Oddawanie głosu Oddawanie głosu pamięci: kategorie pamięci: kategorie przeszłości przeszłości

wg Czesława Miłoszawg Czesława Miłoszaopracowanie: dr Agnieszka opracowanie: dr Agnieszka

KruszyńskaKruszyńska

Jesteśmy tworem naszych wspomnień i nasza świadomość jest funkcją naszej pamięci. Ta nasza przeszłość domaga się od nas upamiętniania i pragnienie upamiętniania przeszłości stale znajduje wyraz w naszych poczynaniach. Między innymi, znajduje go w literaturze . (M. Zaleski, Formy pamięci )

Krąg pamięci – doświadczanie czasu przeszłego

jako temat literatury H. Boguszewska, H. Boguszewska, Całe życie SabinyCałe życie Sabiny M. Kuncewiczowa, M. Kuncewiczowa, CudzoziemkaCudzoziemka J. Morton, J. Morton, SpowiedźSpowiedź J. Kaden-Bandrowski, J. Kaden-Bandrowski, W cieniu W cieniu

zapomnianej olszyny, Miasto mojej matkizapomnianej olszyny, Miasto mojej matki M. Rusinek, M. Rusinek, Pluton z Dzikiej Łąki, Ziemia Pluton z Dzikiej Łąki, Ziemia

miodem płynącamiodem płynąca T. Breza, T. Breza, Adam GrywałdAdam Grywałd J. Iwaszkiewicz, J. Iwaszkiewicz, Panny z Wilka, Panny z Wilka,

Staroświecki sklepStaroświecki sklep

Po II wojnie światowejPo II wojnie światowej

S. Lem, S. Lem, Wysoki ZamekWysoki Zamek P. Huelle, P. Huelle, Weiser Weiser

Dawidek, StółDawidek, Stół J. Pilch, J. Pilch, Inne rozkoszeInne rozkosze J. Parandowski, J. Parandowski, Pod Pod

zamkniętymi drzwiami zamkniętymi drzwiami czasuczasu

J. Olczak-Ronikier, J. Olczak-Ronikier,

W ogrodzie pamięciW ogrodzie pamięci A. Brycht, A. Brycht, Dancing w Dancing w

kwaterze Hitlera, kwaterze Hitlera, Wycieczka: Auschwitz-Wycieczka: Auschwitz-BirkenauBirkenau

nurt prywatny, rodzinny

nurt rozliczeniowy:

temat II wojny

PamięćPamięć

przeszłości przeszłości indywidualnejindywidualnej

przeszłości przeszłości zbiorowejzbiorowej

Np. kategoria dzieciństwa

Np. kategoria historyczności

Dolina Issy

Krzysztof Mętrak, Podróż do krainy cieni

Pamięć zbiorowa: „to, co zostaje z przeszłości w przeżywaniu grup, lub to, co te grupy robią z przeszłością” (P. Nora, za: J. Le Goff)• wierzenia i przekonania (pierwotne + chrześcijańskie)

•opinie, odczuwanie patosu (ksiądz) i ładu świata (Barbarka i Romuald)

• gromadzenie pamiątek (skrzynia babki)

• zbiorowość, wspólnota odczuwania: „Dążyliśmy do Miejsca ale nie wiodły tam znaki.

Aż wyjawiło siebie w pasterskiej dolinie,

Między górami jak sprzed początku pamięci

(...)

Łagodne góry i dzwonki stad

O wszystkim co utracone niech przypominają,

Bo już wiedzieliśmy i pokochaliśmy

Świat który trwa jedno mgnienie.”

(Pielgrzymując, 1976)

M. Zaleski: Miłosz poeta powtórzenia

Georges Gusdorf: przywoływanie przeszłości jest „(...) odpowiedzią na niepokój i lęk starzejącego się człowieka, który zadaje sobie pytanie, czy jego życie nie zostało przeżyte na próżno.”

Dolina Issy – 1955 wiek twórców ?

Panny z Wilka - 1932

Wysoki Zamek - 1966

Wlastimil Hofman, Starość i młodość

G. Gusdorf: nie można powtórzyć przeszłości takiej, jaka była, „(...) ponieważ przywołanie jej pozwala jedynie na powstanie w umyśle świata, który na zawsze zniknął. Opis przeżyć wydaje się znaczyć dla nich samych, jednak odsłania jedynie ich obraz przenośny , już daleki i bez wątpienia niepełny, skażony na dodatek przez to, że człowiek, który przypomina sobie swoją przeszłość, od dawna nie jest już tym samym, który jako dziecko czy młodzieniec tę przeszłość przeżywał.”

(Warunki i ograniczenia autobiografii)

Temat: Pamiątki i opowieści z przeszłości w Dolinie Issy Czesława Miłosza.

1.Nauczyciel po zapisaniu tematu lekcji prosi przygotowanych uczniów o przedstawienie rodzinnej historii związanej z przyniesionym przedmiotem.

2. Rozmowa z młodzieżą o znaczeniu pamiątek i opowieści z przeszłości. Przykładowe pytania do uczniów:• Kto najczęściej wspomina przeszłość: ludzie starsi czy

młodzi? Dlaczego?• Dlaczego ludzie przechowują różnorodne przedmioty z

dawnych lat? Jakie to mogą być rzeczy?• Jakie miejsca pozostają w pamięci poszczególnych ludzi, w

pamięci prywatnej?• Jakie miejsca najczęściej wspominają ludzie starsi? (Np.

dom rodzinny, miasto lub wieś dzieciństwa – miejsca, z którymi łączą się ważne uczucia i przeżycia, początki, coś przeżyte, doznane po raz pierwszy.)

• Jakie miejsca wiążą się z pamięcią społeczeństwa, narodu? (Np. miejsca związane z wydarzeniami historycznymi, pola bitew, zabytki, muzea, cmentarze ...)

3. Przypomnienie wiadomości o Czesławie Miłoszu; informacje nauczyciela o powieści Dolina Issy (ewentualnie: odczytanie hasła Dolina Issy z tomu Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny). Objaśnienie pojęć: charakter autobiograficzny i Arkadia w odniesieniu do utworu.

4. Samodzielna cicha lektura fragmentu utworu. Po odczytaniu – objaśnienie słów facecjonista (także: facecja) i ryngraf – z uwzględnieniem aspektu życia wyrazów i ich odchodzenia w przeszłość, podobnie jak odchodzą w przeszłość pewne przedmioty. Użycie ich w Dolinie Issy także wskazuje na dystans czasu wobec zdarzeń przypominanych z przeszłości.

Jak rozumiesz zaznaczone słowa i sformułowania użyte w utworze? Z czym się kojarzą? O czym mówią? I•Kołyska Tomasza – •Stara część domu – •Zwiedzanie izb i zakamarków – •(...) i jakoś wiadomo było, że tam przebywa czyjaś obecność – •różne małe przedmioty owinięte starannie w gazety – •Obrządek rozkładania zawartości kufra nie odbywał się często, zachowywał swoją odświętność – IIJakie tematy opowieści babki zostały wskazane w trzecim akapicie? Wymień je.

Jak długie jest drugie zdanie tego akapitu i jaki to rodzaj zdania pod względem składni? Jakie ma znaczenie budowa zdania dla oddania stosunku babki do wydarzeń, o których opowiada?

Praca pamięci Praca pamięci

ujawniona, ujawniona, pojawia się jako pojawia się jako temat temat

utajona, pojawia utajona, pojawia się jako efekt się jako efekt

Wysoki Zamek Dolina Issy

Jan Błoński: „Jest to opowieść (bardziej opowieść niż powieść) o tym wszystkim, co było przed.”

„Czas wspomnień przyszedł na nas wcześniej niż na ludzi innych epok i pokoleń. I wspomnienia nasze są inne. Nie mają chłodu mądrych i bezoosbistych rozważań (...). Przymus wspomnień zaskoczył nas w samym środku życia, gwałtownie, jak namiętny rozrachunek z sobą samym (...). (...)

Na zwaliskach i spaleniskach przeszłości, wobec zagłady tak wielu istnień, gmachów, dokumentów – każde świadectwo, każdy najmniejszy ślad minionej rzeczywistości nabrał wysokiej ceny.

Toteż wspomnienia zachowane w ludzkiej pamięci mają zastępować i uzupełniać w pewnym sensie te straty, które wyrządziły bomby i pożary nie tylko ludziom i miastom, ale także muzeom, archiwom i bibliotekom. (...)

Zbuntowane wspomnienia mają jakąś własną, autonomiczną wolę. Nie mogę przeciwdziałać ich atakom, jestem tylko biernym odbiorcą I jeżeli już dzisiaj z własnej chęci pragnę się cofać w przeszłość, aby z niej wyłowić jakieś cenne i w miarę możności obiektywne świadectwo dawnych lat, to muszę ulegać nieobliczalnym skokom tej rozpętanej wyobraźni. (...) Wkraczam w zaciemnione krajobrazy przeszłości, z widowni na scenę.”

(Hanna Mortkowicz-Olczakowa,

Bunt wspomnień)

Ewokowanie przeszłości Ewokowanie przeszłości w w Dolinie IssyDolinie Issy

paraśredniowieczny charakter rzeczywistości: paraśredniowieczny charakter rzeczywistości: 1.) osadzenie, zakotwiczenie w naturze 1.) osadzenie, zakotwiczenie w naturze 2.) synkretyzm chrześcijaństwa i wierzeń wywiedzionych 2.) synkretyzm chrześcijaństwa i wierzeń wywiedzionych

z dawności - dopełnienie tej właściwości postrzegania z dawności - dopełnienie tej właściwości postrzegania przeszłości w poezjiprzeszłości w poezji

„„Gdziekolwiek wędrowałem, po jakich kontynentach, Gdziekolwiek wędrowałem, po jakich kontynentach, zawsze twarzą byłem zwrócony do Rzeki.zawsze twarzą byłem zwrócony do Rzeki.

(...)(...)Słysząc stare pogańskie pieśni żeńców wracających z Słysząc stare pogańskie pieśni żeńców wracających z

pola, kiedy słońce pogodnych wieczorów dogasało za pola, kiedy słońce pogodnych wieczorów dogasało za pagórkami.” pagórkami.”

(W Szetejniach) (W Szetejniach)

Naturalne i nadnaturalne istnieje Naturalne i nadnaturalne istnieje obok siebieobok siebie

„„Osobliwością doliny Issy jest większa niż gdzie Osobliwością doliny Issy jest większa niż gdzie indziej ilość diabłów. Być może spróchniałe indziej ilość diabłów. Być może spróchniałe wierzby, młyny chaszcze na brzegach są wierzby, młyny chaszcze na brzegach są szczególnie wygodne dla istot, które ukazują szczególnie wygodne dla istot, które ukazują się oczom ludzkim tylko wtedy, kiedy same się oczom ludzkim tylko wtedy, kiedy same sobie tego życzą.”sobie tego życzą.”

Oczywistość, brak zadziwienia i tonu domniemywań; pewnik; ożywienie świata istotami STAMTĄD – Magdalena, czarna świnia

„Sadzawka ma na imię Czarna (...).”

Pokoleniowość, wyprawa w głąb Pokoleniowość, wyprawa w głąb historii rodzinyhistorii rodziny

„„Przodkowie Tomasza byli panami. O tym, w Przodkowie Tomasza byli panami. O tym, w jaki sposób nimi zostali, zagubiła się jaki sposób nimi zostali, zagubiła się pamięć. Nosili hełmy i miecze (...). Bardzo pamięć. Nosili hełmy i miecze (...). Bardzo dawno temu wioski składały im (...) daninę w dawno temu wioski składały im (...) daninę w naturze (...). (...)naturze (...). (...)

Tomasz urodził się, kiedy dwór już przemijał.”Tomasz urodził się, kiedy dwór już przemijał.”

... i świadomość kresu czasu

„Człowiek do niedawna wyrabiał tutaj w domu wszystko, co było mu potrzebne.”

„Rolnicy znad Issy stawiali na progu chaty miseczkę z mlekiem dla łagodnych wężów wodnych (...). Potem stali się gorliwymi katolikami (...). Czym staną się jutro?”

Odmierzanie czasuOdmierzanie czasu

„W porze bajek i pieśni, późną jesienią (...)”

„Tomasz urodził się (...) w porze, kiedy dojrzałe jabłko spada ze stukiem na ziemię (...), a w sieniach stoją kadzie brunatnego piwa, które warzy się tutaj po zakończeniu żniw.”

„Opowiadając nie wie się, jaki wybrać czas, teraźniejszy czy przeszły, jakby to, co minęło, nie było całkowicie minione, dopóki trwa w pamięci pokoleń – czy tylko jednego kronikarza.”

„Ziemia jest tu na ogół piaszczysta (...).”

DzieciństwoDzieciństwo

„Wszystko jest zawsze cudowne, ale nigdy w taki sposób, jak kiedy byliśmy mali.

Wtedy życie uderzało prosto o nasze serce.”

(M. Dąbrowska, Drzewa na wiosnę, z: Uśmiech dzieciństwa)

„ Kiedy na klombach rozkwitały piwonie, ścinali je z Antoniną, żeby zanieść do kościoła. [Tomasz] Zanurzał w nich oczy i cały chciałby wejść do tego różowego pałacu; słońce prześwieca przez ściany, a na dnie w złotym pyłku biegają żuczki (...)”.

(Dolina Issy)

W głąb pamięci

To, co zapamiętane z dzieciństwa

To, co opowiedziane, „sprzed” pamięci (ucieczka w ramionach matki i dyfteryt)

„Opowiadając, odtwarza się ludzi i wypadki z drobnych szczegółów, jakie dotarły do naszej wiadomości (...).”

(DI)

Pamięć zmysłowaPamięć zmysłowa„Szczęśliwość to także dotyk – bosymi stopami Tomasz przebiegał od gładkości desek podłogi do chłodu kamiennej posadzki korytarza i do okrągłości bruku na ścieżce, gdzie obsychała rosa.” (DI)

Ojczyzna prywatna – Arkadia dzieciństwa

Pamięć echoicznaPamięć echoiczna „„Rzeka dla Tomasza Rzeka dla Tomasza

była olbrzymia. Niosły była olbrzymia. Niosły się nad nią zawsze się nad nią zawsze echa: kijanki stukały echa: kijanki stukały tak-tak-tak; skądś tak-tak-tak; skądś odzywały się inne, odzywały się inne, jakby była umowa, że jakby była umowa, że jedne drugim mają jedne drugim mają odpowiadać.” (DI)odpowiadać.” (DI)

„„Życie ludzi, którzy Życie ludzi, którzy nigdy, wychodząc rano nigdy, wychodząc rano przed dom, nie słyszeli przed dom, nie słyszeli bulgotu cietrzewi, musi bulgotu cietrzewi, musi być smutne, bo nie być smutne, bo nie poznali prawdziwej poznali prawdziwej wiosny. Nie nawiedza wiosny. Nie nawiedza ich w chwilach ich w chwilach zwątpienia pamięć zwątpienia pamięć godów weselnych, które godów weselnych, które gdzieś odprawiają gdzieś odprawiają niezależnie od tego, co niezależnie od tego, co ich samych gnębi.” (DI)ich samych gnębi.” (DI)

Przyśpiewki - pieśniPrzyśpiewki - pieśni

Pamięć ikonicznaPamięć ikoniczna „„Trumnę Trumnę

opuszczano na opuszczano na pasach, chybotała pasach, chybotała się przez chwilę, się przez chwilę, zahaczyła o ten zahaczyła o ten ucięty korzeń i ucięty korzeń i wreszcie stanęła wreszcie stanęła nieruchomo, nieruchomo, zaglądał w dół, zaglądał w dół, kiedy ksiądz kiedy ksiądz Monkiewicz Monkiewicz przemawiał.” (DI)przemawiał.” (DI)

„„Jedna tak wyjęta Jedna tak wyjęta książka miała książka miała tytuł wypisany tytuł wypisany literami literami pokręconymi jak pokręconymi jak węże (...).” (DI) węże (...).” (DI)

Utrata i powrótUtrata i powrót„„Kiedy Tomas przywiózł wiadomość, że domu w Kiedy Tomas przywiózł wiadomość, że domu w

którym urodziłem się nie maktórym urodziłem się nie ma

Ani alei, ani parku schodzącego do rzeki, nic,Ani alei, ani parku schodzącego do rzeki, nic,

Przyśnił mi się sen powrotu. Radosny. Barwny. Przyśnił mi się sen powrotu. Radosny. Barwny. Latać umiałem.Latać umiałem.

I drzewa były jeszcze większe niż w I drzewa były jeszcze większe niż w dzieciństwie, dzieciństwie, bo rosły cały czas kiedy już ich bo rosły cały czas kiedy już ich nie byłonie było.”.”

((Osobny zeszytOsobny zeszyt 1977-79)1977-79)

Trwanie w innej rzeczywistości

„Kochajcie to, czego nigdy nie ujrzycie dwa razy.” J. Le Goff

Pamięć rzeczy

„Daszek z sosnowych bierwion ustawiony ukośnie wspierał się na słupkach, odblask płomieni zabarwiał go na ciemną miedź.”

[Babcia Misia] „W niedzielę ubierała się do kościoła w ciemne bluzki, które zapinały się pod szyją na agrafki, nas żabotem. Wkładała złoty łańcuszek, z ziarenkami jak łebki od szpilek (...).”

„Wyjęty z kufra wisiał nad jej [babki Dilbinowej] łóżkiem ryngraf z Matką Boską, a nad stolikiem mały portret pięknej panny z gołą szyją nad rozłożonym na dwie strony kołnierzem. (...) Z okresu ciepła miłości i szczęścia przed swoim osiemnastym rokiem życia przechowywała w kufrze zapisane drobnym pismem zeszyty. Układała wtedy wiersze.”

„(...) jak w przypadku dusz zmarłych w popularnych podaniach ludowych, każda godzina naszego życia, gdy tylko odejdzie w przeszłość, wciela się w jakiś materialny przedmiot i tam pozostaje w ukryciu, uwięziona dopóty, dopóki nie spotkamy go na swej drodze.”

(M. Proust, Pamięć i intelekt)

„(...) jednym z naszych ludzkich przywilejów jest nie dająca się wyplenić wiara w inny wymiar minionego czasu, tak, że cokolwiek raz minęło, zostaje przeniesione w ten czy w inny wymiar i trwa tam na zawsze.” (Cz. Miłosz)

Ale:

Pamięć rzeczy w Dolinie Issy jest stosunkowo ograniczona (np. w porównaniu z Wysokim Zamkiem Lema) – rzeczy nie są śledzone, pamięć nie podążą za nimi, choć je przechowuje. Podczas gdy w Wysokim Zamku przeważa fascynacja poznawaniem RZECZY, w Dolinie Issy mamy fascynację poznawania Natury i ludzi.

HistoriaHistoria

przeszłość doliny Issy – mitologiczność przeszłość doliny Issy – mitologiczność (początki i związek rzecznej wody z (początki i związek rzecznej wody z osobowościami mieszkańców)osobowościami mieszkańców)

cofnięcie do w. XVI – życie Hieronima cofnięcie do w. XVI – życie Hieronima Surkonta; wspólnota historii:Surkonta; wspólnota historii:

„„Nikt nie żyje sam: rozmawia z tymi, Nikt nie żyje sam: rozmawia z tymi,

co przeminęli, ich życie w niego się wciela, co przeminęli, ich życie w niego się wciela,

wstępuje po stopniach i zwiedza wstępuje po stopniach i zwiedza idąc ich śladem zakątki domu historii.idąc ich śladem zakątki domu historii.

(...) (...) chwile jak ta z dziadkiem trwały w nim [w Tomaszu], wzywając wieku, w którym głosy przytłumione przez odległość stają się cenne

wojna: odległość, skutki drugorzędne, wojna: odległość, skutki drugorzędne, obserwacja z punktu widzenia dziecka:obserwacja z punktu widzenia dziecka:

„Wojna miała ten tylko skutek dla Ginia, że nie warto było jeździć do miasteczka, bo nic tam nie dawało się kupić. Stąd wynikało wiele czynności blisko obchodzących Tomasza. Na przykład gotowanie mydła.”

Odrębność czasoprzestrzeni Kraju Jezior

Katarzyna Błaszczyk Opowiem wam o wojnie - reportaż dostępny na stronach Studia Reportażu i Dokumentu Polskiego Radia (archiwum – wrzesień 2009) http://www2.polskieradio.pl/reportaz/archiwum.asp?m=9&r=2009 Przykładowe zagadnienia: •aktualność i zasadność wybranego przez autorkę tematu;•opinie bohatera reportażu o trudnościach i celu swej pracy; •skutki pamięci o przeszłości we współczesnym życiu politycznym, narodowym i społecznym (jaki związek z myślą zawartą we fragmencie z Roku myśliwego?)

A gdyby tak było, że im mniej pamięci, tym mniej okazji do indoktrynacji, im więcej pamięci, tym większa pokusa jej układania w wybrane z góry wzory? Poza tym sama pamięć danej zbiorowości jest połączona z bólem i poniżaniem. Pamięta się to, co bolało. Żydzi pamiętają. Polacy pamiętają. Wiedza historyczna polskiej młodzieży, biorąc porównawczo, jest ogromna, karmi narodowe legendy i jest nimi odżywania. Pytanie: jak zachować możliwie dużo pamięci przy możliwie skromnej dozie indoktrynacji.

Historia jako temat i jako problem – w literaturze i w reportażu

G: Sebastian Przybyłowicz Pamiątka okupacyjna, reportaż z września 2008

„„Unieruchomieni w geście Unieruchomieni w geście odejścia”odejścia”

(M. Zaleski)(M. Zaleski)Koniec epokiKoniec epoki„„Jadą przez leśne polanki (...) Jadą przez leśne polanki (...) tą tą

samą drogą, którą kiedyś samą drogą, którą kiedyś przybyła w trumnie Magdalenaprzybyła w trumnie Magdalena. . (...) Podnosisz bicz – i tutaj urywa (...) Podnosisz bicz – i tutaj urywa się opowieść.”się opowieść.”

„Każdy poeta zależy od pokoleń, które pisały w jego rodzinnym języku, dziedziczy style i formy wypracowane przez tych, co żyli przed nim. Równocześnie jednak czuje, że te dawne sposoby wypowiedzi nie są dostosowane do jego własnego doświadczenia. (…) (Cz. Miłosz, przemówienie noblowskie)

DAWNOŚĆ KULTUROWA

budowanie na pamięci zbiorowej

M. Kaczmarek: zwielokrotniony historycznie synkretyzm

Dobrze jest urodzić się w małym kraju, gdzie przyroda jest ludzka, na miarę człowieka, gdzie w ciągu stuleci współżyły ze sobą różne języki i różne religie.Mam na myśli Litwę, ziemię mitów i poezji. I chociaż moja rodzina już od XVI wieku posługiwała się językiem polskim, tak jak wiele rodzin w Finlandii szwedzkim, a w Irlandii angielskim, wskutek czego jestem polskim, nie litewskim poetą, krajobrazy i być może duchy Litwy nigdy mnie nie opuściły.” (Cz. Miłosz, przemówienie noblowskie)

DAWNOŚĆ JAKO DOŚWIADCZENIE I WSPÓLNOTA PAMIĘCI

(także powieść historyczna)

ALE:

ISTNIEJE DOŚWIADCZENIE UNIWERSALNE

Kalevala Tolkien

amerykańskie nawiązania do średniowiecza

„Jestem częścią polskiej literatury, która jest względnie mało znana w świecie, gdyż jest niemal nieprzetłumaczalna. (...) Jest to rodzaj tajnego bractwa, mającego własne obrzędy obcowania z umarłymi.”

(Cz. Miłosz, przemówienie noblowskie)

Postrzeganie literatury w kategoriach świata zaginionego w dolinie Issy.