie dla studentów i lekarzy medy-cyny weterynaryjnej; mo˝e byç wykorzystywany w innych kierunkachprzyrodniczych, np. hodowli zwierzàt, biologii czy biotechnologii.

Autorzy:

Henryk Kobryƒ, profesor zwyczajny, doktor habilitowany nauk wetery-naryjnych, by∏y kierownik Katedry Nauk Morfologicznych na WydzialeMe dycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie, cz∏onek Komitetu NaukWete rynaryjnych PAN, uczeƒ i jeden z najbli˝szych wspó∏pracownikówprofesora K. Krysiaka.

Franciszek Kobryƒczuk, profesor zwyczajny, doktor habilitowanynauk weterynaryjnych, kierownik Katedry Anatomii Zwierzàt na Wy dzia leMedycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie w latach 1994–2000,uczeƒ i równie˝ jeden z najbli˝szych wspó∏pracowników profesora K. Krysiaka.

KobrynAnatomiaZwierzat_tom3 7/31/12 9:47 PM

##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==

ANATOMIA ZWIERZÑT

strKobrynAnatomiaZwierzat_tom3 7/31/12 9:36 PM Page 1


Pamięci Profesora doktora habilitowanego Kazimierza Krysiaka, Wybitnego Anatoma, naszego Nauczyciela i Mistrza tom ten poświęcają

Autorzy



Henryk Kobryƒ • Franciszek Kobryƒczuk

ANATOMIA ZWIERZÑT

3

WYDAWNICTWO NAUKOWE PWNWARSZAWA 2012



Ok∏adk´ i strony tytu∏owe projektowa∏a

Maryna WiÊniewska

Redaktor

El˝bieta Betlejewska

Redaktor techniczny

Jolanta Cibor

Skaład i łamanie

W-TEAM

Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SAWarszawa 2004

ISBN 978-83-01-16752-3 (t. 3)ISBN 978-83-01-16755-4 (t. 1-3)

Wydanie I – 5 dodruk

Wydawnictwo Naukowe PWN SAtel. 22 69 54 321; faks 22 69 54 288

infolinia 801 33 33 88e-mail: [email protected]

www.pwn.pl



SPIS TREŒCI

PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

WYKAZ SKRÓTÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

CZÊŒÆ I. SSAKI

GRUCZO£Y DOKREWNE, GLANDULAE ENDOCRINAE . . . . . . . . . . . . . . . 17

Gruczo³ tarczowy (tarczyca), glandula thyroidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Cechy gatunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Miêso¿erne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Œwinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Prze¿uwacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Koñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Gruczo³y przytarczycowe (przytarczyce), glandulae parathyroideae . . . . . . . . . . . 22Cechy gatunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Miêso¿erne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Œwinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Prze¿uwacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Koñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Przysadka, hypophysis (glandula pituitaria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Szyszynka, glandula pinealis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Nadnercze (gruczo³ nadnerczowy), glandula adrenalis (glandula suprarenalis) . . . . . . 28

Cechy gatunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Miêso¿erne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Œwinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Prze¿uwacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Koñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

UK£AD NERWOWY, SYSTEMA NERVOSUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Uk³ad nerwowy oœrodkowy, systema nervosum centrale . . . . . . . . . . . . . . . . 39Rdzeñ krêgowy, medulla spinalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

5

C:\Woreczko.pub\AnaTom3 - 01.viii.2004\AnaTom3.vp8 sierpnia 2004 01:10:13

Color profile: Generic CMYK printer profileComposite Default screen


Opony rdzenia krêgowego, meninges spinales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Opona twarda rdzenia, dura mater spinalis (39); Pajêczynówka rdzenia,arachnoidea spinalis (40); Opona miêkka rdzenia, pia mater spinalis (40)

Budowa rdzenia krêgowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Mózgowie, encephalon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Opony mózgowia, meninges encephali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Opona twarda mózgowia, dura mater encephali (50); Pajêczynówka mózgowia,arachnoidea encephali (52); Opona miêkka mózgowia, pia mater encephali (53)

Têtnice mózgu, arteriae cerebri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53¯y³y mózgu, venae cerebri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55P³yn mózgowo-rdzeniowy, liquor cerebrospinalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Rozwój mózgowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Ogólny wygl¹d i wielkoœæ mózgowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Kresomózgowie, telencephalon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Pó³kula, hemispherium (63); P³aszcz nowy albo wtórny, neopallium (66);Wêchomózgowie, rhinencephalon (72); Cia³o pr¹¿kowane, corpus striatum (79);Komora boczna, ventriculus lateralis (80)

Miêdzymózgowie, diencephalon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Podwzgórze, hypothalamus (83); Niskowzgórze, subthalamus (87);Wzgórzomózgowie, thalamencephalon (87)

Œródmózgowie, mesencephalon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Konar mózgu, pedunculus cerebri (92); Nakrywka œródmózgowia, tegmentummesencephali (92); Pokrywa œródmózgowia, tectum mesencepali (93)

Ty³omózgowie wtórne, metencephalon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Most, pons (96); Mó¿d¿ek, cerebellum (98); Komora czwarta, ventriculusquartus (102)

Rdzeniomózgowie lub rdzeñ przed³u¿ony, myelencephalon s. medulla oblongata . . . . 103Uk³ad nerwowy obwodowy, systema nervosum periphericum . . . . . . . . . . . . . 107

Nerwy czaszkowe, nervi craniales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109I. Nerwy wêchowe, nn. olfactorii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110II. Nerw wzrokowy, n. opticus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112III. Nerw okoruchowy, n. oculomotorius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112IV. Nerw bloczkowy, n. trochlearis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114V. Nerw trójdzielny, n. trigeminus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

V/1. Nerw oczny, n. ophthalmicus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117V/2. Nerw szczêkowy, n. maxillaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120V/3. Nerw ¿uchwowy, n. mandibularis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

VI. Nerw odwodz¹cy, n. abducens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128VII. Nerw twarzowy (n. poœrednio-twarzowy), n. facialis (n. intermediofacialis). . . . . 128VIII. Nerw przedsionkowo-œlimakowy, n. vestibulocochlearis . . . . . . . . . . . . . 131IX. Nerw jêzykowo-gard³owy, n. glossopharyngeus . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132X. Nerw b³êdny, n. vagus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134XI. Nerw dodatkowy, n. accessorius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141XII. Nerw podjêzykowy, n. hypoglossus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

Nerwy rdzeniowe, nervi spinales. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Nerwy szyjne, nervi cervicales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Splot szyjny, plexus cervicalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Nerw przeponowy, n. phrenicus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147Splot ramienny, plexus brachialis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Nerw dogrzbietowy ³opatki, n. dorsalis scapulae (152); Nerw podobojczy-kowy, n. subclavius (152); Nerw nad³opatkowy, m. suprascapularis (152);Nerwy pod³opatkowe, nn. subscapulares (153); Nerw miêœniowo-skórny,n. musculocutaneus (153); Nerw pachowy, n. axillaris (154); Nerwy piersiowe

6




doczaszkowe, nn. pectorales craniales (156); Nerw piersiowy d³ugi,n. thoracicus longus (156); Nerw piersiowo-grzbietowy, n. thoracodorsalis (156);Nerw piersiowy boczny, n. thoracicus lateralis (156); Nerwy piersiowedoogonowe, nn. pectorales caudales (156); Nerw promieniowy, n. radialis (156);Nerw poœrodkowy, n. medianus (159); Nerw ³okciowy, n. ulnaris (163)

Nerwy piersiowe, nervi thoracici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Nerwy lêdŸwiowe, nervi lumbales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166Nerwy krzy¿owe, nervi sacrales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166Nerwy ogonowe, nervi caudales (coccygei) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Splot lêdŸwiowy, plexus lumbalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Nerw biodrowo-podbrzuszny, n. iliohypogastricus (167); Nerw biodrowo--pachwinowy, n. ilioinguinalis (168); Nerw p³ciowo-udowy, n. genitofemoralis(168); Nerw skórny boczny uda, n. cutaneus femoris lateralis (168);Nerw udowy, n. femoralis (168); Nerw zas³onowy, n. obturatorius (169)

Splot krzy¿owy, plexus sacralis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171Nerw poœladkowy doczaszkowy, n. gluteus cranialis (171); Nerw poœladkowydoogonowy, n. gluteus caudalis (171); Nerw skórny doogonowy uda, n. cutaneusfemoris caudalis (171); Nerw kulszowy, n. ischiadicus (171); Nerw sromowy,n. pudendus (181); Nerwy odbytnicze doogonowe, nn. rectales caudales (181)

Uk³ad nerwowy autonomiczny, systema nervosum autonomicum . . . . . . . . . . . 182Czêœæ wspó³czulna, pars sympathica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Pieñ wspó³czulny, truncus sympathicus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185Czêœæ przywspó³czulna, pars parasympathica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

NARZ¥DY ZMYS£ÓW, ORGANA SENSUUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

Narz¹d wzroku, organum visus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Ga³ka oczna, bulbus oculi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

B³ona w³óknista ga³ki ocznej, tunica fibrosa bulbi (200); B³ona naczyniowaga³ki ocznej, tunica vasculosa bulbi (203); B³ona wewnêtrzna ga³ki ocznej, tunicainterna bulbi (206); Soczewka, lens (210); Cia³o szkliste, corpus vitreum (211)

Narz¹dy dodatkowe oka, organa oculi accessoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Miêœnie ga³ki ocznej, mm. bulbi (212); Powiêzie oczodo³owe, fasciae orbitales(214); Powieki, palpebrae (215); Spojówka, tunica conjunctiva (216); Narz¹d(aparat) ³zowy, apparatus lacrimalis (218)

Naczynia krwionoœne i nerwy narz¹du wzroku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220Cechy gatunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

Miêso¿erne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Œwinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Prze¿uwacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222Koñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Narz¹d przedsionkowo-œlimakowy (ucho), organum vestibulocochleare (auris) . . . . . 223Ucho zewnêtrzne, auris externa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

Przewód s³uchowy zewnêtrzny, meatus acusticus externus (225); Ma³¿owinauszna, auricula (226)

Ucho œrodkowe, auris media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231Jama bêbenkowa, cavum tympani (231); B³ona bêbenkowa, membrana tympani(232); Kosteczki s³uchowe, ossicula auditus (232); B³ona œluzowa jamybêbenkowej, tunica mucosa cavi tympani (234); Tr¹bka s³uchowa, tuba auditiva(234)

Ucho wewnêtrzne, auris interna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235B³êdnik kostny, labyrinthus osseus (235); B³êdnik b³oniasty, labyrinthusmembranaceus (241)

Cechy gatunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

7




Miêso¿erne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Œwinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Prze¿uwacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Koñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

POW£OKA WSPÓLNA, INTEGUMENTUM COMMUNE . . . . . . . . . . . . . . . 248

Skóra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249Naskórek, epidermis (249); Skóra w³aœciwa, dermis s. corium (250); Tkankapodskórna, tela subcutanea (251)

Pochodne skóry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253W³osy, pili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253Gruczo³y skóry, glandulae cutis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

Gruczo³y potowe, glandulae sudoriferae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259Gruczo³y ³ojowe, glandulae sebaceae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260Gruczo³y woskowinowe, glandulae ceruminosae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261Sutki, mammae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

Opuszki, tori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264Narz¹dy palcowe, organa digitalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264Rogi, cornua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

Cechy gatunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269Miêso¿erne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269Œwinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274Prze¿uwacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277Koñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302

CZÊŒÆ II. PTAKI

WIADOMOŒCI OGÓLNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

APARAT RUCHOWY, MOTORIUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

Nauka o koœciach i ich po³¹czeniach, osteologia et arthrologia . . . . . . . . . . . . 317Koœciec osiowy, skeleton axiale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318

Koœci g³owy, ossa capitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318Koœci mózgowioczaszki, ossa cranii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319Koœci twarzy (trzewioczaszki), ossa faciei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Czaszka jako ca³oœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324Krêgos³up, columna vertebralis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325Koœciec klatki piersiowej, skeleton thoracis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328

Koœci koñczyn, ossa membrorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331Koœci koñczyny piersiowej (skrzyd³a), ossa membri thoracici (alae) . . . . . . . . . . . 331Koœci koñczyny miednicznej, ossa membri pelvini (pelvici) . . . . . . . . . . . . . . . 338

Nauka o miêœniach, myologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345Miêœnie podskórne, musculi subcutanei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346Miêœnie g³owy, musculi capitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346

Miêœnie ¿uchwy, musculi mandibulae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346Miêœnie szyi, musculi colli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347Miêœnie tu³owia, musculi trunci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349Miêœnie ogona, musculi caudae (coccygis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351Miêœnie koñczyny piersiowej (skrzyd³a), musculi membri thoracici (alae) . . . . . . . . 351

Miêœnie stabilizuj¹ce obrêcz koñczyny piersiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351Miêœnie skrzyd³a w³aœciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

8




Miêœnie naprê¿aj¹ce b³onê lotn¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354Miêœnie prostowniki i odwracacze skrzyd³a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354Miêœnie zginacze i nawrotne skrzyd³a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356

Miêœnie koñczyny miednicznej, musculi membri pelvini (pelvici) . . . . . . . . . . . . 359Miêœnie miednicy i koœci udowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359Miêœnie prostowniki stawu miêdzystêpowego i zginacze palców . . . . . . . . . . 363Miêœnie zginacze stawu miêdzystêpowego i prostowniki palców . . . . . . . . . . 365

NAUKA O TRZEWIACH, SPLANCHNOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367

Aparat (uk³ad) trawienny, apparatus digestorius (systema digestorium) . . . . . . . . 367Jama ustna, cavum oris (cavitas oralis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367Gard³o, pharynx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369Prze³yk, esophagus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370Otrzewna, peritoneum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371¯o³¹dek, gaster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372Jelito, intestinum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374W¹troba, hepar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378Trzustka, pancreas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380

Aparat (uk³ad) oddechowy, apparatus respiratorius (systema respiratorium) . . . . . . 380Jama nosowa, cavum nasi (cavitas nasalis). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380Krtañ przednia, larynx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382Tchawica, trachea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382Krtañ tylna, syrinx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382P³uca, pulmones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384Worki powietrzne, sacci pneumatici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388

Aparat (uk³ad) moczowo-p³ciowy, apparatus urogenitalis (systema urogenitale) . . . . 390Narz¹dy moczowe, organa urinaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390

Nerka, ren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390Moczowód, ureter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

Narz¹dy p³ciowe samcze, organa genitalia masculina . . . . . . . . . . . . . . . . . 391J¹dro, testis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391Naj¹drze, epididymis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392Nasieniowód, ductus deferens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393Narz¹d kopulacyjny, apparatus copulationis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

Narz¹dy p³ciowe samicze, organa genitalia feminina . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395Jajnik lewy, ovarium sinistrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395Jajowód lewy, oviductus sinister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396Jajo, ovum, kury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397

Stek, cloaca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399Gruczo³y dokrewne, glandulae endocrinae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400

NAUKA O NACZYNIACH (UK£AD SERCOWO-NACZYNIOWY), ANGIOLOGIA(SYSTEMA CARDIOVASCULARE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401

Serce, cor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401Têtnice, arteriae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403¯y³y, venae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407Uk³ad ch³onny i œledziona, systema lymphaticum et splen (lien) . . . . . . . . . . . . 409

Naczynia ch³onne, vasa lymphatica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410

UK£AD NERWOWY, SYSTEMA NERVOSUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

Uk³ad nerwowy oœrodkowy, systema nervosum centrale . . . . . . . . . . . . . . . 411Rdzeñ krêgowy, medulla spinalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

9




Mózgowie, encephalon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412Komory mózgowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414

Uk³ad nerwowy obwodowy, systema nervosum periphericum (peripheriale) . . . . . . 415Nerwy czaszkowe, nervi craniales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415Nerwy rdzeniowe, nervi spinales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416

Uk³ad nerwowy autonomiczny, systema nervosum autonomicum . . . . . . . . . . . 418Oddzia³ piersiowo-lêdŸwiowy, divisio thoracolumbalis (thoracolumbaris) . . . . . . . . . 418Oddzia³ czaszkowo-krzy¿owy, divisio craniosacralis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420

NARZ¥DY ZMYS£ÓW, ORGANA SENSUUM (SENSORIA) . . . . . . . . . . . . . 422

Narz¹d wzroku, organum visus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422Narz¹dy dodatkowe oka, organa oculi accessoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425

Narz¹d przedsionkowo-œlimakowy (ucho), organum vestibulocochleare (auris) . . . . . 426Pozosta³e narz¹dy zmys³ów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428

POW£OKA WSPÓLNA, INTEGUMENTUM COMMUNE . . . . . . . . . . . . . . . 429

Skóra, cutis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429Gruczo³y skórne, glandulae cutaneae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431Pióra, pennae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431

LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437

SKOROWIDZ NAZW POLSKICH (CZÊŒÆ I – SSAKI) . . . . . . . . . . . . . . . . 439

SKOROWIDZ NAZW £ACIÑSKICH (CZÊŒÆ I – SSAKI) . . . . . . . . . . . . . . 461

SKOROWIDZ NAZW POLSKICH (CZÊŒÆ II – PTAKI) . . . . . . . . . . . . . . . 475

SKOROWIDZ NAZW £ACIÑSKICH (CZÊŒÆ II – PTAKI) . . . . . . . . . . . . . . 492




PRZEDMOWA

Tom 3 podrêcznika Anatomia zwierz¹t, który przekazujemy do r¹k Czytelników, jestkontynuacj¹ tomów poprzednich i wraz z nimi stanowi jedn¹ ca³oœæ. Sk³ada siêz dwóch czêœci. Pierwsza zawiera dzia³y dotycz¹ce ssaków (gruczo³y dokrewne, uk³adnerwowy, narz¹dy zmys³ów, pow³oka wspólna), a druga jest poœwiêcona anatomiiptaków.

Tom ten ma swoj¹ specyfikê. Powsta³ jako dzie³o oryginalne, nie maj¹ce dotych-czas swojego pierwowzoru. Uwzglêdniono w nim treœci odpowiadaj¹ce wspó³czes-nemu stanowi wiedzy z zakresu nauk morfologicznych i wymogi programówkszta³cenia, prowadzonych przede wszystkim na wydzia³ach medycyny weterynaryj-nej, a tak¿e na innych pokrewnych kierunkach biologicznych.

Zastosowane nazewnictwo odnosz¹ce siê do ssaków jest zgodne z WeterynaryjnymMianownictwem Anatomicznym (1978), Nomina Anatomica Veterinaria (1994), NominaHistologica (1994) i Nomina Embryologica Veterinaria (1994), natomiast dotycz¹ce ptaków– z Nomina Anatomica Avium (1979). Ze wzglêdu na wymogi dydaktyki, wszêdziegdzie by³o to mo¿liwe, w anatomii ptaków zachowano miana identyczne z tymi u ssa-ków. W przypadkach niewielkich rozbie¿noœci nazw, g³ównie ³aciñskich, u obu opisy-wanych gromad krêgowców, w czêœci dotycz¹cej ptaków na pierwszym miejscu, jakobardziej uniwersaln¹, uwzglêdniano nazwê obowi¹zuj¹c¹ ssaki, a na drugim (wnawiasie) – ptaki; np. jama nosowa, cavum nasi (cavitas nasalis). Rozbie¿noœci te by³yrównie¿ powodem zamieszczenia na koñcu podrêcznika skorowidza nazw polskichi ³aciñskich oddzielnie dla czêœci I (ssaki) i czêœci II (ptaki). Niektóre struktury wystê-puj¹ce u ptaków maj¹ tylko miana ³aciñskie, a brak ich odpowiedników polskich.W takich sytuacjach wprowadzono polskie nazwy w³asne, które byæ mo¿e zostan¹zaakceptowane i znajd¹ siê w powszechnym u¿yciu.

Ukazanie siê tego tomu zamyka cykl poczynañ, z ró¿nych powodów rozci¹gniê-tych w czasie, zwi¹zanych z przygotowaniem kompletnego, oryginalnego podrêcz-nika anatomii zwierz¹t, na który oczekiwano od kilku dziesiêcioleci. Niech nambêdzie wolno s¹dziæ, ¿e stanie siê on dobrym, podanym przystêpnie, Ÿród³em wiedzyz dyscypliny uchodz¹cej, w ocenie studiuj¹cych, za trudn¹. Powinien te¿ byæ odpo-wiedni¹ podstaw¹ do studiowania innych dyscyplin, a zw³aszcza anatomii topogra-

11




ficznej, która powoli jest przekszta³cana w anatomiê kliniczn¹. Nie sposób równie¿wyobraziæ sobie studiowania diagnostyki, przedmiotów klinicznych i higieny ¿ywno-œci pochodzenia zwierzêcego bez znajomoœci anatomii. Podobnie wygl¹da równie¿sprawa wykonywania przysz³ej praktyki zawodowej.

W pe³ni œwiadomi faktu, i¿ ¿adne dzie³o ludzkie nie mo¿e byæ do koñca doskona³e,liczymy na ¿yczliwe przyjêcie tego podrêcznika; bêdziemy tak¿e wdziêczni za twór-cz¹ i konstruktywn¹ jego krytykê.

Serdecznie dziêkujemy Panom Profesorom: Szymonowi Godynickiemu i Miros³a-wowi £akomemu za poniesiony trud zwi¹zany z przygotowaniem recenzji podrêcz-nika, a przede wszystkim za uwagi i wskazówki, które sobie bardzo cenimy.

Odrêbne s³owa podziêkowania nale¿¹ siê Wydawnictwu Naukowemu PWN zapodjêt¹ inicjatywê jego wydania oraz za wysoki profesjonalizm na wszystkich etapachprocesu edytorskiego.

Henryk Kobryñ, Franciszek KobryñczukWarszawa, styczeñ 2002 r.




13

WYKAZ SKRÓTÓW

a. – arteriaaa. – arteriaeart. – articulatiogl. – glandulagll. – glandulaek. – koœækk. – koœcilig. – ligamentumligg. – ligamentaln. – lymphonoduslnn. – lymphonodi

m., m. – miêsieñ, musculusmm., mm. – miêœnie, musculin., n. – nerw, nervusnn., nn. – nerwy, nervis. – sive (albo, lub)t. – têtnicatt. – têtnicev. – venavv. – venae¿. – ¿y³a¿¿. – ¿y³y




CZÊŒÆ I

SSAKI




GRUCZO£Y DOKREWNE,GLANDULAE ENDOCRINAE

Zasadnicz¹ cech¹ wszystkich gruczo³ów dokrewnych jest brak przewodów wyprowa-dzaj¹cych. Dlatego do niedawna by³y one nazywane gruczo³ami bez przewodów, gll.sine ductibus. Produkuj¹ swoiste wydzieliny zwane hormonami (od greckiego hormao– pobudzam), o ró¿nym charakterze biochemicznym, które wp³ywaj¹, przez skompli-kowane reakcje, pobudzaj¹c i reguluj¹c, a niekiedy hamuj¹c aktywnoœæ metaboliczn¹ró¿nych komórek, tkanek i narz¹dów. Hormony mog¹ byæ pochodnymi aminokwa-sów (adrenalina, tyroksyna), peptydów (oksytocyna, wazopresyna), bia³ek (insulina),bia³ek z³o¿onych (hormony glikoproteiodowe przysadki) i steroidów (hormony korynadnercza, hormony p³ciowe).

Wydzieliny te s¹ szeroko opisane w innych Ÿród³ach, g³ównie z zakresu biochemiii fizjologii. Informacje tam zawarte podlegaj¹ ci¹g³ym modyfikacjom, w miarê postêpuwiedzy. W niniejszym podrêczniku tylko krótko wspominamy o niektórych hormo-nach, a g³ówny nacisk zostanie po³o¿ony na budowê makroskopow¹ gruczo³ówdokrewnych.

Hormony, wytwarzane przez gruczo³y dokrewne poszczególnych gatunkówzwierz¹t, ró¿ni¹ siê niekiedy struktur¹ chemiczn¹. Najwiêksz¹ specyfik¹ gatunkow¹odznaczaj¹ siê hormony bia³kowe, które s¹ szeroko rozpowszechnione w przyrodzie.Wystêpuj¹ nie tylko u krêgowców, u których je stosunkowo najlepiej poznano, alerównie¿ u bezkrêgowców, a tak¿e w roœlinach (fitohormony).

Wyci¹gi czynne z gruczo³ów dokrewnych, oraz zwi¹zki syntetyczne naœladuj¹cesk³ad chemiczny hormonów, maj¹ szerokie zastosowanie w lecznictwie. Najkrócejmo¿na stwierdziæ, ¿e zadaniem hormonów jest regulacja czynnoœci fizjologicznychkomórek i tkanek, a zw³aszcza tak wa¿nych procesów, jak przemiana materii oraz roz-wój somatyczny i psychiczny osobnika.

Wszystkie hormony danego organizmu tworz¹ uk³ad, w którego obrêbie mog¹wspó³dzia³aæ lub dzia³aæ antagonistycznie. Na ogó³ bardziej s¹ znane fizjologiczneskutki wp³ywu poszczególnych hormonów na ró¿ne stany w organizmie ni¿ sammechanizm ich dzia³ania. Niektóre z nich s¹ wydzielane do krwiobiegu w sposóbci¹g³y, jak insulina, inne tylko okresowo, np. hormony p³ciowe. Pewne hormony

17




wp³ywaj¹ na ca³y organizm, jak to czyni hormon wzrostu, niektóre tylko na okreœlonenarz¹dy lub inne struktury, np. gonadotropina na gonady, oksytocyna na miocytyg³adkie.

Uk³adowi hormonalnemu podlegaj¹ równie¿ poszczególne etapy wzrostu i roz-woju organizmu, ró¿nicowanie siê narz¹dów, czego przyk³adem mo¿e byæ metamor-foza u p³azów, czy te¿ wylinka u owadów i skorupiaków. Regulacji hormonalnej pod-legaj¹ równie¿ miêdzy innymi drugo- i trzeciorzêdowe cechy p³ciowe, zachowaniaseksualne, instynkt macierzyñski, wydzielanie mleka itp. Drobne odchylenia iloœciowew czynnoœci gruczo³ów dokrewnych, wraz z czynnikami dziedzicznymi, decyduj¹o tzw. konstytucji danego osobnika, a wiêc o jego cechach morfologicznych, fizjolo-gicznych, a nawet patologicznych.

Na podkreœlenie zas³uguje fakt, ¿e hormony dzia³aj¹ ju¿ w iloœciach bardzonik³ych.

Podobne funkcje regulacyjne, chocia¿ realizowane na innej drodze, pe³ni uk³adnerwowy. Istotna ró¿nica pomiêdzy dzia³aniem tego uk³adu i gruczo³ów dokrewnychpolega na tym, ¿e reakcje zachodz¹ce pod wp³ywem uk³adu nerwowego nastêpuj¹szybko i trwaj¹ krótko. Natomiast efekty wp³ywu wydzielin gruczo³ów dokrewnychnastêpuj¹ bardzo wolno, ale ich skutki utrzymuj¹ siê za to d³ugo.

Wydzielanie hormonów odbywa siê zawsze do krwi lub ch³onki oraz p³ynówtkankowych, czyli do œrodowiska wewnêtrznego organizmu, st¹d nazwa „gruczo³ydokrewne” lub „wewnêtrznego wydzielania”. Dzia³ biologii zajmuj¹cy siê gruczo³amidokrewnymi, wytwarzanymi przez nie hormonami i ich wp³ywem na ró¿ne procesy¿yciowe organizmu, skutkami fizjologicznymi i patologicznymi tego wp³ywu nosinazwê endokrynologii (greckie: endon – wewn¹trz, krio – wydzielam).

W zwi¹zku z odprowadzaniem hormonów g³ównie do krwi lub ch³onki, którepoœrednicz¹ w ich dalszym transporcie, gruczo³y dokrewne, a przede wszystkimgruczo³ tarczowy, nale¿¹ do najlepiej unaczynionych struktur organizmu. W ichwnêtrzu mo¿e wystêpowaæ skomplikowana sieæ naczyniowa, jak np. w przysadcei nadnerczach.

W poszczególnych narz¹dach zwierzêcia mog¹ siê znajdowaæ pojedyncze komór-ki, maj¹ce równie¿ zdolnoœæ wydzielania hormonów do krwi. Przyk³adem takiejsytuacji s¹ komórki wydzielnicze nab³onka przewodu pokarmowego, tworz¹ce zespó³tzw. komórek ziarnistych jelita.

Zbiór gruczo³ów wydzielania wewnêtrznego, a tak¿e komórek produkuj¹cych hor-mony, lecz nie zorganizowanych w samodzielne struktury, jest nazywany uk³ademdokrewnym.

Gruczo³y dokrewne wywodz¹ siê z wszystkich listków zarodkowych – ektodermy,endodermy i mezodermy. Mo¿na wiêc powiedzieæ, ¿e wielkiej ró¿norodnoœci morfo-logicznej i funkcjonalnej sekunduj¹ równie¿ ró¿nice zwi¹zane z ich rozwojem.

Gruczo³y wydzielania wewnêtrznego lub gruczo³y dokrewne ró¿ni¹ siê od pozo-sta³ych gruczo³ów, maj¹cych w³asne przewody wyprowadzaj¹ce, jak np. gruczo³y œli-nowe, potowe, mlekowe, które nosz¹ nazwê gruczo³ów wydzielania zewnêtrznego.Istniej¹ równie¿ w organizmie narz¹dy ³¹cz¹ce w sobie cechy gruczo³ów zarównowewnêtrznego, jak i zewnêtrznego wydzielania. Nazywane s¹ przeto gruczo³ami mie-szanymi, jak trzustka, a w pewnym sensie i gonady.

Lista gruczo³ów dokrewnych, a tym bardziej hormonów, nie jest zamkniêta; posze-rzaj¹ j¹ nowe odkrycia. Chodzi tu zw³aszcza o tzw. hormony tkankowe, produkowane

18


jakby drugoplanowo przez komórki lub tkanki narz¹dów przystosowanych do innychcelów. Przyk³adem mo¿e tu byæ tkanka nerwowa lub b³ona œluzowa przewodu pokar-mowego. W tkance nerwowej powstaj¹ neurohormony, np. w komórkach podwzgó-rza, przysadki, w komórkach chromoch³onnych rdzenia nadnercza, w zakoñczeniachw³ókien nerwowych, np. adrenalina, noradrenalina, melanotropina, acetylocholina.W b³onie œluzowej ¿o³¹dka powstaje gastryna, a w dwunastnicy – sekretyna, cholecy-stokinina czy enterogastryna. Hormonem tkankowym jest równie¿ histamina, którejwytwarzanie pobudzaj¹ wstrz¹sy pourazowe, zapalenia i stany alergiczne.

Gruczo³y dokrewne s¹ podporz¹dkowane uk³adowi nerwowemu oœrodkowemu,w którym znajduj¹ siê oœrodki pobudzaj¹ce lub hamuj¹ce ich wydzielanie.

W rozdziale tym zostan¹ opisane tylko „klasyczne” gruczo³y dokrewne, wydzie-laj¹ce hormony o dzia³aniu ogólnym, takie jak: gruczo³ tarczowy (tarczyca), gruczo³przytarczycowy, przysadka, szyszynka i gruczo³ nadnerczowy (nadnercze). Nato-miast informacje dotycz¹ce trzustki, grasicy oraz czêœci dokrewnych pozosta³ychnarz¹dów, nale¿¹cych do innych uk³adów zosta³y zamieszczone w tomie 2 niniejszegopodrêcznika (K. Krysiak, K. Œwie¿yñski).

GRUCZO£ TARCZOWY (TARCZYCA),GLANDULA THYROIDEA

Jest jednym z najwiêkszych gruczo³ów dokrewnych. Jako struktura nieparzystauk³ada siê tylnie w stosunku do krtani, na pocz¹tkowych chrz¹stkach tchawiczych.Zachodzi w nim synteza i wydzielanie jodotyronin (tyroksyna i trijodotyronina) i kal-cytoniny, zwanej tak¿e tyreokalcytonin¹. Jodotyroniny s¹ niezbêdne do pra-wid³owego rozwoju organizmu, a kalcytonina jest jednym z hormonów reguluj¹cychgospodarkê wapniowo-fosforanow¹. Hormony tarczycy wp³ywaj¹ pobudzaj¹co naprzemianê materii, na wzrost oraz fizyczny i umys³owy rozwój organizmu. Od pra-wid³owego wydzielania tarczycy zale¿y te¿ stê¿enie jodu we krwi. Wp³ywa ona rów-nie¿ na czynnoœci p³ciowe. U samców przy niedoczynnoœci tarczycy wystêpuje os³a-bienie popêdu p³ciowego oraz zmniejszenie intensywnoœci spermatogenezy. U samiczarówno niedoczynnoœæ, jak i nadczynnoœæ tarczycy prowadzi do zaburzeñ w cyklup³ciowym i do zmniejszenia p³odnoœci. D³u¿ej trwaj¹ca niedoczynnoœæ tarczycy, którazdarza siê w okolicach ubogich w jod, powoduje spowolnienie tempa przemianymaterii, niedorozwój umys³owy – kretynizm oraz powstanie obrzêku œluzakowatego.Nadczynnoœæ tego gruczo³u mo¿e spowodowaæ chorobê Basedowa, charakteryzuj¹c¹siê miêdzy innymi wychudzeniem i wytrzeszczem oczu.

W rozwoju filogenetycznym tarczyca pojawia siê ju¿ u os³onic i lancetnika. W roz-woju ontogenetycznym ssaków powstaje jako zgrubienie nab³onka endodermy gard³apierwotnego, miêdzy ³ukiem gard³owym (skrzelowym) I i II, w s¹siedztwie trzechguzków jêzyka. Z tego miejsca opuszcza siê w kierunku krtani w postaci przewodutarczycowo-jêzykowego, ductus thyroglossus, tworz¹c na pocz¹tkowych chrz¹stkachtchawiczych rozleg³e wzniesienie. Niebawem przewód ten ulega uwstecznieniu,a masa komórkowa umiejscowiona pod krtani¹ rozrasta siê na boki, tworz¹c p³aty tar-czycy po³¹czone cieœni¹ (wêzin¹). Pozosta³oœci¹ po przewodzie tarczycowo-jêzyko-wym jest otwór œlepy jêzyka, foramen cecum linguae, wystêpuj¹cy u cz³owieka.

19




kobrynanatomiazwierzat tom3 7/31/12 9:47 pm page 1

Documents