T.C. SELUK N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS SLM TAR H VE SANATLARI ANAB L M DALI TRK SLM SANATLARI B L M DALI

KONYA YUSUF AA KTPHANES NDE BULUNAN YAZMA ESERLERDEK EBR E TLER

YKSEK L SANS TEZ

Danman: Do. Dr. Ahmet Saim ARITAN

Hazrlayan: erife YAZGAN (TANYEL) 044246021001

KONYA-2007

ZET

Eski Trk sanatlarmzdan olan ebr sanatnn ne zaman balad hakkndaki bilgilerimiz tam deildir. Ebr kelimesinden tretilen ebr bulut ve bulutumsu manasna gelir. Bir ebr tr olan battal ebrda da bulut benzeyen ekiller mevcuttur. Trk Ebr Sanat Buharada balayp pek Yolu ile randan Anadoluya gemitir. Bilinen en eski ebr 159 ylna aittir. Bu ebrlar Mecmatl-Acib isimli ( stanbul niversitesiF.Y:1423) yazma bir eserin zeminidedir. Ebr hakknda bilgi veren ilk eser ise 1608 ylnda yazlm olan Tertib-i Risale-i Ebridir. Ayosofya Camiinde Hatb olan Hatb Mehmet Efendi, XVIII. yzylda ebryu gelitirdi. XIX. yzylda zbekler Tekkesi eyhi Sadk Efendi ve olu ebryu olgunlatrd. XX.yzylda bu alanda nemli ahsiyet Necmeddin Okyaydr. Mustafa Dzgnman Necmeddin Okyayn rencisidir. Her ikisi de iekli Ebryu gelitirdi ve XXI.yzyla birok renci yetitirdiler. Ebrnun gnmzde en ok kullanld saha ciltiliktir. arke ad verilen eski tarz ciltlerde ebr kullanlr. Ayrca yine ciltilikte yan kad olarak da kullanlr. Biz bu almamzda Konya Blge Yazma Eserler Mzesinde bulunan ebrlu cildleri inceledik. Bu ebrlar, Mevlana Mzesi Ktphanesi ve Koyunolu Mzesi Ktphanesinde bulunan ebrlarla karlatrdk. Bu alma sonunda, buradaki eserlerin genellikle kadm ebrlar olduunu grdk.

SUMMARY

Little is know about the origins of the the tradinational Turkish art of ebr. The term of ebr(marble) which is derived from ebrand the meaning of this term is cloud or cloudish and type of ebr reminiscent of cloud shapes. The Turkish Ebr art, beginning at Buhara and transported throughthe silk route to Iran and the Anatolia. The oldest know marbles belong to 1519. The marbles are in the backround of the manuscript of Mecmatl-Acib(Unv.of stanbul, F.Y:1423). The first book about ebr is the Tert-i Risale-i Ebr written in 1608. Turkish ebr has been improved by Hatb Mehmet Efendi who has been Hatb in Ayasofya Mosque in the XVIII th. Century. In the XIX th Century the ebr was matured by Sadk Efendi, eyh of zbeks Tekke and his sons. Today it is used mainly in bookbinding, often replacing leather in old style volumes. In this study we examined the marbled bindings in Konya District HandwritingWorks Museum. We compared these marbled papers with those in Mevlana Museum ( library) and Koyunolu Museum ( library). At the end of this study, we see that all these works are usually ancient marblings. t is necessary to bring these our first hand culture history sources to light as sooon as possible. know as Battal Ebr consist of forms

NDEK LER NSZ......................... V KISALTMALAR......VII G R ........ 1-5 AMA .. 1 ARATIRMADA ZLEN LEN METOD.......... 1 KONUYLA LG L KAYNALAR ........ 3 I.BLM: TRK EBRSU LE LG L GENEL B LG LER ... 6-46 I.1. EBR........... 6 I.1.1. EBRNUN TAR F .. 6 I.1.2. EBRNUN ET MOLOJ S ... 9 10 I.1.3. MENE ....... 13 I.1.4. TAR HES VE KAYNAKLARI... I.1.5. EBR MALZEMELER .....17 17 I.1.5.1. TEMEL MALZEMELER. 17 I.1.5.1.1. Tekne.... 17 I.1.5.1.2. Fra...... 18 I.1.5.1.3. Deste-Seng........ 18 I.1.5.1.4. Krekler........ 19 I.1.5.1.5. Cam Kaplar....... 19 I.1.5.1.6. Tel ubuklar ......... 19 I.1.5.1.7. Taraklar..... I.1.5.1.8. Masa.........19 19 I.1.5.1.9. Kurutma tas..... 20 I.1.5.2. TKET M MALZEMELER ... 20 I.1.5.2.1. Kitre.......... 21 I.1.5.2.2. Su ..... I.1.5.2.3. Boyalar.....21 22 I.1.5.2.4. d .................... 23 I.1.5.2.5. Neft... 23 I.1.5.2.6. Kt.......... 23 I.1.6. EBRNUN YAPILII.........

I

25 I.1.7. EBR E TLER .......... 25 I.1.7.1. KLAS K EBRCULUKTAK UYGULAMALAR... 25 I.1.7.1.1. Battal Ebr................ 26 I.1.7.1.2. Gel-git Ebrsu ...... I.1.7.1.3. al Ebrsu.........26 27 I.1.7.1.4. Blbl Yuvas........ 27 I.1.7.1.5. Tarakl Ebr....... 27 I.1.7.1.6. Hafif Ebr....... I.1.7.1.7. Nefti Ebr 27 27 I.1.7.1.8. Serpmeli Ebr 27 I.1.7.1.9. Neftli Serpmeli Ebr. 27 I.1.7.1.10. Hatb Ebr... I.1.7.1.11. iekli Ebr....27 I.1.7.1.12. Koltuk Ebrsu.....28 29 I.1.7.1.13.Yazl Ebr... 29 I.1.7.1.14. Akkse Ebr............ 29 I.1.7.1.15. Kumlu ( Klkl )Ebr......... 30 I.1.7.1.16. Zerefanl Ebr............ 30 I.1.7.1.17. Altnl Ebr.............. 30 I.1.7.2. MODERN ve BATI ETK S NDEK UYGULAMALAR.. 30 I.1.7.2.1. Kaplan Gz Ebrsu......... 30 I.1.7.2.2. Figrl Ebr.......... 31 I.1.7.2.3. ift Ebr..... 31 I.1.7.2.4. Tavsi Ebr.... 31 I.1.7.2.5. Buket Ebrsu...... I.1.7.2.6. Dalgal Ebr... 31 I.1.7.2.7. Yahudi Ebrsu..... 31 I.1.8. DNDEN BUGNE EBR SANATILARI.....31 32 I.1.8.1. ebek Mehmet Efendi .... 32 I.1.8.2. Hatb Mehmet Efendi...... 33 I.1.8.3. eyh Sdk Efendi...

II

33 I.1.8.4. brahim Edhem Efendi.... 33 I.1.8.5. Smi Efendi..... 34 I.1.8.6. Aziz Efendi.. I.1.8.7. Necmeddin Okyay .....34 35 I.1.8.8. Abdulkdir Kadri Efendi...... 35 I.1.8.9. Bekir Efendi..... 35 I.1.8.10. Mustafa Dzgnman ........ 35 I.1.8.11. T. Alparslan Babaolu .................................. 36 I.1.8.12. Fuat Baar ......... 36 I.1.8.13. M. Sadreddin zimi......... 36 I.1.8.14. A. Sabri Mandrac........ 36 I.1.9. GNMZDE EBR VE KULLANIM ALANLARI......... 39 I.2. C LT L K... 39 I.2.1. Ciltiliin Tanm ve Tarihi......... 44 I.2.2. Cilt slplar... 45 I.2.3. Cilt eitleri.... I.2.3.1. Deri Cilt....45 45 I.2.3.1.1. emseli Cilt...... 45 I.2.3.1.2. Zilbahar (Zerbahar ) Cilt.............. 45 I.2.3.1.3. Yekah Cilt... I.2.3.1.4. Zerdzi Cilt..45 I.2.3.2. Kuma Cilt....46 46 I.2.3.3. Ebrlu Cilt......... 46 I.2.3.4. Murassa Cilt...... I.2.3.5. Lke Cilt.......46 47 I.2.3.6. arke Cilt ...................... II. BLM: KONYA YUSUF AA KTPHANES NDE BULUNAN YAZMA ESERLERDEK EBR E TLER ... 48-147 47 II.1. YUSUF AA VE YAZMA ESERLER KTPHANES . 50 II.2. KATALOGLAR.................. 50 II.2.1. I. Battal Ebrlar.....

III

65 II.3.2. II. Gel-git Ebrlar..... 72 II.2.3. III. al Ebrlar........... 87 II.2.4. IV. Tarakl Ebrlar..... 98 II.2.5. V. Blbl Yuvas....... 104 II.2.6. VI. Hatb Ebrlar....... 128 II.2.7. VII. Kumlu-Klkl Ebrlar.... 138 II.2.8. VIII. Toz iekleri...... 144 II.2.9. IX. Dalgal Ebrlar. III. DEERLEND RME ve SONU .......... 148 IV. B BL YOGRAFYA.......................................................................................155 V. 160 Z MLER VE PLANLAR.............. VI. RES M L STES ......... 163 VII. RES MLER..................168 VIII. KATALOA ALINAMAYAN RES MLER........... 228 IX. DEERLEND RME TABLOSU

IV

NSZ

Sanat, iinden kt toplumun gr, dn ve duyuunu yanstan nemli bir aratr. Trkler her alana olduu gibi sanat alanna da kltr deerlerini yanstmlardr. lk Trk devletlerinden itibaren sanat toplumla i ie olmu, sanatta nemli ilerlemeler kaydedilmitir.

Trklerin gebe olmas nedeniyle el sanatlarna ayr bir nem verilmitir. Giyilecek eyadan, kullanlacak kaba kadar her ey geleneksel el sanatlar ile bezenmitir.

slma girileriyle kitaba ayr bir nem veren Trkler, onu, en gzel ekilde korumak ve sslemek iin eitli sanatlar gelitirmilerdir. Bunlar; hat, tezhip, minyatr, cild, ebr, vb.dir.

Konyann Geleneksel Trk Sanatlarnda ayr bir yeri vardr. Konyada eitli mze ve ktphaneler bulunmaktadr. Bu mze ve ktphanelerde Trk kitap sanatlarnn geliimini gemiten gnmze kadar izlemek mmkndr. Bu ktphanelerde, dier sanatlarn yannda bol sayda ebrlu rnek de vardr. Bu ebrlar cild kapaklar, yan kd, mahfaza, ok nadir de levha kenarlarnn sslemesinde kullanlmtr.

Trk Ebr sanat hakknda yaplan bilimsel aratrmalar olduka snrldr. Bu konuda yaplan almalar, tezimizin konuyla ilgili yaynlar blmnde aklanmtr. Ancak genel ebr almalar yannda ktphanelerdeki kadm ebrlarn ortaya karlmas anlamnda ayrntl bir alma bulunmamaktadr.

V

Bu sebeple 2006da Konya Yusuf Aa Yazma Eserler Ktphanesinde yaptmz seminer almamz esnasnda ok fazla sayda ebrlu rnek bulunduunu tesbit ettik. Ancak seminer almasnn snrlar aaca iin bunlardan eidini (Battal Ebr, al Ebr, Hatb Ebr) inceledik. Tez almamda ise buradaki btn ebrlu eserleri ilim ve sanat dnyasna tantmay hedefledik.

Gemiten gnmze Konyada ebr rnekleri hakknda bir fikir edinmek amacyla yaptmz bu almada titizlikle almalarm inceleyen ve bana yol gsteren sayn hocam; Do. Dr. Ahmet Saim ARITAN Beye, aratrma yaptmz ktphane alanlarna, almalarmda destek ve yardmlarn hi esirgemeyen sevgili eim Hasan TANYEL ve aileme sonsuz teekkrlerimi sunarm. erife YAZGAN (TANYEL) Konya-2007

VI

KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.md. a.g.t. Bknz. C. ev. Edb. gr. H. Hz. K. mm. M.. rn. . s. S. S.. T.D.V. vb. yk. yy. : Ad geen eser : Ad geen makale : Ad geen madde : Ad geen tez : Baknz : Cilt : eviren : Edebiyat : Gram : Hicri : Hazreti : Katalog : Milimetre : Milattan nce : rnek : lm : Sayfa : Say : Seluk niversitesi : Trkiye Diyanet Vakf : ve benzeri : Yaprak : Yzyl

VII

GR AMA Bu almayla Trk tarihinin nemli kltr ve sanat ehri olan Konyann nemli ktphanelerinden biri olan Konya Yusuf Aa Ktphanesinde bulunan ebrlu ciltlerin incelenmesi amalanmtr. Ayn zamanda Konyada bulunan Mevln Mzesi Ktphanesi ve Koyunolu ehir Mzesi Ktphanesi eserleri de rneklerimizle mukayese etmek amacyla inceleme altna alnmtr.

ARATIRMADA ZLEN LEN METOD

Ebrnun gemiine k tutmak iin yaptmz bu aratrmann faydal olabilmesi iin iki ynl bir alma yaptk: 1- Genel bilgi 2- Katalog 1- lk ksmnda ncelikle, ebr hakknda bilgi verdik. Bu blmde; ebrnun tarifi, tarihi, menei, malzemeleri, yapl, eitleri hakknda bilgi verip gemiten gnmze ebrnun ulamasnda nemi byk olan ebrculara yer verdik. Daha sonra gnmzde ebr ve ebrnun kullanm alanlarn anlattk.

Konumuzun ebrlu ciltler olmas sebebiyle cilt, ciltilik tarihi ve cilt eitlerinden bahsetmekte fayda grdk. almamza esas tekil eden Yusuf Aa Ktphanesinin tarihi hakknda bilgi verdik. 2- Katalog almamz iin Konya Yusuf Aa Ktphanesinde yaptmz almada 680 rnekle karlatk. Bu rnekleri uygulama yerlerine gre ayrdmzda eserlerin i kapak, d kapak, yan kt, miklep ve mahfazalarnda bulunan dokuz ebr eidi tesbit ettik ve ebr says ok fazla olduu iin her bir rnei temsil edebilecek zellik ve sayda 89 ebryu alarak dokuz katalog oluturduk. Kalan dier rnekleri de ilim ve sanat lemine sunabilmek iin sadece 1 Konya

resimlerini koyduk. Bu resimleri ebr eitlerine gre kataloglardaki sralamaya gre ayrdk. Resimlerin altlarna envanter numaralarn yazdk. Resimlere atf yaparken bu envanter numaralar kullandk.Oluturduumuz kataloglar: Kataloglardaki rnek Saylar 1- Battal ebrlar 2- Gel-Git ebrlar 3- al ebrlar 4- Tarakl ebrlar 5- Hatip ebrlar 6- Blbl Yuvas 7- Toz iekli ebrlar 8- Kumlu ebrlar 9- Dalgal ebrlar 14 6 14 10 23 5 5 9 3 89 Katalog Dnda Kalan Ebr Saylar 57 26 47 41 99 5 3 296 17 591 = 680

Bu kataloglar olutururken aadaki gzlem fii kullanlmtr. KATALOG NUMARASI RNEK NUMARASI RES M NUMARASI ENVANTER NUMARASI ESER N ADI D L VE KONUSU MELL F HATTAT TAR H LS YAPRAK SAYISI BUGNK DURUMU UYGULANDII YER EBRNUN E D DEERLEND RME : : : : : : : : : : : : : : :

2

Bu kataloglardaki rnekleri deerlendirirken Koyunolu ehir Mzesi ve Mevlana Mzesinde bulunan ebrlarla da mukayese ettik ve bu ebrlarn resimlerine de yer verdik. ncelediimiz eserlerin kaynak ve ketebelerine baktk ama ebr hakknda bir fikir vermedii iin tarihlendirmelerde mukayese yntemini kullandk. KONUYLA LG L KAYNAKLAR

Trk Ebr Sanat konusunda yazma ve basl yayn says ok azdr. Bu yaynlarn birou da birbirinden alnmtr. Bunlar iinden nemlileri: 1- Tertib-i Risle-i Ebr: H.1017/1608 tarihli rislenin yazar bilinmemektedir. Risle ebryla ilgili ilk ve tek yazma eser olduundan nemi byktr. Ayrca eserde ebr ile ilgili oka bilginin toplanm olmas rislenin deerini artrmaktadr. Rislede boyalar, kitre, d, dn terbiyesi gibi konularla birlikte kt boyama ve hrlama usllerinden de bahsedilmitir. Eser iki varak olup, M.U.Dermann Koleksiyonundadr.

M.U.Derman, Trk Sanatnda Ebr isimli kitabnda bu risleyi yaynlanm ve eserin Trke aklamasn yapmtr (M.U. Derman, Trk Sanatnda Ebr, stanbul, 1977, s.27.). 2- M.U. Derman, Trk Sanatnda Ebr, stanbul, 1977 : Uzun bir aradan sonra yazlan eserin deeri byktr. Eserde ebr hakknda birok bilgi yer almaktadr. Burada tarihe, terminoloji, ebr malzemeleri, ebrnun yapl, tarihte ve zamanmzda ebrcular ve ebrnun kullanm alanlarndan bahsedilmektedir. Bunun yannda resimlerle ebr malzemeleri, ebrnun yapl ve ebrnun eitleri verilmitir.

3

3- Ahmet oktan,Trk Ebr Sanat, stanbul, 1992: Eserde ebr ve ebrcular hakknda genel bir bilgi verilmi olup, ebr malzemeleri, malzemelerin yapl, hazrlan belirtilmi, resimlerle ebr eitlerinin yapm gsterilmitir. Eserin zellii teknik ayrntlaryla ebr yapmnn anlatlm olmas ve her bir aama resimlerle gsterilmesidir. 4- Salih Elhan, Trk Ebr Sanat, Ankara, 1998: Bu eserde ebr eitleri, malzemeleri anlatlarak ekillerle gsterilmi ve ebr terimlerine yer verilmitir. Kitabn sonunda geni bir bibliyografya yer almaktadr. 5- Fuat Baar- Yavuz Tiryaki, Trk Ebr Sanat, stanbul, 2000: Eserde boya, kitre ve frann hazrlanmas anlatldktan sonra terminolojiye yer verilmitir. Dolaysyla szlk nitelii olan bir eserdir. Eserde birok ebr rnei grlmektedir. 6- Ahmet Saim Artan, Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu S..Sosyal Bilimler Dergisi, S.8, Konya, 1999, s.441-469. Makalede zelikle ebr eitleri, ebrcular ve ebr malzemeleri anlatlmtr. 7- Ahmet Saim Artan, Trk Ebr Sanat Trkler, CXII, Ankara, 2002, s.328-340.: Bu makale olduka genitir. Ebryu yeni renecek bir kiiye ebrnun atlna, ebr kadnn yatrlna ve kaldrlna kadar her eyi anlatmaktadr. 8- Ahmet Saim Artan, Gemiten Gnmze Trk Ebr Sanat ve Yeni Uygulamalar Uluslararas Sanat Tarihi Sempozyumu Gnl neye Armaan, zmir, 2002, s.19-34.: Bu makalede zellikle ebrnun etimolojisi,

menei ve teknikleri aka belirtilmitir. 9- Ahmet Saim Artan, Trk Ebr Sanat ve Gnmzdeki Uygulamalar, Konya, 2001.: Eser henz baslmam olup, kitapta ebr tarihinden, gnmzde ebr almalarna kadar birok konuya detayl olarak yer verilmitir. 4

10- Muhiddin Tu, Hanyadan Konyaya: Yusuf Aa ve Ktphanesi, Uluslararas, Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Konya, 2000, s.347-352.: Makalede Konya Yusuf Aa

ktphanesinin tarihi hakknda detayl bilgi verilmektedir. 11- Meltem Cansever, Ebr Sanat, Art Decor, S.44, stanbul, 1996, s.150-156.: Bu makalede ebr ile ilgili bilgiler verilmi olup, erken tarihli ebr rneklerinin bulunmas bakmndan nemlidir. 12- Christopher Weimann, Erken Hint Tablolarnda Ebr Teknikleri, Ingrid Weimann-Nedim Snmez: Christopher Weimann(1946-1988) Anma Kitab, Tbingen, 1991,s.35-42.: Bu makalede ebr hakknda ksa bir bilgi verildikten sonra, Hindistann Deccan blgesinde kalp tekniiyle yaplan ebr rneklerinden bahsedilmektedir.

5

I.BLMI.1.EBR

Trkler sanata byk nem vermilerdir. Trklerin slmiyeti kabulyle de bir ok sanat gelime imkn bulmutur. Trk slm mmari sanatnn gelimesinde nasl ki ana unsur cmi mmarisi olmu ve bu sanat kendisiyle beraber inicilik, mermercilik, camclk, ahap oymacl, sedefkrlk gibi dier bir ok sanat

dallarna hayat vermi ise; Kuranla nem kazanan Arap harflerini de Trkler, dier bir sanat kolu olarak kabul etmi ve alt ayr stilde gelitirmilerdir. Bu alt ayr stildeki yazy bezemek iin de eitli sanat dallar domutur. Bunlarn balcalar tezhb, nak, ebrculuk ve ciltiliktir1. I.1.1. EBRNUN TAR F

Ebr sanat iin eitli tanmlar yaplmtr. Bunlarn bazlar u ekildedir: Kt zerine, zel yntemlerle yaplan geleneksel bir ssleme sanatdr 2.

Su zerine boyalarla oluturulan ekil ve desenleri sabit ve kalc hale getirme ilemine ynelik klsik bir Trk sanatdr 3.

Ebr, geven otunun usaresinin suda eritilerek elde edilen svya fralar yardm ile serpilen boyalarn zerine rtlen kdn, on saniye kadar bekledikten sonra, yavaa kaldrlmasyla meydana gelir 4.

I. Yazan, Ebr Sanat, Antika, S.14., stanbul, 1986, s.41. Temel Britannica, Ebr, C.6, stanbul, 1993, s.37. 3 S. Mandrac, Ebr Sanatnn Gnmzdeki Konumu Nedir, Gelecei Nasl Daha yi Olabilir, El Sanatlarna Yaklam ve Sorunlar Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1984, s.295.1

2

6

Bu tariflerin hepsi ebrnun bir ynne iaret etmekle birlikte baz noksanlklar vardr (Fradan hi bahsedilmemesi, tanm okunduu zaman ebrnun direkt kt zerine yaplacann anlalmas gibi.). Bu aklamalardan hareketle, A.S.Artan tarafndan yaplan u tanm makbul bulmaktayz; Ebr, kitre veya benzeri maddelerle younluu artrlm su zerine zel fralar yardmyla boyalarn serpilip, orada meydana gelen desenlerin kda alnmasyla elde edilen bir sanat eseridir 5.

Ebr iin baka tanmlar da yaplmtr: Ebr, tekne iinde oluturulan muhteem grntlerin kda aktarlmasyla sanki sihir gibi bir sanattr 6.

Ebr, uyumlu renkler dnyasnn gze ho gelen harika eserlerini bizlere sunmasnn yannda, fiziin ve kimyann kanunlarnn da uyguland bir sanattr 7.

Younlatrlm bir svnn yzeyine dikkatle, rengarenk bir kompozisyon yerletirilir. Sonra kt bu yzeye braklr ve kt kaldrldnda ustalkla tesadfn el ele verdii, yar srpriz parlak bir desen ortaya kar8.

Bu tariflerin yan sra ebrnun felsef ve mistik ynn daha ok vurgulayan eitli tanmlar da grlmektedir. Baz gnler afak veya grup vakti ufka bakarsnz; krmz, sar, lacivert ve mavi renklerin en ilhi tonlar ile bulutlardan bir ebrnun daha dorusu ebrninekillendiini grrsnz. Yine baz gecelerde, bulut semalar kadar geni bir ebr teknesine, mehtabn usta frasyla lacivert, mavi ve kl beyazn btn nanslarn serpitiriverdiine elbet rastlamnzdr.

T. M. Trkmenolu, Sudaki Nak Ebr, stanbul, 1999, s.5. A. S. Artan, Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu, S..Sosyal Bilimler Dergisi, S.8, Konya, 1999, s.441. 6 L. Balibeyolu, Trk Ssleme Sanatlar Asndan Bedri Noyan Dede Baba, www.Geleneksel.html. 18.03.2005. s.1. 7 N. Sungur, Sanat ve Kimya Birarada, Bilim ve Teknik, S.316, stanbul, 1994, s.54. 8 H. Glasse, Gnmzde Geleneksel Trk Sanat, (ev. Y.A. Sha Ouzertem), stanbul, 1993, s.39-40.4 5

7

te sanatkr dedelerimiz, bir anda deiip kaybolan bu semav gzellikleri yeryzne aksettirerek, onlarn aa yeiline ve toprak rengine olan hasretini giderdikten sonra, bu ahane tabloyu kt stnde de ebedletirmeyi bilmilerdir. Bu anlay iinde Tanrsna boyun kesen sanatkrn benlikten uzaklaan gnl sanki ebr teknesinde ekillenmi gibidir. Artk o zaman bymeye balayan ebr teknesi derya kadar geniler, geniler ve bir kinata dner. Ebrcunun gnl gibi9

Bu tanm gibi felsefi ve mistik yn ar basan bir tanmda H.Akay tarafndan yaplmtr: Ebr, bal bana bir lemdir. Hsn-i hatla bir arada, nrun al nr msali bambaka bir lisandr. Tarihi ve dern anlam olarak, IX.(?) yzyldan bu yana, erbbnca srlen byk bir keyiftir. Ama daha yakndan baktnzda, naklarnda biim biim ilhi ba armonileri greceksiniz. Fakat iin, hem sanat hem de eser asndan gzel yan, bizzat oluum hlinde esrrn amas ve oluum annda yz gstermesidir. Sanat eserini sadece bitmi grndkleri zaman deil, fakat ayn zamanda Goethenin syleyiiyle: oluum hallerinde de tanmak lzmdr. Ebr, byle tannmas gereken sanat eserlerinin en banda gelenlerden biri, belki de bizim sanatlarmz asndan birincisidir. Zaman unutturan ve rhu bir baka lemin diyelim ki bir deniz alt leminin- yalnz derin baklara mahrem cr bir yerinde buluturan, kendi i gzelliine kavuturan ve bartran bir tr kavuma hli10

Ebr yaparken sanat, tekniin kurallaryla snrldr. Su zerinde gelien hreli damarlarn sonularna hkmedemez. Bu yzden bir ebrnun oluumunda rastlantlarn pay ok byktr. Bir noktada ebr sanats tekniin esiri de olmaktadr diyebiliriz. Boyalar ne kadar uslnce atlrsa atlsn, ebr sanats tekniin ve malzemenin yapsna sahip kamamaktadr. Tpk eskilerin Kll irde,

910

M.U. Derman, Trk Sanatnda Ebr, stanbul, 1977, s.54. H. Akay, Ebrnun Yz Suyu, Dergh, S.69, stanbul, 1995, s.18.

8

cz irde benzetmeleri gibidir ebr. Boyalar atarsnz (Cz irde), gerisi Onun (Kll irde) bilecei itir.11

te ebr byle sihir gibi bir eydir. Ayn ekilde, ayn tekneye, ayn boyay atarsn ama bir nceki ebrlu kdn aynsn alamazsn. nk ebr yapld ortamn ve fiziki kanunlarn etkisi altndadr. I.1.2. EBRNUN ET MOLOJ S

Ebr kelimesi hangi kkten tretilmi, nereden gelmitir, Hinte mi, Trke mi, Arapa mdr? Bu konuda eitli grler mevcuttur. Bunlardan bilindii kadaryla bahsetmemizde fayda vardr. 1- Ebr : Bulut

anlamndaki Farsa

ebr szcnden gelmektedir. ebr szc, bu sanata isim

bulutumsu, bulut gibi anlamlarn tayan ebrculuk denilmeye balanmtr12.

olmutur. Sanatn ismi daha sonra ebr olarak deimi ve ebr kd veya ebr 2- Ebr : Farsa kkenli bir kelime olup ka manasna gelmektedir13. Ebr, ka gibi ekiller ihtiva ettii iin bu ad almtr. 3- Ebre : aatayca bir kelime olup, hre gibi dalgal veya damarl kuma demektir14. 4- b-ru :Farsa isim tamlamas olup yz suyu demektir. Ancak sfat tamlamas karl su yz demektir15. 5- Abar : Hinte bir kelime olup, Hindistanda kullanlr16.

S. Eti, Soyut Resim ve Ebr, Trkiyemiz, S.23, stanbul, 1977, s.30. N. Sungur, a.g.m., s.54.; P. Grel, Ebr,Osmanl, C.II.Ankara, 1999, s.199. 13 D. M., Doan, Byk Trke Szlk, stanbul, 2001, s.363. 14 A. S. Artan, Gemiten Gnmze Trk Ebr Sanat ve Yeni Uygulamalar, Uluslararas Sanat Tarihi Sempozyumu Gnl neye Armaan , zmir, 2002, s.19. 15 M. B. Yazr, Medeniyet Aleminde Yaz ve slm Medeniyetinde Kalem Gzeli (I-II. Kitap), Ankara, 1981, s.162. 16 C. Weimann, Erken Hint Tablolarnda Ebr Teknikleri, Ingrid Weimann-Nedim Snmez: Christopher Weimann(1946-1988) Anma Kitab, Tbingen,1991,s.35.11 12

9

Bu adlandrmalarn yan sra Nak ber b olarak kullanlan ve su st naklar demek olan bir tamlamayla da isimlendirilmektedir17.

Bu kelimeler iinde ebr; grnts ve tanmlarn uygunluu itibariyle ebr ve ebrye yakn olarak anlamlandrlan ebre kelimelerinden tretildii akla yatkn gelmektedir18. Ebr kdnn Batdaki ismi Trk kd veya Trk Mermer Kddr19. Buna istinden ebryu Franszlar, desenlerin mermere benzeyen damarlarndan dolay Papier Marbr Turc; ngilizler, Turkish Marbled Paper; Almanlar; Turkish Marmor Papier Araplar ise damarl kt anlamna gelen Varakl Mcezz olarak adlandrrlar 20. I.1.3. MENE

Ebr, slm tezyni sanatlarnn hazrlan ve teknii bakmndan en czip olandr. Kaliteli malzemeyle, ok tekrarla erken neticeye varlaca umulan bir sanattr. Bu sanatn menei hakknda kesin bir hkme varmak hemen hemen de imknsz grnmektedir. Ebr; - VII. yzyldan itibaren inde Liu-sha-Shien - XII. yzyldan itibaren Japonyada Suminagashi - XV. yzylda Ebre adyla Trkistanda - XV.-XVI. yzylda Ebr adyla randa -XVI. yzylda Abar adyla Hindistanda ilk defa uyguland iddia edilir .21

17

. A. Birol, Ebr, Yeilay,S. 424. stanbul, 1969, s.3. A. S. Artan, Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu ,s.44.; . A. Birol , Ebr, s.3. 19 M. U. Derman, a.g.e., s.7. 20 Ana Britannica, Ebr, C.VII, stanbul, 1987, s. 603. 21 A. S. Artan, Gemiten Gnmze Trk Ebr Sanat ve Yeni Uygulamalar, s.20.18

10

Desenli malzemeler Antik alardan beri beeni grmtr. Msrda bulunan M..1365 tarihli cam ielerde Tarakl ve Gel-git Ebrlarn andran desenlere rastlanmtr. inde Sung Hanedanl22 zamanndan kalma (960-1279) baz mleklerde Battal Ebrlarn benzeri grntlere rastlanmtr. phesiz cam ve mlein yapm yntemleri ile su yzeyinde yaplan ebrlarn farklar oktur. Suminagashi ise; sumi ressamlarnn fralarn temizlemek iin batrdklar suyun yznde biriken boyalarn baka bir kda alnarak bulunduu tahmin edilen bir tekniktir23 (Resim:1).

A. S. Artan bu konuda unu belirtmitir: Suminagashi adnda, Japonyada su zerinde yaplan bir sanat vardr. Ancak yapl gayesi ve ekli itibariyle bizim Trk Ebrsundan ok farkldr24. Ayrca bu sanat, XII. yzyldan bugne hl ayn tekniklerle yapla gelmektedir. Tarih iinde fazla bir gelime gstermemitir25.

Batllarca da ebrnun Trklere ait olduu kabul edilmitir. Ebr baz kaynaklarda belirtildii gibi ran veya Hindistan meneli deildir. emseddin Smi, Kamus- Trk adl eserinde ebrnun meneni XV. yzyl Trkistan devri olarak belirtir. Ebrnun Trkistann Buhra kentinde kt kabul edilir ve ilk ebrculardan eyh Sdk Efendinin, bu sanat Buhrada rendii bilinir26.

Bunun yannda ran kaynaklar, ebrnun ilk kez Hindistandaki ranllar tarafndan yapldn ileri srerler ve XVI. yzylda Mir Muhammed Thir adl bir ranl sanatnn yapt ebrlu ktlar Hindistandan rana gndermesiyle lkede ebr sanatnn yaygnlatn belirtirler27. ran veya Hindistanda bu sanatn doduu fikri ise, tarhen pek mmkn grnmemektedir. nk, kaynaklarda ebrnun, randa m, yoksa Hindistanda m nce yapldna dair bir kararllk yok; Ayrca Hindistanda bir ranlnn, ebryu icd etmi olduunu bir an iin doru22 23

Baz kaynaklarda Ming Hanedanl olarak gemektedir. H. Barutugil, Suyun Ryas Ebr, stanbul, 2001, s.33. 24 A. S.Artan, Trk Ebr Sanat, Trkler, C.XII, Ankara, 2002, s.329. 25 A.E.Mezzinolu, Gen Bir Ebr Ustas: Ahmet oktan, Sanatsal Mozaik, S.26, stanbul, 1997, s.72. 26 M. U. Derman, a.g.e., s.7. 27 Ana Britannica,a.g.md, s.603.; U.Gkta,Ebr Sanatmz, Sanat Dnyamz, S.3, stanbul, 1984, s.5.

11

olarak kabul etsek bile u bir gerektir ki, randa ebr pek yoktur, yaplanlar matbaa boyas vs. iledir. ran ebrculuu, Trkiyedekinden daha az bilinir ve Hint ebrculuu ise son zamana kadar yok saylmtr28.

H. Barutugil Tertb-i Risle-i Ebrnin yazld yllarda Avrupal seyyahlarn ebrnun varln kefedip ksa tariflerini verdiklerini sylemektedir (George Sands, Bir Avrupal Seyyahn Getirdikleri, ngiltere, 1615.)29. G.Sands kitabn 72.

sayfasnda Trkler hakknda: Ktlarn garip ekilde sslyorlar. Bu ktlar renkli desen ve boyalarla boyanyor. Bunu suyun iine batrma eklinde bir hile ile yapyorlar. demektedir. Bu bilgiler ngilterede ebr sanat ile ilgili ilk bilgiler olarak kabul edilmektedir. A. Haemmerle, O. Hirsch Buntpapierde Trklerin gzel bir sanat vardr. Biz batllarca pek bilinmeyen bu sanata, kda mermer grnm verdii iin Trk Mermer Kd deriz. Bu sanat, Trkistanda domu, burada fazla bir gelime gstermeden ipek yolu ile Anadoluya ebr ismini alarak gemi ve en gzel rneklerini Anadoluda vermitir. diye ifade etmitir30.

Aratrmac V. Minorsky: Trkler yazya da nem vermilerdir. Arap yazsnn dekoratif deerini onlar ortaya koymulardr. Ebrlu (hreli) kt, bir Trk icddr. demitir (V. Minorsky, A. Catologue of the Turkish Manuscripts and Miniatures, with an ntroduction by the late J.V.V.Wilkinson, Dublin,1958) 31.

Yukardaki aklamalar dikkate aldmzda ebr, Trkistanda ebre olarak isimlendirilmi ve XVI. yzyl balarnda pek Yoluyla rana gemi, orada ebr olarak adlandrlmtr. Zaman iinde Osmanllara geen ebr, syleni kolayl nedeniyle Anadoluda ebrya dnmtr32.

C. Weimann,a.g.m.,s.35. H. Barutugil, a.g.e., s.46. 30 A. Haemmerle, O.Hirsch, Buntpapier, Mnchen, 1977, s.41. 31 H. G. Yurdaydn, Bibliyorafya, Belleten, C.24, S.26, Ankara,1960, s.666. 32 C. Taylaner, 500 Yllk Geleneksel Sanatmz Ebr, Skylife, S.Kasm 1995, stanbul,1995, s.16.29

28

12

I.1.4. TAR HES VE KAYNAKLARI

Kt bezeme sanatlarnn en nemlilerinden biri olan ebrnun, hangi tarihte yaplmaya baland, daha nce de belirtildii gibi, kesin olarak bilinmemektedir. Ebrya ok eski tarihli el yazmas kitaplarn yan ktlarnda ve d kapaklarnda rastlyoruz. Fakat bu kitaplar yzyllardan beri ypranm olup cilt tamiri yaplm olacandan, grlen bu ebrlar kitabn yazld dneme ait olmayabilir.

Yine eski murakkalarda yaz pervz olarak yaptrlm ebr ktlarna rastlanmtr33. Fakat bu ebrlarn da eserin yazl tarihinden olduu kesin deildir. Ama zerinde tarih kaytl olmak artyla bir hat rnei ihtiva eden ebr ktlar zaman gstermek bakmndan bir vesika saylabilir34. Ebrnun gemii hakknda kesin bir bilgiye sahip olmaymzn en nemli nedenlerinden biri de ebr zerine imza ve tarih atlmamasdr. Bizdeki ve Batdaki aratrmaclarn ve ebrcularn hemen hemen ittifak ettikleri konu; Trk Ebrsunun balangcnn en ge XV. yzyl olduudur. Trk Ebrsuna ait ilk rneklerin; 1413, 1447, 1516, ve Fatih dneminde grld sylenirse de, imdiye kadar rnekleri ortaya konulamamtr35.

M. Ali Kt Palette mecmuasndaki yazsnda, zerinde 1447 tarihi tayan ebrlu bir kdn Topkap Saray Mzesinde bulunduu belirtilmitir. Fakat numara verilmedii iin bu ebrlu kt bulunamamtr36. Elimizde bulunan ve en eski belge nitelii tayan eser. stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunan 1519 tarihli Mecmatl Acibtir (Resim: 2). Bu eserde, Talk yazl Heratl Mir Ali Ktibin imzasnn zemininde Hafif Ebr bulunmaktadr. mzalarda; Fakir Ali el-Ktib, Fakir Ali ve el- Fakir Mir Ali yazlar okunmaktadr. Bu zat Hattatlarn Kblesi diye anlan Heratl Mir Ali Ktibdir ve Mlik-i Deylemnin hocasdr. Ayn eser iin N. Snmez 1539S. Mandrac, a.g.m., s.296. M. U. Derman, a.g.e., s.6-7. 35 A. S.Artan, Trk Ebr Sanat, s.330. 36 M. U. Derman, a.g.e., s.7.33 34

13

ncesi tabirini kullanmsa da, eserin zerinde ve envanter kaydnda tarihe rastlanmamaktadr. Ayrca Mir Ali Ktib H.935 /M.1519 ylnda vefat ettii iin, bu ebr da en ge 1519 a tarihlenebilecektir37.

Gnmze ulam ikinci bir eser de bugn Topkap Saray Mzesinde (Hazine: 845te kaytl38.) bulunan 1539-1540 tarihli rifnin Gy- evgn isimli eseridir (Resim: 3). Bu eserin her sayfasnn kenar ebrludur39.

Bir baka rnek; Mlik-i Deylemnin (1518-1562) yazsyla H.962/1554 tarihinin okunduu ebrlu bir belgedir. Eser M.Uur Dermann Koleksiyonundadr40 (Resim: 4). Keml Elker Koleksiyonunda bulunan Fuzlye ait HdikatsSed isimli eserde ebek Mehmet Efendiye ait adet ebr kullanlmtr (Resim:5.). Eserin sonundaki tarihe baklarak, ebrlarn H.1004/1595 tarihinde kullanld

anlalmaktadr. Bunlar; Somki Ebr, iekli Ebr ve ark- Felek ile Gel-git aras bir ebrdan olumaktadr. Ebrlarn de bize Mehmet Efendinin ileri derecede ehil bir ebrcu olduunu gstermektedir41. nk zerine yaz yazlmakta kullanlan Hafif Ebr, ebrculukta en ok ustalk gerektiren tekniklerden biridir. Kitap sanatlar hakknda en eski kaynak eserlerimizden olan Menkb- Hnervern, Gelibolulu Mustafa Ali Bey tarafndan yazlmtr42. Bu kitapta hat, tezhip, minyatr, cilt, oyma sanatlarndan ve onlarla megul olan kimselerden Heratta yetienlere kadar sz edildii halde ebrdan ve ebrculuktan

bahsedilmemitir.

Yine ayn ekilde kitap sanatkrlar hakknda, Nefeszde brahim Efendiye

37 38

A. S. Artan, Trk Ebr Sanat ve Gnmzdeki Uygulamalar, Konya. 2001, s.34. N. Sungur, a.g.m., s.55. 39 L.Balibeyolu, a.g.m. , s.1. 40 A. S. Artan, Trk Ebr Sanat, s.330. 41 I. Yazan, a.g.m., s.42. 42 Gelibolulu Mustafa Ali, Menkb- Hnerveran, stanbul, 1926.

14

ait Glzr- Savb isimli eserde hattatlar, hrclk, kt boyamacl, mrekkepilik gibi sanatlardan bahsedilmi ama ebr ve ebrcudan bahsedilmemitir43. Eserde belirtilen kt boyamaclndan kast belki de ebrculuktur.

XVII. yzyla kadar ebr hakknda elimizde yazl bir eser yoktur. Fakat H.1017/1608 ylna ait Tertb- Risale-i Ebr adl bir rislenin Keml Elker ve smail zdoann yardmlaryla ele geirildii belirtilir44. M.U.Dermann kendi Koleksiyonundaki bu rislede, ebrnun etimolojisi, tarihi, yapl, malzemeleri, ebr sanatkrlar anlatlm olup, ebr sanatndan baka kt boyama ve hrlama(cilalama) usllerinden de bahsedilir. Melifi belli olmayan bu risle ile ilgili bilgiler M.U. Dermann, Trk Sanatnda Ebr isimli kitabnda yaynlanmtr (sayfa, 27). Ebr hakknda bilgi veren bir baka eser de Mecma-i har dr. Ali Emr Ktphanesi (Tarih: No: 809da)nde bulunan bu eserde ebr tarifleri hakknda bilgiler verilmekte ve kt koyarak fazlalklarn alnmas teknii bildirilmektedir45. lkemizde belge nitelii tayan ilk rnekler ve ilk kaynaklar bunlar olup, Batda da bata Almanya olmak zere eitli ehirlerde ebrlu eserlere rastlanmaktadr.

Ebr, Batda 1600l yllarda tannmaya baland. Bu zamanlarda ithal edilmi Trk Kd Avrupada ok deerli idi. Almanyada Trk Kdn ilk kez 1575 civarlarnda Douya seyahat edenlerin kitaplarnda grmekteyiz. Ayrca bu zamanlarda, tahminen Gney Almanyada oluturulmu olan Temel Kitaplarda Alman yapm mermer kdna rastlyoruz. rnek olarak; 1609 tarihli Churtrsten Temel Kitabndaki mermer ktlar ve 1618 tarihli Pfinzingschen Temel Kitabn gsterebiliriz. kisi de Olga Hirsch, Cambridgenin koleksiyonunda ve bunlar gibi olan bir Temel Kitab da Stutgart Eyalet Ktphanesinde saklanan 1608/1612 tarihli Nrttembergischen Herzogshausesde bulmaktayz. Bu son eserin sahibi,

S. Elhan, Trk Ebr Sanat, Ankara, 1998, s.2. M. U .Derman, a.g.e., s.26. 45 A. S. Artan, Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu , s.444.43 44

15

muhtemelen ynetim tarihleri ile temel kitaplardaki kaytlarn rtt Johann Friedrich Herzog Von Wrttemberg idi. Bu kitap 56 sayfa tek tarafl, ak mavikoyu mavi renklerde ve ksmen de ak krmz ve ak sar tonlardaki phantasiemarmorden olumaktadr46.

Ebr kdnn Avrupada Battal, bilhassa Tarakl cinsleri benimsenmitir. Ebrnun Avrupaya geiinden hemen sonra, teknii hususunda yaplan bir neriyat (Roma 1646) Sayn Mehmet Ali Kt Palette mecmuasndaki makalesinde zikretmektedir47. Fransada kitap ciltleyicisi Mac Ruette 1635-1640 yllar arasnda alarak, ilk Trk Kdn, ok ince(nrin) bir Tarakl Ebr yapmtr. Ruette, 1689da La Caille tarafndan Historie de llmprimerie et de Librairie adl eserinde bu renkli kt tekniinin mcidi olarak tanmlanmtr48.

Ebrnun, XVII. yzylda

stanbuldan Londraya gtrld ve orada

uyguland bilinmektedir. Bu sanat bugn Avrupa ve Amerikallarca bir Trk sanat olarak bilinmekte ve uygulanmaktadr49. Zaman iinde ngiltere ve

Amerikaya yaylan ebr kd, her lkenin sanat anlayna gre bir bakalk gstermitir. Bu eitlilikte, uygulanan teknik fark ve kullanlan deiik malzemenin rol vardr50.

Ebr, XVIII. yzylda Ayasofya Cmii hatbi Mehmet Efendi elinde ilk nemli deiiklii geirmitir. Hatb Mehmet Efendi ebrya mdahalede bulunarak Hatb Ebrsunu yapmtr. Bu mdahale iekli ebrnun da temeli saylmtr51.

XIX. yzylda zbek eyhi Sadk Efendi(.1846) ve olu Edhem Efendi (.1904) stanbulun en youn ebr faaliyetinin merkezi olmasn salamlardr.

A. Haemmerle, O. Hirsch, a.g.e., s.48-49. M. U. Derman, a.g.e., s.26. 48 A. Haemmerle, O. Hirsch, a.g.e., s.52. 49 S. Mandrac, a.g.m., s.295. 50 M. U. Derman, Osmanllarn Renk Cnb: Ebrculuk, Osmanl, C.II. Ankara,1999, s.189. 51 H. znder, Ebr, Ansiklopedik Hat ve Tezhb Sanatlar Deyimleri Terimleri Szl, Konya, 2003, s.41.46 47

16

I.1.5. EBR MALZEMELER :

Her sanatn kendine mahsus malzemesi vardr ve bu malzemeler kaliteli olmaldr. Bu nedenle iyi bir ebr yapmak iin gerekli malzemeleri sralayacaz. Trk Ebrsunda kullanlan malzemeleri iki blme ayrabiliriz: 1-Temel Malzemeler (aralar): Tekne, fra, deste-seng, deste-seng altl, krekler, cam kaplar, tel ubuklar(biz), taraklar, masa, kurutma tas. 2- Tketim Malzemeleri (gereler): Suya younluk veren maddeler (kitre vb.), su, boyalar, d, neft ve kttr52(Resim: 6). I.1.5.1. TEMEL MALZEMELER: I.1.5.1.1. Tekne: inde ebr yaplan kaba verilen addr. Tekne, nceleri yekpre aatan yaplarak ziftle svanrm. Fakat gnmzde kullanm ve yapm kolayl, salaml nedeniyle galvanizli sa, paslanmaz elik gibi madenlerden yaplmaktadr. Boyutlar istee gre deimektedir. En ok tercih edilen ebad 35x50 cm. ykseklik 6 cm. olanlardr. Ebrda kullanlan kabn boyutu nemlidir. ok kk alanda boyann yaylmas zorlar ve dibe kmeler meydana gelir53. Tekneden kd syrarak almak iin uzun kenarlardan birine ubuk kaynatlr. Ebrda tekne yerine baz kaynaklarda54 leen tabiri gemektedir. Fakat bu tabirin nereden kaynaklandn aratrmamza ramen bir bilgiye ulaamadk. Ancak bu bilginin, bir kii tarafndan yanl yazlm ve dier kiiler tarafndan bu ekilde aktarlm olma ihtimali yksektir. I.1.5.1.2. Fra: Fra, boyalar tekneye serpmek iin kullanlr. Yapm iin; gl dal, at kuyruu kl ve ip kullanlr. Boyalar serpmek iin ele vurulan darbelerde, esnedii ve parma actmad iin gl dal tercih edilir. Bunun yannda

A. S.Artan, Trk Ebr Sanat, s.331. . Oru, Ebr Sanatnn Fiziksel Olarak ncelenmesi (Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 2000, s.21. 54 Ebrlama, Trk Ansiklopedisi, C.XIV, Ankara, 1966, s.264.,;C.E. Arseven, Ebr, Sanat Ansiklopedisi, C. I, stanbul,1975, s.502; Ebr, Cumhuriyet Ansiklopedisi, C.IV,, ,s.1201.53

52

17

gl dalnn kflenmeye daha dayankl olmas55 ve antiseptik zellii56 gl daln tercih sebepleridir. Bunlarn yannda sanata mistik bir anlam vermek iin kullanld sylenebilir. Fra yapmak iin kullanlacak kllar, yal, erkek ve siyah renkli bir attan kesilmelidir. Bu zelliklere sahip atn kl sert olur. Ebrda sert kl daha iyi sonu vermektedir. Yumuak kl, boyay brakmaz ve istenilen kalitede ebr yaplamaz. Frada kullanlan ip, suyu emmeyen cinsten olmaldr.

Fra ok basit bir let gibi grnmesine karn ebr iin nemi byktr. Yal boya veya sulu boya fralar ebr yapmna uygun deildir. Fakat baz kaynaklarda piyasada satlan sert fralarn ve yapm iin evlerde kullanlan sar sprge otunun ve bunun yannda tutkal ve kt bantn kullanlabilecei belirtilmitir57. Bu bilgiler Klsik Trk Ebrsu yapmak iin doru deildir.

Fra yapm; 20-25.cm. boylarnda, dz temizlenmi bir gl dal alnr ve dier ele alnm dzenli bir tutam kln iine dzgn ekilde yerletirilir. Sonra ip ile sk skya, st ste ip gelmeyecek ve sonunda makrame dm oluturacak ekilde sarlr. Fra, ucundan kl 23 cm. kalacak ekilde tra edildikten sonra kullanma hazr hale gelir. I.1.5.1.3. Deste-seng: El ta demektir. Boya ezmekte kullanlan mermer, cam veya porselenden58 yaplan ar bir lettir. stne boyalarn konularak ezildii deste-seng altl da, deste-seng ile ayn malzemeden yaplr59. I.1.5.1.4. Krekler: Deste-seng ile ezilen boyalar, kartrmaya ve ana kaplara koymaya yarar. Kitrenin kartrlmas iin de kullanlan krekler yerine bugn spatula kullanlmaktadr.

M. Ay, Ebr ve Kimya, Bilim ve Teknik, S. 316, stanbul, 1994, s.57. H. Barutugil, a.g.e., s.59. 57 H. Barutugil, a.g.e., s.58-60. 58 T. M. Trkmenolu, a.g.e., s.18 59 A.S. Artan, Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu, s.445.55 56

18

I.1.5.1.5. Cam Kaplar: Boyalar ve d saklamak, boyalar kullanmak iin kullanlan kaplardr. Birka boy cam kap kullanlabilir. Boyalar ezdikten sonra koyduumuz byk kavanozlara ana kap, ebr atarken kullanlan daha kk kaplara da boya kab denir. Cam kaplarn dnda kullanlan plastik kaplar dzgn bir ebr oluumunu engellemektedir60. I.1.5.1.6. Tel ubuklar: Tekneye boya damlatmak veya boyalara ekil vermek iin ok inceden kalna doru (0.55 mm. aras) olan ve sap bulunan elik ubuklardr. Ebrdan daha iyi sonu almak iin tel ubuklar paslanmaz malzemeden yaplmaldr61. I.1.5.1.7. Taraklar: Ebrya ekil vermek iin kullanlan tarak eklindeki letlerdir. Taraklar muhtelif boy ve ekillerde olup, ebrcu tarafndan da yaplabilir. nce uzun ta zerine eit aralklarla paslanmaz elik tellerin veya boncuk inesinin tarak dileri gibi dizilmesiyle elde edilir. Tellerin skl veya genilii istee baldr62. Smbl Ebrsu yapmak iin zel tarak yaplmaldr. I.1.5.1.8. Masa: Ebr malzemeleri iinde masa pek zikredilmez. Fakat A.S.Artann makalesinde: Ebr iin zel bir masadan pek bahsedilmez. Ama bu ii devaml yapan insanlarn, elini attnda her zaman kullanaca malzemeleri bulabilecei ve saatlerce rahatlkla oturabilecei bir masa iin 5055 cm. yksekliinde ve 80X120 cm. ebatlarnda bir masa tavsiye edilmektedir.63 yazmaktadr. I.1.5.1.9. Kurutma tas: Tekneden karlan ebrlarn kurutulmas iin yaplan raf ya da talardr. Ebrlarn aslarak da kurutulduu bilinmektedir. Fakat slak ebr kdndan boyalarn akaca ihtimalini dnrsek bunun ok salkl bir yntem olmadn rahatlkla syleyebiliriz.

60

A. oktan, Trk Ebr Sanat, stanbul, 1992, s.21. A. S.Artan, www.trkislamsanatlar.com./ebr/index.html.11.08.2005. 62 S. Elhan, a.g.e., s.5. 63 A. S. Artan, Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu , s.446.61

19

I.1.5.2. TKET M MALZEMELER : I.1.5.2.1. Kitre (suya younluk veren maddeler): Kitre, suya younluk veren bir zamktr. Kitre, Anadoluda yetien geven (Astragalus) tr dikenli bir bitkiden elde edilen, eczaclkta, kozmetik ve dokuma sanayiinde kullanlan64 organik bir maddedir. Bu maddenin elde edilmesi iin geven bitkisinin kk derince izilerek, bitkinin salg yapmas salanr. Salg havayla temas edince katlar. Bu bitki mevsimde iki defa salg yapar. Salgnn, ilk salg olmasna dikkat edilmelidir. Zra ikinci salg daha kt, esmer ve mevsim dolaysyla tozlu ve toprakl olmaktadr65. Bu bitkinin daha ok Anadoluda yetienleri makbldr.

Kullanlan su ve kitre miktarna gre younluk ayarlanabilmektedir. Kitre kuru havadan olumsuz etkilenir ve suyu buharlaarak katlar. Bu da ebryu olumsuz etkiler. Bu nedenle hazrlanan kitrenin suyunu kaybetmemesi iin ortama dikkat edilmelidir. Ebr yaplacak mekn ok nemli veya ok scak olmamaldr.

Kat(tabii) haldeyken mr uzundur; ancak sulandrldktan sonra mr ksalr; nk kimyasal reaksiyonlara aktr. Belli bir sre sonra bozulacaktr. Bu bir kimyasal olgudur. Kitrenin bozulmamas iin ne yaplmas gerektii de kimyann iidir66. Kitrenin bozulmasn geciktirmek iin F. Baar tuz atlmas gerektiini belirtmitir. Bu bilgi bilimsel olarak dorulanmtr67.

Kitre dnda, slep, hilbe tohumu, keten tohumu, carregeen yosunu (deniz kadayf) kullanlmaktadr. Bunlarn dnda gaz ya68 da kullanlabilecei

belirtilmitir. En ok kullanlan ve kolay bulunan kitredir. Son yllarda daha az problemli olmas sebebiyle deniz kadayf da kullanlmaktadr. Ancak deniz kadayf yurt dndan geldii ve her zaman bulunamad iin yaygn olarak

kullanlamamaktadr. Gerek kitre, gerekse deniz kadayf ok pahal olduu iin,

M. U. Derman, a.g.e., s.11. T. M. Trkmenolu, a.g.e., s.20. 66 T. Tanarslan. Bilimsel Adan Ebr, Bilim ve Teknik, S.316, stanbul, 1994, s.58. 67 . Oru, a.g.t., s.19. 68 Ana Britanica, a.g.m., s.604. Bu bilginin ciddi bir ansiklopedide yer al artcdr.64 65

20

zellikle renci almalarnda ithal slep kullanlmaktadr. Baz ebrcular metilselloz (duvar kd yaptrcs) kullanlmakta ise de, yaplamamaktadr69. I.1.5.2.2. Su: Ebrnun suyu olduka kiresiz ve sertlik derecesi dk olmaldr. A. S. Artann dediine gre T. A. Babaolu suyun kiresiz olmasnn nedenini yle aklamtr: ok kireli su, kitreyi abuk bozduu iin, mmkn olduu kadar az kireli veya kiresiz su tercih edilmelidir70. Ebr yapmnda kullanlan suyun zel ime suyu olmas, sertlik derecesi dk ve bekletilip szlm olmas arttr. Kaynatlarak, bekletilmi su da ebr yapmnda kullanlabilir71. Eskiden yamur suyu da kullanld belirtilmitir72. I.1.5.2.3. Boyalar: Gzel renk kompozisyonlar elde etmek iin eitli boyalara ihtiyacmz vardr. Her eit boya ebr yapmnda kullanlamamaktadr. Yal boyann klsik ebrculukta yeri yoktur. nk bu tr boyalarla gerek ebr elde edilemez. Bu sanatta suda eriyen anilin boyalar da kullanlamaz. Bu boyalar, stne serpilecei kitreli suyun iinde eriyerek kdn yzeyine tutunamaz, dklrler. Ksacas, ebrclukta kullanlan boyalarn suda erimemeleri ve ya iermemeleri gerekir73. Ebrda kullanlacak boyalarn iyice ezilmi olmas gerekir. nk iyice ezilmemi boyalar ar olur ve dibe ker. Ebrda en ok kullanlan boyalar unlardr; Sar Mavi Siyah ya isi, Lcivert : Bedehandan gelen ve lcivert ta (lapislazuli) adyla bilinen : Zrnk (arsenik slfr), : ivit aacndan elde edilen ve makbul Lhur (Lahor) ehrinden : s mrekkebinin de ana maddesi olan balmumu isi veya bezir bununla gzel ebrlar

gelen Lhur ividi,

Bedah lciverdi,

69 70

A. S. Artan, Trk Ebr Sanat, s.331. A. S. Artan, Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu ,s.444445. 71 S. Elhan, a.g.e., s.3. 72 M. U.Derman, a.g.e., s.12. 73 N. Sungur, a.g.m., s.55-56.

21

Beyaz

: sfida ( stbe, bazik kurun karbonat),

Tula krmzs : Glbahar ( demir oksit fazla olan bir toprak cinsi ) Morumsu, vine r : Hindistanda baz yapraklarn stnde ebnem eklinde oluan lk(lek) maddesi, Ttn rengi : amlca topradr74. amlca topra, kil miktar az olan topraktan elde edilen boyalara tutma zellii kazandrmak iin de kullanlr75.

Ebrda renkler snrl olmakla birlikte renklerin birbiriyle kartrlmasyla yeni renkler elde edilebilir. Fakat birbirleriyle kartklar halde asl renklerini koruyan boyalar da vardr76. Renklerden de anlalaca gibi ebrda, toprak, bitki kkenli, pigment (organik ve inorganik) boyalar kullanlr. Bunlarn ortak zellii suda znmemeleridir77. I.1.5.2.4. d: d, tekneye atlan boyalar i ie kartrmayan ve boyalarn tekne zerinde istenilen oranda yaylmalarn salayan maddedir78. d, safra asitleri ierir. Kullanlacak boyaya katld zaman boyay inceltmekte, eritmekte ve bir kvamda olmasn, yaptrc bir zellik kazanmasn salamaktadr79.

d, boyalarn kitreli suyun zerinde durmasn salar ve boyalarn birbirine karmasn nler. Sr dnn iindeki safra asitleri zaman iinde boyay paralamaya devam ederek kt zerinde tamamen przsz kadife yumuakl grnm salar80. inde fazla d bulunan boya daha ok yaylr. En nce atlacak boyann d az, dierlerinin srayla fazla olmas lazmdr.

M. U. Derman , Osmanllarn Renk Cnb: Ebrculuk, s.190. N. Sungur, a.g.m., s.57. 76 M. U. Derman , Osmanllarn Renk Cnb: Ebrculuk, s.190. 77 M. Ay, a.g.m., s.57. 78 U. Gkta, a.g.e., s.27. 79 T. Tanarslan , a.g.m. s.58. 80 M. Ay, a.g.m, s.57.75

74

22

Gnmzde dn bozulmasn ve kokmasn geciktirmek iin benmari81 uslyle kaynatlmaktadr. Tertb-i Risale-i Ebrde belirtildiine gre bunun iin nceleri ise d, bir ieye konulup el tahamml edecek scaklktaki ahr gbreliine gmlp, bir gece bekletildikten sonra kullanlacak hale getirilirdi82.

Sr d yerine koyun d, kalkan bal d, pikrik asit, ttn yapra suyu ve hazara suyu kullanlabilecei belirtilmektedir83. Bunun yannda d yerine sentetik olarak hazrlanan karmlar da vardr. Fakat bunlar, dn verdii gzellii vermemektedir84. I.1.5.2.5. Neft: Terebentin ya da denilen neft, ebr zerinde serpildiinde boluklar amaya yarar. Boya ile kartrarak da atlabilir85. I.1.5.2.6. Kt: Genellikle beyaz renk kt tercih edilir. Renkli ktlar da kullanlabilir. Mmkn olduu kadar asitsiz ktlar kullanlr. Normal olarak 6080 gr.lk ktlar kullanlmaktadr. Ancak zel maksatla yaplacak ebrlar iin daha kaln olanlar tercih edilmektedir86. Kt boylar tekneye gre hazrlanr. Kt, ok parlak olmamaldr. ok emici ktlar da kitrenin fazla harcanmasna sebep olur. I.1.6. EBRNUN YAPILII Ebrnun yapl en iyi ekilde Ahmet Saim Artann makalesinde87 anlatlmaktadr. Bu nedenle bu blmn yazlmasnda bu makaleden ve 2004 yl ebr dersleri bilgilerinden faydalandm.

Ebr yapmak iin bir ebrcudan yardm almak gerekmektedir. Baz ebrcularn belirttii gibi kitaptan okuyarak ebr renmek, insan zorlayabilir.81

A. S. Artan, Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu, s.445. Benmari:dn cam bir kavanoza konularak suda kaynatlmasdr. 82 M.U. Derman, a.g.e., s.27. 83 M. U. Derman, a.g.e., s.11. Hazara Suyu: Safra kesesinde bulunan malzemelerin suyu. 84 M. Ay, a.g.m., s.57. 85 U. Gkta, a.g.e., s.2. 86 A. S. Artan, Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu, s.445. 87 A. S. Artan, Trk Ebr Sanat, s.331-334.

23

Fakat bir hoca terbiyesi ile yetimek en iyi renme yoludur. stelik hocann yapt ustaca almalarn teknede aln grmek, kiiyi daha hevesli hale getirmektedir.

Ebr yapmak iin ncelikle ortam ayarlamamz gerekir. ok souk ve ok scak bir yerde ebr yaplamaz. Ebr yaplacak yerin scakl 18-20 C olmas gerekir. Yine bu ortam toza ve rzgra kapal olmaldr.

Ortam ayarlandktan sonra suya slatlarak iyice eritilmi olan kitre, tekneye, birka kez ince bir bezden szlerek, dklmelidir. Tekneye boyay atmadan nce biz yardm ile kitrenin ayar u ekilde yaplmaldr: kitre, bir biz ile ekilmelidir. Eer ileri gidiyorsa kitre suludur, geri ekiliyorsa koyudur, olduu yerde kalyorsa kitrenin ayar iyidir.

Daha sonra atlacak olan boyalar, ana kaptan kk kaplara alnarak, yeteri kadar sulandrlmal ve boyalarn d ayar yaplmaldr. En alta atlacak olan boyann d az olmal, daha sonraki boyalarn her biri ncekinden fazla dl olmaldr.

Kitre, boyalar, fra hazr, tekneye atmaya balayabiliriz. Her boyann kendine ait fras olmaldr. Atmak iin kaptan alnacak olan boya, her seferinde kartrlmal ve fra sklmaldr.

Sa ele alnan fray, sol elin iaret parmana vuracak ekilde ve tekneye paralel olacak ekilde tutup, boyay serpmeye balamalyz. Boya atma ilemi bitince yukarda saydmz zelliklere sahip bir kdn iki ucundan tutarak hava kabarc kalmayacak ekilde ebr zerine kapatmalyz. Tekneye atlan boyalar sadece bir kda geirebiliriz. Bu bakmdan her ebr, nik bir sanat eseri durumundadr. Ayns bir daha yaplamaz. Usta bir ebrcu yapp beendii bir ebryu bir daha yapmak iin, hemen, ayn teknede, ayn boyalarla yaparsa ancak bir

24

benzerini yapabilir88. Baz kaynaklarda89, birinci ebr alndktan sonra, boyalar bozulmamsa, bir ikinci kd ebrlayabileceimiz belirtmitir. Fakat bu Klasik Trk Ebrsu iin imknszdr.

Kadn kvrlan kenarn dzeltme ve hava kabarc kontrolnden sonra, biz yardmyla kdn ucundan tutarak, tekne kenarndaki mile srterek ebryu almalyz. Alnan ebryu kurutmak iin kurutma raflarna sermeliyiz. Ebryu kurutmak iin farkl uygulamalar vardr(ipe asma, a zerine serme gibi). Tekne ile almamz bitince tekneyi kapatmalyz. Kitrenin kaymaklanmasn nlemek ve kitreyi toz paralarndan korumak iin bu ilemi yapmak arttr. I.1.7. EBR E TLER

Bir ok ebr eidi vardr. Bu ebrlar kimi zaman grntsne (iekli Ebr), kimi zaman yapl tekniinin uyandrd arma (Blbl Yuvas), kimi zaman da o teknii uygulayan kiinin adna (Hatip Ebrsu) gre isimlendirilmitir.

Gnmzde ebrcular tarafndan uygulanan eitli ebrlarla karlamaktayz. Baz ebrcular, klsik uygulamalar yaparak ebryu gelitirmek ve tantmak iin almaktadrlar. Fakat baz ebrcular malzeme ve tekniklerde deiimden yana olup, klsik uygulamalarn dna kmaktadrlar. Bu nedenle ebr eitlerini iki gruba ayrabiliriz: 1- Klsik ebrculuktaki uygulamalar, 2- Modern ve Bat etkisindeki uygulamalar90. I.1.7.1. KLS K EBRCULUKTAK UYGULAMALAR 1.7.1.1. Battal Ebrsu: Tekne zerine atlan boyalara hibir mdhalede bulunulmadan yaplan ebr eididir (Resim:7). Bu, ebrnun en eski (tarz- kadm) eididir. M. Dzgnman, Battal Ebr iin Ebrnun ilk mektebidir demitir91.88 89

A. S. Artan, Trk Ebr Sanat, s 333. Ebr, Cumhuriyet Ansiklopedisi, C.IV, ,., s.1201.; Ebr, Hayat Ansiklopedisi, C.II, ,,s.1107. 90 A. S. Artan, Trk Ebr Sanat, s 336.

25

Battaln: Zemin, somaki, serpmeli, neftli, neftli serpmeli, ok ince battal gibi eitleri vardr92. Bundan sonra aklanacak olan ebrlar Battal Ebr zerine in edilir. I.1.7.1.2. Gel-git (Tarama) Ebrsu: Bu eit ebr, tekne zerine atlan boyalar biz veya tek at kuyruu kl yardmyla yatay, dikey veya her iki ekilde uygulanarak meydana getirilir. Gel-gitlerin sk veya seyrek olmas istee baldr(Resim:8). I.1.7.1.3. al Ebrsu: Boyalar atldktan sonra yine biz yardmyla ebr zerinde dairemsi ve zikzak ekiller oluturulur. Buna al Ebrsu denir(Bknz. Resim:5). al Ebrsu, Battaln zerine yapld gibi Gel-git Ebrsu ve Tarakl Ebr zerine de uygulanabilir. I.1.7.1.4. Blbl Yuvas Ebrsu: Boyalar atldktan sonra biz yardmyla tekne zerine ok sayda muhitten merkez (dardan ieri)e doru helezonik ekiller meydana getirilerek yaplr93(Resim:9). I.1.7.1.5. Tarakl Ebr: Boyalar atldktan sonra ebr tara ile yaplr. Bu ebr eidi Gel-git Ebrsu gibi yatay ve dikey ynlerde yaplabilir(Resim:10). Tarak dilerinin sklna gre ince tarakl, geni tarakl ebr oluturulabilir. Birinci tarama ilemi yapldktan sonra, tarak hafif (0.1mm) kaydrlarak ikinci bir kez ters ynde ekilir. Bylece ift Tarakl Ebr elde edilir94. Tarak boyu, tekneden kkse tarak zig-zag yaparak ekilir. Bu, ebrda ayr bir ritm oluturur. I.1.7.1.6. Hafif Ebr (Fon Ebrsu): Ak renklerle yaplr. Boyann suyu ve d fazla olur. Genellikle al ve tarakl desenleri kullanlarak elde edilir. Ak renk

M. U. Derman, a.g.e., s.13. A. S. Artan, a.g.e., s.69-70. 93 A.S. Artan, Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu , s.447. 94 S.Elhan, a.g.e., s.9.91 92

26

ihtiva etmesi dolays ile ayn zamanda hattatn yazaca yazya bir fon tekil eder95. Hafif ebrlar teknenin temiz olduu zamanda yaplr96 (Bknz.Resim:4). I.1.7.1.7. Neftli Ebr: Battal Ebr yaplrken kullanlan boyalarn ierisine neft konularak elde edilir. Neft, istenilen renkte kullanlabilir. I.1.7.1.8. Serpmeli Ebr: Battal, al veya Gel-git Ebrlar zerine bir kere daha kk tanecikler halinde boya atlan ebr eididir. Taneciklerin kk olmas iin atlan bu boyann d az olmaldr (Bknz.Resim:8). I.1.7.1.9. Neftli Serpmeli Ebr: Serpmeli Ebrda yaplan son ilem bu ebr eidinde neft ile yaplr. Neftin dt ksmlarda97

kk

boluklar

alr(Resim:11). Neft yerine limon kabuu sklabilir . I.1.7.1.10. Hatb Ebrsu: XVIII. yzylda Ayasofya Cmii hatbi Mehmed Efendi tarafndan ilk kez yapld iin bu ad almtr. Hafif renkli zemin stne tel ubuk yardmyla koyu renklerden birer damla braklr, istenirse i ie birka renk daha konulabilir. nce bir ine bu kat kat renkli dairelerin iinde sadan sola, yukardan aaya birka defa hareket ettirilerek Hatb Ebrsu oluturulur (Bknz.Resim:19). Bu ebr eidinde ark- felek, yrek, yldz, tarakl yrek, meneke gibi ekiller yaplabilir98. Bu ekillerin hepsinin bir arada yapld ebrya ise Hatb-i Mtenevvia99 ad verilir. I.1.7.1.11. iekli Ebr (Necmeddin Ebrsu): Bugnk

ekilde iek

yapm Necmeddin Okyay tarafndan uygulanmtr. Bu nedenle iekli ebrlar Ord. Prof. Dr. Sheyl nverin istei zerine Necmeddin Ebrsu olarak anlmaktadr100. iekli ebr yapmak iin: ak renk bir zemin atldktan sonra, nce sap ksm iin gerekli yeil boya teknenin uygun yerine damlatlr, aadan yukarF. Baar-Y. Tiryaki, Trk Ebr Sanat, stanbul, 2000, s.22. U. Gkta, a.g.e., s.21. 97 M.U. Derman, a.g.e., s.25. 98 M.U. Derman, Ebr, TDV. slam Ansiklopedisi, C.X, stanbul, 1994, s.82. 99 F. Baar-Y. Tiryaki, a.g.e., s.26. 100 M.Cansever,Ebr Sanat, Art Decor, S.44, stanbul Kasm, 1996, s.152.95 96

27

doru ekilerek sap ekli verilir. Ondan sonra, yaplacak olan iein rengine gre cap eden renkler saplarn u ksmna damlatlr. Damlatlan renklere istenilen iek ekli verilir (Resim:12). Yalnz smbl yapmak iin zel hazrlanm smbl tara kullanlr101. Bu tarak istenen renge batrlarak tekneye damlatlr. Damlayan taneler at kl veya biz yardmyla smble benzetilir.

iekli ebr rnekleri ok daha ncelere atfedilir. Ebrcu Fuat Baar iekli ebrnun balangcnn Lale devrinde olabileceini ifade eder102. Baz kaynaklar da iekli ebrnun ilk ustas olarak Necmeddin Okyay gstermitir103. Fakat bu bilgi yanltr. nk Hatb Ebrsu yapldktan sonra ebrda iek yapmna allm; fakat fazla baar salanamamtr. Tahminen 1918 ylndan itibaren iei bugnk haliyle slah eden N. Okyay olmutur. O, gelincik, gonca gl, kasmpat, herca, karanfil, lle, smbl yapm, yeeni M. Dzgnman da bu ieklere papatyay eklemitir104. I.1.7.1.12. Koltuk Ebrsu: Yaz kenarlarn sslemek ve ciltlerde kullanmak iin kk iekli (genellikle lle) ebrlara da Koltuk Ebrsu denir105(Resim:13). I.1.7.1.13. Yazl Ebr: Yaplacak ebrnun iine baz tekniklerle yaznn da yerletirilmesiyle yaplan ebrlardr. ki teknikle yaplr: 1-Arap zamk ile yazarak. 2-Kalp kullanarak. Yaz yazlacak blgeye Arap zamk ile yaz yazlr. Atlan ebryu almak iin su ile temas eden kdn, zamkl ksmlar boyay almaz, yazlarn kt renginde kald grlr. Bylelikle Yazl Ebr oluturulmu olur(Bknz.Resim:22). Her ne

S. Elhan, a.g.e., s.10. A. stn, Ebrnun Gnmz Ebr Ustalarndan Fuat Baare Gre Yorumlanmas Ebr Sanatnn Bugnk Durumu, Trkiyede El Sanatlar Gelenei ve ada Sanatlar indeki Yeri Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1997, s.365. 103 Ana Britanica ,Ebr, C.VII. stanbul, 1987, s.604.; F. Peken, Renklerin Raks:Ebr, Kadn ve Aile, S.136, stanbul, 1996, s.42. 104 M. U. Derman, Ebrnun Yapl ve eitleri, Bilim ve Teknik, S.316, stanbul, 1994, s.56. 105 U. Gkta, Ebr Sanatmz, Sanat Dnyamz, S.3, stanbul, 1984, s.28.101 102

28

kadar XVII. yzylda Hindistanda yaplm olan yazl ebrya rastlanlm ise de106, Necmeddin Hoca Efendinin am olduu "Yazl Ebr" tarzn da bu tarz iin izlenen orijinal usl ve Trk Ebrsunda bir yenilik olarak kabl etmek gerekir107.

Kalp teknii ile ebr yapmnda ise yaz, ayr bir kda yazlr ve bak ile oyularak kartlr. Sonra bu yaz ebr yaplacak kda zel zamk ile yaptrlr. Bu zamk suyu grnce yerinden kar ve kt yaptrlan ksmlar ebryu almaz. Gemite Necmeddin Okyay ile en gzel rnekleri yaplan Yazl Ebr, bugn kalp teknii ile T. Alparslan Babaolu, M. Sadreddin zimi, Feridun zgren ve rencileri tarafndan uygulanmaktadr108(Resim:14). I.1.7.1.14. Akkse Ebr: nceden hafif ebr yaplm kdn ortada yaz yazlacak ksmna Arap zamk mahlul srlerek, kuvvetli (koyu) renklerle hazrlanan bir ebr teknesine tekrar yatrlmasyla, zamkl ksmlar bu ikinci ebryu almaz. Bylece iki ayr ebrlu, yani Ebrlu Akkse yaplm olur109 (Resim:15). I.1.7.1.15. Kumlu (Klkl) Ebr: Bu ebr eidi dier ebrlar gibi istenildii zaman yaplamaz. Teknedeki kitreli su kirlendii zaman atlan boyalar artk kumlu bir ekilde gelimeye balar. Bu anda tek bir renk boya, ayn noktadan tekneye damlatlmaya balanr. Bu damlatlan boya, ya dz, ya da oval ekil alr. Kumlu ebr yapm esnasnda meydana gelen noktalarn irileerek V harfini andrr ekiller almasyla Klkl Ebr oluur.

Kumlu Ebrda kdn tamam dolmaz, kelerde boluk kalr (Resim:16). Yapm da dier ebrlara gre daha uzun srer. Bu ebrnun yapmnda sr d

106

Hindistanda kat yapm ile ilgili olarak Alexandria Soteriounun Gift of Qonquerors-Hand Paper making in ndia balkl kitapta (Grantha Corporation U.S.A. ve Mapin Publising Pvt. Ltd. of Ahmadabad, India; 1999) 1650 yllarnda yapld tahmin edilen ve Yeni Delhi Mzesinde 56:87b numara ile kaytl olan, kalplar ile yapld anlalan bir ebrda Amal Safi diye, gene kalpla yazlm ebrlu bir imz bulunmaktadr. A.Y.zemre,skdar'da Ebr San'at, http://www.ozemre.com/index.php, 23.01.2005, s.3. 107 A.Y.zemre, a.g.m., s.3. 108 A. S. Artan, Trk Ebr Sanat, s.336. 109 M. U. Derman,a.g.e.,s.25.

29

yerine, kalkan bal d daha iyi sonu verir. Kumlu ve Klkl Ebrlar, yaz levhalarnn sslenmesinde pervz ksmnda kullanlr 110. I.1.7.1.16. Zerefanl Ebr: Bu dorudan bir ebr eidi deildir. Bir ebr zerine varak altn serpilerek elde edilir. I.1.7.1.17. Altnl ebr: Altnn boya gibi ezilerek dier boyalarla atlmasyla Altnl Ebr meydana getirilir111. I.1.7.2. MODERN VE BATI ETK S NDEK UYGULAMALAR

Buraya

kadar

tantlan

ebr

eitleri

btn

ebrcular

tarafndan

uygulanmaktadr. Buradan sonraki ebr eitleri ise; son zamanlarda ebrnun popler olmasndan dolay Bat etkisinde kalm ebrcular tarafndan yaplmaktadr. I.1.7.2.1. Kaplan Gz Ebr (Gne Ebr): Tekne zeminini boya ile doldurduktan sonra iine zel bir kimyev terkp konulan boyalar fra ile atlarak oluturulur. Yanllkla Kedi Gz tabiri kullanlr (Resim:17). I.1.7.2.2. Figrl Ebr: nsan ve hayvan figrleri tayan ebrlardr. I.1.7.2.3. ift Ebr: nceden herhangi bir tarzda ebrlanm bir kt zerine ikinci bir defa ebr yaplmasyla elde edilir112 Bu ebryu uygulamak iin birinci ebr zerine ap yaplr. Niyzi Sayn, bu aplama tekniini kullanarak baarl ebrlar retmitir113. Feridun zgren de bu uygulamay yapmaktadr.

U. Gkta, a.g.e., s. 23-24. A. S. Artan, Trk Ebr Sanat, s.336. 112 A. S. Artan, Trk Ebr Sanat, s.336337. 113 A.Y. zemre, a.g.m, s.11.110 111

30

I.1.7.2.4.Tavsi Ebr (Fantazi Tarakl Ebr): nce ya da kaln tarakl ebrlarn ikinci bir tarak yardmyla taranmasyla ortaya tavus kuu kanad grnm kar114. I.1.7.2.5. Buket Ebr: Tavsi Ebr zerine, zel tara ve taran bir kenarnda boluk brakarak yaplr115. I.1.7.2.6. Dalgal Ebr (Akordeon ve spanyol Ebr): Kt teknenin u ksmna braklr, kt bir ileri ekilir, bir geri dnlr. Bu kt tekneden dar karlr116. Ondle grnmnde olan bu ebr eidi lkemizde yaygn deildir (Resim:18). I.1.7.2.7. Yahd Ebrsu: 1. Bask olarak hazrlanan matb ebrlara verilen addr. 2. Makine yardmyla tekneye boyalarn atlmas neticesinde ser retim hlinde ortaya kan ebr eididir117.

I.1.8. DNDEN BUGNE EBR SANATILARI

Gemite ebr ile uraan kiilere ebrcu, ebr ustas denilmekte olup, son on ylda ebrcu kelimesi yerine ebrzen kelimesi kullanlr olmutur. Ancak Farsa sfat olan zen: vurucu, vuran, atan, alan manalarna gelir. Dest-zen: el vurucu, el atc, Hande-zen: kahkaha atan gibi manalara gelir. Oysa ebrzen kelimesi buradaki manalara uymamaktadr.

14 Mays 2001 tarihinde stanbul niversitesi Kltr Merkezi Ebr Kulb rencilerinin dzenledii Ebr Toplantsnda ebrnun dier problemleri yannda ebrzen terimi de grlm, edebiyat- yazar B. Ayvazolu, ebrcu T.A.

F. Baar-Y. Tiryaki, a.g.e, s.36. A.S.Artan, Trk Ebr Sanat ve Gnmzdeki Ebr Uygulamalar,s.81. 116 S. Elhan , a.g.e., s.10. 117 F. Baar-Y. Tiryaki, a.g.e, s.87.114 115

31

Babaolu ve F. Baar bu kelimenin etimolojik olarak yanl olduunu vurgulamlar ve kullanlmamas gerektiini belirtmilerdir118. Baz kaynaklarda ebr tarihinde rastlanlan ilk ebrcu olarak Ayasofya Hatbi (XVIII.yy.) gsterilirse de119 bilinen ilk ebrcu ebek Mehmet Efendi yy.)dir. I.1.8.1. ebek Mehmet Efendi: Tertib-i Risle-i Ebrde ebek lkab ile anlan bu ebrcudan (XVI.

rahimehullah dus ile bahsedilmitir. Buna gre ebrcunun vefat 1608 ylndan nce olmas gerekiyor. Fakat 1608den ka yl nce lmt? Bu sorunun cevabn Ik Yazan, Kemal Elkerden ald bir belge ile akla kavuturmaya almtr. Fuzlnin Hadkats- Sed isimli eserinin yazma kopyasnn ba sayfasndaki Mea ebek Mehmet Ebrsi ibresi okunmaktadr. Buradan ebek diye anlan ztn adnn Mehmet olduunu reniyoruz. Kitabn son sayfasnda da ketebe kayd olarak H.1004/1595 tarihi okunmaktadr. Burada Tertib-i Risle-i Ebrde olduu gibi Allah rahmet eylesin yazmadna gre, o tarihte ebek hayatta olmaldr ki bu da bize ebek Mehmet Efendinin 1595 -1608 tarihleri arasnda lm olduunu gsterir. Tertib-i Risle-i Ebrde, ayrca Nsha-i ebek ifadesi gemektedir. Bu ifade bize bir baka nshann olduunu gsterir. Fakat byle bir nsha hakknda bir bilgimiz yoktur120. I.1.8.2. Hatb Mehmet Efendi (?-1773): Ayasofya Cmii hatbi olmas nedeniyle Hatb diye anlr. Doum tarihi bilinmeyen Mehmet Efendi, Hocapaadaki evinde kan yangndan eserlerini kurtarmak isterken eserleriyle birlikte yanmtr (.1773)121.

Ebrda byk bir r aan Mehmet Efendi, Battal ebrya ilk defa mdahalede bulunmutur. Bylece Hatb Ebrsu ortaya kmtr. Onun

A.S. Artan, http://www.turkislamsanatlari.com/ebr/index.html. 11.08.2005. s.1/1. .A. Birol, Ebr Sanatkrlar, Yeilay, S.425, stanbul, 1969, s.4. 120 A.S. Artan. Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu , s.449. 121 M. U.Derman, a.g.e., s.32.118 119

32

hatblerinin dierleri ile karmamas iin Hatbin Ebrsu (Resim:19). I.1.8.3. eyh Sdk Efendi (?-1846):

122

tbiri kullanlmtr

Buharnn Vabakne ehrinde yaplan ebryu, Buharda iken renmitir123. eyh Sdk Efendi ebryu, oullar Hezrfen brahim Edhem Efendi ile Nfiz Efendiye ve kardei Slih Efendiye retmitir124 (Resim:20). Nfiz Efendiden gnmze hi ebr kalmamtr. I.1.8.4. brahim Edhem Efendi (18291904): Edhem Efendi, eserlerinde Kmi mahlasn kullanr ve ok ynl anlamnda Hezrfen lkabyla tannr125. Trke, Arapa, Farsa ve aatayca'ya bu dillerde iirler yazacak kadar vkf olan Edhem Efendi, ayrca Ta'lk yazda da iczetli bir hattattr126.

Edhem Efendi de babas gibi zbekler Tekkesinde eyhlik yapmtr. badet haricindeki vakitlerini ilim ve sanata hasrederek doramaclk, marangozluk, oymaclk, hakkklk, hattatlk, mhrclk, dkmecilik, tornaclk, demircilik, tesviyecilik, matbaaclk, dokumaclk, mimarlk, makine aksm gibi konularda kabiliyet ve hussi almalaryla ihtisas sahibi olan Edhem Efendinin meziyetlerinden biri de ebrculuudur (Resim:21). Bu sahada yetitirdikleri arasnda Smi Efendi(1838-1976), Aziz Efendi (1871-1934), Abdlkdir Efendi (1875-1942), Necmeddin Okyay vardr127. I.1.8.5. Smi Efendi (18381912): Hezrfen brahim Edhem Efendinin arkada olup, ebryu Edhem Efendiden renmitir. Ayn zamanda iyi bir hattat olup, ebrculuu meslek edinmemitir128.

122

A.S. Artan. Trk Ebr Sanat ve Bugnk Durumu , s. 449. S. Elhan, a.g.e., s.16. 124 M.U. Derman, Ebr, s.82. 125 A. R. zcan, a.g.md., s.310. 126 A.Y.zemre, a.g.m. , s.2 127 M.U. Derman, Osmanllarn Renk Cnb:Ebrculuk,s.192. 128 H. Barutugil, Ebr Sanatmz, Osmanl, C.II. Ankara, 1999, s.195.123

33

I.1.8.6.Aziz Efendi (18711934): eyh Aziz Efendi, zamann mehur hattat Bakkal Arif Efendiden Hat dersi alm, zbek Derghna renmitir129

devam srasnda da Edhem Efendiden ebr

.

I.1.8.7. Necmeddin Okyay (18831976): Ebrculuu Edhem Efendiden renen N.Okyay, ebrculuk yannda mrekkepilik, hrclk, okuluk, mcellitlik, hattatlk alannda ustadr. Bu nedenle Hezrfen lkabyla anlr. Medresetl-Hatttnde ve Gzel Sanatlar

Akademisinde retmenlik yapmtr. iekli ebr trn gelitirmitir (Resim:22).

Necmeddin Efendinin ebrlarnn boyas kmaz. Bunun sebebi; ebrda Ali Kurna denilen iyi cins kt kullanmas ve ebr kuruduktan sonra zerini iyice mhrelemesidir. yi bir hattat olan N. Okyay, iekli Ebryu slah etmesi yannda, Akkse Ebryu da yapmtr130.

Necmeddin Efendi'ye kadar ebrculukta ustann talebesine, hattatlkta olduu gibi yazl bir iczet vermesi gelenei yoktur. Nitekim kendisi oullarna da, hayrlhalefi olan Mustafa Dzgnman'a da yazl bir "Ebr czeti" vermemitir. Fakat Sheyl nver Beye verdii bir iczetnme vardr. Bu icazetnme Sheyl Beyin kz Glbin Mesara'nn koleksiyonundadr131.

Oullar Smi(19101933) ve Scid(19151999) Efendiler de ebryu bilmektedir. Fakat Smi Beyin gen yata vefat etmesi sanatnda ilerleme kaydetmesini engellemitir. Scid Bey stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde ebr ve cilt hocal yapmtr132.

S.Elhan, a.g.e.,s.16. . A. Birol, Ebr Sanatkrlar, s.4. 131 A.Y.zemre, a.g.m., s.4. 132 M.U.Derman, a.g.e., s.48.129 130

34

I.1.8.8.Abdulkdir Kadri Efendi (1875-1942): Kadky Osmanaa Camii imam ve hatibi olan Abdulkdir Kadri Efendi de ebryu Edhem Efendiden renmitir. Necmeddin Okyayn arkada olup, Ebryu meslek edinmemitir133. I.1.8.9.Bekir Efendi (?): Hayat hakknda pek bilgimiz olmayan Bekir Efendi, yirminci asrn balarnda Bayeziddeki Katlar arsnda Battal Ebr yapp satmaktadr. Bekir Efendi ayn zamanda eski tarz is mrekkebi malcilerindendir134. I.1.8.10. Mustafa Dzgnman (19201990): Ebrnun klsik tarzda zamanmza kadar gelmesinde Dzgnmann pay byktr. 1920de skdarda domu, 12 Eyll 1990da vefat etmitir135. Ebr ve klsik tarzda cilt sanatn days N.Okyaydan renmitir. 1940tan itibaren ebr sanat ile uramtr(Bknz.Resim:9). Gzel Sanatlar Akademisinde Dni muskiye meyletmi, skdarda aktarlk yapmtr. iekli ebrlar arasna papatyay dahil etmi,136 destan niteliindeki Ebrname137yi yazmtr.

Ebrcularn eserlerine imz koyma gelenei Mustafa Dzgnman ile balamtr. O da, ancak birisine bir ebr hediye edecei zaman ithf mhiyetinde bir imz att bilinmektedir. Bunun dnda ylda 70008000 ebr reten birinin btn ebrlarn imzlamas kolay deildir ki zten o, buna da karyd138. I.1.8.11.T. Alparslan Babaolu: 1957de Ankarada domutur. czetini M.Dzgnmandan almtr. Trk ebrsunda, zellikle iekli Ebrda n yapmtr. Hocas M.Dzgnman,M.U.Derman, a.g.e.,s.47. M.U.Derman, a.g.e.,s.48. 135 O. Turan, Mustafa Dzgnman Bibliyografyas: Bir Deneme, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, S.X, stanbul, 1991, s.47. 136 M. Dzgnman, Ebr Nasl Yaplr,Sanat evresi, S.84, stanbul, 1985, s.23. 137 M. Dzgnman, Ebrnme, Yeilay, S.432, stanbul, 1969, s.2. 138 A.Y.zemre, a.g.e., s.15.134

133

35

vefatndan nce Alparslan benden daha iyi iek yapyor.demitir139. Klsik tarzda ebr almalarnda nde gelen sanatkrlardandr (Bknz.Resim:7,8,12,13, ). I.1.8.12. Fuat Baar: 1953 Erzurum doumlu olan F.Baar, M.Dzgnmann, T.A.Babaolu ile, iczetli iki rencisinden biridir. Hamit Aytatan da hat dersleri almtr. Klsik tarzda ebr ustasdr. I.1.8.13. M. Sadreddin zimi: Dnya apnda bir neyzen olan zimi, 1993 ylnda T.A.Babaoludan ebr derslerine balam ve 1997 ylnda son yzyln 5. nesil ebrcusu olarak iczet almtr. Ebrda klsik olan btn teknikleri ve eitleri uygulamakta olan sanat klsik yoldan ayrlmadan deiik tarzda ebrlar da yapmaktadr140

(Bknz.Resim:14,1617). I.1.8.14. A. Sabri Mandrac: Ebryu M.Dzgnmandan renmitir. Hocas tarafndan hafidim diye ereflendirilmitir141.

Bu klsik sanatlardan baka modern tarzda ebr yapan ebrcular vardr. Niyazi Sayn, Feridun zgren, Takn Sava, Nedim Snmez, Nusret Hepgl, Timuin Tanarslan, Ahmet oktan, Hikmet Barutugil, Peyami Grel de eitli ebr tekniklerini deneyerek sanatlarn devam ettirmektedirler.

I.1.9. GNMZDE EBR VE KULLANIM ALANLARI

Gnmzde ebr rabet grr hale gelmitir. Trkiye'de ebrya ilginin artmas ve Mustafa Dzgnman'n san'atkr olarak tannmas, Yap ve Kredi Bankas'nn san'at mviri Vedat Nedim Tr'n (18971985), 1968 ylnda, bankann

139

Y. Uyar, Gnmzde Ebr ve Ustalar, Trkiyemiz, S.68, stanbul,1992, s.32. A. S. Artan, Trk Ebr Sanat, s.337. 141 S. Elhan, a.g.e., s.23.140

36

Galatasaray'daki genel mdrlk binsnn giri katnda Mustafa Dzgnmann ebrlarnn sergilendii byk bir sergi amas sonucu vuku' bulmutur142. Bu kapsamda bugn geleneksel ebr yannda yeni uygulamalar da vardr. Bu uygulamalar: 1-Klsik uygulamalar: T.A. Babaolu, M.F. Baar, A.S.Mandrac, M.S. zimi bu ekolden gelen ebrculardr. Bu ebrcular malzeme ve teknik olarak

klsik yoldan ayrlmadan ebryu gelitirmeye gayret etmektedir. 2-Neoklsik uygulamalar: Bu ekoln uygulayclar; N. Sayn, T.Tanarslan, F.zgren, S.Elhandr. Bu sanatlar, teknik olarak klsik ebruya bal olup, gerek malzeme gerek form itibariyle yenilie aktrlar. 3-Modern ve Bat etkisindeki uygulamalar:1980lerden bu yana gelien bir ekol olarak,tekniiyle formuyla malzemesiyle gelenee hibir ekilde bal olmayan, Bat etkisindeki uygulamalardr. N.Snmez, H.Barutugil, A,oktan,P. Grel, A.Saral bu yolda ilerleyenlerdir143.

Artk lkemizde ebr sanatn reten kurslar almakta bu uygulama ve eitim almalar eitli kurumlarca desteklenmekte, ebr sanatlar sergiler amaktadr. Yine yayn hayatnda az da olsa bu sanat tantlmakta ve beeni kazanmaktadr144. Bu almalar ebrnun gerektii konuma gelmesi iin faydal olmaktadr.

Bilgi ve uzun yllar gerektiren tecrbeli kullanmyla ok gzel sonular veren ebr sanat, bu sanatn felsefesini, tekniini, tecrbesini kazanm sanatlar tarafndan ok baarl bir ekilde kullanlabilir. Ancak yeni yeni grlmeye balanan eitli ebr tekniklerinde dikkat edilmesi gereken husus, ebrnun geleneksel geliim izgisini gz ard etmemek ve onun zelliklerinden ve kendine ait gzelliklerinden dn vermemektir.

A.Y.zemre, a.g.m.,s.6. A.S.Artan, Gemiten Gnmze Trk Ebr Sanat ve Yeni Uygulamalar, s.27-28. 144 O. Turan, a.g.m., s.47.142 143

37

Kullanm alanlar olarak ebr, gemite en ok ciltiliin malzemesi olmutur. Cildin kenarlar deri ile kaplanr ve ortas kt, kadife veya desenli, ilemeli kumala rtlr. Bu ekilde rke Cilt oluturulur145. Ebrlu ciltler dayankl olabilmeleri iin genellikle rke tekniinde yaplmlardr. Ebr, cildin d ve i kapaklarnda, yan ktlarda, miklepte kullanld gibi kitap mahfazas yapmnda da tercih edilmitir146. Yine Ebr, murakka'larda yaz pervz olarak, dosya, yaz altna fon ve ferman mahfazasna (kubur) ssleme147 olarak kullanlmtr.

Ebr, gerek Anadoluda, gerek Avrupada geirdii yzyllarca yllk sre iinde, yapmnda kullanlan malzemede olduu kadar elde edilen desenlerde ve ebr kdnn kullanm alanlarnda devaml olarak yeniliklerle karlamtr. Gnmzde ebr seramie, perdeye, ahaba uygulanr olmutur. Bu ekilde kullanm alanlarnn geniletilmesi ebrnun popler olmasn salamtr. Ayrca ebr ile ilgili bir piyasann da olumasna katkda bulunmutur.

Bugn, ebrlar ieklerle en gzel ekilde bezenerek tablo olarak kullanlr olmutur. Ayrca insanda boyutlu intiban uyandran soyut resim denemelerine rastlanmaktadr148.

Gnmzde ebryu; Ktahyal ini sanatkr Stk Olar ve ebrcu Timuin Tanarslan iniye, Takn Sava kuma ve keeye, Fuat Baar eitli materyallere, Hikmet Barutugil perdeye, elbiselik kumaa, kravata uygulamaktadr149. Bu tr almalarn ne kadar Trk Ebrsuna uyduu phelidir. nk bu almalar sentetik malzemelerle yaplmaktadr. Ancak gelenekten ayrlmadan yeni teknik ve uygulamalar denemek kltrmz tantmak ve yaymak asndan faydaldr.

Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Cilt, Ciltilik, C.II, stanbul, 1977,s.67.; A. dekan, Mimarlk ve Sanat Tarihi, Doutan Ykselie Osmanl Tarihi, C.I, stanbul, , s.389. 146 A. S. Artan, Ciltilik, TDV. slm Ansiklopedisi, C.VII, stanbul, 1993, s.551. 147 S. Mandrac, a.g.m., s.296. 148 A. stn, a.g.m., s.363. 149 Y. Uyar, a.g.m., s.32-34.145

38

I.2. C LT L K I.2.1. C LD N TANIMI VE TAR H

Cilt sanat, kitaba verilen deerin bir gstergesidir. Kitab koruma grevi olan cilt, zaman iinde estetik adan da bir zellik kazanmtr. Kitaplar en gzel ekilde bezenmi, yapld zamann zelliklerine gre sslemeleri yaplmtr.

Bir mecmua veya kitabn yapraklarn dalmadan ve sras bozulmadan bir arada tutabilmek iin yaplan koruyucu kapaa cilt denilmekte ve Arapa deri anlamna gelen bu ismin; genellikle ciltlerin bu ie en uygun malzeme olan deriden yaplmalar sebebiyle verildii bilinmektedir150. Ciltilere mcellit denilmektedir.

lk cilt kapaklar ahaptandr. Daha sonra parmenin kullanlmas ve kdn icdyla daha muntazam kaplar vcda getirilmitir151. Ciltilik, tomar (rulo) eklinde olan kitaplarn yerini Romallar devrinde yapraklar dikdrtgen biiminde kesilmi kodeksin (Mushaf) almasyla ortaya kmtr. Ele geirilmi en eski cilt kapaklar IV. Yzyla ait olup papirs zerine sade ve gsterisiz bir ekilde mein kaplanarak yaplmtr152. Zaman iinde ciltler tahta zerine deri kaplanarak oluturulmaya balamtr. Tahta, ar olduundan ve kolay krldndan, yerine mukavva kullanlmaya balanmtr153.

inlilerin icdettii kdn srrn, 600 yl sonra onlardan Trkler renmiler, bu srr 400 sene kadar saklamlar, onun ticaretini yapmlardr. Bu dnemde ciltilik bir sanat halini almtr154. Trkler, cilt yapmay inlilerden nce baarmlardr. inde ciltiliin gelimesi, Uygurlu sanatkrlarn in illerine gp yerlemesiyle balamtr155.A. S. Artan, Ciltilik, s.551. A.S. Artan, Anadolu Seluklu Cilt Sanatnn zellikleri , I-II. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya, 1993, s.181. 152 A. S. Artan, Ciltilik, s.551. 153 B. Mutlu, Trk Cilt Sanatna Toplu Bir Bak, Akademi, S.5. stanbul, 1966, s.53. 154 W. Eberhard, in Tarihi, Ankara, 1947,s.221.; A. S. Artan, Seluklu Cildinin Osmanl Cildine Etkileri, V. Ortaa ve Trk Dnemi Kaz ve Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 2001, s.29. 155 A.S. Artan, Anadolu Seluklu Cilt Sanatnn zellikleri , s.181.151 150

39

Bugnk mnda deriyle kapl bir kitap cildini ilk defa Uygurlular yapmtr. Her ne kadar, yerli ve yabanc kaynaklarn hemen hepsi, deriden yaplm ilk ciltlerin, Msrdaki Kptlere ve VIII.-IX. yzyllara ait olduunu sylerse de, bir Uygur ehri olan Karahooda bulunan iki yazma bu grn sanki aksinin ispatdr. A. Von Le Coq tarafndan ortaya karlan bu ciltler minyatr ve tezhblerle bezenmi yazma eserleri rtmekte olup, zerlerindeki tezynat geometriktir. Ciltler, deriden kalp uslne gre hazrlanp, yer yer bakla oyulmu, altna yaldzl deri yaptrlmtr. Daha sonraki bir rnek de gene Karahooda P.K.Koslov tarafndan bulunmutur. S.F. Oldenburg, bu aratrmann tahlilini yaparak, bu kitap kapann XIII. yzyla ait olduunu belirtmitir156.

Kurann oaltlmas ve korunmas zorunluluu ciltilii, btn dnyasnda bir sanat dal haline getirmitir157

slm

. slm cilt sanatna ait bilinen en eski

rnekler Msr ve Tunusta bulunmu olup muhtemelen Tolunoullar dnemine (868905) aittir. X-XIII. yzyllarda yaplan btn slm ciltleri arasnda byk benzerlikler grlr; bu durum XIV. yzylda da ksmen devam etmitir. XI. yzyln sonlarndan itibaren Anadoluya hkim olan Seluklular burada XII. ve XIII. yzyllarda ok gzel ciltler meydana getirmilerdir158.

Seluklu cildi, Trk- slm cilt sanat ierisinde nemli bir yere sahiptir. nk Seluklu Cildi, Orta Asya Trk cilt sanat birikimini Anadoluya tam, onu burada gzelletirmi, kendinden sonra da Anadolu Beyliklerine rnek olmu ve Osmanl cildine kpr vazifesi grmtr.

Seluklu Cildi bir slp oluturmu ve bu slp XIII. yzyln nc eyreinde Memlk Cildine tesir etmitir. Bu tesir XIV. yzylda Anadolu Beylikleri (zellikle Karamanoullar Beylii dneminde) zamannda ve hatt Fatih dneminde, XV. yzyl sonlarna kadar Osmanllarda devam etmitir159.A. S. Artan. Anadolu Seluklu Cilt Sanat, Trkler, C.VII. Ankara ,2002, s.933. A. R. zcan, Ciltilik Thma Larousse, C.VI. stanbul. 1993 -1994,s.316. 158 A. S. Artan, Ciltilik, s.552. 159 A. S. Artan, Seluklu Cildinin Osmanl Cildine Etkileri, s.29-30.156 157

40

XV. yzylda Memlkl ciltiliiyle Osmanl ciltilii arasnda byk bir paralellik grlmektedir. Bu asrda Timurlular, Karakoyunlular ve Akkoyunlular tarafndan da gzel cilt kapaklar yaplmtr160.

XV. yzyl, Trk Ciltiliinin ykselme adr. Osmanllar XV. yzylda cilt sanatn, dier sanat kollarna paralel olarak gelitirdiler. Fatih zamannda cilt sanat, Orta Asya ve Seluk Cilt Sanat zelliklerini tamakla beraber, bu yzyl klsik cilt sanatna gei dnemidir161. El yazmas eserlerin sanat deerinin de olmas iin youn bir abann ve zenin gsterilmesi Fatih Sultan Mehmet ve Veziri Mahmud Paann koruyuculuunda olmutur. Bu dnemde Fatih Saray Nakhanesinde yaplm olan ciltlerde ounlukla siyah deri kullanlmtr162. Ciltler ounlukla l yaprak (serberg), gonca, tr yapra, bulut, tepelik, pen, haty, ortaba (agraf), t, nilfer, gl ve rm gemeler ile sslenir. Manzara, canl motifleri ve girift tezynat pek bulunmaz. Ayrca bu dnemde deriden baka lke ve kuma ciltler de grlr163.

Trkiyedeki ilk ciltilik tekilat II. Beyazt zamannda (14811512) kuruldu. Ciltiler dier sanatlar gibi, Osmanl saray iinde bir lonca kurdular ve kendi aralarnda kbiliyet ve kdemlerine gre: ser mcellit, ser blk, ser oda, ser kethda veya kethda gibi rtbeler aldlar. Bu bilgiler Topkap Saray Mzesindeki, Ehl-i Href164 defterlerinden alnmtr165.

Osmanl ciltiliinin klsik saylan evresi XVI. Yzylda, I. Sleyman (Kanni) dnemiyle (15201566) balad. Artk emseler XV. yzylda olduu gibi yuvarlak deil, oval ve salbekli yaplyordu. Kabartma rgelerde ve bu rgelerin yer ald zeminde olduka ll biimde iki deiik ton altn kullanlarak sade bir

A. S. Artan, Ciltilik, s.552. B. Mutlu, a.g.m., s.53. 162 Z. Balkanal, Bilgi ve Sanat Kaplayan Sanat: Ciltilik, Trkler, C.XII. Ankara, 2002, s.342. 163 A. S. Artan, Ciltilik, s.556. 164 . Derman, Osmanl Asrlarnda slp ve Sanatkrlaryla Tezhb Sanat, Osmanl, C.XI, Ankara 1999, s.111. 165 B. Mutlu, a.g.m., s.53.161

160

41

zenginlik elde ediliyordu. Nar iei, altl iek, gl, t, tepelik olduka sk kullanlan rgelerdi. Kalpla bezenmi emse ve kebentlerden oluan bu trn en sekin rnekleri Osmanl kitap sanatnn bayaptlarnda grlr166.

XVI. yzylda kullanlan malzeme sahtiyan (kei derisi) ve meindir (koyun derisi). Ceylan derisi (rak) ile deve derisi de kullanlmtr; fakat en ok sahtiyan tercih edilmitir. Renk olarak siyah ve kahverenginin eitli tonlar yannda krmz, vine, yeil, mavi ve mor kullanlmtr167.

XVII. yzylda btn dier alanlarda olduu gibi, Trk ciltiliinde de bir duraklama sezilir. Teknikte henz bir duraklama olmamakla beraber,

kompozisyonun ahengi ve motiflerin ilenmesi bozulmutur. Kebent ve bordr, bir ok kapaktan kalkm, bunlarn yerine yanlar ve tepeleri kntl, byk dikdrtgen emseler konmutur. Bazlarna beyz emseler yaplm ve bordre yalnz bir zencirek ekilmitir. Klsik kompozisyonu muhafaza edenlerde ise salbekler ok bym ve emseden ayrlarak dengesizlik yaratmlardr. Fakat Trk mcellitleri, nispetsiz motiflere ramen, renk safln kaybetmeyerek, altn, yaldz ve i renkleri gelii gzel kullanmamlardr168.

XVIII. yzylda aradaki duraklama devrinden sonra yine klsik devrin gzel rneklerine dnlm ve III. Ahmed zamannda, zellikle Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paann teviki ve desteiyle ok gzel eserler meydana

getirilmitir.

Bu dnemde klsik slbun yan sra baka teknik ve slplarda da ciltler yaplmtr:

Lke Ciltler: Trk Cilt Sanatnda ilk lke rnekler XV. yzylda Osmanllarda ve Timurlularda grlr; bu asrdan itibaren Safevlerde ve

Ana Britannica, Ciltilik, C.VI. stanbul, 1987, s.4. Z. Balkanal, a.g.m., s.342. 168 B. Mutlu, a.g.m., s.54.166 167

42

Babrllerde de bu cilt eidi uygulanmtr169. XVI. yzylda baz gzel rnekleri grlen ve XVII. yzylda dier cilt trleri gibi duraklama dnemi geiren lke ciltler, XVIII. yzyln ilk eyreinden itibaren bol ve eitli rnekleriyle tekrar ortaya kmtr. Bu cildin en byk ustasnn Ali skdr olduu kabul edilir.

Realist Motifli Ciltler: Bunlar biri zerdz, dieri klsik teknikli-realist motifli olmak zere iki ekilde yaplmtr. kincisinde tarz klsik, motifler realisttir.

Yekah Ciltler: Bu ciltlerde ise slp klsik olmakla birlikte teknik yenidir. XVIII. yzyln sonlarnda ve XIX. yzylda zilbahar sslemeli ciltler de bu teknikle yaplmtr.

Barok-Rokoko Ciltler: XVIII. yzyln ortalarnda, ortas ikin, dar uzun emse biimleri yaygnlar. Barok-Rokoko adn alan bu cildtarznda emse iine letle sarmal rmiler ve noktalar, frayla ii ieklerle dolup taan vazo motifleri yaplr. Bu dnemin sonlarnda kimi ciltlerin d ve i kapaklar let ve frayla yaplm ve altnla svama baklava biimleriyle bezenirken kimi ciltlerde d kapaa kuma i kapaklarna buketler yaplmtr170.

XIX. ve XX. yzyllarda az sayda klsik cilt yaplmaya devam edilmitir. XIX. yzylda emseli cilt says iyice azalm, zilbahar(kafes) ciltler

yaygnlamtr. Ayrca basl eserlerin oalmasyla, Bat tarz deri ciltler yannda, Yldz Cildi denilen, altn yaldzla bir yzne Osmanl armas, dier yzne ay yldz basl, deri ciltlerin yannda atlas ve kadife ciltler de yaplmtr. Fakat bunlarn kalitesi ok dktr. Bu yzyllarda daha ok demir kakma teknii ve rokoko tarznda sslenmi ciltler yaygnlam ve bu suretle de klsik ciltlerle balar kopmutur171.

169 170

A. S. Artan, Ciltilik, s.553. Z. Tannd, Osmanl Sanatnda Cilt, Osmanl, C.XI, Ankara, 1999, s. 107. 171 Z. Balkanal, a.g.m., s.343.

43

I.2.2. C LT SLPLARI

Trk cilt sanatnn, kitaplk tarihimizde en stn seviyesine XV. ve XVI. yzyllarda ulatn bilmekteyiz. Bu devreye gelinceye kadar gerek btn slm dnyasnda, gerekse Trklere ait cilt sanatnn tarih geliiminde grlen ssleme slplar, bu ciltlerin yapldklar kltr alanlarna gre deiik ekiller gsterirlerse de, bu deiiklikler onlarn yapl zelliklerinden deil, sslemelerinin ve malzemelerin bakalndan domutur.

Trk slm cilt sanatnda tarih iinde grlen slplar: Hatay (K, Horasan, Buhra ve Dihlev), Herat (Herat, iraz, sfahan), Arap (El-Cezire, Halep, Fas), Rmi (Seluk), Memlk (Msr), Trk ( Diyarbakr, Bursa, Edirne, stanbul,

kfe, Rugan, Lke, Barok), Marib ( spanya, Sicilya, Fas), Lke ( ran, Hint), Buhra-y Cedddir172.

Trk ciltleri ve dier slm ciltleri arasnda blmleri itibariyle bir farkllk grlmez. Fark cildin iskeletinde deil, bunlarn uygulanmas ve tezyntndaki anlaytan domaktadr. Cildin blmleri: n ve arka kapaklar, srt, miklep, Sertp, iraze ve i kapaklar. Kapan blmleri: Zencirek, bordr, cetvel, kebend, emse, salbek, dudak (izim:1) Cildin blmleri: -n ve arka kapaklar: Kitabn esas grlen ksmlardr. Seluklu ve Beylikler dnemimde genellikle n ve arka kapak ayr motiflerle bezenmitir. -Srt: Srt genellikle dz ve bezemesiz olur. -Sertap: Srt tam karsnda, mikleb ile arka kapak arasnda bulunur. Kitabn nn muhafaza eder. -Miklep: Sertba bal olan mikleb okunan sayfay iaret eder. -iraze: Kitabn yapraklarn muntazam bir ekilde tutan ba ve rgdr.

172

A. R. zcan, Ciltilik, s.316.

44

- kapaklar: n ve arka kapan i ksmlardr173. Kapan blmleri: -Zencirek Bordr, Cetvel: Kapa en dta ve drt taraftan evirir. -Kebend: Kelerde ve zencireklere bitiik olarak yer alr. Kenar emsesi de denilmektedir. -emse: Kapaklarn genellikle ortasnda bulunan ve tezyinata hakim olan unsurdur. emseler miklebde de kullanlabilir. -Salbek: emsenin st ve altlarnda bulunan tezyni bir unsurdur. -Dudak: Kapak ile Sertb, Sertb ile miklebi birbirine balayan, mukavvszderidir174. I.2.3. C LT E TLER ou Trk slbunun klsik dneminde gelimi olan cilt eitlerini malzemelerine ve ssleme tekniklerine gre iki ana grup altnda incelemek mmkndr: Malzemelerine gre; deri, kuma, kt(ebr), murassa(mcevherli), lke, Ssleme tekniklerine gre; emseli, zilbahar, yekah, zerdz, rke. I.2.3.1. Deri cilt: Deri, ciltilikte en ok kullanlm olan ana malzemedir. Deri ciltler muhtelif ekiller gsterir. Bu ekillere gre de isim alr . Bunlar: I.2.3.1.1. emseli cilt: Adn deri zerine yaplan emse motifinden alr. Bu ciltler de emsenin bezeme tarzna gre isimler alr. a- Alttan ayrma emseli b- stten ayrma emseli c- Mlemm emseli d- Souk emseli e- Mlevven emseli f- Mebbek emseli (kat )175.173 174

A. S. Artan. Anadolu Seluklu Cilt Sanatnn zellikleri, s.183-184. . S. Artan. Anadolu Seluklu Cilt Sanat, s.935-936.

45

I.2.3.1.2. Zilbahar (Zerbahar) cilt: Kapan zerine ezilmi varak altn ile drt dilimli yaprak motifinde parmaklk tarznda geometrik izgiler ekilen ciltlere zilbahar ya da kafes ad verilir. I.2.3.1.3. Yekah cilt: Motifler deri zerine ilendikten sonra yekah denilen bir letle bu motifler ukurlatrlr. Bu ekilde meydana getirilen ciltlere Yekah cilt denilir176. I.2.3.1.4. Zerdz cilt: Deri zerine altn ilemeli cilt eididir177. Altn yerine gm kullanlarak yaplan cilt eidine ise Simdz cilt denir178. I.2.3.2. Kuma cilt: Kenarlar deriyle evrili, ortas kuma kapl, rke kuma ciltler , ipek, kadife, atlas veya ilemeli kuma kullanlarak yaplabilir179. I.2.3.3. Ebrlu cilt: Bu ciltler de kuma cilt gibi rke tekniinde yaplabilmektedir. Kitap koleksiyonlarndaki kitap mahfazalarnn byk blm de ebrdan yaplmtr180. Kapak dnda, i kapaklarda, yan ktlarda miklepte ve mahfazada ebr kullanlmaktadr. I.2.3.4. Murassa' (mcevherli) cilt: Bu cildin iskeleti altndandr. zerine mcevherlerle (sedef, yakut, zmrt, vb) bezeme yaplr. Bu cildler genellikle ss eyas olup, maddi deerleri sanat deerlerinden yksektir181. I.2.3.5. Lke cilt: Adn lak(vernik) kelimesinden alan ve Rugn veya Edirnekri de denilen lke ciltlerde kapan yapld mukavva veya deri perdahlanp tamamen przsz hale getirilerek verniklenir. Bu cill sath zerine

175 176

A. S. Artan, Ciltilik, s. 552. A. R. zcan, Ciltilik, 317. 177 Byk Larousse, Zerdz, C.XX. stanbul, 1985, s.12735. 178 D. Kaya-N.nver, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Milli Ktphane Bakanl Trkiye Yazmalar Toplu Katolou Yazmalar@mkutup.gov.tr. s.48. 179 Z. Balkanal, a.g.m., s.344. 180 Z. Balkanal, a.g.m., s.346. 181 B. Mutlu, a.g.m., s.53.

46

altn ve boya ile naklar yapldktan sonra cam gibi parlak bir yzey elde edilinceye kadar birka kat daha vernik ekilir182. I.2.3.6. arke cilt: Kuma, ebr vb. malzemelerle kaplanm cildin kelerini deri ile evreleyerek oluturulan cilt eididir.

182

A. S. Artan, Ciltilik, s.553.

47

II. BLMKONYA YUSUF AA KTPHANES NDE BULUNAN YAZMA ESERLERDEK EBR E TLER II.1. YUSUF AA VE YAZMA ESERLER KTPHANES Girit'in Hanya Sanca'nn Selina nahiyesinin spanikov kynde doan Yusuf Aa hakknda ok fazla bilgi bulunmamaktadr. Yusuf Aa, Girit'in serhat aalarndan Sleyman Aa'nn maiyetine girmi, onun haznedar ve kethds olmutur. Bir sre de Gelibolu Baruthane Nazrl, Ruzname-i evvel ve Sadrzam Kethdl yapmtr. 1786 senesinde I. Abdlhamid'in kz Esma Sultan'n, sene sonra 1203/ 1789'da Mihriah Valide Sultan'n kethdlna atanmtr. Bu grevini Valide Sultan'n 1806'da vefatna kadar srdrmtr. Darphane Eminlii ve Kapclar Balk grevlerinde de bulunmutur.

stanbul'da Kabak Mustafa

syan srasnda Yusuf Aa Hac yolunda

bulunuyordu. 1221/1806 Vahhabilerin Mekke'y istilas sebebiyle Hac yapamadan geri dnen Yusuf Aa, Konya'da iken III.Selim'in tahttan indirildiini, IV.Mustafa'nn hkmdar olduunu ve idam isteneceklerin arasnda kendisinin de bulunduunu rendi. Yaknlarnn riclar zerine IV.Mustafa, Yusuf Aa'y affederek Bursa'da ikamete memur etti ise de, Kse Mustafa Paa gibi dmanlar padiaha tesir ederek idam fermann karttlar. Bursa'da namaz klarken ba vuruldu ve stanbula getirildi. Mallar da yama edildi.

Yusuf Aa bu ktphaneden baka spaniko'da cami, mektep ve Hanya'da ve Beykoz'da eme yaptrmtr. Anlalaca zere Yusuf Aa'nn biyografisi iinde Konya'nn pay bulunmamaktadr. Bu sebeple Yusuf Aa'nn mevlev tarikatyla olan balantsnn Konya'ya bir ktphane ve medrese ina etmesine neden olduu dnlebilir. Ayrca, ktphanenin Mevlana Dergah'nn yannda olmas da bu balanty tesis etmeye yardm edecektir. Aksi halde Konya ile hibir balants

48

olmayan birisinin Hanya'dan Konya'ya geliinin izahn yapmak g olacaktr183. Yusuf Aa tarafndan, 1795 ylnda yaptrlan ve halen mlkiyeti Vakflar Genel Mdrlne ait olan, Yusuf Aa Ktphanesi, iki kademeli bir kide zerine yaplm, keleri yuvarlatlm, kbik tek katl kubbeli bir binadr(Plan:1). st sar kasnakl bir kubbe ile rtlm, kelere de silindirik birer arlk kulesi yerletirilmitir. Kubbe kasna da dahil, btn d cepheleri ve arlk kuleleri kesme Gdene ta ile kaplanm, pencere kemerleri ve alnlklarnda krmz renkli Sille ta kullanlmtr. Kasnak etekleri kubbenin ve arlk kulelerinin zerleri kurun kaplanmtr. Yap, kuzey dou ve gney bat kelerde ikier, kuzey, bat ve gney cephelerde ise er adet iki sra halinde dizilmi pencerelerle aydnlatlmtr. Yaklak 10.00 m. apndaki kubbeye gei, kademeli tromplarla salanmtr. Kuzey ve gney dou kelerindeki tromplarn ilerinde profillerden ibaret ke psklleri mevcuttur. Tromp kemerleri de profilli zengilere oturtulmu ve birer gergi demiri ile takviye edilmitir. Kubbe eteinde sade bir profil kua dolatrlmtr. Eser XVIII. yzyl dnemine ait olmasna ramen mbalaal detaylardan ve tezynattan kanlarak yaplmtr. Yuvarlatlm keler, dilimli veya yarm daire kemerler ile baz silme profillerin dnda Barok tesiri grlmez184. Toplam kullanm alan 110m'dir. Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi Mdrlne bal olarak hizmet vermektedir. Aratrmaclar, Blge Yazma Eserler Ktphanesi Mdrl'nde uygulanan prosedr dorultusunda

ktphaneden faydalanabilirler. Ayrca, aratrmaclar Yusuf Aa Ktphanesi'nin CD ekimleri yaplm olan kitaplarndan, oluturulan koleksiyondan zel bir program vastasyla Blge Yazma Eserler Ktphanesi'nde bilgisayar ortamnda faydalanabilirler. Halen Konya Yusuf Aa Ktphanesi'nde 3.185'i yazma 8.631 'i de matbu olmak zere toplam 11.815 adet kitap mevcuttur.183

M. Tu, Hanyadan Konyaya: Yusuf Aa ve Ktphanesi, Uluslararas, Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi Bildirileri,Konya, 2000, s.348351. 184 Y. nge, Konya Yusuf Aa Ktphanesi, Yusuf Aa Ktphanesi Tarihe Tekilat ve Katalou, Konya,, s.9.11.

49

KATALOG IBATTAL EBRLAR

50

KATALOG NUMARASI : I RNEK NUMARASI RES M NUMARASI ESER N ADI D L VE KONUSU MELL F HATTAT TAR H LS YAPRAK SAYISI BUGNK DURUMU UYGULANDII YER EBRNUN E D :1 : 23 : Bisul-Mafira f Beyani Akvlil-Vahde : Arapa, slm Tarihi : Efendi Zade Muhammed b. Muhammed Kudri elBekr : : : 205x150 mm. : 33 yk. : Eserde genel olarak ypranma vardr. Fakat ebrsu salamdr. : D kapaklar : Serpmeli Battal Ebr

ENVANTER NUMARASI : 9893

Ebrda renk olarak lahor ve siyah kullanlmtr. Siyah zemin zerine lahor serpilmitir. zerine de lahor serpme olarak kullanlmtr. Serpmelerin etrafnda oluan hreler ebrya farkl bir grnm vermitir. rneklerimiz iinde hreler ilk defa bu kadar derindir. DEERLEND RME gsteriyor. : Ebr genel grnm itibariyle XIX. yzyl zellii

51

KATALOG NUMARASI : I RNEK NUMARASI RES M NUMARASI ESER N ADI D L VE KONUSU MELL F HATTAT TAR H LS YAPRAK SAYISI BUGNK DURUMU :2 : 24 : Rhl- Beyn : Arapa, Kuran ve Kuran ilimleri : smail Hakk Bursav : mer Dede : 1204/1789 : 330x200 mm. : 759 yk. : arke tekniinde yaplm olan ebrda silinmeler olmutur. Mahfaza da tamirat grlmektedir. Ebrnun kenar, Dalgal ebryla evrilmitir. UYGULANDII YER EBRNUN E D : Mahfaza : Battal Ebr

ENVANTER NUMARASI : 5195

Ebrda renk olarak portakal rengi, kahverengi ve ivit mavi kullanlmtr. Portakal rengi zemin zerine srayla kahverengi ve kk kk ivit mavi atlmtr. ivit mavinin etrafndaki hreler dn, ilevini yerine getirdiini gsterir. Ebr grntsyle Somaki Ebrsuna gzel bir rnektir. DEERLEND RME : Ebr XIX. ve XX. yzyl ebrlarn andrmaktadr.

Yusuf Aa Ktphanes