1 Praistoriski period: Najstariji arheoloki podaci govore da je u umadiji iveo ovek jo u starijem kamenom dobu paleolitu. Osnovna karakteristika ivota ljudi na ovim prostorima bila je sakupljako lovaka-privreda. Zemljoradnja i stoarstvo se razvija u mlaem kamenom dobu neolitu. Ljudi su poeli da grade polu ukopane kolibe, a naselja formiraju bez nekog reda, spontano na mestima koja su bila pogodna za ivljenje. Krajem neolita sve oblasti umadije su dobro naseljene. Prve istoriske grupe stanovnika na ovim prostorima su: Tribali, Dardanci, i Mezi. Etnika stabilizacija ovih prostora bie zavrena u gvozdenom dobu (1200 800. God. Pre n.e.).1 Slika br. 1 Nalazita starijeg i mlaeg kamenog doba u umadiji (prema katalogu izlobe Stare kulture na tlu centralne Srbije str. 24)

1 Bogdanovi Milenko Arheoloka istraivanja na podruju centralne Srbije, Kragujevac 1983. god. strana 15. 2 Stari vek: Skoro na istim mestima gde su zabeleena praistoriska naselja u umadiji, u antiko doba postojala su naselja okupljena okopoljoprivrednih poseda. Zbog povoljnih uslova i stratekog poloaja u vreme Rimljana na ovim podrujima se formiraju i neka nova naselja. Istraiva Dragan Baki misli da ja na mestu dananjeg Kragujevca postojalo selo u vreme rimske vlasti koje je stanovnike gradskog trga (Petrovac Jovanovac) snabdevalo stoarskim i zemljoradnikim proizvodima. Srednji vek: O naseljima u ovoj oblasti nema mnogo izvornih podataka. Zna se da je pod imenom Lepenica bilo obuhvaeno i podruje dananjeg Kragujevca. 1170. god. Stefan Nemanja je podruje svoje teritorije proirio na sever i pripojio. Tako je podruje dananjeg Kragujevca ulo u sklop Srbije. Kako se granica pomerala na sever zbog ratova sa Ugarima, naselja Lepenike oblasti su esto podlegala razaranjima. Ali plodnost tla i povoljan geografski poloaj naselja, uslovila je da ovaj kraj bez obzira bude dobro naseljen u srednjem veku. Tursko doba: U XV veku: Pojedinosti oko osvajanja ovog dela umadije nisu poznate. Kragujevac se prvi put pominje 1476 god. u jednom turskom popisu (broj 16, list 294, turci su svoje nove osvojene oblasti odmah popisivali kako bi imali taan uvid u svoje posede). Kragujevac je u XV veku selo sa 32 kue, ije se stanovnitvo bavilo zemljoradnjom. Poto se nalazio na putu strateki bitnom za Turke, oni su iz predostronosti raselili Kragujevac kako ne bi dolazilo do napada na tursku vojsku. Od 1476 god. Kragujevac je pusto naselje. Ne dostaju izvori koji bi omoguili praenje razvijanje Kragujevca krajem XV i poetkom XVI veka.U XVI veku: U popisu iz 1528. god. Kragujevac se javlja kao kasaba Karagovida sa 39 kua. to znai da je mesto opet oivelo. Iz ovog popisa zna se da pored Vlaha koji ine veinski deo stanovnitva, Kragujevac dobija i prve turske stanovnike (oko 10 kua). Prirodan poloaj pogodovao je da se tu razvije naselje, jezgro grada zeelo se pored same obale Lepenice (oko dananjeg donjeg betonskog mosta). Na tom mestu su se sastajali putevi iz raznih pravaca, i tu je podignuta kamena uprija oko koje su podizane zanatliske radnje. Teren sa leve strane je povoljniji, sa proirenom kotlinom i naselje se bre razvijalo u tom pravcu. Razvitkom naselja i prilivom stanovnitva, omogueno je Kragujevcu da postane kasaba. injenica da ima status kasabe govori o postojanju izvesnog broja ustanova (socijalnih, verskih, i prosvetnih). U drugom popisu iz 1536. god. pominju se: tekija, hamam, i damija. Na osnovu ovog moe se zakljuiti da se Kragujevac poeo razvijati bre u XVI veku. arija grada se nalazila sa leve strane uprije, muslimanski deo je bio odvojen od hrianskog, nalazio se sa desne strane kamene uprije. Muslimanski deo je brojao 56 kua, a hrianski 29 kua, hrianski deo je imao svoju crkvu. O strukturi grada moe se vie zakljuiti iz imena radnji koje su popisane u turskim popisima za porez. Radnje su obino nosile ime po vlasniku: Isaka zlatara, Huseina bravara, 3 Sedika terzije, Hasana izmara... Moe se zakljuiti da je u ovo vreme u Kragujevcu bilo zastupljeno dosta zanata i to: kovai, kasapi, telali, koari, limari... Pored spomenutih objekata postojali su jo i tekija, karavan-seraj, esme, a verovatno i vodovod. Poele su da se grade kue od kamena i drveta, obino za nosioce vlasti i turske izaslanike. Urbano naslee iz ovog perioda uglavnom nije sauvano jer su objekti veinom graeni od tronih materijala. Podaci iz druge polovine XVI veka ukazuju da je Kragujevac rastao, to zakljuujemo po broju muslimanskih kua koji se popeo na 203. U XVII veku: U periodu 1683.-1699. god. Kragujevac se naao u ratu izmeu Austrije i Turske (poznatiji kao Veliki beki rat). 1689. god. Kragujevac je osloboen od turske vlasti. Tokom prve austriske okupacije Kragujevac je dosta poruen, a celokupno tursko stanovnitvo je izbeglo. Ponovno osvajanje ovih prostora od strane turske, je predstavljalo odmazdu nad narodom to je rezultiralo beanjem naroda. Neto vie o ovom periodu turske vladavine nad ovim prostorima ne zna se sa sigurnou. Zna se da je naselje brzo obnovljeno, na mestu stare damije (koja je sruena u oslobaanju) podignuta je nova, nekoliko esmi, hanova, i dva karavan-seraja.U XVIII veku: Po zavretku jednog i poetku drugog rata izmeu Austrije i Turske poinje da se nasluuju granice Srbije kao samostalne zemlje. 1718. god. Mirom u Poarevcu poinje doba austriske uprave nad severnim delovima Srbije koje traje 20 godina (1718-1739). U tom periodu Kragujevac je zbog svog geografskog i stratekog znaaja postao sredite austriske vlasti i vojno utvrenje. Slika br. 2 Plan kragujevakog utvrenja (1718-1739)2

2 Prvi originalni plan ovog utvrenja sauvan je na karti Hauptmanovih naslednika. 4 Vojno utvrenje izgraeno je u blizini kamene uprije, itavo utvrenje je opkoljeno ancem napunjenim vodom. Da bi se prela Lepenica moralo se prei preko preko kamene uprije do utvrenog ostrva, a zatim preko jo jednog mosta ojaanog kulom koji je kontrolisala vojska. Sauvano je nekoliko izvornih podataka o lokaciji ovog utvrenja. Prvi originalni plan ovog utvrenja sauvan je na karti Hauptmanovih naslednika, to je i najstariji urbanistiki plan Kragujevca. Kragujevac u to vreme broji oko 110 kua, varo se pruala u blizini anca sa obe strane reke Lepenice. Po odredbama Beogradskog mira 1739. god. Kragujevako utvrenje je moralo biti porueno a anac zakopan, tako da danas ne postoje fiziki dokazi o njegovom postojanju. Od svih naselja u okolini Kragujevac je najvie novih stanovnika dobio za vreme austriske uprave (1718-1739). Stanovnitvo se uglavnom doseljavalo iz dinarskih i kosovskih oblasti. XIX vek: U XIX vek Kragujevac ulazi kao palanka. U ustancima za osloboenje (1804-1813,1815) Kragujevac je potpuno osloboen, i izabran za prestonicu Srbije, maja 1818. god. Kada je postao prestonica poinje njegov bri razvoj. Pored stare varoi (pored kamene uprije), poinje na levoj strani da se stvara nova varo. Tu je podignuto nekoliko zgrada za potrebe dvora koje su zajedno sa uprijomi crkvom inile centar prestonice. Kragujevac kada je izabran za prestonicu brojao je 193 kua i imao 378 poreskih obveznika. U njemu su bile smetene najvie dravne vlasti: Narodna kancelarija, Optenarodni sud , Dravni savet, Narodna skuptina... irenje grada pokree dolazak inovnika iz Austrije i Maarske, i grad poinje da gubi istonjaki stil, a poprima sve vie evropski. To se najvie vidi u graditeljstvu, staru izgradnju zamenjuje nova, od vrstih materijala, sa prozorima od stakla i krovovima od eramide. Ureuje se i sama varo: ulice se ispravljaju i kaldrmiu, ureuje se korito Lepenice, a kej oko reke zasauje jablanovima. U to doba u Kragujevcu se obavljalo 17 zanata, sa 251 zanatlijom. Paralelno sa zanatstvo razvija se i trgovina. U ovom periodu Kragujevac dobija i stalnu pijacu. Od tree decenije XIX veka varo poinje da se iri oko puteva za Beograd, Gornji Milanovac, Kraljevo, i Kruevac, a stara naselja se pripajaju varoi (Suica, Palilula, Vaarite, Pivara, Bubanj), a i polako se spaja nova varo oko dvora sa starom. 1851. god. Kragujevac dobija Topolivnicu koja predstavlja zaetak industralizacije u Srbiji. Drugom polovinom XIX veka Kragujevac dobija drugaiji izgled. Velika prosecanja i regulacije menjaju izgled grada. Podie se i nekoliko znaajnih zgrada: Osnovna kola, Vojna blonica, eleznika stanica, zgrada Gimnazije, Nova crkva, brana na Lepenici... Prvi regulacioni plan za Kragujevac je 1891. god. uradio arhitekta Luka Ivkovi, ovaj plan je obuhvatao povr varoi sa 270 hektara. Njime su bili odreni pravci irenja, visina ulica, raspored javnih i privatnih graevina, trgovi... XX vek: Nagli priliv stanovnitva posle Prvog svetskog rata uslovio je naglo irenje grada, to je uslovilo izradu novog plana. 1927. i 1928. god. izvren je katastarski premer, zatim i kartiranje planova celokupnog grada. Na osnovu tih podataka novi urbanistiki plan je izradio 1931. god. arhitekta Mihailo Radovanovi. Prvi radovi na izradi urbanistikog plana izvreni su 1925. god. kada je otvorena 5 Masarikova ulica i zapoeti radovi na prosecanju drugih. Novi regulacioni plan je obuhvatao 900 hektara i predviao da se u varo moe naseli oko 75.000 stanovnika. Ovim planom predvieno je da se grad iri u etiri pravca: du puta za Kraljevo, u pravcu Erdogliskog potoka, du Suikog polja i u pravcu Metinog brda. Do 1926. god. Kragujevac ima samo jedan trg za trgovinu, kada je posle Prvog svetskog rata poelo prosecanje ulica poruen je taj trg i izmeten. Prazan prostor kod Kneevog konaka bio je pogodan. Nalazi se u samom gradskom jezgru i dovoljno je veliki da moe da prihvati robu. 1929. god. zgrada Trnice je zavrena. Slika br. 3 Plan grada Kragujevca iz 1932. god. (Bogosav V. Dragievi, Kragujevc u depu, Kragujevac 1932) 6 Literatura: Trifunovi Veroljub Urbanizacija Kragujevca, knjiga 1 Stari Kragujevac Boria Radovanovi 2003. god. Zatita stare gradske arhitekture u Kragujevcu Zavod za zatitu spomenikaBogdanovi Milenko Arheoloka istraivanja na podruju centralne Srbije