Hrvatski studiji Sveučilišta u Zagrebu

Povijest i arheologija

Maja Kolarić

ŠANDALJA

Seminarski rad

Mentor: dr.sc. Eva Katarina Glazer

Zagreb, travanj 2014.

SADRŽAJ

1. UVOD.....................................................................................................................................2

2. LOKACIJA I OBILJEŽJA..................................................................................................3

2.1. Obilježja lokaliteta................................................................................................3

2.2. Početak arheoloških istraživanja ...........................................................................3

3. KOMPLEKS ŠANDALJA.................................................................................................4

3.1. Šandalja I.............................................................................................................4

3.2. Šandalja II...........................................................................................................4

3.3. Čuvanje nalaza danas...........................................................................................6

4. ZAKLJUČAK.....................................................................................................................6

5. BIBLIOGRAFIJA...............................................................................................................6

1

1. UVOD

U ovom seminaru bit će riječi o paleolitičkom kompleksu špilja Šandalja i njegovim

obilježjima. Konkretnije, Šandalja I pripada razdoblju donjeg paleolitika, a Šandalja II

mlađem paleolitiku. Špiljski kompleks je donekle istražen ali zbog nestabilnosti se i urušavao.

Oba lokaliteta sadrže litičke materijale koji dokazuju ljudsku prisutnost, ali što je još važnije,

ostatke ljudi.

2

2. LOKACIJA I OBILJEŽJA

2.1. Obilježja lokaliteta

Nazivom „Šandalja” obuhvaćeno je više „fosilnih” pećina i šupljina koje se nalaze

četiri kilometara sjeveroistočnije od centra Pule. Tamo se smjestila istoimena krška uzvisina

Šandalja, na zapadnom rubu Valturskoga polja. Bazalni dio pećine Šandalja I, leži na 72

metara nadmorske visine, te obuhvaća pukotine u krednim vapnencima, odnosno fosilne špilje

ispunjene sedimentima na istočnoj padini brda Sveti Danijel.1 Na brdu sv. Danijel (tal. San

Daniele) postojao je kamenolom u antici, točnije u vremenu gradnje Vespazijanove arene u

Puli.2 Špilje sadrže bogatstvo paleontoloških, paleolitičkih, paleoantropoloških nalaza,

pronađenih u 9 metara debelim naslagama. Do danas su istražene pećine Šandalja I i II,

udaljene jedna od druge svega desetak metara.

2.2. Početak arheoloških istraživanja

Na lokaciji kompleksa Šandalja nalazilo se prapovijesno gradinsko naselje uništeno je

vojnom fortifikacijom 1877. godine. Širenjem kamenoloma 1952. godine uništeni su

brončanodobni grobovi s kosturima umrlih u zgrčenome položaju.3 Ponovno korištenje

započeto je 1954. godine. Za miniranja u kamenolomu 1961. godine otvorena je šupljina u

kršu, ispunjena kvartarnim sedimentima nazvana Šandaljom I. Hrvatski geolog Ivan Crnolatac

i Mirko Malez, hrvatski geolog, speleolog i paleontolog, bili su na tom nalazištu, i te iste

godine objavili su izvješće o rezultatima istraživanja. Nakon prve sezone istraživanja, sljedeće

se godine (1962.) naišlo na drugu šupljinu, koja je nazvana Šandaljom II.4 Istraživanja

Šandalje I započeo je arheolog Boris Bačić, a zatim ih je preuzeo i vodio Mirko Malez. Čini

se da je Bačić bio prisutan i tijekom prvih godina istraživanja Šandalje II.

1 http://istra.lzmk.hr/clanak.aspx?id=2643, 30.4.2014.2 I. JANKOVIĆ i dr., Biokulturalni aspekti epigravetijenske okupacije sloja b/s nalazišta Šandalja II., Varaždin, 2011., 186.3 http://istra.lzmk.hr/clanak.aspx?id=2643, 30.4.2014.4 I. KARAVANIĆ i dr., Litička i koštana industrija epigravetijenskih slojeva Šandalje II kod Pule., Split, 2013., 11.

3

3. KOMPLEKS ŠANDALJA

3.1. Šandalja I

Širenjem tamošnjeg kamenoloma 1952. godine uništeni su brončanodobni grobovi s

kosturima umrlih u zgrčenome položaju. Iz koštane breče Šandalje I poznat je nalaz oruđa

načinjenog od oblutka okresivanjem s više udaraca (eng. pebble tool) iz razdoblja starijeg

paleolitika (najstariji predmet izrađen ljudskom rukom nađen do sada na tlu Hrvatske.).5 To je

primitivni artefakt oblika tzv. udarnog oruđa ili udarača (chopper tool – chopper) po

specifičnoj klasifikaciji, ali oznaka za najstariji tip oruđa je oblutak tj. pebble tool, čime

Šandalju I svrstavamo u red prvorazrednih nalaza.6 Izrađen je iz potočne valutice, kojoj je

jedan okrajak pomoću odbijanja više plosnatih ivera formiran u grubu oštricu. Ovo kameno

oruđe moglo se upotrijebiti kao udarač da se pomoću njega razbije ili raskoli kost, drvo ili

slično. Najveća duljina udarača je 64 mm, širina 53 mm, debljina 34 mm, a težak je 135

grama.7 Koštana breča je vrlo čvrsta i cementirana kalcijskim karbonatom, a u njezinom

sastavu osim kostiju i zuba nalaze se komadi kamenja, žuti kristali siga itd. U koštanoj breči

najbrojniji su ostaci stepskog nosoroga, konja, raznih jelena, divljih svinja i pragoveda.Veliki

postotak ostataka je od mladih primjeraka, najbrojnije su tzv. “lovne životinje” – plijen. Iz

koštane breče ispreparirane su i pougljenjene kosti pragoveda, prakunića, otkriveno je više

komadića drvenog ugljena, kao pouzdani trag loženja vatre u nekadašnjem pećinskom

prostoru.8 Više životinjskih razbijenih cjevanica, donjih čeljusti, raznih cervida, bovida i

ekvida, koje su razbijene na isti način i imaju oblik kao neki komadi u

“osteoodontokeratofirskoj kulturi”, a koja je otkrivena na više nalazišta australopiteka u

Africi. Iz koštane breče isprepariran je gornji prvi lijevi sjekutić fosilnog čovjeka – ali revizija

nalaza sjekutića koji je M. Malez (1975.) pripisao “nekom predstavniku iz skupine naprednih

australopiteka ili primitivnom arhantropu vrste Homo erectus” ne pripada hominidu već se

radi o životinjskom zubu (Wolpoff 1996.).9

3.2. Šandalja II

5 A.DURMAN, Stotinu arheoloških nalazišta, Zagreb, 2006., 71.6 Isto, 717 I. KARAVANIĆ i dr., Litička i koštana industrija epigravetijenskih slojeva Šandalje II kod Pule., Split, 2013., 548 Isto, 54.9 Isto, 56

4

Pećina Šandalja II je gornje paleolitičko nalazište i dio pećinskog kompleksa kojem

pripadaju i u literaturi spominjani lokaliteti Šandalja I, III i IV.10 Kamenolom je ponovno

otvoren 1954. godine, te je ulaz u pećinski kompleks otkriven kod miniranja 1961. godine

(Malez i Vogel 1969.). 11 Iskopavano je 22 puta od 1962. do 1989. godine pod vodstvom

Mirka Maleza.12 Pronađeno je više od 15 tisuća litičkih nalaza iz gornjeg paleolitika, koštane

izrađevine, mnogobrojni ostaci faune, te ostaci čovjeka iz kasnog epigravetijena

(epigravetijenska kultura – 18 000.- 10 000.g.pr.Kr ). Šandalja II je ovalnog oblika, pruža se

preko 13 metara u dužinu i 18 metara u širinu, sadrži oko 8 metara sedimenata iz gornjeg

pleistocena.13 Stratigrafija nalazišta podijeljena je na 8 zasebnih jedinica (A-H) sa dodatnom

podpodjelom kompleksa C i B.14 Osim sloja A, koji je holocenski, svi ostali pripadaju

pleistocenu i sadrže kulturni materijal, kao i faunalne nalaze. Prema rezultatima

radiokarbonskog datiranja slojevi G, F i E nataloženi su približno između 28 000 i 23 000

godina prije sadašnjosti.15 Ova pećina je bila posve do stropa ispunjena raznim kvartarnim

sedimentima , te predstavlja široki i prostrani podzemni odvojak u obliku nepravilne dvorane

koji se odvaja od podzemnog sustava šupljina i jama na tzv. Maloj Šandalji. Najviše ostataka

skeleta paleolitskih lovaca ležalo je u središnjem dijelu stratuma B, odnosno B/s, bili su

razbacani oko jednog većeg ognjišta. Sabrano 39 raznih dijelova čovječjeg skeleta dosad iz

tog dijela stratuma, svi su fragmentarni osim 4 izolirana zuba i 2 falange šake.16 Rezultat

datiranja kostiju iz donjeg B sloja iznosi 10140+-160.17 Datiranje AMS metodom na ugljenu

uzetom iz uzorka sedimenta – 10990+-60 godina prije sadašnjosti.18 Drveni ugljen iz ognjišta,

oko kojeg su ležali čovječji ostaci, podvrgnut je analizi radioaktivnog ugljica, dobivena je

apsolutna starost od 12 320 +- 100 godina. Pougljenjene kosti raznih životinja uzete u zoni

vatrišta sloja B/g također su datiranem dobivena je apsolutna starost koja iznosi 10830+-50

godina prije sadašnjosti.19 Sakupljeni su ostaci od najmanje 3, a najviše od 5 osoba. Određena

je taksonomska pripadnost tih ljudi i oni isključivo pripadaju mlađepaleolitskim lovcima iz

10 I. JANKOVIĆ i dr., Biokulturalni aspekti epigravetijenske okupacije sloja b/s nalazišta Šandalja II., Varaždin, 2011., 185.11 Isto, 185.12 Karavanić janković,40.13 I. JANKOVIĆ i dr., Biokulturalni aspekti epigravetijenske okupacije sloja b/s nalazišta Šandalja II., Varaždin, 2011., 185.14 Isto, 185.15 Isto, 186.16 Isto, 186.17 I. KARAVANIĆ i dr., Litička i koštana industrija epigravetijenskih slojeva Šandalje II kod Pule., Split, 2013., 13.18 Isto, 54.19 Isto, 55.

5

skupine Homo sapiens fossilis.20 Rezultati analize ukazuju na to da fragmetni Ša 14013,

14016 i 14024 pripadaju istoj jedinki te da ih je moguće spojiti u cjelinu koja tvori

najcjelovitiji ljudski kosturni nalaz sloja B/s.21 Po morfološkim odlikama, strukturi kosti i

činjenici da šav čeone i jagodične kosti nije još spojen, najvjerojatnije valja pripisati mlađoj

odrasloj jedinki. Sloj B/s je najbogatija stratigrafska jedinica nalazišta Šandalja II sa ukupno

5331 litičkim nalazom, od čega 799 oruđa (17,6%) i 4532 (82,4%) odbojaka.22

Najzastupljeniji su obični odbojci (31,31%) i krhotine (18,23%), dok su pločice češće nego

sječiva.23

3.3. Čuvanje nalaza danas

Tražeći podatke za ovo nalaziše, doista je bilo teško pronaći nešto informacija o tome

što se događa sa kompleksom Šandalja danas. Pritom sam naišla na članak iz 2013. godine u

kojem se raspravlja o tome kako je Šandalja cijenjena toliko da ne postoji niti jedna tabela sa

osnovnim podacima, što je poprilično žalosno s obzirom da je riječ o najvažnije arheološkom

nalazištu u ovom dijelu Europe. Navodno je još 2000. godine dogovoreno kako ju treba

valorizirati i uvrstiti u turističku ponudu grada Pule kako bi je zaštitili od propadanja, ali ništa

od toga se nije dogodilo. Zbog neriješnih imovinskopravnih odnosa, odnosno činjenice da

spilja ne ulazi u zaštićeno područje Park šume Šijana, već spada u područje općine Ližnjan,

odnosno nalazi se u tamošnjem kamenolomu koji je pak unutar područja kaznionice Valtura,

zakomplicirala se situacija i odgodilo ono najbitnije, očuvanje ovog vrijednog arheološkog

nalazišta.24

6. ZAKLJUČAK

Orinjasijenski slojevi Šandalje obično sadrže znatno manje alatki u usporedbi s

kasnijim epigravetijenskim, a to se odnosi i na ostali litički materijal.

Koji je razlog tome? Vjerojatno je stanište imalo različitu namjenu tijekom orinjasijena,

postojala je manja populacija u odnosu na onu u epigravetijenu koja je naseljavala špilju, što

20 I. KARAVANIĆ i dr., Litička i koštana industrija epigravetijenskih slojeva Šandalje II kod Pule., Split, 2013., 56.21 I. JANKOVIĆ i dr., Biokulturalni aspekti epigravetijenske okupacije sloja b/s nalazišta Šandalja II., Varaždin, 2011., 18622 Isto, 18923 Isto, 18924 http://www.glasistre.hr/, 20.5.2014.

6

znači da je bilo manje intenzivne djelatnosti ali isto tako i kraći boravak orinjasijenske

populacije u usporedbi s epigravetijenskom.

7. BIBLIOGRAFIJA

Durman, Aleksandar (ur). 2006. Stotinu hrvatskih arheoloških nalazišta, Zagreb:

Leksikografski zavod Miroslav Krleža.

Janković , Ivor; Ahern, James; Karavanić, Ivor; Smith, Fred. Biokulturalni aspekti

epigravetijenske okupacije sloja b/s nalazišta Šandalja II. u: Radovi Zavoda za znanstveni rad

HAZU 22. 2011.

Karavanić, Ivor; Vukosavljević, Nikola; Klindžić, Rajna; Kurtanje, Dražen; Zupanič, Jožica.

Litička i koštana industrija epigravetijenskih slojeva Šandalje II kod Pule. u: Vjesnik za

arheologiju i povijest dalmatinsku 106. 2013., 7-73.

Karavanić, Ivor; Janković, Ivor.Srednji i rani gornji paleolitik u Hrvatskoj. u: Opuscula

archaeologica 30., 2006., 21- 54.

Istarska enciklopedija, http://istra.lzmk.hr/clanak.aspx?id=2643, 30.4.2014.

Propada Šandalja, vrijedno arheološko nalazište, http://www.glasistre.hr/, 20.5.2014.

7