1

PARATHËNIE

Pyetje të vazhdueshme dhe përgjigje të ndryshme janë dhënë mbi ndërlidhjen strukturore mes elementit kohë dhe veprës penale dhe mbi dallimin e kohës në dimensionin e saj si pjesë e figurës së veprës penale konkrete të kryer dhe asaj të figurës së parashikuar nga pjesa e posaçme. Kështu që, me të drejtë lind vend për një studim mbi “kohën në të drejtën penale”, mbështetur në dy kuptime, si një çast dhe si një kohëzgjatje. Të dyja këto kuptime udhëzohen nga një parim i rëndësishëm për të cilin, në momentin që elementi kohë përfshihet si element i figurës së veprës penale të parashikuar nga ligjvënësi, edhe figura konkrete e saj duhet të përmbajë ato. Ky punim ndahet në dy pjesë pasi në një anë do të shihet se si vepron vepra penale në kohë (që përbën pjesën e parë të punimit) dhe në anën tjetër se si ndikon koha në veprën penale (që përbën dhe pjesën e dytë). Në kapitullin e parë të pjesës së parë, do të trajtojmë kohën e kryerjes së veprës penale, në kuptimin e kohës si një çast apo moment të vetëm, në të cilin është kryer veprimi apo mosveprimi i kundërligjshëm: pra, a do të jemi para mundësisë për të caktuar apo jo eikuvailentin e ndërmarrjes së veprimit dhe atë të cënimit të marrëdhënies juridike të mbrojtur me ligj. Pas ngritjes së analizës në këtë mënyrë, nuk do të lëmë pa trajtuar edhe disa dispozita të Kodit Penal si neni 55 i tij, që parashikon në mënyrë indirekte rregullin bazë të kohës së veprës penale duke i njohur paragrafit të parë vullnetin me karakter të përgjithshëm të ligjvënësit, për të konsideruar çastin e kryerjes së veprës penale, në momentin në të cilën shfaqet në botën e jashtme një sjellje e njeriut, e cila përkon me elemente që përbëjnë një vepër penale. Në trajtimin e mësipërm do të analizohet edhe neni 24 paragrafi i fundit i Kodit Penal, në heqjen dorë nga kryerja e veprës penale i cili i referohet veprimeve të gjeratëhershme. Mbas përcaktimit të çastit të kryerjes së veprës penale i hapet rruga një analize tjetër që ka të bëjë me atë që ndodh pas kryerjes së veprës penale, me fazën e konsumimit. Kjo fazë paraqet një sërë tiparesh dhe veçorish të trajtuar nga praktika gjyqësore dhe shumë pak nga teoria e së drejtës penale shqiptare, të cilat do të përcillen në këtë punim përmes doktrinës më të mirë të huaj dhe praktikës së gjykatës së larte, dhe veçanërisht në një vendim Unifikues së Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë, duke arritur në përfundime domethënëse. Koha e kryerje se veprës penale ka një lidhje të veçantë me një sërë institutesh të së drejtës penale siç janë: përgjegjshmëria, fajësia, kryerja e veprës penale në gjendje të dehur (action libera in causa) dhe moshën e subjektit, si element i veprës penale. Në lidhje me papërgjegjshmërinë Kodi Penal në nenin 17 të tij parashtron kushtin që papërgjegjshmëria duhet të ekzistojë në kohën e kryerjes së veprës penale (si një nga elementet për të përjashtuar nga përgjegjësia penale apo kur mbahet parasysh si rrethanë nga gjykata në caktimin e masës dhe llojit të dënimit). Por do të shohim që kuptimi i këtij instituti në lidhje më një kategori të caktuar veprash penale si ato

2

vazhduese dhe ato të qëndrueshme, ka një kuptim të dyfishte, në bazë të një parimi të njohur në doktrinë si parimi i ndarjes të zotësisë për të kuptuar dhe dëshiruar. Do të shpjegojmë pse parimi që përmbahet në nenin 17 paragrafi i dytë të Kodit Penal nuk aplikohet apo përjashtohet në rastet e nenit 18 paragrafi i tretë të po këtij kodi, të kryerjes së veprës penale në gjendje të dehur apo siç njihet në doktrinë me action libera in causa me paramendim (veprimi i lirë në vendim e jo në kryerje). Në këtë rast ligjvënësi ka paraqitur një mospërputhje kohore midis veprimit dhe përgjegjshmërisë duke spostuar mbrapa në kohë momentin për të cilën duhet të ekzistojë përgjegjshmëria në raport me momentin që kryhet e vepra penale duke thyer rregullin e përputhjes së nevojshme kohore të përgjegjshmërisë dhe kryerjes se veprimit apo mosveprimit për një sërë arsyesh. Tek mosha e subjektit të veprës penale, elementi kohë shfaqet edhe në në një kuptim tjetër: domethënë si masë. Do të shohim nëse Kodi Penal shqiptar dhe Kodi i Procedurës Penale përmban ndonjë dispozitë për llogaritjen e kohës së moshës apo kohës së dënimeve siç ndodh në kodet penale të vendeve të tjera. Koha e kryerjes së veprës penale ka një lidhje mjaft të ngushtë dhe me një element të domosdoshëm të anës objektive, me lidhjen shkakësore pasi shkaku dhe pasoja janë gjithmonë një primus dhe një posterius, në ritmin e kohës. Sigurisht që lidhja shkakësore zhvillohet edhe ne kohë dhe sipas rregullit të përgjithshëm që ka një shkak e një pasojë, mund të ndodhe që kjo pasojë të vijë në një kohë të largët nga veprimi apo mosveprimi dhe në zinxhirin e lidhjes shkakësore mund të ndërfutën edhe një sërë shkaqesh të tjera të cilat mund ta ndërpresin atë. Do të shohim rolin e elementit kohe në rrjedhën e konkurrimit të shkaqeve nëse përcakton shkakun e domosdoshëm dhe të drejtpërdrejte, duke iu referuar gjithmonë atij që ka ardhur i pari apo i fundit. Një trajtim të veçantë do të ketë koha dhe lidhja shkakësore, në veprat penale të kryera me mosveprim. Në kapitullin e dytë të kësaj pjese do të trajtojmë veprimin në kohë të ligjit penal. Ky thellim në këtë institut të së drejtës penale që ka lidhje ekzistenciale me kohën e kryerjes së veprës penale dhe jo vetëm, shërben për të parë se si fuqia parapvepruese favorizuese e ligjit penal ndikon në përcaktimin e elementëve të domosdoshëm ose jo të veprës penale. Neni 29 i Kushtetutës dhe neni 3 paragrafi i dyte dhe i tretë i Kodit Penal përbëjnë edhe bazën e këtij kapitulli. Doktrina dhe praktika gjyqësore është përqendruar mbi të gjitha mbi dy kritere të dallueshme dhe të ndryshme mes tyre, të shprehura nga lloji i favorizimit të nenit 3 të Kodit Penal: nga një anë shfuqizimi tërësor i veprës penale abolitio criminis, që përmbys edhe vendimin e formës së prerë dhe çdo efekt penal te ekzekutimit të dënimit, dhe nga ana tjetër trajtimi i dispozitave më të favorshme që prek aplikimin nga një kufizim i vendosur me vendim Unifikues, për mosaplikimin e nenit 3 paragraf 3 kur është dhënë vendimi i formës së prerë. Kushtetuta parashikon në mënyrë të shprehur duke lejuar fuqinë prapavepruese të ligjit penal me karakter favorizues. Interpretim ky që është dhe në përputhje dhe me të drejtën ndërkombëtare dhe të drejtën e Bashkimit Evropian. Gjatë trajtimit të punimit do të analizohet që edhe në këtë rang të drejtash ekziston parimi i fuqisë prapavepruese i një rangu dhe force të njëjtë me atë të legjislacionit shqiptar.

3

Kjo është pika e parë që do të trajtoj në këtë kapitull: Përcaktimi i një “mbulimi ligjor ndërkombëtar” dhe një “mbulimi ligjor evropian” i parimit në fjalë. Mbulimi ndërkombëtar i referohet Paktin ndërkombëtar për të drejtat civile dhe politike (1966) në nenin 15, parimit të ligjshmërisë sanksionuar në nenin 7 të Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut të 1950, dhe interpretimi i saj nga Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut. Sigurisht rëndësi ka edhe trajtimi i veprimit në kohë të ligjit penal në një vështrim historik për të parë nëse mbrojtja juridike e të drejtave gjente një garanci ligjore të shprehur në kohë nga Statuti Themeltar i Republikës së Shqipërisë të vitit 1925 deri tek Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë e vitit 1976 dhe Kodi Penal i vitit 1977. Ndërsa, veprimi ne kohe i ligjit penal sipas Kodit Penal të vitit 1995 duke marrë për bazë thelbësore kohën e kryerjes së veprës penale, parashikon tre mundësi të veprimit në kohë të ligjit penal, ku përmes një sërë vendimesh të Gjykatës Kushtetuese, (e cila analizon fuqia prapavepruese e ligjit penal favorizues) do të shpjegohet se cilat janë ato dhe qëndrimi që ka mbajtur kjo gjykatë në këtë këndvështrim. Fuqia prapavepruese favorizuese spostohet në ato raste ku ndeshemi përballë ligjeve kalimtare dhe të jashtëzakonshme. Vendimi Unifikues nr. 4 date 27.03.2003 shprehet mbi to dhe lidhjen me parimet e nenit 3 të Kodit Penal edhe pse ky ndalim nuk parashikohet shprehimisht nga Kodit Penal. Në kuptimin e këtij vendimi, për ligjet kalimtare apo dispozitat kalimtare nuk aplikohet neni 3 i Kodit Penal. Kuptimi i një ligji të jashtëzakonshëm i referohet përmbajtjes së tij i cili rregullon një situatë të rastit të tipit të jashtëzakonshëm dhe ligjet kalimtare përmbajnë periudhën kohorë për të cilën do të jetë ne fuqi. Si ligjet kalimtare ashtu dhe ato të jashtëzakonshme do të shohim që nuk shfuqizojnë parimin e ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal, dhe nuk mund të aplikohen për vepra të kryera pas shfyqëzimit të tyre, pasi ato aplikohen domosdoshmërisht, për vepra të kryera gjatë qënies së tyre ne fuqi, por dhe vetëm dhe vetëm të kryera nën fuqinë e tyre. Në dallim nga e drejta penale materiale, ku zbatohet parimi se ligji i ri nuk ka fuqi prapavepruese, me përjashtim të rasteve kur ai është në favor të të pandehurit, në të drejtën procedurale penale vepron parimi sipas të cilit, ligji i ri ka fuqi edhe ndaj marrëdhënieve procedurale të lindura para hyrjes së tij në fuqi, për çështje që gjenden në hetim apo gjykim, me përjashtim të rasteve e për një kohë kur vetë ligji shprehimisht ka vendosur. Do të trajtojmë se cilat janë parimet që aplikimi i ligjit proçedural në duhet të ndjekë përmes praktikës së Gjykatës Kushtetuese dhe Gjykatës së Lartë. Në kapitullin e tretë, po të pjesës së parë, pasi kemi përcaktuar çastin e kryerjes së veprës penale i hapet rruga një studimi tjetër që ka të bëjë me elementet e veprës penale, për një kategori apo tipologji të saj, e cila duke iu referuar edhe definicioneve përkatëse ka një lidhje të ngushte me elementin kohë. Kjo kohë që shkrihet në tiparet e veprimit apo mosveprimit duhet matur edhe kohën e veprës penale si një kohëzgjatje të elementëve të një figure të veprës penale duke u shkrirë në dy lloj veprash penale: vepra penale vazhduese dhe vepra penale e qëndrueshme. Kështu do të analizojmë lidhjen midis veprimit/mosveprimit dhe objektit juridik, (në kuptimin që është veprimi ai i cili zgjedh mënyrën e cënimit të objektit juridik) dhe në

4

veçanti ndikimin e kohëzgjatjes të veprimit dhe pasojës në tipologjinë e cënimit të marrëdhënieve juridike. Për këto vepra penale Kodi Penal nuk jep asnjë definicion dhe aq më tepër nuk parashikon asnjë lloj dispozite për të përcaktuar kushtet për ekzistencën e saj apo kritere për të caktuar dënimin, duke qënë se nuk kemi të bëjmë me bashkim veprash penale, të përbërë nga dy ose më shumë veprime apo mosveprime kriminale të veçanta, të cilat formojnë figurë juridike më vete. Do të analizojmë elementë të rëndësishëm dhe dallimet që lidhen me veprën penale vazhduese dhe të qëndrueshme në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, mes doktrinës dhe praktikës gjyqësore më të mirë, që do të shërbenin për një aplikim sa më të drejtë të saj. Gjithashtu, aspektet proçedurale në lidhje me gjykimin e veprave penale vazhduese dhe parimi ne bis in idem kanë një lidhje që duhet të respektojnë njëra tjetrin për të mos cënuar të drejtat e personit. Një vend të veçantë zë edhe praktika gjyqësore në lidhje me veprën penale të qëndrueshme dhe vendimi unifikues i Kolegjeve të Bashkuara Nr. 2 date 29.01.2003. Në kapitullin e parë të pjesës së dytë do të analizojmë lidhjen organike midis veprës penale dhe elementit kohë në një kuptim të dyfishtë. Koha, si elementet e tjetër dytësorë të anës objektive, është element plotësues por mund të marrë dhe një vlerë të veçantë, si element përbërës i domosdoshëm i veprës penale ose si rrethanë cilësuese e figurës së saj. Sipas këtij profili koha mund të veprojë tek vepra penale duke çuar në përfundime të ndryshme. Në radhe të parë koha shërben si element i veprës penale duke krijuar një figurë konkrete të veprës penale, të kundraligjshme, shoqërisht të rrezikshme dhe të kryer me faj. Në disa figura të veprës penale si ajo e vrasjes së foshnjën nga nëna menjëherë pas lindjes, ekzistenca e kushtit të vendosur në lidhje me kohën , mund të çojë edhe në ndryshime të cilësimit ligjor të veprës penale ndaj është e nevojshme kuptimi dhe sqarimi i tij për të evidentuar vakume ligjore të ndryshme. Në një aspekt tjetër që ka të beje me gjendjen e personit është dhe kryerja e veprës penale në kushtet e tronditjes psikike. Kjo gjendje ndryshon dhe ka tipare të veçanta të cilat herë e bëjnë atë si rrethanë cilësuese e herë si rrethanë lehtësuese. Po cilat janë kriteret e nevojshme për ti dalluar këto rrethana? Përgjigjen do ta japim jo vetëm në një aspekt teorik por edhe në atë praktik, duke pasur parasysh vendimet e fundit të Gjykatës së Lartë. Në një institut të veçantë siç është edhe bashkëpunimi, koha e realizimit të marrëveshjes bën edhe ndryshimet midis formave të veçanta të bashkëpunimit dhe bashkëpunimit të thjeshtë. Duke qënë së dispozitat e Kodit Penal nuk parashikojnë shprehimisht këtë dallim, praktika e gjykatave së krimeve të rënda kanë arritur në përfundime të cilat edhe në koherencë me zhvillimet historike të këtij instituti, kanë konsideruar elementin kohë, në realizimin e marrëveshjes, si një nga kriteret kryesorë për të bërë këto dallime, duke çuar në përfundime domethënëse.

5

Në kapitullin e dytë një vend të veçantë zë dhe instituti i mbrojtjes së nevojshme, ku punimi do të përqendrohet në një nga kërkesat e sulmit, kur sulmi kërkohet që të jetë i çastit. Reflektimet e këtij kushti në praktike, në teori dhe në një plan krahasues midis vendeve të ndryshme, evidentojnë qartë problemet mbi zbatimin e këtij instituti dhe veçoritë e tij. Në analizë do të përfshihen edhe ndërthurja e këtij instituti me veprimet përgatitore, tentativën dhe gabimin në fakt. Në kapitullin e tretë do të analizojmë parashkrimin në dy format e tij; atë të shuarjes së ndjekjes penale dhe atë të shuarjes së ekzekutimit të veprës penale. Kjo analizë do të behët në një vështrim krahasues në kohë duke parë limitet e zbatimit të këtij instituti si dhe vakumet ligjore apo problematikat në lidhje me të, duke parashtruar sugjerime në lidhje me ndryshimet që duhet të reflektohen në legjislacionin pozitiv, parë kjo dhe në një profil krahasues dhe me legjislacionet penale të kodeve bashkëkohorë perëndimor. Metodologjia e përdorur do të jetë ajo deduktive, kryesisht, por në edhe në disa pjesë të një rëndësie të veçantë do të ketë dhe karakter induktiv. Kështu, përsa i përket metodës deduktive fillimisht trajtohen institute të veçanta të parashikuar nga legjislacioni pozitiv por edhe nga teoria e së drejtës, nga praktika gjyqësore për të arritur në përfundime domethënëse të kërkimit shkencor duke evidentuar në çdo rast problemet e veçanta. Edhe metoda induktive zë një rol të konsiderueshëm të punimit. Kryesisht do të shihet analiza juridiko-penale e ndërlidhjes së elementit kohë me veprën penale në tre aspekte: legjislacioni pozitiv, teori e huaj dhe vendase, dhe praktika gjyqësore e Gjykatës së Lartë. Rasti studimor është një tjetër metodë që është përdorur gjatë punimit kryesisht në pjesën e parë të punimit që i referohet tipologjive të veprave penale dhe në veçanti asaj vazhduese, përmes praktikës dhe udhëzimeve të gjykatës së larte por dhe trajtimit juridiko penal që nga viti 1952 dhe deri në ditët tona. Kjo metodë është përdorur edhe për të kryer një analizë krahasuese në lidhje me qëndrime të vendeve të ndryshme në situata të caktuara të lidhura më legjislacionet përkatëse. Po ashtu literatura, e përdorur është e gjerë dhe e shumëllojshme. Burimet e shfrytëzuara janë legjislacioni shqiptar nga viti 1928 deri në 2013, artikuj shkencorë, komentarë të jurisprudencës, të brendshëm dhe të huaj, vendime të Gjykatës së Lartë, vendime të gjykatave në periudhat e marra në studim, legjislacioni i shteteve të huaja të marrë në analizë studimore etj.

6

Koha dhe e drejta penale PËRMBLEDHJE: -1. Kuptimi i elementit kohë në të drejtën penale. -2. Raporti midis kohës dhe së drejtës. -3. Llogaritja e kohës në të drejtën penale shqiptare. 1. Kuptimi i elementit kohë në të drejtën penale. Kuptimi i elementit kohë merr një dimension shumë domethënës në lidhje me çdo sjellje të njeriut; sigurisht që ky punim dhe qëndrimi i çdo juristi ndaj kuptimit të kohës nuk është filozofik dhe nuk ka të bëjë më problematikën e një definicioni të vetëm ndaj tij. Ajo që ne na intereson janë dhënia e disa nocioneve mbi të, që do të na shërbejnë për thellimin e këtij punimi, pasi vepra penale dhe pasojat e saj ndodhin në kohë. Në brendësinë e legjislacionit pozitiv, koha eshtë caktuar me ligj si pjesë përbërëse të shume instituteve të rëndësishëm dhe është objekt i interpretimit të normave juridike të ndryshme. Për të përcaktuar se çfarë është koha e veprës penale duhet të jepen edhe disa nocione mbi elementin kohë. Një nga këto nocione, nocioni i kohës mendore të njeriut, e përcakton kohën si diçka që mund të matet, si një realitet i vazhdueshëm, që ecën në mënyrë të pandërprerë1, në një dimension objektiv të saj, e cila na lejon të caktojmë kohëzgjatjen e fakteve dhe ngjarjeve natyrore. Ajo ecën drejt dhe më një drejtim në kuptimin e të pakthyeshmes dhe ndahet në tre kategori: e kaluara, e tashmja dhe e ardhmja. Në kuptimin juridik koha mund të ndahet në disa kategori por që më të rëndësishmet janë koha objektive dhe koha historike2. Koha objektive apo siç quhet ndryshe koha fizike apo natyrale është një kohë bosh apo abstrakte, e cila matet në mënyrë të tillë duke mos marrë parasysh se çfarë ndodh brenda saj. Ajo është e njëllojtë për një fëmijë, të moshuar, të ri, etj. Koha historike është një kohë e mbushur me sjellje njerëzish, me ngjarje historike. Ajo përbëhet nga gjithçka, që është produkt i të mirës apo të së keqes së një komuniteti njerëzish, në momente kohore që kanë karakter të epokave historike të cilat nuk mund të maten në vite, ditë apo orë3. Disa autorë kanë tentuar që të japin një definicion të saktë të kohës në kuptimin juridik por rezultatet kanë qenë zhgënjyese. Sipas tyre koha juridike do të ishte një kohë historike por relativisht afër edhe me kohën natyrale4. Ajo do të ishte ndërmjetëse mes normës juridike dhe pasojave juridike si element përbërës i veprave penale5.

1 Leone, Il tempo nel diritto penale sostantivo e processuale, Napoli, 1974, fq. 19. 2 Leone, Il tempo nel diritto penale sostantivo e processuale, Napoli, 1974, fq.14. 3 Hussel, Diritto e tempo.Saggi di filosofia del diritto, fq.25. 4 Engish, die Zeit im Recht, fq.108-109. 5 Capozzi, Temporalita e norma nella critica della ragione giuridica, Napoli, 1968, fq. 291.

7

Por meqenëse, realisht në legjislacionin pozitiv nuk ka një parashikim ligjor të njëjtë për elementin kohë rezulton e vështirë për të mos thënë e pamundur që të japësh një definicion të vetëm të kohës në kuptimin juridik. Nga ana tjetër rëndësia e kohës në figura të veçanta të veprave penale është e ndryshme: e vetmja rrethanë e përbashkët është fakti që, realizimi i pasojave të parashikuara nga ligji varet nga kalimi i kohës ose kryerjen e një veprimi në një moment të caktuar historik6. Por kjo rrethanë nuk është e përshtatshme për të krijuar një nocion të vetëm në figura të ndryshme të veprave penale. Një dallim tjetër që paraqet një lloj interesi të veçantë, në lidhje me objektin e këtij punimi, i jepet përcaktimit konkret të kohës, në lidhje me pasojat juridike që i përkasin asaj, është edhe koha e vazhdueshme (tempus continuum) dhe koha e nevojshme (tempus utile). Në rastin e kohës së vazhdueshme kalimi i kohës do të merret si një i vetëm, pa marrë në konsideratë asnjë ndërprerje kohore. Në rastin e kohës së nevojshme kalimi i kohës kushtëzohet në momentin fillestar ose dhe në vazhdimin e zhvillimit të mëtejshëm, nga situatë apo ngjarje të natyrave nga më të ndryshme. Ajo mund të ndërpritet disa herë duke mos kaluar në mënyrë të vazhdueshme. Koha e nevojshme mund të jetë ratione initi (mënyrë fillimi), për të cilën ajo është e kushtëzuar vetëm me përcaktimin e momentit të fillimit të një situate juridike si p.sh parashkrimi në të drejtën civile fillon të ecë nga dita kur mund të mbrohet një e drejtë; apo ratione cursus (mënyrë pezullimi) në rastin kur mbas kalimit të kohës ka situate që përcaktojë pezullimin e kalimit të saj, p.sh rastet te pezullimit të parashkrimit në të drejtën civile. I nevojshëm është të bëhet edhe dallimi mes “kohës” dhe “afatit”. Koha mund të merret parasysh si një periudhë që rrjedh nga dy momente ose si një moment në të cilin një situatë e caktuar lind, zhvillohet apo pushon. Në këtë kuptim mund të bëjmë një dallim midis nocionit të “kohës” dhe “afatit” duke e konsideruar si një moment nga i cili lind (afat i fillimit) apo pushon (afati i mbarimit) të një pasoje juridike. Me fjalë të tjera definicioni i afatit përmbahet në nocionin e gjerë të kohës. Koha për të drejtën është një element rregullues i ngjarjeve sipas një vazhdimësie lineare nga fillimi e në vazhdim dhe një jurist duhet ta konceptojë atë thjesht si një element që i jep një kuptim juridik të rëndësishëm aplikimit të normave juridike, që i referohen asaj. 2. Raporti midis “kohës” dhe “së drejtës”. Pasi dhamë disa nocione hyrëse mbi elementin kohë dhe për të qenë sa më shumë konkret në punimin tone, analizojmë në fillim raportin që ka elementi kohë dhe e drejta dhe më pas të shohim nëse është mundësia për t`i njohur “kohës” një rëndësi juridike të pavarura në cilësimin e fakteve juridike si vepra penale.

6 Sipas këtij aspekti autori Moscati E., Tempo, fq. 1116 jep si shembull shfuqizimin e ligjit penal në një kohë të caktuar, aplikimi i parimit dhe lejimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal.

8

Në lidhje me çështjen e parë7 analiza është disi e gjerë, por punimi jonë do t`i referohet ngushtësisht këtij trajtimi dhe me të drejtë do ta analizojmë : 1) “E drejta penale” në elementin kohë” apo siç do ta shohim vepra penale në kohë dhe; 2) Koha në të drejtën penale apo koha në veprën penale. Në kategorinë e parë do të shohim kohën e kryerjes së veprës penale, tipologjinë e tyre në ecurinë e kohës dhe vepra penale e ndikuar nga veprimi në kohë i ligjit penal. Ndërsa në kategorinë e dytë koha do të përbëjë një element përbërës i veprës penale, element dytësor, në disa raste kryesor dhe lidhja e saj me parashkrimin e veprës penale. Sipas një autori Engish8, definicioni i kohës ka forma të ndryshme që mund të ndahen në këto grupe: 1) Definicione qe i referohen dimensionit kohor të cilët përbëjnë një lidhje me të tashmen, të kaluarën dhe të ardhmen (p.sh definicionet mbi kushtet apo vënia në provë e të dënuarit kur i jepet një alternativë e dënimit me burgim); 2) Definicione të një kohëzgjatjeje kronologjike, si p.sh vepra penale të qëndrueshme, të vazhdueshme apo parashkrimi; 3) Definicione në lidhje me kohën të cilat shprehin një lidhje kohore të një situatë apo të një ngjarjeje në lidhje me një tjetër p.sh në Kodin Penal përdoret shpesh shprehja “në kohën e kryerjes së veprës penale”; 4) Definicione të kufizimit të kohës si në rastin e tentativës, neni 22 i Kodit Penal “vepra penale ndërpritet nuk përfundon” apo “veprimi në kohë i ligjit penal”; 5) Definicione të përcaktimit të kohës si p.sh ora, dita, java, muaji, etj; 6) Definicione të shpejtësisë si p.sh shpejtësia e një automjeti që shkel rregullat e qarkullimit rrugor; 7) Definicione mbi krijimin e kohës si përsëritësi apo recidiva në të drejtën penale. Një autor tjetër Leone e analizon kohën në lidhje me faktet juridike në dy kategori, e para si mënyrë e të vepruarit të kohës tek faktet juridike dhe e dyta si mënyrë për të caktuar pasojat e këtyre fakteve9. Sipas mënyrës së parë, veprimi i kohës është i vetëm, duke mos qenë në lidhje më asnjë element tjetër dhe duke vepruar vetëm me veten e saj si p.sh rastet e parashkrimit kur me kalimin e afateve parashkruhet vepra penale. Sipas mënyrës së dytë koha vepron me elementë të tjerë, që mund të jenë veprime njerëzish, raste të jashtëzakonshme, ku koha ushtron dhe ndikimin e saj p.sh rastet fatkeqe. Pavarësisht këtyre mendimeve në thelb, se si konceptohet ndikimi i ndërsjelle i kohës dhe së drejtës, ky punim do të analizojë hollësisht më tej se si shfaqet kjo marrëdhënie, në të drejtës penale shqiptare dhe në çfarë përfundimesh mund të arrihet. Edhe pse kohën si element të veprës penale, kryesor apo dytësor do ta trajtojmë në një kapitull të veçantë në pjesën e dytë, por meqenëse po analizojmë këtë marrëdhënie me të drejte do të japim disa nocione të përgjithshme mbi të.

7 Raporti mes elementit kohë dhe së drejtës përbëjnë një temë qendrore të disa studimeve shumë me vlerë si : Engish K. Die Zeit im Recht, 1965, Husserl G. Diritto e tempo. Saggi di filosofia del diritto, Milano 1998, Leone, Il tempo nel diritto penale sostantivo e processuale, Napoli 1974. 8 Engish K. Die Zeit im Recht, 1965. 9 Leone, Il tempo nel diritto penale sostantivo e processuale, Napoli 1974

9

Dhe kështu çdo fakt juridik ka një strukturë të caktuar kohore pasi vepra penale ndodh në kohë dhe elementi kohë është kushti i parë për ekzistencën e këtyre fakteve. Me fjalë të tjera koha ka një zotësi që të konsolidojë dhe të stabilizoje situata juridike dhe në lidhje me këto të fundit të parashikuara nga norma si figura të veprave penale, duhen të përmbajnë një dimension kohor edhe pse shumë të vogël. Në këtë kuptim çdo vepër penale konsumohet me kalim e kohës dhe pa këtë nuk mund të ekzistojë. Sigurisht që kur flasim për fakte i referohemi veprimeve apo mosveprime të njeriut që shfaqen në botën e jashtme duke respektuar parimin nullum crimen sine actione. Këto veprime mosveprime kane një strukturë kohore dhe hapësinore të caktuar ku për disa është shumë e shkurtër dhe ka një funksion thjesht kronologjik të ngjarjeve dhe për disa të tjera më e gjatë, duke përcaktuar edhe tipologjinë e këtyre veprave penale. Në doktrinën e huaj10 ka mendime se elementi kohë shfaqet në katër forma në përmbajtjen e elementëve të veprës penale: 1) rasti kur elementi kohë përmbahet në përshkrimin e veprimit dhe pasojave si në veprën penale të rrëmbimit ose mbajtjen peng të personit, ku veprimi dhe pasoja duhet të kenë një kohëzgjatje të caktuar edhe pse shumë minimale në kohë. 2) rasti kur elementi nuk parashikohet në mënyrë të heshtur nga norma, por parashikohet shprehimisht në ligj si në rastin tek mbrojtja e nevojshme ku sulmi duhet të jetë i çastit; 3) rasti kur koha e ngjarjeve janë përcaktuar si masë si p.sh në rastin e parashkrimit, mosha; 4) rasti kur vepra penale duhet të kryhet në një kohë të caktuar nga vetë ligji p.sh vepra penale tek peshkimi i ndaluar, neni 204. Në këto raste autonomia e elementit kohë duhet të konsiderohet relative sepse herë kemi të bëjmë me elementë plotësuese dhe herë si element kryesor. Pra, si element i anës objektive herë shfaqet si kryesor, herë si dytësor, herë si rrethanë cilësuese. 3. Llogaritja e kohës në të drejtën penale proçedurale shqiptare. Llogaritja e kohës nuk parashikohet në asnjë dispozitë të Kodit Penal por në Kodin e Procedurës Penale parashikohen rregulla të përgjithshme në lidhje me afatet proçeduriale, ku sipas nenit 144 të K.Pr.P. : “Afatet proçeduriale caktohen në orë, në ditë, në muaj ose në vite. Afatet llogariten sipas kalendarit të zakonshëm. Afati i caktuar në ditë, kur ai mbaron në ditë pushimi ose feste, shtyhet deri në ditën pasardhëse të punës jo festive. Me përjashtim të rasteve kur ligji disponon ndryshe, në afatin e caktuar nuk llogaritet ora ose dita në të cilën fillon të ecë afati. Llogariten ora e fundit ose dita e fundit.....”. Afatet proçedurale sipas rastit caktohen në orë, në ditë, në muaj ose në vite. Kështu afatet e arrestit në flagrancë dhe të ndalimit llogariten në orë, i paraburgimit me muaj kurse i parashkrimit në vite. Llogaritja e këtyre afateve bëhet sipas kalendarit të zakonshëm. Nuk llogaritet ora ose dita në të cilën fillon të ecë afati, përveç rasteve të

10 Falzea, Voci di teoria generale del diritto: prolegomeni a una dottrina di diritto, accertamento, apparenza, capacita, efficaccia giuridica, fatto giuridico, fatto naturale etc., fq 477.

10

llogaritjes së afateve të kohëzgjatjes së masave, neni 250 i Kodit të Proçedurës Penale11. Kodi i Procedurës Penale ka parashikuar llogaritjen e afateve jo në ligjin material por në atë proçedurial penal duke e shtrirë aplikimin e tij dhe për institute të së drejtës penale materiale, siç është llogaritja e parashkrimit, e dënimit dhe duke mos u shprehur mbi moshën e subjektit të veprës penale. Sipas nenit 144 të Kodit të Proçedurës Penale, koha në këtë rast mund të shfaqet si kohëzgjatje por dhe si kalim afati. Në rastin e kohës si kohëzgjatje duhet t`i referohemi kalimit të kohës për situata që kanë një kuptim juridik, kalendarit të zakonshëm. Kështu uniformiteti i caktuar në nenin 144 e vendosur si masë e kohës do të shërbejë në çdo rast nga në të cilin nga kohëzgjatja e tij rrjedh një pasojë juridike. Kështu marrim një shembull në rastin e parashkrimit të ndjekjes penale neni 66 i Kodit Penal i cili llogaritet në vite, llogaritja e afatit fillon jo nga dita në të cilën është kryer vepra penale por në orën zero të ditës pasardhëse nga e cila është kryer vepra penale (pasi paragrafi i 4 i nenit 144 shprehet se në afatin e caktuar nuk llogaritet dita në të cilën fillon të ecë afati) dhe përfundon në orën 24 të ditës së fundit (e cila dhe ajo llogaritet në afat) sipas kalendarit të zakonshëm. Kështu që duhet t`i referohemi ditës korresponduese të vitit që është kryer vepra penale me ditën e vitit të parashkrimit, pavarësisht nga numri i ditëve që kanë kaluar. Në të njëjtën mënyrë edhe në rastin e afatit dy mujor të njoftimit të gjykatës për të arrestuarin neni 246 i K.Pr.P., llogaritja behët sipas kalendarit të zakonshëm pavarësisht ditëve që mund të përbëhet muaji. Duke i`u kthyer edhe njëherë përmbajtjes së nenit 144 të K.Pr.P, koha mund të shihet edhe si skadencë apo kalim afati për të realizuar një të drejtë. Parimi që kemi ndjekur deri tani është që dies a quo non computater in terminis ( dita kur lind një pasojë nuk llogaritet ne afat) por që llogaritet në fakt dies a quem (dita e fundit). Edhe për dënimet plotësuese përveç atyre kryesore aplikohet i njëjti parim i ditëve muajve dhe viteve duke mos marrë parasysh copëzimin e ditëve. Kështu, nëse marrim si shembull një dënim me burgim një mujor fillon në orën 8 të 31 mars (pasi në bazë të nenit 250 K.Pr.P efektet e paraburgimit ecin nga çasti i arrestimit ose ndalimit), dënimi përfundon në mesnatën e datës 30 prill pasi nuk llogariten fraksionet e ditës. Duke analizuar të dyja dispozita e nenit 250 dhe 144 të K.Pr.P do të shohim se ligjvënësi ka parashikuar një përjashtim në rastin e efekteve të paraburgimit duke llogaritur edhe ditën e arrestimit apo ndalimit në dallim nga parashkrimi kur nuk llogaritet dita që është kryer vepra penale. Në lidhje me caktimin e moshës se të miturit në doktrinë preferohet të ndiqet mënyra natyrale e caktimit të moshës duke llogaritur edhe orën në të cilën ka lindur subjekti. 11 Neni 250 i K.Pr.P parashikon llogaritjen e afateve të kohëzgjatjes së masave dhe shprehet: “Efektet e paraburgimit fillojnë të ecin nga çasti i arrestimit ose i ndalimit. Kur i pandehuri është paraburgosur për një vepër penale tjetër, efektet e masës fillojnë të ecin nga dita në të cilën është njoftuar vendimi. Efektet e masave të tjera fillojnë të ecin nga dita në të cilën vendimi është njoftuar. Kur ndaj një të pandehuri janë dhënë disa vendime që caktojnë të njëjtën masë për të njëjtin fakt, afatet fillojnë të ecin nga dita në të cilën është zbatuar ose njoftuar i pari”.

11

PJESA E PARË

VEPRA PENALE NË KOHË

12

KAPITULLI I Koha e kryerjes së veprës penale Tempus commissi delicti

PËRMBLEDHJE: Hyrje.- 1 Iter crimins. -1.1 Kryerja ose ekzekutimi i veprës penale. -1.2 Konsumimi apo vepra penale e përfunduar. -1.2.1 (vazhdon) Tentativa. -2 Koha e kryerjes së veprës penale dhe lidhja e saj me përgjegjshmërinë, fajësinë, action libera in causa. -2.1 Përgjegjshmëria. - 2.2 Action libera in causa. -2.3 Mosha e subjektit të veprës penale. -3 Koha e kryerjes së veprës penale dhe lidhja shkakësore. Hyrje. Çdo veprim apo mosveprim që përbën vepër penale është një fakt njerëzor që, si çdo gjë e njeriut ka fillimin dhe fundin e saj12. Meqenëse vepra penale është një fakt i njeriut, si të gjitha gjërat e tjera duhet të matet në kohëzgjatjen e saj. Çështja e përcaktimit të kohës së kryerjes së veprës penale ka rëndësi të posaçme praktike për një sërë institutesh. Kjo rëndësi konsiston në faktin se, prej kohës kur konsiderohet se është kryer vepra penale varet se cili ligj do të aplikohet duke pasur parasysh veprimin në kohë të ligjit penal, nenin 3 të Kodit Penal, përgjegjësia penale e personit nëse plotëson kushtet e nenit 12 të Kodit Penal, afatet e parashkrimit, papërgjegjshmëria, gjendja e dehur, lidhja shkakësore, etj. Në asnjë dispozitë të Kodit Penal nuk përcaktohet se kur do të konsiderohet e kryer vepra penale apo çast i kryerjes së veprës penale. E thënë ndryshe vepra penale do të konsiderohet e kryer kur ndërmerret veprimi/mosveprimi apo kur ka ardhur pasoja? Në një analizë logjike të një prej dispozitave të Kodit Penal si p.sh. neni 55 paragrafi i parë, do të analizojmë që, si kohë e kryerjes së veprës penale do të konsiderohet koha e ndërmarrjes së veprimeve apo mosveprimeve në caktimin e dënimit. Apo neni 24

12 Mantovani, Diritto penale, Parte generale, 2001, fq. 443. Sipas këtij autori, vepra penale siç do gjë tjetër njerëzore lind, jeton dhe vdes. Kështu, nëse do të konsideroj dinamika e ecurisë së saj, ajo që realisht shfaqet në botën e jashtme, realizohet duke kaluar në një sërë fazash, që përbëjnë edhe iter crimins.

13

paragrafi i fundit në heqjen dorë nga kryerja e veprës penale, i cili i referohet veprimeve të gjeratëhershme. Analizë kjo që mbështet edhe mendimi mbizotërues në doktrinë si kohë të kryerjes së veprës penale do të konsiderohet, teoria e ndërmarrjes së veprimit. Për të përcaktuar çastin e kryerjes së veprës penale duhet të merret parasysh përcaktimi i momentit të fillimit dhe përfundimit të veprës penale. I pari do të analizohet në atë që çonsiderohet iter criminis (rruga kriminale) dhe i dyti në përkufizimin e tempus commissi delicti (koha e kryerjes së veprës penale) parë kjo edhe përmes jurisprudencës shqiptare. 1. Iter crimins. Vepra penale, në karakterin e saj dinamik, përbëhet nga disa faza të cilat zhvillohen në kohë dhe përbëjnë atë që quhet iter crimins. Këto faza nuk janë të domosdoshme të shprehen në çdo rast, nuk kanë të njëjtën rëndësi në të drejtën penale dhe ato ekzistojnë vetëm atëherë kur personi vepron me dashje. Fazat e kryerjes së veprës penale jo rrallë përdoren në dy kuptime:1) Për përcaktimin e atyre fazave nëpër të cilat kalon kryerja e veprës penale. 2) Për përcaktimin e përgjegjësisë penale të veçantë, në varësi të fazës në të cilën mbaron kryerja e veprës penale13. Proçesi i zhvillimit të veprës penale kalon në disa faza apo stade, ku një pjesë e tyre quhen faza paraprake, të cilat konsistojnë në ideimin, përgatitjen dhe tentativën e veprës penale. Ndonëse pa kufij ndarës dallimi i tyre bëhet duke iu referuar vendit që zënë në proçesin e zhvillimit të ngjarjes, mënyrës, shkallës së realizimit të dashjes për arritjen e rezultatit kriminal, distancës që i ndan nga afërsia e ardhjes së pasojës dhe ajo që na intereson ne në këtë punim edhe kohës së kryerjes së tyre14. Shkurtimisht do të analizohen tiparet e fazave paraprake pasi qëllimi i punimit shkon më tej se kaq, tek koha e kryerjes së veprës penale.

1) Idejimi15 ose mendimi i sjelljes së vendimit për të kryer vepër penale16, që zhvillohet në psikikën e autorit të kryerjes së veprës penale, e cila përmban një ose disa mundësi, se si do ta kryejë veprën penale, pasojat që mund të vijnë prej saj deri ne vendimin përfundimtar të realizimit të tyre. Kjo fazë nuk është e dënueshme vetëm për faktin që personi ka vendosur të kryejë veprën penale. Ideja, lindja e mendimit dhe shfaqja e tij, vendimi, dëshira ose vullneti për të kryer veprën penale nuk hyn në sferën e të drejtës penale. Përndryshe, nëse do të lejohej që personi të ndëshkohej për dëshirën që ka për të kryer veprën penale, apo për vendimin për të kryer vepër penale, atëherë e drejta penale do të njësohej me moralin. Vendimi apo dëshira për të kryer veprën penale nuk duhet të ndëshkohet, pasi ato nuk shkaktojnë pasoja të dëmshme, nuk mund t`i dëmtojnë apo rrezikojnë të mirat e mbrojtura me të drejtën

13Skënder Kaçupi, Fazat e kryerjes së veprës penale, Disertacion, 1990, fq 3. 14Shefqet Muçi, E drejta penale. Pjesa e Përgjithshme, 2006, fq. 205. 15 Idem, fq. 43. 16 Vllado Kambovski, E drejta penale. Pjesa e Përgjithshme, 2010, fq. 337.

14

penale, përderisa ato nuk manifestohen në botën e jashtme17. Kjo fazë ekziston vetëm në veprat penale të kryera me dashje18.

2) Përgatitja apo veprimet përgatitore konsistojnë në krijimin e kushteve për të kryer veprën penale, furnizimin ose gjetjen e mjeteve për kryerjen e veprës penale, mënjanimin e pengesave që paraqesin vështirësi për kryerjen e veprës penale, në arritjen e marrëveshjes, planifikimin apo organizimin me të tjerët me qëllim për të kryer veprën penale19. Kjo është fazë e dytë në vazhdën e kryerjes së veprës penale, e cila nuk është e domosdoshme të shprehet në çdo rast dhe sipas definicionit të mësipërm mund të shprehet në mënyra të ndryshme. Kjo fazë lehtëson kryerjen e veprës penale, i paraprin kryerjes së veprës penale dhe nuk është e dënueshme por vetëm në raste të veçanta kur vetë ligji e parashikon si figurë konkrete të veprës penale. Përgatitja ekziston si për vepra penale materiale ashtu dhe formale.

3) Tentativë quhet veprimi i drejtpërdrejtë i personit për kryerjen e veprës penale,

por vepra ndërpritet nuk përfundon për shkaqe të pavarura nga vullneti i personit20.

Tentativa parashikohet si fazë paraprake vetëm për krime jo për kundravajtje penale21. Tentativa ekziston vetëm për krimet e kryera me dashje direkte duke u nisur nga vetë tipari i përkufizimit të saj, që konsiston në veprim të drejtpërdrejtë. Në përcaktimin e përgjegjësisë penale tek tentativa analizohen dy kritere të rëndësishme siç janë shkalla e afërsisë së ardhjes së pasojës dhe shkaqet për të cilat krimi mbeti në tentativë22. Ne doktrinë parashikohen disa lloj tentativash të cilat shërbejnë për caktimin e dënimit nga gjykata23. Tentativa dallon edhe nga përgatitja si faza të ndryshme paraprake24. Tentative dallon dhe nga vepra penale e plotë25. Tentativa është shumë afër veprës penale të kryer, dhe prandaj ulja e dënimit nën minimum ose caktimi i një dënimi më të butë bëhet në raste të veçanta. Faza të tjera të veprës penale jo më paraprake por të mirëfillta në kryerjen e veprës penale janë kryerja e veprës penale dhe konsumimi i veprës penale.

17 Ismet Salihu, E drejta penale. Pjesa e Përgjithshme, 2010, fq. 338. 18Mbi këte fazë ka mendime të ndryshme për emërtimin e saj edhe pse në thelb është i njëjti nocion. Në të drejtën italiane quhet “Ideazione”apo “idejim”, në të drejtën e Kosovës, vendimi për të kryer veprën penale, në Maqedoni mendimi i sjelljes së vendimit për të kryer veprën penale. Pavarësisht këtyre dallimeve në emërtimin e tyre kjo fazë në thelb është e njëjtë për këto vende. 19Ismet Salihu, E drejta penale. Pjesa e Përgjithshme, 2010, fq. 338. 20Neni 22-24 i Kodit Penal parashikon institutin e tentativës. Përkatësisht këto nene japin kuptimin e tentativës, përgjegjësinë për tentativën dhe heqjen dorë nga kryerja e veprës penale. 21Neni 23 i Kodit Penal parashikon që: “Personi që tenton të kryejë një krim do të përgjigjët për të nisur nga kjo dispozite përgjegjësia penale për tentativën nuk ekziston kur kryhet një kundravajtje. 22Neni 23, paragrafi i dytë i Kodit Penal. 23Tentativa ndahet në: Tentativë e plotë dhe e metë; tentativë me mjete të përshtatshme dhe të papërshtatshme; tentativë me objekt të përshtatshëm dhe të papërshtatshëm. 24Dallimi midis përgatitje dhe tentativës qëndron në këto drejtime: a) Në vendin që zënë në proçesin e anës objektive të veprës penale, përgatitja paraprin tentativën; b) Në mundësinë e ardhjes së pasojës kriminale, ku tek tentativa mund të vijë edhe ndonjë pasojë jo e dëshiruar nga subjekti; c) Në dënueshmërinë e tyre nga ligji penal; d) Në anën subjektive; dh) Në institutin e heqjes dorë; e) Cënimi i marrëdhënies juridiko-penale. 25 Në veprën penale të plotë ka ardhur pasoja e dëshiruar.

15

1.1. Kryerja ose ekzekutimi i veprës penale. Vepra penale mund të konsiderohet e kryer kur ajo ka prekur marrëdhënie juridike të rëndësishme të mbrojtura në mënyrë të posaçme nga ligji26. Me të drejtë mund të lindë pyetja se, kur konsiderohet i kryer ky cënim i marrëdhënies juridike, vetëm kur ndërmerret veprimi/mosveprimi apo kur vjen pasoja? Në të drejtën penale nuk paraqitet asnjë problem lidhur me përcaktimin e kohës së kryerjes së veprës penale, kur veprimi dhe pasoja ndodhin në të njëjtën kohë, ngaqë përputhet koha e ndërmarrjes së veprimit dhe koha e ardhjes së pasojës. Por ndodh që, veprimi të ndërmerret në një kohë, kurse pasoja të shkaktohet në një kohë tjetër. Për shembull, personi A me qëllim që të privojë nga jeta personin B shkrep armën dhe e plagos rëndë dhe, përkundër përpjekjeve të mjekëve, personi B vdes ne spital pas një muaji. Në këtë rast duke iu referuar teorisë së veprimit, vepra penale do të konsiderohet e kryer kur është shkrepur arma dhe është plagosur rëndë. Nëse pasoja mund të vijë në një distancë kohore nga ndërmarrja e veprimit apo mosveprimit, kur do të konsiderohet e kryer vepra penale? Në doktrinë ka tre teori për përcaktimin e kohës së kryerjes së veprës penale, të cilat janë: -teoria e veprimit, e cila i referohet momentit në të cilën subjekti ka shfaqur veprimin kriminal apo momenti kur personi ka ndërmarrë veprimin apo mosveprimin; -teoria e pasojës, e cila i referohet momentit në të cilën ka ardhur pasoja; -teoria mikse, e cila konsideron si kohë të kryerjes së veprës penale si kohën e ndërmarrjes së veprimit apo mosveprimit ashtu dhe kohën e ardhjes së pasojës, duke iu referuar dispozitave më të favorshme për autorin e veprës penale. Sipas një mendimi mbizotërues në doktrinë vepra është e kryer kur me veprimin ose mosveprimin e saj janë realizuar të gjitha tiparet e veprës penale27. Ndërsa koha e kryerjes së saj apo koha e realizimit të tipareve objektive dhe subjektive përcaktohet në bazë të teorisë së veprimit duke mos i dhënë asnjë rëndësi kohës se kur ka ardhur pasoja. Kështu shprehet edhe Vendimi Unifikues nr. 6 date 30.09.2011, që vepra penale quhet e konsumuar kur vjen pasoja që dallon nga kryerja e saj, ku ndërmerret vetëm veprimi. Në doktrinën shqiptare ka dhe një mendim të kundërt në lidhje me këtë vendim duke u shprehur se në rastin e vjedhjes së energjisë elektrike ose impulsive telefonike neni 137/2 i Kodit Penal, vepra penale quhet e kryer me ardhjen e pasojës, vjedhjes së energjisë elektrike apo të impulsive telefonike. Jemi të mendimit që ky arsyetim është i gabuar pasi në këtë rast vepra penale, duke ndjekur rregullin që ajo konsiderohet e kryer vetëm me ndërmarrjen e veprimit, nuk ka pse të dallohet për krime dhe kundravajtje penale pasi në të dyja rastet kemi pasoja materiale që dallojnë nga ndërmarrja e veprimit. Ardhja e pasojës përkon me ekzistencën e veprës penale apo tentativën dhe jo me çastin e kryerjes. Nëse energjia elektrike konsiderohet në të drejtën civile një send i luajtshëm, dhe vjedhja për sendet e luajtshme konsiderohet e kryer kur personi e disponon lirisht atë

26 Skënder Kaçupi, Fazat e kryerjes së veprës penale, Disertacion, 1990, fq. 63. 27 Vllado Kambovski, E drejta penale. Pjesa e përgjithshme, Furkan, 2010, fq. 346.

16

pse duhet të jetë ndryshe në rastin e vjedhjes së energjisë elektrike 137/2 dhe të konsiderohet e kryer me ardhjen e pasojës. Jemi të mendimit që në këtë rast gabohet mbi atë se çfarë përben veprim dhe pasojë. Për të qenë më konkret, veprimi konsiston në marrjen në mënyrë të fshehtë të saj, duke pezulluar funksionimin normal të konduktorit apo ne forma e në mënyra të tjera ndërsa pasoja konsiston në cënimin, prishjen ose shkatërrimin e marrëdhënieve shoqërore të mbrojtura me ligj penal, që përbën objektin e veprës penale. D.m.th cënohet përdorimi dhe administrimi i rregullt i energjisë elektrike. Rrjedhimisht vepra quhet e kryer kur pezullohet funksionimi normal me ane të veprimeve aktive. Edhe në një rast tjetër si ai i “Përshtatjes së lokalit për përdorim droge”, neni 285/a sipas të njëjtës doktrinë, për të pasur figurën e veprës penale të kryer kërkohet të jenë vërtetuar pasoja kriminale ajo e konsumimit të lëndëve narkotike. Edhe në këtë rast gabohet mbi elementet e anës subjektive, qëllimi si element i domosdoshëm me pasojën kriminale, që është cënimi i sigurisë publike, jeta dhe shëndeti i personit etj. Konsumimi i lëndëve narkotike nuk është pasojë por tek një person konsiston në një veprim që ai ndërmerr, pasoja është cënimi i shëndetit apo jetës së tij. Koha e kryerjes së veprës penale konsiderohet, kur personi ka vepruar ose kur nuk ka ndërmarrë veprimin, të cilin ka qenë i detyruar ta ndërmarrë, ndërsa koha kur është shkaktuar pasoja është e parëndësishme për të drejtën penale, pasi ai nuk ka më mundësi që të ndryshojë veprimin apo mosveprimin e tij28. Duke pranuar mendimin mbizotërues në doktrinë, e cila përcakton kohën e kryerjes së veprës penale me teorinë e ndërmarrjes së veprimit, analizojmë nëse ky pohim gjen mbështetje edhe në një analizë juridike të dispozitave të Kodit Penal. Në të drejtën penale shqiptare nuk ka asnjë dispozitë, e cila në mënyrë të shprehur përcakton qartë dhe saktë kohën e kryerjes se veprës penale në dallim nga disa të drejta të tjera të cilat e parashikojnë shprehimisht duke evituar dilema të ndryshme29. Neni 55 i Kodit Penal i cili parashikon caktimin e dënimeve për disa vepra penale dhe neni 24 i Kodit Penal, i cili parashikon heqjen dorë nga kryerja e vepres penale lënë vend per nje analizë juridike, në përcaktimin e kohës së kryerjes së veprës penale. Kështu në nenin 55 paragrafi i parë parashikohet se: “Kur veprimet ose mosveprimet përmbajnë elementët e disa veprave penale…”, nga kjo dispozitë të lë të kuptosh që personi që i ka ndërmarrë ato do të dënohet për këto vepra penale duke i konsideruar të tilla edhe vetëm me ndërmarrjen e veprimit, pra konsiderohet e kryer vepra penale vetëm me ndërmarrjen e veprimit/mosveprimit pa iu referuar pasojës. Duke vazhduar të njëjtën logjikë në nenin 24 paragrafi i dytë parashikohet se: “Kur veprimet e gjeratëhershme përmbajnë elementët e ndonjë vepre tjetër penale, personi përgjigjet për veprën penale të kryer”. Vetë dispozita në këtë rast të lë të kuptosh në 28 Pagliaro (autor Italian), duke iu referuar tre teorive të veprimit, të pasojës, asaj mikses, vlerëson që teoria që duhet të merret në konsideratë është ajo e veprimit. Në të njejtin mendim është edhe Siniscalco, Tempus commissi delicti, Fiandaca-Musco, Diritto penale, Parte generale, fq. 91, Mantovani, Diritto penale, Parte generale. 29 Në të drejtën penale të Kosovës Kodi Penal parashikon në nenin 9 se vepra penale konsiderohet e kryer në kohën kur personi ka vepruar apo ka qenë i detyruar të veprojë, pa marrë parasysh kohën kur është shkaktuar pasoja. Dispozitë kjo shumë domethënëse, për të mënjanuar çdo parashikim të ndryshëm mes praktikës dhe doktrinës.

17

mënyrë të qartë që, vepra penale do të konsiderohet e kryer dhe personi do të përgjigjet për të kur veprimet e ndërmarra e të gjeratëhershme përmbajnë elementët e ndonjë vepre penale. Pra, ndërmarrja e veprimit përcakton dhe në këtë rast çastin se kur vepra penale do të konsiderohet e kryer. Neni 26 i Kodit Penal ku i referohet llojeve të bashkëpunëtorëve, kur jep definicionin e ekzekutorit e përkufizon atë në këtë mënyrë: “Ekzekutorë janë personat që kryejnë veprime të drejtpërdrejta për realizimin e veprës penale”. Në këtë rast norma shprehet me ‘realizimin e veprës penale”, nocion ky që nuk haset në asnjë rast tjetër dhe të duket sikur nënkupton kryerjen apo konsumimin e veprës penale. Në të vërtetë në koherencë dhe me definicionet mbi bashkëpunëtorët e tjerë, ku kjo normë i referohet kryerjes së veprës penale, jemi të mendimit që edhe në rastin e ekzekutorit te kuptohet realizimi veprës penale me kryerjes e saj pavarësisht ardhjes së pasojës apo jo. Në rastet e mësipërme kur vepra penale kryhet në bashkëpunim, si kohë e kryerjes së veprës penale konsiderohet jo koha kur bashkëpunëtori ka vepruar, por kur ekzekutori ka ndërmarrë veprimin e drejtpërdrejtë për realizimin e veprës penale. Edhe praktika ka ndjekur të njëjtën linjë arsyetimi. Kështu, me Vendimin e Gjykatës Kushtetuese nr. 14 datë 17.04.2007 ndër të tjera gjykata shprehet: Në vitin 2001 në Kodin Penal është shtuar neni 283/a, por siç rezulton nga materialet e dosjes për rastin konkret, kërkuesit nuk janë deklaruar fajtorë në bazë të kësaj dispozite, por në bazë të nenit 284/a të Kodit Penal, dispozitë kjo që është miratuar në janar 1998. Siç pranohet edhe në doktrinën e së drejtës penale, në këndvështrimin e pasojave kriminale, në varësi të qenies ose jo të pasojës si element i figurës së veprës penale, këto të fundit ndahen në materiale dhe formale. Duke e analizuar në këtë vështrim figurën e veprës penale që parashikon neni 284/a, mund të konkludohet se ajo përfshihet në figurat formale të veprave penale, gjë që do të thotë se kjo vepër konsiderohet e kryer që nga momenti i organizimit dhe i pjesëmarrjes në organizatën kriminale, pavarësisht nga ardhja e pasojave. Kur nga veprimtaria e organizatës kriminale kanë ardhur edhe pasoja, atëherë veprat penale do të konkurrojnë. Pra, nga ky vendim rezulton se kohë e kryerjes së veprës penale, duhet të jetë koha në të cilën është ndërmarrë veprimi/mosveprimi, kurse tek veprat penale të kryera me mosveprim, kur personi nuk ka ndërmarrë veprimin të cilin ka qenë i detyruar ta ndërmarrë, ndërsa koha kur është shkaktuar pasoja është e parëndësishme për të drejtën penale. Për veprat penale të kryera me mosveprim, ku mungon një sjellje e jashtme në kuptimin e vërtetë të fjalës, duke pasur parasysh karakterin urdhërues të normës, kriter për të përcaktuar kohën e kryerjes së veprës penale është momenti i fundit për të cilën mund të ishte kryer sjellja e urdhëruar nga ligji apo kalimi i afatit për ta kryer30. Për vepra penale të vazhdueshme, të cilat sipas natyrës së tyre përbehen nga shumë veprime, kohë e kryerjes konsiderohet momenti i kryerjes së veprimit të fundit. Vepra penale e qëndrueshme quhet e kryer në momentin në të cilin është realizuar minimumi i nevojshëm i mbajtjes së cënimit të marrëdhënies juridiko-penale, e 30 Fiandaca-Musco, Diritto penale, Parte generale, fq. 163.

18

nevojshme për ekzistencën e saj apo në rastin e veprës penale të heqjes së paligjshme të lirisë nga çasti i kryerjes së veprimit, kur i heq mundësinë personit të lëvizë lirisht sipas vullnetit të tij31. Në veprën penale të dhunimit të banesës neni 112, nga çasti i hyrjes pa pëlqim në banesën e tjetrit ose nga çasti kur personi ftohet nga pronari, që poseduesi i paligjshëm të dalë përjashta dhe ai nuk del nga banesa. Për të përcaktuar qartë kohën e kryerjes së veprës penale duhet të behet dallimi dhe të përcaktohet faza që në doktrinën e huaj njihet gjerësisht dhe me të drejtë si konsumimi i veprës penale. 1.2 Konsumimi apo vepra penale e përfunduar32. Konsumimi apo vepra penale e përfunduar shpreh realizimin e të gjithë elementëve përbërës, objektivë dhe subjektivë të veprës penale: me fjalë të tjera, ecuria kohore e veprës penale dhe e elementëve të saj shfaqet në kohë dhe konsiderohet e konsumuar, kur përkon me figurën konkrete të parashikuar në pjesën e posaçme33. Pra, vepra penale do të quhet e konsumuar kur veprimi apo mosveprimi i kundraligjshëm, shoqërisht i rrezikshëm dhe me faj përkon tërësisht me llojin e figurës së veprës penale të parashikuar nga ligjvënësi34. Me fjalë të tjera, kjo fazë përbën edhe fazën përfundimtare të veprës penale. 35. Mbi këtë arsyetim të pranuar nga doktrina e huaj, e konsoliduar, me konsumim të veprës penale duhet te kuptohet “Përqasja e plotë e sjelljes së personit me figurën e parashikuar shprehimisht në ligj si vepër penale36, duke pranuar (ato që ndodhin post factumi d.m.th pas kësaj) vetëm ato pasoja juridike të njohura dhe të parashikuar shprehimisht nga ligji, dhe në çdo rast duke mos pranuar asnjë fazë plotësuese të iter criminis, tej momentit ku realizohet plotësisht figura e veprës penale. Pra, duhet të përcaktohen qartë ato elementë të parëndësishëm si idejimi, përgatitja dhe ato që janë determinantë në përcaktimin e përgjegjësisë penale. Kështu në Vendim Unifikues nr. 6 date 30.09.2011, në analizën e veprës penale të vjedhjes me pasojë vdekjen Gjykata e Lartë shprehet: “Figura e veprës penale të vjedhjes me pasojë vdekjen, e parashikuar nga neni 141 i Kodi Penal përbëhet nga dy vepra penale materiale, për të cilat është e detyrueshme ardhja e pasojës kur ato qëndrojë si vepra penale më vete, në mënyrë që ato të quhen të konsumuara plotësisht”.- pra vepra penale quhet e konsumuar kur vjen pasoja që dallon nga kryerja e saj, ku ndërmerret vetëm veprimi.

31 Ismet Elezi, E drejta penale, Pjesa e posaçme, fq 136. 32 Kodi Penal shqiptar në asnjë rast nuk i referohet fazës së konsumimit të veprës penale, siç ndodh në të drejtën italiane ku afati i parashkrimit fillon jo nga koha e kryerjes së veprës penale por nga ajo e konsumimit32. Por trajtimi i kësaj faze mendoj se ka rëndësi praktike për ta dalluar nga fazat e tjera të iter crimins. Edhe pse Kodi Penal shqiptar në asnjë rast nuk i referohet fazës së konsumimit të veprës penale, ajo ka një rëndësi dhe ka marre një profil të veçantë edhe në praktikën gjyqësore. 33 Fiandaca-Musco, Diritto penale, Parte generale, fq. 333. 34 Antolisei, Manuale di diritto penale, Parte generale, 231. 35 Fiandaca-Musco, Diritto penale, Parte generale, fq. 405. 36 Idem referenca 20.

19

Rrjedhimisht vepra penale e vjedhjes me pasojë vdekjen është e konsumuar plotësisht që në momentin që ka ardhur pasoja e rëndë vdekja e personit, pavarësisht nëse subjekti i veprës penale e ka shtënë ose jo në dorë pasurinë. Nga leximi i nenit 141 të Kodit Penal del mjaft e qartë se vetë kjo dispozitë ligjore e konsideron këtë vepër penale automatikisht të konsumuar, sepse përdor shprehjen.....shoqëruar me dhunime që kanë sjellë si pasojë vdekjen e personit......, ndryshe nga vepra penale kryesore e vjedhjes së pasurisë (kur është më vete), parashikuar nga neni 134 i Kodit Penal, në të cilën përdoret shprehja se: vjedhja e pasurisë dënohet......., gjykata vlerëson se kjo e fundit mund të mbetet në fazën e tentativës, pasi ligji nuk kërkon medoemos ardhjen e pasojës. Ky vendim është i një rëndësie të madhe dhe që mbështet fort teorinë e së drejtës edhe atë shqiptare, për ta njohur konsumimin si fazë më vete dhe të dallueshme me atë të kryerjes apo ekzekutimit. Momenti i kryerjes së veprës penale mund edhet të përputhët apo të koincidojë me momentin konsumativ në ato raste p.sh kur nga gjuajtja me arme zjarri vjen menjeherë si pasojë vdekja e personit por edhe nuk ndodh kur brenda të njëjtit shembull nga koha e shtënies me armë zjarri, vdekja e personit vjen në një distancë kohore. Një pjesë e konsiderueshme e doktrinës37 konsideron të pamjaftueshëm faktin që të merret parasysh një kriter i vetëm konsumativ, pasi nuk është në gjendje të justifikojë momente të ndryshme, në të cilat ka ndodhur plotësisht vepra penale, dhe mënyra e zhvillimit të elementëve të veprave penale të ndryshme dallon nga një vepër penale tek tjera. Prandaj edhe doktrina gjermane ka bërë një dallim mes konsumimit formal (Vollendung) dhe atij material (Beendindung). Kështu për shembull, në rastin e sëmundjeve profesionale shfaqja e qelizës së parë vdekjeprurëse paraqet vetëm konsumimin formal të dëmtimit ndërsa pjekuria e plotë e sëmundjes do të çonte në konsumimin material. Në logjikën e kësaj ndarje sipas së drejtës penale gjermane, në doktrinën italiane38 dallohen dy faza mes tyre të përsosmërisë dhe të konsumimit. Konsumimi ndodh kur vepra penale arrin në pasojat më të rënda të mundshme (Beendindung). Kështu që përsosmëria ka të bëjë me ekzistencën e veprës penale, konsumimi me përfundimin e saj duke mbyllur iter criminis dhe duke hapur fazën e post factum. Përsosmëria dhe konsumimi i veprës penale janë dy faza të cilat nuk mund të analizohen gjithmonë të ndara mes tyre pasi ato edhe mund të përputhen në një vepër penale. Në fakt, përsosmëria dhe konsumimi mund të përputhen (p.sh. në plagosjen e rëndë vetëm me një të shtënë të armës së zjarrit), por jo gjithmonë “si në rastin e veprës penale të plagosjes nga shumë të shtëna me armë zjarri, ku vepra penale përsoset me një të shtënë por që konsumohet me të shtënën e fundit39. Në veprën penale të qëndrueshme përsosmëria arrihet, jo në momentin që cënohet objekti juridik, por në momentin që realizohet minimumi i nevojshëm të mbajtjes së

37 Këtu i referohemi doktrinës italiane. 38 Mantovani, Diritto penale, Parte generale, fq. 444. 39 Pagliaro, Principi di diritto penale. Parte generale, Milano, 1998, fq. 491.

20

veprimit, i nevojshëm për ekzistencën e veprës penale. P.sh kemi të bëjmë me rrëmbimin ose mbajtjen peng të personit neni 109 i Kodit Penal vetëm kur subjektit i privohet liria për një kohë të arsyeshme. Konsumohet në momentin kur, pushon veprimi vullnetar kriminal i mbajtjes peng. Si rrjedhojë edhe e kësaj analize përmes vendimit të mësipërm dhe doktrinës, është me vend të specifikohet dallimi midis: Konsumimit i cili identifikohet me realizimin konkret më të madh të mundshëm të figurës së veprës penale të parashikuar nga pjesa e posaçme, duke përfshirë edhe ardhjen e pasojës; Përsosmëria e veprës penale ndodh kur ekzistojnë të gjithë elementët objektivë dhe subjektivë të parashikuar nga figura e veprës penale, në përmbajtjen më minimale. Kryerja e veprës penale është kur është ndërmarrë veprimi apo shfaqet në botën e jashtme sjellja e personit, edhe pse pasoja vjen më vonë. Por pavarësisht këtyre dallimeve, edhe pse teoria e përgjithshme së drejtës penale shqiptare nuk i referohet por vetëm praktika, është me vend të theksohet që, ky kriter në bazë te nenit 47 të Kodit Penal përdoret për caktimin e dënimit në llojin dhe në masën e tij. Faza e konsumimit përkon edhe me përfundimin e saj që quhet iter crimins. Përcaktimi i momentit konsumativ ka rëndësi konkretisht: 1. Për të bërë dallimin nga faza e kryerjes së veprës penale, fazë kjo që për të drejtën penale shqiptare ka rëndësi primare, e cituar nga disa dispozita të Kodit Penal; 2. Për përcaktimin e kompetencës territoriale në bazë të Kodit të Procedurës Penale; 3. Për aplikimin e normave penale në bazë të veprimit në kohë të ligjit penal; 4. Për afatet e parashkrimit në veprat penale të qëndrueshme dhe të vazhdueshme; 5. Për aplikimin e amnistisë dhe faljes; 6. Për veprimin në hapësirë të ligjit penal, etj. Për të konkluduar tiparet e fazës së konsumimit vlen të përmendet që, disa rrethana të cilat vijnë pas kryerjes së veprimit kriminal mund të spostojë kohën e konsumimit të veprës penale. Pasojat që vijnë pas kryerjes së veprimit kriminal (p.sh kryerja e veprimeve që rëndojnë apo shtojnë pasojat e veprës penale: neni 50 pika d, apo kur personi ka zëvendësuar dëmin e shkaktuar nga vepra penale ose ka ndihmuar aktivisht për të zhdukur ose pakësuar pasojat e veprës penale: neni 48 pika d) spostojnë momentin konsumativ të veprës penale. Rrethanat cilësuese të veprave penale mund të ndikojnë momentin kunsumativ, si në rastin e nenit 94 te Kodit Penal ku nga ndërprerja e shtatëzanisë e kryer në vende dhe nga persona të paautorizuar, shkaktohet rrezikimi i jetës apo vdekja e gruas, pasoja këto që e spostojnë atë. -1.2.1 (vazhdon) Tentativa. Përkufizimi i momentit konsumativ dallohet edhe nga vepra penale e ngelur në tentativë. Kështu, nëse marrim si shembull rastin e një vjedhje, ku autori i saj, me qëllimin për të shtënë në dorë të gjitha objektet, arrin të marrë vetëm disa prej tyre për shkaqe të

21

pavarura nga vullneti i tij, mund të lindë pyetja nëse kemi veprën penale të vjedhjes së konsumuar apo të ngelur në tentativë? Në pamje të parë të jepet përshtypja që kemi të bëjmë me vepër penale të ngelur në tentativë jo të konsumuar, pasi autori i veprës penale ndërpret veprimin para së të marrë të gjitha objektet. Kështu që, mungesa e përputhshmërisë totale mes asaj që është realizuar dhe asaj që është programuar është e parëndësishme nga momenti që, për t`u konsideruar i konsumuar vepra penale e vjedhjes, është e mjaftueshme që autori merr dhe vetëm një prej tyre (pasi numri më i madh i objekteve ka rëndësi vetëm në caktimin e dënimit në bazë të nenit 47 të Kodit Penal)40. Tentativa është një fazë paraprake e veprës penale në momentin kur vepra penale nuk kryhet si pasojë e shkaqeve të pavarura nga vullneti i personit. Tentativa parashikohet në nenin 22 të Kodit Penal i cili shprehet si vijon: “Vepra penale quhet e mbetur në tentativë kur, megjithëse personi ndërmerr veprime të drejtpërdrejta për ta kryer atë, vepra ndërpritet e nuk përfundohet për rrethana të pavarura nga vullneti i tij.” Koha tek vepra penale e tentativës ka rëndësi për faktin se do të merret si kohë e veprës penale të ngelur ne tentativë, ndërmarrja e veprimeve të drejtpërdrejta, pa ardhur pasoja e dëshiruar. Jo rastësisht po vazhdojmë trajtimin e institutit e tentativës pasi ajo bie në kundërshtim me konsumimin e veprës penale41. Për të njëjtën vepër penale nuk mund të thuhet se në të njëjtën kohë konsumohet edhe tentohet pas kjo nuk do të ishte logjike. Tentativa dallon nga konsumimi apo vepra penale e përfunduar, nga një moment kohor i caktuar: në momentin në të cilin dalin rrethana objektive apo të rastit që pengojnë kryerjen e veprës penale ose ardhjen e atyre pasojave të dëmshme që ka dashur të shkaktoje autori i veprimeve kriminale. Për shembull, krimineli shtie me armë mbi policin që është vënë në ndjekje të tij, por vrasja nuk realizohet pasi plumbi ngelet në jelekun antiplumb që kishte veshur polici si mjet mbrojtës. Këto rrethana, shfaqen në një çast të caktuar që shënojnë edhe kufirin ndarës të tentativës dhe të konsumimit të veprës penale, por me shumë mundësi ato mund të kenë ekzistuar më para se të merreshin veprimet e drejtpërdrejta, (si në rastin në fjalë), mund të lindin në momentin në të cilin ndërmerret veprimi (devijimi i plumbit që bën rikoshetë) apo mund të jenë edhe të rastit. Elementi kohë zë një rol të rëndësishëm tek tentativa në lidhje dhe me një institut tjetër, atë të heqjes dorë, e cila në bazë të nenit 24 të Kodit Penal në fazën e tentativës si rregull, nuk mund të heqë dorë në çdo kohë (si tek përgatitja) por në një moment të caktuar i cili përkon me faktin që autori i veprimeve kriminale të mos i ketë kryer të gjitha veprimet e llogaritura prej tij për kryerjen e veprës. Është elementi kohë një nga dallimet e tentativës nga përgatitja dhe vepra penale e plotë apo e konsumuar, e cila përcakton ecurinë kohore të tyre, ku njëra i paraprin tjetrës. Në lidhje me veprën penale vazhduese duhet të dallohet tentativa dhe konsumimi i veprës penale. Praktika gjyqësore ndeshet me raste veprash me shumë veprime si tek

40 Fiandaca, Musco, Diritto penale, Parte generale, Botimi i dytë (Seconda edizione), 1995, fq. 334. 41 Bettiol, Diritto penale, Parte generale, Padova, 1982, fq. 547.

22

vepra penale vazhduese, e cila mund të përbëhet nga disa veprime që kanë përfunduar dhe disa të tjera të mbetura në tentativë. Këtu nuk ka vend për tentativën. Vepra në tërësi do të trajtohet si e konsumuar, kurse fakti i mospërfundimit të një apo disa episodeve mbahet parasysh nga gjykata në caktimin e dënimit42. Dhe për më tepër, për të arritur në përfundimin në se koha e kryerjes së veprës penale është apo jo cilësuese, ajo duhet lidhur me situatën faktike në atë vend ku ka ndodhur vepra penale në raport me territorin dhe individin. Ajo mund te ndikojë në rëndimin e pasojave ekzistuese në raport me një situatë të caktuar të rëndë, siç mund të jetë gjendja e jashtëzakonshme, situata e rënduar nga fatkeqësitë natyrore, por edhe me vetë individin si p.sh. fatkeqësi të rënda familjare, gjendje e rënduar shëndetësore, fatkeqësi me pasoja ekonomike (p.sh. i është djegur shtëpia), etj., te cilat duhet të provohen rast pas rasti. Koha e kryerjes së veprës penale është elementi bazë për të përcaktuar veprimin në kohë të ligjit penal, ligjin e aplikueshëm për të përgjegjësinë penale të autorit të veprës penale. Përcaktimi i kohës së kryerjes së veprave penale të vazhdueshme apo të qëndrueshme, veprimet e të cilave zgjasin në kohë, mund të vështirësojnë aplikimin e mundësive të veprimit në kohë të ligjit penal, andaj për zbatimin e tyre në praktikë duhen pasur kujdes ecuria e këtyre elementëve të anës objektive, për një aplikim sa më të drejtë të ligjit penal. Por në lidhje me këtë çështje i kemi dedikuar një kapitull më vetë në këtë punim. 2. Koha e kryerje se veprës penale dhe lidhja e saj me përgjegjshmërinë, fajësinë, action libera in causa dhe moshën. -2.1 Përgjegjshmëria. Përgjegjësi penale mban personi që kupton rëndësinë e veprimeve ose mosveprimeve të veta, pasojat që sjellin dhe rrezikshmërinë shoqërore të tyre, personi që ka vetëdijen e asaj që bën dhe të asaj që kërkon të arrijë. Personi që nuk ka vetëdijen dhe vullnetin, quhet i paaftë mendërisht, i papërgjegjshëm dhe nuk mban përgjegjësi penale. Tek personi i papërgjegjshëm mungon një nga elementët thelbësorë të veprës penale, faji43, nulla poena sine culpa. Papërgjegjshmëria për shkak të gjendjes mendore, parashikohet në nenin 17 të Kodit Penal, sipas së cilit: “Nuk ka përgjegjësi penale personi që në kohën e kryerjes së veprës penale vuante nga një turbullim psikik apo neuropsikik, që ka prishur tërësisht eikulibrin mendor dhe për pasojë, nuk ka qenë në gjendje të kontrollojë veprimet apo mosveprimet e tij dhe as të kuptojë se kryen vepër penale”. Personi që në kohën e kryerjes së veprës penale vuante nga një turbullim psikik ose neuropsikik, që ka ulur ekuilibrin e tij mendor është i përgjegjshëm, por kjo rrethanë mbahet parasysh nga gjykata në caktimin e masës dhe llojit të dënimit.

42 Muçi, E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, fq. 214. 43 Shefqet Muçi, E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, 2006, fq. 146.

23

Nga ky përcaktim del qartë se një nga elementët përbërës së papërgjegjshmërisë është që, turbullimi të ketë ekzistuar në kohën e kryerjes së veprës penale. Kur ky turbullim psikik ose neuropsikik ka prishur tërësisht eikulibrin mendor, pra personi që nuk i ka këto aftësi, domethënë vetëdijen dhe vullnetin, quhet i paftë mendërisht, i papërgjegjshëm dhe ajo çka ka rëndësi nuk mban përgjegjësi penale për veprat penale që ai mund të kryejë. Pra, tek personi i papërgjegjshëm mungon një nga elementët thelbësorë të veprës penale, faji. Përgjegjshmëria është një ndër elementet themelorë të fajit. Papërgjegjshmëria dhe koha janë dy koncepte të lidhura domosdoshmërisht së bashku, të cilat të marra së bashku përcaktojnë zbatimin ose jo të parimit të fajësisë. Për fajin është e parëndësishme gjendja e papërgjegjshmërisë para ose pas kryerjes së veprës penale44, por ajo që ka rëndësi është vullneti i lirë i personit në momentin që kryen veprën penale, në bazë të nenit 17 të Kodit Penal. Gjykimi për fajin është gjykim konkret, i përqendruar në aftësinë e kryesit për faj në kohën e kryerjes së veprës dhe në lidhje me veprën penale konkrete. Kjo duhet të interpretohet si kusht që vepra penale të paraqitet si pasojë e drejtpërdrejtë e sëmundjes psikike, e çrregullimit apo zhvillimit të prapambetur. Që kryerja e veprës penale në gjendje të papërgjegjshme të ketë rëndësi nevojitet konstatimi i lidhjes shkak-pasojë ndërmjet gjendjes së tillë dhe veprës së kryer. Vetëm atëherë mund të flasim për kryerje të veprës penale. Neni 17 i Kodit Penal i cili i referohet kohës së kryerjes së veprës penale ka një kuptim të dyfishtë. Ligjvënësi ka dashur t`i referohet jo vetëm veprës penale në tërësi por edhe veprimeve apo mosveprime të cilat përbëjnë një vepër penale, duke i analizuar secilën më vete45. Në fakt, papërgjegjshmëria duhet të analizohet për secilin “episod” apo “akt” të veprës penale duke iu referuar kohës së kryer, për të konfirmuar që në disa veprime ekziston dhe për disa të tjera duhet mohuar46. Për shembull, në rastin e një subjekti, i cili kryen marrëdhënie seksuale me dhunë me të rritura neni 102/a i Kodit Penal, dhe menjëherë pas kryerjes së marrëdhënieve duke mos i rezistuar një impulsi kleptoman, i merr dhe bizhuteritë dhe sendet me vlerë, do të mbajë përgjegjësi penale për marrëdhëniet seksuale me dhune me të rritura por jo për veprën penale të dytën, pasi për këtë ai nuk arrin të kontrolloje dhe të kuptojë që po kryen ndonjë vepër penale. Kjo mundësi përcaktimi e papërgjegjshmërisë rrjedh nga një parim i njohur në doktrinë si parimi i ndarjes të zotësisë për të kuptuar dhe dëshiruar47. Në bazë të këtij parimi, zotësia për të kuptuar (momenti intelektual) dhe dëshiruar (momenti volitiv) duhen të maten sipas një kohe të caktuar të rrjedhës kronologjike të veprimeve apo mosveprimeve (episodeve, pjesë apo akteve): duke iu referuar kohës së kryer për secilin nga ato. Akt, episod, apo pjesë48 dhe jo në kuptimin e ngushtë “vepër penale” duhet të analizohet papërgjegjshmëria. Mungesa e përgjegjësisë penale duhet t`i referohet ndërhyrjes së një shkaku që e përjashton në momentin që subjekti kryen aktin apo 44 Kambovski Vllado, E drejta penale. Pjesa e përgjithshme, Furkan, 2010, fq. 260. 45 Marinucci-Dolcini, Manuale di diritto penale, 2004, fq 224. 46 Tagliarini, I delitti aggravati dall`evento, Padova, 1979, fq 28. 47 Romano-Grasso, Commentario sistematico del codice penale, Milano, 2005, fq 224. 48 Elezi, Kaçupi, Haxhia, Komentar i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, 2006, fq 93.

24

episodin. Pra, papërgjegjshmëria duhen pranuar në lidhje me kohën se kur është kryer pjesët e veprës penale, pasi ajo mund të ekzistojë për një akt dhe të mungojë për një akt tjetër. Pra papërgjegjshmëria e autorit duhet të analizohet me kohën e kryerjes së akteve dhe nuk ka asnjë rëndësi koha e ardhjes së pasojës. Kjo analizë nuk sjell ndonjë veçori për vepra penale që kryen aty për aty, ku veprimi dhe pasoja koincidojnë me njëra tjetrën. Por problemi qëndron në përcaktimin e momentit, për të matur papërgjegjshmërinë në ato sjellje të subjektit që zgjasin në kohë. Për shembull, në veprat penale të qëndrueshme ka përgjegjësi penale personi që gjatë konsumimit të veprës penale ka pasur vullnetin e lirë; në veprat penale vazhduese mund të ndodhë qe personi ka qenë i aftë mendërisht në veprimet e para të kryerjes së veprës penale dhe jo në të tjerat, apo e anasjelltë. Ai do të mbajë përgjegjësi vetëm për ato akte që ka qenë i përgjegjshëm; në veprat penale të kryera me mosveprim, përgjegjshmëria duhet të ekzistojë në momentin e kalimit të afatit kohor për të kyer veprimin e detyruar me ligj. Sipas Kodit Penal neni 17/2 personi i cili kryen veprën penale nga një turbullim psikik apo neuropsikik dallon nga paragrafi i dytë pasi ai mban përgjegjësi penale. Ulja e eikulibrit të këtë rast eshtë pjesshme dhe jo tërësorë, kështu që përgjegjshmëria është e zvogëluar dhe nuk e përjashton përgjegjësinë penale. Personat që kryejnë veprën penale në këtë gjendje do të konsiderohen të përgjegjshëm, por për shkak se kjo përgjegjshmëri është e vogël, do të dënohen më lehtë. Siç thamë edhe më lart, përgjegjshmëria e zvogëluar duhet të përcaktohet edhe sipas kohës së kryerjes së veprës penale, ngaqë edhe në këtë rast vlen të thuhet që, para apo pas kryerjes së veprës penale, është e parëndësishme për veprën penale. -2.2 Action libera in causa. Parimi që përmbahet në nenin 17 paragrafi i dyte të Kodit Penal nuk aplikohet apo përjashtohet në rastet e nenit 18 paragrafi i tretë të Kodit Penal të kryerjes së veprës penale në gjendje të dehur apo siç njihet në doktrinë me action libera in causa me paramendim (veprimi i lirë në vendim e jo në kryerje). Ky paragraf parashikon dehjen e bërë me paramendim për të kryer veprën penale, duke aplikuar të njëjtat rregulla edhe kur dehja është bërë nën efektin e narkotikëve apo simulantëve të tjerë, neni 18/4. Ky përjashtim shprehet në rastet kur vetë personi e sjell veten në gjendje të papërgjegjshme dhe në atë gjendje kryen vepër penale. Neni 18/3 është një rast i veçantë i veprimit të kryer sipas një gjendje të programuar me dashje ku personi dënohet dhe mbahet parasysh nga gjykata në caktimin e masës dhe llojit të dënimit si më rënduese edhe pse e ka kryer veprën penale në gjendje papërgjegjshmërie, pasi ai vetë me vullnet të lirë ka krijuar këtë gjendje me qëllim për të kryer veprën penale49.

49Pra, shprehja, action libera in causa, nënkupton faktin që vepra penale e kryer në gjëndje të dehur me paramendim është një pasojë e një zgjedhje e vullnetit të lirë të subjektit, e cila përfaqëson një mënyrë e zgjedhur nga autori për të kryer veprën penale.

25

Lidhur me institutin e actions libera in causa, në mënyrë figurative mund të thuhet se këtu bëhet fjalë për situatat kur personi e përdor veten si mjet për të kryer veprën penale në gjëndje të papërgjegjshme pjesërisht. Në dehjen me paramendim mund të ndodhë kur një person në gjëndje normale nuk ka kurajo që të kryejë veprën penale të vrasjes, dhe për të evituar frikën konsumon alkool dhe në gjendje të dehur e kryen këtë vepër. Duke ndjekur analizën tonë të këtij instituti me kohën e kryerjes së veprës penale, mund të themi që qëllimi i institutit të actions libera in causa, është që të pengojë keqpërdorimin e parimit se, mund të konsiderohet penalisht i përgjegjshëm personi i cili në kohën e kryerjes së veprës penale ka qenë i përgjegjshëm. Përndryshe, po të mos njihej instituti actions libera in causa, nuk do të ishte e mundur të dënohen personat që me vetëdije, me qëllim e sjellin veten në gjendje të papërgjegjshme dhe në këtë gjëndje kryejnë veprën penale. Aplikimi i institutit të actions libera in causa me paramendim kërkon përmbushjen e disa kushteve si; a) personi të jetë i vetëdijshëm në kohën kur sjell veten në gjendje papërgjegjshmërie; b) që personi me dashje vihet në këtë gjendje para kohës së kryerjes së veprës penale; c)që të ketë kryer veprën penale me dashje. Nëse janë përmbushur këto kushte dhe personi kryen veprën penale, atëherë nuk kemi shmangie nga parimi se personi konsiderohet penalisht i përgjegjshëm vetëm nëse në kohën e kryerjes së veprës penale ka qenë në gjendje ta kuptojë rëndësinë e veprës dhe t`i kontrollojë sjelljet e veta. Përgjegjshmëria duhet të ekzistojë në kohën kur personi duke konsumuar alkool, drogë apo në ndonjë mënyrë tjetër e sjell veten në gjendje të papërgjegjshme. Në këtë rast ligjvënësi ka paraqitur një mospërputhje kohore midis veprimit dhe përgjegjshmërisë duke spostuar para në kohë momentin për të cilën duhet të ekzistojë përgjegjshmëria në raport me momentin që kryhet e vepra penale duke thyer rregullin e përputhjes së nevojshme kohore të përgjegjshmërisë dhe kryerjes se veprimit apo mosveprimit50, pasi shume autorë mendojnë që kryerja e veprës penale fillon që në momentin e krijimit të papërgjegjshmërisë51. Sipas këtij mendimi, fillimi i ekzekutimit të veprës penale përkon me momentin në të cilën subjekti vullnetarisht dhe me paramendim krijon gjendjen e dehjes dhe vlerësimi i qëndrimit psiqik duhet të bëhet në lidhje me këtë moment. Një mendim tjeter konsideron që qëndrimi psikik i personit duhet të vlerësohet në momentin e kryerjes së veprës penale. Pavarësisht këtyre mendimeve të ndryshme ajo që vlen të theksohet është së gjendja e dehjes me paramendim duhet të vlerësohet përkrah asaj të kryerjes së veprës penale, për të verifikuar ekzistencën e përqasjes se gjendjes së krijuar me paramendim dhe veprës penale të kryer.

50 Fiandaca-Musco, Diritto penale, Parte Generale, 2005, fq. 304. 51 Për Mantovanin, në Diritto penale, Parte generale, Padova, 1986, fq. 477, kemi të bëjmë me ekzekutim të veprës penale, që në momentin kur subjekti ka vendosur i lirë një sjellje, që i ka shkaktuar atij një ulje të eikulibrit mendor nga i cili vijnë dhe pasojat. Këto pasoja vijnë nga një sjellje e vullnetshme e mëparshme e tij, për të cilën subjekti është transformuar në një mjet për të kryer veprën penale.

26

Ligji penal e klasifikon dehjen në dehje të rastit dhe në dehje me paramendim, duke mbajtur qëndrime të ndryshme në zbatimin e ligjit në secilën formë të saj. Kryerja e veprës penale në gjendjen e dehjes së rastit konsiderohet rrethanë lehtësuese në caktimin e dënimit dhe analiza e saj nuk është e nevojshme pasi ajo në vetvete mund të justifikohet edhe me aplikimin e nenit 17 paragrafi i dyte, kurse kryerja e veprës në gjendjen e dehjes me paramendim për kryerjen e saj do të konsiderohet rrethanë rënduese52 duke krijuar përjashtimin nga aplikimi i nenit 17/2 të Kodit Penal. Siç e thamë dhe më lart, nëse kryerja e veprës penale bëhet me dehje me paramendim do të aplikohen parimet e përgjithshme në të cilat mbështetet përgjegjësia penale Kështu nëse i referohemi institutit të gabimit, kur personi kryen ato që nuk është ajo çfarë ai ka programuar, do të aplikohen rregullat e gabimit në objekt dhe në lidhje shkakësore. Shkaktimi i dehjes e cila sjell dhe çrregullime të eikulibrit mendor dhe ulje të tij është një nocion i ndryshëm dhe i dallueshëm nga kryerja e mëtejshme e veprës penale53. -2.3 Mosha e subjektit të veprës penale. Ndalemi tani tek një element tjetër i rëndësishëm që duhet të ekzistojë në kohën e kryerjes së veprës penale atë të parashikuar nga neni 12 i Kodit Penal në lidhje me moshën për përgjegjësi penale. Në këtë rast elementi kohë shfaqet edhe në një kuptim tjetër: domethënë si masë. I referohemi rastit të përgjegjësisë penale nenit 12 të Kodit Penal, i cili kërkon që në kohën e kryerjes së një krimi i mituri të ketë mbushur moshën 14 vjeç dhe në kohën e një kundravajtje të këtë mbushur moshën 16 vjeç. Kështu që nga kjo dispozitë kuptojmë që mbushja e moshës për përgjegjësi penale lidhet me kohën e kryerjes së krimit ose të kundravajtjes penale dhe jo me moshën e fillimit të procedimit penal apo gjykimit të çështjes. Kjo ka rëndësi jo vetëm për marrjen e personit në përgjegjësi penale, por edhe për caktimin e dënimit ndaj tij, sepse i mituri që nuk ka mbushur moshën tetëmbëdhjetë vjeç në kohën e kryerjes së veprës penale, nuk mund të dënohet më shumë se gjysma e dënimit të parashikuar nga ligji për veprën penale të kryer, në bazë të nenit 51 të Kodit Penal. Në llogaritjen e moshës do të merren parasysh edhe ora në të cilën subjekti ka lindur, e provuar kjo nga regjistrat e gjendjes civile, nga certifikata e lindjes dhe certifikata e asistencës së lindjes, të cilat formojnë një provë të plotë. Kështu nëse vepra penale kryhet ditën e ditëlindjes së mbushjes së tetëmbëdhjetë vjeç por para orës së lindjes, vepra penale akoma nuk është kryer nga një madhor. As Kodi Penal shqiptar dhe as Kodi i Procedurës Penale nuk përmban asnjë dispozitë për llogaritjen e kohës se moshës apo kohës së dënimeve siç ndodh në kodet e vendeve të tjera siç është p.sh Kodi Italian i cili parashikon ne nenin 14 dhe 134 të Kodit Penal. Neni 14 e përcakton llogaritjen e fillimit të afatit kohor të çdo pasoje juridike, sipas kalendarit të zakonshëm dhe neni 134 në llogaritjen e dënimeve me burgim merret parasysh dita, muaji dhe viti pa pasur parasysh ndarjen e orëve të ditës.

52 Shefqet Muçi, E drejta penale, Pjesa e Përgjithshme, 2006, fq. 148. 53 Romano, Commentario sistematico al codice penale, 2004, fq 28.

27

3. Koha e kryerjes së veprës penale dhe lidhja shkakësore. Koha e kryerjes së veprës penale ka një lidhje mjaft të ngushtë dhe me një element të domosdoshëm të anës objektive, me lidhjen shkakësore pasi shkaku dhe pasoja janë gjithmonë një prius dhe një posterius, në ritmin e kohës. Çdo arsyetim mbi lidhjen shkakësore gjen rrënjët e saj në kohën që ka kaluar dhe që kanë ardhur pasojat54. Pranimi i lidhjes shkakësore respekton një garanci të parimit të fajësisë, që shpreh ndalimin e marrjes në përgjegjësi penale për një vepër që është kryer nga një person tjetër, pasi përgjegjësia penale është personale dhe subjekti duhet të ngarkohet me përgjegjësi penale vetëm për pasoja që janë rezultat i veprimit të tij. Sipas këtij formulimi shohim lidhjen që duhet të ketë pasoja me veprimin e kryer dhe elementi kohë. Në radhë të parë, meqenëse lidhja shkakësore zhvillohet në një kohë dhe hapësirë të caktuar, studiohen ato shkaqe që janë vënë në lëvizje para se të vinte pasoja e veprës penale. Shkaku i paraprin kurdoherë pasojës, por, sigurisht jo çdo shkak që i paraprin mund të jetë vendimtar, i domosdoshëm për ardhjen e pasojës. Në çdo rast pranohet vetëm shkaku që ka paraprirë dhe ka përcaktuar ardhjen e pasojës, pavarësisht nga pozicioni kohor që zë në zinxhirin e lidhjes shkakësore. Që një veprim të jetë i lidhur me pasojën që ka ardhur pas një kohe të caktuar, duhet që të ketë një lidhje shkakësore të tillë që pasoja të ketë ardhur pikërisht prej atij veprimi. Elementi kohë këtu duket pikërisht në kohën në të cilën vjen pasoja që do të lidhet me veprimin e kryer. Edhe nëse një veprim nuk shtrihet në kohë por ka ndodhur dhe ka përfunduar në një moment të caktuar dhe pasoja ka ardhur në një moment tjetër të mëvonshëm, përsëri ekziston një lidhje midis veprimit dhe pasojës dhe kjo çon në lindjen e përgjegjësisë penale për personin që ka kryer veprimin e caktuar. Por, zhvillimi normal i lidhjes shkakësore mund të ndërpritet nga veprime ose mosveprime që ndryshojnë rrjedhën normale të ngjarjes. Raste të tilla mund të ndodhin në persona të shtruar në spital për mjekim nga plagosje, por që u shkaktohet vdekja nga dhënia e një terapie tjetër të kundërt, me atë që ka këshilluar mjeku. Në rastin konkret lidhja shkakësore midis veprimit të mëparshëm të plagosjes së lehtë, dhe pasojës, vdekjes së viktimës, është ndërprerë nga veprimi tjetër, dhënia e terapisë, prandaj ai që ka plagosur personin do të përgjigjet vetëm për plagosje. Edhe në ato raste kur personi i shtruar në spital vdes për shkak se i pushoi zemra, apo nga helmimi apo asfiksia për shkak të rënies së zjarrit në repart, kuptohet se lidhja shkakësore është ndërprerë dhe personi që ka shkaktuar plagosjen do të përgjigjet vetëm për plagosje, por jo për vdekjen e personit.55 Pra, kemi raste kur kemi një ndërhyrje në lidhjen shkakësore midis veprimit të kryer dhe pasojës së ardhur duke bërë që pasoja të mos jetë rezultat i veprimit të kryer që në fillim por i një veprimi tjetër që ka ndodhur në një kohë të mëvonshme. Këtu elementi

54 Sipas nenit 13 te Kodit Penal thuhet se: “Askush nuk ka përgjegjësi penale kur midis veprimit ose mosveprimit të tij dhe pasojave apo mundësisë së ardhjes së pasojave, mungon lidhja shkakësore. 55Elezi, Kaçupi, Haxhia, Komentari i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, 2009, fq. 104.

28

i kohës shihet në faktin se sado që veprimi dhe pasoja ndodhin në kohë të ndryshme dhe mund të ketë një lidhje shkakësore mes tyre, përsëri mund të kemi një ndërhyrje me anë të një veprimi apo mosveprimi tjetër që do ta prishë lidhjen shkakësore duke përjashtuar kështu autorin e veprimit të pare nga përgjegjësia penale për pasojën e ardhur në një kohë të mëvonshme. Pra, elementi kohe në rrjedhën e konkurrimit të shkaqeve nuk përcakton shkakun e domosdoshëm dhe të drejtpërdrejte, duke iu referuar gjithmonë atij që ka ardhur apo ndodhur i pari apo i fundit.

29

KAPITULLI II Veprimi në kohë i ligjit penal. PËRMBLEDHJE: Hyrje. -1. Burimet e veprimit në kohë të ligjit penal në rang ndërkombëtar. -1.1 Pakti ndërkombëtar mbi të drejtat civile dhe politike (neni 15). -1.2 1.2 Parimi i fuqisë prapavepruese favorizuese në një profil krahasues. -1.3 Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut neni 7. -1.4 Karta e Bashkimit Evropian të të Drejtave Themelore (2000). 1.5 Nullum crimen sine lege e nulla poena sine lege. Neni 22 e 24 i Statutit të Romës - 2. Veprimi në kohë i ligjit penal në të drejtën penale shqiptare. -2.1 Zhvillimi historik i veprimit në kohë e ligjit penal në periudhën 1925-1995. -2.1.1 Statuti themeltar i Republikës së Shqipërisë të vitit 1925. -2.1.2 Statuti themeltar i Mbretnis Shqiptare të vitit 1928 dhe Kodi Penal i vitit 1928. -2.1.3 Kushtetuta e Republikës Popullore të Shqipërisë të vitit 1950 dhe Kodit Penal të vitit 1948 dhe 1952. -2.1.4 Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë e vitit 1976 dhe Kodi Penal i vitit 1977. -2.2 Veprimi ne kohe i ligjit penal sipas Kodit Penal te vitit 1995. -2.2.1 Parimi i ndalimit të fuqisë prapavepruese të inkriminimit të ri. -2.2.2 Parimi i fuqisë prapavepruese të abolitio criminis (depenalizimi i veprës penale). -2.2.3 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese nr. 19 datë 1.06.2011. -2.2.4 Parimi i fuqisë prapavepruese të abolitio criminis (depenalizimi i vepres penale) në jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese. -2.3 Ligj me dispozita më favorizuese. Vendimi Unifikues i Gjykatës së Larte, nr. 4 datë 27.03.2003. -2.3.1 Modifikimi i dispozitave. -2.3.2 Ligj me dispozita të cilat janë më të favorshme për personin -2.3.3 Vendimi Unifikues i Gjykatës së Larte, nr 4 datë 27.03.2003. -2.3.4 Parimi kushtetues i fuqisë prapavepruese të ligjit penal favorizues në jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese. -2.4 Ligje kalimtare (të përkohshme) dhe të jashtëzakonshme. -2.5 Aplikimi i ligjit procedurial në kohë. Hyrje Mbas përcaktimit të kohës së kryerjes së veprës penale mund të analizojmë një institut tjetër, për të cilin ajo krijon edhe bazën e aplikimit të veprimit në kohë të ligjit penal. Veprimi në kohë i ligjit penal parashikohet nga Kushtetuta në nenin 29: parashikim që shprehet edhe mbi fuqinë prapavepruese me karakter favorizues në paragrafin e tretë. Neni 3 i Kodit Penal sanksionon parimin e fuqisë prapavepruese me karakter favorizues sipas të cilit, si rregull aplikohet me fuqi prapavepruese ligji më i favorshëm, që hyn në fuqi pasi është kryer vepra penale, kur ka të bëjë me shfuqizimin e veprës penale (abolitio criminis) ose dispozita më të favorshme për autorin e kryerjes së veprës penale. Vëmendja e kërkimeve shkencore është përqendruar mbi të gjitha mbi dy kritere të dallueshme dhe të ndryshme mes tyre, të sipërpërmendura, të shprehura nga lloji i favorizimit të nenit 3 të Kodit Penal: -nga një anë shfuqizimi tërësor i veprës penale abolitio criminis, që përmbys edhe vendimin e formës së prere dhe çdo efekt penal te ekzekutimit të dënimit;

30

-dhe nga ana tjetër trajtimi i dispozitave më të favorshme që prek aplikimin nga një kufizim i vendosur me vendimn unifikues për mos aplikimin e nenit 3 paragraf 3 kur eshtë dhënë vendimi i formës së prerë. Kushtetuta parashikon në mënyrë të shprehur duke lejuar fuqinë prapavepruese të ligjit penal me karakter favorizues. Interpretim ky që është dhe në përputhje dhe me të drejtën ndërkombëtare dhe të drejtën e Bashkimit Evropian. Gjatë trajtimit të punimit do të analizohet që edhe në ketë rang të drejtash ekziston parimi i fuqisë prapavepruese i një rangu dhe force të njëjtë me atë të legjislacionit shqiptar. Kjo është pika e parë që do të trajtoj në këtë punim: përcaktimi i një “mbulimi ligjor ndërkombëtar” dhe një “mbulimi ligjor evropian” i parimit në fjalë. Në fillim duhet të vlerësohet fuqia prapavepruese favorizuese në Paktin Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike (1966)56. Ky parim ndërkombëtar sanksionuar në nenin 15 duhet të vlerësohet në rrethin e tij e më pas në legjislacionin shqiptar. Përballë të drejtës së Bashkimit Evropian duhet të analizohet dhe zhvillimi i jurisprudencës te Gjykatës Evropiane e Drejtësisë e BE-së. Në kuadër të Bashkimit Evropian, neni 49, paragrafi 1 i Konventa Evropiane e të Drejtave Themelore te Njeriut ka sanksionuar parimin e fuqisë prapavepruese favorizuese te ligjit penal edhe në rrethin e burimit të se drejtës. Kjo ka të bëjë me një parashikim që ka një rëndësi shumë të madhe, në qoftë se merret në konsideratë edhe neni 6 paragrafi i 1 i Traktatit të Lisbonës që i jep konventës” të njëjtën vlerë juridike të traktateve”. Thelbësore është dhe zgjidhja e një problemi tjetër apo të efekteve që rrjedhin për të drejtën shqiptare të forcës juridike të Konventës. Në veçanti, duhet të kuptohet në qoftë se është e mundur për gjyqtarët shqiptarë dhe rastet kur mund te mos aplikojnë një normë të brendshme të kundërt me konventën. Për të plotësuar kuadrin së drejtës ndërkombëtare dhe evropiane, analiza duhet të përqendrohet edhe tek parimi i ligjshmërisë sanksionuar në nenin 7 të Konventës Evropiane të të Drejtave të Njeriut të 1950 (tani e më pas KEDNJ) dhe interpretimi i saj nga Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut (tani e me pas GJEDNJ). Kjo e fundit gjithmonë njeh edhe parimin e fuqisë prapavepruese favorizuese dhe më së fundmi ka dhënë një interpretim thelbësor duke iu referuar edhe jurisprudencës të nenit 49 paragrafi 1 të Konventës duke konstatuar se si ligji penal favorizues është tashmë një parim thelbësor në të drejtën penale në rrethin ndërkombëtar. 1. Burimet e veprimit në kohë të ligjit penal në rang ndërkombëtar. 1.1 Pakti ndërkombëtar mbi të drejtat civile dhe politike57 (neni 15).

56 Pakti Ndërkombëtar për të drejtat civile dhe politike ka hyrë në fuqi më datë 23 mars 1976. Ai është miratuar dhe hapur për nënshkrim, për ratifikim dhe aderim nga asambleja e përgjithshme me Rezolutën e saj 2200 A (XXI) të datës 16 dhjetor 1966. 57 Pakti ndërkombëtar për të drejtat civile dhe politike është miratuar dhe hapur për në nshkrim, për ratifikim dhe pë raderim nga asambleja e Përgjithshmë me rezolutë e saj 2200 A (XXI) të datës 16 dhjetor 1966. Ky pakt ka hyrë në fuqi më datë 23 mars 1976.

31

Katalogu i parë i të drejtave të njeriut dhe i lirive fondamentale i përcaktuar nga OKB-ja është Deklarata Universale e të Drejtave të Njëriut (DUDNj), e miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së, në Paris, me10 dhjetor 1948. Nën presupozimin se DUDNj nuk kishte forcë të mjaftueshme juridikisht të obligueshme, Komisioni i OKB-së për të Drejta të Njeriut (KDNj) filloi proçesin e hartimit te Paktit ndërkombëtar mbi të drejtat civile dhe politike, i cili përmbante 26 nene. Në nenin 15, paragrafi i parë , Pakti ndërkombëtar mbi të drejtat civile dhe politike parashikon që 58, “ Askush nuk duhet të dënohet pёr veprime ose mosveprime tё cilat nuk kanë qenë vepra penale sipas tё drejtës kombëtare ose ndёrkombёtare nё kohën kur janë kryer. Po ashtu nuk duhet tё jepet njё dёnim mё i rёndё se ai qё mund tё zbatohej nё kohёn kur ёshtё kryer vepra penale. Nё qoftё se mё vonё, pas kryerjes sё veprёs, ligji parashikon njё dёnim mё tё lehtё, keqbёrёsi duhet tё pёrfitojё nga kjo”. Ky paragraf ka specifikuar parimin e ligjshmërisë duke futur në nenin 15 një referim shumë të qartë mbi ndalimin e fuqisë prapavepruese jo favorizuese. Në një lexim të kujdesshëm të këtij neni në paragrafin e parë rezulton se ky nen mund të aplikohet vetëm në raste te kufizuara të aplikimit me fuqi prapavepruese të një dënimi më të lehtë (dispozita thjesht modifikuese) dhe se nuk ka asnjë rëndë si rasti i abolitio crimins (mosdënueshmëria e veprës penale). Edhe pse nuk kemi një parashikim të shprehur të rastit në fjalë duhet kuptuar drejt që nuk ka arsye që autori i veprës penale të favorizohet për një dënim më të lehtë të parashikuar me ligjin e ri të hyrë në fuqi pas kryerjes së veprës penale dhe të mos favorizohet nga një dispozite që parashikon një “dënim” akoma më të butë, ajo e mungesës totale të një dënimi. Në një interpretim të kufizuar të nenit 15 duket sikur nuk merr parasysh dallimin mes ligjit me dispozita modifikuese dhe ligjit me dispozita shfuqëzuese, një dallim ky i rëndësishëm i parashikuar nga Kodi Penal shqiptar dhe të tjerë 59. Pjesa e fundit e nenit 15, “Nё qoftё se mё vonё, pas kryerjes sё veprës, ligji parashikon njё dёnim mё tё lehtё, keqbёrёsi duhet tё pёrfitojё nga kjo”, duhet të kuptohet vetëm për ato proçese gjyqësore për të cilat akoma nuk është dhënë një vendim i formës së prerë një kufizim ky, siç e kemi cituar dhe mësipër, i vendosur me vendim unifikues. Kështu në qoftë se një person është dënuar me një vendim të formë së prerë, nuk mund të përfitojë nga një ligj i mëvonshëm i cili parashikon një dënim më të lehtë. Edhe pse ky kufizim nuk është parashikuar nga neni 15, për t`u lënë i lirë vullnetit të shteteve palë nëse duan apo jo ta parashikojnë një kufizim duke e varur në ecurinë e proçesit gjyqësor. Kodi Penal shqiptar nuk e parashikon atë shprehimisht siç mund ta parashikonin disa kode të vendeve perëndimorë, por limiti është vendosur më një interpretim të detyrueshëm të vendimit unifikues të kolegjeve të bashkuara të Gjykatës së Lartë. Në momentin që, parimi i fuqisë prapavepruese favorizuese të ligjit penal njihet në nivel ndërkombëtar duhet të interpretohet në këtë kuptim pa i`u referuar nevojave të veçanta të shteteve palë.

58 Shqipëria ka aderuar tek ky pakt më 1991. 59 Kodi italian, portugez, grek.

32

Në momentin që, parimi që përmbahet në nenin 15 ka rang ndërkombëtar duhet kuptuar edhe mënyra se si ky parim mund të influencojë në të drejtën shqiptare. Nga kjo pikëpamje me interes të veçantë paraqet edhe zgjidhja që është dhënë nga Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenin 5, ku thuhet: “Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të”, një formulim i përgjithshëm60. Në nenin 122 thuhet: “Çdo marrëveshje ndërkombëtare e ratifikuar përbën pjesë të sistemit të brendshëm juridik, pasi botohet në fletoren zyrtare të Republikës së Shqipërisë. Dhe më tej në pikën 2, “Një marrëveshje ndërkombëtare e ratifikuar me ligj ka epërsi mbi ligjet e rendit që nuk pajtohen me të’. Padyshim që, këto formulime i japin një vend të posaçëm normës ndërkombëtare në legjislacionin shqiptar. Normat e së drejtës ndërkombëtare dhe e drejta e brendshme kanë të njëjtën vlerë në veprimin e tyre në territorin e çdo shteti, natyrisht kur norma ndërkombëtare është e njohur si e tillë nga shteti në fjalë. Gjykatat në rast se konstatojnë papajtueshmëri të dispozitave të këtij pakti me normat e brendshme duhet t`ia referojnë çështjen Gjykatës Kushtetuese. Në rast se ky parim apo të tjera që përmbahen në këtë pakt nuk respektohet nga ana e shtetit palë, Pakti ndërkombëtar mbi të drejtat civile dhe politike ka parashikuar krijimin e një organi të posaçëm, Komiteti i të Drejtave të Njeriut (neni 28) me funksione si ai i kontrollit dhe i mbikëqyrjes së vetë Paktit. Ky komitet është një afërsisht si një organ gjyqësor, në kuptimin që mbikëqyr zbatimin e dispozitave të Paktit ndërkombëtar mbi të drejtat civile dhe politike por nuk ka fuqinë që të japë vendime gjyqësore të detyrueshme. Komiteti i të Drejtave të Njeriut mund të analizojë ankime që behën kundër një shteti palë nga shtete të tjera ose nga individë (ankime individësh). Në qoftë se një shtet palë i këtij pakti konsideron se një shtet tjetër i këtij pakti nuk zbaton dispozitat e tij, ai mund t`ia tërheqë vëmendjen këtij shteti, lidhur më këtë çështje (neni 41). Përveç ankimimeve shtetërore dhe individuale, komiteti është kompetent të marrë dhe raporte nga shtetet rreth zbatimit të Paktit në territoret përkatëse dhe t`i transmetojë shteteve palë vëzhgime apo përfundime të rëndësishme (neni 40). 1.2 Parimi i fuqisë prapavepruese favorizuese në një profil krahasues. Analiza e parimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal favorizues në një plan më të gjerë krahasimor në Evropë, përbën padyshim një impenjim jo të vogël, të paktën për dy arsye. E para, konsiston në faktin që ky parim merr profile të ndryshme nga një vend në tjetrin. E dyta, profili i këtij parimi në disa vende merr rang kushtetues ndërsa në disa të tjerë aplikohet nën limite apo kufizime të llojeve të ndryshme61.

60 Arben Puto, E drejta ndërkombëtare publike, Tiranë, 2008, fq. 30. 61 Cadoppi A., Il principio di irretroattività, cit., 168 ss.; Dodaro G., Principio di retroattività e “termini più brevi” di prescrizione dei reati”, in Giur. Cost., 2006, 4116; Fornasari. – Meneghini, Percorsi europei di diritto penale, Padova, 2005, 22.

33

Sistemet e vendeve common law nuk parashikojnë, në lidhje me statute law, një rregull të përgjithshëm që sanksionon aplikimin e ligjit penal favorizues për fakte që janë kryer para hyrjes së tij në fuqi. Si rregull, autori i veprës penale, do të gjykohet në bazë të ligjit në fuqi në momentin e kryerjes së veprës penale62. Por ligjvënësi ka diskrecion të autorizojë herë pas here fuqinë prapavepruese të ligjit më të favorshëm të normave të reja63. Një nga vendet e sistemit common law, si Mbretëria e Bashkuar, parashikon në nenin 7 të Aktit te të Drejtave të Njeriut64, në paragrafin e parë, parimin e ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal në kohën kur vepra penale është kryer dhe nuk parashikohej si e tillë nga ligji. I njëjti parim i cili më parë i referohej veprës penale parashikohet edhe për dënimin. Në kuptimin që nuk mund të aplikohet një dënim më i rëndë sesa ai që parashikohej nga ligji në momentin e kryerjes së veprës penale. Pra, si edhe nga disa vende te tjera të sistemit civil law, parashikohet i njëjti parim, si i ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal. Ky vend në paragrafin e dytë të nenit 7, përforcon mendimin që, autori i veprës penale do të dënohet në bazë të ligjit të kohës së kryerjes së veprës penale. Për më qartë në këtë paragraf parashikohet se, neni 7 nuk mund të paragjykojë dënimin e autorit të veprës penale, kur në kohën që eshtë kryer parashikohej si vepër penale por më vonë jo më si e tillë. Pra, legjislacioni i këtij vendi ndalon fuqinë prapavepruese të ligjit penal, kur kemi të bëjmë me shfuqizimin e një vepër penale. Neni 7 nuk shprehet aq më shumë për dënime më të lehta sesa ato që parashikoheshin në momentin e kryerjes së veprës penale, por paragrafi para ardhës të lë të kuptosh, që kur ligji penal nuk ka fuqi prapavepruese, kur nuk dënon më veprën penale, si mund të ketë në rastin e dispozitave më të favorshme. Ky është një dallim i qartë me vendet e civil law, të cilat shphrehimisht, në të shumtën e rasteve e lejojnë atë. Sistemet e vendeve civil law, në të kundërt me ato të common law, bashkohen me pranimin e parimit të fuqisë prapavepruese favorizuese të ligjit penal, edhe pse kanë mendime të ndryshme mbi kufizimet e vendosura nga ligjvënësi për aplikimin e tij65. Ky parim është parashikuar shprehimisht në Kushtetutë në këto vende: Portugali (Neni 29/4.), Slloveni (Neni 28/2), Estoni (Neni 23/2), Itali (Neni 25), Hungari (Neni 57), Finlanda (Seksioni 8), Qipro (Neni 12/1 ), Sllovaki (Neni 50(6)), Spanjë (Neni 25),Irlanda (Neni 15/5), Malta (Neni 39/8), Poloni (Neni 42/1). Ndërsa në Kodin Penal parashikohet në këto vende derisa nuk është dhënë vendim i formës së prerë: France, Luksemburg, Belgjike, Irlandë, Gjermani, Poloni. Në këto

62 Pecorella C., Legge intermedia: aspetti problematici e prospettive de lege ferenda, in Dolcini E., Paliero, (a cura di), Studi in onore di Giorgio Marinucci, I, Milano, 2006, 622. 63 Vinciguerra S., Diritto penale inglese comparato – Principi, Padova, 2002, 175; CADOPP A. – MCCALL SMITH A., Introduzione allo studio del diritto penale scozzese, Padova, 1995, 130. 64 Human Rights Act, Article 7: 1 - No one shall be held guilty of any criminal offence on account of any act or omission ëhich did not çonstitute a criminal offence under national or international laë at the time when it was committed. Nor shall a heavier penalty be imposed than the one that was applicable at the time the criminal offence was committed. 2 - This Article shall not prejudice the trial and punishment of any person for any act or omission ëhich, at the time when it ëas committed, ëas criminal according to the general principles of laë recognised by civilised nations. 65 Dodaro G., Principio di retroattività, fq. 4118.

34

vende parashikohet që ligji më i favorshëm, shfuqizues apo modifikues, mund të aplikohet në vepra penale të kryera më parë hyrjes në fuqi të ligjit të mëvonshëm. Në vende si Italia66, Lituani67 behët dallimi midis abolitio criminis, i cili aplikohet pa asnjë limit apo kufizim dhe modifikimet favorizuese që kanë një kufizim në aplikim deri në momentin që nuk është dhënë vendim i formës së prerë. Në këto vende hyn eshte Shqipëria, siç do ta shohim më tej. Ka vende të cilat e aplikojnë këtë parim edhe kur është marrë vendim i formës së prerë. Por edhe në disa raste përjashtohet fuqia prapavepruese për vepra penale të kryera nën fuqine e ligjeve të jashtëzakonshme ose kalimtare. 1.3 Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut68, neni 7. Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut është një traktat ndërkombëtar dhe duhet zbatuar si i tillë. Ajo nuk tenton që të zëvendësojë të drejtat e brendshme të shteteve palë në të por të krijojë një emërues të përbashkët mbrojtjeje të të drejtave dhe të lirive themelore të njeriut69. Një mbrojtje të veçantë i ka dhënë edhe parimit nullum crimen nulla poena sine legge (Nuk ka dënim pa ligj) në nenin 7 të kësaj Konvente, ligjshmërisë së dënimit dhe mosprapa veprueshmërisë së legjislacionit penal70. Ekzistenca dhe suksesi i konventës lidhet ngushtë me këtë parim, pa te cilin ajo si instrument ligjor nuk do të kishte kuptim. GjEDNJ ka pasur rast ta theksojë disa herë këtë lidhje71. Zbatimi i gabuar i ligjit ne kohë cënon proçesin e rregullt ligjor te sanksionuar në nenet 42 dhe 131/f te Kushtetutës se Republikës se Shqipërisë si dhe te nenit 6 te Konventës Evropiane për te Drejtat e Njëriut. Një parashikim të ngjashëm është edhe ai i formuluar nenin 7 te Konventës Evropiane, ne nenin 2 te Kodit Penal dhe atij Procedural Penal, respektimi i se cilës është një element thelbësor i shtetit të së drejtës. Garancitë që përmbahen në nenin 7 të Konventës si një nga elementët më të rëndësishëm të shtetit ligjor, i kushtojnë një rëndësi të veçantë edhe parimit që, asnjë

66 If the law in force at the time of the committed crime and the subsequent la are different, the more favourable law is enforced only when the final decision has not yet been delivered. 67 A law, abolishing criminality of a deed, mitigating punishment or otherwise ameliorating the legal situation of a person who has committed the deed, shall be retroactively valid, i.e. it shall applicable to the persons who had committed respective deeds before the said law went into effect, as well as to the persons serving the sentence and to those who have previous record. 68 KEDNj eshte ratifikuar me Ligjin nr. 8137 date 31.07.1996. 69 Në mbrojtje të lirive Themelore, Jurisprudence dhe interpretime të rregullimit të jetës dhe aktivitetit të autoriteteve shtetërore ne Evrope, Me mbështetjen e Bashkimit Evropian, Tirane 2010. 70 Neni 7 i KEDNJ parashikon: 1. Askush nuk mund të dënohet për një veprim ose një mosveprim që, në momentin kur është kryer, nuk përbënte vepër penale sipas të drejtës së brendshme ose ndërkombëtare. Po ashtu, nuk mund të jepet një dënim më i rëndë se ai që ishte i zbatueshëm në momentin kur është kryer vepra penale. 2. Ky nen nuk do të ndikojë mbi gjykimin dhe dënimin e një personi për një veprim ose mosveprim, i cili, në momentin kur është kryer, quhej vepër penale sipas parimeve të përgjithshme të së drejtës, të njohura nga kombet e qytetëruara. 71 Në veçanti në vendimin në lidhje me çështjen Engel kundër Mbretërisë së Bashkuar, Gjykata shprehet se Konventa në tërësi frymëzohet nga ideja e shtetit ligjor. Shih vendimet e Gjykatës Evropiane te Drejtave te Njeriut ne lidhje me çështjet Golder kundër M.B., Engel kundër M.B., Klass kundër Gjermanisë ose Huvig kundër Francës.

35

shfuqizim nuk është i mundur me nenin 15 të Konventës në kohë lufte apo edhe ne emergjenca te tjera civile. Ky parim duhet të aplikohet ashtu siç është duke iu referuar objektit dhe qëllimit të tij në vetvete, në mënyrë të tillë që të sigurojë një mbrojtje sa më efikase kundër ndjekjeve penale, dënimit arbitrar 72. Mbrojtja që jepet në nenin 7 nuk është gjë tjetër por një standard minimal, nën të cilin shtetet palë nuk mund të zbresin. Kjo karakteristikë e përbashkët për traktatet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut do të thotë që Konventa përcakton vetëm dyshemenë e respektimit, por që shtetet palë mund ta respektojnë më mirë dhe në mënyrë më të plotë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut brenda vendit të saj në përputhje me aktet normative që ajo nxjerr për këtë qëllim. Këto akte mund të kenë një efekt më pozitiv dhe të favorshëm për individin. Pra, e thënë ndryshe, për respektimin e Konventës mjafton që dispozitat e brendshme dhe aktet shtetërore ose individuale të mos çojnë në një gjendje më negative dhe më të pafavorshme se sa parashikon ajo vetë73. Neni 7 nuk kufizon aplikimin e zbatimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal në dëm të një të akuzuari. Ai gjithashtu materializon, në përgjithësi, parimin se vetëm ligji mund të përcaktojë një vepër penale dhe të parashikojë një dënim (nullum crimen, nulla poena sine lege) dhe parimin se ligji penal nuk duhet të interpretohet gjerësisht në dëm të një të akuzuari, si në rastin e analogjisë74. Pra, i referohet në terma të përgjithshëm faktit që, ligji dhe vetëm ligji mund të caktojë veprat penale dhe dënimet e tyre dhe ndalon zgjerimin e aplikimit të ligjit për ato vepra penale që më parë nuk parashikoheshin si të tilla. Ligji duhet të përcaktojë qartë veprat penale dhe dënimet, nënkupton që personi ta kuptojë nga formulimi i dispozitës përkatëse që i parashikon ato, vetë ose edhe ndërmjet interpretimit të ligjit nga gjykata, në një shkallë që është e arsyeshme për ato rrethana, se për çfarë veprimesh apo mosveprimesh ai do të merret në përgjegjesi penale. Pasi shprehje tjetër e parimit të mësipërm eshte edhe ndalimi i termave të paqartë në ligjet penale, dispozitat duhet të jenë të formuluara qartë dhe saktë, pa ekuivoke, e te mos lëne vend për interpretime subjektive si kërkesa themelore për respektimin e parimit të ligjshmërisë. Ky është një arsyetim që GJEDNj e ka shprehur në një sërë vendimesh të saj75. Në interpretimet e GJEDNJ kuptohet që neni 7 i Konventës në vetvete nuk mund t`i referohet qartësimit të dispozitave ligjore për përcaktimin ose jo të përgjegjësisë penale duke kaluar nga një rast tek tjetri. Pra e thënë ndryshe, të përcaktojë ajo se kur dispozita parashikon apo jo vepër penale për legjislacionet e ndryshme por mjafton për të që, vendimi është marrë në përputhje më thelbin e veprës penale dhe në mënyrë të arsyeshme mund të parashikohet si e tillë nga legjislacioni përkatës76.

72 Shih cështjen, Scoppola kundër. Italisë (nr. 2), 2009, S.w. kundër Mbretërisë së Bashkuar, 22 November 1995. 73 Idem nota 14. 74 Shih çështjen e Jorgis kundër Gjermanisë, 2007. 75 Shih çështjen, Liivik kundër Estonia, 25 qeshor 2009; Achour kundër Francës 2006. 76 Streletz, Kessler dhe Krenz kundër Germanisë 2001, K.-H.Ë. kundër Germanisë 2001; dhe Kononov kundër Lituanisë 2010.

36

Përsa i përket interpretimit të ligjit, GJEDNJ ka ritheksuar se, në parim nuk është detyra e saj të zëvendësojë veten për legjislacionet e brendshme pasi kjo detyrë u takon kryesisht autoriteteve të brendshme për të zgjidhur çdo problem interpretimi. Roli i GJEDNJ kufizohet në konstatimin nëse pasojat e interpretimit janë në përputhje me Konventën77. Koncepti i dënimit sipas nenit 7 ka një pozicion dhe qëllim të vetin, të pavarur nga ai i veprës penale. Për te realizuar mbrojtjen e parashikuar nga neni 7 për dënimin GJEDNJ duhet të jetë e lirë në analizë dhe të mos shohë vetëm atë çfarë paraqitet formalisht por të vlerësojë vetë se kur një masë e caktuar përbën “dënim” sipas kuptimit të këtij neni78. Formulimi i nenit 7 paragrafi i parë, fjalia e dytë, tregon se pikënisja për çdo vlerësim mbi ekzistencën e një dënimi është nëse masa në fjalë jepet për kryerjen e një vepre penale të parashikuar në ligj. Faktorë të tjerë të rëndësishëm janë tiparet e çdo mase sipas ligjit të brendshëm, si natyra dhe qëllimi, procedurat të përfshira për zbatimin e tyre apo ashpërsisë që përmbajnë79. Ashpërsia e masës nuk është në vetvete vendimtare, pasi, për shembull, shume masa të tjera parandaluese, si masa sigurie mund të kenë një ndikim të konsiderueshëm për personin. Pra, ky interpretim të lë të kuptosh që dënimi i parashikuar në nenin 7 nuk i referohet vetëm dënimeve kryesore apo plotësuese të parashikuara nga ligji material por edhe masave të tjera me karakter proçedural, si p.sh masat e sigurimit personal. Për më tepër, GJEDNJ në praktikën e saj ka vënë në dukje një dallim që ekziston mes masës që përbën në thelb “një dënim” dhe masës që ka të bëjë me “ekzekutimin” ose “ose zbatimin e dënimit’. Si pasojë, ku natyra dhe qëllimi i një mase ka të bëjë me faljen e dënimit ose të një lirimi para kohe me kusht, kjo nuk është pjesë e "dënimit" brenda kuptimit të Nenit 780 pasi ky nen nuk parashikon të drejtën për një dënim më të lehtë apo zbatimin e një ligji më të favorshëm. Kështu GJEDNJ në rastin e Le Petit kundër Mbretërinë e Bashkuar (dhjetor) 2000 apo në rastin e Zaprianov kundër Bullgarisë, deklaroi haptazi të pabazuar ankesën e një aplikanti i cili pretendonte se, pas kryerjes së veprave penale, disa prej tyre që ishte marrë në përgjegjësi penale, ishin shfuqizuar, dhe nuk parashikoheshin më të tilla. Pra, përderisa ligji i brendshëm nuk e parashikon një fakt të tillë por konsideron si vendimtar ligjin e kohës së kryerjes së veprës penale dhe jo atë të mëvonshëm, neni 7 nuk mund të aplikohet. Pra, duhet pranuar se, Neni 7 i Konventës nuk e përmend shprehimisht një detyrim për Shtetet Kontraktuese të aplikojë një të akuzuari një ndryshim më të favorshëm në ligjin e mëvonshëm të kryerjes së veprës. Megjithatë, duke marrë parasysh zhvillimet në praktikën e saj, Gjykata nuk mund ta konsiderojmë këtë argument si vendimtar pasi edhe GJEDNJ ka pasur interpretime të ndryshme në lidhje me aplikimin ose jo të parimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal. 77 Shih, mutatis mutandis, Korbely kundër Hungary 2008 78 Shih çështjen, Welch kundër Mretërisë së Bashkuar. 79 Shih çështjen, Adamson kundër Mbretërisë së Bashkuar, 1999, Van der Velden kundër Holandës, 2006. 80 Shih çështjen Kafkaris.

37

Kështu në rastin Tombesi81 e Niselli nuk e ka pranuar këtë parim në kuptimin favorizues të tij, edhe pse ligji i brendshëm nuk i parashikonte më si vepër penale. Veprat penale duhet të dënoheshin pasi në mënyrë të tillë parashikoheshin nga ligji i kohës së kryerjes së tyre dhe parimi i ligjshmërisë në këtë rast nuk duhej të konsiderohej, është shprehur GJEDNJ. Qëndrim i kundërt është mbajtur në rastin Berluskoni82, ku e ka pranuar parimin e favor, duke u shprehur se në këtë rast duhet të respektohet ligji i brendshëm. Qëndrim ky që ka pasur shume polemika dhe dyshime ne lidhje me vendimet të kundërta që janë marrë për çështje të njëjta. Si konkluzion për pjesën më të madhe të vendimeve të saj, në interpretimin e nenit 7/1 edhe pse nuk e ndalon aplikimin e ligjit penal me fuqi prapavepruese favorizuese, lejon të dënojë autorin edhe pse ligji i mëvonshëm nuk e parashikon më si vepër penale dhe në rast se ka dhënë dënimin duhet të pushojë ekzekutimin. Në një interpretim të fundit83 i ka dhënë një interpretim nenit 7/1 te KEDNJ duke pranuar fuqinë prapavepruese të ligjit penal..

* * *

GJEDNj në ndryshimin e praktikës së saj në lidhje me pranimin e fuqisë prapavepruese të ligjit penal në interpretimin e nenit 7/1, ka pranuar edhe në çështjen Alimucaj kundër Shqipërisë shkelje nga gjykata shqiptare në lidhje me masën e dënimit. GJEDNj ka pranuar që kjo shkelje konsiston në faktin që të dënuarit i është dhënë një dënim më i madh se ai që parashikohej në kohën e kryerjes nga ligji i mëparshëm. I dënuari i është drejtuar GJEDNJ për shkelje të një sërë dispozitash të Konventës, duke përshirë këtu edhe nenin 7 të saj. Duke iu referuar fakteve të çështjes, ai ka qenë pronari i Vefa Holding sh.p.k, dhe rreth vitit 1994, filloi të merrte fajde nga qytetarët deri në vitin 1997.

81 Në këtë çështje i pandehuri ishte dënuar per veprën penale të transportit, shkarkimit dhe deponimin e palejuar të mbeturinave. Për shkak të ndryshimeve ligjore me Dekretin e Presidentit Nr 215, 1982, pretendonte se materiali që ishte objekt i veprës penale ishte hequr nga kategoria e mbetjeve për t`u konsideruar shkelje. Pra, vepra penale nuk ekzistonte më dhe kërkonte aplikimin e fuqisë prapavepruese të ligjit penal. Gjykata përballë kësaj kërkese pezullon çështjen pasi kishte dyshime në lidhje me pajtueshmërinë e tij dhe Direktivën 75/442 të Komunitetit Evropian dhe kërkuan interpretimin e Direktivës, pasi ajo e parashikonte objektin si mbetje ndërsa ligji i brendshëm jo. 82 Në këtë rast ka një papajtueshmëri të Direktivës së Komunitetit Evropian dhe legjislacionit të brendshëm. Direktiva parashikon ndëshkime efektive, proporcionale dhe bindëse për veprat penale të fshehjes së së ardhurave, ku i referohet tregimit të rreme të tyre. Pas disa ndryshimeve të ligjit të brendshëm, këto veprime nuk parashikohen më si vepra penale. Papajtueshmëri u krijuan në lidhje me legjislacionin e brendshëm, e cila shfuqizonte veprën penale dhe direktiva e komunitetit Evropian e cila e dënonte. Çështja u gjykua nga GJEDNJ. 83 Shih çështjen, Scoppola kundër Italisë, 2009.

38

Në prill 1998, prokurori i çështjes e akuzoi për mashtrim të kryer në bashkëpunim me të tjerët dhe urdhëroi masë sigurie, arrest me burg. Më vonë akuza u ndryshua me bazë ligjore nenin 333 të Kodit Penal. Ky nen i referohej organizatave kriminale dhe ishte një dispozitë e re. I dënuari u ankua mbi veprimin e fuqisë prapavepruese të ligjit penal të nenit 143/2, i cili kishte rënduar pozitën e tij duke shkelur një sërë parimesh të rëndësishëm të së drejtës. Duke i`u referuar vendimeve të gjykatave për të dënuarin është interesant argumentimi i bazave ligjore, që janë përdorur për veprat penale të kryera nga i dënuari. Kështu, Gjykata e Rrethit Tiranë e dënoi në bazë të nenit 143 vetëm njëherë. Gjykata e Apelit Tiranë e konsideroi të pabazuar vendimin e Gjykatës së rrethit, e cila e dënonte të akuzuarin vetëm për një vepër penale dhe për cilësimin të gabuar të veprës penale të kryer prej tij, pasi sipas kësaj gjykate ai duhej të dënohej sipas paragrafit të dytë të nenit 143 të Kodit Penal. Në vendimin e saj Gjykata e Apelit arsyetoi aplikimin e nenit 143/2 edhe pse një dispozitë e cila kishte hyrë në fuqi mbash kryerjes së veprës penale, të aplikueshme për rastin në fjalë pasi duke u bazuar në nenin 3/3 të Kodit Penal, kur dispozitat e mëvonshme janë më favorizues se ato të kohës së kryerjes së veprës penale do të aplikohen ato të cilat janë më të favorshme për autorin e veprës penale. Në këtë arsyetim, kjo gjykatë konsideron nenin 143/2 më të favorshëm pasi neni 143/1 duke bërë një bashkim të veprave penale do të dënohej më shumë se atë që parashikonte paragrafi i dytë i këtij neni. Arsyetim ky i gabuar dhe i palogjikshëm. Me të drejtë Gjykata e Lartë u shpreh se Gjykata e apelit ka gabuar për të akuzuarin mbi zbatimin e nenit 143/2 pasi aplikimi i ligjit më të favorshme nuk ka bazë ligjore. Duke ndjekur arsyetimin e kësaj gjykate, në bazë të nenit 82/2 të Kodit të Procedurës Penale vepra penale më e rëndë është ajo që ka maksimumin e sanksionit më të lartë, ose kur maksimumet janë të barabarta ajo që ka minimumin më të lartë. Mbi këtë bazë, duke iu referuar maksimumit të dënimit si një kriter për të përcaktuar ligjin më të favorshëm, është e qartë që neni 143 i Kodit Penal, i cili ishte në fuqi në kohën ë kryerjes së veprës penale, dhe parashikonte një dënim prej 5 vjetësh maksimumin, është më i favorshme sesa paragrafi i dytë, i cili u shtura tek ky nen dhe parashikon një maksimum prej 20 vjetësh. Fakti që, caktimi i dënimit behët në bazë të bashkimit të veprave penale nuk është një arsye për të konsideruar 143/2 më të favorshëm. Gjykata e Lartë e dënoi të akuzuarin në bazë të nenit 143/1 për aq herë sa ishte dhe numri i personave të mashtruar dhe në bazë të kësaj çështje nxori dhe një vendim unifikues të cilin do ta trajtojmë në kapitullin e tipologjive të veprave penale. Kështu GJEDNJ i dha të drejtë të dënuarit jo për cilësimin ligjor të veprës penale por për llogaritjen e dënimit të vendimit të Gjykatës së Lartë. Ajo arsyeton se gjykata duhet të konstatojë, nëse dënimi i cili i është aplikuar të dënuarit, parashikohej apo jo nga ligji, duke iu referuar legjislacionit në tërësi, interpretimit dhe aplikimit të ligjit të kohës kur është kryer vepra penale. GJEDNJ shprehet se në kohën kur është kryer vepra penale, neni 143/1 parashikon si sanksion një maksimum deri në 5 vjet burgim. Kjo dispozitë, kur është kryer vepra penale, nuk përmban asnjë rrethanë rënduese apo cilësuese, si p.sh. mashtrim i përsëritur apo më shumë se njëherë apo aq shumë parashikimi i dispozitës mbi firmat

39

mashtruese piramidale. Gjykata e Lartë e dënoi atë mbi mashtrimin e 57, 923 persona me një dënim maksimal prej 20 vjetësh. Në këtë drejtim, GJEDNJ konstaton shkelje mënyrën e caktimit të dënimit duke shkelur nenin7/1 të Konventës, pasi është aplikuar një dënim që nuk parashikohej në kohën e kryerjes së veprës penale dhe vetë legjislacioni i brendshëm e ndalon një gjë të tillë.

1.4 Karta e Bashkimit Evropian të të Drejtave Themelore (2000).

Duke qenë se Shqipëria aspiron në një të ardhme shumë të shpejtë të jetë vend anëtar i Bashkimit Evropian, një rëndësi domethënëse ka edhe Karta e Bashkimit Evropian të të Drejtave Themelore, 2000, (më tej Karta). Kjo kartë është një produkt i Bashkimit Evropian e cila u shpall në Nice të Francës e përbërë nga 54 nene, ku sanksionohen për herë të parë në nivel evropian të drejta civile, politike dhe sociale të qytetarëve të BE-së. Në këtë kuadër, për të rimarrë analizën që kemi trajtuar më sipër i referohemi nenit 49 paragrafi i parë i cili parashikon parimin e ligjshmërisë dhe atë të proporcionalitetit midis veprës penale dhe dënimit84. Një nen ky i rëndësishëm i cili ka parashikuar fuqinë prapavepruese të ligjit penal me karakter favorizues85. Paragrafët 1 dhe 2 të nenit 49 të Kartës kanë të njëjtën qëllim dhe kuptim të nenit 7 të KEDNJ, përveç parashikimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal me karakter favorizues, të shtuar në të86.Sipas këtij neni “Askush nuk mund të dënohet për një veprim apo mosveprim që në kohën e kryerjes nuk përbënte vepër penale sipas së drejtës të brendshme apo ndërkombëtare. Nuk mund të jepet një dënim më i rëndë sesa ai që parashikohej në kohën e kryerjes së veprës penale”. Më tej shton edhe atë që e dallon nga neni 7 i KEDNJ se “Në qoftë se mbas kryerjes së veprës penale, ligji parashikon një dënim më të butë, duhet të aplikohet kjo e fundit”. Një përqasje me nenin 15 të Paktit Ndërkombëtar mbi të drejtat civile dhe politike, e cila shprehimisht e parashikon aplikimin e dënimit më të butë, duke evituar çdo lloj dyshimi apo pengese. Përsa i përket fushës së aplikimit neni 51 parashikon se dispozitat e saj janë të detyrueshme për institucionet dhe organizmat anëtare të BE-së,por fakti është se kjo Kartë deri vonë nuk është se ka pasur fuqi juridike të plotë derisa hyri në fuqi Traktati i Lisbonës në 1 Dhjetor 2009.

84 Neni 49 shprehet kështu në tekstin origjinal: “1.No one shall be held guilty of any criminal offence on account of any act or omission ëhich did not çonstitute a criminal offence under national laë or international laë at the time ëhen it ëas committed. Nor shall a heavier penalty be imposed than that ëhich ëas applicable at the time the criminal offence ëas committed. If, subsequent to the commission of a criminal offence, the laë provides for a lighter penalty, that penalty shall be applicable. 2. This Article shall not prejudice the trial and punishment of any person for any act or omiss which, at the time when it was committed, was criminal according to the general principles recognised by the community of nations. 3. The severity of penalties must not be disproportionate to the criminal offence. 85 Në bazë të nenit 6/1 të Traktatit të Lisbonës i cili i jep Kartës të njëjtën vlerë juridike me atë të Traktatit. 86 Shih, Commentary of the Charter of Fundamental Rights of the European Union, fq 380.

40

Neni 49 i Kartës në vetvete paraqet disa problematika. Sipas disa autorëve87 është e përshtatshme për t`iu referuar vendimeve të GJEDNJ-së si treguesi primar i problematikës në lidhje me kërkesat e nenin 49 mbi parimin e ligjshmërisë dhe atë të proporcionalitetit midis veprës penale dhe dënimit. 1.5 Nullum crimen sine lege e nulla poena sine lege. Neni 22 e 24 i Statutit të Romës. Nenet 22 dhe 24 të Statutit të Romës përmbajnë parimet thelbësore të ligjshmërisë apo nën parimet e tij. Disa nga këto parime që do t`i analizojmë më poshtë janë:të përjashtimit të inkriminimit të personave në bazë të zakoneve, ndalimi i përdorimit të analogjisë dhe ndalimi i fuqisë prapavepruese. Neni 22 i Statutit jep definicionin e parimit nullum crimen sine lege, sipas të cilit një person është penalisht përgjegjës në bazë të këtij statuti, vetëm nëse sjella e tij në momentin në të cilën kryhet përbën një krim i cili hyn në kompetencën e Gjykatës Ndërkombëtare Penale. Fakti që këto parime parashikohen në një kapitull të veçantë të statutit nuk është thjesht një rastësi, por duhet të kihen parasysh garancitë që ofrojnë ato, duke na lejuar për të njohur që në fillim se çfarë ndalohet dhe çfarë lejohet, duke mbrojtur qytetarët nga ushtrimi arbitrar i fuqisë ndëshkuese të shtetit. Këto parime ashtu siç do ta shohim dhe më poshtë parashikohen në një sërë dokumentesh dhe traktatesh ndërkombëtarë. Parimi i ligjshmërisë vë në diskutim në fakt se çfarë pozicioni mund të ketë e drejta zakonore brenda Statutit. Domethënë nëse parimi i ligjshmërisë kërkon domosdoshmërisht një ligj të shkruar, lind problemi se si duhet harmonizuar me sistemin e burimeve të së drejtës ndërkombëtare, që bazohet kryesisht në të drejtën zakonore. Statuti në nenin 20, i cili parashikon dhe dispozitat që duhen të aplikohen nga Gjykata, konfirmon zgjidhjen që burimi thelbësor dhe i pakontestueshëm për veprimet e dënueshme nga gjykata është statuti vetë88. Duhet kuptuar që paragrafi 3 i nenit 22 që parashikon parimin e ligjshmërisë në Statut nuk është se bie ndesh apo bën kontrast me të drejtën ndërkombëtare; por deklarohet se, ky nen nuk pengon që një sjellje e njeriut të përbëjë krim sipas të drejtës ndërkombëtare, pavarësisht nga statuti aktual. Burimi kryesor për përcaktimin e krimeve është statuti; Gjykata mund t`i referojë të drejtës zakonore kur ka nevojë që të plotësojë ato lloj krimesh, si rrjedhojë e ndryshimeve në të drejtën ndërkombëtare. Kjo zgjedhje në fakt nuk lë hapësirë për vendime arbitrare nga ana e gjyqtarëve të kësaj gjykate dhe falë funksionit integrues të së drejtës zakonore eliminon rrezikun e parashkrimit të krimeve rast pas rasti. Një nënparim tjetër i rëndësishëm ka të bëjë dhe me ndalimin e analogjisë parashikuar nga neni 22 paragrafi 2 i cili parashikon se :përcaktimi i krimeve interpretohet në

87 Idem 36. 88 Në fakt statuti në nenin 20 parashikon dispozitën që gjykata aplikon: a). në radhë të parë, statuti dhe rregullorja e proçedurës dhe e provave; b) në radhe të dytë traktatet për në ato raste që është e nevojshme; c) në mungesë parimet e përgjithshme të së drejtës

41

mënyrë të prerë dhe nuk mund të parashikohen me analogji. Në çdo rast dyshimi duhet të interpretohet në favor të të dyshuarit. Në këtë mënyrë parashikimi i këtij parimi në statut forcon dhe plotëson parimin e ligjshmërisë apo parimin e monopolit të Statutit. Ky statut parashikon një ndalim relativ dhe jo absolut të analogjisë pasi ajo i referohet ekskluzivisht interpretimit të definicionit të krimeve; kjo dispozitë lejon që të pajtojë garancinë e parimit të ligjshmërisë me avantazhet që rrjedhin nga mosprivimi i Gjykatës të përdorimit të analogjisë, që në zbatim të ligjit paraqet një mjet tradicional për të përshtatur normat tek nevoja e drejtësisë në rastet konkrete. Një tjetër nënparim i parimit të ligjshmërisë është parimi i ndalimit të fuqisë prapavepruese e ligjit penal, i cili specifikon parimin e ligjshmërisë në një nivel kohor; një sjellje mund të dënohet vetëm nga një normë e cila ka hyrë në fuqi para veprimit në fjalë. Nëse dispozitat e statutit ndryshojnë para se të jepet vendimi i formës së prere, personit do t`i aplikohen ato dispozita të cilat janë më të favorshme për autorin e krimit. Ky përjashtim ashtu siç parashikohet edhe nga e drejta jonë e brendshme, shkel hapur një parim të rëndësishëm kushtetues atë të barazisë para ligjit, e cila vazhdon të ekzekutojë dënime më të rënda për vetë faktin se është dhënë një vendim i formës së prerë. Pavarësisht këtyre dy trajtimeve jo të barabarta mes dy personave që kanë kryer të njëjtin krim,por në kohë të ndryshme, respektohet më shumë përshtatëshmëria e dënimit të ri me vlerësimin e rrezikshmërisë shoqërore apo të politikës kriminale. Limiti i vendimit të formës së prerë vlen vetëm kur dispozitat janë më të favorshme dhe jo në rastin e shfuqizimit të krimit.

* * *

Në përfundim nga sa trajtuam shkurtimisht parimin e ligjshmërisë në disa dokumente ndërkombëtarë përfshi këtu dhe Statutin e Romës, natyrshëm lind pyetja se si ka mundësi që në brendësi të të njëjtin burim ligjor si ai i Statutit të Romës të ekzistojnë nga një anë parimi i ligjshmërisë i cili parashikon shprehimisht në mënyrë taksative krimet e dënueshme në statut dhe nga ana tjetër neni 22 paragrafi i fundit, sipas të cilit një sjellje e caktuar mund të konsiderohet krim edhe pse nuk parashikohet nga Statuti, por mjafton që t`i referohet të drejtës ndërkombëtare. Një problem tjetër qëndron në faktin se si parimi i taksativitetit qëndron përkrah një parimi tjetër si ai i ndalimit të analogjisë, parashikuar shprehimisht në nenin 21, për të dhënë një zgjidhje një çështjeje konkrete mund t`i referohesh edhe burimeve të tjera jashtë statutit. Burime këto të fundit të cilat mund të jenë parime dhe dispozita të së drejtës ndërkombëtare apo dhe parime të legjislacioneve të brendshme. Pra, a kemi të bëjmë më një kontradiktoritet mes nenit 21 dhe nenit 22 të cilët i japin gjyqtarëve të këtij statuti përdorimin e zakoneve, analogjisë legis.

Paragrafit të fundit të nenit 22 nuk i jepet aspak rëndësi, pasi është një dispozitë e cila ka një funksion thjesht parimor, për t`i bërë të ditur komunitetit ndërkombëtar që

42

krimet e parashikuara në Statut paraqesin vetëm një pjesë dhe ajo listë nuk pengon për të vazhduar në të ardhmen të cilësohen krime edhe ato sjellje që aty nuk përfshihen si kriminale.

Edhe në lidhje me raportin e parimit të ligjshmërisë dhe lista e burimeve për t`iu referuar që nuk përmbahen në statut, kanë thjesht rol ndihmës ndaj dispozitave të statutit, të cilat mbesin burimi kryesor dhe i pandashëm. Për këtë arsye duhet theksuar edhe mbizotërimi i dispozitave të statutit ndaj çdo burimi tjetër të së drejtës ndërkombëtare89. Ashtu siç analizuam edhe më sipër në lidhje me GJEDNJ dhe konkretisht neni 7 i Konventës, parashikon që, mbrojtja që jepet në nenin 7 nuk është gjë tjetër, por një standard minimal, nën të cilin shtetet palë nuk mund të zbresin. Kjo karakteristikë e përbashkët për traktatet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut do të thotë që Konventa përcakton vetëm dyshemenë e respektimit, por që shtetet palë mund të respektojnë më mirë dhe në mënyrë më të plotë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut brenda vendit të tyre, në përputhje me aktet normative që ajo nxjerr për këtë qëllim. Pra, nuk kemi shkelje të parimit të ligjshmërisë edhe kur GJEDNJ në vendimet e saj i referohet të drejtave të brendshme të shteteve, njësoj si Gjykata Ndërkombëtare Penale. I njëjti arsyetim vlen edhe për dispozitat e Paktit Ndërkombëtar mbi të drejtat civile dhe politike.

2. Veprimi në kohë i ligjit penal në të drejtën penale shqiptare. 2.1 Zhvillimi historik i veprimit në kohë e ligjit penal në periudhën 1925-1995. 2.1.1 Statuti themeltar i Republikës së Shqipërisë të vitit 1925. Një rëndësi të veçantë ka edhe studimi apo zhvillimi i veprimit në kohë i ligjit penal, duke e analizuar nga Statuti Themeltar i Republikës së Shqipërisë të vitit 192590, për të parë nëse mbrojtja juridike e të drejtave të tyre gjente një garanci ligjore te shprehur ne atë kohë. Ky statut në nenin 126 parashikonte parimin e ligjshmërisë dhe shprehimisht në të thuhet: Lirija personale asht e garantueme. Askush nuk mund të ndiqet, t`arrestohet, të burgoset, të dërgohet në gjyq ose në çdo mënyrë të pengohet ngas liria veçse në rasat e parapame prej ligjës dhe në formën e caktueme prej saj. Sigurisht që ky parim i referohet jo vetëm veprave penale, por edhe dënimeve penale. Askush nuk mund të dënohet “për rasat e parapame prej ligjes”, do të kuptohet që vetëm per vepra penale të parashikuar në ligj mund të lindë përgjegjësia penale dhe aq më tepër “në formën e caktueme prej saj” i referohet llojeve të dënimit. 89Ky rol ndihmës ka një rëndësi nga ana praktike pasi gjykatës i duhet të përcaktojë qartë kuptimin e normës duke përdorur të gjitha burimet e mundshme brenda statutit dhe burimet ndërkombëtare. Në të kundërt nëse nuk arrin dot të përcaktoje kuptimin e saktë, gjykata duhet të vendosë me vendim mos dënimin e atij fakti si rezultat i paqartësisë të normës për t’u aplikuar, pasi kjo paqartësi ka të bëjë më mungesën e elementëve të veprës penale. 90 Gjatë pjesës së parë të viteve ’20, Shqipëria përjeton mos qëndrueshmëri politike. Pas Triumfit të Legalitetit, fitores së Ahmet Zogut, më 1925 u shpall Ligji Themeltar i Republikës Shqiptare. Kjo Republikë, e bazuar në modelin e Republikës së Tretë Franceze (1870-1940).

43

Në lidhje me fuqinë prapavepruese të ligjit penal neni 134 parashikon shprehimisht se “Ligjet penale nuk mund të kenë fuqi prapavepruese në sfavor të të pandehunit”. Parim ky shumë i rëndësishëm për atë kohë, parim i cili sanksionon ndalimin e fuqisë prapavepruese të ligjit penal. Pra, nga ky postulat mund të nxirren një sërë konkluzionesh. E para, personi do të dënohet sipas ligjit të kohës që ka kryer veprën penale. E dyta, ligji i mëvonshëm nuk mund të aplikohet jo vetëm kur dënon veprën penale, por edhe kur parashikon dënime më të rënda. E treta, përderisa ligji nuk shprehet mbi ndalimin e fuqisë prapavepruese në favor të të pandehurit, atëherë ajo e lejon atë. Dispozita këto që në plan të parë shprehin garanci për personin që ai nuk mund të dënohet jashtë rasteve të parashikuara nga ligji. 2.1.2 Statuti themeltar i Mbretnis Shqiptare të vitit 192891 dhe Kodi Penal i vitit 192892. Më 1 dhjetor 1928, asambleja e dytë konstituente dekreton Statutin Themeltar të Mbretnis Shqiptare93. Edhe në këtë statut në titullin VI të titulluar, “Të drejtat e qytetasve”, në nenin 193 parashikohet parimi i ligjshmërisë, i cili në thelb është i njëjtë me atë të statutit të vitit 1925 ku shprehimisht thuhet: “ Lirija personale asht e garantueme. Askush nuk mund të ndiqet, t`arrestohet, të burgoset vecse në rastet e parapame prej ligjës dhe në formën e caktueme prej saj’. Parim ky që shtrihet jo vetëm për veprat penale,por edhe për llojet e dënimeve. Në lidhje me fuqinë prapavepruese të ligjit penal, neni 218 i Statutit parashikon shprehimisht se: “Ligjet nuk mund të kenë fuqi prapavepruese, përveç atyne që lehtësojnë ndëshkimet penale”. Në dallim nga Statuti i vitit 1925, Statutin Themeltar të Mbretnis Shqiptare i vitit 1928 veprimi i fuqisë prapavepruese parashikohet shprehimisht në ato raste kur lehtëson pozitën e personit. Një hap më pozitiv në dallim nga statuti i 1925 edhe pse ai nuk e ndalonte, por nuk e kishte një dispozitë të shprehur, në aktin më themeltar. Pjesa e fundit e kësaj dispozite ku thuhet “..lehtësojnë ndëshkimet penale” duhet kuptuar jo vetëm në drejtim të dënimit në kuptimin e ngushtë si ndëshkim, kur ulen dënimet etj., por edhe kur këto dënime nuk ekzistojnë më pasi veprimi apo mosveprimi nuk parashikohej më si vepër penale. Nga këto dy dispozita të statutit mund të kuptojmë qartë se të paktën në parashikimin ligjor, garantimi i të drejtës së lirisë ishte më së miri i rregulluar.

91 Më 1928, Shqipëria shpallet Mbretëri Demokratike e parlamentare. Organi ligjvënës përbëhej prej një dhome, ndërsa pushteti ekzekutiv i takonte kreut të shtetit, Mbretit, dhe kabinetit të përbërë nga Kryeministri dhe Ministrat. 92 Kodi Penal ishte një nga aktet më të rëndësishme i aprovuar nga dhoma legjislative më 28.5.1927 dhe që hyri në fuqi më 1.1.1928. 93 Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare, Shtypshkronja “Mbrothësija” Kristo P. Luarasi, 1929, marrë nga Arkivi Qëndror, Biblioteka e Shtetit.

44

Pasi analizuam parimin e ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal sipas Statutit të vitit 1928 një interes në vetvete parashikon edhe Kodi Penal i vitit 192894. Përkatësisht në librin e parë, Titulli I, titullohet “Aplikimi i ligjës penale” parashikon në nenet 1 dhe 2 veprimin në kohë të ligjit penal apo vazhdimësinë në kohë të ligjit penal. Në nenin 1 thuhet: Askush nuk mund të ndëshkohet për një vepër që ligja nuk e ka parapa ekspresisht (shprehimisht) si faj; gjithashtu nuk mund të dënohet me ndëshkime që nuk janë të caktuara me ligj. Sipas këtij neni sanksionohet parimi i ligjshmërisë për veprën penale edhe për dënimet. Në nenin 2 rregullohet veprimi në kohë i ligjit penal i cili nga përmbajtja është i njëjtë edhe me dispozitat e nenit 3 të Kodit aktual. Në nenin 2 paragrafi i parë ku thuhet: “Askush nuk mund të ndëshkohet për një vepër penale e cila nuk formonte faj mbas kohës kur asht bamun” sanksionohet parimi i ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal. Pra, në rast se ligji parashikon një inkriminim të ri apo një vepër penale të re, personi nuk mund te dënohet pasi kriteri kryesor është koha e kryerjes së veprës penale dhe ligji penal që ka qenë në fuqi, duke mos marrë ne konsideratë asnjë ndryshim të ligjit penal mbi veprimin apo mosveprimin e personit. Paragrafi i dytë i nenit 2 shprehet: “Askush mund të ndëshkohet për një vepër, të cilën ligja e pasvumn nuk e ndëshkon dhe në qoftë se ka qënë i ndëshkuem, përmbarimin dhe efektet ligjore penale t`atij ndëshkimi mbeten të pa fuqishme”. Ky paragraf sanksionon parimin e veprimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal kur ai nuk dënon më veprën penale dhe e shtrin veprimin e tij edhe në ato raste kur ekzekutimi i dënimit ka filluar pasi “përmbarimin dhe efektet ligjore penale t`atij ndëshkimi mbeten të pa fuqishme”. Dhe për më tepër në paragrafin e fundit parashikohen aplikimi i ligjit më të favorshëm kur ligji i kohës kur është kryer është i ndryshëm nga ai i mëvonshmi pasi thuhet “Në qoftë se midis ligjës së kohës kur asht banun faji dhe ligjavet të pas-vumuna ka ndryshim, aplikohet ajo ligjë, dispozitat e të cilit janë me favorabël për të pandëhurin”. Këto dispozita janë të njëjta me parashikimin e atyre aktualeve duke qenë në linjë me kodet penalë perëndimorë të asaj kohe. Kjo është për tu theksuar si një meritë e hartuesve të këtij kodi përsa i përket pjesës së përgjithshme pasi në pjesën e posaçme duhet të bëhet një analizë më vete në lidhje me mbrojtjen juridike më të madhe që mund t`i jepej një klase të caktuar apo jo. Por studiues kanë arritur në konkluzione se këto parime jo vetëm nuk gjetën zbatim, por në vend të tij, lulëzoi arbitrariteti dhe terrori95. 2.1.3 Kushtetuta e Republikës Popullore të Shqipërisë të vitit 1950 dhe Kodit Penal të vitit 1948 dhe 1952.

94 Kodi Penal është aprovuar nga dhoma legjislative më 28.5.1927 dhe hyri në fuqi më 1.1.1928. 95 Çela, Peza, Elezi, Gjika, E drejta penale e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme, fq. 365, 1982.

45

Pas Luftës së Dytë Botërore, për një kohë të shkurtër dispozitat e Kodit Penal të vitit 1928 u lanë si ndihmë për organet gjyqësore dhe te hetuesisë jo si dispozita në fuqi,por vetëm si rregulla juridike96. Me ligjin Nr. 599 datë 13.05.1948 u shpall Kodi Penal i viti 1948, i cili hyri në fuqi me 1 shtator 1948. Ky Kod në dallim nga Kodi Penal i viti 1928 përmban dispozita të cilat janë arbitrare dhe shkelin hapur parime shumë të rëndësishme të së drejtës. Duke filluar nga parashikimi dhe lejimi i analogjisë në paragrafin e tretë të nenit 5 ku thuhet se: Ka përgjegjësi penale për një vepër shoqërisht të rrezikshme e cila, që nuk është parashikuar shprehimisht prej ligjës, nga përngjasia e elementeve të saj i korrespondon një faji penal të parashikuar shprehimisht”, shkelet hapur parimi i ligjshmërisë i cili dënueshmërinë e lidh me vepra penale dhe dënime të parashikuara shprehimisht në ligjin penal. Kështu që shumë persona u dënuan edhe pse vepra penale nuk parashikohej në ligj,por paraqiste tipare të njëjta me një vepër që parashikohej nga Kodi Penal. Në rastet e analogjisë, bazat dhe kufijtë e përgjegjësisë caktohen sipas dispozitave që parashikonin atë faj penal elementet e të cilit janë marrë si bazë në caktimin e përgjegjësisë penale97. Nga ana tjetër, në lidhje me fuqinë prapavepruese të ligjit penal paragrafi i dytë i nenit 5 parashikon fuqinë prapavepruese të ligjit penal kur nuk dënon veprën penale, por në dallim nga kodi i mëparshëm ka caktuar një afat kohor i cili nuk duhet të kalojë dhënien e vendimit i cili ka marrë formë të prerë. Arsyetim ky i palogjikshëm pasi për të njëjtën vepër penale të kryer nga dy persona, njëri duhet te vazhdojë dënimin vetëm se është dhënë vendimi i formës së prerë,ndërsa personi tjetër mund të jetë në fazën e gjykimit, duhet të trajtohen juridikisht ndryshe, duke shkelur parimin e barazisë së shtetasve. Shprehimisht dispozita parashikon se :“Nuk ka përgjegjësi penale për një vepër e cila, megjithëse në kohën që u krye formonte një faj penal, ka humbur karakterin e saj të rrezikshëm përpara se vendimi të marrë formë të prerë nga shkaku i ndryshimit të rrethanave shoqërore dhe politike. Nga kjo dispozitë del qartë që fuqia prapavepruese jo vetëm që nuk lejohet kur vendimi ka marrë formë të prerë, por nuk parashikon asgjë në lidhje me llojin dhe masën e dënimit. Me fjalë të tjera ajo që parashikohej nga kodi i vitit 1928 përsa u trajtua më sipër, sipas kodit 1948 nuk parashikohet aspak dhe nuk lejon veprimin e një ligji të ri që favorizon autorin e veprës penale, kur dispozitat janë më të favorshme. Por pavarësisht këtij vakumi, Kodi Penal i 1948 parashikon në mënyrë të shprehur se cila do të konsiderohet kohë e kryerjes së veprës penale, si element kyç për caktimin e ligjit të zbatueshëm. 96 Kështu përcaktohej me dekretin e Presidiumit të Kuvendit Popullor nr. 392 datë 25.1.1947 mbi interpretimin autentik të nenit 3 të ligjit nr 1 17.5.1945, ku thuhej se dispozitat e mëparshme vlejnë si rregulla juridike, kur nuk vijnë në kundërshtim me frymën e re demokratike dhe aktet ligjore të pushtetit popullor. 97 Neni 5 i Kodit Penal i vitit 1948.

46

Më saktë neni 18 parashikon se : “Faji penal konsiderohet i kryer kur autori ka vepruar ose detyrohej të vepronte pa marrë parasysh kohën që ka ndodhur pasoja e veprës penale”. Parashikim që nuk parashikohet në kodin penal aktual, duke ia lënë doktrinës dhe praktikës përcaktimin e saj në aplikimin e instituteve të ndryshme. Kushtetuta e Republikës Popullore të Shqipërisë të vitit 1950, në lidhje me veprimin në kohë të ligjit penal nuk parashikon asnjë dispozitë në dallim me dy statutet e para që analizuam më sipër. Aty sanksionohet vetëm parimi i ligjshmërisë i cili garanton mosdënueshmërinë e personit i cili nuk ka kryer faj (vepër penale) dhe dënime të cilat duhet të jepen vetëm në bazë të ligjit, pasi ashtu siç shprehet edhe dispozita kushtetuese: Dënimet nuk mund të caktohen dhe të jepen veçse në bazë të ligjit. Duket mëse e qartë që, vakume të tilla ligjore, aq më shumë në rang kushtetues, cënojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. Në një plan krahasues këto garanci ecin me hapa prapa vetëm në lidhje me atë që parashikohet shprehimisht në ligj dhe jo më të analizohet zbatimi konkret i tyre. Për më tepër Kodi Penal i viti 1952 në parashikimet e tij shkel një sërë parimesh të cilat komprometojnë dukshëm dhënien e drejtësisë dhe hapin rrugë për vendime diskrecionale, subjektive të gjykatve. Lejimi analogjisë në nenin 398 të saj shkel parimin e ligjshmërisë,jo vetëm për veprën penale,por edhe llojin e dënimit, edhe pse ajo mund të aplikohet sipas këtij neni në raste të jashtëzakonshme. Dispozitë kjo e ngjashme dhe me Kodin Penal të viti 1948. Në lidhje me veprimin në kohë të ligjit penal , neni 62 i këtij kodi, i titulluar “Kufijtë e veprimit të ligjës penale në kohë, parashikon: Cilësimi i një vepër penale si krim dhe dënimi i saj caktohen nga ligja penale që është në fuqi në kohën e kryerjes së krimit. Ligja e re që nuk dënon veprën ose që zbut dënimin, ka fuqi prapavepruese.”. Paragrafi i parë i referohet ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal duke theksuar që është ligji i kohës ai që duhet të aplikohet dhe jo ligji i mëvonshëm nëse parashikon një inkriminim të ri. Por duke bërë një përjashtim nga ky rregull. Ligji penal ka fuqi prapavepruese kur ai është favorizues për veprën penale, pasi nuk e dënon më,ose për autorin e veprës penale zbut dënimin. Nuk theksohet nëse dënimi i referohet vetëm masës së dënimit apo edhe llojit të tij, pasi “zbut dënimin” në plan të parë duket sikur i referohet masës së tij. Sigurisht kjo dispozitë në vetvete paraqet karakter favorizues,por parashikimi i nenit 3 i cili lejon aplikimin e analogjisë vë shumë në diskutim zbatimin e drejtë të këtij neni. 2.1.4 Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë e vitit 1976 dhe Kodi Penal i vitit 1977. Në Kushtetutën e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë të vitit 1976 në nenin 56 thuhet:

98 Neni 3 i Kodit Penal te vitit 1952 parashikon: “Kur një vepër penale e rrezikshme nuk është parashikuar drejtpërdrejt nga ligja, baza dhe kufijtë e përgjegjësisë penale që parashikojnë krime të një natyre sa më të ngjashme. Analogjia zbatohet në raste të jashtëzakonshme”.

47

“Asnjëri nuk mund të dënohet penalisht pa vendim të gjykatës dhe për një vepër që nuk parashikohet nga ligji si krim”. Në këtë rast tentohet të parashikohet parimi i ligjshmërisë, por i cunguar pasi parashikohet vetëm për veprën e cila duhet te parashikohet në ligj duke mos parashikuar apo lënë një boshllëk në lidhje me dënimin. Mosparashikimi për dënimet duket sikur e lejon shkeljen e parimit të ligjshmërisë, por po ti referohemi nenit 45 të Kodit Penal të vitit 1977 ajo e parashikon atë shprehimisht. Në paragrafin e parë të nenit 45 cilësimi i veprës penale dhe dënimi i saj bëhet në bazë të ligjit penal që ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së saj. Ligji i ri, që nuk dënon veprën penale, ka fuqi prapavepruese. Kjo dispozitë parashikonte parimin e ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal, në pikëpamjen sipas së cilës se, për të konkluduar nëse një vepër është penale dhe e ndëshkueshme duhet përcaktuar në bazë të ligjit penal që është në fuqi kur u krye vepra. Parim ky që përputhet në thelb edhe me paragrafin e parë të nenit 3. Ligji i ri penal nuk ka fuqi prapavepruese edhe kur ka dispozita më të favorshme për personin që ka kryer veprën sesa ligji i vjetër që ishte në fuqi kur u krye vepra penale. Me fjalë të tjera nëse ligji i ri parashikonte një dënim më të butë, nuk mund të aplikohet edhe në qoftë se çështja ka qenë akoma objekt shqyrtimi gjyqësor. Përjashtim sipas këtij Kodi ka fuqia prapavepruese e ligjit penal që nuk dënon më veprën penale. Pra kur ligji i ri shfuqizon një vepër penale apo eviton përgjegjësinë penale për veprën e cila është kryer para hyrjes së tij në fuqi ka fuqi prapavepruese Kjo zgjidhje e Kodit Penal 1977 konsiderohej e drejtë pasi ligji penal e kishte burimin e vet ne humanizmin dhe drejtësinë socialiste të asaj kohe, për të cilën qëllimi i hakmarrjes kundrejt autorit të krimit ishte i huaj. Në dallim nga kodi aktual, neni 45 nuk parashikon fuqinë prapavepruese të ligjit penal me dispozita më të favorshme, pra nuk i shtrin ato siç vepron për veprën penale, por e kufizon në lidhje me autorin e veprës penale. Është shumë i rëndësishëm për t’u përmendur fakti se nga ky rregull ka pasur edhe përjashtime, d.m.th kur ligjit të ri i është dhënë fuqi prapavepruese megjithëse ajo e rëndonte fajtorin. Por këto përjashtime të cilat shkelnin hapur parimin e ligjshmërisë, konsideroheshin të ligjshme pasi ishte e mjaftueshme që ishin të shprehura në mënyrë të hapur në ligjin e ri99. Duket qartë se si ligji penal aplikohej edhe për veprime të cilat nuk konsideroheshin vepra penale në kohën e kryerjes së veprës penale duke iu shërbyer regjimit të asaj kohe100. 2.2 Veprimi në kohë i ligjit penal sipas Kodit Penal të vitit 1995.

99 Meqenëse po trajtojmë përjashtimet nga rregulli, duke shkelur parime të rëndësishme penale, në Kodin Penal te 1952 dhe 1977 figuronte një normë penale me fuqi prapavepruese, neni 58, i cili konsideronte krim dhe ndëshkonte veprimtarinë aktive kundër lëvizjes revolucionare të zhvilluar gjatë ose para pushtimit nazifashist nga persona të ndodhur në vende me përgjegjësi në shtet apo nga persona të angazhuar në shërbime të fshehta ose në organizata tradhtare. 100 Çela, Peza, Elezi, Gjika, E drejta penale e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Pjesa e Përgjithshme, 1982, fq 42.

48

Parimi kushtetues101 i ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal, siç e kemi trajtuar dhe më lart, ndalon zbatimin e ligjit të ri për vepra penale të kryera para hyrjes së tij në fuqi, që zgjerojnë apo rëndojnë përgjegjësinë penale. Nuk përjashton fuqinë prapavepruese të ligjit të shfuqizuar edhe pse ka qenë në fuqi në momentin kur është kryer vepra penale, pasi paragrafi i tretë i nenit 29 parashikon se “Ligji penal favorizues ka fuqi prapavepruese” duke qenë në përputhje të plotë me parashikimet e nenit 15 të Paktit ndërkombëtar mbi të drejtat civile dhe politike dhe nenin 3 të Kodit Penal, në të cilin në mënyrë të shprehur parashikohet parimi i fuqisë prapavepruese të ligjit penal. Duke analizuar dispozitat e veprimit në kohë të ligjit penal apo vazhdimësinë e tyre sipas Kodit Penal aktual, neni 3 i Kodit Penal dallon mes shfuqizimit të veprës penale dhe modifikimin apo ndryshimin e ligjit të mëparshëm, të parashikuar në paragrafët 2 dhe 3 të nenit 3. Neni 3 i Kodit Penal, duke marrë për bazë thelbësore kohën e kryerjes së veprës penale, parashikon tre mundësi të veprimit në kohë të ligjit penal102.

2.2.1 Parimi i ndalimit të fuqisë prapavepruese të inkriminimit të ri.

-Inkriminimi i ri Në bazë të nenit 3 paragrafi i parë të Kodit Penal, “Askush nuk mund të dënohet për një vepër penale që, sipas ligjit të kohës kur është kryer, nuk përbënte vepër penale”. Kjo nënkupton që kemi të bëjmë me një inkriminim të ri, pra kur ligji parashikon një vepër penale të re që nuk parashikohej më parë si e tillë. Parimi i ndalimit të fuqisë prapavepruese jo favorizuese nënkupton që, ligji penal aplikohet vetëm për vepra penale të kryera pas hyrjes së tij në fuqi e prandaj nuk mund të aplikohet për vepra të kryera më përpara: nullum crimen sine proevia lege poenali scripts et stricta103. Cfare ndodh në rastin e një inkriminimi të ri? Në një rrethanë si kjo, kur ligji parashikon një vepër penale të re, është e dukshme që nuk mund të merren në konsideratë nga gjykata veprime të ndërmarra nga subjekti nën fuqinë e një ligji, i cili juridikisht i lejonte dhe nuk i konsideronte të kundraligjshme104: Në rastin e një vepre penale vazhduese apo të qëndrueshme, veprimet e kryera para hyrjes në fuqi të ligjit të ri inkriminues, nuk mund të shërbejnë për të plotësuar këto lloj veprash penale105. Kur ligji i ri parashikon një vepër penale të re, që të aplikohet nuk mjafton që veprimi i fundit të jetë kryer nën fuqinë e ligjit të ri por kërkohet që ky veprim i fundit, i vetëm

101 Neni 29 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë. 102Caraccioli, I., Manuale di diritto penale. Pt. g., Padova, 2005, 78; PECORELLA C., Legge intermedia: aspetti problematici e prospettive de lege ferenda, cit., 611 ss.; ID., L’efficacia nel tempo della legge penale favorevole, Milano, 2008, 68 ss.; 103Pagliaro A., Legge penale nel tempo, in Enc. dir., XXVIII, Milano, 1973. 104 Romano, Commentario sistematico del codice penale, 2004, fq 234. 105 Petrone, Reato abituale, Torino, 1967, fq 60.

49

apo së bashku me veprimet e tjera paraardhëse, dhe këto të kryera nën fuqinë e këtij ligji, duhet të përmbajnë elementët e ndonjë figure penale konkrete106. Në të kundërt, një inkriminim i ri, vepra penale e të cilit shfaqet në formën e veprës penale vazhduese apo të qëndrueshme, një pjesë e konsiderueshme dhe e nevojshme e të cilit, është zhvilluar para hyrjes në fuqi e ligjit të ri, do t`i aplikohej ligji i ri vetëm e vetëm se një pjesë shumë e vogël e tij ka ndodhur pas hyrjes në fuqi e ligjit të ri. Kështu do t`u jepej rëndësi penale veprimeve të mëparshme duke shkelur një nga parimet kushtetuese atë të ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal për malam parte. Duke ndjekur këtë rrugë arsyetimi duhet pranuar, sipas doktrinës, që ligji i ri inkriminues që parashikon një vepër penale të re, të kryer në mënyrë vazhduese apo të qëndrueshme, mund të aplikohet vetëm nëse, nën fuqinë e ligjit të ri është kryer minimumi i nevojshëm për t`u konsideruar si vepër penale107. Konkretisht në Kodin Penal aktual, kohët e fundit janë shtuar disa vepra penale të reja108 si neni 74/a me ligjin nr, 10023 datë 27.11.2008, “Shpërndarja e materialeve pro gjenocidit ose krimeve kundër njerëzimit”. Neni 83/b “Nxitja për gjakmarrje”, shtuar me ligjin nr. 9686 datë 26.2.2007, 84/a “Kanosja me motive racizmi dhe ksenofobie nëpërmjet sistemit kompjuterik”, neni 109/b “Shtrëngimi me anë të kanosjes ose dhunës për dhënien e pasurisë”, shtuar me ligjin nr. 9275 datë 16.9.2004. Duke iu referuar bazës ligjore, që analizuam më sipër këto vepra penale aplikohen vëtëm për ato veprime që janë kryer pas hyrjes në fuqi të ligjit që i parashikon respektivisht. -Parimi i ndalimit të fuqisë prapavepruese të inkriminimit të ri në jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese. -Vendim i Gjykatës Kushtetuese nr. 41 datë 29.12.2005109. Me këtë vendim të Gjykatës Kushtetuese, kërkuesit kanë parashtruar një sërë pretendimesh, duke përfshirë ndër të tjera edhe pretendimin për shkeljen e parimit të

106 Mantovani, Diritto penale, fq, 100. Ky fakt është i rëndësishëm, pasi në qoftë së veprimi i fundit nuk përbën vepër penale do të ishim para rastit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal. 107 Petrone, Torino, 1967, fq. 61. 108 Duke iu referuar ndryshimeve ligjore të ligjvënësit, duke filluar nga viti 2004 deri më sot janë shtuar rreth 36 vepra penale të reja dhe përkatësisht nenet: 83/b,119/a, 119/b, 124/a, 124/b,143/b,164/a,164/b,170/b,179/a,197/b,199/a,206/a,206/b,230/a,230/b,230/c,230/ç,230/d,232/a,232/b,234/a,234/b,245/1,282/b,287/b,293/a,293/b,293/c,293/ç,295/a,305/a,305/b,313/a. 109 Me vendimin nr. 356, datë 14.04.2003, ka deklaruar fajtor kërkuesin A. B. për veprat penale të organizimit dhe drejtimit të organizatave kriminale me qëllim trafikimin e paligjshëm të narkotikëve, parashikuar nga neni 284/a/2 të Kodit Penal si dhe të krijimit të bandës së armatosur dhe organizatës kriminale, parashikuar nga neni 333 i Kodit Penal, dhe në bazë të nenit 55 të Kodit Penal ka caktuar një dënim përfundimtar prej 15 vjet burgim. Po me këtë vendim, Gjykata e Shkallës së Parë Tiranë, ka deklaruar fajtor kërkuesin S.K për veprat penale të organizimit dhe drejtimit të organizatave kriminale me qëllim trafikimin e narkotikëve, parashikuar nga neni 284/a/2 i Kodit Penal, të krijimit të bandës së armatosur dhe organizatës kriminale, parashikuar nga neni 333 i Kodit Penal, si dhe falsifikimit të letër njoftimeve apo vizave, parashikuar nga neni 189/1 i Kodit Penal, dhe në bazë të nenit 55 të Kodit Penal i ka caktuar një dënim përfundimtar prej 15 vjet burgim. Vendime këto të lëna në fuqi nga Gjykata e Apelit Tiranë.

50

mosdënimit pa ligj (nullum crimen nulla poena sine lege), sipas nenit 29 të Kushtetutës. Ky pretendim, në bazë të vendimit nuk ka rezultuar i bazuar, pasi kërkuesit nuk e kanë vlerësuar drejt aplikimin e ligjit penal në kohë. Shkelja e këtij parimi të rëndësishëm konstatohet nga kërkuesit në faktin se, në vitin 2001 ne Kodin Penal është shtuar neni 283/a mbi trafikimin e narkotikëve dhe se vepra penale e kryer prej tyre është zhvilluar gjatë periudhës 1998-janar 2001. Kështu që, sipas pretendimit të tyre vepra penale që u është atribuuar kërkuesve në atë kohë, nuk parashikohej nga Kodi Penal. Është e vërtetë që me ligjin nr. 8733 datë 24.01.2001, “Për disa shtesa e ndryshime në ligjin nr 7885 datë 27.01.1995, “Kodi Penal të Republikës së Shqipërisë është shtuar neni 283/a, por kërkuesit nuk janë dënuar në bazë të këtij neni, por në bazë të nenit 284/a, i cili është shtuar me ligjin nr 8279, datë 15.1.1998. Siç pranohet edhe në doktrinën e të drejtës penale, në këndvështrimin e pasojave kriminale, në varësi të qenies ose jo të pasojës si element i figurës së veprës penale, këto të fundit, ndahen në materiale dhe formale. Duke e analizuar në këtë vështrim figurën e veprës penale, që parashikon neni 284/a, mund të konkludohet se ajo përfshihet në figurat formale të veprave penale, gjë që do të thotë se kjo vepër konsiderohet e kryer që nga momenti i organizimit dhe i pjesëmarrjes në organizatën kriminale pavarësisht nga ardhja e pasojave. Kur nga veprimtaria e organizatës kriminale kanë ardhur edhe pasoja, atëherë veprat penale do të konkurrojnë. Në këto rrethana konkludohet se kërkuesit që janë deklaruar fajtorë dhe dënuar për një vepër penale që në kohën e kryerjes parashikohej në ligj ndaj vlerësimi i vazhdimësisë së ligjeve penale, është konkluzion i gabuar110. - Vendim i Gjykatës Kushtetuese nr. 16 datë 15.06.2009111. Gjykata Kushtetuese, në disa vendime të saj është shprehur se, për vetë faktin që norma nuk është e qartë nuk do të thotë se ajo mungon. Sipas një parim të përgjithshëm sipas të cilit112, duhet të kuptohet që, çdo vepër penale duhet të parashikohet me ligj dhe individi duhet të jetë objektivisht në gjendje të kuptojë përmbajtjen e normës penale dhe, nëse është e nevojshme, me ndihmën e interpretimeve gjyqësore të saj, se çfarë veprimesh apo mosveprimesh do ta bëjnë atë përgjegjës penalisht. Kur bëhet fjalë për mundësinë e individit për të parashikuar pasojat e veprimeve të tij, nuk është e thënë që të nënkuptohet një qartësi absolute. Ligji duhet të jetë në gjendje

110 Për interpretim të njëjtë shih edhe vendim nr. 14 datë 17.04.2007 të Gjykatës Kushtetuese në analizën e pretendimit të parë.. 111Kërkuesi, me vendimin nr. 8, datë 23.01.2006 të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Krujë është deklaruar fajtor dhe është dënuar me 5 vjet burgim për veprën penale të “prodhimit dhe shitjes së narkotikëve”, parashikuar nga neni 283/1 i Kodit Penal. Gjykata e Apelit Tiranë, mbi ankimin e tij, me vendimin nr.465, datë 26.05.2006 ka vendosur prishjen e vendimit të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Krujë, pushimin e çështjes në ngarkim të kërkuesit dhe lirimin e tij nga dhomat e paraburgimit. Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë, mbi rekursin e prokurorit, me vendimin nr.181, datë 09.04.2008 ka vendosur prishjen e vendimit nr. 465, datë 26.05.2006 të Gjykatës së Apelit Tiranë dhe lënien në fuqi të vendimit nr.8, datë 23.01.2006 të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Krujë. 112 Neni 7 i KEDNJ.

51

të ndjekë rrethanat e ndryshme dhe, për këtë arsye, një standard i një parashikueshmërinë të arsyeshme është i mjaftueshëm. Në rastin konkret, kërkuesi ka pretenduar, se është dënuar për veprën penale të “Prodhimit dhe shitjes së narkotikëve”, parashikuar nga neni 283/1 i Kodit Penal ndërkohë, që mbajtja e një sasie të vogël droge me qëllim përdorimi nuk është veprim i dënueshëm në kuptim të kësaj norme dhe në këto kushte ai është dënuar pa ligj. Edhe pse neni 283/1 nuk ka përcaktuar sasinë e drogës për përdorim vetjak në këtë dispozitë, elementët e veprës penale dhe dënimi përkatës janë të përcaktuara në mënyrë të arsyeshme dhe të mjaftueshme, duke i dhënë mundësi kërkuesit të dijë se cilat veprime apo mosveprime e bëjnë atë penalisht përgjegjës. Kjo dispozitë ka qenë e tillë që nga viti 2001, pra dhe në kohën e kryerjes së veprës penale dhe paqartësia e normës nuk përbën shkak për mosdënim pa ligj. 2.2.2 Parimi i fuqisë prapavepruese të abolitio criminis (depenalizimi i veprës penale). -Depenalizimi i veprës penale me ligj (Dispozita favorizuese për veprën penale) Në rastin e një ligji, që nuk dënon veprën penale, do të zbatohet ky ligj dhe jo ligji i kohës së kryerjes së veprës penale, fuqi prapavepruese e cila shtrihet edhe në ekzekutimin e dënimit të dhënë ndaj personave që i kanë kryer këto vepra, kur ekzekutimi nuk është bërë apo nuk ka përfunduar, në bazë të nenit 3 paragrafi i dytë. Pra, edhe ligji që shfuqizon veprën penale i nënshtrohet gjithmonë fuqisë prapavepruese dhe ky parashikim i Kodit Penal ka një bazë kushtetuese, jo vetëm në nenin 29 të Kushtetutës, por edhe në parimin e barazisë së shtetasve para ligjit, neni 18 paragrafi i parë, i cili shprehet se: “Te gjithë janë të barabartë para ligjit”. Do të ishte i palogjikshëm fakti që, të dënohej një person për një vepër penale dhe një tjetër jo, thjesht pasi ndryshon koha e kryerjes së veprës penale. Neni 3 paragrafi i dytë parashikon se “Ligji i ri që nuk dënon veprën penale ka fuqi prapavepruese. Në rast se personi është dënuar, ekzekutimi i dënimit nuk mund të fillojë dhe, në qoftë se ka filluar, pushon”. Dhe për më tepër, për sa parashikon neni 328 i Kodit të Procedurës Penale, prokurori vendos pushimin e akuzës ose të çështjes, kur fakti nuk parashikohet nga ligji si vepër penale. Kjo ndodh atëherë, kur nga dispozitat e ligjit penal shfuqizohet një figurë e veprës penale që, dënohej penalisht duke e përjashtuar nga kategoria e veprave penale dhe duke i dhënë fund një inkriminimi të veçantë. Duhet të kuptojmë qartë se, jo gjithmonë shfuqizimi i një ligji që përmban një normë inkriminuese, sjell edhe shfuqizimin e veprës penale të parashikuar nga ai. Ligjet shfuqizohen nga ligje të cilat dalim vonë, në mënyrë të shprehur nga ligjvënësi ose për papajtueshmëri të dispozitave të reja me ato të vjetra, duke mos i specifikuar konkretisht ato, ose ligji i ri bën një rregullim tjetër për tërë dispozitat, krejt të ndryshme nga të parat. Neni 150 paragrafi i parë i Kushtetutës parashikon se, një ligj

52

mund të shfuqizohet edhe me një referendum113. Pra, parashikohen katër lloj shfuqizimesh të ligjit penal: të shprehur ose të heshtur, për papajtueshmëri me vendim të Gjykatës Kushtetuese, për një rregullim krejt të ri të një sërë marëdhëniesh juridike dhe për referendum shfuqizues. Në veçanti, shfuqizimet për papajtueshmëri të dispozitave duke bërë një risistemim të marrëdhënieve juridike të caktuara shtrojnë problemin se, deri në çfarë mase është bërë shfuqizimi i ligjit penal, nëse ka sjellë abolitio criminis apo një modifikim i dispozitave të mëparshme. Pasi papajtueshmëria e normave në kohë, jo gjithmonë sjell shfuqizimin e normës së mëparshme, por thjesht ndryshime të pjesshme të ligjit penal, pa u bërë shfuqizimi i tij. Kjo dukuri vërehet me tepër tek kodet, te cilët në vetvete, vazhdojnë për periudha relativisht të gjata kohore, ndërsa pjesë ose dispozita të veçanta u nënshtrohen ndryshimeve të herë pas hershme. Ndryshime të tilla kanë shoqëruar Kodin Penal aktual të bëra me ligjin nr. 9275, datë 16.09.2004, i cili ka sjellë nocione dhe kuptime të reja edhe për format e veçanta të bashkëpunimit dhe përgjegjësisë së bashkëpunëtorëve114. Megjithatë problemi i dallimit të shfuqizimit dhe modifikimit të veprës penale115 nuk mund të diskutohet, kur një vepër penale transformohet në një kundërligjshmëri administrative. Në këto raste kundërligjshmëria penale shfuqizohet, me fuqi prapavepruese, ndërsa kundërligjshmëria administrative nuk mund të aplikohet për fakte të kryera para hyrjes së saj në fuqi. Mendojmë, ashtu si dhe si doktrina e huaj mbizotëruese, që duhet të konsiderohet shfuqizues çdo lloj ndërhyrje legjislative, që ndikon drejtpërsëdrejti mbi objektin juridik të mbrojtur nga ligji penal ose kur kemi të bëjmë me një zëvendësim nga një figurë konkrete në një figurë të përgjithshme të veprës penale. P.sh në rrethin e figurës së përgjithshme të veprës penale të veprës penale kundër moralit dhe dinjitetit, figura konkrete e Homoseksualizmit, neni 116, është shfuqizuar, pasi ndërhyrja legjislative ndikon drejtpërsëdrejti mbi objektin juridik. Do të kishim thjesht një modifikim në rast zëvendësimi të një vepre penale të përgjithshme ne një figurë konkretë, që mbrojnë të njëjtin objekt juridik. Të konsiderosh këtë rast si abolitio criminis, mund të arrihet ne konkluzione absurde pasi, në këtë linjë arsyetimi do të konsideroj si shfuqizim çdo vepër penale e vjedhjes nëse një ligj i ri do të ndryshonte vlerën apo kufirin sasior për të përcaktuar rrezikshmërinë e veprës penale. Dhe para një rrezikshmërie shoqërore të papërfillshme, vepra penale nuk ekziston kur ajo është kryer pas hyrjes ne fuqi të ligjit

113 Populli, nëpërmjet 50 mijë shtetasve me të drejtë vote, ka të drejtën e referendumit për shfuqizimin e një ligji, si dhe t'i kërkojë Presidentit të Republikës zhvillimin e referendumit për çështje të një rëndësie të veçantë. 114 Shefqet Muçi, Idem, fq 73. 115 Ambrosetti E.M., Abolitio criminis e modifica della fattispecie, Padova, 2004; Id., La successione di leggi penali nell’ipotesi di modifiche mediate della fattispecie: la discutibile adozione daparte delle Sezioni Unite del c.d. criterio strutturale, in Vinciguerra S.-Dassano F., Scritti in memoria di Giuliano Marini, Napoli-Roma, 2010; Pulitano V., Legalità disçontinua? Paradigmi e problemi di diritto intertemporale, in Riv. it. dir. proc. pen., 2002, 1270 ss.; Romano M., Irretroattività della legge penale e riforme legislative: reati tributari e false comunicazioni sociali, në Riv. it. dir. proc. pen., 2002, 1248 ss

53

të ri, ndërsa për vepra penale para saj kemi të bëjmë thjesht me një modifikim të dispozitës116. Pra, në këto raste kemi të bëjmë më një modifikim dhe jo shfuqizim. Për më tepër edhe kur cilësimi i një krimi bëhet kundravajtje dhe subjekti kur ka kryer veprën penale ka qenë 15 vjeç, nuk kemi të bëjmë më shfuqizim, por thjesht me një modifikim të tipareve të subjektit të parashikuar me ligj, si mosha për përgjegjësi penale dhe përgjegjshmëria117. Në doktrinë, shfuqizimi i veprës penale ndahet në shfuqizim tërësor ose i pjesshëm118. Me shfuqizimi tërësor vepra penale nuk ekziston më në legjislacionin pozitiv, duke u aplikuar neni 3 paragrafi i dytë ndërsa me shfuqizimin e pjesshëm vepra penale ngelet në fuqi por është objekt i një shfuqizimi të kufizuar dhe vazhdon të dënohet penalisht, duke u aplikuar neni 3 paragrafi i tretë. Duke konsideruar shfuqizimin si një fakt që është i lidhur ngushtësisht me një normë që përmban një vepër penale, diskutime të ndryshme ka në lidhje me ato norma që i referohen rasteve përjashtimore të përgjegjësisë penale. Pra, nëse është kryer një vepër penale por një normë e re parashikon si rast përjashtimor të përgjegjësisë penale, cili paragraf duhet të aplikohet i nenit 3, i dyti apo i treti? Për t`u aplikuar neni 3/2 i Kodit Penal duhet që ligji t`i referohet një norme inkriminuese apo që përmban një vepër penale dhe jo norma përjashtuese nga përgjegjësia penale, pasi vetë ky paragraf shprehet që: Kur ligji penal nuk dënon veprën penale. Pra, në këtë rast kemi të bëjmë më një modifikim apo ndryshim dhe jo shfuqizim të veprës penale, duke aplikuar me të drejtë paragrafin e tretë dhe jo të dytë. Pasi u përcaktuan rastet e shfuqizimit të veprës penale, mund të dallohen tre raste për identifikimin e ndryshimeve të figurave të veprave penale: a) parashikimi i një figure konkrete të re të veprës penale, pa shfuqizuar në mënyrë të heshtur apo të shprehur ndonjë tjetër të ngjashme me të në Kodin Penal; b) shfuqizimi i një dispozite pa parashikuar asnjë inkriminim të ri apo figure të re të veprës penale; c) shfuqizimin e një dispozite dhe zëvendësimin e saj me një figure të re të veprës penale119. a) Parashikimi i një figure konkrete të re të veprës penale që nuk pajtohet apo përputhet me të parën, nuk paraqet ndonjë problem, në kuptimin që mund të aplikohen njëkohësisht të dyja, sepse figura e re e veprës penale është e përgjithshme në krahasim me ato ekzistuese. Por, në respekt të parimit të ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal, ajo nuk mund të aplikohet për fakte të kryera para hyrjes së saj në fuqi. Nëse figura e re e veprës penale është e veçantë në krahasim me atë ekzistuese, për veprat penale të kryera do të aplikohet ajo që është më favorizuese, pasi duke pasur parasysh ndalimin e fuqisë prapavepruese aplikohet vetëm për ato ligje që, zgjerojnë objektin e veprave penale apo rrisin dënimin e veprave penale të kryera. 116 Pagliaro, Il fatto del reato, Palermo, 1960, fq 109. 117 Palazzo, Il fatto del reato, Torino, 1999, fq 306. 118 Latazzini, Lupo, La teoria del fatto concreto, fq. 159. 119 Padovani, Diritto penale, Milano, 2002, fq. 1365.

54

Në çdo rast të parashikimit të një dispozite të re me një figurë konkrete të veprës penale aplikohet neni 3/3 i Kodit Penal, në të kundërt do të aplikohet neni 3/1 i Kodit Penal. b) Shfuqizimi i veprës penale nuk parashtron vështirësi në qoftë se parashikohet si figurë e përgjithshme e veprës penale në krahasim me atë ekzistuesen: figura e përgjithshme do të shfuqizohet sipas paragrafit të dytë të nenit 3, ndërsa figura e veçantë do të vazhdohet të aplikohet për ato fakte që parashikonte para shfuqizimit të saj. Ndërsa në rastin e shfuqizimit të figurës së veçantë të veprës penale, fillimisht duhet të bëhet dallimi midis asaj që në doktrinë quhet: specifikim i elementeve të një figure të veçantë ekzistuese dhe shtimi i elementeve apo rrethanave të një figure të veçantë të veprës penale ekzistuese. Në rastin e pare marrim si shembull nenin 144, “Mashtrimin në subvencione” dhe nenin 145 “Mashtrime ne sigurime”, ku rasti i dytë apo anasjelltas është një specifikim i rastit tjetër dhe nuk bëhet fjalë për shfuqizim të ndonjë vepër penale. Në rastin e dytë neni 134 “Vjedhja” dhe neni 135 “Vjedhja duke shperdoruar detyrën” ku neni 135 përmban elementë shtesë të nenit 134. c) Në rastin e shfuqizimit të figurës së veprës penale dhe zëvendësimit të saj me një të re, që nuk rezulton e ndryshme nga ajo e zëvendësuara. Në veçanti nëse figura e veprës penale zëvendësohet me një tjetër, duke specifikuar elementet e saj, për veprime apo mosveprime që, hyjnë tek të dyja figurat e veprave penale, ajo e përgjithshmja e shfuqizuar dhe ajo e veçanta zëvendësuese, do të aplikohet ajo që është më e favorshme. Për veprime apo mosveprime që, hyjnë në figurën e përgjithshme të shfuqizuar, do të ketë një abolitio criminnis të pjesshëm, duke u aplikuar edhe për vendime të formës së prerë. Në rastin e shtimit të elementëve apo rrethanave të një figure të veçantë të veprës penale ekzistuese, jo vetëm një shfuqizimi të pjesshëm të fakteve që i përkasin figurës së përgjithshme të shfuqizuar, mund të këtë edhe një shfuqizim tërësor, kur elementi i shtuar ka një peshë shumë të madhe, duke i dhënë figurës së veçantë te veprës penale një kuptim të ndryshëm nga ajo e shfuqizuar. Në rastin e kundërt, kur shfuqizimi shoqërohet me një zgjerim, duke parashikuar një figurë të përgjithshme të veprës penale të re, dhe jo me një kufizim të kundërligjshmërisë (një figurë e veçantë e veprës penale) duhen të bëhen dallime. Neni 3/1 sigurisht që do të pengojë aplikimin e figurës së re të përgjithshme për fakte të kryera më parë që, nuk përfshihen edhe tek norma e shfuqizuar120. Për veprime apo mosveprime që futen në figurën e veçantë të veprës penale të shfuqizuar , neni 3/2 duhet t`i japë përparësi dispozitave më të favorshme mes asaj kur është kryer vepra penale dhe ajo e mëvonshme, derisa të mos jetë dhënë vendimi i formës së prerë. Mund të konsiderohet e shfuqizuar, duke aplikuar nenin 3/2, figura e veçantë ekzistuese e veprës penale pasi elementi i ri i shtuar merr një rëndësi të tillë duke i 120 Shih piken dh)- tek neni 287, (Pastrimi i parave) të Kodit Penal.

55

ndryshuar tiparet e veprës penale të re të krijuar. Në këtë rast duhet të përjashtohet çdo lloj aplikimi i fuqisë prapavepruese të figurës së përgjithshme, e cila mund të gjejë justifikimin duke iu referuar fakteve konkrete, në dhunim të parimit të ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal. 2.2.3 Vendimi i Gjykatës Kushtetuese nr. 19 date 1.06.2011. Edhe pse shfuqizimi i ligjit me vendim të Gjykatës Kushtetuese nuk hyn në rrethin e nenit 3 të Kodit Penal, ai interferon me problemin e veprimit në kohë të ligjit penal, duke u deklaruar anti kushtetutetshmëria e normës penale. Neni 132 i Kushtetutës shprehet se “Gjykata Kushtetuese ka vetëm të drejtën e shfuqizimit të akteve që shqyrton”. Shfuqizimi i dispozitave të Kodit Penal nga Gjykata Kushtetuese mund të analizohet me një nga vendimet e kësaj gjykate nr. 19 date 1.06.2011. Ky vendim ka sjellë ndryshime ne lidhje me nenin 34 paragrafi i tetë duke e shfuqizuar atë pasi cënonte parimin e barazisë së shtetasve para ligjit, të parashikuar nga neni 18 i Kushtetutës dhe parimi e mosdënimit pa ligj të parashikuar nga neni 29 i Kushtetutës. Neni 34 i cili parashikon një nga llojet ë dënimeve kryesore për krimet dhe kundërvajtjet, dënimin me gjobë, në paragrafin e tetë parashikonte se: “Kur gjoba nuk paguhet në afatin e caktuar, gjykata vendos zëvendësimin e gjobës me burgim, duke llogaritur 5 mijë lekë për një ditë burgim”. Për të kuptuar më mirë arsyetimin ligjor të dhënë nga Gjykata Kushtetuese është më vënd të behët një përshkrim i shkurtër i fakteve të këtij vendimi. Gjykata e rrethit gjyqësor Tiranë (gjykata referuese) i referon një kërkese Gjykatës Kushtetuese me objekt, shfuqizimin si të papajtueshëm me Kushtetutën, të paragrafëve VII dhe VIII të nënit 34 të Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë dispozitat për të cilat kërkohet kontrolli kushtetues që, bien në kundërshtim me nenin 18 të Kushtetutës, i cili sanksionon barazinë e shtetasve para ligjit121. Gjykata Kushtetuese pasi ka zgjidhur këtë çështje paraprake ka arritur në përfundime, të cilat janë të një rëndësie të veçantë, në lidhje më parimin e barazisë para ligjit të shtetasve, të porpocionalitetit të masës së dënimit dhe veprës penale të kryer dhe parimit të ligjshmërisë për dënimin për shfuqizimin e paragrafit të tetë të nenit 34 të Kodit Penal. -Në lidhje me parimin e barazisë së shtetasve para ligjit, neni 18 i Kushtetutës. Paragrafi i tetë lejonte konvertimin e dënimeve kryesore gjobë, kur ato nuk paguheshin në afatin e caktuar, me zëvendësimin e tyre me burgim. Gjykata referuese pretendonte se konvertimi i dënimit diskriminonte personat që ishin në pamundësi

121 Para se të përqendrojmë kërkimin tonë në arsyetimin e Gjykatës, vlen të theksohet çështja paraprake që ka të bëjë më legjitimimin e gjykatës referuese për paraqitjen e kërkesës për kontrollin e kushtetutshmërisë së paragrafëve 7 dhe 8 te nenit 37 të Kodit Penal.

56

objektive për të paguar gjobën, duke i vënë këta të fundit në një pozitë të disfavorshme në lidhje me personat që kanë mundësi të paguajnë gjobën penale122. Gjykata konsideron se vetë proçesi i konvertimit të dënimit me gjobë në dënim me burgim, pa hetuar më parë kushtet ekonomike të të dënuarit dhe më pas pamundësinë e pagimit të gjobës, nuk përputhet me frymën e Kushtetutës, pasi dënimi me gjobë është diametralisht i kundërt me atë me burgim. Duke u mbështetur në argumentet e mësipërm, Gjykata vlerëson se dënimi me burgim dhe dënimi me gjobë janë dënime kryesore dhe në thelb të ndryshëm nga njëri tjetri dhe se ndikimi i secilit prej tyre mbi të dënuarin, dhe proçesin riedukativ ndaj tij, është shumë i ndryshëm. Në këtë kuptim, konvertimi i dënimit me gjobë në dënimin me burgim është në përputhje me funksionin riedukativ të dënimit, kur i dënuari me vullnetin e tij të lirë refuzon t`i bindet vendimit gjyqësor që e detyron të paguajë gjobën. Në të kundërt, konvertimi i dënimit, kur personi është në pamundësi objektive, çka do të thotë se burgimi nuk varet nga ana subjektive e autorit, por nga kushtet ekonomike të të dënuarit, do të shkaktonte një trajtim të diferencuar vetëm në varësi të gjendjes ekonomike, duke sjellë si pasojë cënimin e parimit të barazisë para ligjit, të sanksionuar nga neni 18 i Kushtetutës. Ky përfundim na le të kuptojmë që paragrafi i tetë i nenit 34 të KP shkel nenin 18 të Kushtetutës. -Në lidhje me parimin e proporcionalitetit të masës së dënimit dhe veprës penale të nenit 17/1 të Kushtetutës. Gjykata, duke pasur parasysh dhe doktrinën e konsoliduar evropiane123 në këtë fushë, konstaton se, që të jetë i pranueshëm dënimi penal në aspektin kushtetues, në përputhje me nenin 17/1 të Kushtetutës, duhet të jetë i drejtë dhe në përpjesëtim me veprën. Gjykata konsideron se vetë proçesi i konvertimit të dënimit me gjobë në dënim me burgim, pa hetuar më parë kushtet ekonomike të të dënuarit dhe më pas pamundësinë e pagimit të gjobës, nuk përputhet me frymën e Kushtetutës, pasi dënimi me gjobë është diametralisht i kundërt me atë me burgim dhe çdo konvertim i njëanshëm nuk mund të jetë i përpjesëtuar. Në mbështetje të këtyre argumenteve mjafton të analizojmë mënyrën se si caktohet dënimi sipas Kodit Penal. Sipas nenit 47 të këtij Kodi, në caktimin e dënimit gjykata merr parasysh rrezikshmërinë e veprës penale, të autorit të saj, shkallën e fajit, si dhe rrethanat lehtësuese dhe rënduese. Në këtë mënyre gjykata gjatë dhënies së dënimit vlerëson se cili lloj dënimi është në përpjesëtim me rrezikshmërinë e veprës dhe të autorit të saj. 122 Një ndërhyrje e tillë dukshme ishte e nevojshme për të evituar disavantazhe të paarsyeshme. 123 Gjykata, në mbështetje të argumenteve te saj, vlerëson t’i referohet jurisprudencës te Gjykatës Kushtetuese Italiane, konkretisht vendimit nr. 131, të vitit 1979, i cili shpallte si antikushtetues konvertimin e dënimeve me gjobë. Vetëm për faktin se provohet pamundësia paguese e të dënuarit, konvertimi paraqitet një rëndim të dënimit dhe ndryshon raportin e përpjesëtueshmërisë ndërmjet rëndësisë së veprës penale dhe fajësisë nga njëra ane dhe llojit dhe sasisë së dënimit nga ana tjetër. Edhe Kodet bashkohore perëndimore si Kodi Penal gjerman, rumun, francez, parashikojnë në mënyrë të njëjtë konvertimin e dënimit me burgim.

57

Në rastin e konvertimit të dënimit me gjobë në atë me burg, duket se ligjvënësi i vendos shtetasit para alternativës që, të zgjedhin midis detyrimit për të paguar një shumë të hollash ose të vuajnë dënimin me burgim. Konstatohet lehtë se, nëse një person i caktuar është në pamundësi absolute që të shlyejë detyrimin, ai privohet nga kjo zgjedhje dhe se vuajtja e dënimit me burgim, nga persona të cilët janë në pamundësi absolute të shlyejnë detyrimet monetare kundrejt shtetit, diskriminon personat që nuk kanë mundësi financiare kundrejt atyre që i kanë këto mundësi. -Në lidhje me parimi e ligjshmërisë për dënimin neni 29 i Kushtetutës. Më këtë rast, Gjykata e çmon me vend të analizojë nenet 90, paragrafi i parë, dhe 92 të KP-së. Në këto nene ligjvënësi nuk ka parashikuar dënim me burgim për këto vepra penale dhe, për rrjedhojë, në rastin e konvertimit të dënimit, gjyqtari do të duhej të caktonte një dënim me burgim, i cili është përjashtuar që në fazën e hartimit dhe të miratimit të legjislacionit penal.Kështu që do të shkelej edhe parimi i ligjshmërisë për dënimin ku do të jepej një dënim kryesor me burgim duke e konvertuar kur vetë norma nuk e parashikon atë. Gjykata me të drejtë vlerëson se pretendimi i gjykatës referuese për antikushtetutshmërinë e paragrafit 8 dhe jo të shtatë, të nenit 34 të Kodit Penal është i bazuar, pasi shkelen një sërë parimesh me karakter kushtetues.. -vazhdim- Parimi i fuqisë prapavepruese të abolitio criminis (depenalizimi i vepres penale) në jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese. -Vendimi i Gjykatës Kushtetuese nr. 11 datë 2.04.2008124. Gjykata Kushtetuese ka shfuqëzuar nenin 315 të Kodit Penal “Dhënia e një vendimi të padrejtë”, si të papajtueshëm me Kushtetutën pasi neni 315 i Kodit Penal bie ndesh me nenin 145/1, 3 të Kushtetutës që garanton pavarësinë e gjyqtarëve, të cilët i nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe ligjeve (neni 145/1) dhe që parashikon, se çdo ndërhyrje në pavarësinë e gjykatave, sjell përgjegjësi ligjore (neni 145/3). Gjykata Kushtetuese e ka shfuqëzuar me të drejtë atë dhe ajo ka fuqi prapavepruese për të gjitha dënimet e dhëna ndaj subjekteve. -Vendim i Gjykatës Kushtetuese nr. 1 datë 12.01.2011125. 124 Në dhënien e këtij vendimi gjykata çmon se në vendimmarrje, gjyqtarët duhet të jenë të pavarur dhe të aftë të veprojnë pa ndikim të papërshtatshëm, presione, kërcënime ose ndërhyrje, të drejtpërdrejta ose jo, nga kushdo dhe për çfarëdo arsye. Gjyqtarët duhet të kenë liri të plotë për t’i vendosur rastet me paanësi, në përputhje me ndërgjegjen dhe interpretimin e tyre për faktet dhe në zbatim të normave të së drejtës. Gjykata është shprehur, se pushteti gjyqësor ushtrohet i shkallëzuar sipas parimit të kontrollit të vendimeve gjyqësore të gjykatave më të ulta nga gjykatat më të larta. Vendimet gjyqësore kontrollohen vetëm nga gjykata më e lartë dhe asnjë organ tjetër nuk mund të vlerësojë ligjshmërinë dhe bazueshmërinë e vendimeve gjyqësore, për sa kohë ato nuk janë ndryshuar ose prishur nga një gjykatë më e lartë 125 Sipas tyre është detyrim kushtetues për ligjvënësin që dispozitat penale t’i parashikojë në Kodin Penal ose dhe në ligje të tjera, me kusht që të miratohen me një shumicë të cilësuar prej tri të pestat e deputetëve. Në këtë mënyrë, sipas kërkuesve, duhet interpretuar dhe përmbajtja e nenit 1, shkronja b e

58

Kërkuesit me të drejtë pretendonin se neni 90 i ligjit nr. 9662, datë 18.12.2006, “Për bankat në Republikën e Shqipërisë”, që parashikon si vepër penale “Ushtrimin pa liçencë të këmbimit valutor”, bie ndesh parimit të ligjshmërisë, të sanksionuar nga neni 29 i Kushtetutës. Në nenin 81, pika 2 të Kushtetutës parashikohet një listë e gjatë e ligjeve, të cilat duhet të miratohen me tri të pestat e të gjithë anëtarëve të Kuvendit. Në këtë listë përfshihet edhe ligji nr. 9662, datë 18.12.2006, “Për bankat në Republikën e Shqipërisë”. Dispozita, që e klasifikon një veprim të caktuar si vepër penale jashtë dispozitave të Kodit Penal dhe si pjesë e një ligji të miratuar me shumicë të thjeshtë të deputetëve, bie ndesh me parimin e kushtetutshmërisë, pasi prek drejtpërdrejt shtetasit në të drejtat dhe liritë e tyre, duke mos respektuar shumicën e cilësuar për këtë qëllim, të parashikuar nga neni 81 pika 2 të Kushtetutës. Në këtë kuptim miratimi i dispozitave të reja penale, ndryshimi ose plotësimi i tyre me shumicë të thjeshtë, dhe jo me tre të pestat e të gjithë anëtarëve të Kuvendit, përbën një akt që i bie ndesh këtyre parimeve. Në rastin konkret vepra penale e ushtrimit pa liçencë e parashikuar nga neni 90 të ligjit nr. 9662, datë 18.12.2006 “Për bankat në Republikën e Shqipërisë” nuk ekziston pasi Gjykata Kushtetuese e ka shfuqëzuar me të drejtë atë dhe ajo ka fuqi prapavepruese për të gjitha dënimet e dhëna ndaj subjekteve të posaçëm. 2.3 Ligj me dispozita më favorizuese. Vendimi Unifikues i Gjykatës së Larte, nr. 4 date 27.03.2003. 2.3.1 Modifikimi i dispozitave. Një parashikim i ndryshëm dhe jo kaq i prerë parashikohet në rastin kur nuk ndodh një shfuqizim por një modifikim apo ndryshim i ligjit të mëparshëm. Ndodh që një ligj i mëvonshëm nga kryerja e veprës penale nuk ndryshon elementët e veprës penale, nuk sjell një shfuqëzim tërësor të veprës penale, apo zgjerimin e inkriminimit por e modifikon elementë të caktuar të tij Neni 3 paragrafi i tretë parashikon se “Kur ligji i kohës kur është kryer vepra penale dhe ligji i mëvonshëm janë të ndryshëm, zbatohet ai ligj dispozitat e të cilit janë më të favorshme për personin që ka kryer vepër penale”. Ky modifikim/ndryshim nuk ka asnjë ndikim mbi vendimet gjyqësore të formës së prerë, siç ka ligji që shfuqizon

Kodit Penal, ku sanksionohet se legjislacioni penal përbëhet nga ky Kod dhe ligje të tjera që parashikojnë vepra penale. Ligji “Për bankat në Republikën e Shqipërisë” bën pjesë në kategorinë e ligjeve që miratohen me shumicë të thjeshtë të deputetëve. Përfshirja në të e një dispozite penale, sipas kërkuesve, jo vetëm i bie ndesh parimit të ligjshmërisë të sanksionuar në nenin 29 të Kushtetutës, por vjen në kundërshtim dhe me nenin 81 pika 2, shkronja d, sipas të cilës kodet miratohen me tri të pestat e të gjithë anëtarëve të Kuvendit. Në mbështetje të pretendimeve të tyre kërkuesit i referohen dhe vendimit nr. 3, datë 05.02.2010 të Gjykatës Kushtetuese ku ndër të tjera thuhet se një nga parimet kryesore që përshkon Kodin Penal është dhe parimi i ligjshmërisë. Meqenëse Kodi Penal, krahas Kushtetutës, është burimi kryesor i të drejtës penale, parashikimi i krimeve dhe kundërvajtjeve penale duhet të bëhet si rregull në këtë Kod ose në ligje të barasvlershme me të nga fuqia juridike.

59

veprën penale pasi vendimi Unifikues nr. 4 datë 27.03.2003 ka vendosur një limit kohor për aplikimin e tij, siç do të trajtohet edhe më poshtë. Zbatimi i detyrueshëm i ligjit të mëvonshëm (ex post facto), për çështjet në gjykim, kur është më i butë për personin, është përjashtim nga parimi të ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal. Ligj i mëvonshëm është ligji që ka hyrë në fuqi pas kryerjes së veprës penale dhe vazhdon të jetë i tillë. Ky nocion përfshin ligjet dhe rregullat e tjera me të cilat plotësohen normat blanket apo të bardha, p.sh ligjet për tatimet në lidhje me veprat penale kundër evazionit fiskal, ligji për marrëdhëniet e punës, rregullat e tjera apo kontratat kolektive, në të cilat referohen dispozitat për veprat penale kundër marrëdhënieve të punës126. Neni 3 paragrafi i tretë ndodh kur një vepër penale që parashikohej si e tillë nga ligji i mëparshëm vazhdon të konsiderohet e tillë (me të njëjtin emërtim ose tjetër) edhe nga ligji i ri, por që parashikon një trajtim juridik të ndryshëm. Ky modifikim nënkupton parashikimin e dispozitave favorizuese ose jo favorizuese. Natyrshëm mund të lindë pyetja pse ligjvënësi ka parashikuar këtë paragraf, pra 3/3 për të aplikuar edhe një regjim juridik më të butë nga ai i ligjit të parashikuar në kohën e kryerjes së veprës penale ? Përgjigjja është e thjeshtë. -Në radhë të parë është dashur që autori i veprës penale të mos dënohej më shumë sesa ajo që ai mund të marrë në momentin në te cilën ai ka kryer veprimin apo mosveprimin e kundërligjshëm; -Në radhë të dytë, është dashur të ruhet parimi i barazisë para ligjit, të autorëve të veprave penale që kanë kryer në kohë të ndryshme vepra penale të njëjta, dhe për këtë janë theksuar dënime penale më të buta. Në këtë prizëm, nuk është se qëndron në plan të parë koha e kryerjes së veprës penale, e cila shpreh mundësinë për të trajtuar në të njëjtën mënyrë subjekte që, në thelb, janë në të njëjtën situatë përballë legjislacionit pozitiv127. -Në radhe të tretë, shprehet interesi i shoqërisë e cila e ka humbur interesin për zbatimin e tij, kështu që ajo nuk është më në funksion të mbrojtjes128. Një rëndësi të veçantë ka edhe parimi që autori i veprës penale nuk mund të dënohet më shumë sesa ajo e parashikuar nga legjislacioni në kohën e shkeljes së normës, e cila ka ton urdhërues. Ky funksion i normës si urdhërues mbaron në momentin në të cilën vullneti kriminal shfaqt në botën e jashtme, por pasoja ndaj një marrëdhënie juridike të mbrojtur me ligj mund të vijë në një moment më vonë. Përfundimi është i qartë se: koha e kryerjes së veprës penale, sipas kuptimit të nenit 3, është koha e ndërmarrjes së veprimit apo mosveprimit dhe jo koha e ardhjes së pasojës. Çfarë ndodh kur ligji i ri apo i mëvonshëm (ex post facto) ka dispozita favorizuese ose jo favorizuese?

126 Vllado Kambovski, E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, 2010, fq 103. 127 Pagliaro, Principi di diritto penale. Parte generale, 2000 fq. 372. 128 Vllado Kambovski, E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, 2010, fq. 102.

60

Është e padiskutueshme në doktrinë dhe në praktikën gjyqësore, që në rastin e një modifikimi dhe jo shfuqizimi, duhet të analizohet konkretisht cili nga dy ligjet, ku njëri është vazhdimësia e tjetrit, është më i favorshëm, duke verifikuar rast pas rasti rezultatet e mundshme, në analizën e natyrës, masës së dënimit, afateve të parashkrimit të veprës penale, të rrethanave. Kur ligji i ri është jo favorizues, parimi i ndalimit të fuqisë prapavepruese urdhëron që të aplikohet ligji i kohës së kryerjes së veprës penale. Në qoftë se ligji i ri është favorizues, në bazë të parimit të fuqisë prapavepruese favorizuese, do të aplikohet kjo e fundit. Në përcaktimin se cili ligj është më i favorshëm- ai i kohës së kryerjes apo ai i mëvonshmi- gjykata nuk mund të bëjë një kombinim të dispozitave të njërit dhe dispozitave të tjetrit129. I njëjti arsyetim vlen edhe kur ligji i ri sjell dispozita jo favorizuese, do të aplikohej paragrafi i tretë i nenit 3 duke respektuar rregullin e mosrëndimit të pozitës së të pandehurit, i cili në doktrinën e së drejtës njihet me shprehjen latine reformation in peius. Ky parim i kundërt me të parin, nuk ka fuqi prapavepruese pasi ligji i ri sjell ndryshime jo të favorshme për autorin e veprës penale. Duhet të analizohet ndryshe rasti kur ndryshimet e ligjit të ri janë jo favorizuese nga dispozitat favorizuese për vepra penale të vazhdueshme dhe të qëndrueshme që shtrihen në kohë në të dyja ligjet. Kur kemi të bëjmë me një ligj të ri jo favorizues, në këto raste zbatohet ligji penal i ri sepse ato vazhdojnë të quhen të kryera deri në momentin e ndërprerjes së veprimit a mosveprimit kriminal në ligjin e ri. Si rrjedhojë, në qoftë se gjatë qëndrueshmërisë apo vazhdimësisë së veprimit ligji do të ndryshonte në mënyrë jo të favorshme për autorin e veprës penale, këtij subjekti do t`i aplikohej ligji më pak favorizues për shkak se veprimi kriminal nuk ka pushuar edhe me hyrjen në fuqi të një ligji me dispozita jo favorizuese130. Kur nuk dihet me siguri se vepra penale vazhduese apo e qëndrueshme ka përfunduar pas hyrjes në fuqi të ligjit jo favorizues do të aplikohet ligji i vjetër, pra me dispozita më favorizuese. Fuqia prapavepruese e ligjit të ndryshëm më të favorshëm varet tërësisht nga fakti që të mos jetë dhënë nga gjykata vendim i formës së prerë. Në rast të kundërt dënimi i dhënë nuk ndryshon. Kjo zgjidhje që eshtë dhënë me vendimin Unifikues nr. 4 date 27.03.2003 është për të evituar që çdo lloj ndryshimi më të favorshëm, të risjellë një rishikim dhe përshtatshmëri të të gjitha dënimeve të mëparshme që nuk janë vuajtur tërësisht dhe të pasojave të tjera penale, me ligjin e ri, duke i shkaktuar gjykatës një mbingarkesë pune. Për të kompletuar analizën e kriterit te kryerjes së veprimit si kohë e kryerjes së veprës penale, duhen përmendur dhe veprat penale të cilat kryhen me mosveprim131. Për këtë kategori veprash penale ku mungon një sjellje e jashtme në kuptimin e vërtetë të fjalës, duke pasur parasysh karakterin urdhërues të normës në këto raste,

129 Marinnucci Dolccini, Manuale di diritto penale, Milano 2004, fq. 81. 130 Caraccioli, Manuale di diritto penale, Padova,1998, fq. 89. 131 Me mosveprim do të quhen ato vepra penale kur personi nuk kryen një veprim apo mban qëndrim pasiv për një sjelle që ai ka qënë i detyruar me ligj ta kryente.

61

kriter për të përcaktuar kohën e kryerjes së veprës penale është momenti i fundit për të cilën mund të ishte kryer sjellja e urdhëruar nga ligji apo kalimi i afatit për ta kryer132. Kur ligji i ri parashikon dënim më të rëndë se ligji penal që ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së veprës penale, do të zbatohet ligji i shfuqëzuar, në përputhje me rregullin e përgjithshëm sipas të cilit cilësimi dhe dënimi i veprës penale bëhet me ligjin e kohës së kryerjes së saj133. 2.3.2 Ligj me dispozita të cilat janë më të favorshme për personin. Nga interpretimi i nenit 3 paragrafi i tretë mund të lindë pyetja se çfarë kuptohet me ligj “dispozitat e të cilit janë më të favorshme”. Në radhë të parë, duhet të kuptohet që nuk i jepet përparësi dispozitës së vetme më të favorshme për autorin, por i jepet përparësi ligjit në tërësi, i cili përmban në kompleks dispozita më të favorshme për autorin. Kjo do të thotë që subjektit nuk mund t`i aplikohen dispozita të vetme më të favorshme të cilat përmbahen në ligjet, që janë në vazhdimësi me njëra tjetrën, por duhet të zgjidhet ligji, i cili, në tërësinë e tij është më i favorshëm për autorin e veprës penale134. Në këtë mënyrë dalin vështirësi jo të vogla në lidhje se cili ligj do të aplikohet prandaj përcaktimin e dispozitave më të favorshme gjykata duhet të bëjë një analizë dhe vlerësim konkret, rast pas rasti, duke ballafaquar përfundimet që do të dilnin nga aplikimi i rastit konkret i ligjit të kohës së kryerjes së veprës penale dhe i atij të mëvonshëm. Metodologjia që duhet të përdorë gjykata është e tillë: në radhë të parë duhet të aplikojë për rastin konkret ligjin e kohës së kryerjes së veprës penale, e më pas ligjin e mëvonshëm. Në fund duhet të krahasojë rezultatet e aplikimeve të ligjeve të ndryshëm për të vendosur cili nga ligjet përmban dispozitat më të favorshme për rastin konkret. P.sh në qoftë se ligji i mëvonshëm parashikon një maksimum të dënimit më të lartë (tre vjet burgim në vend të dy vjet burgim) dhe një minimum të dënimit më të ulët (gjashtë muaj në vend të një viti, duke pasur parasysh ligjin e kohës së kryerjes së veprës penale, gjykata fillimisht duhet të caktojë dënimin sipas nenit 47 të Kodit Penal. Në qoftë se nga analiza e elementëve të veprës penale konkrete rezulton se autorit të veprës penale do t`i aplikohet minimumi i sanksionit, ligji që do të zbatohet është ai i mëvonshmi që ka minimum më të ulët ( që parashikon 6 muaj burgim; në qoftë se gjykata duke pasur parasysh rrezikshmërinë e madhe të autorit të veprës penale, të veprës penale, rrethanat rënduese etj., do të aplikojë maksimumin e sanksionit, do të aplikojë ligjin e kohës së kryerjes së veprës penale (që në rastin tonë parashikon 2 vjet burgim)135. Për të caktuar se cili ligj përmban dispozita më të favorshme në rastin konkret, gjykata duhet të ketë parasysh të gjitha institutet e të drejtës penale apo disiplinën juridike: duhet të marrë në konsideratë në veçanti llojin e dënimit kryesor (dënimi me gjobë konsiderohet gjithmonë më i favorshëm se dënimi me burgim). Masën e 132 Fiandaca-Musco, Diritto penale, Parte generale, fq. 92. 133 Pagliaro, Idem, fq.137. 134 Pagliaro, Il diritto penale fra norma e societa, Padova, fq. 374. 135 Elezi. Kaçupi, Haxhia, Komentar i së drejtës penale, Pjesa e përgjithshme, 2009, fq. 87.

62

dënimit kryesor, dënimet plotësuese, masat e sigurimit personal, rastet përjashtimore të përgjegjësisë penale, rastet e shuarjes së ndjekjes penale apo të ekzekutimit te dënimit. Një rast i veçantë i ligjit të mëvonshëm më të favorshëm është ai i cili pas kryerjes të veprës penale, që e dënon me burgim (burgim, burgim i përjetshëm) hyn në fuqi një ligj i ri që parashikon për atë vepër penale vetëm një dënim kryesor me gjobë. Kur ligji i ri hyn në fuqi para dhënies së vendimit të formës së prerë, ligji i ri do të aplikohet patjetër sipas nenit3/3 të Kodit Penal; pra nëse i referohemi rastit konkret do të aplikohet dënimi me gjobë. Kur ligji i ri hyn në fuqi pas dhënies së vendimit të formës së prerë, ligji i ri nuk gjen aplikim dhe duhet të ekzekutohet dënimi me burgim. Një zgjedhje kjo jo e arsyeshme sepse si mund të vihet në ekzekutim një dënim me burgim kur për ligjvënësin nuk konsiderohet më i arsyeshëm për këtë lloj vepre penale një lloj i tillë dënimi dhe ai vetë e zëvendëson më lloj tjetër. Duke bërë një analizë të detajuar të dispozitave të Kodit Penal aktual, deri në ditët e sotme, duke marrë si kriter ballafaqimin e ligjeve të reja me ato të mëparshme, arrijmë të konkludojmë se, cilat janë ndërhyrjet e ligjvënësit të cilat kanë karakter favorizues dhe cilat jo. Fillimisht shohim se dispozitat më të favorshme janë: 1. Kur për kundërvajtjet penale dënimi kryesor është gjobë dhe masa e saj ulet nga ligji i mëvonshëm; ndryshimi i masës së dënimit me gjobë për kundërvajtjet penale bërë me ligjin nr. 9275 datë 16.09.2004 ka ulur maksimumin e gjobës nga 5 milion lekë në 3 milion lekë. 2. Kur për veprën penale ulet masa e dënimit për sanksion të përcaktuar në minimum dhe në maksimum; neni 134/1 i veprës penale të vjedhjes ndryshuar me ligjin nr 9275 datë 16.09.2004 ka ulur dënimin nga pesë deri në dhjetë vjet burgim, në tre muaj deri në tre vjet burgim. 3. Kur për veprën penale ulet masa e dënimit për sanksion të përcaktuar në maksimum por rritet në minimum; neni 189 i veprës penale të falsifikimit të letërnjoftimeve, pasaportave ose vizave, ndryshuar me ligjin nr 9188 datë 12.2.2004 ka ulur dënimin ka ulur maksimumin nga 5 vjet ne 4 vjet por ka rritur minimumin nga 5 ditë ne 6 muaj. Kjo dispozite do të konsiderohet favorizuese nëse gjykata do të aplikojë maksimumin e dënimit edhe pse parashikohet gjoba si dënim kumulativ. 4. Kur për veprën penale ulet masa e dënimit për sanksion të përcaktuar në maksimum por rritet në minimum; neni 191 i veprës penale të falsifikimit të akteve të gjendjes civile, ndryshuar me ligjin nr 9188 datë 12.2.2004 ka ulur dënimin duke ulur maksimumin nga 5 vjet ne 4 vjet por ka rritur minimumin nga 5 ditë ne 3 muaj. Kjo dispozitë do të konsiderohet favorizuese nëse gjykata do të aplikojë maksimumin e dënimit edhe pse parashikohet gjoba si dënim kumulativ. 5. Kur për veprën penale nuk ndryshon masa e dënimit për sanksion të përcaktuar në maksimum por hiqet minimumi, duke u bërë një sanksion vetëm i përcaktuar në maksimum; neni 236 i veprës penale të kundërshtimit të punonjësve të policisë së rendit publik, ndryshuar me ligjin nr 9686 datë 26.2.2007 ka hequr minimumin 3 vjet

63

burgim pa ndryshuar maksimumin duke bërë që ky minimum mund të fillojë që pese ditë. 6. Me ligjin nr 9275 date 16.09.2004 është shtuar neni 245/2, i cili përjashton nga vuajtja e dënimit ose një ulje të tij sipas rregullave të nenit 28 të Kodit Penal. 7. Me ligjin nr 8279 date 15.1.1998 është shtuar neni 284/b, i cili përjashton nga vuajtja e dënimit ose t`i caktohet gjysma e dënimit. 8. Neni 287 është një dispozitë komplekse pasi nga viti 2003 deri në vitin 2007 ka pasur tre ndërhyjë të ligjvënësit, duke parashikuar edhe një ligj të ndërmjetëm nr 9. 275 datë 16.09.2004. Më favorizuesi është ligji nr. 9686 datë 26.02.2007, i cili ka shfuqëzuar shkronjën ç të tij. 10. Me ligjin nr. 9188 datë 12.2.2004 është ndryshuar neni 297 ku është hequr një pjesë e tij ku nuk parashikon më dënimin deri në 10 vjet burgim. Kjo është një dispozitë favorizuese por fakti që togfjalëshi “kur kjo organizohet për qëllim përfitimi”, është hequr nuk nënkupton dekriminalizimin e dispozitës pasi ajo parashikohet nga një dispozitë tjetër si neni 298 të Kodit Penal apo aplikimi i neneve 25 e vijues të këtij kodi. 11. Kur për veprën penale ulet masa e dënimit për sanksion të përcaktuar në minimum dhe në maksimum; neni 319 i veprës penale të korrupsionit aktiv të gjyqtarit, prokurorit, dhe funksionarëve të tjerë të drejtësisë ndryshuar me ligjin nr 9275 datë 16.09.2004 ka ulur dënimin nga pesë deri në dhjetë vjet burgim në 1 vit deri në katër vjet burgim. Dispozitat jo favorizuese të parashikuara nga ligjvënësi janë: 1. Kur për veprën penale rritet masa e dënimit për sanksion të përcaktuar në maksimum; neni 312 i veprës penale të korrupsionit aktiv të dëshmitarit, ekspertit ose përkthyesit, ndryshuar me ligjin nr 9275 datë 16.9.2004 ka rritur dënimin duke ngritur maksimumin nga 3 vjet ne 4 vjet dhe nga një sanksion alternativ e ka parashikuar në kumulativ. 2. Kur për kundërvajtjen penale dënimi kryesor është burgim dhe rritet masa e dënimit në sanksion të përcaktuar në maksimum; neni 159 i veprës penale të shkatërrimit të rrjetit të ujësjellësit paragrafi i dytë ka rritur dënimin nga tre vjet në pesë vjet. 3. Kur për veprën penale ndryshon llojii sanksionit nga alternativ vetëm në një lloj dënimi kryesor; neni 137 i veprës penale të vjedhjes së energjisë elektrike ose impulseve telefonike ndryshuar me ligjin nr. 10023 datë 27.11.2008 ka hequr dënimin alternativ atë me gjobë duke lenë vetëm dënim me burgim. 4. Në rastin kur ligji i ri parashikon rrethana të reja rënduese si p.sh. ligji nr. 8733 datë 24.1.2001 i cili ka shtuar shkronjën h) dhe i), kryerja e veprës penale më shumë se njëherë dhe kur vepra penale është kryer duke përdorur armë, municione luftarake, lëndë plasëse, djegëse, helmuese dhe radioaktive, nuk është më i favorshëm së ligji i kohës së kryerjes së veprës penale. Një analizë e anasjelltë do të bëhej nëse do të parashikonte rrethana lehtësuese. 5. Në lidhje më dënimet plotësuese, sigurisht parashikimi i tyre me ligjin e ri rëndon situatën e të pandehurit.

64

Konkretisht me ligjin nr. 9275 datë 16.09.2004 është shtuar paragrafi i fundit i cili zgjeron rrethin e aplikimit të këtij dënimi për vepra penale që dënohen mbi pesë vjet burgim duke rritur mundësinë e aplikimit të tij. 6. Riformulimi i nenit 35 me ligjin nr. 9275 datë 16.09.2004 parashikon dënimin plotësues e heqjes së së drejtës për të ushtruar funksione publike. Fakti që ky formulim detyron gjykatën dhe nuk e lë më në diskrecionin e saj që ta aplikojë në dallim nga dispozita e mëparshme, bën që kjo dispozitë të mos jetë më favorizuese për autorin e veprës penale. 7. Zgjerimi i objektit të konfiskimit bërë me ligjin nr. 9086 datë 19.06.2003 thekson një rast tjetër të dispozitës më pak favorizuese. 8. Neni 78, Vrasja me paramendim, nga një lloj dënimi kryesor me ligjin nr, 9686 datë 26.02.2007 është bërë një dënim kumulativ, ku përveç dënimit me burgim parashikon edhe atë me gjobë, nga pesëqind mijë lekë deri në trë milion lekë. 9. Neni 109 rrëmbimi ose mbajtja peng e personit, me ligjin nr 9275 date 16.09.2008, për këtë vepër penale përsëri nga një dënim kryesor parashikohet një dënim kumulativ. 10. Në nenin 117 është shtuar një rrethanë cilësuese me ligjin nr 9859 datë 21.11.2008 mbi pornografinë e cila ka zgjeruar nga ana objektive mënyrën e kryerjes së veprës penale. 11. Neni 140, “Vjedhja me armë”, ndryshuar me ligjin nr. 9686 datë 26.2.2007 ka zgjeruar nga ana objektive kryerjen e veprës penale jo vetëm me armë pa leje por edhe me leje. 12. Neni 159, Shkatërrimi i rrjetit të ujësjellësit, ndryshuar me ligjin nr. 10023 datë 27.11.2008, ka shtuar një rrethanë cilësuese në krahasim me ligjin e mëparshëm. 13. Neni 186, “Falsifikimi i dokumenteve” me ligjin nr 9188 datë 12.2.2004 paragrafi i trete është ndryshuar nga një sanksion alternativ në sanksion kumulativ. 14. Neni 248, “Shpërdorimi i detyrës”, me ligjin nr 9686 datë 26.2.2007 paragrafi i tretë është ndryshuar nga një sanksion alternativ në sanksion kumulativ. 15. Neni 298, “Ndihma për kalim të paligjshëm të kufijve”, me ligjin nr 9686 datë 26.2.2007 ka rritur maksimumin e sanksionit dhe minimumin e tij. 16. Neni 311, “Kanosja për të mos kallëzuar”, me ligjin nr 9686 datë 26.2.2007 ka ndryshuar llojin e sanksionit, nga sanksion të caktuar në maksimum ne sanksion të caktuar në minimum dhe në maksimum, nga dënim deri në dy vjet burgim në një deri në katër vjet. 2.3.3 Vendimi Unifikues i Gjykatës së Lartë, nr. 4 datë 27.03.2003. Pranimi i fuqisë prapavepruese të ligjit penal në rastet e mësipërme shpreh respektimin e parimit të humanizmit në të drejtën penale dhe i shërben më mirë qëllimit të dënimit, ndaj zbatimi i tij është i detyrueshëm për gjykatat e të gjitha shkallëve. Por siç e trajtuam edhe me lart aplikimi i fuqisë prapavepruese me dispozita më favorizuese për autorin e veprës penale me vendimin unifikues të Gjykatës së Lartë nr. 4 datë 27.03.2003 ka vendosur një limit kohor për aplikimin e tij. Fuqia prapavepruese e ligjit penal favorizues në raport me momentin kohor të zbatimit të tij,

65

nuk është e pakufizuar, pasi ky moment është i kushtëzuar nga faza në të cilën gjendet procedimi penal, që i përket personit të akuzuar për kryerjen e veprës penale, fazë e cila, nuk mund të jetë tej momentit kohor kur vendimi i dënimit penal të personit të akuzuar, ka marrë formë të prerë, gjë që vlen edhe për personat e dënuar me vendim të formës së prerë të gjykatave të huaja penale. Duke vazhduar arsyetimin e këtij vendimi arrihet në përfundimin e përgjithshëm se, paragrafi i tretë i Kodit Penal është i zbatueshëm në procedimet penale, të cilat megjithëse janë vënë në lëvizje para hyrjes në fuqi të ligjit favorizues, gjykimi për to nuk ka përfunduar ende me vendim të formës së prerë. I vetmi përjashtim nga ky rregull, në kushtet e zakonshme të zbatimit të Kodit Penal, bëhet vetëm për personat e dënuar me vendim të formës së prerë, kur ligji i ri, veprën për të cilën ata janë deklaruar fajtorë dhe dënuar, nuk e konsideron më vepër penale. Dhe këtë përjashtim e ka bërë vetë ligjvënësi në paragrafin e dytë të nenit 3 të Kodit Penal, sipas të cilit, ligji i ri që nuk dënon veprën penale ka fuqi prapavepruese dhe në rastin se personi është dënuar, ekzekutimi i dënimit nuk mund të fillojë dhe në qoftë se ka filluar pushon. 2.3.4 Parimi kushtetues i fuqisë prapavepruese të ligjit penal favorizues në jurisprudencen e Gjykatës Kushtetuese. -Vendimi i Gjykatës Kushtetuese nr. 35. datë 20.12.2005136. Gjykata Kushtetuese thekson se parimi kushtetues i fuqisë prapavepruese të ligjit penal favorizues duhet respektuar menjëherë nga të gjitha gjykatat e juridiksionit të zakonshëm, mjafton që fati i çështjes të mos jetë vendosur ende përfundimisht prej tyre duke iu referuar edhe bazës ligjore të nenit 29 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, ku deklarohet që “Ligji penal favorizues ka fuqi prapavepruese”137. Në rastin konkret ky pretendim nuk është ngritur shprehimisht në rekursin që kërkuesi i ka drejtuar Gjykatës së Lartë. Në kohën e paraqitjes së rekursit nuk ishte aprovuar ende ligji nr. 9275, “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7895, datë 27.01.1995 “Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë”, i cili, ndër të tjera, ndryshoi edhe nenin 134

136 Me vendimin nr. 368, datë 14.04.2004 të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, kërkuesi është deklaruar fajtor për veprat penale të vjedhjes, të armëmbajtjes pa leje të armëve luftarake dhe të armëve të ftohta, dhe në bazë të neneve 134/2, 278/2 e 279 të Kodit Penal, është dënuar me 9 vjet burgim. Në aplikim të nenit 406 të Kodit të Procedurës Penale, kjo gjykatë e ka dënuar përfundimisht kërkuesin me 6 vjet burgim. Gjykata e Apelit Tiranë, me vendimin nr. 493, datë 30.06.2004, ka vendosur lënien në fuqi të vendimit të mësipërm lidhur me fajësinë dhe kualifikimin ligjor të veprës dhe ndryshimin e tij përsa i përket masës së dënimit, duke e dënuar përfundimisht me 8 vjet burgim. Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë, me vendimin nr. 42, datë 21.01.2005, ka vendosur mospranimin e rekursit të paraqitur nga kërkuesi, përmes të cilit kërkohej prishja e vendimit të dhënë nga gjykata e apelit dhe lënia në fuqi e vendimit të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë. 137 Ky parim i rëndësishëm kushtetues, i cili në të drejtën romake njihej me formulën “lex retro agit in mitius” (ose “les mitior retro agit”), përmendet shprehimisht edhe në nenin 15/1 të Konventës Ndërkombëtare të OKB-së mbi të Drejtat Politike e Civile, ratifikuar nga Republika e Shqipërisë në datë 04.01.1992.

66

të këtij Kodi, duke parashikuar masa më të buta dënimi për veprën penale të vjedhjes138. Pavarësisht kësaj Gjykata Kushtetuese konkludon se Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë, nuk duhet të kishte mënjanuar respektimin e këtij parimi kushtetues edhe pse nuk është kërkuar, pasi ajo kryesisht dhe vetëm për këtë shkak, duke pasur parasysh se fuqia prapavepruese e ligjit penal favorizues përbën një nga parimet themelore të proçesit gjyqësor të garantuar shprehimisht në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, duhet të kishte marre parasysh fuqinë prapavepruese të ligjit penal. Fakti që ligjit penal i jepet fuqi prapavepruese kur favorizon pozitën e të pandehurit, synon t’i përgjigjet në mënyrë sa më të shpejtë e të përshtatshme vlerësimeve të ligjvënësit mbi rrezikshmërinë shoqërore të veprimeve apo mosveprimeve të caktuara si dhe të subjekteve që i kanë kryer apo mund t’i kryejnë ato në të ardhmen139. Gjykata arrin në përfundimin se vlerësimi i ndryshimit të ligjit penal është i nevojshëm, pasi në përputhje me kushtet ekonomike dhe shoqërore të vendit, politikën penale apo detyrimet ndërkombëtare, duke mos dënuar ose dënuar me masa më të buta veprime apo mosveprime të caktuara që kryhen brenda territorit të tij. Dhe nëse një vlerësim i tillë është bërë tashmë nga ligjvënësi, është detyrë e organeve shtetërore (gjykatave) për ta zbatuar ligjin e ri në jetën e përditshme, menjëherë dhe sa më mirë, duke pasur parasysh parimin se “… ligji më i butë duhet të zbatohet nga gjykatat kombëtare si përsa i përket përcaktimit të veprës penale, ashtu edhe sanksioneve të parashikuara prej saj”. -Vendimi i Gjykatës Kushtetuese nr. 4 datë 28.02.2006140. Në rastin konkret Gjykata Kushtetuese shprehet mbi zbatimin e drejtë të ligjit penal në lidhje me subjektet e përgjegjësisë penale, në veçanti me subjekte të posaçëm dhe konsideron si dispozitë favorizuese edhe ndryshimin e statusit për cilësimin e subjektit të veprës penale. Kështu nisur edhe nga pretendimi i kërkuesit, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë dhe legjislacioni i periudhës vijuese kanë sjellë ndryshime në subjektet e përgjegjësisë penale ushtarake duke sjelle dispozita favorizuese për kërkuesin.

138 Ky ligj është aprovuar nga Kuvendi në datën 16.09.2004 dhe është botuar në Fletoren Zyrtare në datën 07.10.2004. 139 Në këtë mënyrë e analizon vendimin Gjykata Kushtetuese. 140 Me vendimin nr. 210, datë 05.10.2001 të Kolegjit Penal Ushtarak të Gjykatës së Shkallës së Parë Tiranë, kërkuesi është deklaruar fajtor dhe është dënuar në bazë të nenit 34/2 të Kodit Penal Ushtarak me 7 vjet burgim për veprën penale të “Dezertimit të kuadrit komandues”. Gjykata Ushtarake e Apelit Tiranë, me vendimin nr. 38, datë 02.06.2003 ka lënë në fuqi vendimin e Gjykatës Ushtarake të Shkallës së Parë për dënimin e kërkuesit me 7 vjet burgim “Për dezertimin e kuadrit komandues, parashikuar nga neni 34/2 i Kodit Penal Ushtarak dhe ndryshimin e këtij vendimi në pjesën që ka pushuar çështjen për veprën penale të “shpërdorimit të armatimit të kryer në gjendje të jashtëzakonshme”, duke e deklaruar fajtor edhe për këtë vepër dhe dënuar atë në bazë të nenit 62/2 të Kodit Penal Ushtarak, me 5 vjet burgim. Në bashkim të dënimeve, Gjykata Ushtarake e Apelit Tiranë e ka dënuar përfundimisht kërkuesin me 8 vjet burgim. Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë, me vendimin nr. 496, datë 22.09.2003 marrë në dhomën e këshillimit, bazuar në nenin 432 të Kodit të Procedurës Penale, ka vendosur mospranimin e rekursit.

67

Kjo gjykate konstaton se, ndryshimi i subjekteve ushtarake, duke mos përfshirë më në to oficerët e policisë ndikon si dispozitë favorizuese për mosqenien si subjekt i përgjegjësisë penale ushtarake, e aq më tepër të veprës penale ushtarake të dezertimit të kuadrit komandues, duke rënduar pozitën e kërkuesit duke shkelur nenin 29/3 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, i cili garanton fuqinë prapavepruese të ligjit penal favorizues. -Vendimi i Gjykatës Kushtetuese nr. 14 datë 17.04.2007141. Ky vendim i Gjykatës Kushtetuese është shumë i rëndësishëm për të drejtën penale materiale pasi trajton në thelb aspekte të interpretimit të saj si mënyra e kualifikimit të veprës penale, kuptimi juridik i organizatës kriminale dhe aq më tepër me punim që po trajtojmë janë analizuar me detaje parimi i: nullum crimen sine lege 29/1 i Kushtetutës, fuqia prapavepruese e ligjit penal favorizues neni 29/3 i Kushtetutës. Në lidhje me fuqinë prapaveprues të të ligjit penal favorizues, lex retro agit in mitius ose lex mitior retro agit, kjo gjykatë ka pranuar pretendimin e kërkuesit si të bazuar dhe të drejtë. Në të vërtetë ligji nr. 9275 datë 16.09.2004 ka ndryshuar nenin 333 dhe përkatësisht paragrafin e dytë të këtij neni, duke zbutur sanksionin relativisht të përcaktuar në minimum dhe në maksimum, përkatësisht nga katër deri në tetë vjet burgim, nga pesë deri në pesëmbëdhjetë që ishte vjet burgim. Kështu kërkuesi ishte dënuar me 9 vjet burgim pa u marrë në konsideratë dispozita e re favorizuese, për një çështje që ishte akoma në gjykim, për të cilën Gjykata e Lartë ka mënjanuar respektimin e këtij standardi kushtetues. 2.4 Ligje kalimtare (të përkohshme) dhe të jashtëzakonshme. Parimi i fuqisë prapavepruese të ligjit penal favorizues - si në rastin që parashikon shfuqizimin e veprës penale, apo kur e modifikon atë në bonam part- nuk vepron për ligjet e jashtëzakonshme dhe për ligjet kalimtare. Vendimi unifikues shprehet mbi to dhe lidhjen me parimet e nenit 3 të Kodit Penal edhe pse një gjë e tillë nuk parashikohet shprehimisht nga Kodit Penal. Në kuptimin e këtij vendimi, për ligjet kalimtare apo dispozitat kalimtare nuk aplikohet neni 3 i Kodit Penal. Me ligj kalimtare do te kuptohet ligji që përmban periudhën kohore për të cilën do të jetë ne fuqi. Me ligj te të jashtëzakonshme kuptohet një ligj i shpallur për të përballuar situata objektive të tipt të jashtëzakonshëm (sëmundje, epidemi, dukuri natyrore etj.,), përmbajtja e të cilit lidhet ngushtësisht me këto situata faktike. Në këto raste ligjvënësi mund të shfuqëzojë veprën penale të parashikuar nga ligji i jashtëzakonshëm apo ul dënimin e parashikuar nga ligji sepse nuk eksiston më situata faktike që i ka dhënë shkas burimit të këtij ligji. Si ligjet kalimtare ashtu dhe ato të jashtëzakonshme nuk shfuqizojnë parimin e ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal, dhe nuk mund të aplikohen për vepra të kryera pas shfyqëzimit të tyre, pasi ato aplikohen domosdoshmërisht, për vepra të

141 Kërkuesi D.Gj ka pretenduar shkeljen e parimit kushtetues se ligji penal favorizues ka fuqi prapavepruese neni 29/3 i Kushtetutës dhe neni 3/3 i Kodit Penal.

68

kryera gjatë qenies së tyre në fuqi, por dhe vetëm dhe vetëm të kryera nën fuqinë e tyre. Kjo përkon dhe me thelbin e vetë këtyre ligjeve të cilat aplikohen për situata objektive të jashtëzakonshme (lufta, epidemi, dukuri natyrore etj.,) derisa të zgjasin ato dhe për ligjet kalimtare të veprojnë vetëm për një kohë të caktuar142. Duhet kuptuar megjithatë që ligjet kalimtare janë domosdoshmërisht të jashtëzakonshëm dhe çdo ligj i jashtëzakonshëm është domosdoshmërisht kalimtar, me diferencën e vetme që ligji i jashtëzakonshëm kërkon ndërhyrjen e një ligji shfuqizues, jo i nevojshëm për atë kalimtar143. Duke iu referuar praktikës shqiptare është me vend të përmënden dy ligje, te miratuara ad`hoc me nr.7942 dhe 7984, të datave, respektivisht, 31.05.1995 dhe 28.07.1995, miratuar për hyrjen ne fuqi te Kodit Penal. Pikërisht, për këtë shkak, dy dispozitat e përmendura të dy ligjeve qe u miratuan per hyrjen ne fuqi te Kodit te ri Penal, ashtu sikurse edhe vet keto dy ligje per nga përmbajtja dhe qëllimi per te cilin u miratuan, ishin kalimtare. Ato shërbyen, eskluzivisht, per rregullimin, nga pikëpamja ligjore, të gjëndjes faktike, të ndryshimeve që ekzistonin përsa i takonte maksimumit të masave të dënimit që ishin dhënë nga gjykatat ndaj personave të dënuar para hyrjes në fuqi të Kodit te ri Penal, për vepra, të cilat, edhe sipas këtij të fundit, vazhdojnë të konsiderohen vepra penale dhe nuk mund të zbatohen edhe në raste të tjera. Nëpërmjet këtyre dy ligjeve, kane përfituar vetëm personat qe ishin denuar para hyrjes ne fuqi te Kodit te ri Penal, d.m.th me kodet e mëparshme penale dhe një gjë e tillë ishte jo vetëm e domosdoshme, por edhe e kuptueshme, për shkak teë disa ndryshimeve, jo pak te rëndesishme, që pësoi instituti juridik i pergjegjesise penale dhe elementë përbërës të tij, ne Kodin e ri Penal, në krahasim me të mëparshmet. Këto ligje të veçanta ka parashikuar, shprehimisht, që personave, të cilët janë dënuar me vendim të formës së prerë për një ose më shumë vepra penale me masa dënimi, për një ose me shumë prej tyre, më të larta se sa maksimumi që parashikon për to Kodi i ri Penal, ju mbetet, per secilen prej tyre, ky maksimum (nenet 2 dhe 1 të ligjeve respektive). 2.5 Aplikimi i ligjit proçedurial në kohë. Në dallim nga e drejta penale materiale, ku zbatohet parimi se ligji i ri nuk ka fuqi prapavepruese, me përjashtim të rasteve kur ai është në favor të të pandehurit, në të drejtën procedurale penale vepron parimi sipas të cilit, ligji i ri ka fuqi edhe ndaj marrëdhënieve procedurale të lindura para hyrjes së tij në fuqi, për çështje që gjenden në hetim apo gjykim, me përjashtim të rasteve e për një kohë kur vetë ligji shprehimisht ka vendosur144. Gjykata Kushtetuese, në vendimin e saj nr.106 datë 27.05.2002 për kushtetutshmërinë e një proçesi penal është shprehur, se në të drejtën proçedurale, ndryshe nga ajo materiale, ligji i ri ka fuqi edhe për çështjet që janë në gjykim, me përjashtim të rastit

142 Marinucci-Dolcini, Corso di diritto penale, 2004, fq 283 143 Mantovani, Ibidem, fq 95. 144 Shih, vendimin nr. 11, datë 19.09.1995 i Gjykatës Kushtetuese.

69

kur vetë ai shprehet ndryshe, pra kur vetë ligji ka parashikuar dispozita procedurale transitore. Parimi i mosrëndimit të pozitës së të pandehurit (reformatio in peius)145 parashikohet në legjislacionin proçedurial penal dhe konkretisht në nenin 425, pika 3 të KPrP. Sipas këtij neni, “Kur apelues është vetëm i pandehuri, gjykata nuk mund të caktojë një dënim më të rëndë, të zbatojë një masë sigurimi më të rëndë, t’i japë pafajësisë një shkak më pak të favorshëm nga ai i vendimit të apeluar”146. Në një dispozitë tjetër (neni 244/3) të K.PrP, gjykata ndalohet që të caktojë një masë sigurimi më të rëndë se ajo e kërkuar nga prokurori. Parimi i mosrëndimit të pozitës së të pandehurit është i lidhur me garancinë e aksesit në gjykatë si element i proçesit të rregullt. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë dhe Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut (KEDNJ) nuk e përmendin në mënyrë të shprehur këtë parim, por ai në vetvete e përmban dimensionin kushtetues. Zbatimi i këtij parimi është një garanci më shumë për të gjykuarin, me qëllim që ai të realizojë në mënyrë efektive të drejtën për t’iu drejtuar me ankim gjykatës. Ekzistenca e këtij parimi u jep mundësi të gjykuarve që të mos heqin dorë nga garancitë që ofron Kushtetuta vetëm nga frika, se mund të dëmtohen rëndë interesat e tyre. Kështu duke ndjekur këtë arsyetim, në bazë të vendimit të Gjykatës Kushtetuese nr. 6 datë 11.05 2006 Gjykata e Lartë, në kundërshtim me kërkesat e Kodit të Procedurës Penale, e ka zgjidhur vetë çështjen në themel duke rënduar pozitën e të gjykuarit, pasi kërkuesi ishte deklaruar i pafajshëm me vendim të gjykatës së shkallës së parë, që është lënë në fuqi nga gjykata e Apelit, dhe Gjykata e Lartë, mbi rekursin e prokurorit, pa asnjë provë të re, por me një arsyetim tjetër të vendimit, e ka deklaruar fajtor dhe dënuar atë. Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë ka vepruar në kundërshtim me kërkesat e nenit 442 të Kodit të Procedurës Penale që parashikon rastet e prishjes së vendimit dhe zgjidhjen e çështjes pa e kthyer për rigjykim. Kjo dispozitë i jep të drejtë Gjykatës së Lartë ta zgjidhë vetë çështjen pa e kthyer për rigjykim vetëm për shkaqe që janë në favor të pozitës procedurale të të gjykuarit. Rëndësi ka fakti se në të gjitha rastet e parashikuara nga kjo dispozitë, Gjykata e Lartë vendos pushimin e gjykimit ose urdhëron të zbatohet vendimi që ka caktuar dënimin më pak të rëndë, por në asnjë rast nuk mund të deklarojë fajtor e të dënojë të gjykuarin që ka marrë pafajësi në shkallët e tjera të gjykimit, siç ka vepruar me kërkuesin. Duke vendosur të kundërtën e asaj që i lejon ligji, Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë ka dalë jashtë juridiksionit të tij dhe ka

145 Vendimi nr. 15, datë 22.07.2008 i Gjykatës Kushtetuese. 146 Në vendimin nr. 13, datë 15.04.2003 Gjykata Kushtetuese shprehet: Pozita e të pandehurit nuk mund të rëndohet nga gjykata që shqyrton ankimin e tij. Ky është një rregull që në doktrinë dhe në jurisprudencë njihet si parimi i mosrëndimit të pozitës së të pandehurit (reformatio in peius-lat). Mosrëndimi i pozitës së të pandehurit përmendet shprehimisht në legjislacionin tonë procedurial penal dhe konkretisht në nenin 425 pika 3. Sipas këtij rregullimi ligjor, kur apelues është vetëm i pandehuri, gjykata nuk mund të caktojë një dënim më të rëndë, apo t’i japë pafajësisë një shkak më pak të favorshëm nga ai i vendimit të apeluar. Në Kodin e Procedurës Penale, ka edhe një dispozitë tjetër, konkretisht neni 244 pika 3 që nuk lejon gjykatën që të caktojë një masë sigurimi më të rëndë se ajo e kërkuar nga prokurori.

70

marrë atributet e një gjykate fakti, gjë që e bën proçesin të parregullt duke rënduar padrejtësisht pozitën e të gjykuarit. Nga ky këndvështrim, mosrespektimi i parimit për mosrëndimin e pozitës së të pandehurit do të përbënte njëkohësisht cënim të thelbit të një gjykimi dhe në veçanti të së drejtës për një proçes të rregullt ligjor, në kuptim të nenit 42 të Kushtetutës dhe të nenit 6 të KEDNJ147. Në vendimin nr. 15, datë 22.07.2008 të Gjykatës Kushtetuese, ajo është shprehur në lidhje me respektimin e parimit të mosrëndimit të pozitës së të pandehurit në gjykimin në Gjykatën e Lartë. Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë, mbi rekursin vetëm të kërkuesit ka caktuar, për veprën penale të parashikuar nga neni 298/3 i KP, një masë dënimi më të rëndë nga ai i vendimit të apeluar. Në këto kushte, Gjykata e Lartë nuk ka respektuar parimin për mosrëndimin e pozitës së të pandehurit, duke i cenuar kërkuesit të drejtën për t’iu drejtuar me ankim gjykatës si aspekt i proçesit të rregullt ligjor në gjykimin në fjalë.

147 Islami, Hoxha, Panda, Proçedura Penale, Tiranë, 2007, fq. 634.

71

KAPITULLI III Elementi kohë në përcaktimin e llojit të veprave penale. PËRMBLEDHJE: Hyrje. -1. Llojet e veprave penale: vepra penale vazhduese.-1.1 Vepra penale vazhduese para Kodit Penal të vitit 1995. -1.2 Nocioni dhe këndvështrimi materialo-proçedural i veprës penale vazhduese.-1.3 Elementët përbërës të veprës penale vazhduese. -1.4 Disa raste nga praktika gjyqësore. -1.5 Aspekte proçedurale në lidhje me gjykimin e veprave penale vazhduese dhe parimi ne bis in idem. -2. Vepra penale e qëndrueshme: qëndrueshmëria e veprave penale të kryera me veprim dhe mosveprim. 2.1 Përkufizimi mbi kohëzgjatjes në veprën penale të qëndrueshme. -2.2 Pasoja dhe lidhja shkakësore në veprën penale të qëndrueshme. -2.3 Kundërligjshmëria e veprimit të qëndrueshëm. -2.4 Ana subjektive e veprës penale të qëndrueshme. -2.5 Dallimi midis veprës penale që kryhet aty për aty, të qëndrueshme dhe vazhduese. -2.6 Llojet e figurave të veprave penale të qëndrueshme sipas Kodit Penal dhe disa raste nga praktika gjyqësore. Hyrje Mbas trajtimit të probleme të ndryshme të kohës së kryerjes së veprës penale, që lidhen me karakterin dinamik të saj, do të trajtojmë në këtë kapitull tipologjinë e veprave penale duke u ndikuar nga elementi kohë. Koha shërben si element cilësues për disa lloj veprash penale, të cilat parashikojnë një veprim apo mosveprim, kundërligjshmëria e të cilëve mund të ketë një kohëzgjatje të ndryshme edhe nga parashikimi në dispozitën ligjore. Kështu do të analizojmë lidhjen midis veprimit/mosveprimit dhe objektit juridik, (në kuptimin që është veprimi ai i cili zgjedh mënyrën e cënimit të objektit juridik) dhe në veçanti ndikimin e kohëzgjatjes të veprimit dhe pasojës në tipologjinë e cënimit të marrëdhënieve juridike. Në këtë kuptim teoria e së drejtës ka parashikuar një kategori duke pasur si kriter kohëzgjatjen dhe dallon dy lloj veprash penale: vepra penale vazhduese dhe e qëndrueshme. Vepra penale vazhduese dhe e qëndrueshme formojnë një formë e veçantë në rrethin e llojeve të veprave penale, e cila ka rëndësi për cilësimin ligjor të tyre dhe për individualizimin e dënimit. Për shkaqe praktike në praktikën gjyqësore dhe në teorinë e së drejtës penale është futur instituti i veprës penale vazhduese. Përcaktimi i drejtë i elementëve përbërës të tyre përcakton në mënyrë të drejtpërdrejtë faktin nëse formohet një figurë vepre penale e veçantë dhe do te jepet një dënim i

72

vetëm apo kemi të bëjmë me vepra penale të veçanta dhe në këtë rast do të caktohen aq dënime të veçanta sa është dhe numri i veprave penale, në bazë të nenit 55 të Kodit Penal. Përcaktimi i veprës penale vazhduese dhe të qëndrueshme ka rëndësi jo vetëm për të shmangur bashkimet e panevojshme të veprave penale, por edhe për zbatimin e ligjit të ri (të veprimit në kohë të ligjit penal), veprimit në hapësirë të ligjit penal, kur një pjesë e veprave penale kryhet në territorin e Republikës se Shqipërisë dhe një pjesë jashtë saj, për kompetencën tokësore a lëndore, të parashkrimit të ndjekjes penale, amnistisë, faljes, rehabilitimit, etj. Për këto vepra penale Kodi Penal nuk jep asnjë definicion dhe aq më tepër nuk parashikon asnjë lloj dispozite për të përcaktuar kushtet për ekzistencën e saj apo kritere për të caktuar dënimin, duke qenë se nuk kemi të bëjmë me bashkim veprash penale por me një vepër penale të vetme, të përbërë nga dy ose më shumë veprime apo mosveprime kriminale të veçanta, të cilat formojnë figurë juridike më vete. Do të analizojmë elementë të rëndësishëm që lidhen me veprën penale vazhduese dhe të qëndrueshme në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, mes doktrinës dhe praktikës, që do të shërbenin për një aplikim sa më të drejtë të saj. 1. Llojet e veprave penale: vepra penale vazhduese148. 1.1 Vepra penale vazhduese para Kodit Penal të vitit 1995. Sipas së drejtës penale të Republikës Popullore të Shqipërisë vepra penale njihej vetëm nga doktrina por nuk parashikohej shprehimisht nga Kodi Penal. Me vepër penale vazhduese kuptohej atëherë kur personi, me dy ose më shumë veprime të njëllojta kryen të njëjtën vepër penale. Këto vepra shoqërisht të rrezikshme që përbëhen nga dy ose më shumë veprime të njëllojta konsideroheshin krime vazhduese149. Sipas kësaj të drejte veprimet e veçanta të kryera nga autori nuk formojnë krime më vete por konsiderohen pjesë përbërëse e një figure të vetme krimi. P.sh. Shkelja e dispozitave mbi valutën dhe arin parashikuar nga neni 100 i Kodit Penal e kryer disa herë me radhë formonte një krim të vetëm vazhdues. Çështja nëse ekziston një krim vazhdues lind në rastet që, në dispozitën përkatëse që parashikon një figurë të caktuar krimi nuk është shprehur se ky krim mund të kryhet me një ose me disa veprime. Në disa raste vetë dispozitat e asaj kohe përmendnin, kur personi kryen dy ose më shumë veprime që përbëjnë shkelje të saj, këto formojnë një krim të thjeshtë apo të cilësuar. 148 Studimi për veprën penale vazhduese për herë të parë u paraqit në teori në fillim të shekullit XIX me konceptin e bashkimit subjektiv të më shumë veprimeve të lidhura me paramendimin e vetë autorit, duke zbatuar parimin e absorbimit të dënimeve, poena maior apsorber minorem. Me këtë filloi diskutimi i gjatë për veprën penale të vazhduar si rast i unitetit të veprimeve ku duhet hequr dorë nga parimi i kumulimit të dënimeve, quad criminal, tot poenae.Ky studim u paraqit si reaksion i sundimit të gjatë të parimit të bashkimit të dënimeve për veprat penale. 149Çela, Elezi, Peza, Gjika, E drejta penale e Republikës së Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme III, fq., 44.

73

Kështu, përvetësimi i pasurisë socialiste me vleftë të vogël (neni 81 i Kodit Penal) edhe kur është kryer më shumë se njëherë konsiderohet si një krim i vetëm; ose plagosja e lehtë me dashje e kryer kundër disa personave konsiderohet si një krim i vetëm i cilësuar. Kriteret e këtij insituti janë përpunuar nga doktrina penale e asaj kohe në mbështetje edhe me Udhëzimin e Plenumit të Gjykatës Lartë Nr. 1 datë 10.01.1966 në të cilin jepen kriteret e krimit vazhdues të përvetësimit të pasurisë socialiste. Ky udhëzim i ka shërbyer në fakt praktikës të asaj kohe për të përcaktuar krimin vazhdues dhe për llojet e tjera të krimeve150. Sipas këtij udhëzimi për të pasur krim vazhdues duhet të ekzistonin këto elementë: a)- Personi të ketë kryer dy ose më shumë veprime ose mosveprime, çdo njëra prej të cilave të mund të konsiderohet si krim më vete. Kur veprimi i personit që synon në realizimin e një krimi përbëhet nga disa akte të pjesshme të njëpasnjëshme, nuk ka vend të shtrohet çështja e krimit vazhdues, sepse aktet e pjesshme janë momente të një veprimi të vetëm. Këto nuk mund të quhen për efekte të cilësimit të krimit si veprime të kryera më shumë se një herë ose me përsëritje. Përvetësimi i pasurisë socialiste p.sh. i kryer në një lokal gjatë një nate, duke u futur disa herë me radhe për të tërhequr mallrat e përvetësuara, konsiderohet si një krim i vetëm. Veprimet e veçanta të autorit nuk formojnë krime më vete por janë pjesë përbërëse të një krimi të vetëm. Përvetësimi në këtë rast, me te drejtë dhe me te njëjtën arsyetim edhe sipas se drejtës penale të kohës së sotme, përbëhet nga shumë episode ose veprime të cilat lidhen midis tyre nga qëllimi unik, nga kryerja e tyre e pandërprerë, në të njëjtin objekt dhe nga identiteti i veprimeve. Gjithashtu sipas këtij arsyetimi, në goditjen e një personi, në të njëjtën kohë, disa herë në trup, nuk kemi rrahje të kryer në mënyrë sistematike që parashikohej edhe si rrethanë cilësuese nga paragrafi i dytë i nenit 151 i Kodit Penal pasi goditjet e tjera, pas të parës, janë pjesë ose episode të të njëjtit veprim. Në dallim nga e drejta penale e sotme që shton se, përveç faktit që çdo veprim apo mosveprim kanë autonominë si vepër penale më vete ato nuk duhet të qëndrojnë me vete. Për me tepër do të trajtohet si mposhtë. b)- Veprimet ose mosveprimet e personit të jenë të njëllojta, në kuptimin që me anën e tyre të kryhet e njëjta figurë e krimit, pavarësisht nga karakteri i ndryshëm material që mund të kenë veprimet e shumta. Në dallim nga vendimi Unifikues i Kolegjeve te Bashkuara nr. 284, datë 6.10.2000 i cili limiton për forma të njëjta të veprimeve, sipas doktrinës se asaj kohe konsiderohet vepër penale vazhduese edhe kur forma apo karakteri i këtyre veprimeve është i ndryshëm. P.sh ne krimin e shpërdorimit të pozitës zyrtare, personi zyrtar i cili largonte nga puna pa të drejtë një punëtor dhe në një rast tjetër nuk kallëzon në organet kompetente personin që ka kryer një përvetësim në ndërmarrjen që ai drejton etj. Në këto raste eshtë konsideruar si krim vazhdues pasi këto veprime formojnë të njëjtën figurë të veprës penale. Ky arsyetim është i drejtë

150 Udhëzimin e Plenumit të Gjykatës Lartë Nr. 1 datë 10.01.1966 përmbahet në tekstin e autorëve: Çela, Elezi, Peza, Gjika, E drejta penale e Republikës së Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme III, fq., 44

74

pasi në të kundërt do të kishim të bëjmë me bashkim veprash penale të cilat do të çonin në cënimin e parimit të barazisë para ligjit. I njëjti person që ka vjedhur të njëjtën shume do të merrte dënim më të vogël në rastin kur e ka marrë të gjithë shumë njëherësh dhe dënim më të madh kur ai do ta kryente atë në disa veprime apo mosveprime. c)- Kriter themelor që e dallon krimin vazhdues si krim unik, nga krimet e shumta, është mendimi unik kriminal i autorit që i bashkon aktet e shumta në një të tërë të vetme. Ky kriter është i ngjashëm edhe me trajtimin e doktrinës së kohës së sotme. Sipas doktrinës së asaj kohe, mendimi unik kriminal është elementi subjektiv që realizon lidhjen midis veprimeve të shumta. Kjo do të thotë se, autori ka mundur që më parë përpunuar dhe përpunuar në ndërgjegjen e tij mundësinë e kryerjes së veprës penale dhe është përgatitur normalisht për këtë. Nga ana subjektive të lë të kuptosh që, mendimi kriminal përfaqëson momentin e parë të proçesit që zhvillohet, në ndërgjegjen e autorit lidhur me kryerjen e krimit. Në momentin e realizimit të krimit autori merr vendim të veçantë për secilin veprim nga të cilat përbëhet krimi vazhdues, por këto vendime të veçanta janë konkretizim i përfytyrimit të mëparshëm të veprimtarisë kriminale. Vendimet e veçanta lidhen midis tyre pikërisht si pasojë e këtij përfytyrimi, e projektimit të mëparshëm të programit kriminal. Uniteti i mendimit është elementi bazë që bashkon në një krim të vetëm veprimet e ve çanta të kryera nga autori në kohë të ndryshme, pasi këto janë veprime të një projekt ideje të vetme151. Me të drejtë që edhe në ketë doktrinë bëhet dallimi ndërmjet dashjes si qëndrim psikik ndaj pasojave të veprës penale, element i anës subjektive, dhe mendimi kriminal. Në çdo rast që të kryhet një veprim apo mosveprim, autori merr vendim për këto dhe vepron me vetëdije për të arritur një rezultat konkret shoqërisht të rrezikshëm që ai dëshiron. Si pasojë, në krimin vazhdues ana subjektive e krimit përsëritet aq herë sa janë edhe aktet e pjesshme të kësaj vepre. Ajo që mbetet e pandryshueshme dhe e përbashkët për të gjitha veprimet e veçanta është mendimi kriminal, i cili ka karakter të përgjithshëm në raport me veprimet e veçanta, ne kuptimin që autori nuk ka parashikuar rezultatet e veçanta te veprimeve të ndryshme që kryhen për të realizuar krimin. Mendimi nuk është një moment volitiv por një moment intelektual, dmth një proçes mendor gjatë të cilit autori çmon dobitë dhe të këqijat që mund të vijnë nga vepra penale, mundësitë për të realizuar këtë në përgjithësi.

151 Çela, Elezi, Peza, Gjika, E drejta penale e Republikës së Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme III, fq. 46. Sipas këtyre autorëve, në çdo rast të veçantë që autori kryen p.sh, përvetësime merr një vendim për këtë. Por ky vendim është konkretizim i projekt idesë së përpunuar nga ai qysh më parë. Fakti që autori ka kërkuar të bëjë një përvetësim dhe jo shumë përvetësime, shërben si bazë për realizimin e lidhjes midis përvetësimeve të pjesshme në tërësi të vetme. Kështu, p.sh, në qoftë se një shitës ka menduar të përvetësojë mallra dhe të holla nga ato që ka në administrim, për të plotësuar nevojat e tij dhe ka vepruar në fakt në këtë mënyrë herë pas here, duhet të konstatohet se ka një përvetësim të vetëm. Marrja e mallrave nga dyqani ose shpenzimi i të hollave të xhiros në dy ose më shumë raste janë akte të pjesshme të një përvetësimi të vetëm, ato janë realizimi i të njëjtit mendim unik kriminal.

75

Në këtë fazë autori përgatitet moralisht për mundësinë e kryerjes së veprës penale në të ardhmen ndërsa realizimi i saj është një fazë më vete e proçesit psikik gjatë të cilit përpunohet dhe vihet në jetë kjo mundësi. Për krimin vazhdues nuk është e domosdoshme që personi të ketë parashikuar dhe përcaktuar numrin e veprimeve me anën e të cilave mendonte realizojë krimin ose mjetet që mund t`i shërbejnë për ketë qëllim, ose kohën e kryerjes së tyre, ose mënyrat me të cilat mund t`ja arrijë qëllimit. Këto janë çështje që zgjidhen nga autori pasi të ketë marrë vendimin për kryerjen e saj, duke u udhëhequr nga kushtet konkrete ku ai do të zhvillojë veprimtarinë kriminale, nga rrethanat në të cilat ai do të veprojë152. Në lidhje me largësinë në kohë midis veprimeve të veçanta të autorit, mendimi zotërues i kohës është që, kjo largësi mund të ndërpresë vazhdimësinë ose lidhjen midis tyre në mënyrë që ato nuk paraqiten në këto raste si pjesë organike të një vepre penale të vetme. Zgjidhje kjo që, sipas mendim tonë nuk mund të justifikojë mungesën e mendimit kriminal përderisa ajo mund të provohet. Pra, kjo largësi vështirëson provueshmërinë por jo a priori mungesën e mendimit kriminal. Koha e gjatë që ka kaluar midis dy veprimeve vlerësohej sipas doktrinës, si tregues i rëndësishëm që veprimi i dytë nuk është realizimi i të njëjtit mendim kriminal të personit, por i mendimeve të veçanta. Se sa duhet të jetë koha midis veprimeve të ndryshme për të mos u quajtur kjo ndërprerje e lidhjes se veprimeve të veçanta, nuk mund të caktohet që në fillim pasi kjo është konsideruar si çështje faktike që duhet të zgjidhet rast pas rasti duke u bazuar në rrethanat konkrete të çështjes, në tërësinë e tyre. Me të drejtë analizon doktrina që, koha ndërmjet veprimeve të ndryshme nuk është ndonjë moment i pavarur dhe absolut në bazë të të cilit mund të nxirret ky ose ai përfundim lidhur me qënien e krimit vazhdues. Koha e gjatë mund të tregojë se veprimet e veçanta nuk janë kryer si rezultat i të njëjtit mendim kriminal në rast se rrethanat e tjera e justifikojnë një përfundim të tillë153.

152 Çela, Elezi, Peza, Gjika, E drejta penale e Republikës së Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme III, fq., 48. Autorët sjellin në vëmendje rastin e agjentit të arkave të kursimit i cili pasi ka menduar të përvetësojë të holla nga ato që ka në posedim, mund të mos ketë parashikuar as formën e tërheqjes të të hollave, as sasinë e të hollave që do te të tërheqë, as për sa kohë do të vazhdojë këtë punë. Zgjedhja e mjeteve të tërheqjes ose sasia e shumave të tërhequra nga ai janë momente që kanë të bëjnë me vënien në jetë të mendimit kriminal dhe nuk janë pjesë përbërëse e domosdoshme e këtij mendimi. Edhe në qoftë se personi ka menduar për ndonjë nga këto çështje që lidhen me ekzekutimin e mendimit dhe jo me vetë mendimin dhe në fazën e realizimit të veprimit vepron në një mënyrë tjetër, mendimi kriminal mbetet gjithmonë në fuqi. p.sh arkëtari që ka menduar të përvetësojë të holla të arkës pasi të merret vesh me llogaritarin por në fazën e realizimit të mendimit vepron individualisht, nuk mund të thuhet se ka ndryshuar mendimin kriminal por vetëm mënyrën e kryerjes së veprës penale që nuk është element i domosdoshëm i mendimit. Prandaj dhe autorët e doktrinës së asaj kohe me të drejtë konsiderojnë që përvetësimet e kryera herë pas herë nga arkëtari duhet të quhen një krim i vetëm meqenëse janë realizimi i të njejtit mendim kriminal. 153 Ibidem fq 49. Kur personi që ka hyrë në banesën në kundërshtim me vullnetin e të zotit të shtëpisë nxirret jashtë, por arrin të futet rishtazi, kryen një vepër të vetme penale për shkak të vazhdimësisë e cila nuk ndërpritet nga koha. Për të njëjtat arsye kemi një vepër penale, sipas autorëve, të vetme në të gjitha ato raste që veprimtaria e personit përfaqëson një proces unik, meqenëse zhvillohet brenda një kohe relativisht të shkurtër pa ndërprerje. P.sh kundërshtimi më shumë se njëherë i përfaqësuesit të Pushtetit gjatë kohës që ai është duke kryer detyrë të caktuar, ose përpjekja për të vrarë viktimën duke përdorur helm; më vonë me anë të asfiksie e së fundi me armë të bëra, në një kohë e pandërprere ose çnderimi i kryer disa herë brenda një nate etj.

76

Për t`u theksuar është fakti që doktrina bën dallimin e recidivizmit, kur personi shkel të njëjtën dispozitë pasi gjykata e ka dënuar më parë për veprime të mëparshme të njëllojta dhe veprës penale vazhduese. Duke qenë se vepra penale konsiderohet unike si një e vetme, duhet të zgjidhen edhe çështjet e amnistisë dhe të parashkrimit të asaj kohe. Në koherencë dhe me trajtimin juridik të sotëm, në rast se personi ka vazhduar të veprojë edhe pas daljes së aktit të amnistisë dhe veprimet e ndryshme nuk kanë entitet më vete por formojnë një krim të vetëm vazhdues, amnistia do të zbatohet ashtu siç zbatohet për një vepër penale të vetme, pavarësisht se veprimet e kryera para amnistisë të mara si vepra penale të pavarura mund të cilësohen në bazë të një dispozite që amnistohen. Pranohet mos aplikimi i institutit të amnistisë kur krimi vazhdues është kryer pjesërisht para dhe pjesërisht pas kësaj. Koha e kryerjes së veprës penale vazhduese konsiderohet si dhe doktrina e sotme, koha e kryerjes së veprimit të fundit pasi veprimet e ndryshme formojnë një tërësi të pandarë . 1.2 Nocioni dhe këndvështrimi materialo-proçedural i veprës penale vazhduese mbas Kodit Penal të vitit 1995 . Nevoja e krijimit të veprës vazhduese sqarohet me të drejta materiale juridike dhe të drejta proçedurale. Arsyet materiale juridike janë të lidhura me vetë caktimin e dënimit, pasi autori nuk duhet të dënohet më rëndë nga rasti kur vepra penale kryhet vetëm me një veprim dhe sjell të njëjtat pasoja. Nëse shkenca penale nuk pajtohet me bashkimin e veprave penale në ato raste kur gjatë kryerjes së një vepre penale më të rëndë, kryhet një vepër penale më e lehtë kundër të njëjtit objekt, ose kur më pas, kryhen veprime që përbëjnë një unitet me veprimet e mëparshme, duke e konsideruar si një vepër penale të vetme, parim i njëjtë duhet të vlejë edhe gjatë kërkesës për dënim në raport të veprës penale vazhduese, si unitet i veprës në kuptimin juridik154. Arsyet proçedurale për ndarjen e kësaj figure ligjore prej bashkimit të veprave penale i përkasin thjeshtimit të procedurës penale, në rastet kur bëhet fjalë për një numër të madh veprash penale do të duhej të përsëriteshin dhjetëra proçedura për vërtetimin e fajësisë, akuzave, provave etj. Përkundër kësaj, procedura për vepër penale vazhduese si vepër penale e vetme fokusohet në fillimin e saj, në mbarimin dhe në rezultatin përfundimtar, në dhënien e një dënimi të vetëm. Në këtë mënyrë i shmangemi nevojës që gjyqi t`i hyjë secilës vepër nga seria në imtësi dhe ç`ka është me rëndësi, mundësia që gjatë këtij veprimi të bëjë më shumë gabime procedurale155. Për nocionin e veprës penale të vazhduar ka dy teori mbi kuptimin dominues për mendim unik kriminal apo unitet të veprimit në kuptimin juridik. Teoria subjektive shprehet se ky unitet i veprimeve për vepra të ngjashme të një autori, duhet të gjendet tek paramendimi i vetëm i autorit dhe duke marrë për bazë

154 Vllado Kambovsky, Idem, fq. 436. 155 Idem.

77

parimin e fajësisë. Vepra penale të njëjta të kryera me pakujdesi duhet të trajtohen si bashkim real i veprave penale, ndërsa kur bëhet fjalë për vepra të kryera me dashje me paramendim, të konsiderohet vetëm një vepër penale dhe të caktohet vetëm një dënim. Teoria objektive e sheh unitetin e veprave penale të njëjta tek ndërlidhja natyrore e tyre që del nga lidhja kohore dhe cënimi i të njëjtit objekt juridik. Sipas kësaj teorie, në të kundërt me atë subjektive, është e mundur edhe vepra penale vazhduese e kryer nga pakujdesia. Kjo teori nuk arrin dot të shpjegoje bazën e një fajësie të vetme dhe një dënim të vetëm. Ajo që duhet pranuar është teoria objektive-subjektive e cila pranon të njëjtën formë fajësie por edhe të njëjtë natyrë objektive të veprave penale. Megjithatë nëse bashkimi real i veprave penale eshtë rregulli, vepra vazhduese është përjashtim nga rregulli. Vlerësimi i natyrës së vetme juridike e veprës penale vazhduese varet nga analiza konkrete e gjykatës rast pas rasti, ku dënimi i vetëm është proporcional me numrin e veprave penale të ndara. Nocioni i veprës penale të vazhduar si figurë ligjore e veçantë, ndryshe nga bashkimi real i veprave penale, ka edhe kundërshtarë mbi natyrën juridike unike të saj. Këto mendime të kundërta lidhen me faktin se me pranimin e veprës penale vazhduese tejkalohet funksioni kryesor i aplikimit të sistemit kumulativ të dënimeve në bashkimin real. Ky sistem në vetvete e lehtëson pozitën e autorit pasi si sistemi i ashpërsimit si ai i thithjes mbartin në vetvete nocione favorizuese për autorin e veprës penale. Ky mendim duke iu mbështetur edhe analizës në vazhdim nuk përkrahet as nga doktrina e as nga praktika shqiptare. 1.3 Elementët përbërës të veprës penale vazhduese. Në të drejtën penale shqiptare me vepër penale vazhduese do të kuptohet kryerja ose moskryerja e dy a më shumë veprimeve kriminale të njëllojta, me qëllim që të zbatohet një mendim i vetëm kriminal i autorit të tyre156 dhe përbëjnë një vepër penale të vetme157. Shembuj klasik janë: ai i pastrueses që kryen disa vjedhje në shtëpinë ku është duke punuar, i shpërndarësit të karburantit qe në kohë të ndryshme vjedh karburant, dhuna që ushtrohet nga bashkëshorti ndaj bashkëshortes në kohë te ndryshme, një person brenda vitit vjedh për çdo ditë ujë ose energji elektrike, një person brenda muajit vjedh 10 biçikleta në parkingun e caktuar, arkëtari 50 herë brenda vitit vjedh të holla nga arka që i është besuar, etj. Nga definicioni doktrinal i cituar sa më lart për veprën penale vazhduese mund të konkludojmë që, për ekzistencën e saj kërkohet plotësimi i tre kushteve: 1) Veprimet ose mosveprimet të mos qëndrojnë si akt më vete; 2) Veprimet ose mosveprimet të jenë të njëllojta;

156 Shefqet Muçii, E drejta penale , Pjesa e përgjithshme, Botime Ora, 2006, fq. 368. 157 Elezi, Kaçupi, Haxhia, Komentari i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, Botime Geer, 2006, fq. 56.

78

3) Mendimi unik kriminal158. 1. Veprimet ose mosveprimet të mos qëndrojnë si akt me vete. – Këto veprime ose mosveprime duhet të kuptohen si akte “autonome”, të cilat më vete, formojnë një figurë të veçantë të veprës penale. Kështu, për të sjellë një shembull, në rastin e vjedhjes së kryer me posedimin e përsëritur të sendeve të njëjta apo sendeve të ndryshme në një shtëpi, brenda një distance kohe të caktuar, nuk kemi të bëjmë me disa vjedhje si figura të veçanta veprash penale, të njëjta në formë dhe në përmbajtje, por vetëm me një vepër penale të vetme, atë të vjedhjes159. Këto veprime ose mosveprime mund të kryhen edhe në kohë të ndryshme dhe kjo është e logjikshme të ndodhë kështu pasi midis veprimeve ose mosveprimeve në vazhdimësi do duhet të ecë një kohë e caktuar. Lidhur me këtë duhet theksuar se në praktikë dhe në teori nuk ekziston ndonjë zgjidhje e qartë se në çfarë periudhe kohore duhet të jenë kryer veprat veç e veç të cilat hyjnë në përbërje të veprave penale të vazhduara. Kjo është më tepër çështje faktike. Në përgjithësi doktrina është e mendimit se, periudha kohore e veprave penale të kryera nuk mund të jetë e tillë që të ndërpresë vazhdimësinë kohore midis veprave penale të kryera. Kjo nga fakti se, marrë në përgjithësi, te vepra penale vazhduese, çdo vepër penale në një mënyrë paraqet vazhdimësi të veprës penale të mëparshme160. Sa më e madhe të jetë kjo distance kohe aq më e vështirë është për të provuar mendimin unik kriminal161. Vepra penale vazhduese ndodh, kur këto veprime apo mosveprime kryhen jo vetëm në kohë të ndryshme por edhe në të njëjtën kohë. P.sh. mosveprime në të njëjtën kohë mund te jete rasti i një nëpunësi publik, i cili vihet në dijeni për dy ose më shumë vepra penale gjatë ushtrimit të detyrës ose për shkak të funksioneve të tij në të njëjtën kohë dhe nuk i kallëzon ato në bazë te nenit 281 të Kodit të Procedurës Penale162. Nuk ka asnjë dyshim për të pranuar që këto veprime apo mosveprime mund të formojnë jo vetëm krime por edhe kundërvajtje163. Kushti (1) përcakton edhe natyrën juridike të veprës vazhduese. Është vetë thelbi i këtij instituti, që të imponon ta konsiderosh veprën vazhduese si një vepër penale më vete, në disa raste dhe si disa vepra penale, në raste të tjera.

158 Në doktrinë ka mendime që duhet të jetë dhe një kusht i katërt ai që, te mos vërtetohen shkaqe që shkëpusin lidhjet midis veprime të veçanta, shih, Muçi Sh., E drejta penale , Pjesa e përgjithshme, Botime Ora 2006, fq. 369. Ky kusht mendojmë që është i përsëritur pasi vetë mendimi unik kriminal si një kusht i domosdoshëm e përfshin brenda tij lidhjen organike midis veprimeve dhe mosveprimeve. Të njëjtin qëndrim mban edhe vendimi unifikues nr. 284 date 6.10.200, në të cilin arsyetohet se: “Për të zgjidhur drejt këtë problem duhet të mbahet parasysh se për të patur krim vazhdues duhet të jenë të pranishëm elementë të tillë si ; sejcila vepër nuk duhet të qëndrojë si akt më vehte, veprimet ose mosveprimet e të pandehurit të konsumojnë të njëjtën figurë të veprës penale, të ekzistojë një mendim kriminal, i cili të bashkojë aktet e veçanta në një tërësi të vetme të pandashme. Pra, mendimi kriminal nuk është gjë tjetër por bashkim i këtyre aktevë në një qëllim të vetem kriminal, të pandashëm, unik. 159Fiandaca.M., Musco.E., Diritto penale, Parte generale, Seconda edizione, 1997, Zanichelli Bologna, fq. 496. 160Salihi, I., E drejta penale, Pjesa e pergjithshme, Prishtinë. 161De Francesco G.A., La connessione teleological, cituar fq., 110. 162Mantovani.F., Ibidem. 163Riz. R., Lineamenti di diritto penale, Parte generale,Seçonda edizione 2000, Cedam, cit., fq., 131.

79

Për të qenë më të saktë, vepra penale vazhduese do te konsiderohet si një vepër penale e vetme për qëllim të: a) dënimit kryesor; b) parashkrimit; c) kompetencës tokësore; d) pezullimit të ekzekutimit të vendimit me burgim dhe vënia në provë (neni 59 i k.p)164. Do të konsiderohet anasjelltas si disa vepra penale për qëllim të: a) dënimeve plotësuese, për aplikimin e të cilave duhet referuar tek dënimet kryesore; b) përgjegjshmërisë; c) të shkaqeve që përjashtojnë apo shuajnë përgjegjësinë penale; d) masave të sigurisë; e) përgjegjësisë së bashkëpunëtorëve, ku secili do të përgjigjet vetëm për ato veprime që ka marre pjesë; f) rrethanave lehtësuese dhe rënduese. 2. Veprimet ose mosveprimet të jenë të njëllojta.- Njëllojshmëria nënkupton faktin që veprimet ose mosveprimet të cenojnë të njëjtin objekt kryesor dhe të formojnë të njëjtën figurë të veprës penale, ndërsa karakteri material i kryerjes së tyre mund të jetë e ndryshme. Kështu, vjedhjet e herë pas hershme janë të njëjta në formë dhe në përmbajtje, kurse prishja e qetësisë publike bëhet edhe me veprime të karaktereve të ndryshme e të formave të shumëllojta, të kryera njëra pas tjetrës në një farë distance kohore165. Edhe pse vendimi Unifikues nr. 284, datë 6.10.2000 i Kolegjeve te Bashkuara te Gjykatës se Lartë është i mendimit që forma duhet të jetë e njëjtë, “….Duke patur parasysh se persona të ndryshëm kanë patur marrëdhënie të ndryshme me të, ai ka përdorur forma të ndryshme mashtrimi…”, ky është një limit i cili kufizon ndjeshëm zbatimin e veprës penale vazhduese, në dallim jo vetëm nga praktika gjyqësore nga vitet 1952-1995 por edhe me praktikën e shumë vendeve bashkëkohore. Ky kusht kërkon që këto veprime apo mosveprime të jenë “homogjene”, të kenë cënuar të njëjtën dispozitë ligjore edhe pse me pasoja të ndryshme, në dallim nga e drejta penale italiane, e cila parashikon veprën penale vazhduese edhe ne rastin kur kemi të bëjmë me veprime apo mosveprime kriminale të ndryshme apo “heterogjene”166. Nga një anë, ky kusht ne fakt kufizon në mënyrë të konsiderueshme rastet e veprave penale të vazhdueshme, vetëm atëherë kur ka shkelje të së njëjtës dispozite ligjore apo “vepër vazhduese homogjene”. Nocioni i veprës penale të njëjtë nuk duhet të bazohet në objekte të përbashkëta të mbrojtjes juridike penale (p.sh për veprime homogjene të llogariten të gjitha veprimet kundër shëndetit të personit) por, mbi strukturën formale të figurave ligjore të cilat gjenden në raportin gjini-lloj, genus-species. 164 Fiandaca, Musco, Ibidem, fq. 502. 165 Muçii, Ibidem, fq. 369. 166 Nga viti 1974 e në vazhdim, ligji penal italian zgjeroi institutin e vazhdimësisë duke parashikuar ekzistencën e veprës penale vazhduese edhe kur kryhen vepra penale te ndryshme, por me të njëjtin mendim unik kriminal, në baze të nenit 81 paragrafi 2 i Kodit Penal italian.

80

Kushti për ekzistencën e veprës së ngjashme plotësohet atëherë kur autori i më shumë veprave penale të njëpasnjëshme e ka sjellë pasojën e ndonjë veprimi të tij që konsiston në ndonjë rrethane cilësuese të veprës penale bazë. Në doktrinën e huaj me dispozitë ligjore e njëjtë kuptohet jo vetëm i njëjti nen i Kodit Penal por edhe norma penale të ndryshme me të njëjtin objekt juridik ose të njëjtën vepër penale qoftë ajo e konsumuar apo e ngelur në tentativë, në rrethana rënduese apo lehtësuese167. Në lidhje me faktin që objekti juridik duhet të jetë i njëjtë, këtu është e nevojshme të bëhen disa specifikime në lidhje me llojin e tij si personal, të përgjithshëm dhe jo personal. Kur cënohen të mira personale apo të mira të personalizuara si jeta, integriteti trupor, liria, nderi etj., kemi të bëjmë më vepra penale vazhduese kur plotësohet kushti që dy ose më shumë veprime janë drejtuar kundër objektit juridik që i përkasin të njëjtit subjekt. Në këtë kuptim ekziston vepër e vazhduar për fyerje, kur autori ofendon të njëjtin person (p.sh shefi ofendon çdo ditë punëtorin e tij) dhe vepra penale vazhduese do të mungonte nëse do të kryhej ndaj disa personave pasi në këtë rast kemi të bëjmë më disa vepra penale. Kur cënohen të mira jo vetjake apo jo personale vepra penale vazhduese ekziston edhe kur objektet nuk i përkasin të njëjtit subjekt si në rastin e vjedhjes ku është e mundur vepër vazhduese gjatë vjedhjes së sendeve që u përkasin personave të ndryshëm. Vepra penale vazhduese ngelet e tillë edhe kur kryhet në bashkëpunim midis dy a më shumë personave, kur bashkëpunëtorët arrijnë në një mendim unik të përbashkët dhe zbatojnë planin e përbashkët, ku veprimet konkrete mund të bëhen veç e veç, sipas rolit dhe detyrave të secilit. Kështu, do të konsiderohet se ekziston vepra penale vazhduese edhe atëherë kur disa vepra penale janë vjedhje të rëndomta kurse disa të tjera janë të rënda. Në raste të tilla, vepra penale e vazhduar penale do të cilësohet ajo, dënimi sipas sanksionit që i referohet veprës penale më të rëndë168. Kështu, p.sh ekziston vepër vazhduese vjedhje me pasoja të rënda neni 134 paragrafi i tretë, i Kodit Penal, kur autori herën e parë ka vjedhur sende me vlerë të madhe dhe herët e tjera me vlerë të vogël. Veprat e ndara në këtë rast i plotësojnë figurat ligjore të veprës kryesore vjedhje dhe vjedhje me pasoja të rënda. Vepra penale e vazhduar do të konsiderohet sipas formës më të rëndë, si vepër me pasoja të rënda. Nga ana tjetër, zgjerimi i veprës vazhduese për vepra penale të ndryshme do të ishte në vetvete një absurditet logjik duke qenë ne kundërshtim me vetë karakterin e kësaj lloj vepre por edhe në koherencë me të drejta të tjera të cilat janë të përqendruara, ashtu si e drejta penale shqiptare, në veprime/mosveprime të njëllojta, në dallim nga e drejta italiane169.

167 Shih, Mantovani. F., Ibidem, fq. 517. 168Salihi, I., E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, Prishtinë. 169Fornasari, V., op.cit., 465. Në veçanti doktrina dhe jurisprudenca gjermane i janë referuar që nga fillimi i shekullit XIX, nocionit të veprës vazhduese përmes një koncepti të “unitetit juridik të veprimit/mosveprimit” , kur qëndrojnë këto kushte: a) veprime/mosveprime që kryhen me dashje, mendim unik dhe homogjen, që bashkon të gjitha veprimet/mosveprimet në një njësi të pandashme; b) veprime/mosveprime të njëllojta.

81

Lidhur me këtë kusht dhe me natyrën dhe karakterin e veprës penale vazhduese duhet theksuar se instituti i kësaj vepre penale nuk mund të shprehet për të gjitha llojet e veprave penale, siç janë p.sh. shumica e veprave penale kundër jetës dhe shëndetit, kundër lirive dhe të drejtave të qytetarit, kundër dinjitetit dhe moralit, etj. Vepra penale vazhduese më shpesh shprehet tek veprat penale kundër pasurisë, kundër nderit dhe autoritetit, kurse rrallë te disa vepra penale të tjera170. Kusht i rëndësishëm për ekzistencën e veprave penale vazhduese kërkohet që, nga ana objektive mes veprimeve të ekzistojë një ndërlidhje objektive. Ky kusht plotësohet atëherë kur bëhet fjalë për figura të veprave penale të parashikuara në mënyrë të saktë në Kodin Penal. Kur ligji përcakton mënyrën e kryerjes, njëllojshmëria e veprimeve ekziston vetëm nëse të gjitha veprimet janë kryer në një mënyrë të përcaktuar. Tek veprat të cilat veprimet e kryerjes nuk parashikohen në ligj, ose është përcaktuar në formë alternative, ky kusht është plotësuar kur figura e veprës penale është realizuar me shumë veprime të ndryshme ose është e përcaktuar në formë alternative ( p.sh neni 119 parashikohet fyerja e cila nuk përcaktohet nga ana objektive në ligj mënyra apo forma e saj apo çdo veprim alternativ të përcaktuar në dispozitë). 3. Mendimi unik kriminal.- Në qendër të strukturës së veprës penale vazhduese qëndron mendimi unik kriminal, për të cilin figurat e veprave penale të veçanta duhen të kryhen. Mendimi unik kriminal është koeficienti psikologjik që bën lidhjen organike të veprimeve kriminale dhe e dallon atë nga bashkimi i veprave veprave penale ose konkurrimi i veprave penale, përcakton limitet dhe zbatimin e veprës penale vazhduese171, pra përben një nga elementët e anës subjektive të autorit të veprës penale. Ky kusht nënkupton faktin që, duhet të ketë një qëllim të vetëm dhe ky unitet i qëllimit të bashkojë të gjitha veprimet apo mosveprimet kriminale të njëllojta; në mënyrë që ato në thelb të jenë realizimi i një programi kriminal të vetëm apo të një aktiviteti unik të programuar nga subjekti me paramendim për të realizuar një qëllim të vetëm172. Me fjalë të tjera, mendimi unik kriminal përfaqëson idejimin e shumë veprave penale, të ndjekura nga një vendim për t`i realizuar, i shoqëruar me një vendim konkret për të kryer secilën vepër penale173. Nga ana subjektive vepra penale vazhduese kryhet me dashje të paramenduar apo me paramendim. Mendimi unik kriminal i shprehur në një paramendim unik është një nyje lidhëse i një vazhdimësie kohore që bashkon të gjitha veprimet në një vepër penale të vetme. Por duhet kuptuar qartë se për ekzistencën e veprës penale vazhduese nuk mjafton që çdo veprim të jetë kryer me paramendim, pa lidhje me veprimet e mëparshme ose të mëvonshme. Përkundrazi, duhet të bëhet fjalë për një përmbledhje paramendimesh që i mbulon të gjitha veprimet e ndërmarra, kështu që paramendimi për çdo njërën prej tyre përfaqësohet nga një paramendim i vetëm.

170Salihi, I., Ibidem. 171Mantovani.F., Ibidem, fq. 511. 172Riz.R., Ibidem, fq 131. 173Marinuci.G., Dolcini.E., Manuale di diritto penale, Parte Generale, fq. 342.

82

Ne këtë këndvështrim shprehet edhe vendimi Unifikues nr. 284, datë 6.10.2000 i Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë, në të cilin arsyetohet se: “ Të ekzistojë një mendim kriminal, i cili të bashkojë aktet e veçanta në një tërësi të vetme të pandashme… Mendimi i vetem kriminal, si bosht i kërkësës për krimin vazhdues, presupozon që i pandehuri të ketë përpunuar në mendjen e tij zhvillimin e veprimeve konkrete në kohë e hapësirë. Pavarësisht se është “mendim” ai “lexohet” nëpërmjet veprimeve konkrete që kryen i pandehuri për realizimin e veprës penale.” Përpunimi në mendjen e tij se si do të zhvillohen veprimet konkrete në kohë dhe në hapësirë nga ana objektive nuk janë të pandryshueshme në të ardhmen, pasi këto veprime do të kryhen duke iu pershtatur kushteve kur të kryhet vepra penale. Paramendimi unik mund të jetë eventual, në kuptimin që të gjitha veprimet që do të ndërmerren të jete parashikuar me imtësira, por ne raport të secilës prej tyre paramendimi duhet të shprehet si pjesë e mendimit që më parë. Si rrjedhoje kjo nuk “zbeh” karakterin unik të mendimit kriminal174, pasi kanë ndryshuar format dhe rrugët për realizimin e saj, p.sh ishte programuar një vjedhje në banesën e A, por vjedhja kryhet në banesen ngjitur të B, pasi subjekti zbulon që banesa ka derë të blinduar, ndërsa dera tjetër është më e thjeshtë për t`u hapur. Ndryshimi i qëllimit, përse kryhen veprat penale apo ndryshimi i objektivit të vetëm në kryerjen e veprimeve/mosveprimeve kriminale në zbatimin e një programi të saktë dhe konkret bëjnë që të mos ekzistojë vepra vazhduese175. Në doktrinë ka mendime që qëllimi i kryerjes së veprës penale mund të jetë jo vetëm i ndryshueshëm por edhe i papërcaktuar176. Nuk jemi të mendimit që qëllimi mund të jetë i ndyshueshëm, pasi vetë nocioni mbi veprën penale vazhduese shprehet se: “Me vepër penale vazhduese do të kuptohet kryerja ose moskryerja e dy a më shumë veprimeve kriminale të njëllojta, me qëllim që të zbatohet një mendim i vetëm kriminal i autorit të tyre”. Nga ana subjektive, mendimi i vetëm kriminal nuk pranon që në rrethin e veprës penale të vazhduar të përfshihen edhe vepra penale të kryera nga pakujdesia në formën e vetëbesimit të tepruar apo neglizhencës, pasi janë të papajtueshëm me të e mbi të gjitha me momentin intelektual unik, që përbën edhe thelbin për ekzistencën e vazhdimësisë. Mendimi unik kriminal është më vete nga elementi intelektual i secilit veprim/mosveprim kriminal, dhe konceptohet si një qëndrim psikologjik që i paraprin në kohë kryerjes së veprës penale. Veprimet/mosveprimet janë të lidhur me njëri tjetrin me elementin e vazhdimësisë dhe secili prej tyre i përket një vepre penale177. Vepra penale vazhduese kërkon domosdoshmërisht të provohet ekzistenca e një mendimi kriminal paraprak, unik, përmes një sërë elementësh nga të cilët mund të kuptohet që nga kryerja e veprës penale të parë ekziston një plan kriminal direkt për të kryer vepra penale të tjera. Pra, mendimi unik kriminal duhet të paraprijë fillimin e veprimit/mosveprimit të parë, në mënyrë të tillë që të ketë një vazhdimësi dhe kjo është e mundur kur subjekti ka 174Mantovani.F., Ibidem,512. 175 Regina, Unita ̀e pluralita`di azioni a proposito del reato continuato.,në Riv.it.1968, fq. 256. 176Muçi Sh., Ibidem, fq 370. 177Panunzio.G., Il reato çontinuato: Aspetti processuali, 2005, fq. 7.

83

parashikuar dhe vendosur që në fillim linjat kryesore që do të ndjekë të iter criminoso dhe veprat penale që do të kryejë. Lidhja organike midis veprimeve ose mosveprimeve të veçanta të autorit të tyre mund të ndërpritet nga shkaqe që ndërpresin unitetin e mendimit kriminal dhe, rrjedhimisht veprën penale178. Këto shkaqe mund të jenë rrethana të caktuara, të rastit, të cilat kanë detyruar autorin të ndryshojë planin në thelbin e tij të parapërcaktuar dhe kanë ndikuar në momentin e tij intelektual, duke mbajtur një qëndrim të ri të padëshiruar nga vetë ai, si p.sh, arrestimi apo denoncimi ndaj tij etj179. Uniteti i mendimit unik kriminal nuk ndërpritet kur gjykata jep një vendim të formës së prerë për një nga veprat penale që janë pjesë e mendimit të autorit, pas të cilit autori kryen një apo disa vepra penale të programuara më parë180. Si rregull mendimi unik kriminal i personit paraqet edhe lidhje hapësinore të veprimit por kjo nuk do të thotë që nuk ndodh edhe e kundërta (çështje kjo që do të trajtohet edhe në lidhje me kompetencën territoriale të veprës penale).

* * *

Në lidhje me parashkrimin, për veprat penale vazhduese afati i parashkrimit të ndjekjes penale fillon të ecë nga moment i kryerjes së veprimit të fundit të saj, dmth, nga momenti në të cilën është kryer veprimi kriminal i fundit i lidhur në vazhdimësi me veprimet e tjera të njëllojta kriminale me një mendim unik kriminal, edhe pse këto veprime mund të jenë parashkruar kohë më përpara apo kryer larg në kohë nga veprimi i fundit. Duke konsideruar veprën penale vazhduese si një vepër penale të vetme, gjykata jep vëtëm një dënim, edhe në rastet e faljes nga President i Republikës, instituti i faljes për veprën penale vazhduese materializohet në tre forma: a) me përjashtimin e të dënuarit tërësisht nga vuajtja e dënimit; b) me përjashtimin e të dënuarit pjesërisht nga vuajtja e dënimit; c) me zëvendësimin e dënimit me një lloj dënimi më të butë. Falja jepet në rastin e veprave penale vazhduese, ashtu dhe ato të llojeve të veprave penale të tjera, vetëm për dënimet dhe jo për veprën penale. Instituti i amnistisë parashikon ndryshe rregullimin juridik të veprave penale vazhduese nga falja, për vetë faktit se fusha e veprimit të amnistisë është më e gjerë se ajo e faljes: amnistia shtrihet në dy fusha, në ndjekjen penale dhe në dënimet. Rregulli i përgjithshëm është se amnistia shtihet për vepra penale të kryera deri një ditë para shpalljes së saj. Përjashtim bëhet për rastet kur vetë akti i amnistisë parashikon datë tjetër. Kështu që, duke iu referuar këtij rregulli amnistia nuk zbatohet për vepra penale vazhduese që kanë vazhduar, qoftë sikur edhe një veprim i kësaj vepre pas hyrjes në fuqi të ligjit të amnistisë. 178Muçi. Sh., Ibidem. Këto shkaqe mund të evidentohen në intervale të gjata kohe nga një veprim tek tjetri, ndryshimi i punës ku kryente vjedhjen në mënyrë vazhduese, fillimi i ndjekjes penale për atë vepër, etj. 179 Mantovani, Ibidem. 180Marinuci, Dolcini, Ibidem.

84

Vepra penale vazhduese konsiderohet një e vetme për një sërë institutesh në të drejtën penale përfshirë këtu edhe rehabilitimin, alternativat e dënimit me burgim etj. pasi dënimi i caktuar nga gjykata për të gjitha veprimet kriminale eshtë një i vetëm. Vepra penale vazhduese duke u konsideruar si një e vetme, për natyrën e saj, nuk pajtohet me institutin e bashkimit të veprave penale apo dënimeve, konkurrimit të veprave penale dhe ligjeve. Vepra penale vazhduese duhet të dallohet edhe nga rrethana rënduese e parashikuar nga neni 50 i Kodit Penal pika h) –kryerja e veprës penale më shumë se njëherë. Interpretimi i kësaj dispozite i referohet rastit kur i pandehuri ka kryer të njëjtën vepër penale më shumë se njëherë dhe dënohet bashkërisht për to, dmth, kur nuk është dënuar më parë për asnjërën prej tyre. Këto vepra penale edhe pse janë të njëllojta apo dhe mund të jenë kryer në vazhdimësi me njëra tjetrën, nuk kryhen me një qëllim kriminal të vetëm, apo mendim unik kriminal. Mungesa e këtij elementi bën që, për këto vepra të operojë instituti i bashkimit të veprave penale ose si shumë rrethana të tjera, kryerja e veprës penale më shumë se njëherë të parashikohet si rrethanë cilësuese e figurës së veprës penale ose si rrethane rënduese. Si rrethanë cilësuese mund të përmendim disa dispozita të Kodit Penal si p.sh., neni 79 pika d), Vrasje në rrethana të tjera cilësuese, neni 100/2 Marrëdhënie seksuale ose homoseksuale me të mitur, 101/2 Marrëdhënie seksuale ose homoseksuale me dhunë me të mitur të moshës 14-18 vjeç, neni 110/a Trafikimi i personave, neni 119 Fyerja, 120 Shpifja, neni 134/2 Vjedhja, neni 143/2 Mashtrimi., etj. Vepra penale vazhduese është e papajtueshme me rrethanën tjetër rënduese parashikuar nga neni 50 pika ç)- kryerja e një krimi pas dhënies së një dënimi për një krim të kryer më parë, pasi mes këtyre dy instituteve ka një raport kontradiktor: njëra favor rei për veprën penale vazhduese që i referohet mendimit unik kriminal; tjetra ndëshkim më të rreptë për përsëritësit apo recidivistët. Kjo zgjidhje mbështetet në nevojën e qëllimit të dënimit penal, atë të parandalimit të përgjithshëm181. 1.4 Disa raste nga praktika gjyqësore182.

181Shih, Ronco, M, Ardizzone, S., Codice penale ipertestuale, Commentario anca dati di giurisprudenza, Seçonda edizione, Utet giuridica 2007, fq. 564. 182 Në trajtimin e veprës penale vazhduese është me rëndësi edhe vështrimi historik mbi praktikën gjyqësore para ndryshimeve politike. Kështu në Udhëzimet dhe Vendimet e Gjykatës së Lartë të RPSSH të viteve 1978-1980, me vendimin datë 5.12.1978 ndryshohet cilësimi ligjor i veprës penale dhe masa e dënimit. Sipas këtij udhëzimi dhe vendimi “Përvetësimi i pasurisë socialiste i kryer më shumë se njëherë në të njëjtin objekt, por pa ndërprerje të gjatë kohe, duke qenë veprimet rezultat i një mendimi të vetëm kriminal dhe në mungesë të rrethanave të tjera siç janë grupi i organizuar e përpjesëtimet e mëdha, duhet të cilësohet në baze të nenit 61 e jo sipas nenit 62 KP”.Nga ky vendim dalin në pah qartë elemente kryesore për ekzistencën e veprës penale vazhduese që përkojnë edhe me elementet ekzistues të veprës penale vazhduese. Në vendimin datë 6.12.1980 për ekzistencën e veprës penale vazhduese, me anë të këtij udhëzimi vendosët një limit i cili përkon me vlere inferiore 3 000 lekë , në të kundërt kjo çon në disfavor të të pandehurit. Ky udhëzim shprehet se “Kur përvetësimi i pasurisë socialiste është kryer më shumë se një herë në objekte të ndryshme dhe vlera e saj është më e madhe se 3000 lekë, autori i krimit do të përgjigjet në bazë të nenit 62 dhe jo 61 të Kodit Penal.

85

Duke iu referuar një vështrimi të shkurtër të disa rasteve nga jurisprudenca shqiptare mbi veprën penale vazhduese, mendimi unik kriminal konsiston në një mendim (plan) kriminal, që autori duhet të mendojë paraprakisht, për të kryer në të ardhmen një sërë veprimesh të kundërligjshme. Nuk kërkohet që ky mendim të jetë përcaktuar me hollësi apo detaje por të jetë përcaktuar në vija të përgjithshme dhe të jetë menduar thelbi i tij. Kështu, në vendimin gjyqësor, nr. 384 datë 16.03.2011, gjykata e rrethit gjyqësor Tiranë ka deklaruar fajtor shtetasin I.C. për veprën penale të “Kontrabandës me mallra të tjerë”, parashikuar nga neni 174 i Kodit Penal. Në këtë vendim gjykata njeh karakterin e vazhdimësisë së veprimeve të njëllojta të kryera nga autori në kohë të ndryshme, ku secili nga këto veprime formon vepër penale më vete. Këto veprime nga ana objektive kryhen në kohë të ndryshme dhe janë identike dhe në lidhje të drejtpërdrejtë shkakësore me pasojat që kanë sjellë. Konkretisht autori i këtyre veprimeve të njëllojta, ne kohë të ndryshme (këto veprime janë kryer në vazhdimësi duke filluar në datën 3.04.2008, në datën 8.04.2008, në datën 10.04.2008, etj., për të përfunduar në datën 30.08.2008), ka kryer veprën penale “Kontrabandës me mallrat e tjerë”, gjatë zhdoganimit përmes praktikës doganore 12 herë, ku dhe ka rezultuar dhe deklarimi i rremë i vlerës reale të mallrave “ artikuj të ndryshëm të higjienës”. Deklarime të rreme përmbahen në të gjitha veprimet e kundërligjshme të kryera nga autori dhe secili nga këto veprim konsumon veprën penale të “Kontrabandës me mallra të tjerë”, por që konsiderohet një vepër penale e vetme nga gjykata, pasi vetë gjykata ka pranuar mendimin unik kriminal të autorit që lidh të gjitha këto veprime në vazhdimësi me njëra-tjetrën. Pra, autori ka menduar më parë planin e tij kriminal për të dhënë deklarime të rremë në çdo zhdoganim të mallrave. Kështu, subjekti do të dënohet vetëm për një vepër penale dhe jo aq herë sa ai e ka kryer atë, pasi ekziston jo vetëm vazhdimësia por edhe mendimi unik kriminal. Veprimet e kundërligjshme duhet të jenë të njëllojta pasi në të kundërt nuk kemi të bëjmë me vepër penale vazhduese por me disa vepra penale. Këtë qëndrim mban edhe vendimi Unifikues nr. 284, datë 6.10.2000 i Kolegjeve te Bashkuara te Gjykatës se Lartë i cili konsideron të gabuar qëndrimin e gjykatës së shkallës së parë ku, ka arsyetuar se “ Vepra penale e kryer nga i pandehuri është unike dhe se ai ka patur mendim të njëjtë kriminal” e ka konsideruar krimin “vazhdues” dhe ka dënuar të pandehurin vetëm një herë sipas nenit 143 të K. Penal”. Kështu, duke patur parasysh se persona të ndryshëm kanë patur marrëdhënie të ndryshme me të, ai ka përdorur forma të ndryshme mashtrimi. Për personat e njohur drejtpërdrejt prej tij, i pandehuri ka shpërdoruar besimin, ndërsa përsa u përket personave të tjerë, ka përdorur gënjështrën e “ushtrimit të veprimtarisë së ligjshme tregtare”. I pandehuri deklarohet fajtor dhe dënohet për veprën penale të mashtrimit, aq herë sa ka qenë dhe numri i personave të mashtruar, në bazë të nenit 104/2 të Kodit Penal dhe jo si vepër penale e vazhdueshme. Vendim Unifikues i Gjykatës së lartë nr. 284 date 6.10.2000 shprehet mbi veprën penale të mashtrimit parashikuar nga neni 143 i Kodit Penal183. Përsa i përket

183 Ky vendim shprehet se: “Për të zgjidhur drejt këtë problem duhet të mbahet parasysh se për të patur krim vazhdues duhet të jenë të pranishëm elementë të tillë si ; secila vepër nuk duhet të qëndrojë si akt

86

cilësimit ligjor të veprës penale të kryer nga i pandehuri nga gjykatat janë mbajtur qëndrime të ndryshme184. Në rastin konkret problemi shtrohet nëse do te kemi krim vazhdues, d.m.th, një vepër të vetme penale të mashtrimit të kryer prej të pandehurit Në rastin konkret gjykatat kanë pranuar se i pandehuri ka kryer veprime me forma të ndryshme të ndryshme në periudha të ndryshme kohe për të rritur sa më shumë numrin e personave të mashtruar. Aktiviteti kriminal është zhvilluar në një kohë relativisht të gjatë dhe veprimet e të pandehurit nuk kanë qenë rrjedhojë e një mendimi të vetëm kriminal të përpunuar në momentin që vendosi të kryejë këtë veprimtari kriminale, por kanë ndryshuar në varësi të rrethanave. Kështu, duke patur parasysh se persona të ndryshëm kanë patur marrëdhënie të ndryshme me të, ai ka përdorur forma të ndryshme mashtrimi. Për personat e njohur drejtpërdrejt prej tij, i pandehuri ka shpërdoruar besimin, ndërsa përsa u përket personave të tjerë, ka përdorur gënjështrën e “ushtrimit të veprimtarisë së ligjshme tregtare”. Vetë veprimet e të pandehurit si qendrimi i ndryshëm lidhur me pagesat e interesave, marrja e objekteve më pas me qira për të “bindur” fillimin e investimeve dhe sidomos ndryshimi i shkallës së interesit tregojnë në mënyrë të qartë mungesën e një mendimi të vetëm paraprak kriminal. Argumenti i përdorur nga gjykata e shkallës së parë, se ndodhemi para një vepre të vetme penale, pra para krimit vazhdues pasi “ i pandehuri që në fillim kishte kristalizuar në ndërgjegjen e tij një mashtrim sa më të madh që të ishte i mundur pavarësisht nga numri i personave që u mashtruan” nuk është llogjik dhe i bazuar në ato elementë të anës objektive të kryerjes së veprës penale që vetë kjo gjykatë i pranon. Qëllimi në të cilin synon të arrijë autori i krimit, motivi apo shkaku i përbashkët nga është nxitur ai në kryerjen e akteve të veçanta, nuk mund të çojnë në konkluzionin se këto akte duhet të bashkohen në një të vetëm. Në këto kushte mungesa e mendimit unik kriminal dhe format e ndryshme të përdorura bëjnë që personi të dënohei për aq vepra penale sa ishin dhe personat e dënuar, duke bërë bashkim veprash penale, duke mos konsideruar një vepër penale të vetëm, krim vazhdues. Duke iu referuar nocionit të vazhdimësisë, praktika gjyqësore ka pranuar që vazhdimësia ekziston, pra vepra penale vazhduese ekziston edhe në ato raste kur mendimi unik kriminal lidh dy ose me shume vepra penale të qëndrueshme të njëllojta, të ndërprera në kohë, por që konsiderohen si një vepër penale e vetme. Kështu, në vendimin gjyqësor nr. 83 datë 28.01.2011, gjykata e rrethit gjyqësor Tiranë, ka deklaruar fajtor shtetasin me iniciale, Sh.S., “Për kryerjen e veprës penale më vehte, veprimet ose mosveprimet e të pandehurit të konsumojnë të njëjtën figurë të veprës penale, të ekzistojë një mendim kriminal, i cili të bashkojë aktet e veçanta në një tërësi të vetme të pandashme” . Për të patur krim vazhdues është e domosdoshme që personi të ketë parashikuar hollësitë rreth veprimtarisë së tij kriminale siç janë, koha, mjetet, forma, mënyra për kryerjen e krimit. Mendimi i vetem kriminal, si bosht i kërkësës për krimin vazhdues, presupozon që i pandehuri të ketë përpunuar në mendjen e tij zhvillimin e veprimeve konkrete në kohë e hapësirë. Pavarësisht se është “mendim” ai “lexohet” nëpërmjet veprimeve konkrete që kryen i pandehuri për realizimin e veprës penale” 184 Gjykata e shkallës së parë, duke arsyetuar se “ vepra penale e kryer nga i pandehuri është unike dhe se ai ka patur mendim të njëjtë kriminal” e ka konsideruar krimin “vazhdues” dhe ka dënuar të pandehurin vetëm një herë sipas nenit 143 të K. Penal. Gjykata e Apelit ka ndryshuar vendimin e gjykatës së gjykatës së shkallës së parë duke pranuar se për çdo person të mashtruar i pandehuri ka konsumuar veprën penale të mashtrimit në mënyrë të veçantë

87

të vjedhjes së energjisë elektrike”, parashikuar nga neni 137/1 i Kodi Penal. Ky shtetas ka lidhur furnizimin me rrjetin e energjisë elektrike disa herë, me anë të të njëjtit kabull, edhe pse i ishte ndërprerë po aq herë nga punonjës së Operatorit i Sistemit të Shpërndarjes (OSSH). Në vetvete, lidhja e paligjshme me rrjetin e energjisë elektrike është një vepër penale e qëndrueshme pasi, veprimi zgjat në kohë pa ndërprerje, ka një kohëzgjatje të caktuar, dhe pasojat vijnë ngadalë185. Por, përsëritja e këtyre veprimeve të njëllojta të ndërprera në kohë shprehin karakterin e vazhdueshëm të tyre, duke krijuar një vepër penale të vetme, të lidhur nga mendimi unik kriminal. “Lidhja e paligjshme me rrjetin e energjisë elektrike”, parashikohet nga neni 137 i Kodit Penal si kundërvajtje. Kjo vërteton nga ana praktike se vepra penale vazhduese duhet kuptuar jo vetëm për krime vazhduese por edhe për kundërvajtje vazhduese. Mendimi unik kriminal konsiston në një qëllim të vetëm dhe ky unitet i qëllimit duhet të bashkojë të gjitha veprimet apo mosveprimet kriminale të njëllojta për të realizuar programin kriminal të menduar më parë. Në vendimin Nr. 267 datë 1.03.2011 të gjykatës së rrethit Tiranë është deklaruar fajtor shtetasi K.H., për veprën penale “Fallsifikim i dokumentave”, neni 186/1 i Kodi Penal. Ky shtetas duke falsifikuar disa dokumente, pra duke kryer veprime të njëllojta, të parashikuara nga Kodi Penal si figurë e veçantë krimi, ka pasur një qëllimin të vetëm kriminal, atë të kalimit të kufirit në mënyrë të paligjshme. Për këtë arsye nga aktet rezulton se autori ka falsifikuar një dokument si anëtar i Federatës Kombëtare të notit, ka përdorur një vizë Shengen të falsifikuar etj., për një qëllim të vetëm duke kryer veprime që kanë një origjinë të përbashkët e të vetme, mendimin e njëjtë kriminal të autorit të tyre. Sipas kësaj pikëpamje kemi të bëjmë me krim vazhdues dhe me të drejtë është aplikuar neni 186/1 dhe jo paragrafi i dytë, në rastet kur vepra penale kryhet me shume se një herë. Në të njëjtën linjë arsyetimi është dhe një vendim tjetër i gjykatës se rrethit Tiranë, nr. 184 date 16.02.2011, ku i autori i veprës penale ka kryer veprën penale të “Falsifikim i dokumenteve”, neni 186/1, i cili pranon ekzistencën e një krimi vazhdues, duke pranuar mendimin unik kriminal të autorit. Pra, kemi të bëjmë me një vepër penale të vetme, jo të kryer në rrethana të cilësuara, kur kryhet më shumë se një herë, dmth, dy ose më tepër herë në intervale kohore të ndryshme dhe kur nuk është amnistuar për veprën penale të parë186. Ashtu siç e kemi theksuar dhe më lart, mendimi unik kriminal lidh të gjitha veprimet e njëllojta, të cilat janë programuar nga autori në një moment para se të kryhej vepra penale e parë. Kështu nuk mund të zbatohet vepra penale e vazhdueshme për ato vepra të cilat edhe pse të njëllojta dhe të vazhdueshme janë kryer rastësisht nga autori, pasi mënyra e jetesës së personit është e tillë që bazohet mbi vepra penale apo janë shprehje të një sjelljeje krejt të zakonshme për të. Kjo lloj rastësie ndodh sa herë që vepra penale pasardhëse kryhet thjesht për faktin se janë shfaqur rrethana që për natyrën e tyre nuk kanë të bëjnë aspak me mendimin unik kriminal të autorit por janë rastësore.

185 Shih, Elezi, I., Kaçupi, S., Haxhia, M., Komentari i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, Botime Geer 2006, fq. 55. 186 Shih, Elezi.I., E drejta penale, Pjesa e posaçme, Botime Erik, 2007, fq.308.

88

Kështu, në vendimin nr. 514 datë 1.04.20010, Gjykata e Rrethit Tiranë ka deklaruar fajtor shtetasin e mitur me iniciale N.K. per veprën penale të “Vjedhjes, më shumë se njëherë”, i parashikuar nga neni 134/2 i Kodit Penal. Ky shtetas ka vjedhur në kohë të ndryshme tela bakri të Albtelekom, disa pllaka lidhëse hekuri etj, duke i shtyrë ato në momentin e vjedhjes për të siguruar të holla për nevojat e tij. Këto vjedhje kanë qenë krejt rastësore dhe nuk kanë qenë të paramenduara në një plan nga subjekti, për këtë arsye, rastësia përjashton mendimin unik kriminal, dhe si rrjedhojë aplikimin e paragrafit të parë të nenit 134 të Kodit Penal. Vendimi Unifikues nr. 6 datë 30.09.2011 shprehet se vepra penale e Vjedhjes me pasojë vdekjen, kur është rrjedhojë e një mendimi unik kriminal, i cili ka si qëllim vjedhjen e të njëjtës pasurie duhet të cilësohet vetëm një herë sipas nenit 141 të Kodit Penal, pavarësisht nga numri i pasojave të rënda që kanë ardhur, siç mund të jenë vdekja e dy ose më shumë personave, vdekja e një personi dhe plagosja e një ose më shumë të tjerëve. Faktin që ka pasur më tepër se një pasojë të rëndë gjykata duhet ta mbajë parasysh në caktimin e masës së dënimit, prandaj vepra penale nuk duhet të cilësohet sipas pasojave të ardhura, por ajo duhet të cilësohet vetëm një herë si vepër penale e vjedhjes me pasojë vdekjen, e kryer në bashkëpunim, e parashikuar nga neni 141-25 i Kodit Penal. 1.5 Aspekte proçeduriale në lidhje me gjykimin e veprave penale vazhduese dhe parimin ne bis in idem. Kodi i Proçedurës Penale187 parashikon një lloj të veçantë kompetence në rastin kur një person akuzohet për disa vepra penale, ku secila mund të gjykohet në proçes të pavarur apo autonom, vendimi i të cilit mund të influencoje në mënyrë të pjesshme apo të jetë i njëjtë me vendimin e një proçesi tjetër. Kjo rrethanë bën të mundur shqyrtimin e këtyre veprave penale në një proçes të vetëm (simultaneous proçessus), qëllimi i të cilit është realizimi vlerësimit të provave apo të shqyrtimit të gjykimit në përgjithësi, në mënyrë për të pasur një gjykim më të shpejtë, për të aplikuar dënime proporcionale dhe për të evituar vendime kontradiktore188. Kjo lloj kompetence që lind në këto lloj rastesh quhet kompetencë për koneksitet (neni 79 i Kodit të Procedurës penale), ku organi procedues bëhet kompetent në rastet e bashkimit të procedimeve që lidhen me njëri-tjetrin. Kjo lloj kompetence mund të jetë heterogjene, kur veprat penale për kompetencë i përkasin gjyqtarëve të ndryshëm (neni 80, 81, 82 i Kodi i Proçedurës Penale), ose homogjene, kur janë kompetencë e të njëjtit gjyqtar (neni 79 i Kodi i Proçedurës Penale). Për të vazhduar arsyetimin e mësipërm, i referohemi nenit 79 pika b, i ndryshuar, rastit “Kur një person akuzohet për disa vepra penale për arritjen e një qëllimi të vetëm kriminal”. Nga pika b e nenit 79 – e ndryshuar me ligjin 8813, datë 13.06.2002 – kuptojmë që procedimet e lidhura për këto vepra penale vazhduese duhet t`i referohen të gjitha të njëjtit person. Bashkimi i procedimeve të lidhura është i nevojshëm nga një anë për lidhjen e veprave penale që kryhen në vazhdimësi dhe nga

187 Nenet 79 e vijues të Kodit të Procedurës Penale i ndryshuar. 188 Shih, Lotito G., Note minime in ordine alla competenza per territorio nel nuovo codice di procedura penale nei casi di reato continuato, Arch.Proc.Pen., 1990, 205 ss.

89

ana tjetër për caktimin e një dënimi të vetëm. Këto arsye kanë çuar ligjvënësin për të zgjedhur simultaneous proçessus, i cili paraqet një avantazh të dyfishtë, në vlerësimin e vetëm në lidhje me tiparet, personalitetin e autorit të veprave penale, në caktimin e dënimit, ku merren si kritere vlerësuese edhe rrezikshmëria e autorit të veprave penale189. Duke vazhduar analizën e kompetencës për shkak të procedimeve të lidhura, neni 80 i Kodit të Proçedurës Penale, i ndryshuar, parashikon rastin kur disa procedime të lidhura janë kompetencë e gjykatave të ndryshme: në rastet e procedimeve të lidhura ndërmjet tyre dhe që nuk mund të ndahen, nga të cilat një ose disa janë nën kompetencën e gjykatës për krimet e rënda dhe proçedurat e tjera në kompetencë të gjykatave të tjera të shkallës së parë, kompetente është gjykata e krimeve të rënda; në rastin e procedimeve të lidhura ndërmjet tyre dhe që nuk mund të ndahen, nga të cilat një ose disa janë kompetencë të gjykatave të shkallës së parë dhe të tjerat në kompetencë të Gjykatës së Lartë, kompetente është kjo e fundit190. Neni 81 i Kodi i Proçedurës Penale parashikon, kur disa nga procedimet e lidhura midis tyre i përkasin kompetencës së gjykatës së zakonshme dhe të tjerat gjykatës që shqyrton çështjet me të mitur (seksionit përkatës sipas nenit 13, pika 3, të ndryshuar me ligjin 8813, datë 13.06.2002), kompetente për të gjitha procedimet është seksioni për të miturit, përveç rasteve kur gjykata çmon se ato duhen veçuar. Çështja do të gjykohet nga seksioni që shqyrton çështjet me të mitur edhe kur i pandehuri një ose disa vepra i ka kryer kur ka qenë i mitur, ndërsa në kohën e gjykimit është madhor191. Thelbi i kësaj dispozite konsiston në mbrojtjen e të miturit. Një kompetencë e veçantë krijohet në rastet e pleksjes së kompetencave lëndore me ato tokësore në procedimet e lidhura. Kjo ndodh atëherë kur, për këto procedime gjykatat kanë të njëjtën kompetencë lëndore, pra kur të gjitha veprat penale që lidhen midis tyre i takojnë kompetencës lëndore të gjykatës së shkallës së parë, kurse kompetenca tokësore u përket disa gjykatave; në këtë rast, kompetenca tokësore do t`i takojë gjykatës kompetente për veprën penale më të rëndë dhe në rast se janë njëlloj të rënda, gjykatës kompetente që është regjistruar e para (neni 82, pika 1)192. Neni 92 i Kodit të Proçedurës Penale parashikon bashkimin e çështjeve me plotësimin e dy kushteve; kur qëndrojnë në të njëjtën gjëndje dhe shkallë para të njëjtës gjykatë dhe kur nuk dëmtohet shpejtësia e tyre në rastet e parashikuara edhe nga neni 79, (duke përfshire edhe pikën b, mbi veprat penale vazhduese). Kjo dispozite shprehet

189 Neni 47 i Kodit Penal, Mënyra e caktimit të dënimit, shprehet se gjykata cakton dënimin duke respektuar dispozitat në pjesën e përgjithshme të Kodit Penal dhe kufijtë e dënimeve të parashikuar në ligj për veprën penale. Në caktimin e dënimit ndaj personit ajo merr parasysh rrezikshmërinë e veprës penale, rrezikshmërinë e autorit të saj, shkallen e fajit si dhe rrethanat lehtësuese dhe rënduese. 190 Shih, Islami, H., Hoxha, A., Panda, I., Procedura Penale, Tirane 2007, fq. 192. 191 Seksioni për të mitur formohet në bazë të nenit 13 paragrafi 3, me gjyqtarë të kualifikuar për gjykimin e të miturvë, në ngarkuar posaçërisht me këtë detyrë. Kompetenca tokësore e tyre përfshin disa rrethe gjyqësore, sipas përcaktimit të bërë në dekretin e Presidentit të Republikës Nr. 6218 datë 7.07.2009, i cili ka shfuqëzuar dekretin e mëparshëm Nr. 5351, datë 11.06.2007. 192 Për të bërë dallimin e rëndësisë së veprave penale, në nenin 82, paragrafi 2, sqaron se krimet janë më të rënda se kundërvajtjet, ndërsa midis krimeve ose midis kundërvajtjeve, konsiderohet më e rëndë vepra penale për të cilën parashikohet dënimi maksimal më i lartë ose, kur maksimumet janë të barabarta, dënimi minimal më i lartë. Për dispozitat e Kodit Penal që parashikojnë dënime me gjobë dhe me burgim, dënimi me gjobë merret parasysh vetëm atëherë kur dënimet me burgim janë të barabarta.

90

se, mund të vendoset, duke i lënë gjykatës një vlerësim diskrecional mbi ekzistencën e dy kushteve të lart përmendura. Gjatë shqyrtimit gjyqësor mund të ndodhë që të evidentohet edhe një vepër penale që ka lidhje me atë që gjykohet. Në këto raste, në bazë të nenit 373 të Kodit të Proçedurës Penale, i komunikon të pandehurit veprën penale, por me kusht që gjykimi të mos jetë në kompetencën e një gjykatë më të lartë. Në fazën e ekzekutimit mund të konstatohet se ka disa vendime kundër të njëjtit person për të njëjtin fakt, prokurori i ngarkuar për ekzekutimin, i kërkon gjykatës të përcaktojë se cili vendim duhet të zbatohet. Pra, në rastin e veprës penale vazhduese, gjykata mund të kënë dhënë vendime të ndryshme për veprimet e njëllojta kriminale që janë të lidhura në vazhdimësi nga një mendim unik kriminal. Në bazë të nenit 474 të Kodi i Proçedurës Penale, gjykata urdhëron të ekzekutohet vendimi me të cilin është dhënë dënimi më i lehtë, kurse vendimet e tjera i deklaron të paekzekutueshme. Kur dënimet kryesore janë të barabarta, mbahet parasysh dënimi plotësues. Po kjo dispozite parashikon edhe rastet kur për të njëjtin person dhe për të njëjtin fakt ka; disa vendime të pushimit të çështjes nga prokurori ose të pafajësisë së dhënë nga gjykata; janë dhënë dy vendime, nga të cilat njëri është vendim dënimi dhe tjetri vendim pafajësie. Në rastet kur pasi është nxjerrë vendimi i formës së prerë mbi veprën penale vazhduese, zbulohet ndonjë vepër tjetër që është kryer në përbërje të veprës penale vazhduese, nuk mund te procedohet për këtë vepër penale, ngaqë në thelb këtu është fjala për të njëjtën vepër penale dhe do të shkelej parimi kushtetues me karakter penal ne bis in idem193. Si vend i kryerjes së veprës penale vazhduese konsiderohet çdo vend ku është ndërmarrë veprimi i kryerjes apo ku është shkaktuar pasoja e çdo vepre penale që hyn në kuadër të kësaj vepre penale, duke patur parasysh edhe nenin 76 të Kodit të Proçedurës Penale, e cila përcakton rregulla të përgjithshme në përcaktimin e kompetencës tokësore; në radhë të parë kompetenca tokësore përcaktohet nga vendi ku është kryer ose është tentuar të kryhet vepra penale ose vendi ku ka ardhur pasoja; në qoftë se kjo nuk dihet kompetenca i përket, me radhë, gjykatës së vend qëndrimit ose të vendbanimit të të pandehurit; në qoftë se as kështu nuk mund të përcaktohet kompetenca, kjo i përket gjykatës së vendit ku ndodhet prokuroria që ka regjistruar e para veprën penale. Dhe në fund vepra penale vazhduese mund të kryhet në bashkimin real me ndonjë vepër penale tjetër, në rastin e bashkimit të veprave penale apo dhe në rastet e bashkimit të dënimeve sipas nenit 55 dhe 56 te Kodit Penal. Nga ana proçedurale vlen të theksohet se vepra penale e vazhduar përmbledh veprën penale të vazhduar në përgjithësi, d.m.th të gjitha veprimet apo mosveprimet duke përfshirë këtu edhe ato të cilat janë zbuluar pas gjykimit të saj, me fjale të tjera vendimi llogaritet res iudicata në raport me të gjitha veprimet nga përbërja e veprës penale. Nëse pas vendimit të formës së prerë të gjykatës rezulton edhe ndonjë tjetër, si pjesë e veprës penale të vazhduar, do të konsiderohet e gjykuar (p.sh pas gjykimit të 15 vjedhjeve ndaj një banke rezultojnë pas vendimit edhe dy te tjera këto do të 193 Shih, Salihi,I., Ibidem.

91

konsiderohen si të gjykuara).Me fjalë të tjera vendimi do të llogaritet si res iudicata në raport me të gjitha veprimet që përbëjnë veprën penale vazhduese, përfshirë këtu edhe ato veprime që zbulohen pas kryerjes së saj, pasi këtu duhet të respektohet parimi ne bis in idem. Si rregull, nëse zbulohet se pas nëntëdhjetë vjedhjeve autori ka kryer edhe dy të tjera në kushte të njëjta, nuk mund të kemi një çështje të re dhe të hapet një proçes i ri gjyqësor. Por sipas Kodit të Proçedures Penale (neni 449 e vijues ) mund të bëhet rishikimi i vendimit gjyqësor në dobi të të dënuarit kur pas vendimit kanë dalë ose zbuluar prova të reja të cilat vetëm apo së bashku me ato që janë vlerësuar njëherë, tregojnë se vendimi është i gabuar dhe tregojnë se i dënuari nuk e ka kryer veprën penale për të cilën është dënuar, dhe që kanë ndikuar në caktimin e dënimit. Në rastet e zbulimit të veprave penale më të rënda nga vepra e përfshira me dënimin e veprës penale vazhduese, nuk kemi rigjykimin e çështjes por autori i veprës penale do të gjykohet për një vepër penale më vete me një proçes të ri gjyqësor. Ky përfundim bazohet logjikisht mbi vetë konceptin e veprës penale vazhduese si realizim i veprimeve te njëjta apo të ngjashme, pas të cilave qëndron kërkesa e vetme për dënim, pasi do të kishim të bënim me një privilegj të pamerituar për autorin e veprës penale (ai të jetë dënuar për vjedhje të thjeshtë edhe pse vërtetohet se ka kryer vjedhje të rëndë). Në këtë rast, pas provimit të veprës penale të re të zbuluar, gjykata so të procedojë në bashkimin e dënimeve për të dënuarin.

*

* *

Dallimi midis veprave të vazhdueshme dhe të qëndrueshme konsiston kryesisht në anën objektive: a) nga numri i veprimeve-në veprat penale vazhduese duhet të ketë dy ose më shumë veprime, edhe pse të njëllojta, ndërsa në veprat penale të qëndrueshme është i mjaftueshëm një veprim; b) nga mënyra e kryerjes-në veprat penale vazhduese ka një ndërprerje nga një veprim tek tjetri ndërsa në veprën penale të qëndrueshme ai është i pandërprerë. c) nga ana subjektive, mendimi unik kriminal ekziston vetëm tek veprat penale vazhduese dhe jo tek ajo e qëndrueshme; d) afatet e parashkrimit dhe të amnistisë për veprën penale vazhduese fillojnë me kryerjen e veprimit të fundit ndërsa tek vepra penale e qëndrueshme kur mbaron gjendja e kundërligjshmërisë; e) tek vepra penale e qëndrueshme kemi një cënim të vetëm që mund të zgjasë pa u parapërcaktuar kohëzgjatja më përpara, tek vepra penale vazhduese kemi një projekt ide në vija të përgjithshme se sa mund të zgjasin veprimet.

92

2. Vepra penale e qëndrueshme: qëndrueshmëria e veprave penale të kryera me veprim dhe mosveprim. Vepra penale e qëndrueshme ose permanente ashtu si vepra penale e vazhdueshme janë krijim doktrinal, jurisprudencial dhe nuk parashikohen nga Kodi Penal apo Kodi i Procedurës Penale në ndonjë dispozitë të posaçme194. Me vepra penale të qëndrueshme kuptohen ato që cënojnë marrëdhënien juridike-penale për një kohë të caktuar në mënyrë të pandërprerë, dmth. që qëndrojnë në gjëndje latenente195. Në këtë lloj vepre penale pasojat dhe konsumimi apo kryerja e veprës penale vijnë ngadalë, zgjasin për një periudhë të caktuar kohe196. Në veprën penale të qëndrueshme veprimi dhe pasoja paraqiten si një e tërë e dëshiruar nga subjekti për të zgjatur në kohë veprimin e kundërligjshëm. Struktura e veprës penale të qëndrueshme është për natyrën juridike të kësaj vepre penale e vetme dhe nuk është e mundur që të ndahet në disa vepra penale, duke qënë një i vetëm objekti juridik i cënuar gjatë kohës së cënimit nga veprimi apo mosveprimi, në mënyrë të tillë që bëjnë që rastet e shuarjes së dënimit dhe institucione të tjera të veprojnë në momentin kur ka përfunduar gjendja e kundërligjshmërisë. Dy janë elementët përbërës: a) cënimi i marrëdhënies juridiko-penale nga veprimi i autorit të ketë karakter të vazhdueshëm, që nuk konsumohet në moment por që zgjat në kohë; b) cënimi i mardhënies juridiko-penale bëhet nga një veprim i qëndrueshëm dhe i vullnetshëm i autorit, për të cilën ai në kushtet që ndodhet mund të pushojë cënimin e marrëdhënies juridiko-penale. Nga këto dy elementë vepra penale e qëndrueshme mund kryhet në dy faza: -faza e kryerjes së veprimit (p.sh. në heqjen e paligjshme të lirisë kjo fazë konsiston në privimin e lirisë personale); - faza e mbajtjes së kësaj gjendjeje të kundërligjshme, që zgjat në kohë (mbajtja e personit në gjendjen e privimit të lirisë personale197. Si vepra penale të qëndrueshme mund të përmendim p.sh rrëmbimin e personit, heqja e paligjshme e lirisë, pushtimi i tokës, armëmbajtja pa leje, dezertimi, etj. Vepra penale e qëndrueshme quhet e filluar në momentin në të cilin është realizuar minimumi i nevojshëm i mbajtjes së cënimit të marrëdhënies juridiko-penale, e nevojshme për ekzistencës e saj. Në qoftë se nuk realizohet ky minimum i nevojshëm kemi të bëjmë me rastet e tentativës, p.sh. kemi të kryer rrëmbimin e personit vetëm 194 Çela, Elezi, Peza, Gjika, E drejta penale e Republikës së Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme III, fq., 43 Doktrina e kësaj kohe njeh veprën penale të qëndrueshme ose permanent si krim që nuk përfundon në një moment të caktuar por realizohet për një kohë pak a shumë të gjatë. Krime të tilla janë p.sh moskallëzimi i krimit, armëmbajtja pa leje, bashkëjetesa e ndaluar etj. Në këto krime, sipas autorëve, krijohet një gjendje e kundërligjshme dhe për sa kohe vazhdon kjo gjendje konsiderohet se krimi vazhdon duke u kryer. Këto krime përfundojnë kur i jepet fund gjendjes së krijuar, qoftë me veprime të vetë autorit si p.sh ne rastin e kallëzimit të krimit, ndarjes në fakt, kthimin në repartin ushtarak në krimin e dezertimit. Ky krim konsiderohej edhe në atë kohë një krim i vetëm, veçori karakteristike e të cilit është vazhdimësia e tij për një kohë të caktuar prandaj dhe në këto raste nuk procedohej për bashkim vepra penalesh. 195Shefqet Muçi, Ibidem, fq. 113. 196Mantovani, Ibidem, fq. 445.. 197 Riz. R., Ibidem, fq. 109.

93

në qoftë se i dëmtuari është privuar nga liria personale për një kohë të konsiderueshme. Kjo vepër konsumohet në momentin në të cilin pushon veprimi i vullnetshëm dhe i kundërligjshëm i mbajtjes198. Qëndrueshmëria pushon jo vetëm kur autori i jep fund veprimit kriminal, pushim i vullnetshëm ( p.sh. lirimi i personit të rrëmbyer), por edhe për pamundësinë e kryerjes se tij, pushim i forcuar (p.sh. arrestimi i fajtorit apo shpëtimi i të rrëmbyerit nga vetë ai apo persona të tjerë). Pushimi i veprimit ka rëndësi në të drejtën penale për parashkrimin, amnistinë, veprimin në kohë dhe hapësirë të ligjit penal, etj199. Në vetë përkufizimin e veprës penale të qëndrueshme, nocioni i veprimit të autorit të veprës penale, si element i anës objektive, zë rol kryesor. Ky element i anës objektive të veprës penale është i vetmi që ka karakter të qëndrueshëm pasi: vepra penale është e qëndrueshme kur qëndron në kohë veprimi që e përben atë. Në këtë kuptim çdo veprim ka kohën e tij, të shkurtër apo të gjatë, pasi edhe një veprim i aty për atyshëm ka kohën e tij, atë të çastit. Kur koha kapërcen këtë çast, kemi të bëjmë më kohëzgjatje, si shtrirje dhe vazhdimësi në kohë, dhe si rrjedhojë mbetjen në kohë të veprimit të qëndrueshëm200. Në këtë kuptim, është i nevojshëm të analizohet pajtueshmëria midis kategorisë së veprave penale të qëndrueshme dhe veprave penale të mirëfillta të kryera me mosveprim201. Përsa i takon vepra penale të mirëfillta të kryera me mosveprim, për të evituar që të konsiderohen vepra penale të qëndrueshme vetëm se për një kohë të caktuar nuk është ndërmarrë veprimi, doktrina ka bërë këto dallime; 1) do të konsiderohen të çastit vepra penale të kryera me mosveprim të mirëfillta, kur është i çastit veprimi aktiv i detyrueshëm, që ka një karakter dinamik që ndryshon dhe modifikon realitetin (duke mos pasur asnjë mundësi më për t`i kërkuar autorit të veprës penale të ndërmarrë ndonjë veprim për të respektuar urdhrin e ligjit), p.sh “Mosdhënia ndihmë”, neni 97 i Kodit Penal. 2) do të konsiderohen të qëndrueshme vepra penale të kryera me mosveprim të mirëfillta, kur është i qëndrueshëm veprimi aktiv i detyrueshëm, që ka një karakter statik që nuk ndryshon dhe modifikon realitetin, p.sh. “Mosnjoftimi i ndryshimit të vendbanimit” neni 126 i Kodit Penal202.

198 Mes këtyre dy fazave nuk mund te veprojë instituti i heqjes dorë nga vepra penale, por veprojnë institute të tjera si bashkëpunimi, konkurrimi i veprave penale, mbrojtja e nevojshme etj. Për më shumë shih, Levi, Tempus commissi delicti,në Annali, 1993, fq 373; Caraccioli, Condotta permanente e permanenza di effeti nelle fattispecie criminali, in Riv.it., 1960; Giuliani, La struttura del reato permanente, Padova, 1967; Grisolia, Il reato permanente, Padova, 1996. 199 Rampioni, Contributo alla teoria del reato permanente, Padova, 1988. 200 Pecoraro-Albani, Ibidem, fq 418. 201 Elezi, Kaçupi, Haxhia, Ibidem, fq. 96. Vepra penale të mirëfillta që kryhen me mosveprim janë ato që kryhen drejtpërdrejtë me mosveprim, të cilat lidhen doemos me ardhjen e pasojës. Këto vepra penale konsistojnë në mos kryerjen e atij veprimi të urdhëruar nga ligji dhe për ekzistencën e tyre nuk kërkohet, që të vijë ndonjë pasojë materiale, p.sh moskallëzimi i krimit, në dallim nga vepra penale indirekte të kryera me mosveprim apo të mos pengimit, të një pasoje materiale për ekzistencën e të cilëve kerkohet ardhja e pasojës, p.sh vrasja e një sapo të lindurit kur nuk është ushqyer nga nëna. Ligji penal në këtë rast i jep rëndësi jo moskryerjes por mos pengimit të pasojës. 202 Mantovani, Ibidem, fq. 447.

94

Një kriter i dytë për të përcaktuar qëndrueshmërinë ose jo të këtyre veprave penale është edhe referimi tek dispozita ligjore, nga e cila duhet të rezultojë që, kalimi i afatit kohor cakton fillimin e një gjëndje penalisht të kundërligjshme, e cila zgjat në kohë derisa objekti juridik nuk është mbrojtur nga kryerja e veprimit të detyrueshëm. Për të pasur një vepër penale të kryer me mosveprim të mirëfilltë të çastit nuk mjafton që të jetë caktuar një afat kohor për plotësimin e një urdhri ligjor të parashikuar shprehimisht, por është e nevojshme që kalimi i këtij afati, e bën kryerjen e veprimit në të ardhmen të panevojshëm, pasi mos respektimi i këtij detyrimi ka cënuar objektin juridik të mbrojtur me ligj. Në qoftë se afati është vendosur thjesht për plotësimin e detyrimit ligjor dhe veprimi mund te kryhet edhe në një kohë të mëvonshme, vepra penale ka natyrë të qëndrueshme dhe qëndrueshmëria pushon vetëm në momentin në të cilën nuk ekziston më kundërligjshmëria për shkak të veprimit vullnetshëm të vetë personit apo për verifikimi e rrethanave të cilat e bëjnë të pamundur zgjatjen e gjendjes se dëmshme apo të rrezikshme. 2.1 Përkufizimi mbi kohëzgjatjen në veprën penale të qëndrueshme. Çdo vepër penale si çdo gjë zë një periudhë kohe të caktuar, të përfshirë mes veprimit dhe ardhjes së pasojës, e cila njihet si dies a quo dhe dies ad quem, intervali i këtyre dy momenteve quhet edhe kohëzgjatje e veprës penale203. Kuptimi i kohëzgjatjes përmban në vetvete edhe qëndrueshmërinë e veprimit apo mosveprimit, për kete arsye duhet shpjeguar se çfarë duhet te kuptohet me qëndrueshmëri, duke iu referuar doktrinës më të mirë bashkëkohore. Qëndrueshmëria nënkupton vazhdimësi, stabilitet, qëndresë, rezistencë, mundësia a aftësia e diçkaje për t'u ruajtur mjaft kohë pa ndryshuar dhe është një koncept i cili përdoret shpesh edhe në praktikë. Nocioni i saj lë të kuptojë atë të kohës edhe në rastin e veprës penale204. Folja qëndroj është sinonim i foljes zgjat: duke iu referuar veprës penale do të thotë që ajo është në gjëndje të shtrihet në kohë, si periudhë kohore në të cilën subjekti realizon të gjitha elementët që e përbëjnë veprën penale, duke ndryshuar botën e jashtme. Kjo qëndrueshmëri në strukturën e veprës penale të qëndrueshme ka një zotësi cënimi të objektit juridik, në thelb të vetëm, pasi nuk jemi në rastin e disa cënimeve të objekteve të njëjta apo të ndryshëm, që janë vazhdimësi e njëri tjetrit në kohë, si në rastin e veprës penale vazhduese. Një koncept i vetëm, një cënim i vetëm, që zgjat në kohë, dhe që mund të zgjasë edhe pa u parapërcaktuar kohëzgjatja më para. Për disa autorë qëndrueshmëria nënkupton një fazë të mëtejshme të konsumimit të veprës penale205. Në këtë kuptim qëndrueshmëria e saj do të konsistonte në një

203 Carnelutti, Teoria generale del reato, Padova, 1933, fq 251. 204 Pecoraro-Albani, Del reato permanante, in RIDPP, 1960, fq 394. 205 De Francesco, Profili strutturali e processuali del reato permanante, fq 568. Grisolia, Il reato permanente, Padova fq 5, 1996, sipas të cilit, kohëzgjatja apo qëndrueshmëria e veprës penale, paraqet fazën e perfeksionit dhe nuk paraqitet si element i veprës penale.

95

periudhë tipike të zgjatjes së kundërligjshmërisë, e cila në vetvete nuk përbën element të veprës penale. Për disa autorë të tjerë, kohëzgjatja përbën një fazë mbas asaj të konsumimit, e cila do të përbente një element të veprës penale të përfshirë të tillë në veprimin e autorit të veprës penale, si element i anës objektive që do të përcaktonte dhe llojin e figurës konkrete të veprës penale206. Ne jemi për mendimin e dytë pasi koha për këtë lloj vepre penale ka një rëndësi juridike shumë të madhe edhe pse në përmbajtjen e dispozitës ligjore nuk parashikohet shprehimisht elementi kohor apo të merret parasysh kohëzgjatja e tij, në përshkrimin e figurës së veprës penale. Duke u bazuar në këtë arsyetim, koha do të fitonte në strukturën e veprës penale, rolin e një elementi tipik për çdo figurë konkrete të veprës penale, pasi siç e trajtuam edhe mësipër në veprat penale të qëndrueshme është thelbësore jo vetëm veprimi i personit që cënon objektin juridik por edhe ai i mëvonshëm për mbajtjen e tij. Kështu që, krahas elementëve përbërës të veprave penale të qëndrueshme duhet të përfshihet në anën objektive, në mënyrën si element i saj, mbajtja për një periudhë kohore të kundërligjshmërisë së krijuar, që do të ishte thelbësore për vetë ekzistencën. Qëndrueshmëria, si element i zgjatjes së veprimit, do të përbënte në vetë vete, një element të njëjtë rëndësie për konfigurimin e konsumimit. Në bazë të kujt treguesve mund të përcaktohen llojet e këtyre veprave penale, duke qenë se ligjvënësi nuk shprehet aspak mbi to? I vetëm tregues për të përcaktuar kriterin e qëndrueshmërisë së veprës penale është vetë figura konkrete e veprës penale për të vendosur nëse mund të ketë karakter kohor apo jo. Pra, është vetë dispozita ligjore e cila do të na lejonte të përcaktonim një vepër penale të qëndrueshme duke iu referuar një përqasjeje të nevojshme mes veprës penale konkrete të kryer dhe figurës e veçantë të parashikuar nga dispozita, duke pasur si tipar një minimum të nevojshëm të shtrirjes kohore të cënimit të objektit juridik207. Kjo për arsyen se, karakteri i qëndrueshëm apo i çastit të veprës penale nuk mund të varet nga kualifikimi i shprehur ose jo i ligjvënësit, por nga thelbi i vetë veprës penale, duke analizuar se si veprimi shfaqet ne botën e jashtme. Përcaktimi i këtij karakteri i lihet interpretimit të gjyqësorit. Në këtë kuptim kriteri dallues i veprës penale të qëndrueshëm konsiston në llojin e veprimit, i vet pranueshëm për t`u zgjatur në kohë, dhe është vetë dispozita ajo e cila imponon karakterin e zgjatjes në kohë të tij. Veprimi apo mosveprimi duhet të analizohet jo në planin empirik thjesht duke iu referuar praktikës apo përvojës, p.sh se si kanë ecur gjërat (pasi në këtë mënyrë edhe vjedhja mund të konsiderohet si vepër penale e qëndrueshme) por duhet të analizohet lloji i veprim. Dhe lloji i veprimit analizohet në normën qe e përmban e cila në vetë vete duhet të imponojë kërkimin e atij veprimi që ka atë karakter të qëndrueshëm në kohë, pa të cilin nuk mund të konsiderohet figurë e veprës penale në atë lloj208.

206 Në këtë kuptim shprehet edhe pjesa më e madhe e doktrinës bashkëkohore si Pagliaro, Principi, fq. 407, Mantovani, Diritto penale, Parte generale, fq. 447, Romano, Commentario sistematico del codice penale, fq, 322, Fiandaca-Musco, Diritto penale, Parte generale, fq. 169. 207 Romano, Commentario sistematico del codice penale, Milano, 2004, fq, 322. 208 Coppi, Reato continuato, Torino, 2000, fq 323.

96

D.m.th kohëzgjatja e veprimit është një kusht në veprën penale të qëndrueshme: kështu rrëmbimi apo mbajtja peng e personit neni 109 i Kodit Penal, është një vepër penale e qëndrueshme sepse kjo dispozitë përmban një lloj veprimi dhe pret një lloj rezultati (mbajtja peng), e cila duke iu referuar definicionit nuk mund të konceptohet ndryshe pa kohëzgjatjen e tyre. Ky është dhe kuptimi i praktikës gjyqësore që, në rrëmbimin dhe mbajtjen peng të personit, kërkon si kusht të vendosur nga vetë norma, që e parashikon si vepër penale, një kohëzgjatje, pak a shumë të gjatë, të kufizimit të lirisë personale, derisa ajo zgjat në një kohë të arsyeshme për të përcaktuar cënimin e objektit juridik209. Në këtë kuptim shprehet edhe lidhja mes cënimit dhe llojit të figurës së veprës penale. Po në c`mënyrë ndikon koha (si kohëzgjatje) në veprat penale që, për vendim e rëndësishme që zë ky element quhen edhe të qëndrueshme? Kodi Penal nuk jep asnjë definicion për këtë lloj vepre penale duke e bërë atë një produkt të tërin doktrinal, andaj edhe në zbatim të dispozitave përkatëse është në diskrecion të gjykatës për të analizuar dimensionin kohor ne figurën konkrete. As Kodi Penal dhe ai i Procedurës Penale nuk parashikojnë shprehimisht dispozita në lidhje me këtë lloj vepra penale por konkluzione mund të nxirren konkretisht në dy dispozita. Konkretisht neni 76 i Kodit të Procedurës Penale, që parashikon kompetencën tokësore shprehet në përgjithësi për veprat penale dhe e përcakton atë në radhë të parë aty ku ajo është kryer ose aty ku ka ardhur pasoja. Vepra penale e qëndrueshme quhet e filluar në momentin në të cilin është realizuar minimumi i nevojshëm i mbajtjes së cënimit të marrëdhënies juridiko-penale, e nevojshme për eksistences e saj apo për t`u konsideruar e kryer. Pra, momenti se ku ajo fillon përcakton edhe kompetencën tokësore pasi në ate moment ajo quhet edhe e kryer. Neni 252 i K.Pr.P që përcakton gjendjen e flagrancës shprehet: “Është në gjëndje flagrance ai që është kapur në kryerje e sipër të veprës penale ose ai që menjëherë pas kryerjes së veprës....”. Kjo dispozitë në mënyrë të qartë përcakton gjendjen e flagrancës edhe për veprat penale të qëndrueshme përderisa kapet në kryerje e sipër të veprës penale, pra kur akoma nuk ka pushuar qëndrueshmëria dhe menjëherë pasi ajo të ketë pushuar. Në qoftë se ekzistenca e veprës penale identifikohet me harkun kohor të formimit të të gjithë elementëve që e përbëjnë, atëherë në veprën penale të qëndrueshme ky hark kohor nuk ka si mund të shprehet ndryshe por duke iu referuar momentit se kur është kryer (që përkon me fillimin e saj). Vepra penale e qëndrueshme konsumohet në momentin që zhduket çasti i zhdukjes së gjendjes kriminale, i pushimit të cënimit të marrëdhënies juridike penale. Me fjalë të tjera në veprën penale të qëndrueshme konsumimi nuk është i çastit por zgjat në kohë dhe derisa zgjat, zgjat edhe vepra penale. Pra, në këtë kuptim, vepra penale e qëndrueshme është një vepër penale e konsumuar që vazhdon të konsumohet. Ky është një mendim në doktrinë210 i cili që kundërshtohet nga një opinion tjetër211. 209 Kështu, nëse i referohemi edhe parashikimit, në doktrinë afati për këto lloj veprash penale fillon në çastin e zhdukjes së gjëndjes kriminale, pra në momentin që i jepet fund veprimit të mbajtjes peng të personit në gjendjen e kundërligjshme. 210 Rapioni, Ibidem, fq. 856. Massari, Le dottrine generali del diritto penale, Pisa, fq. 96 211 Petrocelli, Il delitto tentato, Padova, 1955.

97

Sipas të cilit nuk është momenti konsumativ që që zgjat në kohë por është veprimi i autorit të veprës penale që në çdo moment prodhon dhe vazhdon veprën penale, janë veprimet e kundërligjshme që njëra pason tjetrën, si akte të një veprimi të vetëm. Por, duke iu referuar nocionit të veprës penalë të qëndrueshme kemi të bëjmë më një vepër të vetme, një veprim që zgjat në kohë dhe kemi të bëjmë më një cënim të vetëm dhe jo disa cënime qe janë vazhdimësi ë njëra tjetrës. Prandaj ne mendojmë se opinioni i dytë nuk duhet pranuar pasi është i papajtueshëm me kuptimin e qëndrueshmërisë, e cila është në vetvete e pandashme. Duke trajtuar edhe qëndrueshmërinë apo kohëzgjatjen e veprës penale nuk duhet lënë pa trajtuar edhe ato vepra penale të qëndrueshme por që kane një tipar te veçantë. Ky tipar shprehet në vete qëllimin e veprës penale kur ajo kryhet për të arritur një pikësynim të caktuar, siç është neni 109 i Kodit Penal, ku “rrëmbimi apo mbajtja peng e personit me qëllim për të fituar pasuri etj.”. Në këtë rast qëllimi është element kryesor i anës subjektive.

*

* * Kohëzgjatja e veprës penale apo qëndrueshmëria e saj ka një trajtim të veçantë në lidhje me ato vepra penale objekti i të cilëve pas cënimit rikthehet në gjendjen e mëparshme dhe që nuk prishen apo shkatërrohen në kohë, pra me pasoja formale dhe materiale. Duke iu referuar edhe objektit material, natyrës së tij, një pjesë e doktrinës në të kaluarën është e mendimit se mund të pranohet apo përjashtohet edhe mundësia e ekzistencës apo jo e veprës penale të qëndrueshme. Kështu, sipas saj mund të formojnë objekt të kësaj vepër penale, liria personale e personit , ndërsa jeta është rasti tipik i një objekti i cili po të cënohet nuk mund të rikthehet më. Pra, ky mendim i ndan objektet juridike në materiale dhe jo materiale dhe në bazë të tij caktohet nëse ekziston ose jo vepra penale e qëndrueshme212. 2.2 Pasoja dhe lidhja shkakësore në veprën penale të qëndrueshme. Lidhja shkakësore është një nga elementet kryesorë të anës objektive, si një element i domosdoshëm i përgjegjësisë penale. Neni 13 parashikon se: “Askush nuk ka përgjegjësi penale kur midis veprimit ose mosveprimit të tij dhe pasojave apo 212 Ky mendim ka pasur kritika, pasi logjika e tij duke u bazuar në llojin e objektit juridik të çon në arsyetime të gabuara sepse lloji i objektit juridik të mbrojtur nga ligji nuk përcaktohet në mënyrë të shprehur nga norma por evidentohet nga interpretimi i tij. Nuk është e vërtetë që objekti i veprës penale të qëndrueshme duhet të jetë vetëm jo material, pasi vepra penale e qëndrueshme ekziston edhe kur kemi të bëjmë më objekte materiale si në rastin e pushtimit të tokës, armëmbajtjes pa leje etj. Në veprat penale të qëndrueshme objekti juridik mund të jetë çdo lloj, mjafton që të mos jetë i shkatërrueshëm dhe në bazë të kësaj cilësie përcaktohet edhe limiti nëse ekziston apo jo vepra penale e qëndrueshme.

98

mundësisë së ardhjes së tyre, mungon lidhja shkakësore”, (Nullum crimen, nulla poena sine causa). Lidhja shkakësorë zhvillohet në kohë dhe në hapësirë ku shkaku i paraprin kurdoherë pasojës dhe pasoja shfaqet si një quid temporalmente i dallueshëm nga shkaku apo veprimi213.Ky shkak duhet të jetë i domosdoshëm, vendimtar, përcaktues në ardhjen e pasojës duke mos u pajtuar me shkakun tipik, të përafërt apo adekuat214. Edhe në veprën penale të qëndrueshme veprimi dhe pasoja jane pjesë të lidhjes shkakësore dhe pavarësisht lidhjes shkakësore se sa mund të zgjasë, duke iu referuar edhe natyrës së veprës penale të qëndrueshme, ajo konkretizohet gjithmonë në një çast. Është pikërisht ky çast për të cilën kjo vepër penale konsumohet215, prandaj do të ishte e vështirë të konceptohet zgjatja apo qëndrueshmëria e lidhjes shkakësore. Në momentin që verifikohet edhe lidhja shkakësore e iniciuar nga veprimi i autorit të veprës penale, nuk ngelet që pasoja të vijë dhe të zgjasë në kohë. Kohëzgjatja e pasojës apo e gjendjes së kundërligjshme është rrethanë që karakterizon natyrën e këtyre veprave penale dhe merret si bazë për caktimin e dënimit. Pasoja, me anë të së cilës i jepet fund lidhjes shkakësore zgjat në kohë tek këto lloj veprash penale. Për më shumë në veprat penale materiale konsumimi ndodh kur vjen pasoja dhe kjo mund të ndodhë edhe për një vepër penale të qëndrueshme, mjafton që të ekzistojë vullneti i autorit të veprës penale. Si në vepra penale të qëndrueshme formale apo materiale, ajo që zgjat në kohë nuk është lidhja shkakësore, e cila përfundon në një çast të caktuar, por është fakti i kundërligjshëm nga i cili buron kjo lidhje shkakësore dhe i cili mund të vazhdojë në mënyrë të pandërprerë216. Ky përfundim është i lidhur dhe me faktin se vepra penale, pas shfaqjes se saj, është për tu parë në unitetin apo tërësinë saj, dhe jo në elementet përbërës (veprim dhe pasojë), pasi këto të fundit janë të lidhur në mënyrë organike në veprën penale. 2.3 Kundërligjshmëria e veprimit të qëndrueshëm. Shkenca e së drejtës penale shqiptare quan vepër penale çdo veprim ose mosveprim shoqërisht të rrezikshëm, të kryer me faj dhe të parashikuar me ligj. Në këtë përkufizim dallohen tre elementë të domosdoshëm të veprës penale që janë: rrezikshmëria shoqërore, kundërligjshmëria dhe fajësia e autorit të saj217. Kundërligjshmëria si element i domosdoshëm i veprës penale, përfaqëson tiparin juridik të saj dhe është shprehje e zbatimit të parimit të ligjshmërisë në të drejtën penale, e parimit të mosdënimit pa ligj. Bazën e kundërligjshmërisë të veprës penale e formon kurdoherë dispozita penale përkatëse edhe në rastet e dispozitivit të bardhë ose blanket, i cili i referohet një ligji tjetër për të sqaruar përmbajtjen e saj.

213 Ibidem, fq. 104. 214 Idem. 215 Rampioni, Contributo alla teoria del reato permanente, Padova, 1988, fq. 28. 216 Pecoraro-Albano, Ibidem, fq. 448. 217 Muçi, Ibidem, fq. 104.

99

Analizojmë, në lidhje me veprën penale të qëndrueshme, edhe kohëzgjatjen e kundërligjshmërisë218. Meqenëse vepra penale është një veprim/mosveprim që shfaqet në botën e jashtme në një kohë të caktuar, ku ka një fillim dhe një fund të saj, kundërligjshmëria ashtu si dhe fajësia, shpreh një marëdhenie mes veprës penale dhe ligjit penal. Duke qënë se, vepra penale matet në shtrirjen kohore dhe kundërligjshmëria dhe fajësia shprehin një marrëdhënie apo raport me të, edhe kohëzgjatja e tyre varet detyrimisht nga vepra penale. Nga kjo rrjedh edhe ekzistenca e të qenit në të njëjtën kohë të këtyre tre elementëve, (duke përfshirë këtu edhe rrezikshmërinë shoqërore). Kështu vepra penale e qëndrueshme zgjat në kohë përderisa zgjat edhe veprimi/mosveprimi dhe pasoja, që për gjithë kësaj kohe është i kundërligjshëm, i fajshëm dhe shoqërisht i rrezikshëm. Në rastet e nenit 19 dhe 20 të Kodit Penal mbi rastet përjashtimore të përgjegjësisë penale, gjendja e kundërligjshmërisë ka filluar dhe vazhdon, dhe paraqet tiparet e një sulmi të çastit edhe pse zgjat në kohë dhe rastet përjashtimore të përgjegjësisë penale përjashtojnë veprën penale të qëndrueshme vetëm për kohën që ato ekzistojnë. 2.4 Ana subjektive e veprës penale të qëndrueshme. Vepra penale e qëndrueshme, si çdo vepër penale, përbëhet nga kundërligjshmëria, rrezikshmëria shoqërore dhe fajësia. Në veçanti, duke iu referuar fajësisë, veprimi i kundërligjshëm, i qëndrueshëm ka si tipar kryesor prezencën e momentit volitiv, dëshirën per zgjatjen e veprimit në kohë. Kriter ky që, i jep veprës penale të qëndrueshme ekzistencën e momentit volitiv gjatë gjithë kohës së shtirjes së këtij veprimi dhe ekzistencën e momentit intelektual, pasi kjo vepër penale kryhet vetëm me dashje direkte. Pra, gjatë gjithë kohës që kryhet vepra penale duhet të shoqërohet me qëndrimin psikik të personit në lidhje me veprimin dhe pasojën e ardhur219. Sipas doktrinës mbizotëruese, në veprat penale të qëndrueshme është i nevojshëm, zgjatja e cënimit të objektit juridik si pasojë e një veprimi që zgjat në kohë nga autori i veprës penale. Kështu, konsumimi pushon edhe atëherë kur sekuestruesi, i cili ka rënë në koma humbet kontrollin mbi situatën e krijuar, atë të privimit të lirisë së personit. Në veprën penale të qëndrueshme (p.sh pjesëmarrja në organizata kriminale apo forma të tjera bashkëpunimi) ka rëndësi juridike dhe dënohet nga ligji veprimi që zgjat gjatë gjithë kohës së konsumimit të veprës penale, sepse ajo, përderisa nuk ndërpritet apo pushohet me vullnet të personit, përcakton një cënim të vazhdueshëm të normës juridike që zgjat në kohë dhe formon elementët e veprës penale në çdo moment të saj. Por kjo do të thotë, që ekziston elementi psikologjik në formën e dashjes direkte, pavarësisht nga prezenca aktuale dhe fizike e autorit të veprës penale, edhe pse ai në intervale të caktuara nuk ndodhet me subjektin pasiv të veprës penale. P.sh ne rastet e 218 Në rastin konkret i referohemi p.sh. sulmit të çastit dhe të padrejtë, tek nenit 19, “Mbrojtja e nevojshme”, apo rrezikut aktual tek nevoja ekstreme neni 20 i Kodit Penal. 219 De Francesco, Struttura del reato permanente, fq. 583.

100

heqjes se paligjshme të lirisë, është e pamundur të konceptohet që autori i i veprës penale të mos largohet asnjëherë nga vendi se ku ka fshehur personin. Kështu, gjatë gjithë kësaj kohe të sekuestrimit është e pakonceptueshme qe sekuestruesit, t`i drejtojnë vëmendjen e tyre në vazhdimësi dhe pandërprere vetëm tek vepra penale që ata po kryejnë. Por për të mos dalë nga parimet e përgjithshme të së drejtës penale, ku faji duhet të ekzistojë në momentin e kryerjes së veprës penale, në doktrinë për këtë vepër penale duhet të kihet parasysh faza e qëndrueshmërisë dhe momenti i realizimit të elementëve përbërës së saj. Në rastet kur, fillon me dashje dhe përfundon me pakujdesi nuk mund të konfigurohet duke marrë në konsideratë unitetin e strukturës së veprës penale të qëndrueshme, pasi në këto raste kemi të bëjmë me dy fakte të ndryshme një të kryer me dashje dhe tjetrën nga pakujdesia220. Kështu, nëse gjatë kohës së kryerjes së veprës penale ndryshimi i formës së fajësisë, nga dashja e personit në pakujdesi, në momentin e ndërhyrjes së formës së dytë të fajësisë, merr fund vepra penale e qëndrueshme me dashje dhe i hapet rruga veprës penale të kryer me pakujdesi, në qoftë se parashikohet nga ligji në këtë formë. 2.5 Dallimi midis veprës penale që kryhet aty për aty, të qëndrueshme dhe vazhduese. Thelbi i veprës penale të qëndrueshme është i ndryshëm dhe i kundërt me vepra penale që kryhen aty për aty. Vepra penale që kryhen aty per aty kryhen dhe përfundojnë në një moment të caktuar në pamundësi për t`u zgjatur në kohë, ndërsa vepra penale e qëndrueshme (siç u trajtua dhe mësipër), pasi janë kryer nuk përfundojnë por tentojnë të vazhdojnë në kohë në mënyrë të pandërprerë. Pushimi i qëndrueshmërisë përbën edhe konsumimin e tyre221. Shembull i një vepër penale që kryhet aty për aty është vrasja, ku cënimi i objektit juridik që është jeta, bëhet në një çast të caktuar. Në qoftë se këto dy vepra penale janë të kundërta, kjo do të mund të shpjegohet në planet e ndryshme ne lidhje me konsumimin e veprës penale dhe në qofte se pranojmë që konsumimi konsiston ne plotësimin e të tërë elementeve përbërës të veprës penale, atëherë mund të themi që koha (kalimi i saj jo vetëm si çast), përben elementët, që përshkruan apo jep tiparet e veprës penale të qëndrueshme; elementi i kohëzgjatjes përben edhe tiparin kryesor për këtë lloj vepër penale por jo element kryesor. Dallimi midis veprave penale që kryhen aty për aty dhe veprave penale të qëndrueshme shërben për një sërë arsyesh, duke e lidhur me aplikimin e një sërë institutesh në të drejtën penale si parashkrimi, amnistia, shuarja e ndjekjes penale apo ekzekutimit të saj etj.

220 I njëjti konkluzion arrihet edhe në rastet kur një veprim kryhet fillimisht me pakujdesi dhe me tej përfundon me dashje, si në rastin e atij që mbyll në një dhomë me çels, duke e kujtuar se është bosh, por në të vërtetë ka brenda një person. Analiza e ndryshimit të formës së fajësisë duhet të pasqyrohet në unitetin e strukturës së veprës penale të qëndrueshme. 221 Rampioni, Contributo alla teoria del reato permanente, Padova, 1988, fq. 856.

101

Vepra penale e qëndrueshme dallon nga ato që kryhen aty për aty. Në vepra penale që kryhen aty për aty me mosveprim nuk mjafton, që të jetë caktuar një afat për përmbushjen e detyrës të parashikuar penalisht, por është i nevojshëm që duhet të kemi të bëjmë me një afat me kalimin e të cilit veprimi i parashikuar me ligj nuk mund të përmbushët më, duke qenë se mos respektimi i këtij detyrimi ka cënuar në mënyrë përfundimtare marrëdhënien juridike të mbrojtur me ligj. Në qoftë se afati është vendosur thjesht për të rregulluar përmbushjen e një detyre, por veprimi i parashikuar mund të kryhet edhe me tej, vepra penale me mosveprim ka natyrë të qëndrueshme dhe qëndrueshmëria pushon vetëm në momentin kur pushon kundërligjshmëria për vullnetin e vetë autorit të veprës penale, apo për verifikimin e rrethanave që bëjnë të pamundur zgjatjen e gjendjes se dëmshme apo të kundërligjshme. Në doktrinë dallohet vepra penale e çastit me pasoja të qëndrueshme apo vepra penale të gjëndjes, ku në kohë zgjasin pasojat e dëmshme, të pariparueshme që kanë ardhur nga vepra penale dhe veprimi kryhet vetëm në një çast të caktuar. Në këto vepra gjendja e kundërligjshmërisë se krijuar nuk përket me atë të kohëzgjatjes. Ajo është e përfunduar si në kuptimin formal ashtu dhe në atë material me vetë shfaqjen e pasojës, pa marrë parasysh në është permanente apo jo. Vepër e gjendjes apo e çastit me efekte të qëndrueshme është p.sh dëmtime apo vepra penale dhune që mund të sjellin dëmtime të përhershme të personit si neni 87 i Kodit Penal, “Tortura me pasoja të rënda”. Për këto vepra penale koha e kryerjes së veprës penale ka më tepër pasoja penalo- juridike. Kështu, p.sh. privimi i kundërligjshëm nga liria është i kryer në vetë momentin e mbylljes së viktimës; kohëzgjatja e mëtejshme e privimit nuk ka të bëjë më ekzistencën e saj por do te merret si element ne caktimin e një dënimi me të rëndë apo më të butë. 2.6 Llojet e figurave të veprave penale të qëndrueshme sipas Kodit Penal dhe disa raste nga praktika gjyqësore. Në kodin penal ka një sërë dispozitash që parashikojnë figura të veprave penale, të cilat kanë karakter të qëndrueshëm në kohë por ne do të ndalemi vetëm në disa prej tyre. Një nga këto është edhe neni 199/a i cili parashikon “Ndërtimin e paligjshëm”222. Vepër penale kjo në të cilën pasoja vjen me ngadalë dhe në mënyrë progresive, e cila kryhet me përfundimin e ndërtimit223. Kështu që, edhe kur ndërtimi kryhet nga persona të tjerë, nga ata që janë iniciues të ndërtimit, qëndrueshmëria pushon vetëm atëherë kur përfundojnë punimet. Por jo vetëm kaq, por edhe kur merret një vendim nga gjykata e shkallës së parë apo një vendim sekuestroje që i heq të drejtën autorit të veprës penale të disponojë mbi të. Ndërtimi mund të konsiderohet i përfunduar kur janë kryer të gjitha punimet mbi të të brendshme dhe të jashtme, pasi në veprën penale

222 Shtuar me ligjin nr. 10023 datë 27.11.2008. 223 Shih Vendimin e Gjykatës së Apelit Tiranë nr. 576 datë 30.05.2012.

102

të ndërtimit të paligjshëm, qëndrueshmëria pushon me realizimin përfundimtar të objektit në çdo pjesë të tij. Në qoftë se ndaj një ndërtimi pa leje të përfunduar në çdo pjesë të tij, shtohet një tjetër në distancë kohore, nuk kemi të bëjmë me një vepër penale të vetme dhe qëndrueshmëria nuk pushon me ndërtimin e dytë, pasi këtu ekzistojnë dy vepra penale më vete. Në veprat penale në lidhje me taksat dhe tatimet, neni 180 parashikon “Fshehja e të ardhurave”224 e cila nga ana objektive kryhet me fshehje apo tregimin e rremë të të ardhurave apo objekteve që i nënshtrohen tatimeve dhe taksave, ka natyrë të qëndrueshme pasi konsumimi i saj zgjat për gjatë gjithë kohës, për të cilën dokumentet ruhen detyrimisht nga zyra e kontabilitetit ose në çdo rast deri në momentin që provohet. Nga ana objektive kjo vepër penale kryhet në dy mënyra: a) me fshehjen e të ardhurave ose të objekteve që u nënshtrohen tatimeve, për të mos i paguar ato; b) tregimit të rremë të të ardhurave ose objekteve që i nënshtrohen tatimeve ose taksave. Në veprat penale të mashtrimit dhe konkretisht në mashtrimet me kredi neni 146 i Kodit Penal, kundërligjshmëria zgjat ne kohë për shkak të mosveprimit të personit dhe qëndrueshmëria pushon në momentin kur autori i veprës penale është në pamundësi për të kryer më veprime të kundërligjshme. Në vepra penale kundër mjedisit p.sh neni 201 i Kodit Penal, “Ndotja e ajrit”, qëndrueshmëria nuk pushon deri në momentin për të cilën personi nuk heq dorë nga veprimet tij të kundërligjshme apo ndërhyrjen e autoriteteve kompetente. Nga ana objektive vepra penale kryhet me anë të veprimeve ose të mos veprimeve të kundërligjshme, që qëndrojnë në ndotjen e ajrit. Në veprën penale të “Prodhimit dhe mbajtjes pa leje të armëve luftarake dhe municionit”, neni 278 Kodit Penal, nga ana objektive kjo vepër penale kryhet në disa mënyra të cilat kanë si tiparin e tyre kryesor kanë qëndrueshmërinë e veprimit, si p.sh prodhimi i armëve, mbajtja e tyre etj. Në veprat penale kundër lirisë së personit edhe pse eshte e vendosur ne seksionin VII “Veprat penale kunder lirise se personit”, neni 109 ka per objekt, jo thjesht mbrojtjen e lirise personale por edhe paprekshmerine dhe mbrojtjen e pasurise. Veprimet dhe motivet e autoreve te vepres penale e kthejne viktimen ne një instrument, “send” te cenuar si qenie njërezore dhe ne interesat e tij pasurore e jopasurore. Ekziston një lidhje e ngushte midis qellimit te vepres, perfitimit dhe lirimit te personit per kete shkak. Ai shkembehet, pra lihet i lire, vetem perkundrejt realizimit te perfitimit te pasurise, perfitimeve dhe qellimeve te tjera te parashikuar ne dispozite. Në veprën penale të rrëmbimit ose mbajtjen peng të personit, qëndrueshmëria pushon kur autori i veprës penale liron personin dhe pushon veprimin e tij të mbajtjes së tij ndërsa vepra penale quhet e kryer që nga çasti kur personit i është hequr liria e

224 Shih Vendimin e Gjykatës së Lartë nr. 102 datë 11.04.2012.

103

lëvizjes së lirë. Koha e mbajtjes së personit ndikon në masën e dënimit por jo në kryerjen e tij225. Vendimi Unifikues i Gjykatës së Lartë nr.1 date 25.03.2005 shprehet se, neni 109 i Kodit Penal (ashtu sikurse edhe neni 110 i tij), duhet te konsiderohet i kryer me heqjen e paligjshme te lirise, rrembimin a mbajtjen peng te viktimes, pavaresisht nese autori ka arritur ose jo te realizoje perfitimet dhe qellimet e parashikuara ne veper dhe perkundrejt te cilave ai do te liroje viktimen226. Si ne rastin e nenit 109, ashtu edhe per nenin 110 (por edhe neni 109/b) te Kodit Penal, vertetimi i realizimit te qellimit dhe motivit perkates, ardhja e pasojave te parashikuara prej tyre, nuk perbejne elemente percaktues per ekzistencen ose jo te vepres penale, por ajo quhet e kryer qe nga momenti i heqjes se lirise se personit. Në veprën penale të “Heqja e paligjshme e lirisë”, neni 110, pwrsa i përket përcaktimit të heqjes së paligjshme të lirisë, ardhjes së pasojës dhe shkallës së tyre, është e rëndesishme të vertetohet një kohezgjatje e mateshme dhe e mjaftueshme e privimit të lirisë, e cila jo domosdoshmerisht duhet të jetë e gjatë. Nuk perben heqje të paligjshme të lirisë vertetimi i kesaj gjëndje objektive në një çast të caktuar ose kalimtar, me motivim dhe në kryerje e siper të një veprimi të caktuar227. Gjithashtu, në kualifikimin e veprës penale të heqjes së paligjshme të lirisë, nuk ndikon shkalla relative apo absolute e heqjes së lirisë dhe as natyra e pengesave, bllokimit e perdorimit të menyrave të tjera që bëjnë relativisht a plotesisht të perjashtuar ose te pamundur kapercimin e tyre nga viktima, apo mundësinë e vetelirimit të tij. Vepra penale e heqjes se paligjshme të lirisë, pavaresisht nga kohëzgjatja dhe shpjegimet e parashtuara mësipër, quhet e kryer që në çastin kur vërtetohet koha dhe vendi i realizimit të privimit dhe dhunimit të lirisë së personit. Por praktika gjyqësore në arsyetimet e saja edhe ka gabuar në lidhje jo vetëm më tipologjine e veprës penale por edhe me fazat e kryerjes së saj. Kështu Vendimi unifikues i Kolegjeve të Bashkuara Nr. 2 date 29.01.2003, Rrëmbimin e personit si vepër penale e kualifikon gabim si momentin konsumativ është dhe si tipologji e veprës penale e cila shprehet se: «.... krimi i rrembimit, megjithese eshte konsumuar që në momentin e rrembimit, pavaresisht nese e sjell pasojen, realizimin e fitimit, eshte një veper ne vazhdimesi.. Me fjale te tjera, veprimtaria kriminale, megjithese e konsumuar qe me heqjen e lirise nepermjet rrembimit, ose mbajtjes peng, vazhdon te jete e tille per te gjithe kohen sa vazhdon kjo gjëndje. » Nga pjesë e vendimit të lë të kuptosh që koha e kryerjes së veprës penale nuk dallohet nga ajo e konsumimit dhe vepra penale e qëndrueshme ngatërrohet me atë të vazhdueshme. Katër nga format e veçanta të bashkëpunimit paraqësin tipare të forta të veprës penale të qëndrueshme dhe kjo rezulton edhe nga vetë përmbajtja që ligjvënësi i ka parashikuar në nenin 28 të Kodit Penal. Tiparet kryesore të organizatës kriminale apo

225 Ismet Elezi, E drejta penale, Pjesa e posacme, 2009, fq. 128. 226 Shih Vendim Unifikues i Gjykatës së Lartë, nr. 1 datë 25.03.2005. 227 Shih, Vendimin unifikues të Gjykatës së Lartë nr.1 datë 25.03.2005.

104

organizata terroriste shprehen edhe në kohëzgjatjen e tyre dhe të bashkëpunimit të qëndrueshëm në kohë. Edhe në veprën penale të “Dezertim dhe shpërdorim armatimi”, nenet 94/2 dhe 62/2 te K.P.U. shprehen tiparet e veprës penale të qëndrueshme.

105

PJESA E DYTË

KOHA NË VEPRËN PENALE

106

KAPITULLI I Koha si element i veprës penale. PËRMBLEDHJE: Hyrje. -1. Elementët e veprës penale. -2. Koha si element kryesor dhe dytësor në disa figura te veçanta të pjesës së posaçme. 2.2 Koha si element i veprës penale.-2.2.1 Koha si element përbërës tek vepra penale e vrasjes së foshnjës, neni 81 i Kodit Penal, “menjëherë pas lindjes”.-2.2.2 Neni 82 dhe 88/a i Kodit Penal. -2.2.3 Elementi kohë në të drejtën penale ushtarake.-2.2.4 Koha e marrëveshjes tek instituti i bashkëpunimit. Hyrje Mes veprës penale dhe elementit kohë ka një lidhje të dyfishtë. Nga njëra koha është një element përbërës në strukturën e saj dhe nga ana tjetër vepra penale i nënshtrohet kohës (në kuptimin që me ndryshimet që bën ligjvënësi ajo mund të ndryshojë në të njëjtën kohë). Në pjesën e parë të punimit pamë se si vepra penale ndryshon në kohë dhe në këtë pjesë të dytë do të analizojmë se si koha ndikon në strukturën e veprës penale. Koha si elementet e tjerë dytësorë të anës objektive është element plotësues por mund të marrë dhe një vlerë të veçantë, si element përbërës i domosdoshëm i veprës penale ose si rrethanë cilësuese e figurës së saj. Sipas këtij profili koha mund të veprojë tek vepra penale duke çuar në përfundime të ndryshme. Në radhe të parë, koha shërben si element i veprës penale duke krijuar një figurë konkrete të veprës penale, të kundërligjshme, shoqërisht të rrezikshme dhe të kryer me faj. Në disa figura të veprës penale si ajo e vrasjes së foshnjës nga nëna menjëherë pas lindjes, ekzistenca e kushtit të vendosur në lidhje me kohën, mund të çojë edhe në ndryshime të cilësimit ligjor të veprës penale, ndaj është e nevojshme kuptimi dhe sqarimi i tij për të evidentuar vakume ligjore të ndryshme. Në një aspekt tjetër që ka të bëjë me gjendjen e personit është dhe kryerja e veprës penale në kushtet e tronditjes psikike. Kjo gjëndje ndryshon dhe ka tipare të veçanta të cilat herë e bëjnë atë si rrethanë cilësuese e herë si rrethanë lehtësuese. Po cilat janë kriteret e nevojshme për t`i dalluar këto rrethana? Përgjigjen do ta japim jo vetëm në një aspekt teorik por edhe në atë praktik, duke pasur parasysh vendimet e fundit të Gjykatës së Lartë.

107

Në një institut të veçantë siç është edhe bashkëpunimi, koha e realizimit të marrëveshjes bën edhe ndryshimet midis formave të veçanta të bashkëpunimit dhe bashkëpunimit të thjeshtë. Duke qenë së dispozitat e Kodit Penal nuk e parashikojnë shprehimisht këtë dallim, praktika e gjykatave të krimeve të rënda kanë arritur në përfundime të cilat edhe në koherencë me zhvillimet historike të këtij instituti, kanë konsideruar elementin kohë në realizimin e marrëveshjes si një nga kriteret kryesore për të bërë këto dallime, duke çuar në përfundime domethënëse. 1.1 Elementët e figurës së veprës penale. Figura e veprës penale nuk parashikohet shprehimisht në Kodin Penal si institut i veçantë i të drejtës penale, por prania e saj konstatohet në të gjitha normat e pjesës së posaçme të këtij kodi, që parashikojnë format e shfaqjes së veprës penale. Me figurë të veprës penale kuptohet tërësia e elementëve apo tipareve objektivë dhe subjektivë të veprës së parashikuar nga ligji penal për t`u konsideruar vepër penale228. Teoria e së drejtës penale jep kuptimin e figurës së përgjithshme të veprës penale, elementët e domosdoshëm për ekzistencën e një krimi apo një kundërvajtje. Përcaktimi i figurës së veçantë të veprës penale do të thotë, cilësim ligjor i drejtë i saj, i cili përfshin zbulimin, evidentimin dhe vlerësimin e elementëve të figurës së krimit apo kundërvajtjes penale konkrete, duke përcaktuar në bazë të tyre dispozitën ligjore që parashikon këtë figurë. Të drejtës penale i intereson më tepër figura konkrete, prania ose jo e këtyre elementëve në veprën e kryer efektivisht, me qëllim që të konkludohet nëse ka bazë juridike për përgjegjësinë penale të autorit të saj, dhe në qoftë se ka, të konkretizohet kjo dispozitë. Elementët përbërës të figurës së veprës penale janë: objekti, ana objektive, subjekti dhe ana subjektive. Këta elementë përbërës janë të domosdoshëm dhe të përbashkët për të gjitha figurat e veprave penale. Mungesa e çdo njërit prej tyre shkakton mungesën e figurës së veprës penale. Me objekt juridik do të kuptojmë marrëdhënie shoqërore të mbrojtura nga ligji penal, që preken nga veprimtaria kriminale. Këto marrëdhënie janë të shumëllojshme, me natyrë dhe rëndësi të ndryshme. Objekti juridik dallon nga objekti material pasi ajo që i intereson së drejtës është objekti juridik. Teoria e së drejtës penale e ndan objektin e veprës penale në tre grupe kryesore, objekt të përgjithshëm (tërësia e marrëdhënieve shoqërore që mbrohen nga e drejta penale), objekt grupor (marrëdhënie juridiko penale me karakteristika të ngjashme, të përbashkëta ose të njëllojta) dhe objekti drejtpërdrejtë (marrëdhënia juridiko-penale konkrete kundër së cilës drejtohet veprimtaria kriminale e personit). Ana objektive e veprës penale që përfaqëson karakteristikat dhe format e shfaqjes së veprimit ose mosveprimit në botën e jashtme ku bëjnë pjesë: veprimi/mosveprimi, lidhja shkakësore, pasoja, mënyra, koha, vendi, ambienti. Me subjekt të veprës penale do të kuptojmë personin autor të veprës penale, personin fizik i cili duhet të ketë mbushur moshën e caktuar me ligj dhe i papërgjegjshëm dhe

228 Muçi, Ibidem, fq. 234.

108

personi juridik. Subjektet ndahen në: subjekte të përgjithshëm, të posaçëm, fizik, juridik, aktiv dhe pasiv. Ana subjektive konsiston në qëndrimin psikik të personit ndaj veprës dhe pasojave kriminale, ku bëjnë pjesë faji, motivet dhe qëllimi. Faji ndahet në dashje (dashje direkte dhe indirekte) dhe pakujdesi (vetëbesim i tepruar dhe neglizhencë). Por përveç këtyre, për figura të caktuara veprash penale ekzistojnë edhe disa elementë plotësues, si koha, vendi, motivet, qëllimi etj. Këta nuk jane elementë të domosdoshëm për të gjitha figurat e veprave penale por vetëm për ato raste kur ligji e kushtëzon ekzistencën e figurës konkrete me praninë e këtyre elementëve plotësues. Një nga këto elementë plotësues, siç e thamë dhe më sipër është edhe koha. Koha është një element i anës objektive dhe ka një rëndësi për përcaktimin e shkallës së rrezikshmërisë shoqërore, rrjedhimisht edhe për caktimin e dënimit ndaj autorit të veprës penale. Tjetër rrezikshmëri paraqet e njëjta vepër penale kryer në kohë paqeje dhe tjetër një e kryer në kohë lufte. Saktësimi i kohës së kryerjes së veprës penale merr rëndësi të veçantë për zbatimin e afateve të parashkrimit të ndjekjes penale ose të ekzekutimit të dënimit dhe për rehabilitimin e të dënuarit. Koha merr vlerë të veçantë si element përbërës i domosdoshëm i veprës penale ose si rrethanë cilësuese, sidomos në veprat penale më karakter ushtarak, të kryera në kohë paqeje ose në kohë lufte apo gjëndje e jashtëzakonshme, si ato të shmangies nga shërbimi ushtarak (dezertimi, largimi pa leje, mosparaqitja në repart ose në vendin e shërbimit, etj,). Një pjesë e konsiderueshme e veprave penale ushtarake kanë edhe figurë të cilësuar, të parashikuar në dispozitë të veçantë kur kryhen në kohë lufte ose në gjëndje të jashtëzakonshme. Punimi nuk tenton që të analizojë të gjitha llojet e mundshme të veprave penale, ku koha është element i saj por, ato që paraqesin rëndësi me të madhe teorike dhe praktike, duke bërë të mundur dallime të rëndësishme mes tyre. Koha nuk parashikohet shprehimisht si rrethanë rënduese apo lehtësuese por ajo merret në konsideratë nga gjykata në caktimin e dënimit. Kështu, edhe pse një vepër penale kryhet gjatë natës detyrimisht që paraqet rrezikshmëri me të madhe se kur kryhet gjatë ditës, por fakti që nuk parashikohet si rrethanë rënduese kjo nuk do të thotë që nuk do të ndikojë aspak në caktimin e dënimit por i lihet në diskrecion të gjykatës. Në caktimin e dënimit gjykata do të marrë parasysh atë duke vlerësuar në kompleks rrezikshmërinë e veprës penale dhe të autorit të saj në bazë të nenit 47 të Kodit Penal. 1.2 Koha si element i veprës penale. 1.2.1 Koha si element përbërës tek vepra penale e vrasjes së foshnjës, neni 81 i Kodit Penal, “menjëherë pas lindjes”. Ne nenin 81 të Kodit Penal parashikohet se: “Vrasja e foshnjës e kryer me dashje nga nëna menjëherë pas lindjes përbën kundërvajtje penale dhe dënohet me gjobë ose me burgim gjer në dy vjet”.

109

Në këtë rast vrasja kushtëzohet nga proçesi i lindjes, nga gjendja e tronditjes psikike të gruas për shkak të lindjes. Ligjvënësi mbron jetën e foshnjës menjëherë pas lindjes dhe jo të fetusit, e cila ndodhet në barkun e nënës, të mbrojtura posaçërisht me legjislacionin penal nga veprimet ose mosveprimet kriminale229. Si vrasje e foshnjës konsiderohet vetëm vrasja e foshnjës pas ndarjes së saj (të fetusit) nga barku i nënës dhe fillimit të jetës indipendente të foshnjës dhe jo vrasja e kryer gjatë lindjes, kur foshnja nuk ka filluar akoma jetën e pavarur jashtë barkut të nënës, p.sh shkaktimi i një plage vdekje prurës në kokën e foshnjës në lindje e sipër, përpara se të ketë filluar të marrë frymë230, në dallim nga Kodi Penal i 1952 dhe 1977 ku konsideron të kryer këtë vepër penale edhe gjatë lindjes. Foshnja duhet të jetë patjetër e gjallë e lindur me kohë normale dhe jo që lind para kohës normale. Një rëndësi në këtë dispozitë zë dhe shprehja menjëherë pas lindjes, ku duhet të interpretohet ngushtë, d.m.th të shikojmë sesa zgjat gjendja e nënës e shkaktuar nga dhimbjet e lindjes, kur është fjala për vrasjen e kryer nga vetë nëna. Problemet në lidhje me interpretimin e kësaj dispozite, në veçanti i referohen faktit që ligjvënësi, përmes kësaj shprehje, ka përcaktuar momentin e fillimit, nga i cili mund të konkretizohet sjellja vrasëse e foshnjës. Por nuk ka përcaktuar se kur përfundon kjo sjellje, tej të cilës nuk mund të kryhet më, pasi kjo sjellje mund të formojë dhe figurën e veprës penale të vrasjes të parashikuar në nenin 76, si vrasje e thjeshte231. Nocioni “menjëherë pas lindjes” duhet parë në dy këndvështrime: në atë absolut dhe në atë relativ. Dispozita e nenit 81 pasqyron më shumë kuptimin e fundit, atë të nocionit relativ, pasi kushti i “menjëherë pas lindjes” duhet të interpretohet në lidhje dhe me qëllimin e vetë normës, dhe mbi të gjitha në lidhje me shkakun e domosdoshëm, të drejtpërdrejtë dhe vendimtar. Edhe pse dispozita nuk shprehet mbi motivet që kanë shtyre nënën në kryerjen e veprës penale, ato duhet të merren parasysh. Gjithashtu fakti që, kjo normë paraqet kushte me favorizuese për dënimin që parashikohet në të, i referohet edhe kushteve morale apo dhe materiale në të cilat gjendet nëna, që duhet të shqyrtohen rast pas rasti, edhe pse neni 81 nuk i parashikon ato, në dallim nga Kodi Italian i cili kërkon dhe këtë kusht të fundit. Ekzistenca e këtij kushti, “menjëherë pas lindjes”, nuk duhet të kufizohet në pranimin e një rrjedhje thjesht kronologjike të fakteve, por duhet që të ndiqet nga një analizë e mëtejshme, direkte, nga një anë, për të pranuar gjendjen fiziologjike dhe psikologjike të nënës mbas kryerjes së aktit kriminal dhe nga ana tjetër duhet të kihen parasysh edhe motive të tilla për t`u mos u turpëruar, për të larë turpin apo dhe rrethana kur është fjala për vrasjen e foshjës së lindur si rezultat i marrëdhënieve jashtë martesore. Natyrisht, këto të fundit janë në kundërshtim me moralin dhe ligjet e shoqërisë ndaj duhen të dënohen.

229 Ismet Elezi, E drejta penale. Pjesa e posaçme, Tiranë, 2009, fq. 59. 230 Taushani, Papuli, Nova, Komentar i Kodit Penal të R.P.S.Sh, Vëllimi i parë, botim i Ministrisë së Drejtësisë, 1964. 231 Ersi Bozheku, Infanticidio, fq. 204.

110

Menjëherë pas lindjes duhet të kuptohet një kohë e shkurtër. Thelbi i saj qëndron në faktin që, pasoja duhet të vijë gjatë gjendjes emocionale që jep gjendja e lindjes. Kjo shprehje i referohet nevojës për të caktuar një vazhdimësi kohore, mes lindjes dhe kundravajtjes, vazhdimësi që duhet të jetë e kufizuar mes këtyre dy limiteve dhe nuk kalon kohën brenda të cilës është nevoja për të shpëtuar nderin, përmes fshehjes se lindjes së foshnjës. Pra, kur kemi të bëjmë me çështje nderi, “menjëherë” duhet të kuptohet në sensin relativ, si një kohë e shkurtër, në harkun kohor të të cilit zgjat ky shqetësim psikologjik, i cili vazhdon gjatë lindjes dhe është shkaktuar nga frika e c`nderimit të saj apo të një tjetri: shqetësim që pushon vetëm me vetëdijen e një lindjeje të paligjshme232. Dispozita e nenit 81 nuk duhet kuptuar në një interpretim absolut por relativ, më të gjerë, dhe aplikimi i kësaj dispozite nuk mund të kufizohet, vetëm për rastet në të cilat veprimet e kundraligjshme kundër jetës së foshnjës janë kryer në një vazhdimësi kohore më të shpejtë në krahasim me lindjen. Por pavarësisht mendimeve të mësipërme, mendimi dominues në teorinë e së drejtës, është se kushti “menjëherë pas lindjes” duhet të vlerësohet rast pas rasti dhe duhet të konsiderohet si i qenë aq herë sa ekziston dhe një marrëdhënie pavarësie mes këtyre kushteve dhe veprimeve të kryera nga ana e nënës233. Sipas të njëjtës doktrinë, ekziston një limit edhe tek kushti “menjëherë pas lindjes” sipas nocionit relativ të saj. Ky limit shprehet ne vetë tekstin e dispozitës, në veçanti, në kushtin në lidhje me “pas lindjes”. Në kuptim të nenit 81 të Kodit Penal rrethanat e mësipërme për të cilat nëna kryen vrasjen duhet të jenë të lidhura me lindjen, ngushtësisht të lidhura me këtë fakt, në kuptimin që duhet të vijnë si shkak apo si rrjedhojë e lindjes234. Gjithashtu është e nevojshme të specifikohet që, ky limit kohor vlen për ndërmarrjen e veprimit dhe jo për ardhjen e pasojës. Me fjalë të tjera brenda këtij afati kohor duhet të kryhet veprimi i kundraligjshëm i nënës i drejtpërdrejtë për të shkaktuar vdekjen e foshnjës, pasi pasoja mund të vijë edhe më vonë. Kjo në linjë edhe më përfundimet që arritëm në kapitullin e kohës së kryerjes së veprës penale, ku sipas së cilës vepra penale do të konsiderohet e kryer kur është ndërmarrë veprimi dhe jo kur ka ardhur pasoja, duke mbështetur teorinë e veprimit 235. Për të qenë më të saktë në lidhje me kuptimin e “menjëherë pas lindjes”, interpretimi që i përqaset më së shumti dispozitës të nenit 81 të Kodit Penal, duhet të jetë ai sipas të cilit, veprimi i drejtpërdrejtë për të shkaktuar vdekjen e foshnjës është shfaqur dhe është kryer njëkohësisht dhe me përfundimin e lindjes, duke pasur parasysh dhe kohën e nevojshme të lindjes së nënës për të pasur zotësinë psikofizike të të vepruarit236.

232 Fiore, Infanticidio, fq. 397. Sipas këtij autori kur nëna vret foshnjën për shkak të nderit, e cila nënkupton nga ana objektive, përcaktimin e një momenti tej të cilit, duke prezumuar shpërndarjen e faktit të lindjes, nuk është më e mundur një mbrojtje e nderit. 233 Patalano, I delitti contro la vita, fq. 183. 234 Mantovani, Diritto penale, Parte speciale, fq. 109. 235 Për më shumë shih kapitullin e dytë, mbi “Kohën e kryerjes së veprës penale”. 236 Marini, Delitti contro la persona, f. 96.

111

Kjo zgjidhje karakterizohet nga një tipar, fakti për të privilegjuar aspektin kronologjik, duke lënë mënjanë dhe lidhjen me rrethanat me aspekt moral apo material të lidhura me lindjen. Në lidhje me problematikën e interpretimit të kësaj dispozite, gjatë zbatimit të saj nuk mund të merren në konsideratë më vete elementët e ndryshëm të normës për të ekzistuar vepra penale, por ato si për të gjitha veprat penale duhen të analizohen në mënyrë të pandashme nga njëri tjetri. Si përfundim, koncepti i “menjëherë pas lindje” duhet të kuptohet në mënyrë relative duke u analizuar dhe me motivet pse e shtynë nënën në kryerjen e saj dhe rrethanat konkrete të çështjes. Nuk shpjegohet në doktrinë pse nuk parashikohet kjo vepër penale edhe gjatë një momenti tjetër kohor si ajo “gjatë lindjes”. Neni 142 i K.P. të viti 1952 dhe 1977 kanë parashikuar shprehimisht kryerjen e kësaj vepre penale edhe gjatë lindjes duke qenë në përputhje dhe me dispozitat aktuale të shume vendeve perëndimore si Kodi Italian në nenin 578. Do të ishte absurd mos dënimi i nënës kur ajo shkakton vrasjen e foshnjës gjatë lindjes dhe sigurisht që këtu kemi të bëjmë më vakum ligjor ndaj do të ishte e arsyeshme që të plotësohej kjo dispozitë edhe me kryerjen e vrasjes së foshnjës jo vetëm menjëherë pas lindjes,por edhe gjatë lindjes237. 1.2.2 Neni 82 dhe 88/a i Kodit Penal. Nga përmbajtja e këtyre dy dispozitave të neneve 82 dhe 88/a të Kodit Penal del se për plotësimin e kushteve për t`u aplikuar vrasje apo plagosje në rrethana lehtësuese kërkohet që këto veprime të kundraligjshme të jenë të çastit. Neni 82 i Kodit Penal parashikon si vijon: “Vrasja me dashje e kryer në gjendje të tronditjes së fortë psikike të çastit shkaktuar nga dhuna ose fyerja e rëndë e viktimës dënohet me burgim gjer në tetë vjet”. Neni 82 i Kodit Penal kërkon disa kushte: -E para vrasja të kryhet në gjendje të fortë psikike; -E dyta duhet të jetë e çastit; -E treta të jetë e shkaktuar nga fyerja e rëndë ose nga dhuna e viktimës. Gjendja e tronditjes së fortë psikike të çastit në krimin e vrasjes të parashikuar nga neni 82 i Kodit Penal është element përbërës i domosdoshëm i figurës së krimit. Ajo dallohet nga tronditja psikike që parashikohet si rrethanë lehtësuese nga neni 48 shkronja “b” të Kodit Penal, e cila mbahet parasysh nga gjykata në caktimin e masës së dënimit për vepra penale të tjera të kryera në këtë gjendje238. Tronditja e fortë psikike e çastit quhet një afekt fiziologjik, në të cilën subjekti, megjithëse nuk e humbet tërësisht aftësinë për të kuptuar veprimet e tij, prapë së prapë e ka humbur në një masë të atillë, saqë nuk mund të kontrollojë plotësisht vetveten.

237 Për më tepër shih vendimin nr. 276 datë 29.10.1956, ku vrasja e foshnjës pas një kohe të caktuar nga lindja ose pas disa ditësh nuk mund të cilësohet në bazë të nenit 81 të Kodit Penal por vrasje me dashje. 238 Elezi, Kaçupi, Haxhia E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, Tiranë 2008, f. 60.

112

Tronditja e fortë psikike quhet afekti fiziologjik me të cilin kuptohet një “emocion i fortë për një periudhë të shkurtër kohe, që lind nga ngacmimi i jashtëm dhe mbizotëron në ndërgjegje”239.Afekte quhen gjendjet emocionale jashtëzakonisht të forta që lindin menjëherë në mënyrë të rrufeshme nga ngacmime të jashtme dhe kalojnë shpejt240. Të tilla janë, p.sh afektet e zemërimit e të rrëmbimit të jashtëzakonshëm, të frikës, së tmerrit etj. Afektet në të shumtën e herës lindin papritur dhe vazhdojnë disa herë disa çaste. Në gjendje të afektit, vetëdija, aftësitë për të kuptuar, për të menduar pakësohen sepse afekti mbizotëron në ndërgjegje. Po kështu, pakësohet aftësia e kontrollit të veprimit241. Afekti fiziologjik ushtron një ndikim të madh mbi psikikën e njeriut, frenon veprimtarinë e vetëdijshme intelektuale, dobëson aftësinë e vetëkontrollit, por nuk e përjashton atë. Për këto arsye, personi i cili kryen vrasjen në gjendjen e afektit fiziologjik është i përgjegjshëm dhe ka përgjegjësi penale për krimin e vrasjes242. Sipas Kodit Penal gjendja e tronditjes së fortë psikike të çastit apo të efektit fiziologjik duhet të jetë shkaktuar nga dhuna ose fyerja e rëndë nga ana e viktimës. Me dhunë, sipas nenit 82 të Kodit Penal, kuptohet dhunë fizike, goditje, rrahje, shtytje, plagosje, marrëdhënie seksuale me dhunë dhe dhuna psikike, kërcënimi serioz se do të përdorët dhunë fizike aty për aty, kërcënimi për vrasje, për plagosje, rrahje, etj. Vrasje në gjendje të tronditjes fizike të çastit kemi atëherë kur viktima e ka rrahur me grushte subjektin e krimit dhe kërkon të largohet. Në këtë çast aty për aty, fajtori i ndodhur në gjendje tronditjeje të fortë psikike të çastit, shkaktuar nga përdorimi i dhunës kundër tij, e godit me një gur në kokë dhe i shkakton vdekjen viktimës243. Një nga kushtet, i cili synon është ky punim t`i thellohet, i referohet çastit, sipas të cilit duhet të jetë kjo tronditje psikike. Tronditje psikike e çastit do të kuptojmë kur ajo kryhet aty për aty, afekti fiziologjik lind aty për aty mendimin për vrasje dhe subjekti kryen krimin në çast. Ligjvënësi me çast ka pasur parasysh një periudhë shumë të shkurtër, e cila nuk të jep mundësi ndërprerjeje midis momentit në të cilën viktima përdor dhunë apo fyerje të rëndë ndaj autorit të krimit dhe veprimit kriminal të këtij të fundit. Tronditja e fortë psikike e çastit duhet të jetë aty për aty, kjo do të thotë që afekti fiziologjik lind aty

239 Psikiatria gjyqësore,1954, f.301. 240 Psikologjia, M.1965 f.259. 241 Elezi, E drejta penale e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë. (Pjesa e posaçme), 1983, fq. 168. 242 Ndryshe qëndron puna në gjendjen e afektit patologjik. Në ketë gjendje personi që kryen vepër penale në përgjithësi dhe vrasje në veçanti është i papërgjegjshëm sepse ka humbur tërësisht aftësinë për të kuptuar që po kryen vepër penale dhe për të kontrolluar veprimet apo mosveprimet e tij. Afekti patologjik errëson krejtësisht ndërgjegjen e njeriut prandaj personi është i papërgjegjshëm. 243 Me interes paraqiten edhe vendimet gjyqësore të viteve 50-60 të cilat japin përfundime domethënëse dhe në linjë me doktrinën e sotme, për sa i përket sulmit të çastit. Kështu vendimi nr.399 datë 6.09.1954 pranon që bashkëshorti ka qenë i tronditur që u braktis nga bashkëshortja tronditja psikike nuk ka qenë e çastit. Ai pati kohë të merrte thikën në fshat dhe të vijë në Vorë dhe të kërkojë gruan. Thikën ai e kishte bërë gati disa kohë dhe e mbante me vete. Gjykata ka çmuar se ka kaluar goxha kohë nga fyerja e rënde deri në çastin e kryerjes së veprës penale.

113

për aty mendimin për vrasje apo për plagosje dhe personi në këtë gjendje kryen veprën penale në çast244. Edhe praktika gjyqësore, pavarësisht nga ndonjë rast luhatje, ka ecur në mënyrë konseguente në këtë rrugë. Ky qëndrim është mbajtur edhe nga Gjykata e Lartë, e cila në vendimin nr. 38, datë 25.01.2001, është shprehur: “tronditja psikike nënkupton një reagim të personit, që është një reagim i çastit, i atypëratyshëm ndaj fyerjes apo dhunës së ushtruar prej viktimës, që i ka shkaktuar atij tronditjen e fortë psikike. Megjithëse efektet e tronditjes së fortë psikike, të çastit mund të shtrihen edhe për një kohë të afërt pas shkakut që ka sjellë këtë tronditje, dhe që varet nga rrethanat në të cilat ka ndodhur ngjarja, e rëndësishme në këtë rast është që koha ndërmjet shkakut që ka sjellë tronditjen e fortë psikike, dhe vrasjes si rezultat i saj të jetë relativisht i shkurtër. Nga ana tjetër ky nuk është elementi i vetëm, e rëndësishme për të pasur këtë figurë krimi, është edhe fakti që ndërmjet shkakut dhe pasojës të mos ketë ndërprerje në kohë, në kuptimin që veprimet e personit të tronditur nga moment i tronditjes deri në momentin e kryerjes së vrasjes të jetë në funksion të mendimit kriminal të vrasjes që ka ardhur si rezultat i tronditjes së fortë psikike”. Në një vendim gjyqësor nuk është konsideruar e çastit tronditja psikike kur kanë kaluar disa ditë. Tronditje e fortë psikike nuk mund të quhet jo vetëm ajo kur kanë kaluar disa ditë, siç është rasti i mësipërm por edhe disa orë245. Duke iu referuar edhe vetë tiparit të tronditjes së fortë psikike nga ana subjektive, ajo duhet të kryhet me dashje të drejtpërdrejtë dhe të menjëhershme, pasi vendimi merret aty për aty për vrasjen, parashikohet ardhja e pasojës, e dëshiron atë dhe e kryen në çast. Vrasja në gjendje të tronditjes psikike të çastit mund ta kemi edhe për ato raste kur ndërmjet viktimës dhe subjektit të krimit ka pasur grindje e zënie të vazhdueshme, por me kusht që vrasja të jetë kryer në gjendje tronditje të fortë psikike të çastit shkaktuar nga dhuna ose fyerja e rëndë nga ana e viktimës246. Në rastin e bashkëpunimit, kur vrasja kryhet në bashkëpunim, pjesëmarrja e organizatorit dhe e shtytësit përjashtohet, ndërsa teorikisht, mund të përfytyrohet ndihma me kusht që ndihmësi, ashtu dhe ekzekutori i krimit të vrasjes të ndodhet në gjendjen e tronditjes së fortë psikike të çastit e shkaktuar nga i njëjti shkak dhe që

244 Kolegji Penal në një vendim ka refuzuar kërkesën e të gjykuarit më arsyetimin e se, në rastin konkret, nga çasti kur i gjykuari është informuar nga e shoqja se i dëmtuari kishte tentuar të bashkohej seksualisht me dhunë me të e deri sa ndodhi ngjarja kanë kaluar disa ditë, prandaj nuk mund të bëhej fjalë në këtë rast për tronditje të fortë psikike të çastit . Për pasojë, s`ka vend për cilësimin e veprës penale sipas nenit 82 të Kodit Penal. 245 Kështu në vendimin nr. 419 datë 19.09.1954, që nga koha që nga koha që nipi i të gjykuarit kishte kapur në flagrancë të quajturën Sh. në marrëdhënie intime me të shoqen e te gjykuarit dhe deri në kohën, që ky kreu vrasjen, kishin kaluar shtatë orë. Pas një intervali kohe prej shtatë orësh, që prej momentit që i gjykuari mori lajmin e shkeljes së kurorës, është e qartë se tronditja e tij shpirtërore nuk mund të konsiderohet e çastit dhe e fortë. 246 Kështu në një rast konkret, ndërmjet vjehrrës dhe nuses kishte grindje dhe rrahje të vazhdueshme. Një ditë pasi vjehrra e kishte fyer rëndë nusen, kjo në gjendje të tronditjes së fortë të çastit, i hodhi duart në fyt dhe e mbyti të vjehrrën. Vrasja u cilësua si vrasje në kushtet të tronditjes së fortë psikike në bazë të nenit 82 të Kodit Penal, edhe pse ndërmjet viktimës dhe të gjykuarës kishte pasur edhe më përpara rrahje, sharje e grindje.

114

vepron aty për aty (në çast), bashkë me ekzekutorin kundër viktimës, p.sh., i jep pushkën me të cilën ekzekutori kryen vrasjen. Nuk mund të ndodhet në kushtet e tronditjes së fortë psikike të çastit, subjekti që kryen krimin e vrasjes, nën përshtypjen se i dënuari do ta fyejë atë rëndë në të ardhmen, pasi në këtë rast jemi para një vrasjeje me dashje nenet 76-79 të Kodit Penal sipas rrethanave të çështjes, por jo të vrasjes në gjëndje tronditjeje të fortë psikike të çastit247. Vrasja e kryer në kushtet e tronditjes psiqike dallon nga ana subjektive kur vrasja është kryer me paramendim, pasi tronditja psikike e shkaktuar nga shkaku provokues, e përjashton paramendimin në çdo rast. Paramendimi nuk përjashton ekzistencën e shkakut provokues dhe as tronditjen në momentin e përballjes me këtë shkak, por ajo që e diferencon këtë vepër penale nga “vrasja e kryer në kushtet e tronditjes psikike” është pikërisht aftësia e personit për të kontrolluar tronditjen dhe për të marrë një vendim të pa afektuar nga kjo e fundit. Koha që duhet për të stabilizuar gjendjen psikologjike dhe për të marrë një vendim të paramenduar ndryshon në varësi të temperamentit të personit dhe vlerësohet nga sjellja e tij. Pra, pavarësisht se personi është tronditur, nga veprimet e tij nuk duhet të rezultojë që ai ka qenë në gjendje ta kontrollojë tronditjen dhe njëkohësisht, të marrë një vendim të mirë peshuar në lidhje me kryerjen e veprës penale. P.sh. nëse personi i cili bie në dijeni në lidhje me veprime të dhunshme të ushtruar në ndonjë nga familjarët e tij, duhet të kundërveprojë në çast dhe nëse ai nuk e bën këtë por qëndron në shtëpi duke qetësuar të dëmtuarën dhe pasi kalon një kohë e shkurtër, nuk mund të ekzistojë çasti i tronditjes së fortë psikike.248 Paramendimi nënkupton një reflektim për sa i përket vendimmarrjes për të bërë një zgjedhje midis kryerjes së vrasjes ose moskryerjes së saj dhe kësaj duhet t’i paraprijë një kohë e mjaftueshme dhe e nevojshme. Jo vetëm nga ana subjektive por edhe ana objektive, nga mënyra sesi personi kryen veprën penale, madje dhe veprimet menjëherë pas kryerjes së veprës, tregojnë se në kohën e kryerjes së saj ai nuk ka qenë i tronditur. Këto veprime si largimi nga vendi i ngjarjes, fshehja e mjetit të kryerjes së veprës penale dhe kujdesi për të mos lënë gjurmë gishtash etj., tregojnë se personi ka ruajtur gjakftohtësinë edhe pas kryerjes së saj. Është e vërtetë që dispozita e nenit 82 e Kodit Penal nuk parashikon orë apo minuta fikse lidhur me termin “e çastit”, por mjafton që tronditja të jetë aktuale, termi “e çastit”, edhe pse jo i përcaktuar në mënyrë fikse, kërkon domosdoshmërisht vazhdimësinë, mos ndërprerjen e gjendjes së tronditjes psikologjike të personit. Pra jo vetëm që personi, autori i veprës penale, të jetë në kushtet e tronditjes psikologjike në

247 Për më tepër shih vendimet; nr. 419 datë 19.09.1954, nr. 106 datë 15.04.1955, në 15 datë 23.01.1956, nr. 276 datë 29.10.1956, nr.148 datë 21.06.1957, nr. 223 datë 18.07.1957.Të gjitha këto vendime gjenden në “Komentarin e Kodit Penal, Pjesa e posaçme, (maket), Universiteti Shtetëror i Tiranës, 1960. 248 Shih vendimin e Gjykatës së Lartë, nr. 38, datë 25.01.2001. Pretendimi se edhe gjatë qëndrimit të të pandehurit në shtëpi ai ka qënë nën nën ndikimin e tronditjes së fortë psikike gjatë gjithë kësaj kohe, nuk mund të pranohet pasi, fakti që ai pasi e ka parë dhunuesin nuk ka reaguar menjëherë ndaj tij, tregon se ai nuk ka qenë në kushtet e një tronditje të tillë sa t’i errësohej ndërgjegja dhe mos të kontrollonte veprimet e tij por përkundrazi, tregon për një kontroll dhe zotërim të situatës.

115

momentin që ai vihet në dijeni të shkakut provokues, por kjo gjendje domosdoshmërisht, duhet ta shoqërojë atë gjatë gjithë kohës, deri në kryerjen e veprës. Dallimi midis paramendimit dhe tronditjes psikike dallohet nga një unitet i anës objektive (veprimet e të pandehurit, sjellja e tij, mjeti, planifikimi i rrjedhës së veprimeve, koha) dhe anës subjektive (keqdashja, qëllim i paramenduar, maturi, gjakftohtësi dhe vendimmarrje e kujdesshme). Vendimi nr 29 date 9.02.2011 i Gjykatës së Lartë pranon ekzistencën e tronditjes së fortë psikike në rastin e mëposhtëm: Në kushtet kur vërtetohen një sërë rrethanash që kane çuar në tronditjen e fortë psikike të personit si : i dëmtuari ka fyer, kanosur dhe ka kryer veprime të dhunshme me të gjykuarin; se në këto fyerje të drejtuara kundër të gjykuarit ka marrë pjesë dhe viktima; kur viktima i ka rrëmbyer aparatin celular bashkëshortes së të gjykuarit për të mos e lejuar të njoftonte policinë; kur i gjykuari ka shprehur me fjalë indinjatën dhe pozitën e tij të fyer ndaj të dëmtuarit dhe shoqëruesve të tij; kur ai është nisur të largohej por është ndaluar përsëri nga viktima për t’i kthyer aparatin celular që sapo i kishte rrëmbyer bashkëshortes së të gjykuarit, ky i fundit, në kushtet e tronditjes së fortë psikike të çastit, ka ndaluar pas rreth 50-70 m rrugë, ka zbritur, ka mbushur armën që mbante në sediljen e pasme, ka kthyer makinën, ka shkuar në drejtim të grupit të njerëzve ku ndodhej viktima dhe i dëmtuari dhe ka qëlluar në drejtim të tyre. Rrethanat e mësipërme plotësojnë në tërësinë e tyre të gjithë kërkesat dhe elementet e një vrasje të kryer në kushtet e tronditjes së fortë psikike të çastit, shkaktuar nga dhuna dhe fyerja e rëndë e viktimës. Vendimi nr. 762 i datës 19.12.2007249 i Gjykatës së Lartë bën dallimin midis tronditjes së fortë psikike të çastit si rrethanë cilësuese dhe si rrethanë lehtësuese. Kolegji Penal i Gjykates së Lartë gjen të drejtë dhe të bazuar në ligj pretendimin lidhur me kualifikimin e veprës penale, pasi me veprimet e tij i gjykuari ka konsumuar plotësisht elementet e veprës penale që parashikon neni 79/dh i Kodit Penal. Ai me dashje, pasi i është afruar furgonit ku ndodheshin të dëmtuarit, ka hedhur brenda tij një granatë që si pasojë e shpërthimit ka shkaktuar vdekjen viktima dhe dëmtimin e të dëmtuarit. Në këto rrethana, i gjykuari ka konsumuar plotësisht veprën penale, pasi vrasjen e drejtoi ndaj më shumë se dy personave, pavarësisht se pasoja që ai dëshironte ndaj tre personave nuk erdhi, kjo jo për shkak te tij. 249 Rrethanat e çështjes në fjalë janë këto: Viktima me të vëllanë, të dëmtuar, tregtonin prodhime të ndryshme bujqësore nëpërmjet një furgoni mallrash që e kishin improvizuar si një dyqan ambulant. Afro dy ditë para ngjarjes, i pandehuri është grindur me personat e sipërpërmendur, pasi është vënë në dijeni se i kishin ngacmuar të bijën, duke i paralajmëruar se kjo punë do përfundonte keq dhe për këtë ka vënë në dijeni dhe personat e familjes dhe të bijën. Ditën e ngjarjes, i pandehuri ka qëndruar në shtëpi, ka fjetur dhe kur është ngritur nga gjumi ka kërkuar të bijën, të cilën e ka gjetur të varur në kasollen e bagëtive. Pas kësaj, ai ka njoftuar familjarët në lidhje me ngjarjen dhe ndërkohë që këta po grumbulloheshin në shtëpi është dëgjuar muzikë nga altoparlanti i furgonit të viktimës, që në atë moment po kalonte para derës së shtëpisë së të pandehurit.Kjo ka bërë që i pandehuri të niset me vrap drejt furgonit duke marrë në ikje e sipër në dorë një granatë, që e mbante pa leje të organeve kompetente. As ndërhyrja e të afërmeve te tij nuk ka mundur ta ndalojë për të shkuar në drejtim të furgonit që po lëvizte ngadalë, në të cilin ndodheshin viktima dhe të dëmtuarit. Si i është afruar në një largësi rreth 2 - 3 m dhe ka verifikuar që pranë furgonit nuk kishte blerës, i pandehuri ka hedhur granatën në mes të karrocerisë, nga shpërthimi i fuqishëm i së cilës ka gjetur vdekjen viktima, dhe janë plagosur lehtë të dëmtuarit.

116

Fakti që si rezultat i veprimeve kriminale të të gjykuarit është shkaktuar vdekja e një shtetasi dhe është tentuar të vriten dy të tjerë e bën veprën të cilësuar sipas gërmës “dh” të nenit 79 dhe të kryer. Akti i ekspertimit ka arritur në përfundimin se kur ka kryer veprën, i pandehuri ka qenë i tronditur rëndë psiqikisht si rezultat i vetëvarjes së vajzës. Ne ato rrethana e ka pasur të kufizuar aftësinë për të kontrolluar drejt veprimet e tij, ka pasur irritabilitet të shtuar dhe tendencë për të keqinterpretuar ngacmuesit e jashtëm. I pandehuri e ka kryer veprën penale në kushtet e tronditjes së fortë psikike të çastit. Gjykata e Lartë nuk e konsideron që vepra penale është kryer ne kushtet e tronditjes së fortë psikike të çastit dhe se ajo duhet vepra duhet te kualifikohet sipas nenit 82 te Kodit Penal. Gjendja e tronditur e të gjykuarit në momentin e kryerjes së veprës penale është një rrethanë lehtësuese e cila u çmua nga gjykata në caktimin e masës së dënimit, por kjo tronditje nuk ka qenë e asaj shkallë sa ta bëjë veprën të kualifikohet sipas nenit 82 te Kodit Penal. Pra, nga ky vendim arrijmë të konkludojmë së dallimi i tronditjes psikike për t`u aplikuar si rrethane cilësuese dhe si rrethane lehtësuese konsiston në katër elementë të cilët janë të pandashëm: -I pari ka të bëjë me shkallën e tronditjes psikike. Rrethana cilësuese kërkon që tronditja psiqike të jetë e rendë ndërsa neni 48/b i Kodit Penal nuk shprehet mbi të. Duke qenë se nuk shprehet ajo mund të jete e lehtë por edhe e fortë. Në jurisprudencë flitet për dy shkallë tronditjeje psikike, tronditje psikike e thjeshtë ose e lehtë dhe tronditje psikike e fortë apo e lartë. Tronditja psikike e thjeshtë ose e lehtë merret si rrethanë lehtësuese për zbutjen e dënimit në çdo rast dhe në çdo vepër penale. Tronditja e fortë psikike shërben si element cilësues të figurës së krimit të vrasjes ose të plagosjes së rëndë në kushtet e kësaj tronditjeje.Kjo ndarje në dy shkallë ka rëndësi të dyfishtë, për të përcaktuar peshën ë kësaj rrethane por edhe për të bërë dallimin midis tronditjes psikike si rrethanë cilësuese dhe si dhe lehtësuese. -I dyti ka të bëjë me kohën e krijimit të kësaj tronditje. Rrethana cilësuese kërkon domosdoshmërisht që të jetë e çastit ndërsa neni 48/b i Kodit Penal nuk shprehet mbi aktualitetin e saj. Ky element “kohë” është thelbësor pasi kur tronditja psikike është e fortë por nuk është e çastit mbetet gjithmonë rrethana lehtësuese. Dhe anasjelltas tronditja psikike mund të jetë e çastit por nuk është e forte dhe përsëri ngel rrethanë lehtësuese. -I treti ka të bëjë me shkakun e kësaj tronditjeje. Rrethana cilësuese ka si burim dhunën ose fyerjen e rëndë ndërsa rrethana lehtësuese ka provokimin ose veprimin e padrejtë. -I katërti ka të bëjë me burimin e shkakut. Rrethana cilësuese e pranon vetëm nga viktima ose i dëmtuar (neni 88/a) ndërsa rrethana lehtësuese jo vetëm nga viktima por edhe nga ndonjë person tjetër. Ka mendime ne doktrinë që rrethana lehtësuese duhet të përfshijë jo vetëm viktimën,por edhe të dëmtuarin250. Rrethanën lehtësuese të tronditjes psikike ligji nuk e lidh as me kohëzgjatjen e saj dhe as me anën subjektive të autorit të provokimit ose të veprimeve të padrejta, domethënë nëse janë bërë me dashje apo me pakujdesi.

250 Muçi, Ibidem, fq. 320.

117

Faktori kohë, në të vërtetë, është i rëndësishëm sepse, si rregull, koha e gjatë zbut ose e shuan zemërimin, urrejtjen ose zemërimin që e shtyjnë personin në kryerjen e veprës penale. Mirëpo, ka raste kur këto ndjenja, në vend që të shuhen, ruhen për një farë kohe, prandaj nëse ka kaluar ose jo gjendja e tronditjes psikike është çështje fakti që zgjidhet nga gjykata rast pas rasti251. I njëjti arsyetim që kemi bërë për nenin 82, “Vrasja e kryer në gjendje të tronditjes së fortë psikike”, vlen edhe për nenin 88/a të “Plagosjes së rëndë në gjendjen e tronditjes së fortë psikike”. 1.2.3 Elementi kohë në të drejtën penale ushtarake. Një tjetër aspekt nga i cili mund ta marrim në shqyrtim kohën e kryerjes së veprës penale si një element të rëndësishëm në përcaktimin e saj, është edhe e drejta penale ushtarake. Në veprat penale ushtarake, koha shërben më së shumti si një element për të përcaktuar përgjegjësinë penale në bazë të kohës në të cilën është kryer vepra penale, pra nëse kjo vepër penale është kryer në kohë paqe apo në kohë lufte ose në gjëndje të jashtëzakonshme. Koha është një element i rëndësishëm i anës objektive të veprës penale ushtarake, për shkak të specifikave që ajo ka. Atë do ta trajtojmë në dy aspekte: 1) Vepra penale ushtarake mund të kryhet në kohë paqe apo në gjëndje lufte ose gjëndje të jashtëzakonshme; 2) Vepra të caktuara mund të kryhen në periudha kohore ose kanë një kohëzgjatje të veprimit apo mosveprimit kriminal.252

Kështu, vepra penale mund të kryhet në kohë paqe apo në gjëndje lufte ose gjëndje të jashtëzakonshme. Për veprat që kryhen në gjëndje lufte ose në gjëndje të jashtëzakonshme rrezikshmëria është më e lartë, dhe për pasojë edhe dënimi është më i ashpër. Në mjaft dispozita, kryerja e këtyre veprave në gjëndje lufte ose gjëndje të jashtëzakonshme parashikohet në paragrafë më vete, dhe në këto raste koha është element cilësues i anës objektive. Vepra si, “Shmangia nga detyrimet e mbrojtjes civile”, “Përhapja në gjëndje lufte e informative që ngjallin panik”, “Dhënia e ndihmës armikut”, etj., kryhen vetëm në gjëndje lufte apo gjëndje të jashtëzakonshme. Ndërsa vepra të tilla si: “Zhdukja e akteve që lidhen me sigurimin kombëtar”, “Shmangia nga evidenca ushtarake”, “Mashtrimi për rekrutim”, “Rekrutimi i paligjshëm”, “Vjedhja e dokumenteve sekrete”, etj, kryhen vetëm në kohë paqeje. Një problem që lind në lidhje me këto vepra penale që kryhen vetëm në kohë paqe është fakti se si do të veprohet në rast se këto vepra penale ushtarake do të kryhen në gjëndje lufte apo në gjëndje të jashtëzakonshme. Në lidhje me këtë çështje ka një boshllëk ose vakum ligjor. Kështu, në këto dispozita nuk parashikohet si rrethanë cilësuese kryerja e këtyre veprave në gjëndje lufte apo gjëndje të jashtëzakonshme. Ndërkaq, Kodi Penal Ushtarak i Republikës së Shqipërisë

251 Ibidem, 232. 252 Migena Leskoviku, E drejta penale ushtarake, fq. 43-45.

118

nuk e parashikon si rrethanë rënduese kryerjen e veprës penale ushtarake në gjëndje lufte apo gjëndje të jashtëzakonshme.253 Për pasojë, nëse këto vepra do të kryhen në gjëndje lufte apo gjëndje të jashtëzakonshme, ato do të dënohen sipas dispozitës që parashikon vetëm kryerjen e tyre në kohë paqe. Por kjo bie ndesh me frymën dhe parimet e Kodit Penal Ushtarak, me rrezikshmërinë shoqërore të veprës si dhe ndikon në llojin dhe masën e dënimit. Në ndryshimet që ju bënë Kodit Penal Ushtarak, termi “kohë lufte” u zëvendësua me “gjëndje lufte”. Kjo për të qenë në koherencë me frymën dhe dispozitat kushtetuese, me parimet e së drejtës ndërkombëtare, për të bërë një përcaktim më të drejtë dhe të saktë të elementit kohë në dispozitat e pjesës së posaçme të Kodit Penal Ushtarak.254 Duke iu referuar Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, gjendja e luftës shpallet nga Presidenti i Republikës në rast agresioni të jashtëm të armatosur ndaj Republikës së Shqipërisë me kërkesë të Këshillit të Ministrave. Kjo gjë shihet e pasqyruar në nenin 171 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, në paragrafin e parë të këtij neni ku thuhet se: “Në rast agresioni të armatosur kundër Republikës së Shqipërisë, Presidenti i Republikës, me kërkesë të Këshillit të Ministrave, shpall gjendjen e luftës.”255 Përveç rasteve kur gjendja e luftës shpallet nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë, kemi dhe raste kur kjo gjëndje lufte shpallet nga Kuvendi i Republikës së Shqipërisë me propozim të Presidentit të Republikës së Shqipërisë dhe kjo gjë ndodh në rastet kur kemi një detyrim për mbrojtje të përbashkët mbi bazën e një marrëveshjeje ndërkombëtare. Kjo gjë shihet e pasqyruar në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë dhe pikërisht në paragrafin e dytë të nenit 171 të saj ku thuhet shprehimisht se: “Në rast kërcënimesh të jashtme ose kur detyrimi për mbrojtje të përbashkët buron nga një marrëveshje ndërkombëtare, Kuvendi, me propozim të Presidentit të Republikës, shpall gjendjen e luftës, vendos gjëndjen e mobilizimit dhe të çmobilizimit të përgjithshëm ose të pjesshëm.”256 Si fillim të kohës së gjendjes së luftës do të merret pikërisht fakti se kur kanë filluar veprimet përkatëse luftarake, pra si fillim të kësaj kohe, do të konsiderohet fillimi konkret i veprimeve luftarake, ndërsa fundi i saj do të jetë mbarimi i këtyre veprimeve.257 Shihet që shtrirja në kohë e kësaj gjendjeje të luftës varet pikërisht nga koha e veprimeve luftarake, dhe më saktë nga koha kur këto veprime kanë filluar konkretisht të kryhen si dhe nga koha kur këto veprime luftarake kane përfunduar plotësisht. Me mbarimin e këtyre veprimeve luftarake që i përkasin gjendjes së luftës, do të kemi dhe përfundimin e kësaj gjendjeje lufte. Gjendja e jashtëzakonshme vendoset kur kemi cënim të rendit dhe sigurisë publike nga Kuvendi i Republikës së Shqipërisë me kërkesë të Këshillit të Ministrave, dhe zgjat për aq kohë sa vazhdon rreziku, por jo më shumë se 60 ditë.

253 Ibidem, fq. 44. 254 Ibidem, Migena Leskoviku, fq. 44. 255 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, fq. 60. 256 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë. 257 Migena Leskoviku, E drejta penale ushtarake, fq. 45.

119

Gjendja e jashtëzakonshme është një gjëndje e veçantë që vendoset në rast rreziku për rendin kushtetues dhe sigurisë publike në një pjesë apo në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë258. Koha e fillimit të gjendjes së jashtëzakonshme do të jetë pikërisht momenti kur do të shfaqet cënimi i rendit dhe sigurisë publike, i cili është dhe momenti kur kjo gjëndje e jashtëzakonshme vendoset nga Kuvendi i Republikës së Shqipërisë. Ndërkohë që koha e përfundimit të kësaj gjendjeje të jashtëzakonshme do të jetë koha në të cilën cënimi apo rreziku për rendin dhe sigurinë publike do të shuhet, pra do të pushojë së ekzistuari si dhe përkon me caktimin kohor që i ka bërë Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë duke e përcaktuar këtë kohë jo më të mëvonshme se 60 ditë nga koha e fillimit të kësaj gjendjeje të jashtëzakonshme dhe në raste të veçanta, jo më të mëvonshme se mbarimi i afatit 90 ditor nga koha e fillimit të kësaj gjendjeje. Arrijmë në konkluzionin se koha në të cilën zgjat kjo gjëndje e jashtëzakonshme përkon pikërisht me afatin që është caktuar në Kushtetutë dhe që është 60 ose 90 ditor. Në vendosjen e gjendjes së jashtëzakonshme, koha ka një rëndësi të madhe për vetë faktin se për të llogaritur çastin e mbarimit të kësaj gjendjeje duhet pasur një përcaktim i saktë i momentit kur kjo gjendje e jashtëzakonshme ka filluar. Siç u trajtua më sipër kur folëm për kohën si element të rëndësishëm të anës objektive të veprës penale ushtarake, kemi dy aspekte të ndikimit dhe rëndësisë së elementit kohë në këto vepra penale ushtarake. Aspekti i parë ishte ai, i cili në bazë të kohës i ndante veprat penale ushtarake në vepra penale ushtarake të kryera në kohë paqe dhe në vepra penale ushtarake të kryera në kohë lufte apo në gjëndje të jashtëzakonshme. Aspekti i dytë, i cili do të trajtohet në vijim, ka të bëjë pikërisht me periudhën kohore në të cilën është shtrirë veprimi kriminal që përbën një vepër penale ushtarake ose e thënë ndryshe, ka të bëjë me kohëzgjatjen e veprimit apo mosveprimit kriminal në një periudhë të caktuar kohore. Në lidhje me elementin kohë, merr rëndësi në vepra të caktuara periudha kohore apo kohëzgjatja e veprimit apo mosveprimit kriminal, si: “Largimi pa leje” (më shumë se 5 ditë, më tepër se 24 orë, etj.), “Dezertimi” (përgjithmonë), “Shmangie të tjera nga shërbimi ushtarak” (deri në një muaj apo mbi një muaj), “Ulja e dinjitetit ushtarak” (gjatë kohës së shërbimit apo jashtë tij), “Goditja ose kundërshtimi eprorit” (gjatë kohës që është në detyrë), etj259. Siç shihet, elementi i kohës në veprat penale ushtarake të cilat shtrihen apo zgjasin në një periudhë të caktuar kohore, ka rëndësi për faktin se këto veprime të kryera në kontekstin e veprave penale ushtarake, e marrin emërtimin si të tilla vetëm nëse këto veprime apo mosveprime do të kenë një

258 Në këtë rast, ndërhyrja e Forcave të Armatosura (FA) bëhet vetëm me vendim të Kuvendit dhe vetëm atëherë kur forcat e policisë nuk janë në gjëndje të rivendosin rendin dhe qetësinë. Kjo gjë duket mjaft qartë nëse marrim në shqyrtim nenin 173 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë i cili shprehet se: “Në rast rreziku për rendin kushtetues dhe për sigurinë publike, Kuvendi, me kërkesë të Këshillit të Ministrave, mund të vendosë në një pjesë ose në të gjithë territorin e shtetit gjëndjen e jashtëzakonshme, e cila zgjat për aq kohë sa vazhdon rreziku, por jo më shumë se 60 ditë. Me vendosjen e gjendjes së jashtëzakonshme ndërhyrja e forcave të armatosura bëhet me vendim të Kuvendit dhe vetëm kur forcat e policisë nuk janë në gjëndje të rivendosin rendin. Zgjatja e afatit të gjendjes së jashtëzakonshme mund të bëhet vetëm me pëlqim të Kuvendit çdo 30 ditë, për një periudhë jo më shumë se 90 ditë. 259 Migena Leskoviku, E drejta penale ushtarake, fq. 45.

120

kohëzgjatje të caktuar. Në rast se këto veprime nuk do të zgjasnin në kohë dhe do të ishin veprime të kryera aty për aty nuk do të quheshin vepra penale ushtarake. Si shembull mund të marrim rastin e veprës penale ushtarake të “Largimit pa leje”. Veprimi i largimit pa leje do të përbëjë vepër penale vetëm në rastin kur ky veprim ka një kohëzgjatje të caktuar e cila në bazë të Kodit Penal Ushtarak është caktuar si një periudhë më e gjatë se 5 ditë. Në rast se ky veprim do të kryhet për më pak se koha e caktuar në Kodin Penal Ushtarak të Republikës së Shqipërisë, atëherë nuk do të ndodhemi përpara një vepre penale ushtarake. Këtu del qartë dhe rëndësia që ka koha si element kryesor në disa vepra penale ushtarake. 1.2.4 Koha e marrëveshjes tek instituti i bashkëpunimit. Format e ndryshme te bashkëpunimit karakterizohen nga elementët e përbashkët, të pluralitetit të pjesëmarrësve dhe marrëveshjes mes tyre për kryerjen e veprimeve kriminale. Kodi Penal në nenin 25 përcakton se : “Bashkëpunim quhet kryerja e veprës penale nga dy ose më shumë persona me marrëveshje midis tyre”. Në nenet 25 dhe 26 të Kodit Penal jepet kuptimi i bashkëpunëtorëve sipas rolit të tyre në bashkëpunim dhe përgjegjësia e bashkëpunëtorëve. Megjithëse në përgjithësi përkufizimi i nenit 25 të çon në arsyetimin e një bashkëpunimi të thjeshtë, problematika në praktikë dhe në teori për të bërë dallimet midis formave të bashkëpunimit nuk është e thjeshtë. Duke qenë se punimi fokusohet tek elementi kohë, analiza do të jetë e detajuar vetëm ndaj reflektimit të këtij elementi mbi elementët e bashkëpunimit, për të parë nëse, koha çon në ndryshimin apo jo të këtyre formave të bashkëpunimit. Sipas vendimit Unifikues të Kolegjeve të Bashkuara nr. 4 date 15.04.2011 rezulton që të ndodhemi në kushtet e bashkëpunimit duhet të bashkë ekzistojnë si kushte të pandashme këto elementë: 1. dy ose më shumë persona; 2. realizimi i faktit kriminal në të gjithë elementët e tij material; 3. dhënia e një kontributi relevant në kryerjen e veprës penale nga secili prej bashkëpunëtorëve; 4. ana subjektive, të paktën në formën e saj minimale, që është dijenia e të paktit njërit prej bashkëpunëtorëve për të bashkëpunuar me të tjerët në kryerjen e faktit kriminal. Pra, ekzistenca e marrëveshjes është e domosdoshme. Në lidhje me elementin e katërt të marrëveshjes, problemi i elementit kohë ndryshon cilësinë e marrëveshjes dhe ekzistencën e saj në forma të veçanta bashkëpunimi260. Po kur konsiderohej i organizuar një grup sipas këtyre dispozitave? Një përgjigje të tillë e jep udhëzimi nr. 6 datë 10.05.1982 i Gjykatës së Lartë, që ka vlerën e një vendimi unifikues sot, i cili përcakton ndër të tjera se:

260Ky element pasqyrohet edhe në zhvillimin e ligjit penal në lidhje me parashikimet e kohës së arritjes së marrëveshjes. Dhe konkretisht neni 62 i Kodit Penal i vitit 1977 parashikon: “Përvetësimi i pasurisë shtetërore i kryer më shumë se njëherë, ose nga një grup i organizuar, ose në përpjesëtime të mëdha, dënohet me heqje lirie jo më pak se 7 vjet ose me vdekje”.

121

“......Marrëveshja në grupin e organizuar duhet të jetë e mëparshme, d.m.th e arritur para fillimit të veprimtarisë kriminale. Nuk duhet quajtur i kryer nga një grup i organizuar përvetësimi që kryhet nga dy ose më shumë persona në rast se marrëveshja midis tyre ka qenë e çastit ....” Pra, marrëveshja e pjesëtarëve të grupit të organizuar shoqërohet edhe me disa veprime organizative si ndarja e roleve midis bashkëpunëtorëve, caktimi i objektit dhe vendit se ku do te realizohet vepra penale, hetimi i kushteve, verifikimi i rrethanave për kryerjen e krimit, studimi dhe marrja e masave për largimin e pengesave që mund të dalin, etj. Edhe sipas këtyre dispozitave në linjë me ato të Konventës së Palermos dhe të Kodit Penal aktual rezulton se koha e arritjes së marrëveshjes bën dallimin e parë thelbësor ndërmjet një bashkëpunimi të thjeshtë dhe atij të veçantë. Duke parë më nga afër një nga këto forma të bashkëpunimit, siç është edhe një formë e ndërmjetme bashkëpunimi, ajo e “Grupit të strukturuar kriminal”, Kodi Penal parashikon që ai nuk formohet rastësisht, duke bërë dallimet e nevojshme mes bashkëpunimit të thjeshtë dhe atij të veçantë, duke qëndruar si pikë ekuilibri apo një nivel i ndërmjetëm. Grupi i strukturuar kriminal dallohet për karakteristikat e tij, të cilat jo gjithnjë janë të qarta, pasi për to ka qëndrime dhe interpretime nga më të ndryshmet. Problemi duket se është komplikuar nga mënyra se si është përshkuar “Grupi i strukturuar kriminal”, në nenin 28/4 të Kodit Penal e sidomos në paragrafin e dytë të pikës 4, të këtij neni, në të cilën nuk përshkruhen elementët që duhet të karakterizojë këtë formë të bashkëpunimit, por e kundërta, përcakton se çfarë nuk është e nevojshme të dallohet në funksionimin a ekzistencën e saj. Elementi i parë dallues i “Grup i strukturuar kriminal” konsiston në faktin ashtu siç shprehet edhe neni 28 /4 që “Grup i strukturuar kriminal, për kryerjen e një apo disa veprave penale, me qëllim realizimin e përfitimeve materiale dhe jo materiale, nuk formohet rastësisht”. Ky element dallues është parashikuar edhe në Kodet Penale të para viteve 90` si karakteristikë e grupit të organizuar”. Pra, nëse për bashkëpunimin e thjeshtë, lidhja midis bashkëpunëtorëve mund të jetë krejt e rastësishme, marrëveshja mund të jetë realizuar jo vetëm para por edhe gjatë kryerjes së veprës penale, në formën e “Grup i strukturuar kriminal”, lidhja midis bashkëpunëtorëve apo anëtarëve nuk është absolitusht e rastësishme për të vetmin fakt që, duhet të provohet jo vetëm që ajo ekziston por dhe që është realizuar përpara se të kenë filluar veprimet e drejtpërdrejta për kryerjen e veprës apo veprave penale. Çasti i realizimit të marrëveshjes bën ndryshimin e formave të bashkëpunimit, nga bashkëpunimi i thjeshtë në atë të veçantë. Meqenëse bashkëpunimi, në rastin e grupit të strukturuar kriminal nuk lind në mënyrë të rastësishme konkludohet se ai është realizuar paraprakisht, gjë që do të thotë se pjesëtarët e grupit ose të paktën njëri prej tyre e kanë parapërgatitur kryerjen e veprës penale, kanë marrë disa masa paraprake për përmbushjen e qëllimit të tyre. Bashkëpunëtorët e tjerë mund të kenë ndihmuar ose jo në këtë përgatitje por ata përpara se të ketë filluar vepra penale janë në dijeni të kësaj pune përgatitore dhe veprimet e tyre të mëvonshme janë në harmoni me veprimet e synimet e

122

pjesëmarrësve të tjerë, jo vetëm në rastin e kryerjes të disa veprave penale, por edhe kur kryhet një vepër penale e vetme261. Nga ana tjetër për bashkëpunimin në formën e grupit të strukturuar kriminal nuk është e nevojshme që plani e përgatitja të jenë të mirë organizuara, por vetëm që të ekzistojnë disa veprime apo mosveprime, në përputhje me qëllimin e formimit të grupit të strukturuar, për të kryer një apo më shumë vepra penale. Pavarësisht nga shkalla minimale e parapërgatitjes së veprimtarisë kriminale, nga pjesëmarrja në këtë punë përgatitore të një apo më shumë prej anëtarëve të “Grup i strukturuar kriminal”, e rëndësishme është që ajo të ekzistojë qoftë edhe disa çaste, para kryerjes së veprës penale262. Nga më lart është e qartë shprehja e vullnetit për të qenë anëtar i grup i strukturuar kriminal bëhet jo në momentin që kryhet vepra penale dhe as në një kohë relativisht të shkurtër para kryerjes së saj, por pasi personat janë njohur me planin për te realizuar këtë vepër penale. Gjithsesi krijimi i “Grup i strukturuar kriminal” nuk ndodh në momentin dhe në vendin ku lidhet marrëveshja ndërmjet themeluesve të tij, por në momentin e krijimit të një grupi të përhershëm263. Elementi i dytë ka të bëjë me numrin e personave që duhet të jetë prej të paktën tre persona. Ky është një element thelbësor për ekzistencën e “Grup i strukturuar kriminal” dhe përshkruhet në paragrafin e parë të pikës 4 të nenit 28 te Kodit Penal. Është element i pakapërcyeshëm e determinat që e dallon këtë formë bashkëpunimi nga bashkëpunimi i thjeshtë. Ky element nuk është objekt studimi i punimit andaj sollëm vetëm disa tipare të shkurtra në lidhje me të. Këta dy elementë janë të rëndësishëm për të bërë dallimin e grupit të strukturuar kriminal me bashkëpunimin e thjeshtë. Por mes këtyre dy formave verifikohen edhe elementë dytësorë ndihmës të cilët e dallojnë Grupin e strukturuar kriminal nga Organizata kriminale dhe bashkëpunimi i thjeshtë. Këta elementë kanë rëndësi të madhe kualifikuese dhe përshkruhen në paragrafin e II te nenit 28/4 të Kodit Penal. Sipas këtij paragrafi forma e bashkëpunimit Grup i strukturuar kriminal nuk është e nevojshme të dallohet për:

1. anëtarësi të qëndrueshme; 2. ndarje detyrash; 3. organizim dhe strukturim të zhvilluar.

261 Nëse vendimi për të ndërmarrë veprime të kundraligjshme merret aty për aty, në gjaknxehtësi e sipër apo nga rrethanat e çastit, bashkëpunimi mbetet ne kufijtë e kuptimit që jep ligji penal në nenin 25-27 për bashkëpunimin e thjeshtë. 262 Sipas vendimit nr. 51 datë 30.07.2008 të Gjykatës së Parë për Krime të Rënda që është lënë në fuqi me vendimin nr .13 date 27.02.2009 te gjykatës së apelit për krime të rënda, kem të bëjmë me Grup të strukturuar kriminal, pasi është vlerësuar që lidhja e të pandehurve dhe koha e rrethana kur kanë bashkëpunuar kanë arritur nivelin e grupit të strukturuar kriminal. Vendimi shprehet se, të pandehurit nuk janë grupuar rastësisht për të realizuar veprimtarinë kriminale për të cilën u gjykuan. Ata kanë qenë të njohur, janë lidhur e kanë bashkëpunuar në një kohë relativisht të gjatë, kanë kryer veprimtari intensive dhe kanë arritur të realizojnë qëllimin e tyre në shumë episode kriminale duke ndihmuar në kalimin e paligjshëm të kufirit personat e huaj, në grupe të vogla dy, tre, ose katër, persona dhe se për të ardhmen kishin plane për zgjerimin e aktivitetit dhe grupeve të kalimit deri ne 10 persona. 263 Fatmir Braka, Grupi i strukturuar kriminal, revista Avokatia, 2012, fq. 3.

123

Grup i strukturuar kriminal ndonëse nuk është e nevojshme të dallohet për anëtarësi të qëndrueshme, përsëri mes pjesëmarrësve të tij gjatë kryerjes së veprimtarisë kriminale duhet të provohet se lidhja e bashkëpunimi mes anëtarëve nuk është e rastësishme. Në rastet kur në kuadrin e Grupit të strukturuar kriminal janë kryer një sërë veprash penale, elementi i anëtarësisë së qëndrueshme është lehtësisht i konstatueshëm dhe shkalla e qëndrueshmërisë verifikohet për të bërë dallimin mes kësaj forme të bashkëpunimit dhe organizatës kriminale. Ndërsa kur kryhet vetëm një vepër penale elementi i qëndrueshmërisë së anëtarësisë duhet të evidentohet duke verifikuar kohëzgjatjen e bashkëpunimit, mënyrën e mbajtjes së lidhjeve e kontakteve mes bashkëpunëtorëve, rolin e kontributin secilit pjesëmarrës në realizimin e veprës penale apo të pasojës së dëshiruar

124

KAPITULLI II Sulmi dhe rreziku i çastit në rastet përjashtimore të përgjegjësisë penale. PËRMBLEDHJE: Hyrje. -1 Tipare mbi karakterin e sulmit të çastit tek mbrojtja e nevojshme.-1.1 Sulmi ka filluar dhe vazhdon në lidhje me elementin kohë. -1.2 Pritet me siguri që do të fillojë. - 2 Këndvështrim midis sulmit të çastit dhe institutit të tentativës. -3. Sulmi i çastit në një profil krahasues të legjislacionin italian, spanjoll, francez, gjerman, common law dhe në Kosovë. -3.1 Neni 52 i Kodit Penal Italian.-3.2 Neni 20 i Kodit Penal Spanjoll. -3.3 Paragrafi i 32 St.G.B. i Kodit Penal Gjerman. -3.4 Neni 8 i Kodit Penal të Kosovës. -3.5 Sulmi i çastit në Common law. -4 Tipare mbi karakterin e rrezikut të çastit tek nevoja ekstreme. -4.1 Rrezik i çastit. -4.2 Rrezik i provokuar. Hyrje Duke pasur parasysh dispozitat e Kodit Penal, në konsideratë duhet të merren edhe dy nene përkatësisht neni 19 dhe 20 të cilat parashikojnë rastet përjashtimore të përgjegjësisë penale. Në fakt këto dy dispozita parashikojnë pa dënueshmërinë për personin i cili ka kryer një vepër për t`u mbrojtur nga një sulm i padrejtë i vërtetë dhe i çastit kundër jetës, shëndetit, të drejtave dhe interesave të tij ose të ndonjë tjetri apo nga një rrezik real dhe i çastit që kërcënon atë, një person tjetër apo pasurinë nga një dëmtim i rëndë. Të dyja këto dispozita gjejnë mbështetjen në raportin që krijohet mes alternativës për të mbrojtur një objekt juridik, i cili është para një cënimi potencial dhe të afërt, dhe cënimit ndaj një objekti tjetër nga ku buron dhe kundërligjshmëria apo dhe një të tretë. Në rastin e mbrojtjes së nevojshme, janë përballë dy fakte njerëzore, të cilat janë penalisht të njëjtë apo homogjen: me këtë duhet të kuptohet që kemi të bëjmë me fakte që, duke qëndruar njëra përballë tjetrës sipas një vlerësimi juridiko-penal, të dyja paraqiten si figura të veprës penale. Me fjalë të tjera sulmi i padrejtë është ai veprim jo vetëm shoqërisht i rrezikshëm por kërkohet doemos i kundërligjshëm, i parashikuar si i tillë nga ligji penal dhe se kundërsulmi duhet të përbëjë një vepër penale të parashikuar po nga ligji penal. Në rastin e nevojës ekstreme rreziku aktual, i çastit reflekton në një këndvështrim tjetër të një dëmtimi të madh, në të cilin mundësia e pasojës së dëmshme apo fenomeni natyror pritet të vijë nga kërcënimi i tij.

125

1. Tipare mbi karakterin e sulmit të çastit tek mbrojtja e nevojshme. Një tjetër institut ku mund ta shohim të pasqyruar elementin kohë është edhe ai i mbrojtjes së nevojshme, ku një ndër kushtet e domosdoshme është që sulmi i padrejtë dhe i vërtetë të jetë njëkohësisht edhe i çastit. Po në cilat dispozita parashikohet mbrojtja e nevojshme, vetëm në legjislacionin e brendshëm por edhe në atë ndërkombëtar? Instituti i mbrojtjes së nevojshme parashikohet nga Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut (KEDNJ) në nenin 2 pika 4 ku sipas të cilit: “Vdekja nuk quhet e shkaktuar në kundërshtim me ligjin kur forca përdoret në rrethana absolutisht objektive objektive dhe të domosdoshme: a)- në mbrojtje të personi nga dhuna e paligjshme; b)-për të kryer një arrestim të ligjshëm ose për të parandaluar arratisjen e një personi të ndalur ligjërisht; c)-për të kundërshtuar, në përputhje me ligjin, një trazirë apo një kryengritje. Mbrojtja e jetës, e shëndetit dhe interesave të ligjshme është parashikuar dhe nga ligji nr. 8290, datë 24.02.1998 “Për përdorimin e armëve të zjarrit “ në nenin 2 dhe 3264. Kjo lloj mbrojtjeje gjen mbështetje ligjore në institutin juridiko-penal të mbrojtjes së nevojshme të parashikuar në nenin 19 të Kodit Penal. Ky nen shprehet se: “Nuk ka përgjegjësi penale personi që ka kryer veprën duke qenë i detyruar të mbrojë jetën, shëndetin, të drejtat dhe interesat e tij ose të një tjetri, nga një sulm i padrejtë i vërtetë dhe i çastit me kusht që, karakteri i mbrojtjes të jetë në përputhje me rrezikshmërinë e sulmit”. Në fakt kjo normë ka vendosur padenueshmërinë e personit i cili ka kryer një vepër penale duke qënë i detyruar nga nevoja për të zmbrapsur një sulm të çastit nga një cënim i padrejtë kundër jetës, shëndetit, të drejtës, interesit të tij apo të ndonjë personi tjetër. Nga dispozita e nenit 19 e Kodit Penal kuptojmë që, koha tek mbrojtja e nevojshme ka një tipar të veçantë pasi në bazë të saj përcaktohet cënimi momental për jetën, shëndetin ose të drejtat a intersat e personit mbi të cilat drejtohet një sulm i pranishëm dhe aktual. Pra, nga kjo shohim se koha e kryerjes së sulmit (veprimit), ka një rol vendimtar në përjashtimin ose jo nga përgjegjësia penale për vetë faktin se sulmi duhet të jetë i çastit dhe jo i mëvonshëm në mënyrë që të ndodhemi në kushtet e mbrojtjes së nevojshme. Kundërsulmi është një mbrojtje e ligjshme në kohë kur ushtrohet para se të cënohet një e drejtë dhe sipas një probabiliteti të konsiderueshëm se do të vijë në të ardhmen. 264 Sipas këtyre neneve “Forcat e armatosura të Republikës së Shqipërisë, policitë e tjera të armatosura të krijuara me ligj, të cilat nuk janë në përbërje të Forcave të armatosura, si dhe rojat civilë të armatosur, kanë të drejtë të përdorin e armët zjarrit për të mbrojtur jetën, shëndetin, të drejtat dhe interesat e tyre ose të një tjetri nga një sulm i padrejtë, i vërtetë dhe i çastit, me kusht që karakteri i mbrojtjes të jetë në proporcion me rrezikshmërinë e sulmit (në kushtet e mbrojtjes së nevojshme) si dhe kur kërkohet për të përballuar një rrezik real dhe i çastit , që kërcënon atë ose një person tjetër apo pasurinë e tyre nga një dëmtimi rëndë, me kusht që të mos jetë i provokuar prej tij dhe dëmi i shkaktuar të mos jetë më i madh se dëmi i zmbrapsur (në kushtet e nevojës ekstreme).

126

Çfarë do të konsiderohet si sulm i çastit në teorinë e së drejtën penale? Si ndikon elementi kohë në përcatimin e “çastit” tek sulmi? Në teorinë e së drejtës, me sulm të çastit do të kuptojmë pikërisht kohën në të cilën ka ardhur ky sulm. Koha që vjen ky sulm jo domosdoshmërisht fillon dhe mbaron menjëherë pa kohëzgjatje pasi doktrina konsideron si sulm të çastit, aktual, ai që ka filluar dhe që ende nuk ka përfunduar, të jetë kërcënues265 ose që pritet në mënyrë të dukshme e me siguri të fillojë aty për aty, duke u ndodhur drejtpërdrejt në rrezik të drejtat dhe interes e mbrojtura me ligj.266 Është aktual ai sulm i cili është i afërt apo është shumë pranë personit që kundërsulmon267. Çasti nënkupton ndërmarrjen e veprimit apo në kryerjen e tij të afërt, lëvizjen e personave, shprehjen e energjive të cilët e përmbajnë, kërcënim që është në rrugë e siper të realizimit të tij. Kështu, sipas këtij kuptimi, ky përcaktim i sulmit qëndron në ekzistencën e një raporti gati të menjëhershëm mes verifikimit të shkaqeve dhe ardhjes se pasojës. Ardhja e pasojës nuk duhet të kuptohet si një mundësi thjesht teorike apo e largët por një mundësi e afërt në zhvillimin e lidhjes shkakësore. Pra, çasti i sulmit ekziston në mundësinë e konsiderueshme, jo të ardhshme, as të kaluar, të shkaktimit të një pasoje të dëmshme. Duke qenë se nocioni i sulmit të çastit përmban dy përkufizime në vetvete analizojmë fillimisht aspektin e parë. 1.1 Sulmi ka filluar dhe vazhdon në lidhje me elementin kohë. Sulmi i çastit tek mbrojtja e nevojshme nuk shprehet vetem në veprime të kundraligjshme, statike apo të pandryshueshme, por edhe në ato raste kur sulmi zgjat në kohë, duke mos përfunduar në një akt apo episod të vetëm kërcënimi nga ana e sulmuesit268. Në këtë këndvështrim të parë, analiza i referohet veprimeve që zgjasin në kohë në mënyrë të qëndrueshme, ku sulmi nuk përfundon në kërcënimin e menjëhershëm të një cënimi të shpejtë dhe të pashmangshëm por çasti llogaritet mbi bazën e gjithë shtrirjes kohore të situatës së rrezikshme dhe te kundërligjshme. Kërkohet që gjatë kohës së kundërveprimit apo kundërsulmit, duhet të shfaqet haptazi vullneti i sulmuesit për të dëmtuar apo cënuar dhe kjo vlerësohet mbi bazën e një sjelljeje të zgjatur në kohë në mënyrë të pandërprerë. Nocioni i sulmit që ka filluar dhe vazhdon, sipas përkufizimit të lartpërmendur, kapërcen kufijtë që i kemi përcaktuar veprës penale të qëndrueshme, pasi kjo e fundit shfaqet si një veprim i vullnetshëm që zgjat ne kohë dhe nuk pranon në strukturën e saj, një cënim të çastit të objektit juridik.

265 Çela, Peza, Elezi, Gjika, E drejta penale e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme, 1982, fq. 173. 266 Ismet Elezi, Skënder Kaçupi, Maksim R. Haxhia, Komentari i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, fq. 137. 267 Peverati, Osservazioni sulla legittima difesa, Torino, 1942, fq. 153. 268 Pjesë nga vendimi i Gjykatës Italiane nr.05429 të datës 9.5.1992.

127

Kjo ndodh vetëm tek sulmi i qëndrueshëm, ku i sulmuari konsiderohet se, kundërvepron në mënyrë të ligjshme, vetëm në ato kufij për të cilat kërkon të pengojë një cënim të ri dhe të mëtejshëm. P.sh sulm i qëndrueshëm konsiderohet sulmi i hajdutit i cili ka vjedhur biçikletën dhe nëse pronari saj e ndjek nga pas dhe arrin ta kapë, mund t`ja marrë, duke ushtruar dhunë por në proporcion me sulmin269. Apo në një rast tjetër ku sulmi nuk konsiderohet i përfunduar edhe pse hajduti ka kryer veprën penale të vjedhjes dhe përplaset me të zotin e shtëpisë në momentin kur ai del nga dera e shtëpisë, pasi ai ka të drejtë që ta ndjekë nga pas derisa të rivendosë të drejtën e tij në vend duke poseduar sendet e tij. Kjo justifikohet, edhe pse vendi ku pronari e kap hajdutin është tejet larg nga aty ku inicioi sulmi dhe ka kaluar kohë nga momenti i kryerjes së veprës penale. Sulmi do të quhet i çastit dhe i papërfunduar (pra ka filluar dhe vazhdon) edhe kur personi e ka arritur momentalisht qëllimin, në qoftë se rivendosja e të drejtës së cënuar prej tij mund të behët aty për aty. Kjo ndodh në praktikë jo vetëm me vjedhjen por me një kategori veprash, sidomos me veprat penale që lidhen me lirinë e personit, ku vazhdimi i mbrojtjes të çon në rivendosjen e gjendjes së mëparshme, duke e detyruar autorin e sulmit të përfunduar nga pikëpamja formale të lirojë, për shembull personin e rrëmbyer. Natyrisht, mbrojtja në raste të tilla justifikohet në qoftë se ka vazhduar në mënyrë të pandërprerë. Sulmi i çastit sipas këtij përkufizimi mund të kuptohet si një sulm i cili cënimi ka filluar dhe pushimi i tij varet domosdoshmërisht nga kundërsulmi mbrojtës. Pra, konsiderohet aktual i pranishëm sulmi, kur ka mundësi që aty për aty të mënjanohet dëmi definitiv i së drejtës që sulmuesi ka synuar të cënojë. Kështu në rastin e vjedhjes me dhunë lejohet mbrojtja gjatë kohës që sulmuesi është duke u larguar me pasurinë e marrë me dhunë ose kanosje meqenëse ende është e mundur të shpëtohet pasuria270. Në linjë më këto raste konstatojmë që nocioni i sulmit të çastit rëndon mbi kuptimin e kundërsulmit. Kundërsulmi shpreh mbrojtjen qe ushtrohet para se cënimi nga sulmi të jetë kryer apo realizuar, por jo më parë se, kur ky cënim të shfaqet, në një shkallë të lartë mundësie apo probabiliteti që do të ndodhë271. Sulmi duhet të jetë i çastit prandaj është i nevojshëm, duke iu referuar elementit kohë, për të përcaktuar momentin e fillimit (nga kur) dhe momentin e mbarimit (deri kur) për të cilën mbrojtja mund të quhet e ligjshme duke patur parasysh një sërë parimesh të rëndësishme. Në rastin e hajdutit që vrapon dhe hedh pas pak metrash sendet e vjedhura nga vendi ku u krye vepra penale, vazhdimi për ta ndjekur dhe kapur atë nuk justifikon mbrojtjen e nevojshme pasi sulmi tashmë është i përfunduar272.

269 Battaglini, Sulla leggittima difesa, në Riv.it.dir.pen., fq. 340 , e vitit 1933. 270 Çela, Peza, Elezi, Gjika, E drejta penale e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme, 1982, fq. 174. 271 Padovani, Difesa legittima, në Dig.disc.pen.,III, Torino, 1989, fq., 501. 272 Fiandaca-Musco, Diritto penale, fq. 278. Autorët pranojnë ekzistencën e mbrojtjes së nevojshme kundër një personi që vrapon duke patur në dorë një varëse me perla, pasi sulmi konsiderohet akoma aktual dhe i pranishëm.

128

Sulmi nuk duhet të jete i provokuar qëllimisht, sepse ky kusht edhe pse nuk parashikohet shprehimisht nga neni 19 i Kodit Penal, përmbahet në atë të sulmit aktual dhe nga padrejtësia e tij, nga ku personi është i detyruar që të mbrohet. Kështu, edhe në prani të një sulmi të padrejtë, veprimi i atij që kundërsulmon ndaj një situate rreziku nga i vetë krijuar dhe i dëshiruar, nuk mund të justifikojë aplikimin e mbrojtjes së nevojshme në kuptim të nenit 19 të Kodit Penal, sepse kjo situatë është parashikuar dhe pranuar lirisht nga personi273. Mbrojtja dhe sulmi lidhen organikisht midis tyre në atë shkallë sa nuk mund të kuptohen pa njëri-tjetrin. Duke qenë e kushtëzuar nga sulmi, me përfundimin e tij dhe kur nuk vazhdon më, mbaron edhe gjendja e mbrojtjes së nevojshme. Sulmi quhet i përfunduar274 dhe nuk vazhdon më kur personi tërhiqet nga vazhdimi i veprimeve të mëtejshme apo ka pushuar veprimet agresive për shkak të kundërveprimit; kur mbrojtja e ka sprapsur rrezikun që vjen prej tij; kur ka dështuar dhe nuk mund të përsëritet më aty për aty; kur ia ka arritur qëllimit. Kështu nëse sulmuesi i ka përfunduar veprimet e tij dhe ato nuk janë më burim rreziku apo kërcënim për personin kundërsulmues, çdo veprim i ndërmarrë nga ky i fundit nuk mund të justifikohet në aplikimin e institutit të mbrojtjes së nevojshme, dhe kemi të bëjmë me një veprim të kundërligjshëm e të dënueshëm. Në këto raste në momentin që sulmi ka përfunduar dhe ka pushuar mundësia e sulmit, kundërsulmi nuk do të ishte mbrojtje por hakmarrje. 1.2 Sulmi pritet me siguri që do të fillojë. Sulmi i çastit është edhe ai që pritet me siguri që do të fillojë, atëherë kur ka një probabilitet të konsiderueshëm që do të vijë pasoja e dëmshme, duke lejuar zbatimin e mbrojtjes së nevojshme edhe pse sulmi nuk ka filluar akoma275. Pra, përpara një sulmi të pritshëm të çastit do të ndodhemi atëherë, kur autori i tij nuk e ka kryer ende veprimin e drejtpërdrejtë, përfundimtar mbi objektin e rrezikuar, por ka kryer dhe vazhdon të kryejë veprime përgatitore të një sulmi që pritet të vijë pa mëdyshje nga çasti në çast, pra kur nga rrethanat rezulton se autori po përpiqet të kryejë menjëherë sulmin. Shembull i tillë është rasti kur personi nxjerr armën ose e mbush atë apo kryen veprime të tjera përgatitore, të cilat nuk lënë dyshime se ai do të sulmojë menjëherë pas tyre. Kështu sulmi është në rrugë e sipër dhe mund të parandalohen zhvillimet e mëtejshme duke pushuar sulmin me kundërsulmin ose kur sulmi nuk është konsoliduar pasi nuk është plotësuar kalimi nga një situatë rreziku në një situatë të një dëmi efektiv276. Sulmi aktual në bazë të nenit 19 të Kodit Penal, është një situatë e tillë për të cilin probabiliteti i realizimit të pasojës së dëmshme është kaq e afërt saqë ai (sulmi) mund të transformohet në cënim të tillë që nuk mund të lejojë më një mbrojtje efektive. 273 Shih vendimin e Gjykatës së Lartë italiane, nr. 05424 datë 9.05.1992. 274 Kur mbrojtja bëhet pas mbarimit të sulmit do të kishim kapërcim të kufijve të mbrojtjes së nevojshme. 275 Angioni, Il pericolo concreto come elemento della fattispecie penale, Milano 1994, fq. 9. 276 Mantovani, Diritto penale, Padova, 2002, fq. 269.

129

Aktual është sulmi që është i afërt në realizimin e tij dhe që është kërcënues, i pashmangshëm. Megjithatë ky përcaktim nuk është përfundimtar në lidhje me definicionin e sulmit aktual. Në teorinë e së drejtës do të konsiderohet sulm aktual edhe kur ai e cënon objektin juridik duke i sjellë pasoja, por që në kohë akoma nuk ka përfunduar, p.sh. si në rastin e personit që ka gjuajtur me thikë njëherë viktimën duke e plagosur dhe bën një lëvizje tjetër duke ngritur krahun për ta gjuajtur përsëri. Siç, mund të shihet në këtë rast sulmi që është i çastit, është edhe ai që mund të sjellë të tjera pasoja, dhe çdo veprim i kryer kontribuon për të bërë më të mundshme dhe të afërt sulmin për pasoja të tjera. Vlerësimi i ekzistencës së sulmit të çastit behet përmes jo vetëm një vlerësimi objektiv por merret në konsideratë edhe kriteri psikologjik apo subjektiv i personit. -Sipas vlerësimit objektiv: Ky vlerësim i referohet rrethanave konkrete të çështjes dhe duhet perceptuar objektivisht sipas formave të ndryshme që mund të shfaqet, mjeteve që përdoren dhe elementëve të tjerë dytësorë të anës objektive, të llojit të objektit që cënohet dhe jo thjesht mendimit apo supozimit të kundërsulmuesit. Pra, vlerësimi objektiv i referohet mundësive objektive që ka patur personi për të kuptuar mbi sulmin nëse ai ekziston në çast, është i ardhshëm apo i përfunduar. Me fjalë të tjera, është e vërtetë që sulmi nuk është asnjëherë diçka konkrete, sepse nuk është një fakt i realizuar, por është një vlerësim logjik i rastit, një parashikim i mundshëm që mund të realizohet në të ardhmen. Vlerësimi mbi të është i bazuar në të vërtetë mbi mundësinë apo potencialitetin e tij për t`u realizuar në botën e jashtme, duke e lidhur atë me rrethanat materiale të rastit dhe pasojës së mundshme. -Sipas vlerësimit psikologjik apo subjektiv: Ky vlerësim bëhet nga ana subjektive e personit dhe ka rëndësi pasi ajo dhe rregullat e gabimit në fakt çojnë në ekzistencën ose jo të çastit të sulmit. Kështu në rast se personi gabimisht mendon se ndodhet para një sulmi të çastit kemi mbrojtje të kujtuar apo fiktive dhe këtu do të aplikohen rregullat e gabimit të fakt së bashku me elementin e anës subjektive277. Pra, sulmi do të analizohet sigurisht në planin e një vlerësimi objektiv por një rëndësi të madhe dhe dominuese ka dhe kriteri subjektiv pasi një sulm jo efektiv, që nuk ekziston por i perceptuar nga subjekti në momentin e mbrojtjes, do të vlerësohet jo më objektivisht por në planin subjektiv të fajësisë. Kur personi nuk ka patur asnjë mundësi për të kuptuar që sulmi nuk është më i çastit pasi ai ka përfunduar, dhe ai ka një përfytyrim të gabuar mbi të, atëherë do të konsiderohet i çastit. Nëse ai ka patur mundësi për ta kuptuar, do të jemi para një sulmi të përfunduar dhe jo më të çastit, duke kapërcyer kufijtë e mbrojtjes së nevojshme. Nëse personi e di që sulmi ka përfunduar, që ai nuk është më i çastit atëherë do të jemi përballë një vepër penale të plote të kryer me dashje.

277 Çela, Peza, Elezi, Gjika, E drejta penale e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme, 1982, fq. 174.

130

E drejta penale shqiptare pranon vlerësimin objektivo-subjetiv. Në rastet e përfytyrimit të gabuar të kundërsulmuesit nuk duhet të bazohet vetëm në kriterin subjektiv por duhet të ketë dhe një themel objektiv, në kuptimin që ky përfytyrim i gabuar duhet te bazohet në rrethana që kanë çuar në nevojën për të kryer veprën penale. Sulmi i çastit është kusht i domosdoshëm tek mbrojtja e nevojshme dhe rrjedh nga nevoja për t`u mbrojtur. Neni 19 i Kodit Penal nuk aplikohet në ato raste kur sulmi është i ardhshëm apo imagjinar, për vetë rëndësisë së sulmit të çastit, i cili konsiston në një kërcënim konkret, në rrugë e sipër për t`u realizuar në momentin e mbrojtjes ose në një kërcënim dhe cënim të shpejtë. Kështu p.sh nuk është i mjaftueshëm fakti që sulmuesi, të ketë një armë në krah në momentin e kundërveprimit, po është e nevojshme të provohet që ai, duke përdorur armën apo kërcënuar se do të përdorë atë apo duke vepruar në atë mënyrë që të bën të besosh që ai do ta përdorë armën shumë shpejt, krijon për kundërsulmuesin një situatë të një sulmi kërcënues domosdoshmërisht me nevojën për t`u mbrojtur278. Nocioni i sulmit të çastit i përshkruar sa më lart nuk duhet të konfondohet me rastet kur sulmi nuk ka ardhur akoma, pasi mund të jetë i mundshëm apo i qartë që në të ardhmen do të vijë. Me fjalë të tjera, sulmi i çastit është gjithmonë një sulm i pranishëm dhe i ndryshëm nga sulmi i ardhshëm. Nga ky aspekt, nuk mund të cilësohet në kushtet e mbrojtjes së nevojshme vepra e kryer për të shmangur një sulm kundër përgatitjes, për të kryer një sulm në të ardhmen, pasi sulmi nuk është i atëçastshëm dhe nuk dihet nëse mund të realizohet, edhe sikur të ketë të dhëna të plota se ardhja e tij është e sigurt, sepse në sulm të kësaj natyre, personi i rrezikuar ka mundësi dhe kohë të mjaftueshme për ta parandaluar atë në rrugë të tjera, duke përdorur mjetet dhe mënyrat ligjore të përshtatshme. Pra, mbrojtja e nevojshme përjashtohet përballë një sulmi të ardhshëm ose imagjinar pasi është i rëndësishëm vetëm sulmi aktual. Në doktrinën e huaj trajtohet edhe nocioni i mbrojtjes së nevojshme parandaluese. Për të kuptuar këtë nocion është me vend që të sjellim një shembull. Një menaxher restoranti, duke dëgjuar nga kamera e vendosur mbi tavolinën klientëve keqbërës, të cilët po planifikonin një sulm në dëm të tij, sa të mbyllej restoranti. Menaxheri hedh në gotat e klientëve narkotikë, duke bërë kështu të pamundur apo vështirësuar realizimin e sulmit nga ana e tyre279. Duke qenë se ligjvënësi shprehimisht kërkon sulmin e çastit, të lë të lëkundur për të aplikuar institutin e mbrojtjes së nevojshme. Në të drejtën penale shqiptare nuk gjen aplikim mbrojtja e nevojshme, pasi neni 19 i Kodit Penal e ka parashikuar në mënyrë të shprehur dhe të qartë mbrojtjen e të drejtave dhe interesave, duke kufizuar vetëm në rastin e një sulmi aktual. Kështu, në një rast tjetër, nuk do të justifikohej me mbrojtjen e nevojshme vrasja e hasmit me arsyetimin e parandalimit të ardhshëm të hakmarrjes, qoftë edhe sikur të jetë paralajmëruar për ardhjen e këtij rreziku prej vetë atij, sikurse nuk legjitimohet rrahja e personit që është duke vëzhguar e studiuar një objekt tregtar apo një shtëpi në

278 Shih vendimin e Gjykatës italiane nr. 03494 datë 27.03.1991. 279 Vendimi gjykatës italiane nr. 034526 date 23.09.1995.

131

vazhdën e veprimeve përgatitore e sigurisht të kushteve për ta vjedhur atë në të ardhmen edhe po të provohet qëllimi i vjedhjes sepse nuk ndodhemi përpara një sulmi të çastit. Ky qëndrim nuk do të thotë se personi i rrezikuar, që është në dijeni të një sulmi të ardhshëm ndaj të drejtave të tij, përjashtohet nga e drejta e marrjes së masave për vetëmbrojtje në momentin kur të fillojë sulmi. Krahas njoftimit të organeve shtetërore kompetente dhe masave të tjera të mundshme ligjore do të pranoheshin si veprime të ligjshme edhe përgatitjet për të qenë i gatshëm për t`u mbrojtur vetë nga ky sulm në çastin e fillimit të tij. Por edhe në këtë rast veprimi i tyre duhet t`i përgjigjet karakterit dhe intensitetit të sulmit, në mënyrë që të mos kapërcehen kufijtë e mbrojtjes së nevojshme. Është pranuar me të drejtë se masat që merren nga i dëmtuari ose nga persona të tretë për ndalimin e sulmuesit dhe dorëzimin e tij organeve kompetente për ndjekje penale, barazohen me mbrojtjen e nevojshme nga pikëpamja e pasojave juridike, me kusht gjithmonë që të mos jenë kapërcyer kufijtë e mbrojtjes së nevojshme. Përdorimi i forcës për të ndaluar sulmuesin ose shkaktimi i atij dëmi për të mposhtur kundërshtimin e tij, janë të ligjshme në qoftë se diktohen nga nevoja për t`ia arritur këtij qëllimi280. Përfundimet që arritëm mbi sulmin e çastit në planin teorik mund ta ilustrojmë edhe me raste nga praktika . Kështu nëse do të merrnim si shembull rastin e një personi të alkoolizuar i cili çdo natë konsumon pije alkoolike, kthehet në mbrëmje në shtëpi keqtrajton gruan dhe familjarët e tjerë: përsëritja në mënyrë konstante në kohë të këtyre rrethanave dhe të kësaj sjellje të personit justifikon definicionin e këtyre pasojave si të vazhdueshme dhe të zakonshme, duke përshkruar rrethanën e një pasigurie të qëndrueshme në të cilën ndodhen gruaja dhe familjarët e tij. Në këtë pikë që kemi arritur të punimit është e nevojshme të nxjerrim në pah nëse, mund të aplikohet mbrojtja e nevojshme apo jo kur njëri nga familjarët e godet për vdekje viktimën në fjalë. Sigurisht duke i marrë në konsideratë ekzistencën e elementëve të sulmit dhe të mbrojtjes ne do fokusohemi tek sulmi çastit: nëse ekziston apo jo ai në këtë rast, pa u përqendruar tek proporcioni midis sulmit dhe mbrojtjes. Aspekti i parë që ka rëndësi në këtë rast qëndron në faktin se kur një person i dehur futet në shtëpi, në përgjithësi kjo nuk përbën rrezik për jetën apo shëndetin e familjarëve të tij bashkëjetues. Në të njëjtën mënyrë i referohemi edhe rastit të vajzës së mitur, e cila për vite ka qenë e kanosur nga i ati të kryejë marrëdhënie seksuale, inçesti në një ambient terrori dhe e izoluar, duke mos gjetur ndihme as tek nëna e saj apo ndonjë tjetër dhe në fund refuzon kërkesën e tij, përfiton nga fakti që i jati është

280 Kjo pikëpamje pranohet sot në praktikën gjyqësore por edhe në praktikën e Gjykatë së Lartë të RPSSH nr. 2 datë 26.12.1963. Ku në pikën 8 thuhet: Veprimet e nevojshme të bëra nga i dëmtuari ose nga persona të tjerë për të ndaluar sulmuesin dhe për ta dorëzuar atë në organet kompetente shtetërore, janë veprime të ligjshme dhe barazohen me ato që kryhen në gjëndjen e mbrojtjes së nevojshme. Në raste të tilla i sulmuari dhe persona të tjerë, kanë përgjegjësi penale vetëm atëherë kur i kanë shkaktuar sulmuesit dëmtime që nuk ishin aspak të nevojshme për ndalimin e tij.

132

në gjumë dhe e vret me armë; edhe në këtë rast duket sikur nuk kemi sulm të çastit pasi personi në gjumë e kishte përfunduar sulmin e tij seksual. Apo ne rastin tjetër të një gruaje e rrahur sistematikisht nga burri i saj, i cili e kërcënonte se do ta vriste dhe mbante poshtë jastëkut një armë të mbushur, e merr atë gjatë natës dhe vret bashkëshortin. Pra, në të gjitha këto raste te fundit sipas se drejtës penale shqiptare, sulmi i çastit mungon. Në rrethanat që analizuam sa më sipër kishte një mundësi shume të madhe për një përsëritje të sulmit (kryerjen e marrëdhënieve seksuale me të miturën apo cënimin e jetës së gruas) edhe në një masë akoma më madhe apo më të përgjakshme por ky sulm ngel i ardhshëm edhe pse i sigurt. Edhe pse situatat janë të tilla për të cilat gruaja apo e mitura nuk kanë patur mundësi për të ikur, veprimi i tyre “nuk ka kuptim dhe rëndësi për një mbrojtje të nevojshme, gjate pritjes të një sulmi të vërtetë dhe të ardhshëm”. Në këtë arsyetim sulmi i çastit nuk ekziston pasi ai pritet me siguri që do te fillojë në të ardhmen dhe kemi të bëjmë më një sulm jo aktual. Ky vlerësim mbi objektivitetin e tij duhet të bëhet duke marrë parasysh të gjitha rrethanat dhe faktet e rastit konkret. Kështu, si në rastin e babait mostër apo burri torturues që po flinin në kohën që ka ardhur pasoja, për të zbatuar institutin e mbrojtjes së nevojshme duhet të dihet se çfarë veprimesh apo si kanë vepruar ata para se të zgjoheshin dhe se a mund të mbroheshin në mënyrë tjetër duke evituar pasojat tragjike. Duke patur parasysh vlerësimin objektiv281 nuk duhet të merret parasysh frika dhe opinioni i autorit të pasojave por situata duhet të vlerësohet në kompleksitetin e saj, duke iu referuar ligjeve të shkencës, eksperiencës për të pranuar apo jo sulmin konstant apo vazhdon ose pritet me siguri që do të fillojë. Kështu, të dyja viktimat mund të zgjoheshin në çdo moment të natës dhe objektivisht është e mundur që mbas zgjimit ata mund të përsërisnin veprimet kriminale. Në bazë të këtyre rrethanave të faktit kur të dy personat jetonin në të njëjtën shtëpi më viktimat, kemi të bëjmë me një sulm i cili vazhdon dhe gjumi në këtë rast paraqet një pezullim apo pauze te veprimit kriminal ndaj objektit juridik por jo rrezikun e cënimit. Përmes konceptit të sulmit vazhdues, duke e vlerësuar objektivisht në bazë të rrethanave konkrete, dhe duke bërë lidhjen e aktualitetit me mbrojtjen efektive, mund të bëhet e mundur aplikimi i mbrojtjes së nevojshme edhe në vepra penale vazhduese282. Si përfundim mund të themi që sulmi edhe nuk mund të jete ndërmarrë akoma, por rrezikshmëria që ai mund të përsëritet është reale, konkrete dhe i qëndrueshëm për të cilën cënimi duket i pashmangshëm dhe i qartë me rrethanat konkrete të çështjes. Në nocionin e sulmit të çastit përfshihen jo vetëm veprime statike të pandryshueshme, të cilat konsistojnë në kërcënime të një sulmi të padrejtë, por edhe rastet në të cilat sulmi zgjat në kohë, duke mos u ezauruar apo përfunduar në një akt të vetëm veprimi i sulmuesit. Por në këto raste nuk mund të thuhet në mënyrë të plotë dhe të qarte apo 281 Padovani, Difesa legittima, fq. 502. Sipas këtij autori, sulmi aktual duhet gjithmonë të analizohet objektivisht, mbi ato fakte që kanë ndodhur dhe rezultatet e tyre si rrahje të shpeshta, kërcënime të përsëritura, qëndrim i dhunshëm i viktimës, etj. 282 Szego, Ai confini della legittima difesa, fq. 226.

133

të hapur që veprimi i sulmuesit do të cënojë dhe që zgjat në vazhdimësi me sjellje kërcënuese në mënyrë të pandërprerë. Mbrojtja e nevojshme nuk aplikohet ne rastet e veprave penale te kryera nga pakujdesia. Praktika gjyqësore e Gjykatës së Lartë shpesh ka theksuar që duhet të vlerësohen rrethanat për të bërë ndryshimin e kualifikimit ligjor të veprës penale në ngarkim për të qenë në kushtet e mbrojtjes së nevojshme apo në kapërcim të tyre, për t`u përdorur si rrethana cilësuese apo lehtësuese283. Ky vlerësim lidhet më faktin nëse sulmi ka përfunduar nuk mund të pretendohet zbatimi i nenit 19 i Kodit Penal. Nëse veprimet e sulmuesit përfundojnë dhe nëse ai gjuan vetëm njëherë dhe largohet, kjo do të thotë që sulmi ka dështuar dhe ka përfunduar dhe nuk është më aktual. Sipas vendimit nr. 123 datë 27.10.2010 të Gjykatës së Lartë, sulmi ka përfunduar dhe nuk mund të aplikohet as kapërcimi i kufijve të mbrojtjes së nevojshme pasi nga ana subjektive kundërsulmuesi e dinte, në bazë të rrethanave, që ai kishte përfunduar dhe ndaj me të drejtë gjykata e ka dënuar për një vepër penale të plotë. Sulmi i padrejtë është konsideruar si rrethanë lehtësuese, pasi vepra penale është kryer nga provokimi i viktimës, në bazë të nenit 48 të Kodit Penal. Nëse nga ana subjektive qëndrimi i kundërsulmuesit do të shfaqej në formën e pakujdesisë, mund të aplikohej instituti i kapërcimit të kufijve të mbrojtjes së nevojshme. Instituti i mbrojtjes së nevojshme mund të gërshetohet edhe me atë të tronditjes së fortë psiqike të çastit. Kjo e fundit mund të merret në konsideratë në lidhje me proporcionin e sulmit dhe të mbrojtjes, por gjithsesi kur ekzistojnë kushtet e mbrojtjes së nevojshme, tronditja psiqike nuk ka asnjë rëndësi284. 2. Këndvështrim midis sulmit të çastit, institutit të tentativës dhe heqjes dorë nga kryerja e veprës penale. Dispozita e nenit 19 mbi “Mbrojtjen e nevojshme” të cituar më lart, kërkon ndër të tjera që sulmi duhet të jetë edhe i padrejtë. Sulmi do të konsiderohet i padrejtë kur ai është i kundërligjshëm dhe shoqërisht i rrezikshëm. Nga ana tjetër neni 22 i Kodit Penal shprehet mbi tentativën: “…kur personi ndërmerr veprime të drejtpërdrejta dhe ajo ndërpritet nuk përfundon për shkaqe të pavarura nga vullneti i personit”, duke dënuar vetëm veprime në të cilat kanë filluar ekzekutimi i veprës penale dhe jo veprime përgatitore. Nëse personi do të kundërvepronte ndaj veprimeve përgatitore edhe pse të çastit, ai nuk do të legjitimohej përballë aplikimit të institutit të mbrojtjes së nevojshme, pasi ato nuk janë të kundërligjshme, përveç rasteve përjashtimore kur vetë ligjvënësi dënon përgatitjen. Koncepti i sulmit të çastit përkon me nocionin e tentativës, si një veprim i drejtpërdrejtë i kësaj të fundit, juridikisht i dënueshëm, i cili mund të sjellë pasoja dhe

283 Shih vendimin nr.123 datë 27.10.2010 e Gjykatës së Lartë italiane. 284 Shih vendimin nr. 809 datë 15.09.2010 i Gjykatës së Lartë italiane.

134

të cënojë në çast. Nga kjo shprehet edhe lidhja e ngushtë që ekziston midis tentativës dhe mbrojtjes së nevojshme. Në doktrinë ka mendime që mbrojtja e nevojshme duhet të aplikohet edhe në ato raste kur veprimet përgatitore janë shumë të afërta me tentativën. Marrim një shembull: Bashkëshorti në sjelljen e tij të përditshme konsumonte çdo ditë alkool dhe mbas konsumimit të saj ushtronte dhunë me pasoja të rënda ndaj bashkëshortes dhe fëmijëve të saj. Nëse do të ishim koherent me limitin që ndan veprimet përgatitore dhe fillimin e tentativës, do të shpreheshim që, përfundimi i konsumimit të alkoolit do të çonte menjëherë në fillimin e kryerjes së veprime të kundërligjshme shoqërisht të rrezikshme, si ushtrimi i dhunës. Dhe nëse konsumimi i alkoolit përkon me veprimet përgatitore dhe fill mbas saj personi fillon e kryen veprimet e drejtpërdrejta sipas nenit 22 të Kodit Penal, a do të legjitimohej i dëmtuari përballë nenit 19 të Kodit Penal, nëse do të plagoste rëndë bashkëshortin e tij menjëherë pas konsumimit të alkoolit? A do të konsiderohej veprim përgatitor i padënueshëm dhe si rrjedhojë jo i kundërligjshëm? Jemi të mendimit që në veprime të tilla që edhe pse janë të afërta me veprimet e drejtpërdrejta për fillimin e ekzekutimit dhe kushte të cilat përcaktojnë një sjellje që përsëritet gjithmonë në kohë në të njëjtën mënyrë, nuk mund të justifikojnë zbatimin e nenit 19 të Kodit Penal ndaj personit i cili mbrohet kundrejt sulmuesit të alkoolizuar pasi: 1. Këtu kemi të bëjmë akoma me veprime përgatitore të cilat nuk mund të përbëjnë sulm të padrejtë, pasi sulmi i padrejtë duhet te jetë i kundërligjshëm dhe të tilla nuk janë veprimet përgatitore, ato janë të padënueshme. 2. Do të cënohej parimi i materialitetit apo shfaqja e veprimeve në botën e jashtme duke kundërvepruar ndaj një mendimi që mund të këtë personi, por mendimi i një personi nuk është i dënueshëm. 3. Do të shkelej parimi i lidhjes shkakësore pasi veprimi duhet të jetë i domosdoshëm, i drejtpërdrejtë dhe vendimtar për mundësinë e ardhjes së pasojës. Por pavarësisht ngjashmërive mes sulmit të çastit në rastin e tentativës dhe mbrojtjes së nevojshme, mes tyre ka dhe dallime. Në qoftë se mbrojtja e nevojshme, për qëllimin e saj, në vetvete meriton një zbatim shumë të gjerë për të mbrojtur objekte juridike të caktuara, për tentativën nuk vlen ky arsyetim. Tentativa në bazë të nenit 23 të Kodit Penal dënohet si fazë paraprake, pasi nuk dënohet një pasojë e cila nuk ka ardhur realisht por vullneti i shfaqur i personit. Me fjalë të tjera nëse për aplikimin e mbrojtjes së nevojshme, ekzistenca e sulmit edhe mund të përshpejtohet kur ai pritet me siguri që do të vijë, në të kundërt ndodh me tentativën pasi kufiri ku shfaqet sjellja e kundërligjshme duhet të jetë shumë më afër realizimit të veprës penale. Pra kjo distancë mes veprimit apo sulmit me pasojën është më e afërt tek tentativa. Do të thotë që kundërsulmuesi tek mbrojtja e nevojshme mund të veprojë më përpara se veprimi të jetë i drejtpërdrejtë ndaj tij, pasi ai pritet me siguri qe do të vijë. P.sh nëse tentativa është e dënueshme vetëm kur veprimi është i drejtpërdrejtë, kur personi

135

nxjerr pistoletën dhe e drejton kundër mbrojtësit, dhe rëndësia e sulmit përkon në atë çast, atëherë kundërsulmuesi do të ketë kohë ndoshta për të qëlluar me armë, por nuk do të ketë kohë për të marre në shenjë e as për të qëlluar për herë të dytë, nëse gjuajtja e parë dështon. Me fjalë të tjera janë më të vogla mundësitë e një mbrojtje apo kundërsulmi pasi koha eshtë e shkurtër për të tentuar dhe për të parandaluar sulmin dhe duke mos patur më asnjë shpresë për të rigjuajtur e qëlluar në shenjë sulmuesin. Edhe sipas doktrinës me të mirë të huaj, të gjitha këto përfundime të çojnë në konkluzionin se sulmi i çastit nuk përkon me tentativën e plotë apo të metë por me atë tentativë ku nga numri total i veprimeve, nuk përbën sulm të çasti veprimi fundit por pak më herët e që përkon me përgatitjen shumë afër tentativës, d.m.th në atë veprim i cili do të cilësohet si tentative vetëm në një çast pak më të vonshëm. D.m.th momenti që përkon menjëherë para së të fillojë ekzekutimi i tentativës përbën sulm të çastit285. Ky nocion kërkon një saktësim dhe një thellim akoma më të madh se ky punim, pasi duke u paraqitur si i vetmi moment i mundshëm per mbrojtësin të parandalojë sulmin. Tej këtij sulmi nuk do të ishte më e mundur për të sulmuarin të pengoje sulmin, i cili menjëherë mund të shndërrohet në një cënim për të sulmuarin286. Duke qenë se iu referuam institutit të tentativës në analizë me sulmin e çastit, një rol të rëndësishëm luan edhe instituti i heqjes dorë, parashikuar nga neni 24 i Kodit Penal. Kur sulmuesi heq dorë në mënyrë përfundimtare, duke plotësuar kushtet e parashikuara nga neni 24 i Kodit Penal, nga veprimet e mëtejshme dhe sulmi nuk është më i çastit por ka përfunduar nuk ka me vend për mbrojtje për kundërsulmuesin pasi sulmi i padrejtë nuk është më i çastit, aktual apo i pranishëm. Kushtet e domosdoshme për mbrojtjen e nevojshme përbëhen nga një sulm real, i padrejtë dhe një kundërveprim i ligjshëm; -E para duhet të konkretizohet në një sulm aktual i cili, nëse nuk neutralizohet në kohë, do të cënonte një të drejtë; -E dyta ka të bëjë me nevojën për t`u mbrojtur, dhe proporcioni mes sulmit dhe mbrojtjes. Mënyra se si është shprehur dispozita me shprehjet “mbrojtja e nevojshme”, “duke qenë i detyruar”, “karakteri i mbrojtjes të jetë në proporcion me rrezikshmërinë e sulmit” duhen kuptuar që mbrojtja duhet të jetë në atë rrethanë e cila mund të shkaktojë dhe një dëm më të madh për të mbrojtur objektin juridik.

* * *

285 Sic shprehet, Lenckner in SCHÖNKE, SCHRÖDER, Strafgesetzbuch, në fq. 608. 286 Në Itali ka një vendim të Gjykatës së Bassano d. Grappa të datës 03.03.2009 që duke mbështetur ketë arsyetim shprehet: sulmi i çastit rrjedh jo vetëm nga konsumimi por edhe nga tentativa: është sulm i çastit një cënimi mundshëm, i cili i paraprin sjelljes së sulmuesit në raport më elementët e anës objektive siç janë, koha, vendi dhe mjete në dispozicion të sulmuesit dhe të kundërsulmuesit”.

136

Duke i`u referuar përfundimeve të mësipërme mbi nocionin e sulmit e çastit në kuptimin penalo-juridik, konkluduam se kemi të bëjmë më një sulm të çastit të një cënimi të padrejtë vetëm në vlerësimin e një mundësie të konsumimit të veprës penale apo kur vërtetohet prezenca e një figure konkrete të veprës penale në pritje për t`u kryer dhe akoma e pa realizuar. Aplikimi i nenit 19 në mënyrën se si është formuluar në lidhje me kërkesat e sulmit të bind që ai mund të aplikohet dhe nuk varet nga fajësia e sulmuesit, pasi vetë dispozita nuk shprehet në mënyrë të qartë mbi ekzistencën e domosdoshme të këtij elementi të anës subjektive. Fakti që dispozita shprehet mbi një sulm të padrejtë dhe jo “kriminal” do të thotë se mjafton për mbrojtjen e nevojshme që sulmi objektivisht të paraqesë rrezikshmëri shoqërore, pa u lidhur kjo rrezikshmëri me përgjegjësinë ose papërgjegjësinë penale të autorit. Kjo kërkesë është në favor të mbrojtjes sepse ndonëse si rregull një sulm i padrejtë është edhe kriminal, ndodh që për shkaqe objektive ose ligjore autori i tij të mos mbajë përgjegjësi penale287. Kështu konkludojmë që neni 19 aplikohet është pse kundërsulmuesi reagon ndaj një sulmi pa faj dhe jo të dënueshëm288. Në të drejtën penale, në teorinë dhe në praktikën e saj, interes ka ngjallur problemi i provokimit. Me te drejtë shtrohet pyetja nëse ndodhet në kushtet e mbrojtjes së nevojshme personi që ka provokuar vetë sulmin e padrejtë apo personi i tretë që shkon në ndihmë të sulmuesit të kundërsulmuar nga mbrojtja. Teoria dhe praktika gjyqësore anojnë nga qëndrimi i mospranimit të mbrojtjes së nevojshme, në rastet kur personi i sulmuar e ka provokuar vetë sulmin me sjelljet e tij të padrejta289. Teoria dhe praktika gjyqësore përgjithësisht anojnë nga qëndrimi i mospranimit të mbrojtjes së nevojshme në rastet kur personi i sulmuar e ka provokuar vetë sulmin me sjelljet e tij të padrejta, me anë të një provokimi të qëllimshëm. Përsa u përket rasteve të provokimeve të qëllimshme, për të nxitur një sulm ndaj vetes me qëllim për të justifikuar kundërsulmin, është e qartë që nuk mund të legjitimohet mbrojtja e nevojshme, pasi ndodhemi para simulimit të veprimeve të kundërligjshme. Në këto raste provokuesi do të përgjigjet për veprën penale të kryer në bazë të dispozitës që parashikon figurën e saj290. Por duhet theksuar që edhe provokuesi mund të jetë në kushtet e mbrojtjes së nevojshme në qoftë se i provokuar o e tejkalon me mbrojtjen e tij duke krijuar kështu

287 Kështu ndodh, për shembull, me sulmin e bërë nga një person i papërgjegjshëm për shkak të gjendjes mendore ose nga të mitur nën moshën 14 vjeç për krimet dhe 16 vjeç për kundërvajtjet penale. Në këto raste ato nuk kanë përgjegjësi penale se mungon faji, ana subjektive e veprës penale. Prandaj ligjvënësi e ka lidhur mbrojtjen e nevojshme me anën objektive të veprës penale, me praninë e rrezikshmërisë që paraqet sulmi i padrejtë, rrezikshmëri që ekziston objektivisht, pavarësisht nga mungesa e ndonjë elementi tjetër të domosdoshëm të veprës penale. Motivi, qëllimi apo qëndrimi psikik i autorit të sulmit ndaj pasojave të dëmshme që mund të shkaktohen prej tij, si rregull, janë indiferentë për institutin e mbrojtjes se nevojshme. Për me tepër shih, Muçi, E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, fq 180, 2006. 288 Fiandaca-Musco, Diritto penale, fq. 281, Mantovani, Diritto penale, fq. 250. 289 Muçi, Ibidem, fq.178. 290 Ibidem Muçii.

137

nevojën e kundërsulmit291, pasi provokimi është i paqëllimshëm për të shkaktuar pasoja të rënda. Në rastin e provokimit neni 19 i Kodit Penal nuk mund të aplikohet ndaj atij personi që ka provokuar sulmin dhe nuk mund të aplikohet as kapërcimi i kufijve të mbrojtjes së nevojshme, pasi mungon padrejtësia e sulmit292. Me rëndësi janë dhe aplikimi i rregullave të gabimit në fakt në institutin e mbrojtjes së nevojshme. Për t`u përjashtuar kundërsulmuesi nga përgjegjësia penale, pra që të aplikohet jo vetëm mbrojtja e nevojshme reale por edhe ajo fiktive, duke mos ekzistuar një sulm i çastit është e nevojshme që çdo përfytyrim i gabuar i personit mbi ekzistencën e sulmit të çastit të vlerësohet jo vetëm në kriter subjektive, por sigurisht edhe në elementë të anës objektive, nga mund të kuptohet ana subjektive. Në rastin e mbrojtjes fiktive mund të jetë edhe një sulm aparent ose jo real: duhet ama që të jetë jo imagjinar, në kuptimin që përfytyrimi i gabuar për t`u mbrojtur nuk duhet të bazohet thjesht në një kriter të anës subjektive, duke konsideruar vetëm qëndrimin psiqik të autorit, por në veprime konkrete, të cilat edhe pse në vetvete nuk janë të përshtatshme për të krijuar një sulm të çastit, janë të tilla që justifikojnë në qëndrimin psiqik të autorit bindjen e arsyeshme që gjendet në një situatë të një sulmi shumë të shpejtë293. Mbrojtja e nevojshme fiktive përmban të njëjtët elementë të mbrojtjes së nevojshme reale, me të vetmin dallim që në rastin e parë sulmi i çastit nuk ekziston objektivisht, por është supozuar nga kundërsulmi në bazë të një përfytyrimi të tij të gabuar në vlerësimin e kushteve të mbrojtjes së nevojshme. Ky gabim, nëse është vlerësuar nga pakujdesia nga ana e personit, do të çojë në përgjegjësi penale, nëse vepra penale e kryer mund të ekzistojë në këtë formë fajësie294. Si përfundim, për realizimin e mbrojtjes së nevojshme fiktive duhet të ekzistojnë të njëjtët elementë përbërës së mbrojtjes së nevojshme reale, me të vetmin përjashtim të një sulmi të çasti, të padrejtë dhe real që, në vend që të ketë ndodhur në realitet, është përfytyruar gabim për ekzistencën e tij nga subjekti, në bazë të një vlerësimi të gabuar por të arsyeshëm të anës objektive295. 3. Sulmi i çastit në një profil krahasues sipas: Kodit italian, spanjoll, gjerman, common law dhe në Kosovë. 3.1 Neni 52 i Kodit Penal Italian. Kodi Penal italian në nenin 52 të tij parashikon institutin e mbrojtjes së nevojshme apo siç quhet ndryshe “Mbrojtja e ligjshme” dhe shprehet:

291 Shih vendimin e Gjykatës italiane nr. 03376 të datës 12.04.1985. 292 Shih vendimin e Gjykatës italiane nr. 06622 të datës 14.07.1984. 293Shih vendimin e Gjykatës italiane nr. 16015 të datës 17.11.1989. 294 Shih vendimin e Gjykatës italiane nr. 03257 të datës 22.03.1991. 295 Shih vendimin e Gjykatës italiane nr. 02564 të datës 26.02.1991.

138

“Nuk është e dënueshme kush e ka kryer një vepër duke qenë i detyruar nga nevoja për të mbrojtur një të drejtë për veten ose të një tjetri kundër një rreziku të çastit, të një cënimi të padrejtë, me kusht që mbrojtja të jetë në përpjesëtim me veprën”. Nga përmbajtja e kësaj dispozite, kuptohet që aplikimi i këtij instituti mbështetet në dy pole të rëndësishme dhe të ngjashme me atë të vendeve te tjera që kanë të bëjnë më kërkesat e sulmit dhe ato të mbrojtjes, vetëm se ky kod i referohet nga një anë sulmit të padrejtë dhe nga ana tjetër një mbrojtjeje të ligjshme. Sulmi i padrejtë duhet të jetë i çastit dhe nuk pranohet sulmi i ardhshëm apo i përfunduar. Në dallim nga e drejta penale shqiptare që përdor termin sulm, e drejta italiane i referohet rrezik. Rrezik i çastit do të konsiderohet mundësia e ardhjes së një pasoje të ardhshme dhe të dëmshëm, duke lejuar mbrojtjen e ligjshme edhe kur sulmi nuk ka filluar akoma apo sulmuesi nuk ka ndërmarrë akoma veprimin. Ky përfundim pranohet gjerësisht nga e drejta italiane. Rreziku duhet të jetë i çastit dhe nuk mjafton që ai të eksitojë. Nuk është i mjaftueshëm vetëm mundësia e ardhjes së pasojës por kërkohet edhe diçka tjeter quid pluris, që ligjvënësi italian ka përcaktuar në definicionin e çastit. Zgjidhja që është dashur të jepet është ai i përcaktimit me saktësi të momentit nga i cili fillon dhe deri ku mbrojtja e ligjshme mund të ushtrohet, duke patur parasysh disa çaste të rëndësishme. Sipas kësaj të drejte, një përshpejtim i tepërt i mbrojtjes nuk justifikon këtë institut duke devijuar qëllimin e tij. Hapësira që mund të zërë mbrojtja e ligjshme është për ato situata për të cilat rreziku apo mundësia e ardhjes së pasojës është kaq e afërt në transformimin e saj në cënim duke mos lejuar nje mbrojtje efektive. Pra, i çastit do të konsiderohet sipas këtij mendimi ai rrezik që eshtë i afërt në realizim dhe që është kërcënues. E drejta italiane njeh si nocion të rrezikut të çastit edhe ato raste kur rreziku është transformuar në sulm dhe që ka cënuar apo sjellë pasojë por që nuk ka përfunduar akoma296. Në këtë definicion të fundit, rreziku aktual është ai i cënimeve të mëtejshme dhe çdo cënim paraprak i konsumuar bën më të mundshëm pasojat e tjera dhe të ardhshme. Kodi italian konsideron rrezik të çastit edhe rrezikun e qëndrueshëm. Neni 52 i Kodit Penal italian në termin që përdor “rrezik i çastit” lejon aplikimin e këtij instituti edhe për ato veprime të cilat nuk përbëjnë në vetvete veprime të drejtpërdrejta, të dënueshme si tentativë duke argumentuar se shtyrja e momentit të mbrojtjes së ligjshme do të bënte të pamundur mbrojtjen e të drejtave. Sipas një Vendimi të Gjykatës Kushtetuese italiane nr. 46776 datë 4.12.2012 tentativa është e dënueshme edhe në mungesë të veprimeve që përkojnë me

296 Romano, Commentario sistematico al codice penale, Milano, 2004, faqe 555; FROSALI, Sistema penale italiano, II, Torino, 1958, fq. 295. Ky autor pranon institutin e mbrojtjes së nevojshme edhe kur veprimet nuk përbëjnë një tentativë të dënueshme. Mbi temën e raporteve të një tentative të dënueshme dhe sulmi të çastit shih Vigano, neni 52, tek Marinicci, Dolcini, Codice penale commentato, fq. 580.

139

ekzekutimin e veprës penale apo ekzistencën e një momenti fillestar të ekzekutimit të saj. Ky vendim i gjykatës pranon teorinë subjektive mbi veprimet e drejtpërdrejta të autorit të veprës penale me arsyetimin se: “Duke qenë se veprimi i njeriut përbehet nga dy ose më shume akte, nga kjo rrjedh që mbi një analizë logjike, tentativa është e dënueshme jo vetëm kur ajo është e plotë dhe janë kryer të gjitha veprimet por edhe në ato raste kur autori ka kryer një apo disa akte (jo domosdoshmërisht ekzekutive) të cilat të diktojnë në mënyrë të qartë e pa mëdyshje, vullnetin e autorit për të kryer veprën penale. Sipas këtij vendimi dhe sipas teorisë subjektive edhe veprimet përgatitore mund të shfaqin institutin e tentativës, atëherë kur ato shfaqin mbi bazën e një vlerësimi ex ante të mëparshëm dhe nga mos realizimi i pasojës nga faktorë të pavarur nga vullneti i tij, përshtatshmëria e lidhjes shkakësore në zinxhirin e veprimeve për të arritur tek pasoja përfundimtare dhe qëndrimi për të krijuar një situatë rreziku të çastit dhe një cënim konkret, shfaqin në të njëjtën kohë, qëllimin e autorit për të kryer veprën penale. Sipas kësaj teorie subjektive një veprim përgatitor mund të përmbajë tiparet e një tentative kur ai është i përshtatshëm dhe i drejtpërdrejtë për konsumimin e një vepre penale apo kur ka aftësinë, mbi bazën e një vlerësimi paraprak dhe në lidhje me rrethanat e çështjes (vendi, koha, mjetet, etj), për të realizuar pasojën e dëshiruar dhe kjo pasojë është pa dyshim e afërt. Në të kundërt është teoria objektive e cila kërkon domosdoshmërisht që veprimet të jenë të drejtpërdrejta për realizimin e veprës penale dhe veprimet duhet të jenë ekskluzivisht ekzekutive apo veprime që përbëjnë figurën e ndonjë vepre penale dhe në formën e saj më minimale duke u bazuar ne parimet e përgjithshme të së drejtës penale, që veprimet përgatitore nuk janë të dënueshme. 3.2 Neni 20 i Kodit Penal Spanjoll. Sipas Kodit Spanjoll aktualiteti i sulmit është një kusht i domosdoshëm, në mungesë të të cilit nuk mund të flitej për mbrojtje të nevojshme por për hakmarrje apo sulm parandalues. Gjithashtu kushti i sulmit të çastit është i rëndësishëm për të aplikuar institutin e mbrojtjes së nevojshme dhe kusht thelbësor si elementi i anës subjektive i mbrojtësit, i cili kërkon për mbrojtësin vullnetin për të zmbrapsur një sulm të pandashëm nga aktualiteti i tij. Kodi spanjoll bën një dallim në aplikimin e institutit të mbrojtjes së nevojshme për të mirat personale dhe ato pasurore dhe pikërisht duke patur parasysh nenin 20 duhet që sulmi mund të shkaktojë një dëm të madh dhe kërcënues, dhe që ai duhet të jetë i kundërligjshëm si krim ose si kundërvajtje, kur cënohen të mirat pasurore. Ky kusht limiton aplikimin e këtij instituti në lidhje me të drejtën e pasurisë. Përsa i përket faktit që sulmi duhet të përbëjë një krim apo një kundërvajtje kjo ka të bëjë më shumë me kundërligjshmërinë për të cilën konsiston padrejtësia e sulmi297; por pa

297 Shih autorët Muňoz Çonde, Garcia Aran, Derecho penal, parte general, Valencia, 2004 fq. 432.

140

dyshim që ky limit reflekton edhe ne sulmin e çastit dhe në limitet kohore të mbrojtjes. Kështu sipas nenit 20 të Kodit Penal spanjoll, përderisa sulmi nuk përbën një figurë të veprës penale, nuk mund të konsiderohet që sulmi eshtë i rëndësishëm për t`u mbrojtur. Nocion ky që përkon me sulmin e padrejtë sipas nenit 19 të Kodit Penal shqiptar. Sulmi i çastit duhet të përbejë patjetër një tentativë juridikisht të rëndësishme pasi veprimet përgatitore edhe pse shumë të afërta me tentativën nuk mund të konsiderohen si sulm i padrejtë. Sipas nenit 19 të Kodit Penal spanjoll “Tentativë kemi kur autori në mënyrë të drejtpërdrejtë fillon ekzekutimin e krimit përmes veprimeve që shfaqen në botën e jashtme, duke realizuar të gjitha veprimet (tentativë e plotë) apo një pjesë të tyre (tentative e metë), që nga ana objektive mund të sillnin pasojën, dhe se pa ndërprerje kjo nuk vjen për shkaqe të pavarura nga vullneti i autorit”. Në dallim nga Kodi Penal gjerman i cili e përshpejtonte sulmin e çastit, kodi spanjoll e vonon atë duke e konsideruar në një stad më të mëvonshëm në atë të tentativës. Gjithashtu sipas kodit spanjoll, mbrojtja e nevojshme parandaluese nuk përbën shkak për t`u përjashtuar nga përgjegjësia penal në dallim nga e drejta penale gjermane. Kodi spanjoll ka saktësuar që kur mbrohet banesa, hyrja në banesë pa pëlqimin e tjetrit konsiderohet sulm i padrejtë dhe padyshim që ky sulm duhet të jetë dhe i çastit. 3.3 Paragrafi i 32 St.G.B. i Kodit Penal Gjerman. Në kodin penal gjerman, mbrojtja e nevojshme është ajo mbrojtje, që është e nevojshme për të larguar nga vetja apo nga te tjerët një sulm aktual, të çastit. Kështu nuk kryen asnjë veprim të kundërligjshëm askush i cili kryen nje veprim të parashikuar nga mbrojtja e nevojshme298. Në vazhdim të këtij paragrafi § 33 shprehet se : “Nuk dënohet kush kapërcen kufijtë e mbrojtjes së nevojshme nga tronditja, frika apo paniku”. Edhe kodi gjerman si kodi shqiptar përdorin të njëjtën fjalë, atë të sulmit dhe jo të rrezikut por kur parashikon kushtet e sulmit e limiton atë vetëm në një element dhe jo në tre të parashikuar nga kodi jonë penal: i padrejtë, i vërtetë dhe i çastit. Sulmi kërkohet të jetë vetëm i çastit. Sulm, dhe jo rrezik, i cili në vetvete është një nocion më i ngushtë se ai i rrezikut. Sulmi është i çastit për aq kohë sa ai është kërcënues apo shumë i afërt në realizim ose pritet me siguri që do të fillojë dhe akoma i papërfunduar. Për të përcaktuar me saktësi momentin se kur mund të fillojë gjendja e mbrojtjes së nevojshme, e cila justifikon mbrojtjen, e drejta penale gjermane i referohen momentit në të cilën objekti juridik vihet në rrezik; në momentin që sulmi kërcënues shfaqet në nje sulm të menjëhershëm dhe të drejtpërdrejtë ndaj interesit të mbrojtur me ligj, atëherë qëndron një sulm ligjërisht i sprapsur. Nocioni i çastit të trajtuar në këtë mënyrë përkon dukshëm me momentin fillestar të sulmit të kundërligjshëm të dënueshëm për tentativë sipas paragrafit § 22 i cili

298 Sipas paragrafit § 32 St.G.B, të kodit gjerman.

141

shprehet duke dhënë nocionin e tentativës se “sulmi të jetë i çasti në momentin kur sulmi kalon nga faza e veprimeve përgatitore në atë të tentativës. Pra, në të drejtën gjermane nocioni i sulmit të çastit dhe i tentativës përkojnë tërësisht dhe mes tyre ka një lidhje të fortë. 3.4 Neni 12 i Kodit Penal të Kosovës. Në nenin 12299 të Kodit Penal të Kosovës përcaktohet nocioni i mbrojtjes së nevojshme. Nga nocioni i mbrojtjes së nevojshme del se për t`u konsideruar se ekziston mbrojtja e nevojshme duhet të shprehet sulmi dhe mbrojtja. Elementë këta të ngjashëm edhe me legjislacionet e tjera që kemi trajtuar më lart. Një nga kërkesat kryesore të sulmit, parashikuar shprehimisht nga neni 8 dhe pa bërë dallime mes të mirave vetjake apo pasurore, kërkohet që sulmi të jetë i atëçastshëm apo aktual300. Sipas këtij kuptimi, sulmi do të konsiderohet aktual në rastet kur në çdo moment pritet se kur do të fillojë, kur ka filluar të veprojë dhe gjersa të zgjasë, përkatësisht derisa të përfundojë. Kjo do te thotë se ky nocion i sulmit aktual nuk pajtohet me sulmin e ardhshëm, i cili pritet në të ardhmen që të vijë dhe as me sulmin i cila ka përfunduar dhe nuk ka vend që të përsëritet aty për aty. Nocione këto të ngjashme dhe me sulmin e çastit në të drejtën penale shqiptare, që nuk paraqesin dallime apo veçori në planin teorik. Në rastin kur sulmi pritet me siguri që do të fillojë, e drejta penale e Kosovës legjitimon institutin e mbrojtjes së nevojshme edhe kur sulmuesi ka marrë veprime paraprake por nuk sqarohet nëse mund të jenë veprime përgatitore apo jo. Kjo sqarohet sipas rrethanave të çështjes të cilat përcaktojnë edhe qëllimin e autorit të veprës penale. Nëse qëllimi i autorit është ai i sulmit, këto veprime paraprake do të konsiderohen tentativë e dënueshme dhe bëjnë që sulmi të jetë i padrejtë. Pra, nëse veprimet përgatitore janë shumë afër apo puqen me tentativën, duhet që të merret për bazë vepra penale konkrete që po kryhet. Jo vetëm kaq por kjo e drejtë për të bërë dallimi e tentativës dhe përgatitjes që janë shumë afër me njëra tjetrën duhet të merret për bazë: 1. Lidhmëria natyrale e veprimit të ndërmarrë me veprimin e kryerjes së figurës përkatëse te veprës penale; 2. Më pas duhet të merret për bazë plani i personit për kryerjen e veprës penale; 3. Në bazë të situatës konkrete të konstatohet se a është fjala për sulmin ndaj të mirës së mbrojtur. Duke u mbështetur në këto kritere e drejta penale e Kosovës bën dallimin midis tentativës dhe përgatitjes. Në ato raste kur sulmi paraqitet si përgatitje nuk justifikohet instituti i mbrojtjes së nevojshme, përveç rregullave të gabimit të fakt dhe mbrojtjes fiktive apo putative. 299 Ky nen parashikon : “Mbrojtja e nevojshme është mbrojtja e cila është e domosdoshme për të zmbrapsur sulmin e kundërligjshëm, real dhe të atëçastshëm ndaj vetes apo ndonjë personi tjetër, me kusht që karakteri i mbrojtjes të jetë në proporcion me shkallën e rrezikut që paraqet sulmi”. 300 Ismet Salihu, E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, fq. 238, 2009.

142

3.5 Common law. Në sistemin common law pranohet që përdorimi i forcës në mbrojtjen e nevojshme duhet të jetë i nevojshëm. Nocioni i të nevojshmes pasqyrohet mes profileve të ndryshme. Për të caktuar nëse ekziston instituti i mbrojtjes së nevojshme, Gjykatat e sistemit common law, duhet të marrin në konsideratë tre elementë: 1. Nëse subjekti kishte mundësi për t`u tërhequr nga rreziku; 2. Nëse kërcënimi ishte i pashmangshëm; 3. Nëse subjekti ka kryer ndonjë gabim për të cilën ai ka përfytyruar që veprimi i tij justifikohej301. Nëse kërcënimi është i pashmangshëm atëherë ekziston një nevojë e menjëhershme për përdorimin e forcës. Për të përcaktuar sipas këtij sistemi se kur kërcënimi është i menjëhershëm, tradicionalisht i referohet rastit të, Attorney General for Northern Ireland`s Reference No.2(1977)302: Një qytetar i Irlandës së Veriut, pronar i një dyqani, mbante brenda dyqanit të tij shishe plasëse. Duke qenë se ato u zbuluan nga policia, ndaj tij u hap një proçes penal, si mbajtje e paligjshme të mjeteve plasëse. Mbrojtja u shpreh se dyqani i të të pandehurit ishte zbrazur e shkatërruar nga një trazirë e kohëve të fundit, për të cilën policia nuk ishte në gjendje që ta mbante në kontroll apo ta frenonte, kështu që shishet plasëse ishin mbajtur si mjet mbrojtës për ndonjë trazirë të ardhshme të mundshme. Juria mbështeti pretendimin e mbrojtësit duke konsideruar, që kërcënimi i një shkatërrimi tjetër të ardhshëm të dyqanit mund të ishte i pashmangshëm. Ky vendim bujar ne favor të të pandehurit bazohej mbi një të dhënë të rëndësishme: u provua gjithashtu që në rastin e rrëmujave, policia nuk mundte dot që te ruante dyqanin e tij dhe gjithashtu, ishte padyshim që trazira të ngjashme ishin të shpeshta dhe të mundshme. Konceptet bazë se ku bazohet edhe sulmi apo rreziku i çastit bazohet tek mundësia e ardhjes së pasojës si p.sh ekzistenca e një rreziku të konsiderueshëm, mundësia për të kërkuar ndihmë organeve kompetente, dhe marrja e një ndihme të çastit dhe efikase. Ekzistenca e kushtit të parë, pra e mundësisë së ardhjes së pasojës dhe mungesa e dy elementëve të dytë, bëjnë që kërcënimi të jetë i pashmangshëm dhe nevojën e menjëhershme të përdorimit të forcës. Kjo zgjidhje faktikisht korrespondon me atë të të drejtës gjermane në lidhje me mbrojtjen e ligjshme parandaluese, e cila është përshpejtuar në lidhje me sulmin, ku ai është i pashmangshëm edhe pse nuk ka filluar akoma303. Duke patur parasysh rëndësinë e sulmit për të aplikuar mbrojtjen e nevojshme, sulmi duhet të përkojë me dënueshmërinë e tentativës. Pra, në kuptimin e një mbrojtje të nevojshme parandaluese, sistemi anglez legjitimon mbrojtjen edhe në ato raste kur sulmi nuk ka filluar ende por që ka përmasat e një tentative përballe rrezikut të një sulmi i cili mund të sjellë pasoja.

301 Shih, ASHWORTH, Principles of criminal law, Oxford, 2003, fq.142. 302 Norman Baird, Criminal Law, fq 123. 303 Dine, Gobert, Cases and materials on Criminal Law, fq. 376.

143

Në rastin kur personi e krijon vetë rrezikun përjashtohet rrënjësisht ushtrimi forcës duke mos marrë në konsideratë sulmin e krijuar edhe pse i pashmangshëm pasi në këtë rast ai është i provokuar. I pandehuri ishte afruar shtëpisë së një personi pasi kishte të dhëna se ai i kishte vjedhur makinën. Ky person njihej në atë lagje si një njeri i rrezikshëm pasi ushtronte shume mirë artet marciale, për këtë arsye i pandehuri kishte marrë një armë me vete. Ai u arrestua afër shtëpisë së hajdutit të menduar për armëmbajtje pa leje. Gjykata nuk pranoi pretendimin e mbrojtësit për të cilën mbajtja e armës justifikohej për kundërveprimin ndaj ndonjë sulmi të pashmangshëm, duke e justifikuar me faktin që i pandehuri e kishte krijuar vetë rrezikun304. Sulmi duhet të jetë i pashmangshëm por jo i ardhshëm. Kështu në rastin e Trial Is Set in Slaying of Kansas Abortion Doctor, L.A. TIMES, Dec. 23, 2009, i pandehuri goditi për vdekje një mjek i cili kryente aborte përtej muajit të tretë. Arsyeja qëndronte në faktin se ai kishte vepruar për të shpëtuar jetën e të tjerëve. Pretendimi i mbrojtësit nuk u pranua pasi sulmi edhe pse mund të konsiderohet i pashmangshëm ai është i tille për të ardhmen dhe jo për të tashmen. 4. Tipare mbi karakterin e rrezikut të çastit tek nevoja ekstreme. Ashtu siç pamë lidhjen e elementit kohë me mbrojtjen e nevojshme, do të shohim një lidhje të tillë edhe me nevojën ekstreme si një rast tjetër që çon në përjashtimin nga përgjegjësia penale të autorit të veprimit të kryer. Nevoja ekstreme305 fokusohet mbi një rrezik aktual mbi një dëm të rëndë dhe një veprimi ngushtësisht të lidhur nga kërcënimi i këtij dëmi që pasqyrohet mbi një person i tretë apo i jashtëm nga burimi i tij, që kërkon domosdoshmërisht plotësimin e një sërë kërkesave ligjore. E para kërkon “një dëm të rëndë mbi personin”, e cila nga ana juridiko-penale kërkon domosdoshmërisht një pasojë e cila cënon të drejtat e personit; E dyta zgjeron burimin nga mund të vijë rreziku dhe burimi i rrezikut mund të jenë forca e natyrës, ngjarje ose veprime të njeriut që rrezikojnë njerëzit dhe pasurinë e tyre. Në ligj nuk përmenden burimet e rrezikut që kërcënojnë të drejtat personale ose pasurore. Ato i ka evidentuar teoria dhe praktika e të drejtës penale, duke bërë dallimin e nevojës ekstreme me mbrojtjen e nevojshme. Prandaj burimi i rrezikut në nevojën ekstreme nuk kushtëzohet me rrezikshmërinë shoqërore ose kundërligjshmërinë e tij, në kuptimin penal të tyre. Kjo është arsyeja që për nevojën ekstreme përdoret termi “rrezik” dhe jo “sulm”, pasi i përshtatet përmbajtjes dhe detyrave që përmbush ky institut.

304 Eliot Quinn, Criminal Law, fq 240. 305 Neni 20 i Kodit Penal parashikon se“Nuk ka përgjegjësi penale personi që ka kryer veprën nga nevoja për të përballuar një rrezik real dhe të çastit që e kërcënon atë, një person tjetër apo pasurinë nga një dëmtim i rëndë dhe i pashmangshëm me mënyra të tjera, me kusht që të mos jetë i provokuar prej tij dhe dëmi i shkaktuar të mos jetë më i madh se dëmi i zmbrapsur.”

144

Këtu kohën e shohim tek rreziku që i drejtohet personit që ndodhet në gjëndjen e nevojës ekstreme. Ai duhet të jetë i çastit, në mënyrë që personi të quhet se ka vepruar në kushtet e nevojës ekstreme dhe të përjashtohet nga përgjegjësia penale. 4.1 Rrezik i çastit. Rreziku duhet të jetë i çastit në kuptimin që pritet, pa dyshim, të fillojë ose ka filluar dhe nuk ka pushuar. Rreziku që mund të konsiderohet si rrezik i çastit dhe për pasojë personi që ka kryer ndonjë vepër që parashikohet nga ligji penal nuk mund të quhet se ka vepruar në kushtet e gjendjes së nevojës ekstreme. Hedhja në det e një pjese të ngarkesës së anijes për të larguar ndonjë rrezik eventual nga shkaku i prishjes së kohës, ose lejimi i banditëve të përvetësojnë pasurinë që personi ka në ruajtje kur ai është i kërcënuar, se në të ardhmen do ta vrasin, janë vepra të kryera jo në gjëndjen e nevojës ekstreme dhe të dënueshme penalisht, pasi rreziku nuk mund të konsiderohet i çastit.306 Kjo tregon se koha e sulmit është mjaft e rëndësishme për të përcaktuar nëse veprimi i kryer për shmangien e saj është i përjashtuar nga përgjegjësia penale. Nga kjo del në pah roli tepër i rëndësishëm i elementit kohë në veprime të tilla dhe është pikërisht koha ajo që bën dhe dallimin nëse një veprim i kryer do të sjellë përgjegjësi penale për autorin e saj apo jo. Megjithatë, midis çastit në nevojën ekstreme dhe çastit në mbrojtjen e nevojshme nuk vihet shenjë barazimi në çdo rast. Shenja e barazisë, në kuptimin e vazhdimësisë në kohë, vlen për rrezikun që buron nga sulmi i njeriut, kurse në rastet e tjera të burimit çasti është relativ. Çasti, kohëzgjatja e tij varet nga karakteri i rrezikut, lloji, përmasa dhe forca e fenomenit ose e ngjarjes, nga koha që do të duhej për të siguruar e përdorur mundësi ose mënyra të tjera shmangieje307. Rreziku duhet të jetë aktual. Interpretimi i këtij kushti lëkundët mes dy polesh, njëri i cili përfshin një aplikim të ngushtë të institutit të nevojës ekstreme, dhe tjetri një aplikim më të gjerë. Sipas profilit të parë, për një aplikim të ngushtë, rreziku do të konsistonte në një kërcënim në ardhjen e dëmit (dëmi duhet të jetë gati në të ardhur). Sipas profilit të dytë, rreziku i çastit është rreziku thjesht i pranishëm, aktual. Kodi Penal shqiptar ndjek këtë interpretim të dytë që përkon dhe me aplikimin e tij më të gjerë. Por edhe nga vetë qëllimi i dispozitës nuk ka arsye për të kufizuar objektin e institutit të nevojës ekstreme. Është natyrale, që një rrezik që nuk ndryshon dhe të kthehet në dëm ofron më shumë mundësinë për t`u zmbrapsur sjellje të llojit të ndryshëm nga cënimi i objektit juridik. Por kjo ka të bëjë më shume me kushtin e “pashmangshmërisë” dhe jo të çastit të rrezikut pasi këto dy kushte janë të ndryshëm dhe të pavarur nga njëri tjetri.

306Ismet Elezi, Skënder Kaçupi, Maksim R. Haxhia, Komentari i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, fq. 148. 307 Ibidem, Muçi, fq., 194.

145

Rrezik i çastit është rreziku aktualisht prezent, i pranishëm, një koncept i mesëm mes dy ekstremeve të dëmtimit kërcënues dhe të parashikimit të thjeshtë rreth mundësisë së ardhshme për të buruar një situatë rreziku308. Teoria e së drejtës ashtu dhe ligji material theksojnë që më e përshtatshmja është që personi të veprojë paraprakisht për të penguar rëndimin e dëmtimeve potenciale, të mundshme që mbart situata e rrezikshme309. Mbi konceptin e çastit tek rreziku i nevojës ekstreme, nuk duhet të merret sipas një kuptimi absolut, siç duhet të ketë një bashkëkohësi mes rrezikut dhe veprimit të nevojshëm, pasi rrezik i çastit është vetëm ai real dhe efektiv dhe jo ai thjesht eventual. Në të njëjtën kuptim, për të cilin çasti nuk duhet të kuptohet dëm absolute, të menjëhershëm, por si një rrezik që kërcënon në mënyrë të arsyeshme një dëm të afërt. Çasti duhet të kuptohet si një rrezik që qëndron, i afërt dominues ose kërcënim prej tij, sipas të cilit, duke qenë se vetë dispozita nuk e parashikon shprehimisht atë, ai do të përfshihej në mënyrë të heshtur në atë të aktualitetit dhe pashmangshmërisë. Me fjalë të tjera, rreziku kërcënues kërkon që rreziku është saktësisht i përcaktuar në përmbajtjen dhe në objektin e tij. Kështu që nuk është aktual një rrezik i ardhshëm, thjesht nga frika se dëmi mund të shkaktohet. Kështu nëse do të merrnim një shembull, nuk është aktual rreziku ne lidhje me veprën penale të dëshmisë së rremë parashikuar nga Kodi Penal, duke fajësuar një person i cili ka mohuar, në të kundërt me të vërtetën, që të ketë marrë, kërkesa kërcënuese nga një grup i strukturuar kriminal për të vetmen arsye të një frike nga ndonjë veprim i dhunshëm ndaj tij apo familjareve të tjerë. Qëndrueshmëria e rrezikut nuk përjashton çastin e tij, pasi në vetë nocion e rrezikut të çastit, rreziku ka filluar dhe vazhdon. Rreziku i çastit duhet të kërcënojë dhe një dëmtim të rendë dhe të pashmangshëm në mënyra të tjera personit, apo ndonjë tjetri. 4.2 Rrezik i provokuar. Rreziku i çastit nuk duhet të jetë shkaktuar me vullnetin e personit apo të jetë provokuar. Për të qenë para shkaktimit vullnetar të rrezikut kërkohet që: a) personi të ketë shkaktuar vetë rrezikun, të ketë shfaqur një sjellje që ka krijuar situatën e rrezikshme që e shtrëngon për të vepruar; b) personi ka dashur shkakun e rrezikut, dhe jo domosdoshmërisht ka dashur edhe pasojën e rrezikut. Rreziku aktual duhet të ketë për objekt një dem apo dëmtim personit apo pasurisë se tij apo te një tjetri, jo çfarëdo por duhet të jetë i rëndë, në mënyrë që të justifikojë cënimin e një të treti të pafajshëm. Dëmtimi i rëndë vlerësohet sipas dy kritereve:

308 Fiandaca-Musco, Diritto penale. Parte generale, Bologna 2007, fq. 300. 309 Grosso, Legittima difesa, në Diz.dir.pubbl.IV, 2006, fq. 80.

146

a) kriteri cilësor të llojit të objektit juridik; gjithmonë i rëndë do të konsiderohet dëmi që i shkaktohet jetës së personit; b) kriteri sasior i shkallës të dëmit kërcënues përkundrejt atyre objekteve juridike që mund të pësojnë dëmtime të dallueshme; i rëndë është dëmi kundër integritetit fizik, i cili konsiston në një dëm të një rëndësie të veçantë310. Koncepti i rrezikut aktual shpreh mundësinë që mund të shkaktohet një dëm i madh personit të parashikuat në nenin 20 të Kodit Penal. Burim i rrezikut mund të jetë jo vetëm një fenomen natyror por edhe një veprim i njeriut, kur veprimi i drejtohet jo sulmuesit por kundër një të treti. Kushti i situatës së rrezikut, si kusht objektiv i këtij instituti, pranohet duke patur parasysh të gjitha rrethanat e faktit duke iu referuar edhe atyre rrethanave që personi nuk kishte mundësi t`i njihte. Duhet të merret në konsideratë fakti, që rregullat e gabimit në fakt mbi ekzistencën e këtyre rrethanave nga buron rreziku, duhet të aplikohen në lidhje me anën subjektive pasi kur personi ka një përfytyrim të gabuar në lidhje me ekzistencën e rrezikut pasi ai nuk ka asnjë mundësi për ta kuptuar atë, ai përsëri nuk do të dënohet dhe do të përjashtohej nga përgjegjësia penale. Mund të kishte vend për përgjegjësi penale vetëm nëse nga ana subjektive mund të ekzistonte forma e pakujdesisë dhe aq më tepër ajo e dashjes. Dispozita e nenit 20 të Kodi Penal ka si objekt të mirat personale që i përkasin personit apo një tjetri siç janë jeta, shëndeti, liria personale, fizike apo morale, liria seksuale, nderi, e drejta e punës, e strehimit apo çdo e mirë tjetër që parashikohet në rang kushtetues si e drejtë themelore e njeriut. Por përveç këtij objekti grupor nevoja ekstreme aplikohet edhe në rastin e kërcënimit të pasurisë. Një dispozite kjo më e gjerë në thelb në krahasim me të drejtën italiane e cila shtrin aplikimin e këtij instituti vetëm për grupin e parë, mbi të drejta personale te personit apo të një të treti. Në analizën e mbrojtjes së nevojshme, u trajtua ky institut dhe në lidhje me gabimin në fakt apo lajthitjen e personit. Edhe tek nevoja ekstreme personi mund të ketë një përfytyrim të gabuar në lidhje me ekzistencën kushteve të rrezikut, si rreziku i çastit, real dhe jo imagjinar apo pashmangshmëria e tij; në këto raste kur personi vepron në bindjen e tij të plotë që ekziston një dëmtim i rëndë, në fakt që nuk ekziston, i cili mendon se nuk mund të shpëtojë nga ky dëm veçse duke kryer veprime që cënojnë, dhe duke mos patur në mënyrë absolute asnjë rrugëzgjidhje tjetër, si p.sh t`i drejtohet organeve kompetente në raste kur cënohet nga banda të armatosura apo organizata kriminale) përjashton anën subjektive në rastin e dashjes dhe mund të dënohet në formën e fajit të pakujdesisë, vetëm nëse ai ka patur ndonjë mundësi sado të vetme për të kuptuar që dëmi nuk ekziston ose mund të shmangej. Por edhe në këtë rast dënueshmëria lidhet me veprimet e tij të kryera në formën e pakujdesisë, vetëm në ato raste kur vepra penale dënohet në këtë formë fajësie, (pasi vepra penale mund te ekzistoje vetëm me dashje direkte, siç është vepra penale e vjedhjes)311. 310 Mantovani, Ibidem, fq. 278. 311 Nëse për institutin e mbrojtjes së nevojshme parashikohet kapërcimi i kufijve në lidhje me sulmin e përfunduar dhe mospërputhjen haptazi mes sulmit dhe mbrojtjes, një gjë e tillë nuk parashikohet për nevojën ekstreme në dallim p.sh. nga e drejta italiane e cila parashikon shprehimisht për të dyja institutet. Por rregullat e gabimit në fakt mund të zbatohen për nevojën ekstreme.

147

Nëse personi ka përfytyrim të gabuar në lidhje me rrezikun e çastit, ky vlerësim duhet të bëhet sipas fakteve konkrete të rastit dhe jo duke marrë në konsideratë gjëndjen shpirtërore të personit. Mund të marrim një rast në lidhje me dhënien e automjeteve pa dëshmi parashikuar nga neni 291 i Kodit Penal, me qëllim për të transportuar për në spital djalin e sëmurë, i ati merr makinën e vajzës dhe e çon atë. Në këtë rast duke qenë se rreziku është i çastit dhe kërcënon një dëmtim të madh justifikon aplikimin e institutit të mbrojtjes së nevojshme312. 312 P.sh neni 293 parashikon veprën penale të pengimit të qarkullimit të mjeteve të transportit, në lidhje me ketë vepër penale, për te cilën bllokimi është kryer nga banorët e zonës të cilët protestonin, për t`u mos u ndërtuar një impiant për eliminimin e plehrave, ndërtimi i të cilëve do të shkaktonte pasoja të rënda në shëndetin e tyre, është një rast i cili për aplikimin e institutit të nevojës ekstreme kërkon një sërë kushtet, mungesa e kushtit “e pashmangshme në mënyra të tjera” bën që të mos aplikohet ky institute, pasi banorët mund të kenë mundësi të tjera ankimi.

148

KAPITULLI III Koha si element i shuarjes së ndjekjes penale dhe ekzekutimit të dënimit. PËRMBLEDHJE: Hyrje. -1. Parashkrimi i ndjekjes penale dhe ekzekutimit të dënimit sipas Kodit Penal të 1952 dhe 1977. -2. Parashkrimi i ndjekjes penale sipas Kodit Penal të vitit 1995. -2.1 Elementët përbërës të parashkrimit të ndjekjes penale midis teorisë së së drejtës dhe dispozitave të Kodit Penal. -2.2.1 Ndërprerja e parashkrimit të ndjekjes penale. -3.2 Parashkrimi i ndjekjes penale dhe parimi kushtetues i një proçesi të rregullt ligjor. -3. Profile krahasuese. -4. Parashkrimi i ekzekutimit të dënimit sipas Kodit Penal të viti 1995. -4.1 Problematika e zbatimit të nenit 68 e Kodit Penal. Hyrje Koha është faktor shumë i rëndësishëm që sjell ndryshime jo vetëm në botën materiale, por edhe në jetën shoqërore, në botën e njeriut në përgjithësi. Këtyre ndryshimeve i`u referohen si veprat penale ashtu edhe dënimi. Rrjedhja kohore e parë në një këndvështrim penal shërben si faktor që shuan ndjekjen penale dhe dënimin, ekzekutimin e tij, përmes dy instituteve që i referohen parashkrimit. Parashkrimi në Kodin Penal parashikohet në dy lloje atë të parashkrimit të ndjekjes penale dhe atë të parashkrimit të ekzekutimit të dënimit. Në Kodin Penal nuk jepet një definicion mbi parashkrimin por atë e jep teoria e përgjithshme e së drejtës. Ky institut ka një lidhje ndërstrukturore më një sërë parimesh që parashikohen në Kushtetutë dhe kryesisht me atë të një proçesi të rregullt ligjor. Një nga nën parimet e ligjshmërisë siç është edhe fuqia prapavepruese e ligjit penal favorizues në aplikimin e saj ndaj parashkrimit, bën që ajo të konsiderohet si pjesë e së drejtës materiale apo proceduriale. Nga një këndvështrim historik do të shohim se si ky institut ka ndryshuar me kohën duke analizur elementët përbërës së tij. A ka patur përjashtime në lidhje me llojet e krimeve për këtë institut dhe nëse kanë ndryshuar afatet kohore për aplikimin e tij? Legjislacioni penal shqiptar e ka pranuar e ka parashikuar shprehimisht institutin e parashkrimit të ndjekjes penale por ka patur luhatje në lidhje me llojin e veprave penale që i kapte parashkrimi apo që përjashtoheshin prej tij, të kushteve dhe të afateve të parashkrimit.

149

Kështu Kodi Penal i viti 1952 e zbatonte këtë institut në të gjitha llojet e veprave penale, me përjashtim të krimeve kundër shtetit, ndërsa Kodi Penal i viti 1977 e ngushtoi njohjen e parashkrimit vetëm në kundërvajtjet penale. Praktika gjyqësore ka dhënë disa orientime mbi elementët e këtij instituti dhe dallimin e tij nga ky institut në të drejta të tjera si e drejta civile, administrative, etj. Një problem të veçantë zë dhe aplikimi i këtij instituti duke i`u referuar edhe tipologjive të ndryshme të veprave penale që kemi trajtuar sa më lart, dhe do të shohim që dies a quo për parashkrimin është i ndryshëm nga një vepër penale në tjetrën. Ky institut dallon gjithashtu nga një vend në tjetrin dhe kjo do të trajtohet në një profil krahasues. 1. Parashkrimi i ndjekjes penale dhe ekzekutimit të dënimit sipas Kodit Penal të 1952 dhe 1977. Sipas këtij kodi parashkrimi i ndjekjes penale quhet shuarja ose përjashtimi i ndjekjeve penale për një vepër penale të caktuar për shkak të kalimit të afateve ligjore. Arsyet për të cilat, me kalimin e afateve të parashikuara në ligj, ndjekjet penale nuk mund të fillojnë dhe në qoftë se kanë filluar pushojnë, duhen kërkuar kryesisht në faktin se dënimi i fajtorit bëhet i tepërt dhe i panevojshëm. Me kalimin e një kohe relativisht të gjatë, që nga dita e kryerjes së veprës penale, që përcaktohet sipas rëndësisë së tij, qëllimet e dënimit konsiderohen të plotësuara. Autori prezumohet se nuk paraqet më rrezikshmëri shoqërore, se është përmirësuar dhe rikthyer në rrugën e drejtë. Reagimi me anën e dënimit kundër veprës kriminale e humbet rëndësinë dhe forcën e tij për të ndikuar mbi anëtarët e tjerë të shoqërisë, për shkak të shkëputjes pak a shumë të madhe në kohë nga vepra penale dhe të shlyerjes së përshtypjeve të shkaktuara nga vepra penale. Përveç kësaj, instituti i parashkrimit të ndjekjes penale mbështetet edhe në faktin se, pas një kohe të gjatë provat mund të pësojnë ndryshime, ngjarjet harrohen dhe përshtypjet e lëna në ndërgjegjen e njerëzve zbehen. Si rrjedhim dobësohen garancitë e duhura për saktësinë e njoftimeve që janë kusht i domosdoshëm për zbatimin e së vërtetës dhe për dhënien e dënimeve të drejta. Parashkrimi i ndjekjes penale parashikohej në nenin 52 të Kodit Penal313. Për vetë ideologjinë e sistemit parashikohej që krimet kundër shtetit, ndjekjet penale nuk parashkruheshin, për shkak të rrezikshmërisë së madhe të tyre pasi këto godisnin themelet e pushtetit popullor. Afati i parashkrimit llogaritej në bazë të kufirit maksimal të sanksionit që parashikonte ligji për veprën penale të kryer dhe nuk konsideroheshin dënimet që jepte gjykata për personat fajtorë. Duke u respektuar parimi i humanizmit dhe logjika

313 Neni 52 parashikonte se: “Ndjekjet penale parashkruhen në qoftë se kanë kaluar: a)-20 vjet për krimet për të cilat ligja parashikon dënim me vdekje; b)-10 vjet për krimet për të cilat ligja parashikon dënimin me heqje lirisë për një kohë prej më shumë se 5 vjet; c) -5 vjet për krimet për te cilat ligji parashikon dënimin me heqje të lirisë gjer në 5 vjet ; c)-3 vjet për krimet për të cilat ligja parashikon dënime të tjera”.

150

e fuqisë prapavepruese të ligjit penal, edhe për afatet e parashkrimit do të aplikoheshin dispozitat më të favorshme për autorin e veprës penale314. Koha e kryerjes së veprës penale është elementi kyç, nga i cili fillojnë të ecin dhe afatet e parashkrimit pavarësisht se kur ka ardhur pasoja. Ky afat plotësohet me mbarimin e ditës së fundit të datës korresponduese të vitit të ardhshëm315. Nuk dallon ecja e momentit të afateve nga praktika gjyqësore aktuale, përsa i përket krimeve të qëndrueshme dhe krimeve vazhduese. Për krimet e qëndrueshme ose permanente afati i parashkrimit fillon nga dita e pushimit të gjendjes kriminale dhe për veprat penale vazhduese afati i parashkrimit llogaritej që nga dita e kryerjes së veprimit të fundit kriminal316. Ndërprerja e afateve parashikohej në ato raste kur fillohej çështja penale ose kryheshin veprime të tjera procedurale dhe fillonin pas përfundimit të çështjes. Në dallim nga dispozitat në fuqi, Kodi Penal i vitit 1952 parashikonte dyfishimin e afateve, në ato raste kur i pandehuri u ishte fshehur hetimeve, por në asnjë rast nuk kalonte afatin prej 25 vjetësh. Ky përfundim bën të pamundur në vetvete aplikimin e këtij instituti, pasi rastet e aplikueshme do të ishin të vetme, kur nuk identifikohej autori i veprës penale. Afati ndërpritej edhe kur personi kryente një krim të ri. Në këtë rast afati i parashkrimit për veprën penale të parë llogaritej nga dita e kryerjes së krimit të ri dhe koha e kaluar gjer në momentin e kryerjes së krimit të ri nuk merrej parasysh. Në dallim nga Kodi Penal i viti 1952, Kodi Penal i 1977 e ngushton aplikimin e parashkrimit të ndjekjes penale dhe atë të ekzekutimit të dënimit vetëm në rastet e kundërvajtjeve penale, duke përjashtuar të gjitha llojet e krimeve dhe jo vetëm ato të shtetit që parashikohej më parë. 2. Parashkrimi i ndjekjes penale sipas Kodit Penal të vitit 1995. 2.1 Elementët përbërës të parashkrimit të ndjekjes penale midis teorisë së së drejtës dhe dispozitave të Kodit Penal. Siç u tha edhe më lart, në Kodin Penal aktual, si dhe në ato paraardhës, nuk ka një definicion të parashikuar shprehimisht të parashkrimit. Nuk thuhet se në çfarë konsiston ai, pasi ligjvënësi ka parashkruar pasojat që ai sjell, siç është shuarja e veprës penale, neni 66 i Kodit Penal. Kështu, nëse do t`i referoheshim teorisë së së drejtës me parashkrim të ndjekjes penale do të kuptojmë shuarjen e saj për shkak të kalimit të kohës të caktuar me ligj317. Analiza e këtij instituti do të drejtohet në dy module. E para, do t`i dedikohet analizës së dispozitave të Kodit Penal, duke patur parasysh afatet parashkruese, dita nga e cila fillon të ecë parashkrimi, kriteret e llogaritjes.

314 Elezi, E drejta penale e R.P.S. të Shqipërisë,1976, fq. 69.. 315 Kështu, p.sh afati i parashkrimit konsiderohet i plotësuar më datën 25 Nëntor të vitit të fundit nëse krimi është kryer më datë 25 nëntor. 316 Ibidem, fq. 71. 317 Muçii, Ibidem, fq. 400.

151

E dyta, do t`i dedikohet mënyrës se si vepron parashkrimi në fazat e ndryshme të veprës penale dhe llojeve të tyre. Pra, e thënë ndryshe nga një anë do të shohim anën statike të parashkrimit dhe nga ana tjetër anën dinamike të tij. Sigurisht që në trajtimin e këtyre dy moduleve do të kemi parasysh praktikën gjyqësore si dhe teorinë e së drejtës kushtuar këtij instituti. Parashkrimi parashikohet në dy lloje në Kodin Penal; parashkrimi i ndjekjes penale neni 66 i Kodit Penal dhe parashkrimi i ekzekutimit te dënimit neni 68 i Kodit Penal. Në të dyja këto forma të parashkrimit, ky institut ka nevojë për rregulla, të cilat masin kohën për të lejuar përcaktimin e momentit të lindjes të efektit “shuarje” , të cilat kanë të bëjnë më kriteret e përcaktimit dhe momentin e ecurisë së tyre. Momenti i parë për të cilën është e nevojshme të analizohet është “koha e nevojshme e parashkrimit” apo siç quhen ndryshe: afatet e parashkrimit. Dispozitat aktuale në lidhje me parashkrimin e ndjekjes penale parashikojnë pesë afate parashkruese (njëzet, dhjetë, pesë, tre, dy vjet) ku secila prej tyre korrespondon në një kohëzgjatje duke patur si kriter masën e dënimit të parashikuar nga norma penale apo sanksionin në maksimum të parashikuar në Kodin Penal. Kështu që, ka një raport të drejtë midis rrezikshmërisë së veprës penale dhe afateve të parashkrimit, e kuptuar kjo nga dënimi përkatëses i parashikuar shprehimisht. D.m.th formulimi i dispozitave parashikon një përqasje absolute mes afateve parashkruese dhe maksimumit të dënimit parashikuar nga norma penale. Neni 66 i Kodit Penal, i cili rregullon parashkrimin e ndjekjes penale ka vendosur si kriter llogaritjeje, kur nga kryerja e veprës penale dhe deri në çastin e marrjes së personit si të pandehur kanë kaluar afatet ligjore318. Kjo dispozitë i grupon afatet në bazë të llojit dhe masave të dënimit të parashikuar për kategori të veprash penale, duke filluar nga afatet më të gjata tek ato më të shkurtra. Disa nga kriteret për të llogaritur këto afate i referohen kryesisht dënimit të parashikuar në ligj për vepra penale të kryera, të konsumuara apo të ngelura në tentativë. Gjithashtu, nëse norma parashikon dënime kumulative, si atë me burgim dhe me gjobë, duhet patur si kriter për afatin e parashkrimit vetëm dënimi me burgim, duke qenë i parëndësishëm masa e dënimit me gjobë. Duke qenë se dispozita shprehet në mënyrë të qartë, që kriter kryesor është maksimumi i dënimit që parashikon ligji, është e parëndësishme nëse për veprën penale konkrete ka disa rrethana lehtësuese, pasi gjykata në këto raste nuk i futet fare caktimit të dënimit por është në një stad tjetër atë të llogaritjes së afatit në bazë të maksimumit të dënimit parashikuar në Kodin Penal. Pra, rrethanat lehtësuese nuk kanë asnjë rol në përcaktimin e kohës së nevojshme të parashkrimit, kështu që nuk merren parasysh në ndonjë ulje të dënimit, pavarësisht intensitetit të tyre. I njejti arsyetim vlen edhe për rrethanat rënduese.

318 Neni 66 i Kodit Penal shprehet: Nuk mund të bëhen ndjekje penale kur nga kryerja e veprës deri në çasti n e marrjes si të pandehur kanë kaluar këto afate: a) njëzet vjet për krimet që parashikojnë dënim më të ulët se 10 vjet burgim ose dënim tjetër më të rëndë ; b) dhjetë vjet për krimet që parashikojnë dënim nga pesë gjer në dhjetë vjet burgim; c) pesë vjet për krimet që parashikojnë dënim gjer në pesë vjet burgim ose gjobë; c) tre vjet për kundërvajtjet penale që parashikojnë dënim gjer në dy vjet burgim; d) dy vjet për kundërvajtjet që parashikojnë dënim më gjobë.

152

Një problem në lidhje me kriteret për të caktuar afatet e parashkrimit ka të bëjë dhe më ndryshimin e cilësimit ligjor të vepër penale, e cila ka një kualifikim të ndryshëm nga organi i prokurorisë, dhe që ky ndryshim i cilësimit ligjor mund të kërkojë afate më të vogla parashkrimi, p.sh organi i prokurorisë pretendon se veprimi i kundërligjshëm përbën vrasje të ngelur në tentativë ndërsa gjykata ndryshon kualifikim ligjor në plagosje të lehtë duke e parashikuar si kundërvajtje. Mendojmë që në këto raste gjykata mund të ndryshojnë kualifikim ligjor dhe si rrjedhojë të aplikojë afate parashkrimi më të vogla. Në këtë linjë duhet kuptuar, pasi normat që i referohen parashkrimit të veprave penale nuk janë figura veprash penale abstrakte por duhen parë si figura konkrete, të veçanta rast pas rasti. Ky qëndrim vlen edhe në një retrospektivë, në kuptimin që ndryshimi i kualifikimit ligjor i veprës penale i vendosur nga gjykata ka efekt ex-tunc: rikualifikimi me vendim gjyqësor përbën edhe pikën e referimit edhe në lidhje me fazat paraardhëse të proçedimit penal, në bazë të së cilës përcaktohet edhe shuarja apo jo e veprës penale. D.m.th ndryshmi i cilësimit ligjor çon në reduktimin e afateve të parashkrimit. Në të njëjtën kohë, mund të verifikohet një situatë e kundërt mbi pozitën e të pandehurit; kështu nëse gjykata vlerëson një cilësim ligjor më të rëndë nga ai i parashikuar nga prokuroria, mund të përjashtojë parashkrimin duke patur si pikë referimi cilësimin e ri ligjor319. Afatet llogariten në ditë kalendarike, sipas rregullave të përgjithshme. Ai fillon në çastin kur vepra quhet e kryer dhe përfundon ditën e fundit korresponduese të plotësimit të tij. Si pikë referimi merret çasti i kryerjes së veprës dhe çasti i marrjes së personit si i pandehur. Duke e llogaritur vitin në muaj, ditë dhe orë, pavarësisht se sa ditë ka muaji. Kërkesë kjo e detyrueshme për ekzistencën e parashkrimit për plotësimin e afateve të tij në momentin e marrjes së personit si të pandehur320. Kodi Penal parashikon si afat fillimi për llogaritjen e parashkrimit çastin e kryerjes së veprës penale. Kjo duket mjaft qartë nga ligjvënësi duke mos patur parasysh se kur kanë ardhur pasojat apo kur vepra penale konsiderohet e konsumuar, duke parashikuar në këtë rast kushte më favorizuese për të pandehurin, pasi norma përshpejton në kohë fillimin e këtij afati pavarësisht se kur vjen pasoja. Një zgjidhje kjo koherente dhe me vepra penale të qëndrueshme dhe të vazhdueshme, për të cilat nuk kanë rëndësi pasojat por momenti se kur është kryer veprimi i fundit në një rast dhe pushimi i kundërligjshmërisë në rastin tjetër. Po a parashikon Kodi Penal apo ai i Procedurës Penale ndonjë dispozite në bazë të së cilës parashikohet se si llogariten këto afate? Kodi Penal nuk parashikon por doktrina referohet që duhet të zbatohen rregullat e zakonshme në ditë kalendarike. Kodi i Procedurës Penale në kreun III të titulluar “Afatet” në nenin 144 parashikon rregulla të përgjithshme për caktimin e tyre. Kështu, afatet proceduriale caktohen në

319 Kështu është shprehur në një vendim të sajin Gjykata e Lartë italiane me nr. 230440 date 4 shkurt 2004. Sipas këtij vendimi: “Kur kërkesa është bërë nga i pandehuri për parashkrimin mbi ndjekjen penale, gjykata e lartë ka të drejtën ligjore që të bëjë ndryshimin e kualifikimit ligjor , duke përjashtuar zbatimin e institutit të parashkrimit, kur si pasojë e këtij cilësimi ligjor, vepra penale rezulton më e rëndë nga ajo e parashikuar nga gjykata a quo dhe që nuk hyn kështu në limitet për të cilat mund të operojë shkaku i shuarjes së veprës penale, pra parashkrimi. 320 Ibidem, fq 402.

153

orë, ditë, në muaj ose në vite. Paragrafi parashikon që afatet llogariten sipas kalendarit të zakonshëm. Paragrafi i fundit parashikon se: me përjashtim të rasteve kur ligji nuk parashikon ndryshe në afatin e caktuar nuk llogaritet ora ose dita në të cilën fillon të ecë afati. Llogariten dita e fundit ose ora e fundit. D.m.th edhe përsa i përket parashkrimit të ndjekjes penale, dita e fillimit apo e kryerjes së veprës penale nuk llogaritet si kohë e nevojshme për të maturuar afatet e parashkrimit; llogaritja fillon në orën 24:00 të ditës tjetër, duke qenë kjo dita ku do të konsiderohet si pikë fillimi për afatet e parashkrimit. Kështu nuk ka asnjë rëndësi ora e kryerjes së veprës penale edhe në ato raste për të cilat do të ishte e favorshme për autorin e veprës penale. Afati përfundimtar për maturimin e fatit të parashkrimit korrespondon me mesnatën e ditës së fundit. Për caktimin e afatit të parashkrimit siç e pamë dhe siç e parashikon Kodi i Proçedurës Penale duhet të kihet parasysh kalendari i zakonshëm, pa patur parasysh ditët efektive që përmban viti apo muaji; kështu skadimi i afatit të parashikuar në muaj verifikohet në ditën korresponduese atë të fillimit të ecjes së afatit sipas kalendarit të zakonshëm321. Neni 66 i Kodit Penal i referohet një kriteri të përgjithshëm për të përcaktuar dies a quo për fillimin e afateve, pa specifikuar shprehimisht atë në tipologjinë e veprave penale. Rregulli i përgjithshëm i referohet “kohës së kryerjes së veprës penale” por pa specifikuar shprehimisht se kur është kjo kohë në lidhje me veprat penale të ndryshme siç e parashikon edhe kodi penal italian në nenin 158, duke bërë një dallim për krimet vazhduese, ato të qëndrueshme, të konsumuara apo të tentuar etj. Në të drejtën penale shqiptare ky përfundim jepet nga teoria e së drejtës penale. Këto rregulla vlejnë edhe për veprat penale të kryera jashtë territorit të Republikës së Shqipërisë në bazë të zbatimit të ligjit penal shqiptar në hapësirë. Teoria e së drejtës penale shqiptare shprehet vetëm mbi veprën penale vazhduese, të qëndrueshme dhe të kryer në bashkëpunim. Vepra penale e qëndrueshme afati i parashkrimit të ndjekjes penale fillon të ecë nga çasti i zhdukjes së gjendjes kriminale i pushimit të cënimit të marrëdhënies juridiko- penale. Për këtë motiv, por edhe për aplikimin e dispozitës mbi parashkrimin, është i rëndësishëm pranimi i momentit se kur ka pushuar qëndrueshmëria322. Por sigurisht që situata të paqarta në lidhje me këtë rregull mund të ketë në disa raste. P.sh. kur lidhen ekskluzivisht me paqartësinë se kur ka përfunduar afërsisht gjendja e kundërligjshmërisë dhe ajo nuk mund të provohet, por mund të pranohet nga i pandehuri duke u shprehur p.sh deri në fund të muajt qershor, në respektim të parimit favor rei , kundërligjshmëria do të konsiderohet e mbaruar në ditën e parë të muajit qershor323. E paqartë do të ishte situata kur dihet se ku ka filluar por nuk arrihet të provohet se kur ajo ka mbaruar. E drejta penale shqiptare në asnjë rast nuk shprehet as në praktikën gjyqësore dhe as në teorinë e saj në lidhje me këtë fakt. Por e drejta italiane 321 Duke qenë se dhe e drejta italiane në llogaritjen e afateve i referohet kalendarit të zakonshëm, është më interes dhe referimi i disa vendimeve të praktikës italiane, dhe konkretisht: vendimi nr. 4698 date 16 mars 1998, vendimi nr. 3092 date 26 shtator 1978. 322 Elezi, Kaçupi, Haxhia, Ibidem, fq. 234. 323 Shih vendimin e Gjykatës Italiane nr. 8787 datë15 qershor 1998.

154

shprehet se si kohë mbarimi në këto rate do të konsiderohet afati i dhënies së vendimit të shkallës së parë. Andaj do të ishte me vend shtimi i një dispozite për të përcaktuar qartë fillimin dhe mbarimin e këtyre afateve në lidhje me tipologjitë e veprave penale. Për veprat penale që kryhen në bashkëpunim, afati i parashkrimit fillon në momentin për të cilën është kryer veprimi i fundit prej cilitdo prej bashkëpunëtorëve. Ky rregull vlen për të gjithë bashkëpunëtorët pavarësisht se kur ata e kanë dhënë kontributin e tyre për realizimin e kryerjes së veprës penale. Nëse ekzekutori heq dorë më datë 30 qershor dhe vepra penale ngel në tentativë, “kohë e kryerjes së veprës penale” do të konsiderohet momenti i heqjes dorë dhe afati fillon më datë 1 korrik sipas rregullave të kalendarit të zakonshëm324. Për veprën penale të ngelur në tentativë afati fillon në momentin (e ditës së nesërme) që është ndërprerë dhe nuk ka përfunduar vepra penale për shkaqe të pavarura nga vullneti i autorit të veprës penale. I njëjti arsyetim duhet të vlejë edhe në rasatin e heqjes dorë nga kryerja e veprës penale, kur veprimet e gjeratëhershme përmbajnë elementët e ndonjë vepër penale, parashikuar nga neni 24 i Kodit Penal325. Gjithashtu duhet të specifikohet se për të llogaritur afatet e parashkrimit për veprën penale të ngelur në tentativë, për të caktuar se kur fillon ky afat, ka rëndësi jo dita në të cilën veprimi i kundërligjshëm zbulohet apo vepra penale nuk mund të kryhet për shkaqe të pavarura nga vullneti i personit, por ditën kur autori ka kryer veprim e fundit, të cilësuar si tentativë326. Për veprat penale vazhduese afati i parashkrimit fillon nga momenti i kryerjes së veprimit të fundit të saj. Nuk jemi të mendimit që ky afat për veprën penale vazhduese, të llogaritet me kryerjen e veprimit të fundit pasi do të ishim kontradiktor dhe me vetë parashikim e veprës penale vazhduese, që nga favor rei të kthehet dhe të ndikojë negativisht për të pandehurin. Kështu do të ishte me vend që secili veprim të llogaritet më vetë përsa i përket afateve të parashkrimit. Një çështje tjetër të një interesi madhor, përbën edhe rasti kur ka paqartësi në lidhje me kohën e kryerjes së veprës penale dhe kjo që reflekton dhe me maturimi e afateve të parashkrimit. Jemi të mendimit se, në ato raste kur nuk dihet me qartësi se kur është kryer vepra penale, në zbatim të parimit të përgjithshëm që çdo dyshim shkon në favor te të pandehurit, duhet të zbatohet zgjidhja më e favorshme për autorin e veprës penale, me deklarimin e shuarjes së ndjekjes penale. Pasi barra e provës për të provuar se kur është kryer vepra penale i takon akuzës dhe jo të pandehurit, me zgjidhjen që në mungesë të një provë të qartë mbi kohën e kryerjes së veprës penale, në zbatim të parimit favor rei, duhet të deklarohet shuarja e ndjekjes penale. Kjo zgjidhje është dhe në përputhje me nenin 387 të Kodit të Proçedurës Penale, i cili parashikon se gjykata vendos pushimin e çështjes në rastin e shuarjes dhe jo vetëm por edhe në rastin e dyshimit të ekzistencës të shuarjes së ndjekjes penale.

324 Manzini V., Trattato di diritto penale italiano, fq. 539. 325 Molari A., Prescrizione del reato e della pena, fq. 691. 326 Shih vendimin e Gjykatës Italiane nr. 313 datë 13 janar 1999.

155

2.2.1 Ndërprerja e parashkrimit të ndjekjes penale. Ndryshe nga Kodet e mëparshme që analizuam pak më lart, të cilat parashikonin ndërprerjen e parashkrimit në rast se personi kryente vepër tjetër penale gjatë kësaj kohe, duke filluar afati nga data e kryerjes së veprës penale të re, si dhe dyfishimit të saj pa kaluar maksimumin e dënimit për llojin e dënimit, në rast se ai i fshihej gjykimit apo hetimit, Kodi Penal në fuqi nuk parashikon shkaqe të tilla. Sipas këtij kodi ndjekja penale shuhet me plotësimin e afateve ligjore, pa marrë parasysh shkaqet e kalimit të tyre. Natyrisht kjo vlerësohet si një e metë e ligjit që favorizon kryesit e veprave penale të cilëve u jep mundësi të veprojnë me paramendimin e shmangies nga përgjegjësia penale, të fshihen derisa të plotësohen afatet e parashkrimit, gjë që realizohet më lehtë për veprat penale me afate parashkrimi të shkurtër327. Prandaj jemi të mendimit që duhet të parashikohet ndërprerja e afateve të parashkrimit në ato rate kur personi kryen një vepër penale tjetër pasi nuk do të justifikohej pa asnjë shkak aplikimi i shuarjes se veprës penale edhe kur ai ka kryer një tjetër. * * * Kodi Penal, në pajtim me Kushtetutën dhe normat ndërkombëtare të së drejtës penale, sanksionon në nenin 67 të tij se nuk i nënshtrohen parashkrimit të ndjekjes penale krimet e luftës dhe ato kundër njerëzimit, duke patur parasysh se këtu përfshihet edhe krimi i genocidit. Të tre këto krime formojnë kreun e parë të pjesës së posaçme të Kodit Penal me emërtimin “Krime kundër njerëzimit”. Nisur nga fakti se krimet e luftës, gjenocidi dhe krimet kundër njerëzimi i kanë shkaktuar njerëzimit humbje të mëdha dhe janë ndër krimet më të rënda të së drejtës ndërkombëtare, janë bërë objekt i disa konventave dhe rezolutave të asamblesë së përgjithshme të Kombeve të Bashkuara328. 3.2 Parashkrimi i ndjekjes penale dhe parimi kushtetues i një proçesi të rregullt ligjor. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë në nenit 42 dhe KEDNJ në nenin 6, kanë sanksionuar të drejtën e individit për një proçes të rregullt ligjor. E drejta për një proçes të rregullt ligjor në dispozitat kushtetuese, grupohet në katalogun e lirive dhe të drejtave vetjake. 327 Muçi, Ibidem, fq. 401 328 Konventa për parandalimin dhe ndjekjen e krimit të gjenocidit, miratuar me Rezolutën 260 (III) e Asamblesë së Përgjithshme, datë 9 dhjetor 1948. Konventa mbi mosparashkrimin e krimeve të luftës dhe krimeve kundër njerëzimit, miratuar me Rezolutën 2931 (XXIII) të Asamblesë së përgjithshme, datë 23 nëntor 1968; Rezoluta 3074 (XXVIII) të Asamblesë së Përgjithshme, datë 3 dhjetor 1973.

156

Në kuadrin e të drejtës për një proçes të rregullt ligjor, që përfshin dhe e drejta për t’iu drejtuar gjykatës, e cila konsiderohet si një e drejtë thelbësore, që duhet t’i sigurohet çdo individi pa të cilën të drejtat e tjera nuk do kishin vlerë. Në doktrinën e huaj ka mendime se instituti i parashkrimit ka një lidhje funksionale me parimin kushtetues të proçesit të rregullt ligjor, parashikuar nga neni 42 i Kushtetutës.329 . Përpjekja për të lidhur institutin e parashkrimit me atë të parimit të një proçesi të rregullt ligjor nuk është aspak e thjeshtë, sepse kemi të bëjmë më dy aspekte që u përgjigjen nevojave të ndryshme mes tyre. Për të parë nëse ekziston kjo lidhje apo jo, po japim disa tipare kryesore të proçesit të rregullt ligjor. E drejta për një proçess të rregullt ligjor, është një e drejtë, garanci kushtetuese. E afirmuar nga dy paragrafët e nenit 42, ajo konsiston në disa aspekte kryesore: Së pari, ajo garanton të drejtën e çdo personi që, për mbrojtjen e interesave të tij të ligjshëm, t`i drejtohet gjykatës apo, organeve kompetente shtetërore. Gjykimi i drejtë është një proçes kompleks, i cili zhvillohet nga një gjykatë kompetente në bazë të ligjeve përkatëse. Së dyti, e drejta për një proçess të rregullt ligjor përbëhet nga dy pjesë, të cilat cënohen nëse cënohet kjo e drejtë kushtetuese. Në radhe të parë cënohet liria dhe në radhë të dytë ky cënim ka ardhur pa një proçes të rregullt gjyqësor330. Me proçes të rregullt ligjor do të kuptojmë nevojën e efiçencës së sistemit të drejtësisë në bazë të të cilit, që një proçes mund të jete efektivisht “i drejtë” duhet që të japë drejtësinë në kohë. Së treti, sipas nenit 42 rezulton se proçesi i rregullt ligjor është atëherë kur arrihet: a) gjykimi i drejtë dhe publik; b) gjykimi brenda një afati të arsyeshëm; c) gjykimi nga një gjykatë e caktuar me ligj; d) gjykimi nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme. Edhe pse shprehja “proçes i rregullt ligjor” i referohet kryesisht proçesit në një kuptim më të ngushtë ajo i referohet proçesit në tërësi. Ky parim përfshin në vetvete jo vetëm anën subjektive të tij duke i`u referuar respektimit të të drejtave të personit në një proçes gjyqësor por dhe një garanci objektive për mire funksionimin e drejtësisë. Pra, e drejta e një proçesi të rregullt ligjor konsiderohet nga Kushtetuta si një e drejtë individuale dhe si një mënyrë e nevojshme për zbatimin e drejtësisë331. Natyrshëm mund të lindë pyetja nëse ky parim ka si qëllimin kryesor që të respektojë të drejtat apo garancitë e personit apo më shumë garancitë objektive të një efiçence procedurale. Mendimi në doktrinë është që e drejta për një proçes të rregullt ligjor nuk i referohet vetëm një të drejte të personit të përfshirë në proçes, por dhe një garanci objektive të

329 Neni 42 i Kushtetutës parashikon: 1. Liria, prona dhe të drejtat e njohura me Kushtetutë dhe me ligj nuk mund të cenohen pa një proçes të rregullt ligjor. 2. Kushdo, për mbrojtjen e të drejtave, të lirive dhe të interesave të tij kushtetues dhe ligjorë, ose në rastin e akuzave të ngritura kundër tij, ka të drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e caktuar me ligj. 330 Anastasi A., E drejta kushtetuese, fq. 105. 331 Ferrua P., Il giusto processo, fq. 56.

157

mirë funksionimit të sistemit të drejtësisë pasi ky parim parashikohet në Kushtetute jo si një e drejtë personale e personit apo individuale. Pra, nuk është fjala vetëm për një proçes gjyqësor ne kuptimin procedurial por në një kuptim më të gjerë apo në kuptimin thelbësor të tij332. Në koherencë më interpretimin qe i bën Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë shprehen edhe burime të tjera ndërkombëtare si Pakti ndërkombëtar i të Drejtave Civile dhe Politike apo KEDNJ. Kështu në paragrafin e parë të nenit 6 KEDNJ shprehet se “çdo person ka te drejtën e një gjykimi të drejtë dhe publik brenda një afati të arsyeshëm kohor”. Ky parashikim ka një përmbajtje shumë të ngjashme me nenin 42 , duke i dhënë një karakter më shume subjektiv këtij parimi sesa objektiv, pra në kuptimin që nuk i referohet vetëm proçesit, në mënyrë që të garantojë një mbrojtje efektive të të pandehurit, nga abuzimet që mund të rrjedhin nga stërgjata e pajustifikuar e proçesit. Pra, karakteri subjektiv i këtij parimi ka si kriter primar mbrojtjen e individit dhe më pas atë të nevojave të ekonomisë së proçesit. Proçesi penal duhet të zgjasë brenda një kohë të arsyeshme dhe kjo nënkupton që ai duhet të jetë i përshtatshëm në lidhje me kohën e nevojshme për të ushtruar veprimtarinë gjyqësore dhe njëkohësisht për të lejuar zhvillimin e proçesit duke respektuar garancitë e rezervuara nga ligjvënësi për të pandehurin. Duke patur parasysh argumentet e mësipërm, në lidhje me tiparet kryesore të proçesit të rregullt ligjor, mund të arrijmë në disa konkluzione për të vërtetuar lidhjen ose jo të tij më institutin e parashkrimit. Nëse “koha e arsyeshme” e proçesit konsiston në anën subjektive për të mbrojtur garancitë e të të pandehurit, provueshmërinë e themelit të akuzës dhe nga ana objektive ushtrimin e pushtetit gjyqësor, nuk është e mundur që të konstatohet një funksion i njëjtë i institutit të parashkrimit dhe të këtij parimi, ku ndër të tjera parashkrimi shtrihet në një plan tjetër që ka të bëjë më padënueshmërinë e tij, duke kaluar afatet ligjore. Kështu jemi të mendimit, siç shprehet edhe doktrina e huaj, për të mos pranuar idenë, që parashkrimi i ndjekjes penale ka edhe si qëllim atë të garantimit të një proçesi të rregullt ligjor, duke iu referuar mosdënueshmërisë, si kalimi i afateve për një proçes të rregullt ligjor, pasi kjo do të ishte e gabuar333. Në të vërtetë instituti i parashkrimit është i papërshtatshëm që të ndikojë në një proçess të rregullt ligjor; pra nuk mund të konsiderohet proçesi i rregullt ligjor kur është bërë ushtrimi i ndjekjes penale brenda afateve të parashkrimit apo e anasjellta kur nuk kemi proçess të rregullt ligjor pasi kanë kaluar afatet e parashkrimit. Pra parashkrimi nuk mund të funksionojë si mjet për të siguruar një proçess të rregullt ligjor334. Përveç këtij përfundimi, ka dhe argumente të tjerë të cilat hedhin poshtë lidhjen mes proçesit të rregullt ligjor dhe parashkrimit, p.sh. në rastet e mosparashkrimit të krimeve të parashikuara nga Kodi Penal, kemi të bëjmë me proçese, që nuk

332 Anastasi A., E drejta kushtetuese, fq. 105. 333 Giunta F., Micheletti D., Tempori cedere, Prescrizione del reato e funzione della pena nello scenario della ragionevole durata del processo, fq. 48. 334 Pulitano D., Tempi del processo ed diritto penale sostanziale, 2005 fq. 526.

158

përfundojnë asnjëherë dhe nëse do të ndiqnim logjikën e lidhjes së tyre do të duhej të deklarohej antikushtetuese neni 42 i Kushtetutës. Nga ana tjetër, nëse koha e arsyeshme e proçesit të rregullt ligjor do të llogaritej duke patur parasysh kohën e dhënies së vendimit, nuk ka shumë kuptim që kjo kohë të lidhej edhe me rrezikshmërinë e krimit, në kuptimin që sa më i rëndë krimi, aq më të gjata afatet e parashkrimit dhe një kohëzgjatje më të madhe të proçesit gjyqësor, pasi edhe për një vepër penale jo të rëndë por për kompleksitetin e provave, mund të kërkojë një proçes më të gjatë gjyqësor335. Për më tepër, duke patur parasysh edhe nenin 6 të KEDNJ dhe sqarimet që ka dhënë GJEDNJ vlen të përmendet nocioni i proçesit të rregullt ligjor sipas të cilit: “Proçesi i rregullt ligjor dhe koha e arsyeshme e tij nuk mund të maten në ditë, javë, muaj dhe vite apo periudha të ndryshme sipas rrezikshmërisë së veprës penale po faktit që kemi të bëjmë me një krim të rëndë ose jo”, pasi kriteri i një kohe të arsyeshme varet nga rrethana konkrete të çështjes, ku duhen të merren parasysh një sërë parametrash, ku mund të përfshijnë kompleksitetin e çështjes me numrin e të pandehurve, veprimet e autoriteteve gjyqësore dhe të palëve private336. Kështu që, mekanizmi i institutit të parashkrimit nuk mund të garantojë kohën e arsyeshme të një proçesi ligjor por në të kundërt ai mund në mënyrë indirekte, mund të ndikojë në një drejtësi më të shpejtë ose mund të pengojë një kohë të paarsyeshme të proçesit. Si përfundim, duhet të përjashtohet çdo lidhje funksionale të parimit të një proçesi të rregullt ligjor dhe institutit të parashkrimit. E vetmja interferencë mes të dyve është vetëm indirekte apo eventuale. Kështu duhet të bëhet një dallim konceptesh mes parashkrimit të veprës penale dhe parashkrimit të proçesit, pasi qëllimi i tyre është i ndryshëm, interesat që ato i referohen, parametrit matës, mënyra e mbrojtjes, si dhe pasojat337. Në këtë këndvështrim, duhet të bëhet një dallim midis “qëllimit të një qëndrueshmërie sociale që mund të arrihet përmes pushimit të ndjekjes penale të atyre fakteve të largët në kohë” nga një anë dhe nga ana tjetër, “interesi i të pandehurit për një vepër penale të gjykohet në një kohë të arsyeshme; kështu nëse koha e dënueshmërisë është një kohë kronologjike, koha e ndjekjes penale është një kohë juridike338. Shuarja e ndjekjes penale për shkak të parashkrimit rregullohet edhe nga dispozitat e Kodit te Procedures Penale. Gjykata vendos pushimin e çështjes në rastet kur vërtetohet rrethana që nuk lejojnë fillimin e proçedimit penal në bazë të nenit 290 të Kodit të Proçedurës Penale. Një nga këto rrethana ka të bëjë dhe me rastin kur vepra penale është shuar edhe me parashkrim në bazë të nenit 290 pika d. Si ne fazën e përfundimit të hetimeve, ashtu edhe në çdo fazë të gjykimit deklarohet pushimi i çështjes jo vetëm nga gjykata ex officio në bazë të nenit 387 të Kodit të Proçedurës Penale por edhe nga ana e prokurorit, i cili në bazë të nenit 328 paragrafi 1 pika d) vendos pushimin e çështjes:

335 Giostra G., Il problema della prescrizione penale:aspetti processuali, fq 2221. 336 Giostra G., Il problema della prescrizione penale:aspetti processuali, fq. 2221. 337 Giostra G., Il problema della prescrizione penale:aspetti processuali, fq. 2221. 338 Giostra G., Il problema della prescrizione penale:aspetti processuali, fq. 2221.

159

pra, kur ekziston një shkak që shuan veprën penale, i cili në rastin që ne po trajtojmë ka të bëjë me parashkrimin339. Në këto raste gjykata merr vendim për pushimin e çështjes në bazë të nenit 387 të Kodit të Proçedurës Penale. Por mund të ndodhë që në të njëjtën kohë mund të konkurrojnë dy shkaqe si njëra kur vepra penale shuhet për shkak të parashkrimit por edhe kur në të vërtetë ka prova të tilla që fakti nuk ekziston ose nuk provohet se ekziston. Edhe pse Kodit të Proçedurës Penale nuk e parashikon ketë gjë jemi të mendimit që gjykata duhet të dalë me vendim pafajësie, duke ndjekur respektimin e parimit favor rei, ku është më favorizuese për atë një vendim pafajësie se një vendim shuarje për parashkrimin. 3. Profile krahasuese. Një analizë krahasuese mund të jetë e frytshme në lidhje me parashikimin ligjor që i bëjnë disa nga legjislacionet e vendeve civil law. Duke analizuar zgjidhjet konkrete që i kanë dhënë parashkrimit legjislacionet e vendeve të ndryshme, mund të jetë një shtysë për t`i ndryshuar apo modifikuar dispozitat e Kodit Penal për të cilat instituti i parashkrimit ka më shumë se nevojë. Kështu, do të ishte me vend që të analizoheshin dispozitat e atyre vendeve që edhe kodi jone penal i vitit 1995 është inspiruar, vende si Gjermani, Franca, Spanja, Italia apo edhe Kodi Penal i shtetit më të ri, ai i Kosovës. -Kodi Penal Italian Parashkrimi në Kodin penal italian është dy llojesh: parashkrimi i veprës penale dhe i dënimit. Nenet 157-161 i referohen parashkrimit, duke parashikuar shprehimisht afatet, kur fillon të ecë parashkrimi, pezullimin, ndërprerjen dhe efektet e tyre. Megjithatë e drejta penale italiane i referohet edhe ligjeve të veçanta jashtë Kodit Penal për të rregulluar këtë institut. Sipas nenit 157 të këtij kodi, koha e nevojshme për të parashkruar veprën penale ndryshon dhe varet nga masa e dënimit të parashikuar për secilën prej tyre. Për veprat penale që parashikojne burgim të përjetshëm nuk parashkruhen. Neni 157 parashikon se parashkrimi shuan veprën penale duke kaluar koha që korrespondon me maksimumin i këtyre dy vlerave: maksimumit të dënimit të parashikuar nga ligji dhe afateve. Pra, formulimi aktual i nenit 157 parashikon një përkim absolut mes afatit të parashkrimit dhe maksimumit të dënimit me të vetmin përjashtim në: 6 vjet për delikte ose 4 vjet për kundërvajtjet të cilat dënohen vetëm me gjobë. Kriteret për të llogaritur kohën e parashkrimit, të ndryshuar në vitin 2005, i referohen dënimit të caktuar nga ligji nëse vepra penale është e konsumuar apo e tentuar dhe se

339 Në bazë të nenit 328 të K.P.Penale, VUGjL 4/2002 shprehet se edhe në rastet kur prokurori vendos pushimin e çështjes penale, këto vendime nuk mund të qëndrojnë larg kontrollit të prokurorit më të lartë.

160

kur janë rastet e nje dënimi kumulativ referimi bëhet vetëm për dënimin me burgim, neni 157 paragrafi i 4 i Kodit Penal. Në bazë të nenit 157 paragrafi i tretë rrethanat e kryerjes së veprës penale nuk kanë asnjë rëndësi për parashkrimin si dhe nuk duhet të merren parasysh zbutja apo rëndimi i afateve. Neni 158 parashikon se parashkrimi fillon të ecë në momentin kur është konsumuar vepra penale dhe po Kodi Penal parashikon dispozitë më vetë për vepra penale vazhduese, të qëndrueshme, të tentuar. Për veprën penale të konsumuar afati i parashkrimit fillon nga dita e konsumimit; për veprën penale të qëndrueshme nga dita kur pushon qëndrueshmëria; veprën penale të kryer në bashkëpunim fillon për të gjithë bashkëpunëtorët ku është kryer veprimi i ekzekutorit; vepra penale e ngelur ne tentative nga dita kur ka pushuar veprimi i drejtpërdrejtë i autorit. Në lidhje me veprimin në kohë të ligjit penal dispozitat e parashkrimit (pezullim dhe ndërprerje) i nënshtrohen parimit të kohës së kryerjes së veprës penale dhe jo dispozitave më të favorshme pas kryerjes së tij. Neni 159 parashikon rastet e pezullimit kur: në rastet e proçedimit penal apo kërkesës per gjykim, në rastet e masave të sigurimit. Ndërprerja e parashkrimit parashikuar nga neni 160 i Kodit Penal përmban një listë të gjatë të atyre akteve që ndikojnë në ndërprerjen e parashkrimit. Afati i parashkrimit fillon të ecë nga data e pushimit të ndërprerjes. Ecja e parashkrimit të ndjekjes penale ndërpritet nga vendimi gjyqësor i dënimit, vendimi mbi masat e sigurimit personal, dhe atyre të vleftësimit të arrestit dhe të flagrancës, marrjen në pyetje para oficerit të policisë gjyqësore apo gjykatës, vendimi për gjykim kur është vendosur pushimi i çështjes, rifillimi i gjykimit pas pezullimit, etj. -Kodi Penal Francez. Sistemi francez ashtu si dhe ai shqiptar parashikojnë dy lloj parashkrimesh duke ndryshuar në terminologji: parashkrimi i veprimit publik dhe parashkrimi i dënimit340. Dispozita e prescription de l`action publique parashikohet nga Kodi i Procedurës Penale në nenin 6 e në vazhdim ndërsa parashkrimi i dënimit në Kodin Penal në nenin 133-1 e në vazhdim. Zgjedhje kjo që i jep parashkrimit jo vetëm natyrë materiale por edhe proçeduriale, në dallim nga dispozitat e legjislacionit tone pozitiv, që siç e trajtuam parashikohen shprehimisht vetëm në Kodin Penal. Dallimi midis dy llojeve të parashkrimit, si në të gjitha legjislacionet ka të bëjë me faktin nëse ka vendim dënimi apo jo. Kodi i Procedurës franceze parashikon ashtu di dhe tek Kodit të Proçedurës Penale shqiptare rastet e shuarjes së ndjekjes penale, me disa dallime të dukshme kur: personi ka vdekur, për parashkrim, për amnisti, për shfuqizim të veprës penal (kur fakti nuk parashikohet si vepër penale) apo për shkak të gjësë së gjykuar341.

340 Ibidem. 341 Neni 290 i Kodit të Procedurës Penale parashikon këto raste: personi ka vdekur, nuk ka mbushur moshën për përgjegjësi penale, mungon ankimi i të dëmtuarit ose ai e tërheq ankimin, ur fakti nuk

161

Megjithatë në rastin e falsitetit të një shkaku për të cilën është vendosur pushimi i tij, mund të rivendosët rifillimi i ndjekjes penale. Në ketë rast këto dispozita parashikojnë pezullimin e afateve të parashkrimit nga momenti që është dhënë vendimi i pushimit të ndjekjes penale deri në dhënien e vendimit mbi falsitetin e këtij shkaku342. Ka një ndarje të afateve të parashkrimit; nëse në kodin tonë penal ato ndahen duke patur si kriter masën e dënimit dispozitat franceze e bëjnë këtë ndarje duke patur parasysh ndarjen e veprës penale në: krime, delikte dhe kundërvajtje. Afati i parashkrimit është 10 vjet për krimet, 3 vjet për deliktet dhe 1 vit për kundërvajtjet. Kështu në rastin e krimeve parashikohet kalimi i një afati prej 10 vjetësh nga dita e kryerjes së krimit, dhe gjatë këtij intervali kohor, nuk ka filluar asnjë akt i vetëm nga ana e akuzës343. Është interesant fakti se si dyfishohet ky afat në rastin e disa subjekteve të veçanta siç janë të miturit. Mbrojtja juridiko-penale që u jepet atyre kur janë të dëmtuar apo viktima shprehet edhe tek instituti i parashkrimit, ku për krimet e parashikuar nga neni 706-47 dhe ato të nenit 222-10 të Kodit Penal dyfishohet ky afat dhe jo vetëm, por dhe koha e fillimit të parashkrimit të ndjekjes penale fillon kur ata të kenë mbushur moshën 18 vjeç344. Nga ky rregull ka një përjashtim në lidhje me krimet e terrorizmit parashikuar nga neni 706-25 të Kodit të Proçedurës Penale dhe mbi narkotikët parashikuar nga neni 706-31 i Kodit të Proçedurës Penale ku ky afat shkon në 30 vjet. Ndërsa kur kemi të bëjmë me delikte të terrorizmit apo narkotikëve ai është 20 vjet. Bëjnë përjashtim nga ky rregull krimet kunder njerëzimit apo crimes çontre l`humanite parashikuar nga neni 213-5 i Kodit Penal francez; ndjekja penale ndaj këtyre krimeve nuk parashkruhen. Për deliktet afatet e parashkrimit janë tre vjet por edhe këtu ka një përjashtim në lidhje me deliktet kundër të miturve të cilat ndryshojnë dhe janë 10 vjet. Ndërsa kundërvajtjet parashkruhen në 1 vit345. -Koha e fillimit të afateve te parashkrimit. Koha në të cilën fillon të ecë parashkrimi fillon në përgjithësi nga dita kur shkelja ligjore l`infraction është kryer. Në rastet e një delikti që zgjat në kohë (pra kemi të bëjmë me një infraction të vazhdueshëm apo të qëndrueshëm), parashkrimi fillon nga dita kur ai ka mbaruar; d.m.th kur është kryer veprimi i fundit. Gjithashtu është interesant fakti duke përjashtuar nga rregulli i përgjithshëm i kryerjes së veprës penale për të caktuar fillimin e afateve të parashkrimit, e drejta penale franceze në rastin e vrasjes nga pakujdesia, ku pasoja e vdekjes ka ardhur në distancë nga kryerja e veprimit, afati i parashkrimit fillon nga çasti qe ka ardhur pasoja e vdekjes. Ky rregull vlen për te gjitha infraction në përgjithësi. -Ndërprerja e parashkrimit.

parashikohet si vepër penale ose kur del qartë kur fakti nuk ekziston, vepra penale është shuar, është dhënë amnisti, në të gjitha rastet e tjera të parashikuara nga ligji. 342 Shih nenin 6 paragrafi i dytë i Kodi i Procedurës Penale franceze. 343 Shih nenin 7 paragrafi i parë. 344 Shih nenin 7 paragrafi i tretë. 345 Shih nenin 8 dhe 9 të Kodit Penal.

162

Afati i parashkrimit të ndjekjes penale ndërpritet në rastet kur ndërmerret çdo lloj akti nga akuza për të proçeduar penalisht346. Por ky akt duhet të jete kryer para kalimit të afatit të llogaritur për maturimin e afateve të parashkrimit. Do të konsiderohen akte që fillojnë ndjekjen penale jo vetëm ato të akuzës por çdo lloj akti të policisë gjyqësore, ankime si palë civile, apel, etj.347. Në të drejtën penale franceze në dallim nga e drejta italiane dhe ajo shqiptare, nuk janë të një lloji të caktuar por janë atipike aktet që fillon ndjekja penale (jo të përcaktuara në lloj). Përsa i takon parashkrimit të dënimit, Kodi Penal francez parashikon që shuarja e dënimit ndodh në rastet kur: personi ka vdekur, mbarimi i personit juridik, falja, amnistia, parashkrimi i dënimit dhe rehabilitimi348. Edhe ky sistem ndan afatet e parashkrimit të dënimit duke patur si kriter ndarjen në: krime, delikte dhe kundërvajtje. Në veçanti parashikohet një afat prej 20 vjetësh për krimet nga dita kur vendimi ka marrë formë të prerë, përveç rasteve të krimeve kundër njerëzimit që nuk parashkruhen dënimet e tyre349. Dënimet për delikte parashkruhen në 5 vjet nga dhënia e dënimit më vendim të formës së prerë350. Dënimet për kundërvajtjet parashkruhen në dy vjet nga dhënia e dënimit më vendim të formës së prerë351. -Kodi Penal Gjerman. Dispozitat e Kodit Penal gjerman parashikuar nga Strafgesetzbuch (Kodi Penal) në lidhje me parashkrimin kanë disa veçori, të cilat meritojnë vëmendje duke i krahasuar edhe me dispozitat e Kodit tonë penal. Dallimi i parë konsiston në terminologjinë e përdorur nga Strafgesetzbuch, ai nuk shprehet si shuarje e ndjekjes apo dënimit por § 78 paragrafi i parë sanksionon që: parashkrimi përjashton dënimin e veprës penale dhe vendosjen e masave. Por nga ana tjetër parashikohet edhe këtu mos parashkrimi i krimeve të genocidit dhe të vrasjes352. Edhe dispozitat e kodit gjerman parashikojnë për llogaritjen e afateve të parashkrimit 5 ndarje (tridhjetë, njëzet, dhjetë dhe tre vjet) duke i`u referuar secila një mase dënimi të caktuar. Afate këto, që duke korresponduar dhe maksimumin e llojit të dënimit me burgim të parashikuar Strafgesetzbuch. Më konkretisht, § 78 paragrafi i 3 parashikon këto afate: 1) tridhjetë vjet për vepra penale që dënohen me burgim të përjetshëm; 2) 20 vjet për vepra penale me dënim maksimal më shume se dhjetë vjet; 3) dhjetë vjet për vepra penale me dënim

346 Shih nenin 7 paragrafi i parë. 347 Kështu shprehet edhe një vendim i Gjykatës së Lartë franceze, e cila konsideron si ndërprerje të ndjekjes penale rastin e një ankimi si e dëmtuar civile: Le dépôt d’une plainte avec çonstitution de partie civile interrompt la prescription lorsque l’aide juridictionnelle a été obtenue. Cass.crim. 12 février 1998. 348 Shih nenin 133-1 i Kodit Penal. 349 Shih nenin 213-5 i Kodit Penal 350 Shih nenin 133-3 i Kodit Penal 351 Shih nenin 133-4 i Kodit Penal 352 Shih (§ 78 co. 2) të Strafgesetzbuch.

163

maksimal më shumë se pesë vjet dhe jo më shumë se dhjetë vjet; 4) 5 vjet për vepra penale me dënim maksimal nga një vit dhe jo më shumë se 5 vjet burgim; 5) tre vjet për të gjitha veprat penale të tjera. Në dallim nga kodi jonë penal shqiptar, koha dies a quo nga e cila fillon të llogaritet parashkrimi fillon në momentin që fakti është konsumuar por nëse pasoja vjen në distancë nga ndërmarrja e veprimit atëherë si kohë do të llogaritet momenti që ka ardhur pasoja353. Ashtu siç kemi parë mësiper koha e fillimit të llogaritjes së parashkrimit në bazë të nenit 66 të Kodit Penal shqiptar është ajo e kryerjes së veprës penale dhe jo ajo e konsumimit. Kodi Penal gjerman ashtu si ai italian dhe francez parashikojnë nocionin e pezullimit të ecjes së afatit të parashkrimit, institut ky i rëndësishëm duke patur parasysh në tërësi dhe qëllimin e një sërë parimesh në të drejtën penale shqiptare. P.sh në Strafgesetzbuch efekti pezullues aplikohet në raste të ndryshme, si në rastin e mbushjes së moshës 18 vjec të të dëmtuarit nga vepra penale në planin e krimeve seksuale. Jemi të mendimit që një gjë e tille duhet të parashikohet edhe në kodin tone për të plotësuar kuadrin e mbrojtës së të miturve kur vetëm në këtë moshë ata kanë zotësinë për të vepruar. Efekte të tjera pezulluese ka edhe në raste të tjera të parashikuara nga § 78b, nëse shpallet vendimi i shkallës së parë deri sa të jepet vendimi i formës së prerë. Ndërprerja e parashkrimit të ndjekjes penale parashikohet nga Strafgesetzbuch në § 78c paragrafi i parë dhe ashtu si Kodi Penal francez dhe ai italian, parashikojnë një listë të gjatë se kur kemi të bëjmë me ndërprerje apo kur korrespondon me atë që kodi jone penal parashikon si “çastin e marrjes së personit si të pandehur”. Në këto kushte neni § 78c paragrafi i parë përfshin një sërë aktesh si : 1) marrja në pyetje e të pandehurit dhe komunikimi se ndaj tij ka filluar proçedimi penal; 2) çdo lloj pyetje ne seancë gjyqësore; 3) çdo lloj detyre caktuar ndaj një eksperti nga gjykata apo prokurori, në ngarkim të të pandehurit; 4) çdo vendim sekuestroje apo hetimi dhe vendimet gjyqësore të dhëna ndaj tyre; 5) masa e arrestit, detyrimi i paraqitjes dhe vendime qe mbështesin këto masa; 6) fillimi i veprimeve të prokurorit; 7) hapja e proçesit gjyqësor; 8) caktimi i seancës gjyqësore; 9) çdo lloj vendimi që është marrë në rrugë gjyqësore; 10) pezullimi i përkohshëm i proçesit për shkak të mungesës së të pandehurit, për të kërkuar banimin e tij apo për të siguruar provat; 11) pezullimi i përkohshëm i proçesit për shkak të papërgjegjshmërisë procedurale së të pandehurit apo çdo lloj tjetër vendimi të gjykatës apo të prokurorit që i referohet pezullimit të proçesit gjyqësor për verifikimin e zotësisë procedurale të të pandehurit; 12) çdo lloj kërkese gjyqësore për të filluar një hetim jashtë shtetit. Ky efekt i ndërprerjes verifikohet në momentin në të cilin akti, qoftë një vendim prokurori apo gjykate duhet të jetë nënshkruar dhe në rastet kur akti nuk është depozituar në kancelarinë e gjykatës, ky efekt prodhohet vetëm në këtë moment354. Kodi Penal gjerman saktëson që pas çdo lloj efekti të ndërprerjes së parashkrimit ai fillon të ecë nga e para duke mos marrë në konsideratë afatet e mëparshme. Megjithatë § 78c paragrafi i tretë parashikon që në çdo rast vepra penale parashkruhet me kalimin e një periudhe kohe të barabartë me dyfishin e afateve të parashkrimit

353 Shih (§ 78 a) të Strafgesetzbuch. 354 Shih § 78c paragrafi i dytë.

164

parashikuar nga neni 78a ose të paktën tre vjet nëse afati i zakonshëm, të bazë të ligjeve të veçanta, parashikohet në më pak se tre vjet. Me interes paraqitet edhe veprimi në kohë i ligjit penal, ku § 78c paragrafi i pestë parashikon se në rastin e një modifikimi të dispozitave që parashikojnë një ulje të afateve të parashkrimit, mbesin në fuqi aktet e ndërprerjes së parashkrimit të hyra në fuqi para normës së re e cila bën modifikimin, edhe pse në momentin e ndërprerjes ndjekja penale sipas ligjit të ri, mund edhe të parashkruhej. -Kodi Penal Spanjoll. Edhe Kodi Penal spanjoll parashikon një terminologji të ndryshme nga e drejta penale shqiptare në lidhje me parashkrimin por që në thelb janë të njëjta. Ky kod parashikon dy lloje parashkrimesh siç janë: parashkrimi i përgjegjësisë kriminale (penale) dhe parashkrimi i dënimit355. Duke ndjekur të njëjtën analizë si dhe kodet e tjera Kodi Penal spanjoll parashikon disa raste të shuarjes së përgjegjësisë penale, të parashikuara nga neni 130 si “Extincion de la responsabilidad criminal y sus efectos”. Këto raste janë: 1) vdekja e të pandehurit; 2) vuajtja e dënimit; 3) heqja dorë nga dënimi sipas nenit 85 paragrafi i dytë; 4) falja; 5) falja nga i dëmtuari në rastet kur parashikohet nga ligji; 6) parashkrimi i deliktit; 7) parashkrimi i dënimit apo i masës së sigurisë. Pra, në dallim nga kodi spanjoll, në kodin penal shqiptar nuk parashikohen rastet e shuarjes së dënimit apo ndjekjes penale por ato parashikohen në Kodin e Procedurës Penale. Neni 131 i Kodit Penal spanjoll parashikon afatet e parashkrimit duke llogaritur kohën e nevojshme me masën e dënimit që parashikohet për veprën penale konkrete, duke patur si kriter referimi maksimumin e dënimit të parashikuar për veprën penale. Parashikohen pesë afate parashkrimi (njëzet, pesëmbëdhjetë, dhjetë, pesë dhe tre vjet) duke i`u referuar rëndësisë së veprës penale. Një parashikim me vetë shprehet në lidhje me fyerjen dhe shpifjen, të cilat parashkruhen në një vit. Konkretisht afati i parashkrimit është: 1) 20 vjet kur dënimi maksimal për veprën penale është 15 vjet burgim apo më tepër; 2) pesëmbëdhjetë kur dënimi maksimal për veprën penale është përjashtimi356 për më shume së 10 vjet apo burgim për më shumë se 10 vjet e më pak se pesëmbëdhjetë vjet; 3) dhjetë vjet kur dënimi i parashikuar është ai i burgimit apo përjashtimit për një kohë më shumë se pesë vjet dhe që nuk i kalon 10 vjet; 4) pesë vjet kur dënimi i parashikuar është ai i burgimit apo përjashtimit për një kohë më shumë se tre vjet dhe që nuk i kalon 5 vjet; 5) tre vjet për të gjitha veprat penale të tjera më pak të rëndë. Në lidhje me kohën se kur ecën parashkrimi, Kodi Penal spanjoll parashikon në nenin 132, që parashkrimi fillon nga dita e kryerjes së veprës penale apo nga dita e infraccion punibile. Në rastin e veprës penale vazhduese fillon në momentin që është kryer veprimi i fundit dhe për veprën penale të qëndrueshme në momentin kur ka pushuar kundërligjshmëria.

355 Gonzalez Tapiam, La prescripción en el derecho penal, Madrid, 2001. 356 E parë kjo nën këndvështrimin e një alternative me burgim apo dhe dënimi plotësues.

165

Ashtu si dhe shumë kode të tjera që kemi analizuar dhe që nuk e parashikon kodi jonë penal shqiptar si një vakum ku duhet të ndërhyhet, ka të bëjë më një rast specifik të fillimit të kohës së llogaritjes së parashkrimit. Kjo përkon me vepra penale të rënda të cilat kryhen kundër të miturve. Kështu koha e parashkrimit fillon të llogaritet nga momenti që personi ka mbushur 18 vjeç për vepra penale si: tentativë për vrasje, ndërprerje e shtatëzanisë pa pëlqimin e tij, plagosje, tortura, veprat penale kundër lirisë, integritetit moral, lirisë dhe integritetit seksual, intimiteti, e drejta e imazhit dhe paprekshmëria e banesës. Nëse i mituri vdes para plotësimit të afateve të parashkrimit, atëherë ky afat fillon të ecë nga momenti i vdekjes së tij357. Në lidhje me ndërprerjen e parashkrimit neni 132 paragrafi i dytë parashikon se ai ndërpritet kur ka filluar procedimi penal dhe nuk llogaritet deri sa të jetë dhënë vendimi i formës së prerë. Në të vërtetë këtu mund të kishim të bënim me pezullim dhe jo ndërprerje, duke ndjekur llogjikën e kodeve te tjera që parashikojnë këto institute. -Kodi Penal i Kosovës. Me interes do të ishte edhe analiza e dispozitave të kodit të ri penal të Kosovës në lidhje me parashkrimin. Kodi i ri penal i Kosovës i cili ka hyrë në fuqi më 1 Janar 2013 parashikon shprehimisht se kur kemi të bëjmë me kohë të kryerjes së veprës penale. Neni 9 parashikon se “Vepra penale kryhet në kohën kur kryesi ka vepruar apo ka qenë i detyruar të veprojë pa marrë parasysh kohën se kur është shkaktuar pasoja”. Edhe pse konsideron këtë kohë të kryerjes veprës penale kur trajton parashkrimin në nenin 107 parashikon fillimin dhe ndërprerjen e parashkrimit të ndjekjes penale të llogaritet nga dita kur është kryer vepra penale, nëse veprimi dhe pasoja vijnë aty për aty. Nëse ndonjë pasojë që përbën element të veprës penale shfaqet më vonë, afati i parashkrimit fillon të rrjedhë nga ajo kohë. Pra, si dhe kodet e tjera, përveç Kodit Penal shqiptar, si çast do te llogaritet faza e konsumimit të veprës penale. Është i rëndësishëm fakti se si ky kod nuk ka lenë pa parashikuar një fillimin të ndryshëm të parashikimit ndaj disa subjekteve të veçanta si viktima të krimit që janë: personi nën 18 vjeç apo i mituri. Neni 107 paragrafi i dytë parashikon se: Në rast se vepra penale është kryer kundër personit nën 18 vjeç, afati i parashkrimit fillon të rrjedhë nga dita kur viktima të ketë mbushur 18 vjeç. Gjithashtu neni 107 paragrafi i tretë parashikon rastet e ndërprerjes së parashkrimit358.

357 Neni 132 paragrafi i parë. 358 Sipas paragrafit të trete të nenit 107: “ Afati i parashkrimit nuk rrjedh për kohën gjatë të cilës ndjekja nuk mund të fillohet apo të vazhdohet sipas ligjit, përfshirë, por pa u kufizuar në rrethanat e mëposhtme: 3.1. kur kryesi është jashtë Republikës së Kosovës dhe kjo shkakton vonesa në procedurë; 3.2. kur kryesi kërkohet me urdhër arrest; 3.3. kur Kryeprokurori i Shtetit, në pajtim me Kodin e Procedurës Penale, përpiqet të sigurojë dëshmi jashtë Republikës së Kosovës; ose 3.4. gjatë kohës sa zgjatë procedura për pranimin e fajësisë. 4. Afati i parashkrimit nuk ndërpritet nëse vepra nuk ndiqet për shkak të mungesës së kërkesës apo autorizimit për të bërë ndjekjen ose për shkak të mungesës së kërkesës nga ana e shtetit të huaj për të bërë ndjekjen. 5. Afati i parashkrimit ndërpritet me çdo veprim i cili ndërmerret për qëllime të ndjekjes penale të veprës penale të kryer. 6. Afati i parashkrimit po ashtu ndërpritet kur kryesi para skadimit të afatit të parashkrimit kryen një vepër tjetër penale me peshë

166

Kodi Penal i Kosovës njeh dy shkaqe të cilat çojnë në ndërprerjen e parashkrimit të ndjekjes penale. E para, parashkrimi i ndjekjes penale ndërpritet me çdo veprim të organit shtetëror kompetent, i cili ndërmerret me qëllim të ndjekjes se kryesit për shkak të veprës penale të kryer. E dyta, kryerja e veprës penale së re gjate afateve të parashkrimit duhet të çojë në një ndërprerje të tyre. Është me vend që dhe Kodi Penal shqiptar të bëjë ndryshimet e nevojshme në lidhje me parashkrimin, përsa i takon ndërprerjes së tij dhe jo vetëm, pasi të gjitha kodet që kemi analizuar deri tani parashikojnë dispozita të ngjashme dhe të ndryshme nga kodi jonë. Gjithashtu me vend do të ishte dhe parashikimi një dispozite ne lidhje me dënimet plotësuese, për të përcaktuar se kur ato parashkruhen dhe ne c`lloj afati, siç e parashikon edhe Kodi Penal i Kosovës në nenin 109 dhe 110. Në nenin 111 dispozita parashikon mos parashkrimi apo mos zbatueshmërinë e parashkrimit për veprat penale kundër të drejtës ndërkombëtare dhe vrasjes së rëndë. Neni 108 paragrafi i tretë, pika 8 parashikon Parashkrimin absolute, i cili paraqitet kur kalohet dyfish i kohës që kërkohet, p.sh. nëse për ndonjë vepër është paraparë se parashkrimi shkaktohet pas pesë vjetëve, atëherë parashkrimi absolut paraqitet pas skadimit të dhjetë vjetëve. Për veprat penale të përbëra afati i parashkrimit fillon të ecë prej momentit kur është kryer pjesa e fundit, përkatësisht veprimi i fundit i asaj tërësie. Për veprat penale vazhduese, afati i parashkrimit fillon të ecë prej momentit kur është ndërmarrë veprimi i fundit, i cili është në përbërje të veprës penale vazhduese. Për veprat penale permanente, afati i parashkrimit fillon të ecë prej momentit kur ka pushuar gjendja e kundërligjshme359. -Parashkrimi në sistemin common law. Vendet e sistemeve common law nuk njohin institutin e parashkrimit si atë të ndjekjes penale ashtu edhe atë të dënimit. Nëse do të shihnim fjalorin dhe të përkthenim fjalën e parashkrimit ajo ka një kuptim krejt tjeter, e cila do të ishte prescription. Sistemet penale të common law kanë instrumente të tjerë ku i referohen qëllimit të parashkrimit , në mënyrë që edhe koha e tepër te kaluar të mos këtë efekt penalizues per personin. Në këto sisteme flitet për statute of limitations ku parashikohet maksimumi i kohës pas të cilit mundësia e fillimit të ndjekjes penale pushon. Këto time limitis ndryshojnë nga një vend në tjetrin duke i`u referuar statutit të tyre. Gjithashtu ato nuk parashikohen për çdo lloj vepre penale por vetëm për ato që paraqesin rrezikshmëri të vogël shoqërore. Në këto raste kur ato parashikohen, nevoja është e një natyrë proçeduriale, për të cilat personi nuk mund të ndiqet më penalisht pasi kalimi i kohës e bën të vështirë gjetjen e provave dhe për arsye të cilat i kemi

të njëjtë ose më të rëndë se sa vepra penale e mëparshme. 7. Pas çdo ndërprerje fillon të rrjedhë afati i ri i parashkrimit. 8. Ndjekja penale ndalohet në çdo rast kur të ketë kaluar dyfishi i kohës së afatit të parashkrimit. 359 Ismet Salihu, E drejta penale. Pjesa e përgjithshme. fq. 561.

167

trajtuar edhe mbi kuptimin e parashkrimit në të drejtën penale shqiptare, veçse këtu me një dallim pasi prova me dëshmitarë është një nga kryesoret për këtë sistem360. Në këto sisteme qëllimi kryesor ka të bëjë dhe më ndëshkimin e organit të akuzës, prokurorisë, i cili në rast vonese duhet të japë arsyet e saj para organit më të lartë. Koha kur statute limitations veprojnë, ecin nga data kur është kryer vepra penale, ose dita kur ajo është zbuluar, ose në ditën kur mund të zbulohej mes përpjekjesh të arsyeshme. Në sistemin amerikan trajtohet edhe speedy trial kur vonesa e pajustifikuar për të sjellë në gjykim të pandehurin sanksionohet me dissmissal. Gjykata vlerëson rrethanat e çështjes dhe mund të vendosë pushimin e saj me një mundësi apo jo të rihapjes së saj. 4. Parashkrimi i ekzekutimit të dënimit sipas Kodit Penal të viti 1995. Parashkrimi i ekzekutimit të dënimit e shuan dënimin, në kuptimin që e bën atë të paekzekutueshëm. Ekzekutimi i dënimit lidhet me afatet kohore të caktuara në ligj, kalimi i të cilave shkakton humbjen e së drejtës të organit kompetent për të vënë në ekzekutim dënimin e dhënë kundër autorit të veprës penale361. Duke qenë se masat e dënimeve janë të ndryshme për autorë të ndryshëm, 362ligjvënësi i parashikon afatet e parashkrimit të tyre në bazë të masës së dënimit, këto afate përcaktohen në nenin 68 të Kodit Penal363. Parashkrimi i ekzekutimit të dënimit penal, si çdo rast tjetër parashkrimi, përmban dy elementë: a) mosveprimin e shtetit për të realizuar një të drejtë e përmbushur një detyrim (ekzekutimin e vendimit të dënimit penal); b) afatin kohor pas kalimit të cilit organi i ekzekutimit nuk mund të kryejë më veprime ekzekutimi. Pra, për parashkrimin e ekzekutimit të vendimit parashikohen tre lloj afate përkatësisht: njëzet, dhjetë dhe pesë vjet. Ligji ashtu si dhe tek parashkrimi i ndjekjes penale nuk vendos kushte të tjera, veç afateve, si mund të jenë shkaqe objektive apo të krijuara në mënyrë të qëllimshme nga i dënuari. Mjafton të kalojnë afatet ligjore, për çdo arsye qoftë, që të mos ekzekutohet vendimi i dënimit.

360 Kenner v. C.I.R., 387 F.3d 689 (1968); 7 Moore's Federal Practice, 2d ed., fq. 512. 361 Muçii, Sh. Ibidem, fq. 403. 362 E kundërta do të binte ndesh me të drejtën ndërkombëtare, të pranuar nga shteti shqiptar , e cila nuk lejon as parashkrimin e ndjekjes penale dhe as parashkrimin e dënimit të dhënë për kryerjen e tyre. Kështu në nenin IV të Konventës mbi mosparashkrimin e krimeve të luftës dhe krimeve kundër njerëzimit, parashikohet se shtetet palë në këtë Konventë angazhohen të marrin, në përputhje me procedurat e tyre kushtetuese, të gjitha masat legjislative a të tjera që do të jenë të nevojshme për të siguruar mosparashkrimin e neneve I dhe II të kësaj Konvente, si përsa u përket ndjekjeve ashtu dhe përsa i përket dënimit. Kjo dispozitë vendos që atje ku mund të ekzistojë një parashkrim në këtë fushë, me ligj a me një mënyrë tjetër, ai do të hiqet. 363 Neni 68 i Kodit Penal parashikon: Vendimi i dënimit nuk ekzekutohet kur nga dita që ka marrë formë të prerë kanë kaluar: a) njëzet vjet për vendimin që përmban dënimin pesëmbëdhjetë gjer në njëzet e pesë vjet burgim; b) dhjetë vjet për vendimin që përmban pesë gjer në pesëmbëdhjetë vjet burgim; c) pesë vjet për vendime që përmbajnë dënim me burgim gjer në pesë vjet ose dënime të tjera më të lehta.

168

Llogaritja e afatit fillon nga dita që vendimi ka marrë formë të prerë dhe jo nga dita e shpalljes së tij, deri në ditën e plotësimit të tyre, të llogaritur sipas parimeve të përgjithshme me vite, muaj dhe ditë. Parashkrimi nuk shtrihet në dënimin më burgim të përjetshëm. Neni 68 i Kodit Penal hesht në këtë drejtim, por konkluzioni i mosparashkrimit të tij del nga leximi i këtij neni që vendos në afate dënimin me burgim dhe dënime të tjera më të lehta, ku aktualisht në legjislacionin tonë penal dënim më i lehtë është vetëm gjoba, duke mos u shprehur për dënim më të rëndë. Gjithashtu, ligji nuk shprehet as për mosparashkrimin e dënimeve për krime lufte, genocid, dhe krime kundër njerëzimit, por pavarësisht nga ky boshllëk, ekzekutimi i dënimeve për këto vepra nuk parashkruhen. Vendimi nr. 7 datë 11.10.2002 i Kolegjeve të Bashkuara ka parashikuar rastet se kur është i zbatueshëm instituti i parashkrimit të ekzekutimit të dënimit, duke parashtruar tre mundësi : a) vetëm në rast se vendimi penal nuk është vënë asnjëherë në ekzekutim; b) apo edhe në rastet kur vendimi është vënë në ekzekutim dhe nuk është përmbushur plotësisht; c) a do të pranohet koncepti i ndërprerjes dhe i pezullimit të parashkrimit të ekzekutimit të dënimit? Në dispozitën e nenit 68 të Kodit Penal ligjvënësi ka parashikuar afatet, më kalimin e të cilëve, vendimi i dënimit, dhënë ndaj një personi për vepra penale të kryera prej tij, nuk mund të ekzekutohet me dhe ndodhemi para parashkrimit të së drejtës së organeve kompetente shtetërore, të ngarkuara me ekzekutimin e vendimeve të dënimit për të ekzekutuar këto vendime. Nga përmbajtja e kësaj dispozite, del se vendimi i dënimit nuk ekzekutohet kur nga dita që ka marrë formë të prerë kanë kaluar: njëzet vjet për vendimin që përmban dënim pesëmbëdhjetë gjer në njëzetepesë vjet; dhjetë vjet për vendimin që përmban dënim pesë gjer në pesëmbëdhjetë vjet dhe pesë vjet për vendime që përmbajnë dënim më burgim gjer në pesë vjet ose dënime të tjera më të lehta. Duket qartë së, ligjvënësi, nëpërmjet kësaj dispozite, ka vënë përpara organeve kompetentë shtetërore të ngarkuara me ekzekutimin e vendimeve të dënimit një kufizim kohor brenda të cilit këto organe kanë të drejtë që të vënë në ekzekutim një vendim penal të formës së prerë. Ky kufizim kohor, përbën në të njëjtën kohë edhe një ndalim të shprehur për këto organe, i cili nuk u lejon atyre që të ekzekutojnë vendime penale tej afateve të përcaktuara, sipas rastit, në shkronjat “a”, “b” dhe “c” të dispozitës së nenit 68 të Kodit Penal. Qëllimi i ligjvënësit në vendosjen e këtij kufizimi kohor dhe ndalimi ka qenë: -Së pari, realizimi në praktikë i efektit të përgjithshëm dhe të veçantë parandalues të dënimit në çdo rast konkret dhe; -Së dyti, disiplinimi i proçesit të ekzekutimit të vendimeve të dënimit në përgjithësi dhe në mënyrë të veçantë në rastet kur personi i dënuar, për njërën apo tjetrën arsye i shmanget apo i fshihet këtij proçesi364.

364Të drejtën dhe njëkohësisht detyrën që kanë organet kompetente shtetërore, të ngarkuara me ekzekutimin e vendimeve të dënimit, ligjvënësi e ka kushtëzuar se pari me momentin kur vendimi i dënimit ka marrë formën e prerë dhe së dyti, në vartësi të masave dhe llojeve të dënimit të dhënë, me

169

Nga sa u parashtruan ne paragrafin e mësipërm, arrihet në përfundimin se, organet kompetente shtetërore të ngarkuara me ekzekutimin e vendimeve të dënimit, kanë të drejtë dhe njëkohësisht detyrë që menjëherë, sapo vendimi i dënimit të ketë marrë formë të prerë, ta vene në ekzekutim atë. Këtë të drejtë ato vazhdojnë ta kenë derisa pa u plotësuar akoma afatet, njëzet, dhjetë dhe pesë vjet të parashikuara respektivisht nga shkronjat “a”, “b” dhe “c” të nenit 68 te Kodit Penal. Nga kjo del se vendimi i dënimit nuk mund te ekzekutohet as para se ai të ketë marrë forme të prerë, as pasi të jenë plotësuar afatet njëzetë, dhjetë dhe pesë vjet që u përmendën dhe kjo përben ndalimin që u përmend më lart. Nga leximi i vete tekstit të dispozitës së nenit 68 te Kodit Penal shihet fare qartë që ligjvënësi jo vetëm që nuk ka parashikuar, por as ka lënë të nënkuptohet se ekzistojnë shkaqe apo faktorë që mund të sjellin si pasojë zgjatjen e afateve të parashkrimit që janë parashikuar prej tij në lidhje me ekzekutimin e vendimit të dënimit. Vendimi Unifikues i lartpërmendur gjen te pambështetur në ligj, ndërprerjen e ekzekutimit të dënimit pasi ai nuk gjen mbështetje në asnjë dispozitë ligjore të së drejtës penale. Në Kodin Penal dhe në Kodin e Proçedurës Penale nuk parashikohet ndërprerja e ekzekutimit të vendimeve. Në shkelje të parimit të ligjshmërisë dhe një nën parimin të tij, që ndalon aplikimin e analogjisë, vendimi unifikues shprehet se referimi i parimeve të përgjithshme të së drejtës e sidomos të drejtës civile, që e parashikon ndërprerjen si një institut ligjor, vjen në kundërshtim me parimet e Kodit Penal shqiptar. Në të drejtën penale shqiptare është sanksionuar: “Kodi Penal bazohet në parimet kushtetuese të shtetit të së drejtës, të barazisë përpara ligjit, të drejtësisë në caktimin e fajësisë dhe të dënimit, si dhe të humanizmit. Zbatimi i ligjit penal me analogji nuk lejohet. Siç shihet mënyra e arsyetimit qe mbështetet në disa parime të përgjithshme për të nxjerr përfundime të njëjta është kategorikisht e ndaluar për të drejtën penale. Për ketë arsye ligjvënësi ka sanksionuar ne Kodin Penal parimin e moszbatimit të ligjit penal me analogji (neni 1/c i Kodit Penal). Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë arritën në përfundimin se edhe duke u nisur nga interpretimi logjik i shprehjes se përdorur nga ligjvënësi në dispozitën e këtij neni ku thuhet: “Vendimi i dënimit nuk ekzekutohet kur nga dita që ka marrë formë të prerë kanë kaluar…”, nuk mund të ketë zgjatje të afateve të parashkrimit të ekzekutimit të dënimit për asnjë lloj shkaku. Kjo vlen si për rastet kur vendimi i dënimit nuk është vënë fare në ekzekutim, ashtu edhe për rastet kur ky vendim është vënë në ekzekutim dhe pasi i dënuari ka filluar të vuajë dënimin, vuajtja e mëtejshme e tij ndërpritet për çfarëdo lloj shkaku, sikurse mund të jetë edhe largimi i të dënuarit nga vuajtja e dënimit. Me të drejtë vendimi shprehet se fakti qe i dënuari ka vuajtur një pjesë të dënimit nuk mund ta vendos atë në pozita me te disfavorshme në raport me çdo te dënuar tjetër, vendimi penal ndaj të cilit nuk është vënë ende në ekzekutim. Nisur nga parimi i barazisë para ligjit (neni 18 i Kushtetutës) instituti i parashkrimit të

afatet, (njëzet, dhjetë dhe pesë vjet), që parashikohen në dispozitën e përmendur të Kodit Penal.

170

ekzekutimit të dënimit duhet të zbatohet njëlloj për të gjithë të dënuarit, si për ata, ekzekutimi ndaj të cilëve nuk ka filluar si dhe për ata ekzekutimi ndaj të cilëve nuk është përmbushur plotësisht. Është e padrejtë që të përfitojë një person që nuk ka vuajtur asnjë ditë burgim dhe të mos përfitojë një person që ka vuajtur një pjesë të dënimit. Në favor të këtij konkluzioni shkon dhe fakti se qëllimi i institutit të parashkrimit të ekzekutimit të dënimit është i njëjtë për të gjithë shtetasit, të cilët janë dënuar penalisht me burgim365. 4.1 Problematika e zbatimit të nenit 68 e Kodit Penal. Parashkrimi i ekzekutimit të vendimit gjyqësor apo siç mund të quhej ndryshe parashkrimi i dënimit konsiston në një heqje dorë nga ana e shtetit- heqje dorë e parevokueshme dhe parashikuar shprehimisht nga ligjvënësi- nga fuqia për të realizuar mbas një kohe të caktuar me ligj pretendimin për të dënuar për një vepër penale të provuar .366 Dispozita e Kodit Penal nuk parashikon rastet të cilat lidhen ngushtësisht me dënimin dhe llojet e tij. Për të qenë më të qartë çfarë do të ndodhë nëse dënimi me burgim i dhënë, në një pjesë të tij është amnistuar, sa do të konsiderohet koha e parashkrimit? Jemi të mendimit që në këtë rast duhet të kihet parasysh dënimi i dhënë konkretisht në vendimin e formës së prerë në total, pa marrë parasysh faktin sesa ulje ka përfituar në këtë rast i dënuari pasi dhe vetë dispozita thotë: …”për vendime që përmbajnë dënim”..duke iu referuar shprehimisht përmbajtjes së vendimit dhe jo se çfarë mund të ketë ndodhur në të ardhmen. Neni 68 i Kodit Penal parashikon se në çfarëdo lloj mase qofshin gjobat, vendimet e dhëna parashkruhen në 5 vjet pasi pika c) e nenit 68 shprehet: “pesë vjet për vendime që përmbajnë dënim me burgim në pesë vjet ose dënime të tjera më të lehta” duke patur parasysh në këtë rast gjobën. Në rast se kemi të bëjmë më dënime kumulative, që parashikojnë njëkohësisht dënimin me gjobë dhe më burgim, jemi të mendimit që, në mungesë të një parashikimi të shprehur nga ligjvënësi, për shuarjen e të dyjave duhet të kihet parasysh vetëm afati i plotësuar për dënimin me burgim dhe jo dhe ai me gjobë, duke qenë se afati me burgim është gjithmonë i barabartë ose më i madh se ai me gjobë dhe e përfshin atë . Më problematik do të ishte rasti nëse personi ka vuajtur dënimin më burgim dhe akoma nuk ka shlyer dënimin me gjobë, a do të konsiderohej ajo e parashkruar nëse personi është dënuar me mbi 5 vjet? Jemi të mendimit që nuk do të konsiderohet e parashkruar pasi siç thamë dhe më lart si afat parashkrimi do të konsiderohet ai i llogaritur mbi masën e dënimit me burgim. Nëse do të kalonte ky afat vetëm atëherë mund të parashkruhej edhe gjoba. Një nga kushtet e nenit 68 të Kodit Penal përcakton edhe atë që quhet dies a quo, e cila korrespondon edhe me ditën që vendimi ka marrë formë të prerë duke e konsideruar si “titull ekzekutiv” në këtë rast për të aplikuar parashkrimin. 365 Një vendim të ngjashëm shih edhe vendim e Gjykatës së Apelit me nr. 204, date 24.02.2012, i cili në të njëjtën mënyrë nuk parashikon rastet e ndërprerjes së ekzekutimit të parashkrimit të dënimit duke e konsideruar si antiligjore aplikimin me analogji, qofshin këto edhe parime të përgjithshme analogia legis. 366 Mantovani, Trattato di diritto penale italiano, III, Torino, 1981, fq 585.

171

Si do të llogaritet parashkrimi i ekzekutimit të dënimit në rastet kur personi ka kryer disa vepra penale? Secili do të ketë afat parashkrimi të tijin apo do të merret për bazë vendimi i cili ka bërë edhe bashkimin e veprave penale? Duke iu referuar përsëri nenit 68 të Kodit Penal parashikohet se : “Vendimi i dënimit nuk ekzekutohet kur nga dita që ka marrë formë të prerë, arrijmë të konkludojmë se në këtë rast do të konsiderohet dënimi i bashkimit të veprave penale apo i dënimeve dhe dënimi që është caktuar veç e veç për secilën vepër penale. Logjikë kjo që përkon edhe më sistemin e ashpërsimit në atë të caktimit të dënimit, ku afati i parashkrimit të ekzekutimit të dënimit do të jetë gjithmonë më i madh se vepra penale më e rëndë sipas dënimit më të rëndë të shtuar apo i barabartë më dënimin e vëprës penale më të rëndë , në rastin e sistemit të thithjes. Në rastin kur një vepër penale është gjykuar dhe ka marrë vendim forme të prerë dhe një tjetër që nuk është gjykuar akoma, afati i parashkrimit në kuptim të nenit 68 të Kodit Penal fillon nga momenti që ka marrë vendim forme të prerë vendimi i ri, që ka llogaritur brenda tij edhe caktimin e dënimit për veprën penale të mëparshme. I njëjti arsyetim duhet të ndiqet edhe për veprën penale vazhduese, duke interpretuar dispozitat kur ajo konsiderohet si vepër penale me natyrë juridike të vetme edhe pse ne nuk jemi të mendimit që të konsiderohet e tillë, pasi siç shpjeguam edhe në rastin e parashkrimit të ndjekjes penale për këtë vepër penale, do të humbiste dhe arsyeja e ekzistencës së veprës penale vazhduese si një institut favorizues për të dënuarin. Jemi të mendimit që neni 68 i Kodit Penal nuk duhet të aplikohet në rastet e personave recidivistë të veprave penale, pasi kjo do të komprometonte dhe vetë qëllimin e këtij instituti, i cili përkon me atë të dënimit, që ka të bëjë me parandalimin e posaçëm të autorit të veprës penale, e parashikuar kjo shprehimisht nga legjislacionet e disa vendeve të ndryshme,por me rëndësi është për t`u përmendur Kodi italian në nenin 172 paragrafi i fundit, i cili ndalon shprehimisht rastet nga përfitimi i parashkrimit të dënimit367. Jemi të mendimit që edhe pse nuk parashikohet nga Kodi Penal shqiptar ky përjashtim, pasi në qëllimin e disa parimeve të rëndësishme penale rezulton që neni 68 i Kodit Penal nuk duhet të aplikohet, nevojat e riedukimit për autorin e veprës penale do të përjashtonin në mënyrë përfundimtare mundësinë e shtetit për të hequr dorë nga zbatimi i dënimit. Sigurisht që, në rastin e recidivistit, ajo duhet të jetë vendosur me një vendim gjyqësor, pasi ajo nuk mund të sjellë asnjë pasojë juridike nëse nuk është pranuar dhe deklaruar ligjërisht si rrethanë rënduese apo cilësuese368. Shuarja e ndjekjes penale për shkak të parashkrimit rregullohet edhe nga dispozitat e Kodit të Proçedurës Penale. Gjykata vendos pushimin e çështjes në rastet kur vërtetohet rrethana që nuk lejojnë fillimin e procedimit penal në bazë të nenit 290 të Kodit të Proçedurës Penale. Një nga këto rrethana ka të bëjë dhe me rastin kur vepra penale është shuar edhe me parashkrim në bazë të nenit 290 pika d. Si ne fazën e përfundimit të hetimeve, ashtu edhe në çdo fazë të gjykimit deklarohet pushimi i çështjes jo vetëm nga gjykata ex officio në bazë të nenit 387 të Kodit të Proçedurës Penale por edhe nga ana e

367 Ronco, Commentario al codice penale, fq 904. 368 Manzini, Ibidem, fq. 394.

172

prokurorit, i cili në bazë të nenit 328 paragrafi 1 pika d) vendos pushimin e çështjes. Pra, kur ekziston një shkak që shuan veprën penale, i cili në rastin që ne po trajtojmë ka të bëjë me parashkrimin369. Në këto raste gjykata merr vendim për pushimin e çështjes në bazë të nenit 387 të Kodit të Proçedurës Penale. Por mund të ndodhë që në të njëjtën kohë mund të konkurrojnë dy shkaqe si njëra kur vepra penale shuhet për shkak të parashkrimit por edhe kur në të vërtetë ka prova të tilla që fakti nuk ekziston ose nuk provohet se eksiton. Edhe pse Kodit të Proçedurës Penale nuk e parashikon ketë gjë jemi të mendimit që gjykata duhet të dale me vendim pafajësie, duke ndjekur respektimin e parimit favor rei, ku është më favorizuese për atë një vendim pafajësie se një vendim shuarje për parashkrimin.

369 Në bazë të nenit 328 të K.P.Penale, VUGjL 4/2002 shprehet se edhe në rastet kur prokurori vendos pushimin e çështjes penale, këto vendime nuk mund të qëndrojnë larg kontrollit të prokurorit më të lartë.

173

KONKLUZIONE 1. Kodi Penal nuk parashikon në asnjë dispozitë të veçantë, se kur vepra penale mund të konsiderohet e kryer, siç parashikohej në nenin 18 të Kodit Penal të vitit 1948. Këtë përgjigje e gjejmë në teorinë e së drejtës, në praktikën gjyqësore, veçanërisht atë të Gjykatës së Lartë si dhe nga interpretimi i disa dispozitave si neni 55, 24 apo 55 të Kodit Penal. Koha e kryerjes së veprës penale konsiderohet, kur personi ka vepruar ose kur nuk ka ndërmarrë veprimin, të cilin ka qenë i detyruar ta ndërmarrë, ndërsa koha kur është shkaktuar pasoja është e parëndësishme për të drejtën penale, pasi ai nuk ka më mundësi që të ndryshojë veprimin apo mosveprimin e tij. 2. Duke qenë se koha e kryerjes së veprës penale është baza për aplikimin e një sërë institutesh të së drejtës penale, si veprimi në kohë i ligjit penal, papërgjegjshmëria, actio libera in causa, parashkrimi, vepra penale vazhduese, të qëndrueshme, etj, do të ishte me vend që të parashikohej shprehimisht një dispozitë, siç e parashikojnë shumë kode të tjera, përfshi këtu edhe kodin më të ri të shtetit të Kosovës, në mënyrë që të evitohen dilema të ndryshme dhe interpretime subjektive. 3. Në praktikën gjyqësore haset nocioni i konsumimit të veprës penale, gjë që nuk trajtohet apo në raste sporadike analizohet nga teoria e së drejtës penale dhe shpesh ngatërrohet me fazën e kryerjes së veprës penale. Këto janë dy faza krejt të ndryshme nga njëra tjera, dallimi i të cilave ka rëndësi shumë të madhe në aplikimin e disa instituteve. Kështu në Vendimi Unifikues nr.6 datë 30.09.2011, ky dallim bëhet më i rëndësishëm dhe i detyrueshëm, dhe duhet të thellohet më tej nga teoria e së drejtës penale. Një mendim do ta përkufizonte fazën e konsumimit si realizimi konkret më i madh të mundshëm të figurës së veprës penale të parashikuar nga pjesa e posaçme, duke përfshirë edhe ardhjen e pasojës; ai shpreh realizimin e të gjithë elementëve përbërës, objektivë dhe subjektivë të veprës penale. 4. Përcaktimi i momentit konsumativ ka rëndësi konkretisht: a. Për të bërë dallimin nga faza e kryerjes së veprës penale, fazë kjo që për të drejtën penale shqiptare ka rëndësi primare, e cituar nga disa dispozita të Kodit Penal; b. Për përcaktimin e kompetencës territoriale në bazë të Kodit të Procedurës Penale; c. Për aplikimin e normave penale në bazë të veprimit në kohë të ligjit penal; d. Për afatet e parashkrimit në veprat penale të qëndrueshme dhe të vazhdueshme; e. Për aplikimin e amnistisë dhe faljes; d. Për veprimin në hapësirë të ligjit penal. 5. Një nga elementët përbërës së papërgjegjshmërisë është që, turbullimi të ketë ekzistuar në kohën e kryerjes së veprës penale. Papërgjegjshmëria dhe koha janë dy koncepte të lidhura domosdoshmërisht së bashku, të cilat përcaktojnë zbatimin ose jo të parimit të fajësisë. Neni 17 i Kodit Penal i cili i referohet kohës së kryerjes së veprës penale ka një kuptim të dyfishtë. Ligjvënësi ka dashur t`i referohet jo vetëm veprës penale në tërësi por edhe veprimeve apo mosveprime të cilat përbëjnë një vepër penale, duke i analizuar secilën më vete. Në fakt, papërgjegjshmëria duhet të

174

analizohet për secilin “episod” apo “akt” të veprës penale duke iu referuar kohës së kryer, për të konfirmuar që në disa veprime ekziston dhe për disa të tjera duhet mohuar. Pra, papërgjegjshmëria duhen pranuar në lidhje me kohën se kur është kryer pjesët e veprës penale, pasi ajo mund të ekzistojë për një akt dhe të mungojë për një akt tjetër. 6. Parimi që përmbahet në nenin 17 paragrafi i dytë të Kodit Penal nuk aplikohet apo përjashtohet në rastet e nenit 18 paragrafi i tretë të Kodit Penal të kryerjes së veprës penale në gjëndje të dehur apo siç njihet në doktrinë me action libera in causa me paramendim (veprimi i lirë në vendim e jo në kryerje). Në këtë rast ligjvënësi ka paraqitur një mospërputhje kohore midis veprimit dhe përgjegjshmërisë duke spostuar mbrapa në kohë momentin për të cilën duhet të ekzistojë përgjegjshmëria në raport me momentin që kryhet e vepra penale, duke thyer rregullin e përputhjes së nevojshme kohore të përgjegjshmërisë dhe kryerjes se veprimit apo mosveprimit, pasi shume autorë mendojnë që kryerja e veprës penale fillon që në momentin e krijimit të papërgjegjshmërisë. 7. Neni 12 i Kodit Penal parashikon moshën për përgjegjësi penale. Në këtë rast elementi kohë shfaqet edhe në një kuptim tjetër, domethënë si masë. As Kodi Penal shqiptar dhe as Kodi i Procedurës Penale nuk përmban asnjë dispozitë për llogaritjen e kohës se moshës apo kohës së dënimeve siç ndodh në kodet e vendeve të tjera. Ndaj do ishte me vend të shtohej një dispozitë në Kodin Penal i cili përcakton llogaritjen e fillimit të afatit kohor të çdo pasoje juridike, sipas kalendarit të zakonshëm dhe për llogaritjen e dënimeve me burgim. 8. Nga interpretimi i nenit 15, paragrafi i parë, i Paktit Ndërkombëtar mbi të Drejtat Civile duket sikur aplikohet vetëm në raste te kufizuara të aplikimit me fuqi prapavepruese të një dënimi më të lehtë (dispozita thjesht modifikuese) dhe se nuk ka asnjë rëndësi rasti i abolitio crimins (mosdënueshmëria e veprës penale). Edhe pse nuk kemi një parashikim të shprehur të rastit në fjalë duhet kuptuar drejt që nuk ka arsye që autori i veprës penale të favorizohet për një dënim më të lehtë të parashikuar me ligjin e ri të hyrë në fuqi pas kryerjes së veprës penale dhe të mos favorizohet nga një dispozite që parashikon një “dënim” akoma më të butë, ajo e mungesës totale të një dënimi. 9. Ligjvënësi ka parashikuar paragrafin 3 të nenit 3 duke aplikuar një regjim juridik më të butë nga ligji i kohës së kryerjes së veprës penale për tre arsye kryesore: Në radhë të parë është dashur që autori i veprës penale të mos dënohej më shumë sesa ajo që ai mund të marrë në momentin në te cilën ai ka kryer veprimin apo mosveprimin e kundërligjshëm; -Në radhë të dytë, është dashur të ruhet parimi i barazisë para ligjit, të autorëve të veprave penale që kanë kryer në kohë të ndryshme vepra penale të njëjta, dhe për këtë janë theksuar dënime penale më të buta. Në këtë prizëm, nuk është se qëndron në plan të parë koha e kryerjes së veprës penale, e cila shpreh mundësinë për të trajtuar në të njëjtën mënyrë subjekte që, në thelb, janë në të njëjtën situatë përballë legjislacionit pozitiv. -Në radhe të tretë, shprehet interesi i shoqërisë e cila e

175

ka humbur interesin për zbatimin e tij, kështu që ajo nuk është më në funksion të mbrojtjes 9. Kufizimi i parimit të fuqisë prapavepruese favorizuese në shumë vende si Franca, Italia, Gjermani, Poloni, Irlanda, Belgjika, Luksemburg parashikohet shprehimisht nga dispozitat e Kodit Penal, duke limituar aplikimin e dispozitave favorizuese (modifikuese) kur është dhënë vendim i formës së prerë. Në dallim nga Kodi penal shqiptar i cili nuk e parashikon shprehimisht këtë kufizim por e ka vendosur me Vendimin Unifikues me nr. 4 datë 27.03.2003. Ky vendim bën një interpretim të kufizuar të dispozitës ndaj do ishte me vend që të mos ngelej si praktikë gjyqësore e detyrueshme por të ishte pjesë integrale e dispozitës ashtu si e shumë vendeve perëndimorë. Vendimi Unifikues është i drejtë pasi ndryshe nga fuqia prapavepruese e ligjit penal që përfshihet në institutin e veprimit penal në kohë, institut, i cili rregullimin e tij ligjor e gjen në normat e ligjit penal material, faza e ekzekutimit të vendimeve penale, rregullohet nga normat e ligjit proçedural penal. Ndaj nuk jemi dakord me disa mendime të cilat shprehen se kemi të bëjmë me shkelje të parimit të barazisë para ligjit apo se interesi i shoqërisë ka humbur për të zbatuar ligjin e kohës së kryerjes së veprës penale me dispozita jo të favorshme. 10. Mbrojtja që jepet në nenin 7 të KEDNJ nuk është gjë tjetër por një standard minimal, nën të cilin shtetet palë nuk mund të zbresin dhe për respektimin e Konventës mjafton që dispozitat e brendshme dhe aktet shtetërore ose individuale të mos çojnë në një gjendje më negative dhe më të pafavorshme se sa parashikon ajo vetë. Kjo karakteristikë e përbashkët për traktatet ndërkombëtare të drejtave të njeriut do të thotë që Konventa përcakton vetëm dyshemenë e respektimit, por që shtetet palë mund ta respektojnë më mirë dhe në mënyrë më të plotë të drejtat dhe liritë themelore të njeriut brenda vendit të saj në përputhje me aktet normative që ajo nxjerr për këtë qëllim. 11. Statuti themeltar i Republikës së Shqipërisë të viti 1925, 1928 dhe nga Kodi Penal i 1928 në lidhje me veprimin në kohë të ligjit penal parashikojnë dispozita të njëjta me parashikimin e kodeve penalë perëndimorë të asaj kohe. Kjo është për t`u theksuar si një meritë e hartuesve të këtij kodi persa i përket pjesës së përgjithshme, por studiues kanë arritur në konkluzione se këto parime jo vetëm nuk gjetën zbatim, por në vend të tij, lulëzoi arbitrariteti dhe terrori. 12. Kodi Penali vitit 1977 në dallim nga kodi aktual, në nenin 45 nuk parashikon fuqinë prapavepruese të ligjit penal me dispozita më të favorshme, pra nuk i shtrin ato siç vepron për veprën penale, por e kufizon në lidhje me autorin e veprës penale. Është shumë i rëndësishëm për t’u përmendur fakti se nga ky rregull ka pasur edhe përjashtime, d.m.th kur ligjit të ri i është dhënë fuqi prapavepruese megjithëse ajo e rëndonte fajtorin. Por këto përjashtime të cilat shkelnin hapur parimin e ligjshmërisë, konsideroheshin të ligjshme pasi ishte e mjaftueshme që ishin të shprehura në mënyrë të hapur në ligjin e ri.

176

13. Një rëndësi të veçantë ka dhe dallimi midis dispozitave shfuqizuese dhe atyre modifikuese. Në aplikimin e dispozitave më të favorshme duhet të kihet parasysh që shfuqizimi i veprës penale ndahet në shfuqizim tërësor ose i pjesshëm. Me shfuqizimi tërësor vepra penale nuk ekziston më në legjislacionin pozitiv, duke u aplikuar neni 3 paragrafi i dytë ndërsa me shfuqizimin e pjesshëm vepra penale ngelet në fuqi por është objekt i një shfuqizimi të kufizuar dhe vazhdon të dënohet penalisht, duke u aplikuar neni 3 paragrafi i tretë. 14. Parimi i fuqisë prapavepruese të ligjit penal favorizues - si në rastin që parashikon shfuqizimin e veprës penale, apo kur e modifikon atë në bonam part- nuk vepron për ligjet e jashtëzakonshme dhe për ligjet kalimtare. Vendimi Unifikues shprehet mbi to dhe lidhjen me parimet e nenit 3 të Kodit Penal edhe pse një gjë e tillë nuk parashikohet shprehimisht nga Kodit Penal. Si ligjet kalimtare ashtu dhe ato të jashtëzakonshme nuk shfuqizojnë parimin e ndalimit të fuqisë prapavepruese të ligjit penal, dhe nuk mund të aplikohen për vepra të kryera pas shfuqizimit të tyre, pasi ato aplikohen patjetër, për vepra të kryera gjatë qenies së tyre në fuqi, por dhe vetëm dhe vetëm të kryera nën fuqinë e tyre. 15. Në dallim nga e drejta penale materiale, ku zbatohet parimi se ligji i ri nuk ka fuqi prapavepruese, me përjashtim të rasteve kur ai është në favor të pandehurit, në të drejtën procedurale penale vepron parimi sipas të cilit, ligji i ri ka fuqi edhe ndaj marrëdhënieve procedurale të lindura para hyrjes së tij në fuqi, për çështje që gjenden në hetim apo gjykim, me përjashtim të rasteve e për një kohë kur vetë ligji shprehimisht ka e vendosur atë. 16. Vepra penale vazhduese njihet gjerësisht nga doktrina dhe teoria e së drejtës, por nuk është parashikuar asnjëherë nga ndonjë dispozitë e Kodit Penal të viti 1952, 1977 apo 1995. Nevoja e krijimit të kësaj lloj vepre penale kuptohet për dy arsye. E para për arsye materiale juridike, që ka të bëjë me vetë caktimin e dënimit, pasi autori nuk duhet të dënohet më rëndë nga rasti kur vepra penale kryhet vetëm me një veprim dhe sjell të njëjtat pasoja. E dyta, për arsye proceduriale për ndarjen e kësaj figure ligjore prej bashkimit të veprave penale, që i përkasin thjeshtimit të procedurës penale. Në rastet kur bëhet fjalë për një numër të madh veprash penale do të duhej të përsëriteshin dhjetëra proçedura për vërtetimin e fajësisë, akuzave, provave etj. 17. Kriteret e këtij instituti janë përpunuar nga doktrina penale e asaj kohe në mbështetje edhe me Udhëzimin e Plenumit të Gjykatës Lartë Nr. 1 datë 10.01.1966, në të cilin jepen kriteret e krimit vazhdues të përvetësimit të pasurisë socialiste. Ky udhëzim i ka shërbyer në fakt praktikës të asaj kohe për të përcaktuar krimin vazhdues dhe për llojet e tjera të krimeve. 18. Edhe pse vendimi unifikues nr. 284, datë 6.10.2000 i Kolegjeve te Bashkuara te Gjykatës se Lartë është i mendimit që forma duhet të jetë e njëjtë, “….Duke patur parasysh se persona të ndryshëm kanë patur marrëdhënie të ndryshme me të, ai ka përdorur forma të ndryshme mashtrimi…”, ky është një limit i cili kufizon ndjeshëm zbatimin e veprës penale vazhduese, në dallim jo vetëm nga praktika gjyqësore nga

177

vitet 1952-1995 por edhe me praktikën e shumë vendeve bashkëkohore. Përfundimi që ka çuar vendimi unifikues në këtë përfundim ka të bëjë më shumë me rastin në fjalë, i cili kishte sjelle pasoja shumë të mëdha dhe e gjeti ligjvënësin të papërgatitur më masën e dënimit për këtë lloj vepër penale. Gjë që reflektohet edhe në ndryshimet e mëvonshme të ligjvënësit. Andaj do të ishte me vend një ndryshim i VUGJL nr. 284/2000. 19. Si Udhëzimi i Plenumit të Gjykatës Lartë Nr. 1 datë 10.01.1966, ashtu edhe vendimi unifikues i Kolegjeve te Bashkuara nr. 284, datë 6.10.2000, parashikojnë të njëjtët elementë të veprës penale vazhduese. Në doktrinë ka mendime që duhet të jetë dhe një kusht i katërt ai që, te mos vërtetohen shkaqe që shkëpusin lidhjet midis veprime të veçanta. Ky kusht mendojmë që është i përsëritur pasi vetë mendimi unik kriminal si një kusht i domosdoshëm e përfshin brenda tij lidhjen organike midis veprimeve dhe mosveprimeve. 20. Në veprën penale vazhduese veprimet duhen të jenë të njëllojta, në dallim nga e drejta italiane e cila e parashikon edhe për veprime të ndryshme. Zgjerimi i veprës vazhduese për vepra penale të ndryshme do të ishte në vetvete një absurditet logjik duke qenë ne kundërshtim me vetë karakterin e kësaj lloj vepre por edhe në koherencë me të drejta të tjera të cilat janë të përqendruara, ashtu si e drejta penale shqiptare, në veprime/mosveprime të njëllojta. 21. Në doktrinë ka mendime që qëllimi i kryerjes së veprës penale mund të jetë jo vetëm i ndryshueshëm por edhe i papërcaktuar. Nuk jemi të mendimit që qëllimi mund të jetë i ndryshueshëm, pasi vetë nocioni mbi veprën penale vazhduese shprehet se: “Me vepër penale vazhduese do të kuptohet kryerja ose moskryerja e dy a më shumë veprimeve kriminale të njëllojta, me qëllim që të zbatohet një mendim i vetëm kriminal i autorit të tyre 22. Vepra penale vazhduese duhet të dallohet edhe nga rrethana rënduese e parashikuar nga neni 50 i Kodit Penal pika h) –kryerja e veprës penale më shumë se njëherë dhe nga rrethanat cilësuese. Vepra penale vazhduese është e papajtueshme me rrethanën tjetër rënduese parashikuar nga neni 50 pika ç)- kryerja e një krimi pas dhënies së një dënimi për një krim të kryer më parë, pasi mes këtyre dy instituteve ka një raport kontradiktor: njëra favor rei për veprën penale vazhduese që i referohet mendimit unik kriminal; tjetra ndëshkim më të rreptë për përsëritësit apo recidivistët. Kjo zgjidhje mbështetet në nevojën e qëllimit të dënimit penal, atë të parandalimit të përgjithshëm. 23. Nga rastet e praktikës gjyqësore të analizuara në punim, pasqyrohen elementët e veprës penale vazhduese duke njohur: nocionin e vazhdimësisë dhe përjashtuar rastësinë e kryerjes së veprës penale; njëllojshmërinë e veprimeve; ekzistencën edhe në ato raste kur mendimi unik kriminal lidh dy ose me shume vepra penale të qëndrueshme të njëllojta; kundervajtje vazhduese. 24. Vendimi Unifikues nr. 6 datë 30.09.2011 shprehet se vepra penale e “Vjedhjes me pasojë vdekjen”, kur është rrjedhojë e një mendimi unik kriminal, i cili ka si qëllim

178

vjedhjen e të njëjtës pasurie duhet të cilësohet vetëm një herë sipas nenit 141 të K.Penal, pavarësisht nga numri i pasojave të rënda që kanë ardhur. Ky vendim nuk është i qartë ne lidhje me ato vepra penale si vrasja, nëse u shkaktohet disa personave për realizimin e një mendimi unik kriminal. Mendojmë që në këto vepra penale të cilat cënojnë të mira personale e të patjetërsueshme nuk duhet të ekzistojë vepra penale vazhduese për vetë rëndësinë e madhe të objektit juridik. 25. Në aspektin procedural, bashkimi i procedimeve të lidhura është i nevojshëm nga një anë për lidhjen e veprave penale që kryhen në vazhdimësi dhe nga ana tjetër për caktimin e një dënimi të vetëm. Këto arsye kanë çuar ligjvënësin për të zgjedhur simultaneous proçessus, i cili paraqet një avantazh të dyfishtë, në vlerësimin e vetëm në lidhje me tiparet, personalitetin e autorit të veprave penale, në caktimin e dënimit, ku merren si kritere vlerësuese edhe rrezikshmëria e autorit të veprave penale. 26. Për të respektuar parimin ne bis in idem, në ato raste kur pasi është nxjerrë vendimi i formës së prerë, mbi veprën penale vazhduese, zbulohet ndonjë vepër tjetër që është kryer në përbërje të veprës penale vazhduese, nuk mund te procedohet për këtë vepër penale. 27. Për të respektuar parimin ne bis in idem, nga ana procedurale vlen të theksohet se vepra penale e vazhduar përmbledh veprën penale të vazhduar në përgjithësi, d.m.th të gjitha veprimet apo mosveprimet duke përfshirë këtu edhe ato të cilat janë zbuluar pas gjykimit të saj. Me fjalë të tjera vendimi do të llogaritet si res iudicata në raport me të gjitha veprimet që përbëjnë veprën penale vazhduese, përfshirë këtu edhe ato veprime që zbulohen pas kryerjes së saj. 30. Vepra penale e qëndrueshme ndryshon jo vetëm nga vepra penale vazhduese por dhe nga ato qe kryhen aty për aty apo të çastit, të çastit dhe me pasoja të qëndrueshme, vepra penale të mirëfillta çastit të kryera me mosveprim, të mirëfillta qëndrueshme të kryera me mosveprim. 31. Një rëndësi në dispozitën e nenit 81 e Kodit Penal zë dhe shprehja menjëherë pas lindjes, ku duhet të interpretohet ngushtë pasi, problemet në lidhje me interpretimin e kësaj dispozite, në veçanti i referohen faktit që ligjvënësi, përmes kësaj shprehje, ka përcaktuar momentin e fillimit, nga i cili mund të konkretizohet sjellja vrasëse e foshnjës. Por nuk ka përcaktuar se kur përfundon kjo sjellje, tej të cilës nuk mund të kryhet më, pasi kjo sjellje mund të formojë dhe figurën e veprës penale të vrasjes të parashikuar në nenin 76, si vrasje e thjeshte. 32. Nocioni “menjëherë pas lindjes” duhet parë në dy këndvështrime: në atë absolut dhe në atë relative. Dispozita e nenit 81 pasqyron më shumë kuptimin e fundit, atë të nocionit relativ, pasi kushti i “menjëherë pas lindjes” duhet të interpretohet në lidhje dhe me qëllimin e vetë normës, dhe mbi të gjitha në lidhje me shkakun e domosdoshëm, të drejtpërdrejtë dhe vendimtar. “Menjëherë pas lindjes” duhet të vlerësohet rast pas rasti dhe duhet të konsiderohet si i qenë aq herë sa ekziston dhe një marrëdhënie pavarësie mes këtyre kushteve dhe veprimeve të kryera nga ana e nënës.

179

33. Nuk shpjegohet në doktrinë pse nuk parashikohet kjo vepër penale edhe gjatë një momenti tjetër kohor si ajo “gjatë lindjes”. Neni 142 i K.P. të viti 1952 dhe 1977 kanë parashikuar shprehimisht kryerjen e kësaj vepre penale edhe gjatë lindjes duke qenë në përputhje dhe me dispozitat aktuale të shume vendeve perëndimore si Kodi Italian në nenin 578. Do të ishte absurd mosdënimi i nënës kur ajo shkakton vrasjen e foshnjës gjatë lindjes dhe sigurisht që këtu kemi të bëjmë më vakum ligjor ndaj do të ishte e arsyeshme që të plotësohej kjo dispozitë edhe me kryerjen e vrasjes se foshnjës, jo vetëm menjëherë pas lindjes por edhe gjatë lindjes. 34. Tek vepra penale e “Vrasjes e kryer në kushtet e tronditjes psiqike”, neni 82 i kodit Penal, koha që duhet për të stabilizuar gjendjen psikologjike dhe për të marrë një vendim të paramenduar ndryshon në varësi të temperamentit të personit dhe vlerësohet nga sjellja e tij. 35. Duke iu referuar teorisë së drejtës dhe praktikës gjyqësore, konkretisht vendimit nr. 762/2007 të Gjykatës së Lartë, dallimi i tronditjes psiqike për t`u aplikuar si rrethane cilësuese dhe si rrethane lehtësuese konsiston në katër elementë të cilët janë të pandashëm: shkalla, koha e krijimit, shkaku dhe burimi i shkakut të tronditjes. 36. Në veprat penale ushtarake, koha shërben më së shumti si një element për të përcaktuar përgjegjësinë penale në bazë të kohës në të cilën është kryer vepra penale, pra nëse kjo vepër penale është kryer në kohë paqe apo në kohë lufte ose në gjëndje të jashtëzakonshme. Një problem që lind në lidhje me këto vepra penale që kryhen vetëm në kohë paqe është fakti se si do të veprohet në rast se këto vepra penale ushtarake do të kryhen në gjëndje lufte apo në gjëndje të jashtëzakonshme. Në lidhje me këtë çështje ka një boshllëk ose vakum ligjor. Kështu, në këto dispozita nuk parashikohet si rrethanë cilësuese kryerja e këtyre veprave në gjëndje lufte apo gjëndje të jashtëzakonshme. 37. Kemi dy aspekte të ndikimit dhe rëndësisë së elementit kohë në këto vepra penale ushtarake. Aspekti i parë ishte ai, i cili në bazë të kohës i ndante veprat penale ushtarake në vepra penale ushtarake të kryera në kohë paqe dhe në vepra penale ushtarake të kryera në kohë lufte apo në gjëndje të jashtëzakonshme. Aspekti i dytë, ka të bëjë pikërisht me periudhën kohore në të cilën është shtrirë veprimi kriminal që përbën një vepër penale ushtarake ose e thënë ndryshe, ka të bëjë me kohëzgjatjen e veprimit apo mosveprimit kriminal në një periudhë të caktuar kohore. 38. Çasti i realizimit të marrëveshjes bën ndryshimin e formave të bashkëpunimit, nga bashkëpunimi i thjeshtë në atë të veçantë. Nëse për bashkëpunimin e thjeshtë, lidhja midis bashkëpunëtorëve mund të jetë krejt e rastësishme, marrëveshja mund të jetë realizuar jo vetëm para por edhe gjatë kryerjes së veprës penale, në formën e “Grup i strukturuar kriminal”, lidhja midis bashkëpunëtorëve apo anëtarëve nuk është absolutisht e rastësishme për të vetmin fakt që, duhet të provohet jo vetëm që ajo ekziston por dhe që është realizuar përpara se të kenë filluar veprimet e drejtpërdrejta për kryerjen e veprës apo veprave penale.

180

40. Në rastin e mbrojtjes së nevojshme, koha e kryerjes së sulmit (veprimit), ka një rol vendimtar në përjashtimin ose jo nga përgjegjësia penale për vetë faktin se sulmi duhet të jetë i çastit dhe jo i mëvonshëm në mënyrë që të ndodhemi në kushtet e mbrojtjes së nevojshme. Sulmi duhet të jetë i çastit prandaj është i nevojshëm, duke iu referuar elementit kohë, për të përcaktuar momentin e fillimit (nga kur) dhe momentin e mbarimit (deri kur) për të cilën mbrojtja mund të quhet e ligjshme duke patur parasysh një sërë parimesh të rëndësishme. 41. Koncepti i sulmit të çastit përkon me nocionin e tentativës, si një veprim i drejtpërdrejtë i kësaj të fundit, juridikikisht i dënueshëm, i cili mund të sjellë pasoja dhe të cënojë në çast. Nga kjo shprehet edhe lidhja e ngushtë që ekziston midis tentativës dhe mbrojtjes së nevojshme. 42. Jemi të mendimit që në veprimet përgatitore, që janë të afërta me veprimet e drejtpërdrejta për fillimin e ekzekutimit nuk mund të justifikojnë zbatimin e nenit 19 të Kodit Penal pasi: këtu kemi të bëjmë akoma me veprime përgatitore të cilat nuk mund të përbëjnë sulm të padrejtë, pasi sulmi i padrejtë duhet te jetë i kundërligjshëm dhe të tilla nuk janë veprimet përgatitore, ato janë të padënueshme; do të cënohej parimi i materialitetit apo shfaqja e veprimeve në botën e jashtme duke kundërvepruar ndaj një mendimi që mund të këtë personi, por mendimi i një personi nuk është i dënueshëm; do të shkelej parimi i lidhjes shkakësore pasi veprimi duhet të jetë i domosdoshëm, i drejtpërdrejtë dhe vendimtar për mundësinë e ardhjes së pasojës. 43. Në një vështrim krahasues të sulmit të çastit sipas disa legjislacioneve, arrijmë në konkluzione të ndryshme. P.sh. Sipas një Vendimi të Gjykatës Kushtetuese italiane nr. 46776 datë 4.12.2012 tentativa është e dënueshme edhe në mungesë të veprimeve që përkojnë me ekzekutimin e veprës penale apo ekzistencën e një momenti fillestar të ekzekutimit të saj; sipas kodit spanjoll, sulmi i çastit duhet të përbejë patjetër një tentativë juridikisht të rëndësishme; sipas kodit gjerman, nocioni i çastit përkon dukshëm me momentin fillestar të sulmit të kundërligjshëm të dënueshëm për tentative; në kodin penal të Kosovës, nëse veprimet përgatitore janë shumë afër apo puqen me tentativën, duhet që të merret për bazë vepra penale konkrete që po kryhet; sistemi common law në kuptimin e një mbrojtje të nevojshme parandaluese, legjitimon mbrojtjen edhe në ato raste kur sulmi nuk ka filluar ende por që ka përmasat e një tentative. 44. Në dallim nga dispozitat në fuqi, Kodi Penal i vitit 1952 parashikonte dyfishimin e afateve të parashkrimit, në ato raste kur i pandehuri u ishte fshehur hetimeve, por në asnjë rast nuk kalonte afatin prej 25 vjetësh. Ky përfundim bën të pamundur në vetvete aplikimin e këtij instituti, pasi rastet e aplikueshme do të ishin të vetme, kur nuk identifikohej autori i veprës penale. Në dallim nga Kodi Penal i viti 1952, Kodi Penal i 1977 e ngushton aplikimin e parashkrimit të ndjekjes penale dhe ate të ekzekutimit të dënimit vetëm në rastet e kundërvajtjeve penale, duke përjashtuar të gjitha llojet e krimeve dhe jo vetëm ato të shtetit që parashikohej më parë.

181

45. Një problem në lidhje me kriteret për të caktuar afatet e parashkrimit ka të bëjë dhe më ndryshimin e cilësimit ligjor të vepër penale, e cila ka një kualifikim të ndryshëm nga organi i prokurorisë. Në mungesë të një parashikimi ligjor jemi të mendimit që, këto raste gjykata mund të ndryshojnë kualifikim ligjor dhe si rrjedhojë të aplikojë afate parashkrimi më të vogla. Duhet kuptuar kështu, pasi normat që i referohen parashkrimit të veprave penale nuk janë figura veprash penale abstrakte, por duhen parë si figura konkrete, të veçanta rast pas rasti. Ky qëndrim vlen edhe në një retrospektivë, në kuptimin që kur ndryshimi i kualifikimit ligjor i veprës penale i vendosur nga gjykata ka efekt ex-tunc. 46. Rregulli i përgjithshëm për llogaritjen e afateve të parashkrimit i referohet “kohës së kryerjes së veprës penale”. Por pa specifikuar shprehimisht se kur është kjo kohë në lidhje me veprat penale të ndryshme siç e parashikon edhe kodi penal italian në nenin 158, duke bërë një dallim për krimet vazhduese, ato të qëndrueshme, të konsumuara apo të tentuar etj. Andaj do të ishte me vend shtimi i një dispozite për të përcaktuar qartë fillimin dhe mbarimin e këtyre afateve në lidhje me tipologjitë e veprave penale. 47. Për veprat penale vazhduese afati i parashkrimit fillon nga momenti i kryerjes së veprimit të fundit të saj. Nuk jemi të mendimit që ky afat për veprën penale vazhduese, të llogaritet me kryerjen e veprimit të fundit pasi do të ishim kontradiktor dhe me vetë parashikim e veprës penale vazhduese, që nga favor rei të kthehet dhe të ndikojë negativisht për të pandehurin. Kështu do të ishte me vend që secili veprim të llogaritet më vetë përsa i përket afateve të parashkrimit. 48. Një çështje tjetër të një interesi madhor, përbën edhe rasti kur ka paqartësi në lidhje me kohën e kryerjes së veprës penale dhe kjo që reflekton dhe me maturimin e afateve të parashkrimit. Jemi të mendimit se, në ato raste kur nuk dihet me qartësi se kur është kryer vepra penale, në zbatim të parimit të përgjithshëm që çdo dyshim shkon në favor te të pandehurit, duhet të zbatohet zgjidhja më e favorshme për autorin e veprës penale, me deklarimin e shuarjes së ndjekjes penale. 49. Ndryshe nga Kodet e mëparshme, të cilat parashikonin ndërprerjen e parashkrimit në rast se personi kryente vepër tjetër penale gjatë kësaj kohe, duke filluar afati nga data e kryerjes së veprës penale të re, si dhe dyfishimit të saj pa kaluar maksimumin e dënimit për llojin e dënimit, në rast se ai i fshihej gjykimit apo hetimit, Kodi Penal në fuqi nuk parashikon shkaqe të tilla. Sipas këtij kodi ndjekja penale shuhet me plotësimin e afateve ligjore, pa marrë parasysh shkaqet e kalimit të tyre. Natyrisht kjo vlerësohet si një e metë e ligjit që favorizon kryesit e veprave penale të cilëve u jep mundësi të veprojnë me paramendimin e shmangies nga përgjegjësia penale, të fshihen derisa të plotësohen afatet e parashkrimit, gjë që realizohet më lehtë për veprat penale me afate parashkrimi të shkurtra. Prandaj jemi të mendimit që duhet të parashikohet ndërprerja e afateve të parashkrimit në ato rate kur personi kryen një vepër penale tjetër pasi nuk do të justifikohej pa asnjë shkak aplikimi i shuarjes se veprës penale edhe kur ai ka kryer një tjetër.

182

50. Duhet të përjashtohet çdo lidhje funksionale të parimit të një proçesi të rregullt ligjor dhe institutit të parashkrimit. E vetmja interferencë mes të dyve është vetëm indirekte apo eventuale. Kështu duhet të bëhet një dallim konceptesh mes parashkrimit të veprës penale dhe parashkrimit të proçesit, pasi qëllimi i tyre është i ndryshëm, interesat që ato i referohen, parametrit matës, mënyra e mbrojtjes, si dhe pasojat. 51. Si në rastin e kodit penal francez, gjerman, spanjoll, kosovar parashikohet shprehimisht, se si dyfishohet afati i parashkrimit në rastin e disa subjekteve të veçanta pasiv siç janë të miturit, ku dyfishohet ky afat dhe jo vetëm, por dhe koha e fillimit të parashkrimit të ndjekjes penale fillon kur ata të kenë mbushur moshën 18 vjeç: duke i dhënë një efekt pezullues parashkrimit. Jemi të mendimit që një gjë e tille duhet të parashikohet edhe në kodin tone për të plotësuar kuadrin e mbrojtës së të miturve kur vetëm në këtë moshë ata kanë zotësinë për të vepruar apo arrijnë pjekurinë intelektuale. 52. Është me vend që dhe Kodi Penal shqiptar të bëjë ndryshimet e nevojshme në lidhje me parashkrimin, përsa i takon ndërprerjes së tij dhe jo vetëm, pasi të gjitha kodet e analizuar deri tani, parashikojnë dispozita të ngjashme dhe të ndryshme nga kodi jonë. Gjithashtu me vend do të ishte dhe parashikimi një dispozite ne lidhje me dënimet plotësuese, për të përcaktuar se kur ato parashkruhen dhe ne c`lloj afati, siç e parashikon edhe Kodi Penal i Kosovës në nenin 109 dhe 110. 53. Dispozita e nenit 68 e Kodit Penal nuk parashikon rastet të cilat lidhen ngushtësisht me dënimin dhe llojet e tij, për të parashikuar afatet e parashkrimit, kur një pjesë të tij është amnistuar. Jemi të mendimit që në këtë rast duhet të kihet parasysh dënimi i dhënë konkretisht në vendimin e formës së prerë, pa marrë parasysh faktin sesa ulje ka përfituar në këtë rast i dënuari pasi dhe vetë dispozita thotë: “për vendime që përmbajnë dënim” duke iu referuar shprehimisht përmbajtjes së vendimit dhe jo se çfarë mund të ketë ndodhur në të ardhmen. 54. Neni 68 i Kodit Penal parashikon se në çfarëdo lloj mase qofshin gjobat, vendimet e dhëna parashkruhen në 5 vjet pasi pika c) e nenit 68 shprehet: “pesë vjet për vendime që përmbajnë dënim me burgim në pesë vjet ose dënime të tjera më të lehta” duke patur parasysh në këtë rast gjobën. Në rast se kemi të bëjmë më dënime kumulative, që parashikojnë njëkohësisht dënimin me gjobë dhe më burgim, jemi të mendimit që, në mungesë të një parashikimi të shprehur nga ligjvënësi, për shuarjen e të dyjave duhet të kihet parasysh vetëm afati i plotësuar për dënimin me burgim dhe jo dhe ai me gjobë, duke qenë se afati me burgim është gjithmonë i barabartë ose më i madh se ai me gjobë dhe e përfshin atë. 55. Më problematik do të ishte rasti nëse personi ka vuajtur dënimin më burgim dhe akoma nuk ka shlyer dënimin me gjobë, a do të konsiderohej ajo e parashkruar nëse personi është dënuar me mbi 5 vjet? Jemi të mendimit që nuk do të konsiderohet e parashkruar pasi siç thamë dhe më lart si afat parashkrimi do të konsiderohet ai i

183

llogaritur mbi masën e dënimit me burgim. Nëse do të kalonte ky afat vetëm atëherë mund të parashkruhej edhe gjoba. Një nga kushtet e nenit 68 të Kodit Penal përcakton edhe atë që quhet dies a quo, e cila korrespondon edhe me ditën që vendimi ka marrë formë të prerë duke e konsideruar si “titull ekzekutiv” në këtë rast për të aplikuar parashkrimin. 56. Jemi të mendimit që neni 68 i Kodit Penal nuk duhet të aplikohet në rastet e personave recidivistë të veprave penale, pasi kjo do të komprometonte dhe vetë qëllimin e këtij instituti, i cili përkon me atë të dënimit, që ka të bëjë me parandalimin e posaçëm të autorit të veprës penale, e parashikuar kjo shprehimisht nga legjislacionet e disa vendeve të ndryshme,por me rëndësi është për t`u përmendur Kodi italian në nenin 172 paragrafi i fundit, i cili ndalon shprehimisht rastet nga përfitimi i parashkrimit të dënimit. Jemi të mendimit që edhe pse nuk parashikohet nga Kodi Penal shqiptar ky përjashtim, pasi në qëllimin e disa parimeve të rëndësishme penale rezulton që neni 68 i Kodit Penal nuk duhet të aplikohet, nevojat e riedukimit për autorin e veprës penale do të përjashtonin në mënyrë përfundimtare mundësinë e shtetit për të hequr dorë nga zbatimi i dënimit. 57. Në rastet kur në të njëjtën kohë mund të konkurrojnë dy shkaqe si: kur vepra penale shuhet për shkak të parashkrimit por edhe kur në të vërtetë ka prova të tilla që fakti nuk ekziston ose nuk provohet se ekziston. Edhe pse Kodit të Proçedurës Penale nuk e parashikon ketë gjë jemi të mendimit që gjykata duhet të dale me vendim pafajësie, duke ndjekur respektimin e parimit favor rei, ku është më favorizuese për atë një vendim pafajësie se një vendim shuarje për parashkrimin.

184

BIBLIOGRAFIA

-Literatura

Ambrosetti E.M., Abolitio criminis e modifica della fattispecie, Padova, 2004.

Angioni, Il pericolo concreto come elemento della fattispecie penale, Milano 1994.

Antolisei, Manuale di diritto penale, Parte generale, 2008.

Aurela Anastasi & Luan Omari “E drejta kushtetuese”, ABC, Tirane 2010.

Ashëorth, Principles of criminal law, Oxford, 2003.

Battaglini, Sulla leggittima difesa, në Riv.it.dir.pen.,, e vitit 1933.

Bettiol, Diritto penale.

Bozheku Ersi, Infanticidio, 2011.

Cadoppa A. – Mccall Smith A., Introduzione allo studio del diritto penale scozzese,

Padova, 1995.

Cadoppi A., Il principio di irretroattività.

Capozzi, Temporalita e norma nella critica della ragione giuridica, Napoli.

Caraccioli, Condotta permanente e permanenza di effeti nella fattispecie criminali, in

Riv.it., 1960.

Caraccioli, Condotta permanente e permanenza di effete nella fattispecie criminali, in

Riv.it., 1960;

Carnelutti, Teoria generale del reato, Padova, 1933.

Çela, Elezi, Peza, Gjika, E drejta penale e Republikes së Shqipërisë, Pjesa e

pergjithshme III, 1976.

Çela, Peza, Elezi, Gjika, E drejta penale e Republikës Popullore Socialiste të

Shqipërisë, Pjesa e përgjithshme, 1982.

Crespi, Stella, Zuccala, “Commentario breve al codice penale”, Ed. Cedam, Padova

1999.

De Francesco, Profili strutturali e proçessuali del reato permanante.

Dine, Gobert, Cases and materials on Criminal Law, 2003.

Elezi, I., Kacupi, S., Haxhia. M., Komentari i Kodit Penal të Republikës së

Shqipërisë, 2012.

Elezi, E drejta penale e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë. (Pjesa e

posaçme), 1983.

Elezi, E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, 2008.

185

Elezi, I., Kacupi, S., Haxhia, M., Komentari i Kodit Penal të Republikës së

Shqipërisë, Botime Geer 2006,

Elezi, Kaçupi, Haxhia, Komentari i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, 2011.

Elezi.I., E drejta penale, Pjesa e posaçme, Botime Erik, 2007.

Engish K. Die Zeit im Recht, 1965.

Engish, die Zeit im Recht.

Falzea, Voci di teoria generale del diritto: prolegomeni a una dottrina di diritto,

accertamento, apparenza, capacita, efficaccia giuridica, fatto giuridico, fatto

naturale etc.

Fatmir Braka, Grupi i strukturuar kriminal, revista Avokatia, 2012.

Fiandaca Musco, Diritto penale, Parte generale, botimi i dytë, 1995.

Fiandaca.M., Musco.E. Diritto penale, Parte generale, Botimi i trete, 1997,

Zanichelli Bologna.

Fiandaca-Musco, Diritto penale. Parte generale, Bologna 2007.

Fornasari G. – Meneghini A., Percorsi europei di diritto penale, Padova, 2005.

Frosali, Sistema penale italiano, II, Torino, 1958.

G.Marini, Delitti contro la persona.

Giuliani, La struttura del reato permanente, Padova 1967.

Grisolia, Il reato permanente, Padova 1996.

Grosso, Legittima difesa, në Diz.dir.pubbl.IV, 2006.

Hussel, Diritto e tempo.Saggi di filosofia del diritto.

Husserl G. Diritto e tempo. Saggi di filosofia del diritto, Milano 1998.

Islami, H., Hoxha, A., Panda, I., Procedura Penale, Tirane 2007.

Ismet Elezi, E drejta penale, Pjesa e posaçme, 2009.

Ismet Elezi, Skënder Kaçupi, Maksim R. Haxhia, Komentari i Kodit Penal të

Republikës së Shqipërisë 2012.

Ismet Salihu, E drejta penale, Pjesa e Pergjithshme, 2010.

Kambovski Vllado, E drejta penale, Pjesa e pergjithshme, Furkan, 2010.

Kodi i Procedurës Penale të Republikës së Shqipërisë,1995.

Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë, 1995.

Kodi Penal Spanjoll, 2011.

Kodi Penal Italian, 2012.

Kodi Penal Francez, 2012.

Kodi Penal Gjerman, 2011.

186

Kodi Penal i Kosovës, 2011.

Komentari i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, Ismet Elezi, Skënder Kaçupi,

Komentari i Kodit Penal, Pjesa e posaçme, (maket), Universiteti Shtetëror i Tiranës,

1960.

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.

L’efficacia nel tempo della legge penale,1969.

Leone, Il tempo nel diritto penale sostantivo e processuale, Napoli.

Levi, Tempus commissi delicti, në Annali, 1993.

Levi, Tempus commissi delicti, në Annali, 1993.

Lotito G. Note minime in ordine alla competenza per territorio nel nuovo codice di

procedura penale nei casi di reato çontinuato, Arch. Proc. Pen., 1990.

Mantovani, Diritto penale, parte speciale, 2001.

Mantovani, Diritto penale, Parte generale, 2009.

Marinucci-Dolcini, Manuale di diritto penale, 2004.

Marinuci.G., Dolcini.E., Manuale di diritto penale, Parte Generale, Terza edizione,

Giuffre.

Muci, Sh., E drejta penale, Pjesa e përgjithshme, Botime Ora 2006.

Munoz Çonde, Garcia Aran, Derecho penal, parte general, Valencia, 2004.

Padovani, Difesa legittima, në Dig.disc.pen.,III, Torino, 1989.

Pagliaro A., Legge penale nel tempo, in Enc. dir., XXVIII, Milano, 1973.

Pagliaro, Il diritto penale fra norma e societa.

Pagliaro, Principi di diritto penale. Parte generale, Milano, 1998.

Panunzio.G., Il reato continuato: Aspetti processuali, 2005.

Panunzio.G., Il reato continuato: Aspetti processuali, 2005.

Pecorano-Albani, Del reato permanante, në RIDPP, 1960.

Pecorella C., Legge intermedia: aspetti problematici e prospettive de lege ferenda, në

Peverati, Osservazioni sulla legittima difesa,Torino, 1942.

Përmbledhje Vendimesh Unifikuese të Gjykatës së Lartë 2000-2006

Pulitano V., Legalità discontinua? Paradigmi e problemi di diritto intertemporale, in

Puto, A., E drejta ndërkombëtare publike, Tirane, 2008.

Rampioni, Contributo alla teoria del reato permanente, Padova 1988.

Regina, Unita` e pluralita`di azioni a proposito del reato çontinuato.,in Riv.it.1968. .

Riv. it. dir. proc. pen., 2002.

Riz.R., Lineamenti di diritto penale, Parte generale,Seçonda edizione 2000, Cedam.

187

Romano M., Irretroattività della legge penale e riforme legislative: reati tributari e

false comunicazioni sociali, 2002.

Romano-Grasso, Commentario sistematico del codice penale, 2004.

Ronco, M, Ardizzone, S., Codice penale ipertestuale, Commentario anca dati di

giurisprudenza, Seçonda edizione, Utet giuridica 2007.

Salihi, I., E drejta penale, Pjesa e pergjithshme, Prishtinë, 2010.

Skender Kaçupi, Fazat e kryerjes së veprës penale, Dizertacion, 1990.

Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare, Shtypshkronja “Mbrothësija” Kristo P.

Luarasi, 1929.

Tagliarini, I delitti aggravate dell`evento.

Taushani, Papuli, Nova, Komentar i Kodit Penal të R.P.S.Sh, vëllimi i parë, botim i

ministrisë së Drejtësise, 1964.

Vinciguerra S., Diritto penale inglese comparato – Principi, Padova, 2002.

Vinciguerra S.-Dassano F., Scritti in memoria di Giuliano Marini, Napoli-Roma,

2010.

Vllado Kambovski, E drejta penale, Pjesa e Pergjithshme, 2010.

-Konventa

Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut (KEDNJ)

Pakti Ndërkombëtar mbi të Drejtat e Njeriut

Rekomandimet e Këshillit të Europës në fushën penale

Rekomandimet e Bashkimit Evropian në fushën e drejtësisë

Përmbledhje e akteve ndërkombëtare për drejtësinë, botim i Qendrës së Publikimeve

Zyrtare, Tiranë 2010.

-Vendimet e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Vendim “Van der Velden kundër Holandës”, 2006. Vendim “Streletz, Kessler dhe Krenz kundër Germanisë”. 2001. Vendim “Kononov kundër Lituanisë”, 2010. Vendim “Scoppola kundër. Italisë (nr. 2)”,2009. Vendim “S.W. kundër Mbretërisë së Bashkuar”, 1995.

188

Vendim “Korbely kundër Hungary”, 2008. Vendim “Jorgis kundër Gjermanisë”, 2007. Vendim “Adamson kundër Mbretërisë së Bashkuar”, 1999. Vendim “Welch kundër Mretërisë së Bashkuar” 1999. Vendim “Liivik kundër Estonia”, 2009. Vendim “Achour kundër Francës”, 2006. -Websites. Gjykata e Lartë http:// www.gjykataelarte.gov.al/ Gjykata Kushtetuese http:// www.gjk.gov.al/ Prokuroria e Përgjithshme http:// www.pp.gov.al/ http:// www.dirittoweb.org GJEDNJ http:// www.coe.int

189

ABSTRACT

The aim of the dissertation is to define accurately the impact and the relation of time to offense, from two points of view: firstly the offense in time and secondly the time of the offense. There are several substantive criminal law institutes affected by time including such as the time of the commission of offense, types of offenses, time as element of the offense, etc. On the basis of a juridical-penal treatment of these institutes, is proceeded in a deep analysis in order to identify the theoretical and practical problems, taking into account the comparative plan within the Albanian criminal law and those of other countries. Unifying decisions of the Supreme Court has placed limits on Article 3/3 of the Penal Code and continuing offense practice. These limits will be addressed referring to the ECHR and other international documents, from a practical and theoretical point of viw. In the application of some institutions of criminal law the main criteria is the time of the offense. During this analyze, the guidelines of the Supreme Court decisions are taken in consideration but also the comment of the provisions of the Penal Code which indirectly determine, when is considered the offense, explaining the content and the meaning of it; a general look of this criteria is given to their institutes such as action libera in causa, irresponsibility, age and similar notions. The deepness of the study goes further to the impact of time to the offense and mainly to the structure of the offense, to the cessation of it through the provision of t types of statute limitations, which compare to other foreign legislations; it needs changes and formulations to avoid an incorrect application of the material criminal law. In conclusion, referring to the experience of other countries, it would be necessary for new provisions and formulations to the Criminal Code, for not considering it only a theoretical analyze or a guideline of the Supreme Court but have their own legal identity within the Criminal Code, in order to avoid subjective and distorting interpretation of the law. Keywords: Time of the commission of offense, continuing offense, permanent offense, action libera in causa, irresponsibility, the structure of the offense, statute limitations, action of criminal law in time, cooperation, attack, comparative approach, different criminal codes, international documents, time as element of the offense, age of the subject, favorable disposition.

*** ***

ABSTRAKT Qëllimi i disertacionit është përcaktimi me saktësi i ndikimit dhe ndërlidhjes së elementit kohë në veprën penale duke e pare atë në dy aspekte. Fillimisht veprën penale në kohë dhe më pas kohën në veprën penale. Institutet e së drejtës penale

190

materiale që ndikohen nga koha janë të shumtë duke përfshirë veprimin në kohë, kohën e kryerjes së veprës penale, tipologjitë e veprave penale dhe kohën si element të saj. Mbi bazën e një trajtimi juridiko-penal të këtyre instituteve, proçedohet në një analizë të thelluar të tyre duke evidentuar problemet e praktikës gjyqësore dhe teorisë së së drejtës, duke patur parasysh edhe planin krahasues brenda të drejtës penale shqiptare dhe atë të disa të drejtave të tjera. Praktika unifikuese e Gjykatës së Lartë ka vendosur limite si në lidhje me nenin 3/3 të Kodit Penal ashtu dhe në lidhje me veprën penale vazhduese. Këto limite do të trajtohen, duke iu referuar GJEDNJ dhe dokumenteve të tjerë më karakter ndërkombëtar, në planin praktik dhe atë doktrinal. Në aplikimin e disa instituteve në të drejtën penale konsiderohet si kriter kryesor, koha e kryerjes së veprës penale. Gjatë trajtimit merren në konsideratë udhëzimet e Gjykatës së Lartë por edhe zbërthimi i dispozitave të Kodit Penal të cilat në mënyrë indirekte, përcaktojnë se kur konsiderohet e kryer vepra penale, duke sqaruar përmbajtjen dhe kuptim e saj; bëhet një vështrim i këtij kriteri në disa aspekte jo vetëm të kryerjes së veprës penale por edhe tek actio libera in causa, papërgjegjshmëria, mosha dhe nocione të tjera të përafërta. Thellimi i studimit arrin dhe tek ndikimi i kohës në veprën penale dhe kryesisht në strukturën e figurës së veprës penale dhe deri në shuarjen e saj përmes institutit të parashkrimit në dy lloje, i cili në një plan krahasues edhe në legjislacionet e huaj, ka nevojë për ndryshime dhe formulime për të evituar një zbatim të gabuar të ligjit penal material. Si përfundim, duke iu referuar edhe eksperiencave të vendeve të tjera, do të ishte e nevojshme një parashikim dhe formulim, i disa dispozitave të Kodit Penal, duke mos ngelur vetëm trajtim i teorisë apo udhëzime unifikuese të praktikës gjyqësore, por të kenë identitetin e tyre ligjor brenda Kodit penal, për të evituar interpretime subjektive dhe deformuese të së drejtës. Fjalëkyçe: Koha e kryerjes së veprës penale, vepër penale vazhduese, vepër penale e qëndrueshme, action libera in causa, papërgjegjshmëria, elementët e veprës penale, parashkrimi, veprimi në kohë i ligjit penal, bashkëpunimi, sulm, metodë krahasuese, kode penale të vendeve të ndryshme, dokumenta ndërkombëtarë, koha si element i veprës penale, mosha e subjektit, dispozita favorizuese.